Η επικείμενη αναθεώρηση του Συντάγματος ως συμβολή στην αντιμετώπιση της κρίσης εμπιστοσύνης στο

Η ΕΠΙΚΕΙΜΕΝΗ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Νίκος Σαρρής

Δικηγόρος- Ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών

ΠερίληψηΗ πρωτοφανής οικονομική κρίση στην Ελλάδα ανέδειξε με ανάγλυφο τρόποτην κρίση του πολιτικού συστήματος. Χαρακτηριστικό γνώρισμα τηςκρίσης αυτής αποτελεί η έλλειψη εμπιστοσύνης στουςαντιπροσωπευτικούς θεσμούς. Το άρθρο επιχειρεί να καταδείξει, μέσααπό τα ευρήματα μιας σειράς ερευνών, την αυξανόμενη αποστασιοποίησητων πολιτών από τις διαδικασίες αντιπροσώπευσης και τη γενικευμένηέλλειψη εμπιστοσύνης των Ελλήνων πολιτών σε θεσμούς όπως π.χ. οιπολιτικοί, τα κόμματα, το εθνικό και το ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Ταδεδομένα των ερευνών αποτυπώνουν μια προϊούσα κρίση του πολιτικούσυστήματοςΣτην συνέχεια και ενόψει της επικείμενης συνταγματικήςαναθεώρησης προτείνονται μεταρρυθμίσεις που θα μπορούσαν νασυμβάλλουν στη βελτίωση της λειτουργίας του πολιτεύματος, στηναποκατάσταση του πολιτικού συστήματος στα μάτια των πολιτών και στημείωση της απόστασης στις σχέσεις πολιτών-πολιτικής. Η ύπαρξηθεσμικών αντιβάρων αποτελεί αναγκαίο βήμα στην αντιμετώπιση τουδημοκρατικού ελλείμματος και στη βελτίωση της ποιότητας τηςδημοκρατίας στην Ελλάδα. Η αναθεώρηση του Συντάγματος είναι μιαευκαιρία να αναδειχθούν .

Λέξεις-κλειδιά Αναθεώρηση συντάγματος, κρίση, πολιτικό σύστημα, θεσμοί αντιπροσώπευσης, θεσμικάαντίβαρα

1. Εισαγωγή Η εμπιστοσύνη προς τους θεσμούς είναι θεμελιώδης για τη λειτουργίατης δημοκρατίας. Θεωρείται μάλιστα μία από τις κύριες μεταβλητέςπου μετρούν την απόσταση στις σχέσεις πολιτών-πολιτικής καισχετίζεται άμεσα με τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος και τηνποιότητα της δημοκρατίας.

1

Αρχικά παρουσιάζονται τα ευρήματα του 5ου γύρου της ΕυρωπαϊκήςΚοινωνικής Έρευνας (ΕΚΕ) σχετικά με την εμπιστοσύνη των πολιτώνστους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς στην Ελλάδα και επισημαίνονται οιδιαφοροποιήσεις με τα αποτελέσματα των ερευνών των προηγούμενωνγύρων στους οποίους συμμετείχε η χώρα μας. Πέραν της διαχρονικήςαποτύπωσης γίνεται σύγκριση των αποτελεσμάτων της ΕΚΕ (2011) μεαντίστοιχες έρευνες που αφορούν την εμπιστοσύνη στους θεσμούςαντιπροσώπευσης. Από τα ευρήματα όλων των ερευνών διαπιστώνεταιέλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς, η οποία είναι εντονότερη σεπερίοδο κρίσης. Στη συνέχεια, επιχειρείται να απαντηθεί τοερώτημα αν η κρίση μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία για αλλαγές στηλειτουργία των θεσμών, για ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις που θαμπορούσαν να συμβάλουν και στην καλύτερη ποιότητα δημοκρατίας στηχώρα μας και αν η επικείμενη συνταγματική αναθεώρηση που έχει άτυπαεξαγγελθεί μπορεί να αποτελέσει ένα ουσιαστικό εφαλτήριο αυτών τωναλλαγών.

2. Θεωρητικά προλεγόμεναΓια την έννοια του θεσμού έχουν διαμορφωθεί δύο κυρίαρχες αντιλήψεις(Βαρουξή, Σαρρής, 2011). Με βάση την πρώτη προσέγγιση που εστιάζειστις κατεστημένες κοινωνικές δομές οι θεσμοί ορίζονται ως «κοινωνικάφαινόμενα απρόσωπα και συλλογικά, που παρουσιάζουν μονιμότητα,συνέχεια, σταθερότητα» (Chevallier, 1993). Ο θεσμός «αναδεικνύειμια κανονιστική υπόσταση, λειτουργεί υπό την προϋπόθεση μιαςευρύτερης αποδοχής του και έχει τυποποιηθεί αναδεικνύοντας έτσι έναναντικειμενικό χαρακτήρα» (Τσάτσος, 2010). Η δεύτερη εκδοχή πουεστιάζει τις διαδικασίες με τις οποίες οργανώνεται η κοινωνίαεπιχειρεί την προσέγγιση της έννοιας του θεσμού ως «μιας διαλεκτικήςδιαδικασίας που πηγάζει από τη συνεχή ένταση μεταξύ των οργανωμένωνσυνόλων όπου εκτυλίσσεται η κοινωνική ζωή και των δυνάμεων που τακινούν» (Chevallier, 1993: 56). Η προσέγγιση αυτή αναζητεί την ουσίατου θεσμού, δηλαδή το θεσμικό νόημα. Η θεσμική ιδιότητα ή η θεσμικήποιότητα, προκύπτει από το νοηματικό, λειτουργικό και πολιτικόπυρήνα του θεσμού και όχι μόνο από την αναγωγή του σε κανόνεςδικαίου που τον γεννούν και τον οργανώνουν. Υπό αυτή την έννοιαένας θεσμός «δεν νομοθετείται, δεν επιβάλλεται, δεν εισάγεται, αλλάιστορικά προκύπτει και τότε γίνεται δεκτός ως περιεχόμενο ενός ήπερισσοτέρων δικαιϊκών κανόνων» (Τσάτσος, 2010). Με βάση αυτή τη

2

διευρυμένη θεώρηση, οι θεσμοί δεν γίνονται αντιληπτοί ως εξωγενείςπαράγοντες στο πεδίο δράσης των πολιτών, προκαλώντας στερεοτυπικέςαντιλήψεις απέναντι στην πολιτική κοινωνία και τους φορείς της, αλλάδιαμορφώνουν και εξελίσσουν το πεδίο αυτό, ανάλογα με την πρόσληψητης λειτουργίας τους και της εμπιστοσύνης που αυτοί εμπνέουν στουςπολίτες (Muller, Surel, 2002).

Η εμπιστοσύνη αυτή είναι κεφαλαιώδης για τη λειτουργία τηςδημοκρατίας και αυτό γιατί συνδέει τους πολίτες με τους θεσμούς πουτους εκπροσωπούν, διασφαλίζοντας έτσι τη νομιμοποίηση και τηναποτελεσματικότητα μιας δημοκρατικής διακυβέρνησης ( Bianco, 1994,Braithwaite,1998). Οι δημοκρατίες βασίζονται σε θεσμικούςμηχανισμούς οι οποίοι μπορούν να διασφαλίσουν ότι οι πολιτικοίσυμπεριφέρονται με αξιόπιστο τρόπο ή αναλαμβάνουν το πολιτικό κόστοςτων επιλογών τους. Συνεπώς, η εμπιστοσύνη στους θεσμούς αποτελεί μιααξιολόγηση του πολιτικού κόσμου και καταγράφει το πόσο καλάλειτουργεί το πολιτικό σύστημα στα μάτια των πολιτών (Fukuyama,1995)1.Οι πολιτισμικές και οι θεσμικές θεωρίες είναι οι δύο κυρίαρχεςπροσεγγίσεις που έχουν διατυπωθεί σχετικά με την προέλευση τηςεμπιστοσύνης και τη σχέση της με τη λειτουργία των θεσμών. Οιπρώτες εστιάζουν στην άποψη ότι η εμπιστοσύνη στο πολιτικό σύστημακαι τους πολιτικούς θεσμούς είναι εξωγενής και διαμορφώνεται κυρίωςαπό τις συλλογικές παραδόσεις και αξίες ή τις προσωπικές εμπειρίεςκαι τις διαδικασίες κοινωνικοποίησης των ατόμων. Οι δεύτερες,αντίθετα, υποστηρίζουν ότι η πολιτική εμπιστοσύνη είναι ενδογενήςκαι είτε προκαλείται από τη συνολική αποτελεσματικότητα τηςλειτουργίας των θεσμών, είτε προέρχεται από τις ατομικές προσλήψειςκαι αξιολογήσεις σχετικά με την απόδοσή τους.( Mishler, Rose, 2001). Στην ανάλυση που ακολουθεί, υιοθετείται η θεσμική προσέγγιση τηςέννοιας της εμπιστοσύνης. Υποστηρίζεται δηλαδή, ότι η εμπιστοσύνηείναι συνέπεια της θεσμικής λειτουργίας, ενώ συμβαδίζει με το βαθμόανταπόκρισης του δεδομένου πολιτικού συστήματος στις ανάγκες και ταπροβλήματα των πολιτών.2 Γι’ αυτό το λόγο, η μελέτη των σχέσεων1 Κατά τον Fukuyama η έννοια της εμπιστοσύνης αναφέρεται σε προσδοκίεςσταθερής και τίμιας συμπεριφοράς., σελ.452 Η εμπιστοσύνη προς τους θεσμούς επηρεάζει σαφώς τη στάση των πολιτώναπέναντι στο πολιτικό σύστημα. Σύμφωνα με έναν από τους κλασικούς τρόπουςμέτρησης της πολιτικότητας, τη μεταβλητή του ενδιαφέροντος των πολιτών γιατην πολιτική, οι Έλληνες το 2011 καταγράφουν αξιοσημείωτα χαμηλά επίπεδαπολιτικότητας, σε αντιδιαστολή με την έντονη πολιτικότητα και τις εν γένειέντονες θετικές στάσεις απέναντι στην πολιτική την περίοδο 1985-1990, όπωςαυτές αποτυπώνονται στις εμπειρικές έρευνες πολιτικής κουλτούρας του ΕΚΚΕ.

3

εμπιστοσύνης των πολιτών προς τους θεσμούς συναρτάται άμεσα με τηλειτουργία και τη νομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος ή μεορισμένες από τις θεσμικές εκφάνσεις του( Καφετζής, 1997), τησταθερότητα της πολιτικής ζωής και την ποιότητα της δημοκρατίας.

3. Τα αποτελέσματα των Ερευνών

3.1. Η Ευρωπαϊκή Κοινωνική ΈρευναΗ Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα( ΕΚΕ) διεξάγεται κάθε δύο χρόνια. Θααναφερθούμε στα αποτελέσματα του 5ου γύρου, που ήταν και οτελευταίος στον οποίο συμμετείχε η Ελλάδα. Στον 5ο γύρο της έρευναςσυμμετείχαν 27 χώρες. Η έρευνα πεδίου διεξήχθη στην Ελλάδα από6/5/2011 έως 5/7/2011 με 2.715 ερωτηματολόγια και ποσοστό απαντήσεων65,6%. Η παρουσίαση που ακολουθεί επιχειρεί μια επισκόπηση τωνευρημάτων στην Ελλάδα σχετικά με την εμπιστοσύνη των πολιτών στουςθεσμούς με βάση τις απαντήσεις τους σε τέσσερα επιμέρους ερωτήματα.Ειδικότερα, αναλύονται οι μεταβλητές που μετρούν την εμπιστοσύνη σεθεσμούς αντιπροσώπευσης (όπως π.χ. οι πολιτικοί, τα κόμματα, τοεθνικό και το ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο).3 Στην ενδεκαβάθμια κλίμακα μέτρησης της εμπιστοσύνης που χρησιμοποιείη Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα (ΕΚΕ), από 0= «καμία απολύτωςεμπιστοσύνη» έως 10=«απόλυτη εμπιστοσύνη», ορίζουμε ως καμίααπολύτως ή ελάχιστη εμπιστοσύνη τις θέσεις 0-3, ως σχετικήεμπιστοσύνη τις θέσεις 4-6 και ως μεγάλη ή απόλυτη εμπιστοσύνη τιςθέσεις 7-10 της κλίμακας. Στις στήλες των τιμών παρουσιάζονται στηνμεν πρώτη τα ποσοστά των απαντήσεων σε Ελλάδα, στη δε δεύτερη ομέσος όρος των 27 κρατών που συμμετείχαν στον 5ο γύρο της ΕΚΕ. Οιμεταβλητές που διερευνώνται αφορούν την εμπιστοσύνη προς τουςπολιτικούς, τα πολιτικά κόμματα, το εθνικό κοινοβούλιο, το ευρωπαϊκόκοινοβούλιο (Πίνακας 1).

