Hrvatski savez za esperanto Esperanto Esperanto Esperanto ... esenco_kaj_estonteco.pdfHrvatski savez za esperanto Esperanto Esperanto Esperanto ...

1

ESENCO KAJ ESTONTECO eLIBRO

L. L. Zamenhof

Esenco kajestonteco

de la lingvointernacia

I N K O

eLIBRO

2


L. L. ZamenhofESENCO KAJ ESTONTECO DE LA LINGVO INTERNA-CIAlaû Fundamenta Krestomatio

eLIBROAran¸is: Franko Luin

ISBN [email protected] INKO · SE-13542 TYRESÖ · SVEDIO

http://www.omnibus.se/inko NOVEMBRO 2000

3


I

Çiuj ideoj, kiuj estas ludontaj gravan rolon en la historiode la homaro, havas çiam tiun saman egalan sorton:

kiam ili ekaperas, la samtempuloj renkontas ilin ne sole kunrimarkinde obstina malkonfido, sed eç kun ia neklarigeblamalamikeco; la pioniroj de tiuj çi ideoj devas multe batali kajmulte suferi; oni rigardas ilin kiel homojn frenezajn, infanemalsa¸ajn, aû fine eç rekte kiel homojn tre malutilajn. Dumla homoj, kiuj okupas sin je çia plej sencela kaj senutila sen-sencaîo, se ¸i nur estas en modo kaj konforma al la rutinajideoj de la amaso, ¸uas ne sole çiujn bonojn de la vivo, sedankaû la honoran nomon de ”instruituloj” aû ”utilaj publikajagantoj”, la pioniroj de novaj ideoj renkontas nenion krommokoj kaj atakoj; la unua renkontita tre malmulte lernintabubo rigardas ilin de alte kaj diras al ili, ke ili okupas sin jemalsa¸aîoj; la unua renkontita gazeta felietonisto skribas priili ”spritajn” artikolojn kaj notojn, ne preninte sur sin la labo-ron almenaû iom ekscii, super kio ili propre laboras; kaj lapubliko, kiu çiam iras kiel anaro da ÿafoj post la kriemuloj,ridas kaj ridegas kaj eç por unu minuto ne faras al si la de-mandon, çu ekzistas eç guto da senco kaj logiko en çiuj tiujçi ”spritaj” mokoj. Pri tiuj çi ideoj ”estas modo” paroli ne alie,ol kun ironia kaj malestima rideto, tial tiel agas ankaû A kajB kaj C, kaj çiu el ili timas enpensi¸i serioze eç unu minutonpri la mokata ideo, çar li ”scias antaûe”, ke ”¸i krom malsa¸aîo

4


enhavas ja nenion”, kaj li timas, ke oni iel alkalkulos lin memal la nombro de ”tiuj malsa¸uloj”, se li eç en la daûro de unuminuto provos rilati serioze al tiu çi malsa¸aîo. La homoj mi-ras, ”kiamaniere en nia praktika tempo povas aperi tiaj mal-sa¸aj fantaziuloj kaj kial oni ne metas ilin en la domojn porfrenezuloj”.

Sed pasas kelka tempo. Post longa vico da batalado kajsuferoj la ”buboj-fantaziuloj” atingis la celon. La homaro fari-¸is pli riça per unu nova grava akiro kaj eltiras el ¸i la plejvastan kaj diversforman utilon. Tiam la cirkonstancoj ÿan¸i-¸as. La jam forti¸inta nova afero ÿajnas al la homoj tiel simp-la, tiel ”komprenebla per si mem”, ke la homoj ne komprenas,kiamaniere oni povis tutajn miljarojn vivi sen ¸i. Kiam la po-steuloj legas la rakontojn pri tio, kiel sin tenis kontraû la di-rita ideo la samtempuloj de ¸ia naski¸o, ili absolute ne volaskredi kaj pensas, ke çion tion çi elpensis la historioskribantojpro mokado je la foririntaj generacioj. ”Çu efektive”, ili diras,”la tuta mondo tiam konsistis el idiotoj? Çu efektive ekzistishomoj, kiuj elpaÿadis kontraû la pioniroj kun tiaj sensencajkontraûparoloj, kaj la ceteraj homoj silentadis, kaj la unuarenkontita kvinjara infano ne diradis al tiuj kritikantoj: ”Sin-joroj, vi ja parolas teruran, sur nenio fonditan sensencaîon,kies rebato sin trovas ja tuj antaû via nazo!”? Absolute ne-kompreneble! La historiistoj certe trograndigas!”

Legu la historion de naski¸o de la kristaneco kaj de diver-saj grandaj ideoj en la regiono de moralo, filozofio kaj sci-enco; legu la historion de la eltrovo de Ameriko, de la enkon-duko de fervojoj k.t.p., k.t.p. Çie tute tio sama. Es ist eine alteGeschichte, doch bleibt sie immer neu. La lumo aperas kiel ne-cesa bezonataîo al tiu, kiu staras malproksime, sed al la prok-