Πίνακας 1Εμπιστοσύνη στους θεσμούς

Για μια πλήρη ανάλυση βλ. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, καλοκαίρι 1988,Πολιτική συμπεριφορά, ειδικό τεύχος 69Α & Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, καλοκαίρι1990, Πολιτική κουλτούρα: συγκριτικά στοιχεία και κριτικές θεωρήσεις, ειδικό τεύχος 75Α.3 Η ίδια ερώτηση αφορούσε και την εμπιστοσύνη στα Ηνωμένα Έθνη, στηδικαιοσύνη και στην αστυνομία. Οι θεσμοί αυτοί όμως δεν ανήκουν στουςθεσμούς αντιπροσώπευσης και έτσι τα ευρήματα της έρευνας γι αυτούς δενπαρουσιάζονται.

4

Κλίμακα μέτρησης 0-10, όπου 0= «καμία απολύτως εμπιστοσύνη», 10= «απόλυτη εμπιστοσύνη»Θέσειςκλίμακας

0-3 4-6 7-10

Ελλάδα Μ.Ο. ΕΚΕ Ελλάδα Μ.Ο. ΕΚΕ Ελλάδα Μ.Ο. ΕΚΕ

Πολιτικοί 86,3 56 12,1 34,8 1,6 9,4

Κόμματα 85,7 55,8 12,4 35,1 1,8 9

Βουλή 74,8 44,7 20,3 37,4 5 17,8

ΕΚ 65,5 37,2 26,7 43,7 7,8 19,2

Πηγή : Αποτελέσματα Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας, 5ος γύρος. Τα στοιχεία για τοσύνολο των χωρών, όπως και κάθε μία ξεχωριστά, διατίθενται στον διαδικτυακό τόποτης έρευνας http://ess.nsd.uib.no/ess/round5/download.html

Στο Σχήμα 1 παρουσιάζεται ο μέσος όρος εμπιστοσύνης της 11βάθμιαςκλίμακας στην Ελλάδα και για τους τέσσερις θεσμούς αντιπροσώπευσηςπου υπάρχουν στη σχετική ερώτηση. Από το αποτέλεσμα διακρίνουμε ότιη εμπιστοσύνη στους πολιτικούς παρουσιάζει την μικρότερη τιμή 1,36(Μ.Ο. ΕΚΕ 3,14), ακολουθεί η εμπιστοσύνη στα πολιτικά κόμματα με1,38 (Μ.Ο. ΕΚΕ 3,14), η εμπιστοσύνη στη Βουλή με 2,04 (Μ.Ο. ΕΚΕ3,84) και εκφράζεται κάπως «μεγαλύτερη» εμπιστοσύνη για τοΕυρωπαϊκό Κοινοβούλιο με τιμή 2,56 (Μ.Ο. ΕΚΕ 4,22). Συμπερασματικάοι ερωτώμενοι στην Ελλάδα εκφράζουν την απαρέσκεια και δυσπιστία καιγια τους τέσσερις αντιπροσωπευτικούς θεσμούς. Συγκριτικά με τον μέσοόρο εμπιστοσύνης στους θεσμούς των χωρών που συμμετείχαν στην ΕΚΕπαρατηρείται ότι στην Ελλάδα είναι μικρότερος και για τους τέσσεριςθεσμούς από τον αντίστοιχο των 27 που συμμετείχαν στην έρευνα.

Σχήμα 1Εμπιστοσύνη στους θεσμούςΜέσος όρος στην κλίμακα μέτρησης 0-10, όπου0= «καμία απολύτως εμπιστοσύνη», 10= «απόλυτη εμπιστοσύνη

5

Πολιτικοί Κόμματα Βουλή ΕΚ0

0.51

1.52

2.53

3.54

4.5

1.36 1.38

2.042.56

3.14 3.14

3.844.22Ελλάδα Σύνολο

Πηγή: Αποτελέσματα 5ου Γύρου Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας

Στον Πίνακα 2 αποτυπώνεται η διαχρονική εξέλιξη του μέσου όρουεμπιστοσύνης στους θεσμούς για τους 4 γύρους που συμμετείχε η Ελλάδα(η χώρα μας δεν συμμετείχε στον 3ο γύρο που διεξήχθη το 2007).

Πίνακας 2Μέσος όρος στην κλίμακα μέτρησης 0-10, όπου0= «καμία απολύτως εμπιστοσύνη», 10= «απόλυτη εμπιστοσύνη»

Πηγή:http://ess.nsd.uib.no/ess/

Όπως εμφανώς προκύπτει από τα ευρήματα των ερευνών, αποτυπώνεται μιαδιαχρονικά αυξανόμενη έλλειψη εμπιστοσύνης των Ελλήνων πολιτών καιστους 4 θεσμούς που εξετάζει η συγκεκριμένη ερώτηση. Τα στοιχείααυτά αποτυπώνονται και στο Σχήμα 2.

Σχήμα 2 Μέσος όρος στην κλίμακα μέτρησης 0-10, όπου0= «καμία απολύτως εμπιστοσύνη», 10= «απόλυτη εμπιστοσύνη»

6

Γύροι ΕΚΕ 2003 2005 2009 2011Πολιτικοί 3,41 3,65 2,44 1,36Κόμματα - 3,55 2,53 1,38Βουλή 4,79 4,71 3,58 2,04ΕΚ 5,69 5,39 4,4 2,56

Πολιτ... Κόμ Β ΕΚ0

1

2

3

4

5

6

3.41

4.79

5.69

3.65 3.55

4.715.39

2.44 2.53

3.58

4.4

1.36 1.382.04

2.56

2003 2005 2009 2011

Πηγή: European Social Survey Data, Rounds 1-5, http://ess.nsd.uib.no/ess/

Στην συνέχεια θα γίνει μια σύντομη ανάλυση των τεσσάρων θεσμών πουερευνώνται στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας. Με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας, η εμπιστοσύνη προς τουςπολιτικούς καταγράφει έντονα ποσοστά απόρριψης. Οι ερωτώμενοι στησυντριπτική τους πλειονότητα (86,3%) έχουν μηδαμινή ή ελάχιστηεμπιστοσύνη στους πολιτικούς, εκφράζοντας υψηλότατα επίπεδααπαρέσκειας και δυσπιστίας (Πίνακας 1, θέσεις 0-3). Ο μέσος όροςεμπιστοσύνης της 11βάθμιας κλίμακας στην Ελλάδα το 2011 που είναι1,36 παρουσιάζει τιμή σημαντικά μειωμένη έναντι των αντιστοίχωνΜ.Ο. που καταγράφηκαν σε προηγούμενους γύρος της ΕΚΕ (Πίνακας 2).Παρατηρείται επίσης μια σημαντική απόκλιση της Ελλάδας από τονευρωπαϊκό μέσο όρο που διαμορφώνεται στο 3,14 έναντι 1.36 τουαντίστοιχου ελληνικού. Η εμπιστοσύνη προς τους πολιτικούς βαίνειμειούμενη αφού στους προηγούμενους γύρους της ΕΚΕ που συμμετείχε ηΕλλάδα( πλην του Γ’ γύρου) τα αντίστοιχα ποσοστά των ερωτώμενωνπολιτών που έδειχναν μηδαμινή ή ελάχιστη εμπιστοσύνη στουςπολιτικούς ήταν 53,1%, 46,1% 69,5%. Στο Σχήμα 3 εμφανίζονται ταποσοστά εμπιστοσύνης των ερωτώμενων στους πολιτικούς. Είναι σαφέςπλέον ότι οι Έλληνες αισθάνονται αποξενωμένοι από τους πολιτικούςπου τους αντιπροσωπεύουν4 γεγονός που αιτιολογεί την ενίσχυση τηςαρνητικότητας των διαθέσεών τους, τη διεύρυνση της απόστασης μεταξύτους και την επίταση του αισθήματος πολιτικής εγκατάλειψής τους.5 Ηαποδοκιμασία στους πολιτικούς εκφράστηκε εντονότερα ιδιαίτερα μετά4 Η μεταβλητή που μετρά την εμπιστοσύνη στους πολιτικούς, θεωρείται μία απότις μεταβλητές μέτρησης της πολιτικής αποξένωσης. Βλ. σχετικά Καφετζής, Π.(1988), Ευρωπαϊκός Νότος: σε αναζήτηση του πολίτη και της πολιτικής σεΕπιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, καλοκαίρι 1988, Πολιτική συμπεριφορά, ειδικό τεύχος69 Α, σ. 24-65.

7

το 2008, που ξεκίνησε η κρίση στην Ελλάδα, με την μορφή φραστικώνκαι σωματικών επιθέσεων, ενώ δεν έλειψαν και οι έντονεςδιαμαρτυρίες από συγκεντρωμένους έξω από το Κοινοβούλιο. Οι Έλληνεςαισθάνονται αποξενωμένοι από τους πολιτικούς που τουςαντιπροσωπεύουν γεγονός που αιτιολογεί την ενίσχυση τηςαρνητικότητας των διαθέσεών τους και την επίταση του αισθήματοςπολιτικής εγκατάλειψής τους.

Σχήμα 3 Εμπιστοσύνη στους πολιτικούς

2003 2005 2009 20110102030405060708090

53.146.1

69.5

86.3

34.441.3

26.6

12.112.6 12.53.8 1.6

κλ. 0-3 κλ. 4-6 κλ. 7-10

Πηγή: European Social Survey Data, Rounds 1-5, http://ess.nsd.uib.no/ess/. Θέσειςκλίμακας 0-3 καμία ή ελάχιστη εμπιστοσύνη, θέσεις 4-6 σχετική εμπιστοσύνη, θέσεις7-10 μεγάλη ή απόλυτη εμπιστοσύνη

Σχετικά με τον θεσμό των πολιτικών κομμάτων με βάση τα στοιχεία τηςέρευνας (ΕΚΕ 2011, Πίνακας 1) ο μέσος όρος των Ελλήνων πολιτώντοποθετείται στο 1,38 με το 85,7% των ερωτηθέντων να δηλώνει απόκαθόλου έως ελάχιστη εμπιστοσύνη. Ο μέσος όρος εμπιστοσύνηςπαρουσιάζει μείωση σε σχέση με τον δεύτερο γύρο (2005), όπου από το3,55 πέφτει στο 1,38. Στο σχήμα 4 αποτυπώνεται η εμπιστοσύνη τωνπολιτών στα πολιτικά κόμματα. Και εδώ, όπως και στους πολιτικούς,εμφανίζεται μια διαχρονική αύξηση της δυσαρέσκειας των πολιτών.Χαρακτηριστικά μπορεί να αναφερθεί ότι το 2005 το 48,2% των πολιτώνδεν είχε καμία απολύτως ή ελάχιστη εμπιστοσύνη στα πολιτικά κόμματαενώ το ποσοστό φτάνει στο 85,7% το 2011.

Σχήμα 4 Εμπιστοσύνη στα Πολιτικά Κόμματα

5 Η αίσθηση πολιτικής εγκατάλειψης των πολιτών από τους πολιτικούς,σχετίζεται άμεσα και με την αίσθηση «πολιτικής αποτελεσματικότητας» πουβιώνουν οι πολίτες. Για την έννοια της πολιτικής αποτελεσματικότητας βλέπε( Καφετζής, 1994: 225. )

8

2005 2009 20110102030405060708090

48.2

67.3

85.7

39.828.4

12.411.94.2 1.8

κλ. 0-3 κλ. 4-6 κλ. 7-10

Πηγή: European Social Survey Data, Rounds 2-5, http://ess.nsd.uib.no/ess/. Θέσειςκλίμακας 0-3 καμία ή ελάχιστη εμπιστοσύνη, θέσεις 4-6 σχετική εμπιστοσύνη, θέσεις7-10 μεγάλη ή απόλυτη εμπιστοσύνη . Στον πρώτο γύρο δεν υπήρχε η σχετική ερώτηση.Η δυσαρέσκεια των Ελλήνων πολιτών προς τα πολιτικά κόμματαεπιβεβαιώνεται και από την έρευνα του Ευρωβαρόμετρου, όπου για το2012 7% των Ελλήνων πολιτών (Eurobarometer 77.3- Spring 2012)δείχνει να εμπιστεύεται τα πολιτικά κόμματα, ενώ ο αντίστοιχος μέσοςόρος στην ΕΕ-27 είναι 18%. Η σημερινή κρίση του πολιτικού συστήματοςοφείλεται και στην κρίση του κομματικού συστήματος, αφού τα πολιτικάκόμματα στοιχειοθετούν τους διαμεσολαβητές της λαϊκής θέλησηςανάμεσα στην κοινωνία και το κράτος. Λειτουργούν δηλαδή ως ιμάντεςμεταβίβασης των αιτημάτων της κοινωνίας προς το κράτος. Όσον αφορά τον θεσμό του Ελληνικού Κοινοβουλίου εκφράζεται ηδιάβρωση της αξιοπιστίας του από τα ¾ των ερωτηθέντων στο πλαίσιοτης ΕΚΕ, αφού το 74,8% τείνει να το εμπιστεύεται καθόλου ή ελάχιστα.Ο ελληνικός μέσος όρος εμπιστοσύνης στην 11βάθμια κλίμακατοποθετείται στο 2,04, τιμή σαφώς μειωμένη έναντι των μέσων όρων4,79, 4,71 και 3,58, που διαμορφώθηκαν στους προηγούμενους γύρουςτης ΕΚΕ αντίστοιχα (Πίνακας 2). Ιδιαίτερα το ποσοστό των ερωτωμένωνπου δείχνουν μεγάλη ή απόλυτη εμπιστοσύνη μειώνεται από το 28,6% το2003 στο 5% το 2011(Σχήμα5).

Σχήμα 5 Εμπιστοσύνη στο Εθνικό Κοινοβούλιο

9

2003 2005 2009 2011

31.5 28.9

50.3

74.8

39.947

35.9

20.328.6 24.1

145

κλ. 0-3 κλ. 4-6 κλ. 7-10

Πηγή: European Social Survey Data, Rounds 1-5, http://ess.nsd.uib.no/ess/. Θέσειςκλίμακας 0-3 καμία ή ελάχιστη εμπιστοσύνη, θέσεις 4-6 σχετική εμπιστοσύνη, θέσεις7-10 μεγάλη ή απόλυτη εμπιστοσύνη

Τα παραπάνω αποτελέσματα είναι συμβατά και με τα ευρήματα τωνμετρήσεων του Ευρωβαρόμετρου, όπου το 12% της ελληνικής κοινήςγνώμης δείχνει να εμπιστεύεται τη Βουλή, ενώ το υπόλοιπο 88%εμφανίζεται απρόθυμο να εμπιστευτεί. Η μείωση της εμπιστοσύνης προςτο Ελληνικό Κοινοβούλιο μπορεί να διαπιστωθεί και από τη διαχρονικήαύξηση της αποχής από τις βουλευτικές εκλογές, ιδιαίτερα μετά το2007. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι στις εκλογές του 2007 το ποσοστόσυμμετοχής ήταν 74,2%, το 2009 ακόμα χαμηλότερο, 70,9%, ενώ στιςεκλογές του Μαΐου και Ιουνίου του 2012 η αποχή έφτασε το 34,9% καιτο 38,8% αντίστοιχα. Συνεπώς τόσο τα ευρήματα των ερευνών, όσο και ημικρότερη συμμετοχή των πολιτών από τις εκλογές συνηγορούν στηδιαπίστωση της αυξανόμενης αποστασιοποίησης από τις διαδικασίεςαντιπροσώπευσής τους.

Επίσης σχετικά με τον θεσμό του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίουπαρατηρείται σημαντική αύξηση της αμφισβήτησης του ρόλου του απότους Έλληνες πολίτες. Σχεδόν 3 στους 4 ερωτώμενους(74,8%) δενεμπιστεύεται καθόλου ή εμπιστεύεται ελάχιστα το Ευρωκοινοβούλιο. Ομέσος όρος εμπιστοσύνης, προς το Ευρωκοινοβούλιο το 2011 πουκαταγράφεται 2,56 στην ενδεκαβάθμια κλίμακα μέτρησης εμπιστοσύνηςτης ΕΚΕ παρουσιάζει σημαντική μείωση έναντι των Μ.Ο. πουκαταγράφτηκαν στην Ελλάδα στους προηγούμενους γύρους (Πίνακας 2).Αυτό αποτυπώνεται και στα αντίστοιχα ποσοστά αποδοκιμασίας πουαυξάνονται από τον πρώτο γύρο (19%) έως τον πέμπτο (65,5%).Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι το 2003 το 41,4% των ερωτωμένωνέδειχνε μεγάλη ή απόλυτη εμπιστοσύνη στο Ευρωκοινοβούλιο, ενώ το2011 το αντίστοιχο ποσοστό έχει συρρικνωθεί στο 7,8% (Σχήμα 6).

10

Σχήμα 6 Εμπιστοσύνη στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο

2003 2005 2009 20110

10

20

30

40

50

60

70

19 21.5

35

65.5

39.6 42.4 43

26.7

41.436.1

21.6

7.8

κλ. 0-3 κλ. 4-6

Πηγή: European Social Survey Data, Rounds 1-5, http://ess.nsd.uib.no/ess/. Θέσειςκλίμακας 0-3 καμία ή ελάχιστη εμπιστοσύνη, θέσεις 4-6 σχετική εμπιστοσύνη, θέσεις7-10 μεγάλη ή απόλυτη εμπιστοσύνη

Σημειώνεται ωστόσο ότι παρά τη σημαντική μείωση της εμπιστοσύνης τωνπολιτών προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η εμπιστοσύνη προς αυτόκαταγράφεται σε σχετικά υψηλότερο επίπεδο συγκριτικά με το εθνικόΚοινοβούλιο (Μ.Ο. 2,56 έναντι 2,04, Σχήμα 1). Ενδεικτικό σημείο τηςδυσπιστίας των πολιτών προς το ΕΚ είναι και η αυξανόμενη αποχή τωνπολιτών από τις ευρωεκλογές. Τόσο στην ΕΕ όσο και στην Ελλάδα τοποσοστό αποχής αυξάνεται διαχρονικά. Αξίζει να σημειωθεί ότι στιςευρωεκλογές του 2009 ο μέσος όρος συμμετοχής στην Ευρωπαϊκή Ένωσηέφτασε στο 43,1% και η αποχή στην Ελλάδα στο 47,37%.Στον Πίνακα 3 αποτυπώνονται διαχρονικά τα ευρήματα και των τεσσάρωνγύρων της ΕΚΕ στους οποίους συμμετείχε η Ελλάδα και αφορούν στηνεμπιστοσύνη στους ευρωπαϊκούς θεσμούς.

Πίνακας 3 Εμπιστοσύνη στους θεσμούς θέσεις κλίμακας 0-101ος Γύρος 2ος Γύρος 4ος Γύρος 5ος Γύρος

Θεσμοί Θέσειςκλίμακας

Θέσεις κλίμακας Θέσειςκλίμακας

Θέσειςκλίμακας

0-3 4-6 7-10

0-3 4-6 7-10 0-3 4-6 7-10

0-3 4-6 7-10

Πολιτικοί 53,1

34,4

12,6

46,1

41,3 12,5 69,

526,6 3,8 86,

312,1 1,6

Κόμματα 48,2

39,8 11,9 67,

328,4 4,2 85,

712,4 1,8

Βουλή 31, 39, 28, 28, 47 24,1 50, 35, 14 74, 20, 5

11

5 9 6 9 3 9 8 3

ΕΚ 19 39,6

41,4

21,5

42,4 36,1 35 43 21,

665,5

26,7 7,8

Πηγή: European Social Survey. Επεξεργασία της 11βαθμιας κλίμακας απαντήσεων

3.2 Η έρευνα του Ευρωβαρόμετρου Η κρίση εμπιστοσύνης στους θεσμούς αποτυπώνεται και στην έρευνα τουΕυρωβαρόμετρου όπου η εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούςαποτυπώνεται στον Πίνακα 4 τόσο για την Ελλάδα όσο και για τον μέσοόρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από τα στοιχεία για το 2012 και 2013προκύπτει μια μεγάλη έλλειψη εμπιστοσύνης στους αντιπροσωπευτικούςθεσμούς στην Ελλάδα η οποία αποκλίνει πολύ και από τον μέσο όρο τηςΕΕ. Πιο συγκεκριμένα η εμπιστοσύνη στα πολιτικά κόμματα είναι 7% το2012 και 4% το 2013, στην Κυβέρνηση 6% και 9% αντίστοιχα, στη Βουλή12% το 2012 και 10% το 2013 και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο 27% και29% αντίστοιχα (Σχήμα 7).

Σχήμα 7 Εμπιστοσύνη στους Θεσμούς στην Ελλάδα 2012-2013

Πολιτικά κ... Κυβέρνηση Βουλή ΕΚ0

5

10

15

20

25

30

7 6

12

27

4

9 10

292012 2013

Πηγή : Ευρωβαρόμετρο 77.3, 78,79

Στον Πίνακα 4 αποτυπώνεται η εμπιστοσύνη στους θεσμούς σε Ελλάδα καιΕΕ το 2012 και το 2013. Παρατηρείται ότι τα πολιτικά κόμματααπολαμβάνουν την μικρότερη εμπιστοσύνη τόσο στην Ελλάδα όσο και στηνΕΕ-27. Υπάρχει πολύ μεγάλη διαφορά στην εμπιστοσύνη στην Κυβέρνησηκαι στη Βουλή στην Ελλάδα και στο μέσο όρο των χωρών της ΕΕ, ενώ

12

μικρότερη είναι η διαφορά στην εμπιστοσύνη στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιοκαι στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Πίνακας 4 Εμπιστοσύνη στους θεσμούς σε Ελλάδα και ΕΕ-27 Θεσμός Ελλάδα ΕΕ-27

2012 2013 2012 2013Πολιτικά κόμματα 7 4 18Κυβέρνηση 6 9 27 25Βουλή 12 10 28 26ΕΚ 27 29 40ΕΕ 19 19 33 31Πηγή: Ευρωβαρόμετρο 77.3, 79