5


sime starantaj ¸i tranças la okulojn kaj ili penas estingi ¸in. Laideo de Kolumbo, ke ”devas ekzisti okcidenta vojo Hindujon”,ÿajnas al ni nun tiel simpla, tiel natura, kaj ni simple ne vo-las kredi, ke povis iam ekzisti homoj, kiuj, sciante jam, ke latero estas globo, povis dubi, ke al çia lando oni povas veni nesole de oriento, sed ankaû de okcidento, kaj ke en tiu çi ne es-plorita okcidento povas eble trovi¸i ne konataj al ni interesajlandoj. Kiam ni legas tiujn kontraûparolojn, kiujn oni tiamfaradis al Kolumbo, ekzemple, ke neniu okcidenten de Eûro-po veturis, sekve ¸i estas ne ebla, ke Dio malpermesis tion çifari, ke la ÿipoj mallevi¸ados malsupren kaj ne povos retur-ne levi¸adi supren ... k.t.p., – ni kontraûvole demandas nin,kiamaniere homoj matura¸aj povis paroli tiajn sensencaîojn,pro kiuj en nia tempo ru¸i¸us çia infano. Kaj tamen en tiutempo ¸uste tiuj çi naivaj kontraûparoloj estis rigardataj kielveroj, ne ebligantaj ian dubon, kiel plej logika opinio de latuta prudenta mondo, kaj la ideoj de Kolumbo estis kalkula-taj kiel infanaîo, kiu estas inda nenian atenton. Kiam onimontris al la homoj la forton de la vaporo kaj ¸ian uzeblecon,ÿajnis, ke kia prudenta homo povus ion kontraûparoli kon-traû ¸i? Kaj tamen kiom da multjara batalado, suferoj kaj mo-koj la elpensinto devis elporti! kaj eç tiam, kiam fine prosperisjam atingi la celon, kiam en Anglujo jam dum tutaj tri jarojla lokomotivoj kuradis kaj alportadis grandegan utilon, sur lakontinento de Eûropo instruitaj homoj kaj eç tutaj instruitajkorporacioj, anstataû simple ekrigardi kaj konvinki¸i, skriba-dis ankoraû profundapensajn traktatojn pri tio, ke konstru-ado de lokomotivoj estas infana entrepreno, ke ¸i estas neebla, ke ¸i estas malutila k.t.p. Kio tio çi estas? ni demandasnin; çu tio çi estis ia çiuhoma epidemia idioteco? çu efektive

6


ekzistis tiaj generacioj? Jes, ekzistis tiaj generacioj, kaj ni, kiujnun miregas, ni en efektiveco estas ne pli bonaj ol ili, kaj niajnepoj estos ne pli bonaj ol ni. Çiuj tiuj çi homoj kun iliaj in-dignige sensencaj kontraûparoloj kaj atakoj estis tamen neidiotoj, kvankam ili nun eble ÿajnas al ni tiaj. Ilia tuta kulpokonsistis nur en tio, ke, dank’ al la natura spirita inercio de çiuel ni, ili aû tute ne volis priju¸i la naski¸antajn novajn ape-rojn, plivolante limigi sin per sanosubtenanta ridado, aû al-paÿadis al la priju¸ado kun antaûe jam preta konvinko, ke laafero proponata al ili estas neplenumebla, kaj çiujn siajn ar-gumentojn ili penadis konformigadi al tiu antaûe farita dec-ido, ne rimarkante la tutan senfundamentecon de tiuj çi ar-gumentoj, kaj kontraû la argumentoj de la defendantoj de lanova ideo ili fermadis sian cerbon per la plej fortikaj seruroj,kaj tial tiuj çi lastaj argumentoj, kiuj penadis pruvi la ebleconde tio, ”pri kio çiuj ja scias, ke ¸i estas neebla”, devis ÿajni altiuj inerciaj homoj tiel same infanaj, kiel al ni nun ÿajnas ili-aj tiamaj kontraûparoloj.

Al tiaj ideoj, kiuj al la samtempuloj ÿajnas senenhava fan-tazio kaj al la posteuloj ÿajnas tia natura afero, ke ili ne komp-renas, kiamaniere la homoj miljarojn vivis sen ¸i, – al tiaj ide-oj apartenas ankaû la ideo de enkonduko de komuna lingvopor la komuniki¸oj inter diversaj popoloj. Kiam niaj posteu-loj legos en la historio, ke la homoj, tiuj çi re¸oj de la tero, tiujçi plej altaj reprezentantoj de la monda inteligenteco, tiuj çiduon-dioj, en la daûro de tutaj miljaroj vivis unuj apud laaliaj, ne komprenante unuj la aliajn, ili simple ne volos kre-di. ”Por tio çi oni ja bezonis nenian supernaturan forton,” ilidiros; ”çiu el tiuj çi homoj posedis ja kolekton da kondiçaj so-noj, per kiuj li tute precize kompreni¸adis kun siaj plej pro-

7


ksimaj najbaroj, – kiel do ne venis al ili en la kapon konsenti¸iinter si, ke unu el tiaj kolektoj da kondiçaj sonoj estu enkon-dukita por la reciproka kompreni¸ado inter çiuj, simile al tio,kiel por la plimulto de la kulturaj popoloj estis enkondukitajam longe unu kondiça kolekto da mezuroj, unu kondiça al-fabeto, unuj kondiçaj muzikaj signoj k.t.p.!” Niaj posteulojindignos, kiam ili ekscios, ke la homojn, kiuj penadis pri laenkonduko de komuna lingvo, la samtempuloj montradis perla fingroj, kiel maniulojn, bubojn, ne meritantajn la nomonde seriozaj homoj; ke pri tiuj çi homoj çiu malplenkapulo po-vis spritadi en la gazetoj, kiom li volis, kaj trovi¸is neniu, kiudirus al tiuj malplenkapuloj: ”Vi povas trovi tiujn çi ideojnplenumeblaj aû ne plenumeblaj, – sed moki ilin, eç ne kona-ti¸inte kun ili, estas honte, sinjoroj!” Kore ridegos niaj posteu-loj, kiam ili aûdos tiujn naivajn kontraûparolojn, kiujn mul-taj el niaj samtempuloj faradis kontraû la ideo de lingvo in-ternacia entute kaj de lingvo arta speciale. Simile al tio, kielni kun rideto de kompato rilatas al tiu el niaj pra-praavoj, kiuantaû kelke da miljaroj eble protestis kontraû la enkondukode arta alfabeto, kriante kun la aplombo de instruitulo, sedtute senpruve, ke rimedo por la esprimado de niaj pensoj es-tas objekto organa, natura, kreita de la historio (skribado perhieroglifaj desegnaîoj) kaj ne povanta ”esti kreita en kabine-to”, – tiel niaj posteuloj mokados tiujn samtempulojn, kiuj nurpro tiu nenion diranta cirkonstanco, ke la nunaj lingvoj kre-i¸is blinde per si mem, aûtoritate certigas, ke lingvo ne povasesti kreita arte. ”¯is nun ne estis, sekve ne povas esti!” – ”Kielmi povas kredi”, diros en la venonta centjaro ia dekjara ler-nanto al sia instruanto, ”ke ekzistis homoj, kiuj neadis la eble-con de ekzistado de arta lingvo, kiam antaû ilia nazo tia ling-