Αν δούμε μετά το 2008 την εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς θαπαρατηρήσουμε μια αυξανόμενη δυσαρέσκεια, η οποία εμφανίζεταιιδιαίτερα έντονη στις χώρες που έπληξε η κρίση και αναγκάστηκαν ναυπογράψουν διεθνείς συμφωνίες με επαχθείς όρους για την αντιμετώπισήτης. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι η εμπιστοσύνη στην ΕΕ σύμφωνα μετην περιοδική έρευνα του Ευρωβαρόμετρου, εξετάζοντας τον μέσο όροτων κρατών-μελών της ΕΕ, το 2008 ήταν στο 50% και ακολουθώντας μιαδιαρκώς πτωτική τάση το 2013 καταγράφεται στο 31%. Ανάλογα ευρήματαυπάρχουν, αν και όχι σε τόσο μεγάλη έκταση για το εθνικόκοινοβούλιο και την κυβέρνηση. Η εμπιστοσύνη των πολιτών στο εθνικόΚοινοβούλιο από το 34% το 2008 μετατοπίζεται στο 26% το 2013, ενώστην εθνική Κυβέρνηση από το 32% στο 25%.Επιπλέον, περισσότερο από 2/3 των ευρωπαίων πολιτών υποστηρίζουν ότιη φωνή τους δεν μετράει στην ΕΕ. Τα ποσοστά σε Ελλάδα και Κύπροφτάνουν το 89%, στην Πορτογαλία 81%, στην Ιταλία78% και στηνΙσπανία 77%. Λιγότερο από 5% στην Ελλάδα, την Ισπανία, τηνΠορτογαλία, την Σλοβενία και την Κύπρο δηλώνουν ότι η οικονομικήκατάσταση είναι καλή. Η γνώμη τα «χειρότερα έπονται» παραμένεικυρίαρχη στην Κύπρο με 83%, στην Πορτογαλία 75%, στην Σλοβενία 73% ,στην Ελλάδα και Γαλλία με 68%.Η έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς εμφανίζεται ιδιαίτερα έντονηστις χώρες που αντιμετωπίζουν μεγάλα οικονομικά προβλήματα, ιδίωςστην Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία και αυτό αποτυπώνεταιαπό την έρευνα του Ευρωβαρόμετρου (Πίνακας 5). Η κρίση των θεσμώνφυσικά συνδέεται στενά και με την ποιότητα δημοκρατίας, αφού οιπολίτες αισθάνονται αποξενωμένοι από το ίδιο το πολιτικό σύστημα και

13

βιώνουν καταστάσεις για τις οποίες οι πολιτικοί φέρουν μεγάλεςευθύνες.Πίνακας 5Εμπιστοσύνη στους θεσμούς – Ευρωβαρόμετρο

Πολ.Κόμματα

Κυβέρνηση Βουλή ΕΚ Ην.Έθνη

ΕυρωπαϊκήΈνωση

ΕΕ-27 18 28 28 40 42 31

Ελλάδα 7 6 12 27 16 19

Πορτογαλία 13 17 21 38 36 31

Ισπανία 10 13 11 25 24 21

Ιρλανδία 18 24 24 36 42 32

Κύπρος 13 21 22 38 21 32

Πηγή: Ευρωβαρόμετρο 77.3 http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/eb/eb77/eb77_publ_en.pdf

Το ίδιο εύρημα αποτυπώνεται και στην έρευνα της Public Issue, όπουγια το 2009 το ΕΚ κατέχει τη 10η θέση εμπιστοσύνης με περισσότερεςθετικές γνώμες, ενώ η Βουλή την 30η με αρνητικό πρόσημοεμπιστοσύνης. Βλ. Βαρουξή, Χ.& Σαρρής, Ν. (2009), οπ., σελ. 90.

3.3 Η έρευνα της Public IssueΣύμφωνα με την έρευνα της Public Issue (Νοέμβριος 2012)6 το 81% τωνπολιτών είναι δυσαρεστημένο από τη λειτουργία της δημοκρατίας στηνΕλλάδα, ενώ αντίθετα μόνο ένα 11% των πολιτών παραμένειικανοποιημένο από το πολίτευμα και τη λειτουργία των θεσμών σήμερα.Επίσης το 8% των ερωτηθέντων δηλώνει ότι δεν υπάρχει καν δημοκρατίαή καταργήθηκε. Η απογοήτευση των πολιτών από τη λειτουργία τουπολιτικού συστήματος αντικατοπτρίζεται και στα σημαντικότεραπροβλήματα της χώρας, όπου τα κόμματα και οι πολιτικοί (26%)θεωρούνται ως το τρίτο σημαντικό πρόβλημα μετά το οικονομικό (50%)και την ανεργία (41%). Τα ευρήματα αυτά συμφωνούν με τα αντίστοιχατου Ευρωβαρόμετρου7, όπου το 85% δηλώνει λίγο και καθόλουικανοποιημένο από τη λειτουργία της δημοκρατίας στη χώρα μας με τοναντίστοιχο Μ.Ο. της ΕΕ-27 να βρίσκεται στο 47%. Η απαρέσκεια γιατους ευρωπαϊκούς θεσμούς εν γένει εμφανίζεται επίσης στην έρευνα της

6 Διαθέσιμη στο http://www.skai.gr/files/1/alexandros/public8112012.pdf7 Διαθέσιμη στο http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/eb/eb77/eb77_publ_en.pdf

14

Public Issue8, όπου η αναλογία αρνητικής-θετικής άποψης για την ΕΕδιαμορφώθηκε στο 51% προς 47% τον Νοέμβριο 2012 και στο 50% προς46% τον Δεκέμβριο του 2012, ενώ τον Ιούνιο του 2012, πριν από τιςεκλογές, η αναλογία ήταν αντίστροφη (61% θετική έναντι 37%αρνητική).Επιπλέον σύμφωνα με την έρευνα του 20139 το 75% των ερωτωμένων θεωρείότι η ανεργία θα αυξηθεί, ενώ το 61% ότι η προσωπική οικονομικήκατάσταση θα χειροτερέψει, το 60% έχει αρνητική γνώμη για την ΕΕ,ενώ μόνο το 16% των πολιτών είναι ικανοποιημένοι από τον τρόπο που ηΚυβέρνηση αντιμετωπίζει τα προβλήματα της χώρας.Από την «έρευνα πολιτικής συγκυρίας» που πραγματοποίησε από 8 - 13Ιανουαρίου 2014 η ίδια εταιρεία και δημοσιεύεται στην Εφημερίδα τωνΣυντακτών, προκύπτει ότι σε ποσοστό 75% οι πολίτες δηλώνουνανασφαλείς, σε ποσοστό 70% εκτιμούν ότι τα πράγματα πηγαίνουν «στηλάθος κατεύθυνση», ενώ η πλειοψηφία (29%) θεωρεί ότι η κρίση θακρατήσει «περισσότερο από 10 χρόνια».10

Στην ίδια έρευνα τον Μάρτιο του 2014 το 18% των ερωτωμένων είναιικανοποιημένοι από τον τρόπο που η Κυβέρνηση αντιμετωπίζει ταπροβλήματα και το 11% από την αντιπολίτευση. Στα παρήγορα είναι το64% ενδιαφέρονται για τις δημοτικές και περιφερειακές εκλογές ενώ το54% ενδιαφέρονται για τις ευρωεκλογές σε αντίθεση με το 46% που δενενδιαφέρονται. Στη σύγκριση με το ενδιαφέρον για τις εκλογές του2009 παρατηρείται ότι τα ποσοστά αυτών που ενδιαφέρονταν σε σχέση μεαυτούς που δεν ενδιαφέρονταν ήταν αντίστροφα 46% έναντι 54%αντίστοιχα.11επίσης το 66% των ερωτωμένων δηλώνει ότι σίγουρα θα πάεινα ψηφίσει.

3.4 Συνολική αποτίμηση των ερευνών Από το σύνολο λοιπόν των ερευνών (ΕΚΕ, Ευρωβαρόμετρο, Public Issue)διαπιστώνεται μία γενικευμένη έλλειψη εμπιστοσύνης των Ελλήνωνπολιτών σε ιδίως σε θεσμούς αντιπροσώπευσης. Η διαχρονικήχειροτέρευση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς συνοδεύεται και απόχαμηλά επίπεδα πολιτικότητας, δηλαδή ενδιαφέροντος για την πολιτική.Σύμφωνα με την ΕΚΕ το ποσοστό αυτών που ενδιαφέρονται πολύ και

8 Διαθέσιμη στο http://www.publicissue.gr/2062/varometro-dec-2012/9 Διαθέσιμη στο http://www.publicissue.gr/2569/varometro-jul-2013/10 Διαθέσιμη στο http://news.in.gr/greece/article/?aid=1231288742, δημοσίευση 21 Ιανουαρίου 201411 Διαθέσιμη στο http://www.publicissue.gr/wp-content/uploads/2014/03/pol-con-mar-2014.pdf

15

αρκετά για την πολιτική στην Ελλάδα είναι 29,6% (Μ.Ο. ΕΚΕ 43,6%)βαίνοντας μειούμενο από τους προηγούμενους γύρους ( Σχήμα 8).Στον πίνακα 6 αποτυπώνεται διαχρονικά το ενδιαφέρον για την πολιτικήστην Ελλάδα και ο αντίστοιχος μέσος και ο μέσος όρος των χωρών πουσυμμετείχαν στην Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα. Ιδιαίτερα ανησυχητικόείναι το ποσοστό αυτών που δεν ενδιαφέρονται καθόλου για τηνπολιτική στην Ελλάδα, που καταγράφεται πολύ υψηλό στον πέμπτο γύροτης έρευνας πλησιάζοντας το 40%, σε σχέση με το περίπου 30% τωνπροηγούμενων γύρων.Η κρίση των θεσμών οφείλεται και στην επικράτηση δυνάμεων της αγοράςπάνω στις δυνάμεις πολιτικής (Σωτηρέλης, 2011). Το φαινόμενο τηςπαγκοσμιοποίησης έπαιξε αρνητικό ρόλο στη λειτουργία τηςδημοκρατίας, η οποία απέκτησε μια κυρίως οικονομική διάσταση. Οιαξιολογήσεις των διαφόρων τραπεζών επενδύσεων για την πορεία κάθεεθνικής οικονομίας έγιναν στοιχείο της καθημερινότητας και η κάθεεθνική πολιτική έγινε έρμαιο των οίκων αξιολόγησης. Η νέα διεθνήςοικονομική πραγματικότητα, η οποία χαρακτηρίζεται από ριζικέςανακατατάξεις στο πεδίο των παραγωγικών σχέσεων και των παραγωγικώνδυνάμεων οδήγησαν σε μια μετάλλαξη του κρατούντος κεφαλαιοκρατικούσυστήματος με αποκορύφωμα την πλήρη ασυδοσία του χρηματοπιστωτικούσυστήματος που οδήγησε στην οικονομική κρίση (Σωτηρέλης, 2012). Οιεξελίξεις αυτές επέτειναν τους κραδασμούς που είχαν παρατηρηθεί, ήδημε την έναρξη της παγκοσμιοποίησης, και στο πολιτικό και θεσμικόεπίπεδο. Σχήμα 8 Ενδιαφέρον για την πολιτική στην Ελλάδα

2003 2005 2009 2011

31.6 32.8 30.4

43.6

68.4 67.1 69.6

56.4

Η πολιτική σας ενδιαφέρει;

πολύ & αρκετά λίγο & καθόλου

Πηγή: European Social Survey Data, Rounds 1-5, http://ess.nsd.uib.no/ess/.

16

Πίνακας 6 Ενδιαφέρον για την πολιτική στην Ελλάδα και στις χώρεςτης ΕΚΕ

Α γύρος Β γύρος

Δ γύρος Ε γύρος

Ελλάδα

Σύνολο

Ελλάδα

Σύνολο

Ελλάδα

Σύνολο

Ελλάδα

Σύνολο

Πολύ 9,5 11,2 9,4 10 7,3 10,2 7,1 9,9Αρκετά 22,1 37,6 23,4 34,6 23,1 35,4 22,5 33,7Λίγο 34,1 33,8 36,3 36,4 38,6 34,5 31 34,8Καθόλου 34,3 17,4 30,8 19 31 19,9 39,4 21,6Πηγή: European Social Survey Data, Rounds 1-5, http://ess.nsd.uib.no/ess/.

Παρά το γεγονός ότι η οικονομική κρίση είναι άμεσα συνδεδεμένη μετια «μαύρες τρύπες της παγκοσμιοποίησης και τα ελλείμματα τηςευρωπαϊκής ενοποίησης ( Αλιβιζάτος, 2013) διάχυτη είναι σήμερα ηάποψη που αποδίδει την οικονομική κρίση στους πολιτικούς καιαπαξιώνει στο σύνολο του πολιτικό σύστημα. Η κρίση αντιπροσώπευσηςκαι νομιμοποίησης είναι κάτι παραπάνω από εμφανής. Η κρίσηαντιπροσώπευσης συνδέεται με μια εκτεταμένη δυσφορία για τοκομματικό προσωπικό και εκφράζεται με την αδιαφορία των εκλογέων γιατην πολιτική, και τη ροπή προς την αποχή από τις εκλογές, τηνεπιλογή ακραίων κομμάτων και γραφικών υποψηφίων. Η κρίσηνομιμοποίησης είναι κάτι βαθύτερο. Υποσκάπτει το σύνολο των προσώπωνκαι των θεσμών που σχετίζονται με το πολιτικό σύστημα, όλες τιςπολιτικές, οικονομικές και πνευματικές ελίτ και εξωτερικεύεται μεψυχολογία όχλου, μηδενιστική φιλοσοφία και βίαιησυμπεριφορά( Μαραντζίδης, 2012). Επιπλέον ο πολιτικός λόγος τωνκομμάτων διαφοροποιείται ανάλογα με το εάν βρίσκονται στην κυβέρνησηή την αντιπολίτευση. Είναι εμφανές ότι οι πολιτειακοί θεσμοίδείχνουν ανήμποροι να ανταποκριθούν στις νέες συνθήκες, τα κόμματααποσυντίθενται και διαφοροποιούνται με εντυπωσιακή ταχύτητα, οιπολίτες εκδηλώνουν πρωτοφανή οργή απέναντι στο υπάρχον πολιτικόσύστημα και οι πολιτικές ηγεσίες δείχνουν αμήχανες και ίσωςφοβισμένες να πάρουν τολμηρά μέτρα( Μαραντζίδης, 2012).

4. Η αναθεώρηση του Συντάγματος ως ευκαιρία για θεσμικέςαλλαγές στο πολιτικό σύστημα

4.1 Η αναθεώρηση του Συντάγματος ως εφαλτήριο των μεταρρυθμίσεων Τίθεται το ερώτημα εάν η σημερινή κρίση μπορεί να αποτελέσειευκαιρία για σημαντικές αλλαγές στη λειτουργία των θεσμών, στο ίδιο

17

το πολιτικό σύστημα και να συμβάλει έτσι στη βελτίωση της ποιότηταςτης δημοκρατίας στη χώρα μας. Ιδιαίτερα το ερώτημα αυτό είναιεπίκαιρο γιατί και οι δύο κυβερνητικοί εταίροι έχουν εξαγγείλει τηνπρόθεση να προβούν σε αναθεώρηση του Συντάγματος, αφού από τονΙούνιο του 2013 υπάρχουν οι τυπικές προϋποθέσεις που ορίζονται στοάρθρο 110 για την έναρξη της διαδικασίας αναθεώρησης, δηλαδή ηπάροδος της πενταετίας από την ολοκλήρωση της προηγούμενης. Ηαναθεώρηση του Συντάγματος δεν πρέπει να θεωρείται πανάκεια για τηνθεραπεία κάθε προβλήματος και κάθε παθογένειας του ελληνικούπολιτικοδιοικητικού συστήματος, θα μπορούσε όμως να σηματοδοτήσειμια νέα πορεία στα θεσμικά και πολιτικά πράγματα της χώρας και νακλείσει οριστικά εκκρεμότητες που ταλανίζουν για δεκαετίες τοπολιτικό σύστημα και για τις οποίες φαίνεται να υπάρχει μιαγενικότερη συναίνεση, όπως για παράδειγμα τα ζητήματα της ποινικήςευθύνης των υπουργών και της βουλευτικής ασυλίας. Ιδιαίτερα σε μιαεποχή έντονης οικονομικής κρίσης και απαξίωσης του πολιτικούσυστήματος, μπορεί η αναθεώρηση του Συντάγματος να συνδυαστεί, έστωκαι συμβολικά, με την απαρχή μιας νέας πολιτικής κουλτούρας, που ηεκάστοτε Κυβέρνηση δεν θα αποπροσανατολίζει τους πολίτες με το ναρίχνει τις ευθύνες στις προηγούμενες. Από την άλλη μεριά, αλλαγέςμπορεί να γίνουν και με το ισχύον Σύνταγμα και μάλλον είναιπροσχηματικό να συνδέονται οι όποιες μεταρρυθμίσεις αποκλειστικά μετην αναθεώρηση του Συντάγματος και να μετατίθενται έτσι χρονικά μεπρόσχημα την συνταγματική αναθεώρηση (Σωτηρέλης, 2011, Αλιβιζάτος,2013).Για το μέγεθος της συνταγματικής αναθεώρησης έχουν γραφτεί αρκετά,κάποιοι μάλιστα κάνουν λόγο ότι υπάρχει ανάγκη για συντακτική ήσυντακτικού τύπου βουλή και όχι αναθεωρητική12. Προέχει εδώ οσεβασμός στο ίδιο το Σύνταγμα με δεδομένο ότι η υπάρχουσα διάταξητου άρθρου 110 περί αναθεώρησης επιτρέπει να γίνουν σημαντικέςαλλαγές. Οι όποιες μεταρρυθμίσεις στο Σύνταγμα μας θα πρέπει ναστοχεύουν στην ποιοτική αναβάθμιση της δημοκρατίας και στηναποκατάσταση του πολιτικού συστήματος στα μάτια των πολιτών.Το ίδιο το πολιτικό προσωπικό καλείται να υπερβεί κομματικέςσκοπιμότητες και να κερδίσει την εμπιστοσύνη των πολιτών με τηνανάληψη πρωτοβουλιών προς την κατεύθυνση της εστίασης στο δημόσιοσυμφέρον αντί της ατομικής πολιτικής καριέρας. Οι αλλαγές12 Μεταξύ των υποστηρικτών της συντακτικής συνέλευσης είναι ενδεικτικά ο Γ.Κατρούγκαλος, ο Γ. Κασιμάτης, ο Ν. Κωνσταντόπουλος, ο Κ.. Σκανδαλίδης.Βλέπε αντί πολλών Βλαχόπουλος, 2013, και Αλιβιζάτος 2013 με την εκείβιβλιογραφία.

18

προτείνονται στο κείμενο που ακολουθεί αναφέρονται ιδίως στουςθεσμούς αντιπροσώπευσης, αφού από τα αποτελέσματα των ερευνώναναδείχθηκε μια προϊούσα κρίση του αντιπροσωπευτικού συστήματος.

4.2. Το κομματικό σύστημα Είναι γεγονός πάντως ότι ιδιαίτερα την τελευταία δεκαετία ο θεσμόςτου πολιτικού κόμματος και στην Ελλάδα βρίσκεται σε μια δοκιμασία,καθώς παρατηρείται μια αποξένωση των πολιτών από τις πολιτικές καιεκλογικές δραστηριότητες και αποστασιοποίηση τους από το κομματικόφαινόμενο. Η δοκιμασία αυτή συνίσταται τόσο σε ενδογενείς παράγοντεςπου αντικατοπτρίζουν τις πολλαπλές μεταλλάξεις σχετικά με τοδιαμεσολαβητικό τους ρόλο ανάμεσα στο κράτος και την κοινωνία, όσοκαι σε εξωγενείς παράγοντες της μεταβιομηχανικής κοινωνίας. Τακόμματα έχουν χάσει την πηγή δύναμής τους στην κοινωνία και τακοινωνικά συμφέροντα που εκπροσωπούν και έχουν μετατραπεί σεδιαχειριστές του κράτους Η απομάκρυνση των πολιτών από τα κόμματα, ηοποία συμπυκνώνεται στον όρο της κρίσης του κομματικού φαινομένου,εκφράζεται ως απάθεια, πολιτικό κυνισμό, χαλάρωση των παραδοσιακώνπολιτικών διαχωριστικών γραμμών, κομματική απειθαρχία. Η οικονομικήκατάρρευση της χώρας δεν έπληξε μόνο τα κόμματα και τους πολιτικούςπου θεωρήθηκαν υπαίτιοι για αυτή, κλόνισε και το δικομματισμό ωςσύστημα, στον οποίο αποδόθηκε μεγάλο μερίδιο ευθύνης για τηνκαταστροφή( Αλιβιζάτος 2013).Στα πολιτικά κόμματα απαιτείται η εγκαθίδρυση εσωκομματικήςδημοκρατίας σε όλα τα επίπεδα. Η οργάνωσή τους θα πρέπει ναανταποκρίνεται στα δημοκρατικά κελεύσματα των καιρών και οι αλλαγέςκαι αναθεωρήσεις στο καταστατικό τους πρέπει να γίνονται σε τακτάχρονικά διαστήματα. Η ανάδειξη των υποψηφίων βουλευτών δεν πρέπεινα εξαρτάται από τον εκάστοτε πολιτικό αρχηγό. Ουσιαστικήεκπροσώπηση των εκλογέων μπορεί να υπάρξει με την ανάδειξη τωνυποψηφίων βουλευτών από τη βάση, από τις τοπικές κοινωνίες. Ηκομματοκρατική λογική θα πρέπει να εκλείψει στη στελέχωση τηςδημόσιας διοίκησης, ιδίως όταν πολιτικά πρόσωπα στελεχώνουν θέσειςευθύνης. Το πολιτικό κόμμα δεν πρέπει να είναι το εφαλτήριο γιαανάληψη διοικητικών θέσεων. Κρίσιμο ζήτημα στην κομματική δημοκρατία που καθιερώνουν τα σύγχρονααντιπροσωπευτικά συστήματα είναι το ζήτημα της κρατικήςχρηματοδότησης των κομμάτων. Σημαντικό βήμα για την αναδιάρθρωση τουκομματικού συστήματος θα αποτελέσει η αλλαγή του τρόπουχρηματοδότησης των κομμάτων με διασφάλιση όρων διαφάνειας και

19

ουσιαστικού ελέγχου των οικονομικών τους για την αντιμετώπιση τηςδιαφθοράς. Φαινόμενα τύπου Siemens δεν πρέπει να επαναληφθούν.Έμφαση και προτεραιότητα θα πρέπει να δοθεί στην οργάνωσηαξιόπιστου, αντικειμενικού και αποτελεσματικού ελέγχου. Η επιτροπήτου άρθρου 29 παρ. 2 που προβλέπεται ως ελεγκτικό όργανο πρέπει νααποτελείται αποκλειστικά από δικαστές και όχι με πλειοψηφίαπολιτικών και παρουσία ανώτατων δικαστών. Θα μπορούσε ακόμη ναυπάρχει ανεξάρτητη αρχή από κοινώς αποδεκτές εξωκοινοβουλευτικέςπροσωπικότητες, το έργο των οποίων θα υποστηρίζεται απόεμπειρογνώμονες (Μουζέλης, 2012). Ταυτόχρονα το όργανο αυτό θαπρέπει να ελέγχει το «πόθεν έσχες» των πολιτικών. Επίσης στο ζήτημα της υπέρβασης του ορίου των εκλογικών δαπανών τωνυποψηφίων βουλευτών, που αναφέρεται στο άρθρο 29 παρ. 2, έχειυποστηριχθεί η δυνατότητα υποβολής ένστασης από όποιον έχει έννομοσυμφέρον ενώπιον του Ανώτατου Ειδικού Δικαστηρίου και έκπτωσης απότο βουλευτικό αξίωμα με απόφαση του τελευταίου, εφόσον ο βουλευτήςέχει υπερβεί το νομοθετικά καθοριζόμενο όριο εκλογικών δαπανών( Χρυσόγονος, 2011). Τα κόμματα λοιπόν ως θεσμοί διαμεσολάβησης κράτους και κοινωνίαςπρέπει να είναι ανοιχτά, συμμετοχικά, αποκεντρωμένα και νασυνεργάζονται με την κοινωνία πολιτών.