8


vo jam ekzistis, havis jam riçan literaturon kaj bonege ple-numadis jam en la praktiko çiujn funkciojn, kiujn oni povaspostuli de lingvo internacia, kaj tiuj çi sinjoroj, anstataû ba-biladi çiam teorian sensencaîon, bezonis nur malfermi la oku-lojn kaj ekrigardi! Çu estas eble, ke homoj matura¸aj parolusçiam frazistan sensencaîon pri ia diferenco de la voçaj orga-noj çe la popoloj, kiam çiu infano vidis sur çiu paÿo mem-brojn de unu popolo, bonege parolantajn en la lingvo de aliapopolo!” Kaj la instruanto respondos: ”¸i estas efektive nek-redebla, kaj tamen ¸i tiel estis!”

Cetere en la nuna tempo en la afero de lingvo internaciala rutino kaj spirita inercio komencas iom post iom cedadi alla sana prudento. Jam longe tie aû aliloke en diversaj gazetojkaj revuoj aperas artikoloj plenaj de aprobo por la ideo memkaj por ¸iaj batalantoj. Sed tiuj çi artikoloj estas ankoraû sen-kura¸aj, kvazaû la aûtoroj timas, ke oni ne elmetu ilin al pu-blika malhonoro. Tiuj çi senkura¸aj voçoj perdi¸as en la laû-tega horo de la kriistoj kaj mokistoj, tiel ke la grandega pli-multo de la publiko, kutiminta iradi nur tien, kie oni krias laplej laûte, kaj opiniadi çiun mokanton sa¸ulo, çiun atakantonbravulo kaj çiun atakaton kulpulo, çiam ankoraû rigardas laideon de lingvo internacia kiel sensencan infanan fantazion.Tiun çi publikon konvinki ni ne entreprenas, çar çiuj niaj vor-toj pereus vane. Ilin konvinkos nur la tempo. Morgaû ¸i al lapioniroj de la ideo konstruos monumentojn kun tia samaanara sento, kun kiu ¸i hodiaû superîetas ilin per koto. Niaparolo estas difinita nur por tiuj, kiuj provis rilati al nia ideokun ju¸o memstara, sed sub la influo de diversaj aûditaj opi-nioj perdis la egalpezon, ne scias, kiel ili devas sin teni, dezi-rus kredi kaj samtempe turmenti¸as per konstantaj duboj.

9


Por ili ni tie çi analizos la demandon, çu efektive ni, la ami-koj de la ideo de lingvo internacia, laboras por ia utopio, kajçu minacas al ni la dan¸ero, ke çiuj niaj laboroj pereos vane,kiel kredigas niaj kontraûuloj, aû çu ni iras al celo klare difi-nita, senduba kaj nepre atingota.

Ni scias, estimataj aûskultantoj, ke vi kutimis rilati kunestimo nur al tiaj argumentoj, kiuj estas plenigitaj per multoda citatoj, traplektitaj per multo da laûtaj aûtoritataj nomojkaj brilas per amasego da alteflugaj kvazaû-sciencaj frazoj. Niavertas vin, ke çion tion çi vi en nia parolo ne trovos. Se vitrovas atentinda nur tion, kio estas ligita kun laûtaj nomoj,legu ian verkon pri lingvo internacia, kaj vi trovos tie longanserion da gloraj kaj aûtoritataj scienculoj, kiuj laboris por laideo de lingvo internacia. Sed ni tie çi forlasos çian superfluanbalaston kaj parolos al vi nur en la nomo de la nuda logiko.Ne turnu atenton sur tion, kion diras Petro aû Johano, sedpripensu mem. Se niaj argumentoj estas ¸ustaj, akceptu ilin,– se ili estas mal¸ustaj, forîetu ilin, se eç miloj da laûtaj no-moj starus post ili.

Ni analizos sisteme la sekvantajn demandojn: (1) çu ling-vo internacia estas bezona; (2) çu ¸i estas ebla en principo; (3)çu ekzistas espero, ke ¸i efektive estos enkondukita praktike;(4) kiam kaj kiamaniere tio çi estos farita kaj kia lingvo estosenkondukita; (5) çu nia nuna laborado kondukas al ia difini-ta celo, aû ni agas ankoraû blinde kaj riskas, ke nia laboradopereos vane, kaj prudentaj homoj devas ankoraû sin teni flan-ke de ni, ¸is ”la afero klari¸os”.

10


II

Çu lingvo internacia estas bezona? Tiu çi demando per sianaiveco elvokos ridon çe la estontaj generacioj, tiel same

kiel niaj samtempuloj ekridus ekzemple çe la demando ”Çupoÿto estas bezona?” La plimulto de la inteligenta mondo jamnun trovos tiun çi demandon tute superflua; tamen pro kon-sekvenco ni metas tiun çi demandon dank’al tio, ke ekzistasankoraû multe da homoj, kiuj respondas je tiu çi demandoper ”ne”. La sola motivo, kiun kelkaj el tiuj çi homoj elmetas,estas sekvanta: ”lingvo internacia detruos la lingvojn naciajnkaj la naciojn”. Ni konfesas, ke kiom ajn ni rompis al ni la ka-pon, ni neniel povis kompreni, en kio nome konsistus la mal-feliço por la homaro, se en unu bela tago montri¸us, ke ne ek-zistas jam plu nacioj kaj lingvoj naciaj, sed ekzistas nur unuçiuhoma familio kun unu çiuhoma lingvo. Sed ni supozu, ketio çi efektive estus io terura, kaj ni rapidos trankviligi tiujnçi sinjorojn. Lingvo internacia deziras nur doni al la homoj demalsamaj popoloj, kiuj staras unu antaû alia kiel mutuloj, laeblon komprenadi unu alian, sed ¸i neniel intencas enmiksi¸ien la internan vivon de la popoloj. Timi, ke lingvo internaciadetruos la lingvojn naciajn, estas tiel same ridinde, kiel ek-zemple timi, ke la poÿto, kiu donas al homoj malproksimajunu de alia la eblon komuniki¸adi, minacas neniigi la buÿajninterparoladojn inter la homoj! ”Lingvo internacia” kaj ”ling-vo tutmonda” estas du tute malsamaj objektoj, kiujn miksi