4.3. Η αναβάθμιση του αντιπροσωπευτικού συστήματοςΗ συνεχής υποβάθμιση του θεσμικού ρόλου της Βουλής, του άμεσα δηλαδήεκλεγομένου από τον λαό κρατικού οργάνου και η παράλληλη ενίσχυσητου πρωθυπουργικού κοινοβουλευτισμού, αποτελεί κίνδυνο για την ίδιατη δημοκρατία . Ειδικότερα, οδηγεί σε κρίση νομιμοποίησης τόσο τουκοινοβουλευτικού όσο και γενικότερα του πολιτικού συστήματος τηςχώρας μας. Ξεκινώντας πρώτα από τον αριθμό των βουλευτών, εδώ αρκεί ο νόμοςγια να μειωθεί ο αριθμός τους. Προς αποφυγήν όμως των πελατειακώνσχέσεων που έχουν ταλανίσει το ελληνικό πολιτικό σύστημα ίσως είναιαπαραίτητο να προβλεφθεί στο Σύνταγμα με προσθήκη μια νέαςπαραγράφου στο άρθρο 56 η καθιέρωση ενός ανώτατου ορίου συνολικήςβουλευτικής θητείας, η υπέρβαση του οποίου θα συνεπάγεται αυτοδίκαιακώλυμα τόσο για την υποβολή νέας υποψηφιότητας όσο και για τηνεκλογή ως βουλευτή κάθε προσώπου που έχει υπερβεί ήδη το όριο αυτό(Χρυσόγονος, 2011). Η συνολική αυτή θητεία των βουλευτών θαμπορούσε να είναι για 3 βουλευτικές περιόδους, έτσι ώστε ναεμποδιζόταν η «επαγγελματοποίηση» των πολιτικών και συγχρόνως να

20

υπήρχε και αναγκαστική ανανέωση του πολιτικού προσωπικού. Ησυνταγματική αυτή πρόβλεψη πρέπει να συνδυαστεί με μιαν αντίστοιχηνομοθετική που είναι η κατάργηση του σταυρού προτίμησης, πουαποτελεί την κορωνίδα των πελατειακών σχέσεων. Η αλλαγή αυτή θαλειτουργήσει ως ανάχωμα στην κομματική διαφθορά και στηναδιαφάνεια. Είναι επίσης αναγκαίο κατά την άποψή μας η καθιέρωση ασυμβίβαστουμεταξύ βουλευτικού και υπουργικού αξιώματος. Μέχρι σήμερα οβουλευτής-υπουργός καλείται να ελέγξει το έργο της κυβέρνησης όπουμετέχει και έτσι κρίνων και κρινόμενος ταυτίζονται ανεπίτρεπτα.Φυσικά όμως δεν θα θέλαμε και μια κυβέρνηση τεχνοκρατών της οποίαςτα μέλη δεν έχουν καμία λαϊκή νομιμοποίηση και ενδεχόμενα δενενδιαφέρονται πως οι πολίτες τοποθετούνται επί συγκεκριμένωνθεμάτων. Για τον λόγο αυτό θα έπρεπε να αναστέλλεται η ιδιότητα τουβουλευτή για όσο χρονικό διάστημα το συγκεκριμένο πρόσωπο ασκείυπουργικά καθήκοντα. Ο βουλευτής θα γνωρίζει ότι το κύριο καθήκοντου είναι να νομοθετεί και να ελέγχει την κυβέρνηση.13 Έχει ακόμηπροταθεί το μερικό ασυμβίβαστο της Αγγλίας που επιτρέπει μόνο σεμικρό αριθμό βουλευτών να γίνονται υπουργοί ( Σωτηρέλης, 2011).Ευρύτερη συμφωνία φαίνεται να υπάρχει και στο ζήτημα της κατάργησηςτης βουλευτικής ασυλίας. Το ακαταδίωκτο των βουλευτών έχειοδηγήσει στην πράξη σε πλήρη ποινική ασυδοσία, αφού η Βουλή δενπαρέχει σχεδόν ποτέ άδεια δίωξης, ακόμη και για αξιόποινες πράξειςκαταφανώς άσχετες με την πολιτική δραστηριότητα των μελών της. Αυτόέχει ως συνέπεια καταδίκες της Ελλάδας από το Ευρωπαϊκό ΔικαστήριοΔικαιωμάτων του Ανθρώπου για παραβίαση του δικαιώματος πρόσβασης σεδικαστήριο των εκάστοτε αντιδίκων των βουλευτών, το οποίοκατοχυρώνεται στο άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ. Πρέπει λοιπόν νααναθεωρηθεί το άρθρο 62 του Συντάγματος ίσως και με την προσθήκηκάποιας πρόσθετης δικαστικής ασφαλιστικής δικλείδας (Σωτηρέλης2014) ή της δυνατότητας οι ίδιοι οι εγκαλούμενοι, αν θεωρούν ότιυφίστανται πολιτική δίωξη, να μπορούν να ζητήσουν από την Βουλή νατους προστατεύσει (Αλιβιζάτος, 2013).Το ζήτημα της ειδική ποινικής αντιμετώπισης των μελών της κυβέρνησηςέχει απασχολήσει κατά καιρούς το δημόσιο λόγο της χώρας και έχειασκηθεί κριτική τόσο από την πλευρά της επιστήμης όσο και τηςκοινωνίας. Η ρύθμιση του άρθρου 86, ιδίως μετά την αναθεώρησή του το2001, όπου τα νομοθετικά προβλεπόμενα συνταγματοποιήθηκαν, θεωρώντας13 Το ασυμβίβαστο βουλευτή-υπουργού ισχύει στη Γαλλία, στο Βέλγιο, την Ολλανδία, το Λουξεμβούργο και εν μέρει τη Σουηδία και την Μεγάλη Βρετανία. Βλέπε Αλιβιζάτος, 2013.

21

τους υπουργούς ως πιο ευάλωτους, λόγω της θέσης και των καθηκόντωντους, αναθέτει αποκλειστικά στη Βουλή την πρωτοβουλία για τονκαταλογισμό ποινικής ευθύνης στα μέλη της κυβέρνησης και τουςυφυπουργούς για αδικήματα που τέλεσαν κατά την άσκηση των καθηκόντωντους, κατά παρέκκλιση από τις ποινικές διατάξεις που ισχύουν γιαόλους τους υπόλοιπους Έλληνες. Η άσκηση ποινικής δίωξης αποκλειστικάαπό την Βουλή συνοδεύεται από την ειδική και σύντομη αποσβεστικήπροθεσμία που συνίσταται στο πέρας της δεύτερης τακτικής συνόδου τηςεπόμενης βουλευτικής περιόδου. Το αποτέλεσμα της σημερινήςσυνταγματικής διάταξης είναι η τύχη της πρότασης για την έναρξη τηςποινικής διαδικασίας σε βάρος μέλους της κυβέρνησης να ανήκει στηναποκλειστική αρμοδιότητα της εκάστοτε πλειοψηφίας (Ξηρός, 2011) τοίδιο δε και η παραπομπή της υπόθεσης στη δικαιοσύνη. Αποτελείεπίσης κοινό τόπο ότι η σύντομη αποσβεστική προθεσμία θα πρέπει νααπαλειφθεί. Οι νομοθετικές παρεμβάσεις με τον ν. 3961/20111 γιακαθιέρωση του ίδιου χρόνου παραγραφής για τα μέλη της κυβέρνησης καιτους πολίτες, η δυνατότητα ανάθεσης σε τριμελές γνωμοδοτικόσυμβούλιο του νομικού ελέγχου των στοιχείων του φακέλου και ηκατάσχεση των ωφελημάτων που προέκυψαν από αξιόποινη πράξη, δεναποτελούν ουσιαστικές αλλαγές, γιατί το Σύνταγμα παρέχει ελάχιστεςδυνατότητες παρέμβασης στον κοινό νομοθέτη και έχει οδηγήσει σεκαθεστώς οιονεί ατιμωρησίας (Αλιβιζάτος, 2013). Για τους λόγουςαυτούς με την αναθεώρηση του άρθρου 86 θα πρέπει να ανατεθεί ηάσκηση της ποινικής δίωξης στη τακτική δικαιοσύνη, σε ανώτερουςεισαγγελικούς λειτουργούς ή ακόμη και σε ένα συλλογικό όργανό τους.Η λύση αυτή αποκαθιστά την αρχή της ισότητας και εμπεδώνει τοαίσθημα ισονομίας στους πολίτες (Βλαχόπουλος, 2013β).Ο ρόλος του Εθνικού Κοινοβουλίου θα πρέπει να αναβαθμιστεί τόσοστο νομοθετικό έργο όσο και στον κοινοβουλευτικό έλεγχο. Τοφαινόμενο των άδειων κοινοβουλευτικών εδράνων κατά την λειτουργίατης βουλής απαξιώνει το αντιπροσωπευτικό σώμα. Οι βουλευτές πολλέςφορές είναι παρόντες μόνο κατά την ψηφοφορία και όχι κατά τηνδιεξαγωγή της συζήτησης. Θα πρέπει για το λόγο αυτό να προβλεφθείστο άρθρο 67 ότι η Βουλή «δεν μπορεί να συνεδριάσει χωρίς τηνπαρουσία του ενός τετάρτου του όλου αριθμού των βουλευτών»14

( Γεραπετρίτης, 2013β). Η συχνή απουσία του Πρωθυπουργού και τωνυπουργών από το Κοινοβούλιο υποβαθμίζει περαιτέρω τον ρόλο του.Απαραίτητο είναι επίσης να αποφεύγεται η συχνή επίκληση του14 Το άρθρο 67 προβλέπει ότι η Βουλή δεν μπορεί να αποφασίσει χωρίς τηναπόλυτη πλειοψηφία των παρόντων μελών, που όμως δεν μπορεί να είναιμικρότερη από το ένα τέταρτο του όλου αριθμού των βουλευτών.

22

επείγοντος και του κατεπείγοντος γιατί έτσι δεν υπάρχουν οιεγγυήσεις ουσιαστικού διαλόγου και στην ουσία η βουλή καλείται ναεπικυρώσει κυβερνητικές, αν όχι τροϊκανές αποφάσεις. Ανάλογη κριτικήασκείται στα πολυνομοσχέδια και τα απέραντα νομοσχέδια του ενόςάρθρου που πολλές φορές υπερβαίνουν και τις 200 σελίδες και επί τωνοποίων οι βουλευτές δεν έχουν τη δυνατότητα να διαφοροποιηθούν. Καίριο πλήγμα στο κύρος του Κοινοβουλίου και υποκατάσταση τηςνομοθετικής από την εκτελεστική λειτουργία συνιστά και η υπερβολικήχρήση των πράξεων νομοθετικού περιεχομένου (ΠΝΠ) που προβλέπονταιγια περιπτώσεις εξαιρετικά επείγουσας και απρόβλεπτης ανάγκης πουπροβλέπονται στο άρθρο 44 παρ. 1. Ο πολλαπλασιασμός των πράξεωννομοθετικού περιεχομένου με σκοπό την παράκαμψη της τακτικήςνομοθετικής διαδικασίας, μέσω της Βουλής και την πρόληψη όχι μόνοδιαφωνιών βουλευτών, αλλά και μαζικών εκδηλώσεων διαμαρτυρίας δενσυνάδει με το δημοκρατικό πολίτευμα. Χαρακτηριστικά μπορεί νααναφερθεί ότι η Κυβέρνηση έχει εκδώσει σε χρονικό διάστημα 18 μηνώνπάνω από 20 ΠΝΠ15. Σε μελλοντική συνταγματική αναθεώρηση πρέπει ναεπαναρυθμιστούν οι νομοθετικές αρμοδιότητες της εκτελεστικήςεξουσίας και να επιτρέπεται ο δικαστικός έλεγχος για το ανσυντρέχουν οι προϋποθέσεις που ορίζει το άρθρο 44 παρ. 1.Παρατηρείται συχνά κατά παράβαση του Συντάγματος η εισαγωγή γιασυζήτηση στη Βουλή νομοσχεδίων τα οποία περιέχουν διατάξεις άσχετεςμε το κύριο αντικείμενό τους και περαιτέρω άσχετων με το τελευταίοπροσθηκών ή τροπολογιών ( άρθρο 74 παρ. 5 εδαφ. β’ και γ’), αφούυπάρχει η ασφαλιστική δικλείδα του εδαφ. στ’ της παρ. 5 του άρθρου74 Συντ. («σε περίπτωση αμφισβήτησης αποφαίνεται η Βουλή»). Τοεδάφιο αυτό αδρανοποιεί ουσιαστικά τα αντίστοιχα β’ και γ’ αφούαναθέτει την κρίση (μόνο) στη Βουλή. Αποκλείει έτσι έμμεσα τονδικαστικό έλεγχο, παρά το γεγονός ότι η ύπαρξη άσχετων με το κύριοαντικείμενο του νόμου διατάξεων συνιστά πρόδηλα θέμα αναγόμενο στοπεριεχόμενο του τελευταίου (και με την έννοια της παρ. 4 του άρθρου93 Συντ.), και όχι στα interna corporis του νομοθετικού σώματος.Κατά συνέπεια υπάρχουν αρκετοί νόμοι που περιέχουν άσχετες με τοκύριο αντικείμενό τους διατάξεις, αφού η κοινοβουλευτική πλειοψηφίαπειθήνια αποδέχεται τα κυβερνητικά νομοσχέδια και συχνά ταεπιβαρύνει με άσχετες τροπολογίες της τελευταίας στιγμής προερχό-μενες από τους βουλευτές (Χρυσόγονος, 2011).