11


inter si oni neniel devas. Se ni supozus, ke fari¸os iam kun-flui¸o de la homoj en unu çiuhoman popolon, en tiu çi ”mal-feliço” (kiel nomos ¸in la naciaj ÿovinistoj) estos kulpa ne lalingvo internacia, sed la alii¸intaj konvinkoj kaj opinioj de lahomoj. Tiam efektive la lingvo internacia faciligos al la homojla atingon de tio, kio antaûe estos principe decidita de ili kieldezirinda; sed se la celado al kunflui¸o ne naski¸os çe la ho-moj memstare, la lingvo internacia per si mem certe ne vo-los altrudi al la homoj tian unui¸on. Lasante tute flanke lademandon pri la dezirindeco aû nedezirindeco de nacia ÿo-vinismo, ni notos nur tion, ke celadon al lingvo internacia nedevas escepti eç la plej varmega blinda ÿovinismo; çar la ri-lato inter celado al lingvo internacia kaj inter nacia ÿovinis-mo estas tia sama, kiel inter nacia patriotismo kaj amo al siafamilio: çu iu povas diri, ke la pligrandigo de reciprokaj ko-muniki¸oj kaj interkonsentoj inter homoj de tiu sama lando(celado patriota) minacas per io al la amo familia? Per si memla lingvo internacia ne sole ne povas malfortigi la lingvojnnaciajn, sed kontraûe, ¸i sendube devas konduki al ilia gran-da fortigado kaj plena ekflorado: dank’al la neceseco ellernadidiversajn fremdajn lingvojn, oni nun malofte povas renkon-ti homon, kiu posedas perfekte sian patran lingvon, kaj lalingvoj mem, konstante kunpuÿi¸ante unuj kun la aliaj, çiampli kaj pli konfuzi¸as, kripli¸as kaj perdas sian naturan riçe-con kaj çarmon; sed kiam çiu el ni devos ellernadi nur unufremdan lingvon (kaj ankoraû tre facilan), çiu el ni havos laeblon ellerni sian lingvon fonde, kaj çiu lingvo, liberi¸inte dela premado de multaj najbaroj kaj konservinte plene por sisola çiujn fortojn de sia popolo, disvolvi¸os baldaû plej po-tence kaj brile.

12


La dua motivo, kiun elmetas la malamikoj de lingvo inter-nacia, estas la timo, ke kiel lingvo internacia estos eble elek-tita ia el la lingvoj naciaj kaj ke tiam la homoj ne alproksimi-¸os al si reciproke, sed simple ia unu popolo dispremos kajenglutos çiujn aliajn popolojn, dank’ al la grandega superfor-to, kiun ¸i ricevos super çiuj aliaj popoloj. Tiu çi motivo es-tas ne tute senfundamenta; sed ¸i povas esti elmetita nurkontraû tia aû alia nepripensita kaj mal¸usta formo de ling-vo internacia. Tiu çi motivo kompreneble perdas çian signi-fon, se ni turnos atenton, ke lingvo internacia povas esti kajestos nur ia neûtala lingvo, kiel ni malsupre montros.

Sekve se ni lasos por kelka tempo flanke la demandon prila ebleco aû neebleco de la enkonduko de lingvo internacia(pri tiu çi punkto ni parolos malsupre), se ni supozos, ke laenkonduko de tia lingvo dependas nur de nia deziro, kaj seni esceptos ian kriantan erarpaÿon en la elekto de la lingvo,çiu devas konsenti, ke pri malutilo de lingvo internacia nenielpovas esti eç la plej malgranda parolo. Sed la utilo, kiun tialingvo alportus al la mondo, estas tiel grandega kaj videblapor çiu, ke pri tio çi ni propre ne bezonus paroli. Tamen kelkeda vortoj ni diros pri tio çi, se eç simple pro pleneco de niaanalizo.

Çu vi ekpensis iam pri tio, kio propre levis la homaron tielneatingeble alte super çiuj aliaj bestoj, kiuj ja en efektivecoestas konstruitaj laû tiu sama tipo, kiel la homo? La tutannian altan kulturon kaj civilizacion ni dankas nur al unu ob-jekto: al la posedado de lingvo, kiu ebligis al ni la interÿan-¸adon le pensoj. Kio estus kun ni, fieraj re¸oj de la mondo, seni ne povus lingve komuniki¸adi unuj kun aliaj, se sian tutanscion kaj inteligentecon çiu el ni devus de la komenco mem