15 Αποκορύφωμα όλων ήταν το κλείσιμο της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης με ΠΝΠ, ενμία νυκτί τον Ιούνιο του 2013.

23

Το ζήτημα της σύστασης των εξεταστικών επιτροπών και τηςαπαιτούμενης πλειοψηφίας αποδοχής τους προβλέπονται στο άρθρο 68παρ. 2 του Συντάγματος και εξειδικεύονται στον Κανονισμό τηςΒουλής. Συγκεκριμένα ορίζεται για τη σύσταση εξεταστικής επιτροπήςπρέπει να υπερψηφίσει την πρόταση η απόλυτη πλειοψηφία των παρόντωνβουλευτών, η οποία δεν μπορεί να είναι μικρότερη από τα δύο πέμπτατου συνόλου τους. Με τον τρόπο αυτό προκρίνεται ότι η σύστασηεξεταστικής επιτροπής υπόκειται στον κανόνα της πλειοψηφίας και σεβάρος της διασφάλισης των δικαιωμάτων της μειοψηφίας, αν και ηελεγκτική φύση του μέσου αυτού θα δικαιολογούσε την αντίθετηεπιλογή.16 Επιβάλλεται κατά την άποψή μας η αναθεώρηση τωνπροϋποθέσεων συγκρότησης και τρόπου λειτουργίας των εξεταστικώνεπιτροπών έτσι ώστε να διασφαλιστεί η δυνατότητα σύστασής τους καιχωρίς τη σύμπραξη της πλειοψηφίας. Επειδή πρόκειται για τηνουσιαστικότερη μορφή κοινοβουλευτικού ελέγχου αυτή θα πρέπει νααποτελεί δικαίωμα της αντιπολίτευσης. Οι εξεταστικές επιτροπέςμπορεί θεσμικά να λειτουργήσουν ως οιονεί ανεξάρτητα σώματα έρευναςκαι αυτοελέγχου και γι αυτό έχει προταθεί (Σωτηρέλης, 2011) και ησυμμετοχή ορισμένων εξωκοινοβουλευτικών προσωπικοτήτων, ώστε ναπεριορισθούν τα περιθώρια μικροκομματικών επιλογών. Υπό το πρίσμααυτό θα μπορούσε με θετική ψήφο των δύο πέμπτων τουαντιπροσωπευτικού σώματος, έστω και με ενάντια την πλειοψηφία τωνπαρόντων ή ακόμα και του όλου αριθμού των βουλευτών να συσταθούνεξεταστικές επιτροπές έστω και μία ή δύο σε κάθε βουλευτική σύνοδο.17

Η συχνότερη σύσταση των εξεταστικών επιτροπών και ιδίως χωρίς τησύμπραξη της πλειοψηφίας, καθώς και η υιοθέτηση ενός ενιαίουπορίσματος ως αποτέλεσμα της συγκρότησής τους, θα αποτελούσε έναουσιαστικό βήμα αναβάθμισης του κοινοβουλευτικού ελέγχου .Αποφασιστικά θα συνέδραμε η αναβάθμιση του ρόλου τωνκοινοβουλευτικών ομάδων τόσο στο επίπεδο του Κοινοβουλίου όσο καιστο επίπεδο των ενδοκομματικών διαδικασιών. Η ενδυνάμωση της θέσηςτης αντιπολίτευσης και των μέσων του κοινοβουλευτικού ελέγχου (π.χ.μείωση του χρόνου ομιλίας των Υπουργών και των κοινοβουλευτικώνεκπροσώπων προς όφελος των μεμονωμένων βουλευτών) κρίνεται

16 Στο θέμα αυτό έχουν υπάρξει διαφορετικές απόψεις από τουςΣυνταγματολόγους, όπως φαίνεται από τη σχετική βιβλιογραφία στο περιοδικόΤο Σύνταγμα το έτος 1988. Επίσης Γεραπετρίτης, 2013β.17 Το Σύνταγμα του 1927 προέβλεπε ότι η Βουλή υποχρεούνταν να συγκροτεί εξεταστικές επιτροπές με αίτηση του ενός τρίτου (1/3) του όλου αριθμού των βουλευτών (άρθρο 55).

24

απαραίτητη. Αυτά τα ζητήματα δεν απαιτούν συνταγματική αναθεώρηση,αρκεί αλλαγή του Κανονισμού της Βουλής.Η θητεία της Βουλής θα πρέπει να μην διακόπτεται πρόωρα άνευ λόγουκαι αιτίας και αυτό μπορεί να αποφευχθεί με την καθιέρωση τηςάμεσης από το εκλογικό σώμα εκλογής του Προέδρου της Δημοκρατίαςκαι του περιορισμού της δυνατότητας της Κυβέρνησης να διαλύει πρόωρατη Βουλή με την προσχηματική επίκληση του αναφερόμενου στο άρθρο 41παρ. 2 «εθνικού θέματος εξαιρετικής σημασίας». Θα μπορούσε αντίθεταη Βουλή να αυτοδιαλύεται με αυξημένη πλειοψηφία.Η Βουλή πρέπει να εμπλέκεται πιο ουσιαστικά στην επιλογή της ηγεσίαςτης δικαιοσύνης κατά το πρότυπο των ανεξάρτητων αρχών. Με τον ν.3841/2010 έχει μόνο γνωμοδοτικό ρόλο. Επιβάλλεται λοιπόν η αλλαγήτου τρόπου ανάδειξης της ηγεσίας της με την αναθεώρηση του άρθρου90§5 Σ. Η εξέλιξη αυτή θα βοηθήσει στην ενίσχυση της ανεξαρτησίαςτης και στην αποτροπή κυβερνητικών παρεμβάσεων στο έργο της. Ηαναβάθμιση της δικαιοσύνης θα αποτελέσει ένα ισχυρό θεσμικό αντίβαροστην πανίσχυρη εκτελεστική εξουσία.Υποστηρίζεται επίσης ότι ένα ισχυρό νομοθετικό αντίβαρο τηςεκτελεστικής εξουσίας θα μπορούσε να αποτελέσει μια δεύτερη βουλήτης οποίας η θητεία δεν θα συνέπιπτε με αυτή της πρώτης , τα δεμέλη της θα εκλέγονταν από τις περιφέρειες του κράτους, κατ’αναλογία του πληθυσμού τους, τις οποίες και θα εκπροσωπούσανπολιτικά (Κασιμάτης, 2013). Το δεύτερο αυτό νομοθετικό σώμα θαμπορούσε να συμμετέχει στην άσκηση της νομοθετικής λειτουργίαςεγκρίνοντας ή απορρίπτοντας τις αποφάσεις του πρώτου. Παρότι ηπαράδοση της χώρας μας είναι σταθερά προσανατολισμένη στο σύστηματης μονήρους Βουλής ( πλην των Σ. του 1844 και του 1927 με τα οποίαιδρύθηκε και λειτούργησε αλλά για βραχεία περίοδο , Γερουσία) ηδεύτερη Βουλή θα δρούσε εξισορροπητικά περιορίζοντας την αυτοδυναμίατης ελεγχόμενης από την κυβερνητική πλειοψηφία πρώτης Βουλής, ενώ θασυνέβαλε αποφασιστικά στη μείωση της πολυνομίας , στην άμβλυνση τηςπροχειρότητας της νομοθετικής προπαρασκευής και γενικότερα στηβελτίωση της ποιότητας του νομοθετικού έργου. Παράλληλα , θασυντελούσε στην άμβλυνση του κρατικού συγκεντρωτισμού και στηνπολιτική ενίσχυση των περιφερειών τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσοκαι σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης .

4.4. Τα αντίβαρα της άμεσης και συμμετοχικής δημοκρατίαςΣτο Σύνταγμά μας προβλέπεται ήδη από το 1975 το δημοψήφισμα ωςθεσμός άμεσης δημοκρατίας. Ήδη με την αναθεώρηση του Συντάγματος το

25

1986 και τον εκτελεστικό νόμο 4023/2011 κατοχυρώνονται δύο είδηδημοψηφίσματος: αφενός για κρίσιμα εθνικά θέματα και αφετέρου γιαψηφισμένα νομοσχέδια που ρυθμίζουν σοβαρό κοινωνικό ζήτημα, εκτόςαπό τα δημοσιονομικά. Αρμόδιο όργανο για την απόφαση διεξαγωγήςδημοψηφίσματος είναι η Βουλή κατόπιν πρότασης της Κυβέρνησης γιαεθνικά θέματα και κατόπιν πρότασης των 2/5 του όλου αριθμού τωνβουλευτών για σοβαρά κοινωνικά ζητήματα. Ωστόσο ο θεσμός παρέμεινεμέχρι σήμερα ανενεργός αφού με το ισχύον Σύνταγμα ουδέποτεδιενεργήθηκε δημοψήφισμα. Καμία κυβέρνηση δεν αποφάσισε τηνενεργοποίησή του και όσες φορές η αντιπολίτευση το ζήτησε ηπρωτοβουλία δεν ευοδώθηκε.Παρά τις όποιες αντιρρήσεις που διατυπώνονται εναντίον του θεσμού,το δημοψήφισμα αποτελεί το κατεξοχήν μέσο που εξασφαλίζει στονπολίτη τη δυνατότητα να αποφασίζει αδιαμεσολάβητα. Υπό την έννοιααυτή συνιστά ταυτόχρονα συμμετοχικό θεσμό, αποκαλύπτοντας ταδυσδιάκριτα όρια μεταξύ άμεσης και συμμετοχικής δημοκρατίας (Ξηρός,2011). Η λελογισμένη υιοθέτηση μορφών άμεσης δημοκρατίας, τόσο ωςπρος τη λήψη αποφάσεων ( δημοψήφισμα με πρωτοβουλία όλων τωνπαραγόντων του πολιτεύματος- Βουλή, Πρόεδρος, Κυβέρνηση- μεπροέχοντα όμως τον ρόλο της λαϊκής πρωτοβουλίας με την συλλογήυπογραφών) όσο και ως προς την άσκηση του νομοθετικού έργου (θεσμόςλαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίας κατ’ αντιστοιχία με τον υπάρχονταστην ΕΕ μετά την Συνθήκη της Λισαβόνας, αλλά και από άλλους φορείςπχ τοπική αυτοδιοίκηση) θα μπορούσε να λειτουργήσει προς τηνκατεύθυνση της αναζωογόνησης των κουρασμένων αντανακλαστικών τηςσύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και της ενίσχυσης τηςδημοκρατικής βάσης του κράτους, μέσω της ενεργότερης καιουσιαστικότερης πολιτικής συμμετοχής του λαού στις αποφάσεις που τοναφορούν (Σωτηρέλης, 2014).Η εμφύτευση στην αντιπροσωπευτική στοιχείων άμεσης δημοκρατίας είναιευκταία με την προϋπόθεση όμως να μην υποσκάψει το κράτος δικαίουκαι τα θεμελιώδη δικαιώματα. Η αναθεώρηση του θεσμού τουδημοψηφίσματος και η εισαγωγή της λαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίαςπρέπει να σχεδιαστούν με ασφαλιστικές δικλείδες έναντι πιθανώνκαταχρήσεων που θα οδηγούσαν σε συμπίεση δικαιοκρατικώνεγγυήσεων( Παπαδοπούλου, 2013). Μπορούν έτσι να αποτελέσουν έναθεσμικό αντίβαρο στον πλειοψηφικό κοινοβουλευτισμό.