13


ellaboradi al si mem, anstataû faradi uzon – dank’ al inter-ÿan¸o de pensoj – de la jam pretaj fruktoj de la sperto kaj di-versaj scioj de tutaj miljaroj de tutaj milionoj kaj miliardoj daaliaj similaj al ni kreitaîoj? Ni tiam eç per unu plej malgran-da ÿtupeto ne starus pli alte ol tiuj diversaj bestoj, kiuj ninçirkaûas kaj kiuj estas tiel sensa¸aj kaj senhelpaj! Forprenu deni la manojn kaj la piedojn kaj kion vi volas, sed lasu al ni nurla povadon interÿan¸adi la pensojn, – kaj ni restos tiuj samajre¸oj de la naturo, kaj ni konstante kaj senfine perfekti¸ados;sed donu al çiu el ni eç centon da manoj, donu al ni eç cen-ton da diversaj ¸is nun ne konataj sentoj kaj povoj, sed for-prenu de ni la povon de interÿan¸ado de pensoj – kaj ni res-tos sensa¸aj kaj senhelpaj bestoj. Sed se la tre neplena kaj trelimigita ebleco de interÿan¸o de pensoj havis por la homarotian grandegan signifon, ekpensu pri tio, kian grandegan kajkun nenio kompareblan utilon donus al la homaro tiu ling-vo, kiu farus la interÿan¸adon de pensoj plena, kaj dank’ alkiu ne sole A havus la eblon kompreni¸adi kun B, C kun D,E kun F, sed çiu el ili povus kompreni¸adi kun çiu el la aliaj!Tuta cento da plej grandaj elpensoj ne faros en la vivo de lahomaro tian grandan kaj bonfaran revolucion, kian faros laenkonduko de lingvo internacia! Ni prenu kelkajn malgran-dajn ekzemplojn. Ni penas tradukadi la verkojn de çiu nacioen la lingvojn de çiuj aliaj nacioj; sed tio çi englutas ja nepro-duktive grandegan multon da laboroj kaj mono, kaj tamenmalgraû çio ni povas traduki nur la plej sensignifan parton dela homa literaturo, kaj la grandega plimulto de la homa lite-raturo kun riçaj provizoj da diversaj pensoj por çiu el ni res-tas neakirebla. Sed kiam ekzistus lingvo internacia, tiam çio,kio aperas en la regiono de la homa penso, estus tradukata

14


nur en tiun çi unu neûtralan lingvon kaj multaj verkoj estusskribataj rekte en tiu çi lingvo, kaj çiuj produktoj de la homaspirito fari¸us akireblaj por çiu el ni. Por la perfektigado de tiuaû alia branço de la homaj scioj ni aran¸as sur çiu paÿo inter-naciajn kongresojn, – sed kian mizeran rolon ili ludas, kiampartopreni en ili povas ne tiu, kiu efektive kun utilo dezirusion aûdi, ne tiu, kiu efektive ion gravan volus komuniki, sednur tiu, kiu scias babiladi en kelkaj lingvoj. Nia vivo estasmallonga, kaj la scienco estas vasta; ni devas lerni, lerni, ler-ni! Al la lernado ni povas dediçi nur parton de nia mallongavivo, nome niajn infanajn kaj junulajn jarojn; sed ho ve! gran-da parto de tiu çi kara tempo foriras tute neproduktive por laellernado de lingvoj! Kiom multe ni gajnus, se, dank’ al ekzis-tado de lingvo internacia, ni povus la tutan tempon, dediça-tan nun al la neproduktiva lernado de lingvoj, dediçi al la ler-nado de efektivaj kaj pozitivaj sciencoj! Kiel alte tiam levi¸usla homaro! ...

Sed ni ne parolos plu pri tiu çi punkto, çar kiel ajn çiu elniaj aûskultantoj rilatus al tiu aû alia formo de lingvo inter-nacia, ni dubas, çu trovi¸os inter ili eç unu, kiu dubus la uti-lecon mem de tia lingvo. Sed çar al multaj homoj, kiuj ne ku-timis donadi al si precizan kalkulon pri siaj simpatioj kaj anti-patioj, ordinare ÿajnas, ke se ili ne aprobas tiun aû alian for-mon de ia ideo, ili nepre devas ataki la ideon mem entute, –tial ni, pro sistemeco de nia analizo, petas çiun el la estima-taj aûskultantoj antaû çio noti al si bone en la memoro, ke prila utileco de lingvo internacia entute – se tia estus enkon-dukita – li ne dubas. Ekmemoru do, sinjoroj, bone la unuankonkludon, al kiu ni venis, notu al vi kaj ekmemoru, ke kuntiu çi konkludo vi konsentas, nome:

15


La ekzistado de lingvo internacia, per kiu povus kompre-ni¸adi inter si la homoj de çiuj landoj kaj popoloj, alportus alla homaro grandegan utilon.

16


III

Nun ni transiros al la dua demando: ”çu lingvo interna-cia estas ebla?” Ankaû pri tio çi nenia senantaûju¸a ho-

mo eç unu minuton povas dubi, çar ne sole ne ekzistas eç laplej malgrandaj faktoj, kiuj parolus kontraû tia ebleco, sed neekzistas eç la plej malgrandaj kaûzoj, kiuj devigus eç unu mi-nuton dubi pri tia ebleco. Ekzistas en efektiveco homoj, kiujkun scienca aplombo kredigas, kvazaû lingvo estas objektonatura, organa, kiu dependas de apartaj fiziologiaj ecoj de laorganoj de parolo de çiu popolo, de la klimato, heredeco, kru-ci¸ado de rasoj, historiaj kondiçoj k.t.p. Kaj al la amaso tiaj in-struitaj paroloj tre imponas, precipe se ili en sufiça mezuroestas traplektitaj per diversaj citatoj kaj per misteraj por laamaso terminoj te˛nikaj. Sed homo klera, kiu kura¸as havipropran ju¸on, scias ja tre bone, ke çio tio çi estas nur senen-hava pseûdo-scienca babilado, kiu havas nenian sencon kajkiun rebati povus tre facile la unua renkontita infano. El laçiutaga sperto ni çiuj ja scias tre bone, ke se ni prenos infa-non el kiu ajn lando aû nacio kaj de la tago de ¸ia naski¸oedukados ¸in inter personoj de nacio tute fremda kaj eç anti-poda por ¸i, ¸i parolados en la lingvo de tiu çi nacio tiel samebonege kaj pure, kiel çiu natura filo de tiu çi nacio. Se porhomo matura¸a estas ordinare malfacile ellerni fremdan ling-von, tio çi ja tute ne venas de la konstruo de liaj organoj deparolo, sed simple de tio, ke li ne havas paciencon, ne havas

17


tempon, ne havas instruantojn, ne havas rimedojn k.t.p. Tiuçi sama matura¸ulo renkontus ja tiujn çi samajn malfacilaîojnçe la ellernado de sia hejma lingvo, se li en la infaneco neestus edukita en tiu çi lingvo, sed devus ellernadi ¸in per hel-po de lecionoj. Fine çiu klera homo ja ankaû nun devas eller-nadi kelkajn fremdajn lingvojn, kaj li certe ne elektas tiujnlingvojn, kiuj kvazaû estas konformaj al liaj organoj de paro-lado, sed nur tiujn, kiujn li bezonas; estas sekve nenio neeblaen tio, ke anstataû ke çiu lernas diversajn lingvojn, çiuj eller-nadu unu saman lingvon kaj sekve povu komprenadi unualian. Se eç çiu posedus la komuneakceptitan lingvon ne enplena perfekteco, eç tiam la demando de lingvo internaciaestus jam decidita, kaj la homoj çesus staradi unu antaû aliakiel surda-mutaj. Kaj oni devas ja memori, ke se çie estus sci-ate, ke por komuniki¸oj kun la tuta mondo oni devas ellerninur unu lingvon – çie ekzistus multego da bonaj instruistoj detiu çi lingvo, da specialaj lernejoj, çiu ellernadus tiun çi ling-von kun la plej granda volonteco kaj fervoreco, kaj fine çiujgepatroj alkutimigadus siajn infanojn al tiu çi lingvo en la in-faneco, paralele kun la patra lingvo. Sekve, lasante dume flan-ke la demandon pri tio, çu la homoj volos elekti ian unu ling-von por la rolo de internacia kaj çu prosperos al ili veni alinterkonsento pri tiu çi elekto, ni dume konstatas tiun fakton,kiu kun plena sendubeco sekvas el çio, kion ni diris supre,nome, ke la ekzistado mem de lingvo internacia estas tuteebla. Notu do al vi bone en la memoro tiujn du sendubajnkonkludojn, al kiuj ni venis ¸is nun, nome:

1. Lingvo internacia alportus al la homaro grandegan uti-lon;

2. La ekzistado de lingvo internacia estas plene ebla.

18


IV

Çu lingvo internacia estos iam enkondukita? Se ni venis alla konkludo, ke lingvo internacia alportus al la homaro

grandegan utilon kaj ke ¸ia ekzistado estas ebla, el tiuj çi dukonkludoj jam per si mem elfluas la konkludo, ke tia lingvopli aû malpli frue nepre estos enkondukita, çar alie ni devusnei çe la homaro la ekzistadon de çia eç plej elementa inte-ligenteco. Se lingvo, povanta plenumadi la rolon de interna-cia, ¸is nun ankoraû ne ekzistus, sed devus ankoraû esti krei-ta, tiam respondo je la demando metita en la komenco de tiuçi çapitro estus duba, çar estus nesciate ankoraû, çu oni po-vos krei tian lingvon. Sed ni ja scias, ke da lingvoj ekzistas tremulte kaj ke çiu el ili en okazo de bezono povus esti difinitakiel internacia, nur kun tia diferenco, ke unu el ili pli taûguspor tiu çi celo kaj alia malpli. Ni havas sekve çion pretan, kajni bezonas nur ekdeziri kaj elekti, – kaj en tia okazo la resp-ondo je la supre metita demando jam ne povas esti duba. Lahomoj vivas per vivo konscia kaj sençese celadas al sia bono;tial se ni scias, ke tiu aû alia afero promesas al la homoj gran-degan kaj senduban utilon kaj ke ¸i estas por ili atingebla, niçiam kun plena certeco povas antaûdiri, ke de tiu momento,kiam la homoj nur ekturnis sian atenton al tiu çi afero, ili jamobstine celados al ¸i çiam pli kaj pli kaj ne çesos en sia cela-do tiel longe, ¸is ili la aferon atingos. Se du homaj grupoj es-tas disigitaj unu de alia per rivereto, sed scias, ke por ili estus

19


tre utile komuniki¸adi inter si, kaj ili vidas, ke tabuloj por lakunigo de ambaû bordoj kuÿas tute pretaj apud iliaj manoj,tiam oni ne bezonas esti profeto, por antaûvidi kun plenacerteco, ke pli aû malpli frue tabulo estos transîetita trans larivereto kaj komuniki¸ado estos aran¸ita. Estas vero, ke pasasordinare kelka tempo en ÿanceli¸ado, kaj tiu çi ÿanceli¸adoestas ordinare kaûzata de la plej sensencaj pretekstoj: sa¸ajhomoj diras, ke celado al aran¸o de komuniki¸o estas infa-naîo, çar neniu el ili okupas sin je metado de tabuloj transrivereto, kaj tiu çi afero estas tute ne en modo; spertaj homojdiras, ke la antaûuloj ne metadis tabulojn trans rivereto, sek-ve ¸i estas utopio; instruitaj homoj pruvas, ke komuniki¸adopovas esti nur afero natura kaj ke la homa organismo ne po-vas sin movadi sur tabuloj, k.t.p. Tamen pli aû malpli fruetabulo estas transmetata kaj la komuniki¸ado estas aran¸ata.Tiel estis kun çiu utila ideo, tiel estis kun çiu utila elpenso;apenaû la senantaûju¸aj homoj venadis al senduba konklu-do, ke la donita afero estas tre utila kaj samtempe efektivige-bla, ili povis çiam scii antaûe kun plena certeco, ke pli aû mal-pli frue la afero nepre estos akceptita, malgraû çia bataladode la flanko de la rutinuloj; çar tion çi garantias ne sole lanatura inteligenteco de la homaro, sed ankaû ¸ia celado al siapraktika bono kaj profito. Tiel estos ankaû kun la lingvo in-ternacia. En la daûro de multaj centjaroj la homoj, ankoraûne tre bezonante lingvon internacian, ne enpensi¸adis pri tiuçi demando; sed nun, kiam la forti¸intaj komuniki¸oj inter lahomoj turnis ilian atenton al tiu çi demando, nun, kiam lahomoj komencis konvinki¸adi, ke lingvo internacia alportosal ili grandegan utilon kaj ke ¸i estas atingebla, ili sen ia dubojam celados al ¸i çiam pli kaj pli, ¸ia neceseco fari¸ados por