5. Αντί επιλόγου

26

Η πρωτοφανής κρίση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας καθιστά αδήριτητην ανάγκη σήμερα να υπάρξουν άμεσες αλλαγές τόσο θεσμικούπεριεχομένου όσο και νοοτροπίας, έτσι ώστε να αποφευχθούν τα λάθητου παρελθόντος και να αναβαθμιστεί το πολιτικό σύστημα της χώρας. Ηκαλύτερη λειτουργία των θεσμών μπορεί να συμβάλλει στη βελτίωσητης ποιότητας της δημοκρατίας. Απαιτείται να υπάρξει ένα θεσμικόσυνεργατικό πλαίσιο, στο οποίο οι βασικοί πολιτικοί παίκτες,κόμματα, ομάδες πίεσης, θα πρέπει να συναινέσουν, έτσι ώστε και ναεπιβιώσει και να αναπτυχθεί η αντιπροσωπευτική δημοκρατία στη χώραμας. Η αναθεώρηση του Συντάγματος μολονότι δεν είναι πανάκεια,μπορεί να αποβεί ένα χρήσιμο εργαλείο για κάποιες από αυτές τιςαλλαγές, αρκεί να επιδιωχθεί ο ουσιαστικός διάλογος και η αποφυγήμικροκομματικών συμφερόντων. Η αναζήτηση ισχυρών θεσμικών αντιβάρων απέναντι στοπρωθυπουργοκεντρικό μοντέλο εξουσίας με την αναβάθμιση τουΚοινοβουλίου, την πλήρη ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, τον ουσιαστικόρόλο της κοινωνίας των πολιτών στη λήψη αποφάσεων που την αφορούν,την ποιοτική αναβάθμιση της λειτουργίας των Ανεξάρτητων Αρχών καιτην ουσιαστική ενίσχυση του ρόλου και των αρμοδιοτήτων του Προέδρουτης Δημοκρατίας, μπορεί να μην εύκολη υπόθεση είναι όμως μιααποτελεσματική λύση για να αντιμετωπίσουμε την κρίση τουαντιπροσωπευτικού μας συστήματος που σημαίνει και κρίση δημοκρατίας.Κάθε σύγχρονη δημοκρατία για να είναι ποιοτική πρέπει να είναιαντιπροσωπευτική, άμεση και συμμετοχική με τον πολίτη και τηνκοινωνία στο κέντρο των εξελίξεων. Η αναθεώρηση του Συντάγματοςμπορεί να βάλει ένα μικρό λιθαράκι προς αυτή την κατεύθυνση.

Βιβλιογραφία Αλιβιζάτος, Ν. (2013) Ποια Δημοκρατία για την Ελλάδα μετά την Κρίση; Για την

αποκατάσταση των λέξεων και τους νοήματός τους, Αθήνα: Πόλις.Αλιβιζάτος, Ν. (2011) Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στην νεοελληνική ιστορία,

Αθήνα: Πόλις.Βαρουξή, Χ., Σαρρής, Ν.(2011) ‘ Εμπιστοσύνη στους Θεσμούς’, σε

Παπλιάκου, Β. Σταθοπούλου, Θ. Στρατουδάκη, Χ. ( επιμ.) Θεσμοί- Αξίες-Συμπεριφορές Μελέτη των ευρημάτων της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας (2008-2009), Αθήνα: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.

Βλαχόπουλος, Σ. (2013) ‘Συντακτική ή αναθεωρητική Βουλή’ σε ΕφημερίδαΔιοικητικού Δικαίου, τεύχος 5, σελ. 592-594

27

Βλαχόπουλος, Σ. (2013β) ‘ Η ποινική ευθύνη των υπουργών’ σεΑκριβοπούλου, Χ. και Παπαχρήστος, Ν. (επιμ) Η πρόκληση της αναθεώρησηςτου Συντάγματος, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας.

Chevallier, J. (1993) Διοικητική Επιστήμη, Αθήνα-Κομοτηνή: Σάκκουλας.Bianco, W. (1994) Trust: Representatives and constituents, Ann Arbor,

University of Michigan Press Braithwaite, V. and Levi, M. (eds.), (1998) Trust and governance, New

York: Russell Sage.Γεραπετρίτης, Γ. (2013) ‘Χρηματοδότηση των πολιτικών κομμάτων και

πολιτικός ανταγωνισμός στην Ελλάδα’, σε Εφημερίδα Διοικητικού Δικαίου,τεύχος 2, σελ. 270-281

Γεραπετρίτης, Γ. (2013β) ‘Η αναθεωρητική πορεία προς έναν έλλογοκοινοβουλευτισμό’ σε Ακριβοπούλου, Χ. και Παπαχρήστος, Ν. (επιμ) Ηπρόκληση της αναθεώρησης του Συντάγματος, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας.

Δεμερτζής, Ν. (1989) Κουλτούρα, Νεωτερικότητα και Πολιτική Κουλτούρα, Αθήνα:Παπαζήσης.

Δρόσος, Γ. (2011) ‘Συνταγματικός λόγος και οικονομική κρίση’,Εφημερίδα Διοικητικού Δικαίου, τεύχος 6, σελ. 764-778.

Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, (2010) Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα,Αποτελέσματα 4ου γύρου,http://www.ekke.gr/html/gr/NewsEvents/ESS4_results.pdf

Eurobarometers, http://europa.eu.int/comm/public_opinion/index_en.htm.European Social Survey Data, Rounds 1-5, http://ess.nsd.uib.noFukuyama, F. (1995) Trust: The social virtues and the creation of prosperity, New

York: The Free Press.Κασιμάτης, Γ. (2013) Έχουμε δημοκρατία χωρίς δήμο’, Κυριακάτικη

Ελευθεροτυπία, 3 ΦεβρουαρίουΚατρούγκαλος, Γ. (2013) ‘ Από τη Γ΄ στη Δ’ Ελληνική Δημοκρατία’,

Ελευθεροτυπία, 9 ΦεβρουαρίουΚατρούγκαλος, Γ. (2013) ‘Συντακτική ή Αναθεωρητική’, Αυγή, 10 Μαρτίου

http://enthemata.wordpress.com/2013/03/10/katrougalos/Καφετζής, Π. Μαλούτας, Θ. Τσίγκανου, Ι. (επιμ.) (2007), Πολιτική,

Κοινωνία, Πολίτες: Ανάλυση Δεδομένων της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας, Αθήνα:Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών

Καφετζής, Π. (1997), ‘Πολιτική επικοινωνία, πολιτική συμμετοχή καικρίση της πολιτικής. Η συνεισφορά μιας εμπειρικής έρευνας δύοφάσεων’, Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τεύχος 9, σελ.168-178.

Καφετζής, Π. (1994) ‘Πολιτική κρίση και πολιτική κουλτούρα –πολιτικήαποξένωση και ανάμιξη στην πολιτική: μια ασύμβατη σχέση;’ στο

28

Δεμερτζής, N. (επιμ.) Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήμερα, Αθήνα:Οδυσσέας, σελ. 217-251.

Κοντιάδης, Ξ. και Σπυρόπουλος, Φ. (επιμ.) (2011) ‘Το μέλλον τουΕλληνικού Κοινοβουλίου’ Αθήνα: Σιδέρης

Κοντιάδης, Ξ. και Ανθόπουλος, Χ. (επιμ.) (2008) Κρίση «;» του πολιτικούσυστήματος, Αθήνα: Παπαζήσης.

Μαραντζίδης, Ν. ( 2012) ‘H κρίση και το ελληνικό κομματικόσύστημα’, Foreign Affairs, The Hellenic edition,http://foreignaffairs.gr/articles/69098/nikos-marantzidis/h-krisi-kai-to-elliniko-kommatiko-systima [ πρόσβαση 21.12.2012]

Μαυρής, Γ. (2010) ‘Η βαθύτατη κρίση των αντιπροσωπευτικών θεσμώνπαραμένει’, έρευνα της Public Issue για την εφ. Καθημερινή, ΗΚαθημερινή, 3 Ιανουαρίου 2010

Mishler, W. and Rose, R. (2001) ‘What are the origins of politicaltrust?’, Comparative Political Studies, vol. 34 ,no 1 , pp. 30-62

Μουζέλης, Ν. (2012) ‘ Η απαξίωση της πολιτικής και το γιουχάισμα τωνπολιτικών’, Το Βήμα, 11 Μαρτίου

Muller, R. and Surel, Y. (2002) Η Ανάλυση των πολιτικών του Κράτους,Αθήνα: ΤυπωθήτωΞηρός, Θ. ‘Εμβάθυνση της Δημοκρατίας και αναζωογόνηση του πολιτικού

συστήματος’ σε Σωτηρέλης, Γ., Πικραμένος Μ., Ξηρός Θ., Ημεταρρύθμιση του κράτους στην εποχή των μεγάλων προκλήσεων, Αθήνα: Παπαζήσης

Παπαδοπούλου, Λ. (2013) ‘Μορφές «άμεσης» νομοθεσίας : δημοψήφισμακαι λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία’ σε Ακριβοπούλου, Χ. καιΠαπαχρήστος, Ν. (επιμ) Η πρόκληση της αναθεώρησης του Συντάγματος, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας.

Public Issue, (2014) Έρευνα Πολιτικής Συγκυρίας, Μάρτιος 2014http://www.publicissue.gr/wp-content/uploads/2014/03/pol-con-mar-2014.pdf

Σωτηρέλης, Γ. (2014) ‘Τα όρια και οι προοπτικές του δημοκρατικούδιαλόγου για την συνταγματική αναθεώρηση’http://www.constitutionalism.gr/site/sotirelis-anatheorisi-vivlio-alivizatou [ πρόσβαση: 4.1.2014]

Σωτηρέλης, Γ. (2012) Το Σύνταγμα στην εποχή της κρίσης. Προς έναν νέοσυνταγματισμό; http://www.constitutionalism.gr/site/syntagma-krisi-neos-syntagmatismos [ πρόσβαση:10.9.2012]

Σωτηρέλης, Γ. (2011) ‘ Η οικονομική κρίση ως ευκαιρία για τηνεπαναθεμελίωση του κράτους’ σε Σωτηρέλης, Γ., Πικραμένος Μ., ΞηρόςΘ., Η μεταρρύθμιση του κράτους στην εποχή των μεγάλων προκλήσεων, Αθήνα:Παπαζήσης

Τσάτσος, Δ. (2010) Πολιτεία, Αθήνα: Γαβριηλίδης

29

Χριστόπουλος, Δ.(2013) ‘Η αβάσταχτη ελαφρότητα του συνταγματικούβερμπαλισμού’, Αυγή, 3 Μαρτίουhttp://enthemata.wordpress.com/2013/03/02/dimxr/

Χρυσόγονος, Κ. (2011) ‘Σχεδίασμα εκδημοκρατισμού. Δώδεκα σκέψεις γιαμια άλλη αναθεώρηση’, http://www.constitutionalism.gr/site/2056-shediasma-ekdimokratismoy-dwdeka-skeceis-gia-mia-[ πρόσβαση:22.5.2011]

30