20


ili kun çiu tago çiam pli sentebla, kaj ili jam ne trankvili¸ostiel longe, ¸is la demando estos solvita. Çu vi povas tion çidubi? Certe ne! Kiam tio çi venos – ni ne intencas nun antaû-diri: povas esti, ke ¸i venos post unu jaro, post dek jaroj, postcent jaroj aû eç post kelkaj centoj da jaroj, – sed unu aferoestas jam senduba, ke kiom ajn devos suferi la unuaj pioni-roj de tiu çi ideo, kaj se eç tiu çi ideo multajn fojojn endormi-¸adus je tutaj dekjaroj, ¸i jam neniam mortos: çiam pli oftekaj pli obstine eksonados voçoj, postulantaj enkondukon delingvo internacia, kaj fine, pli aû malpli frue – se la demandone estos solvita de la societo mem – la registaroj de çiuj lan-doj devos cedi, aran¸i internacian kongreson kaj elekti ianunu lingvon kiel internacian. Tie çi povas esti nur demandopri la tempo: unuj el vi diros, ke tio çi venos tre baldaû, aliajdiros, ke ¸i venos nur en plej malproksima estonteco; sed ketiu çi fakto entute iam venos kaj ke la homaro, vidante lagrandegan utilecon kaj samtempe la atingeblecon de lingvointernacia, ne restos eterne indiferenta por tiu çi afero kajsenhelpa anaro da ekzistaîoj, ne komprenantaj unu alian – pritio çi certe neniu el vi dubas eç minuton. Ni petas vin tial notial vi en la memoro la trian konkludon, al kiu ni venis, nome:

”Pli aû malpli frue lingvo internacia nepre estos enkon-dukita.”

Tie çi ni faros malgrandan paûzon kaj diros kelke da vor-toj pri ni, batalantoj pro la ideo de lingvo internacia. El çiopruvita de ni vi vidas, ke ni tute ne estas tiaj fantaziistoj kajutopiistoj, kiajn multaj el vi eble vidis en ni kaj kiajn nin pen-tras multaj gazetoj, ne dezirantaj eni¸adi en la esencon de tio,pro kio ni batalas. Vi vidas, ke ni batalas pro afero, kiu alpor-tos al la homaro grandegan utilon kaj kiu pli aû malpli frue

21


nepre estos atingita. Çiu prudenta homo povas sekve kura¸eali¸i al ni, ne timante la mokojn de la malsa¸a kaj nepensantaamaso. Ni batalas pro afero tute pripensita kaj certa, kaj tialneniaj mokoj nek atakoj nin debatos de la vojo. La estonte-co apartenas al ni. Ni supozu eç, ke tiu formo de lingvo inter-nacia, pro kiu ni batalas, montri¸os en la estonteco kiel era-ra kaj ke venonta lingvo internacia estos ne tiu, kiun ni elek-tis, – sed tio çi ja tute nin ne devas konfuzi, çar ni batalas nepro la formo, sed pro la ideo, kaj formon konkretan al niabatalado ni donis nur tial, ke çia batalado abstrakta kaj teo-ria ordinare al nenio kondukas. Malsupre ni pruvos, ke eçankaû tiu konkreta formo de la lingvo estas tute pripensitakaj havas senduban estontecon; sed se vi eç tion çi dubus, laformo ja neniom nin ligas: se tiu çi formo montri¸os erara, nimorgaû ¸in ÿan¸os, kaj en okazo de bezono ni ¸in post-mor-gaû ankoraû unu fojon ÿan¸os, sed ni batalados pro nia ideotiel longe, ¸is ¸i pli aû malpli frue estos plene efektivigita. Seni, obeante la voçon de la indiferenta egoismo, detenadus ninde nia laborado nur tial, ke kun la tempo la formo de la lingvointernacia eble estos alia, ol tiu, pro kiu ni nun laboras, tio çisignifus tion saman, kiel ekzemple rifuzi la uzadon de vapo-ro tial, ke poste eble estos trovita pli bona rimedo de komuni-ki¸ado, aû rifuzi regnajn plibonigojn tial, ke poste iam ebleestos trovitaj pli bonaj formoj por la regna konstruo. Nun niestas ankoraû malfortaj, kaj çia bubo povas ankoraû moka-di nin kaj montradi nin per la fingroj; sed plej bone ridas tiu,kiu ridas la lasta. Nia afero iras malrapide kaj malfacile; trepovas esti, ke la plimulto de ni ne ¸isvivos tiun momenton,kiam montri¸os la fruktoj de nia agado kaj ¸is la morto memni estos objekto de mokoj; sed ni iros en la tombon kun la

22


konscio, ke nia afero ne mortos, ke ¸i morti neniam povas, kepli aû malpli frue ¸i devas atingi la celon. Kaj se eç, lacaj dela sendanka laborado, ni kun malespero kaj apatio lasus falila manojn, – tute egale, la afero ne mortos: anstataû la laci-gitaj batalantoj aperos batalantoj novaj; çar ni denove ripe-tas, ke se estas ekster dubo, ke lingvo internacia alportus alla homaro grandegan utilon kaj ke ¸i estas atingebla, en tiaokazo por nenia homo ne blindigita de rutino povas esti iadubo, ke ¸i pli aû malpli frue nepre estos atingita, kaj nia kon-stanta laborado estos por la homaro eterna memorigado tiellonge, ¸is la ideo de lingvo internacia estos efektivigita. Laposteuloj benos nian memoron, kaj al tiuj sa¸aj homoj, kiujnun nomas nin fantaziistoj, ili rilatos tiel, kiel ni nun rilatasal la sa¸aj samtempuloj de la eltrovo de Ameriko, de la elpen-so de vaporveturiloj k.t.p.

23


V

Sed ni revenu al nia interrompita analizado. Ni pruvis, kelingvo internacia pli aû malpli frue nepre estos enkondu-

kita; sed restas la demando: kiam kaj kiamaniere ¸i venos?Povas esti, ke tio çi venos nur post centoj aû eble eç post milojda jaroj? Çu por tio çi estas bezona nepre reciproka interkon-sento de la registaroj de çiuj landoj? Por doni pli-malpli kon-tentigajn respondojn je tiuj çi demandoj, ni devas antaûe ana-lizi alian demandon, nome: ”Çu oni povas antaûvidi, kia ling-vo estos internacia?” Inter la unuaj demandoj kaj la lasta ek-zistas la sekvanta malvasta ligiteco: se oni ne povas antaûvidi,kia lingvo estos farita internacia, kaj se diversaj lingvoj havaspor tio çi pli-malpli egalajn ÿancojn, tiam oni devas atendi ¸isla registaroj de çiuj (almenaû la plej gravaj) regnoj decidosaran¸i por tiu çi celo kongreson kaj decidi la demandon prilingvo internacia. Kiu scias, kun kia granda malfacileco la re-gistaroj decidi¸as por çia nova afero, tiu komprenos, ke pa-sos ankoraû tre kaj tre multe da jaroj, antaû ol la registarojtrovos la demandon de lingvo internacia sufiçe maturi¸intakaj inda je ilia enmiksi¸o, kaj poste pasos kredeble ankoraûvico da jaroj por la laborado de diversaj komitatoj kaj diplo-matiistoj, antaû ol la afero estos decidita. Apartaj personoj kajsocietoj tie çi nenion povus fari; ili povus nur konstante in-stigadi la registarojn, sed mem solvi la demandon sen la en-miksi¸o de la registaroj ili ne povus. ¯is la solvo de la deman-

24


do en tia okazo estus sekve ankoraû tre kaj tre malproksime.Sed tute alia afero estus, se montri¸us, ke oni povas antaûeantaûvidi kun plena precizeco kaj plena certeco, kia nomelingvo estos iam internacia: tiam oni jam ne bezonus atendieble senfinan multon da jaroj, tiam çia societo, çia aparta per-sono povus laû sia propra gvido labori por la disvastigo de tiuçi lingvo; la nombro da adeptoj de tiu çi lingvo kreskadus kunçiu horo, ¸ia literaturo rapide riçi¸adus, kongresoj internaciajtuj povus komenci uzadi ¸in por la reciproka kompreni¸adode siaj membroj, kaj en la plej mallonga tempo tiu çi lingvotiom fortiki¸us en la tuta mondo, ke al la registaroj restus nurdoni sian sankcion al fakto jam plenumi¸inta. Çu ni povasantaûvidi, kia lingvo estos internacia? Feliçe ni povas respon-di tiun çi demandon tute pozitive: ”jes, ni povas antaûvidi, kialingvo estos internacia, ni povas tion çi antaûvidi kun plenaprecizeco kaj certeco, sen ia ombro da dubo”.

Por konvinki pri tio çi niajn aûskultantojn, ni petas ilinprezenti al si, ke kongreso da reprezentantoj de diversaj reg-noj jam efektivi¸is, kaj ni trarigardos, kian lingvon ili povuselekti. Ne malfacile estos por ni pruvi, ke ekzistas nur unusola lingvo, kiun ili povus elekti, kaj ke çia elekto de ia alialingvo estus por ili rekte ne ebla, se ili eç volus ¸in elekti, kajke se ili kontraû çiu atendo kaj spite çiuj argumentoj de lasana prudento tamen elektus ian alian lingvon, tiam kontraûtio çi protestus la vivo mem, kaj ilia elekto restus nur malvi-va litero.

Tiel ni prezentu al ni, ke la reprezentantoj de diversaj reg-noj kunveturi¸is kaj ke ili alpaÿas al la elekto de lingvo inter-nacia. Al ili antaûstarus la sekvanta: (1) aû elekti ian el la ek-zistantaj lingvoj vivantaj, (2) aû elekti ian el la lingvoj mor-

25


tintaj (ekzemple latinan, grekan, hebrean), (3) aû elekti ian ella ekzistantaj lingvoj artaj, (4) aû difini komitaton, kiu okupussin je la kreado de lingvo tute nova, ankoraû ne ekzistanta.Por ke niaj aûskultantoj povu pense partopreni en la laborojkaj konsideroj de la elektantoj, ni devas antaûe konati¸i iliniom kun la karaktero de la nomitaj lingvaj kategorioj. La ka-raktero de la lingvoj vivantaj kaj mortintaj estas al la aûskult-antoj pli aû malpli konata, ni diros tial kelke da vortoj nur prila lingvoj artaj, kiuj por la plimulto de niaj aûskultantoj pre-zentas kredeble absolutan terra incognita.

Kiamaniere çe la homoj naski¸is la ideo de lingvo arta,kiel tiu çi ideo disvolvi¸adis, trairadis diversajn stadiojn, kom-encante de la plej malperfektaj pazigrafioj ¸is la plej perfek-ta tipo de plena kaj riça lingvo, kia grandega multo da provojestis farita en tiu çi direkto, kia grandega multo da laboroj irisofere por tiu çi ideo en la daûro de la lastaj du centjaroj, – priçio tio çi ni ne parolos, çar por elaûskulti çion tion çi vi nehavus sufiçe da tempo nek pacienco. Ni diros nur ion pri laspecialaj ecoj de la artaj lingvoj, çe kio ni kompreneble havosantaû la okuloj ne la diversajn malprosperajn provojn an-taûajn, kiuj la plimulton da analizataj de ni ecoj ne posedas,sed la plej perfekqÛn formon de lingvo internacia, ekzistan-tan en la nuna tempo.

Krom plena neûtraleco en rilato nacia, arta lingvo dis-tingi¸as per la sekvantaj ecoj:

(1) ¯i estas mireginde kaj nekredeble facila por ellerna-do: sen trograndigo oni povas diri, ke ¸i estas almenaû kvin-dek fojojn pli facila, ol çia lingvo natura. Kiu ne konati¸is kunlingvo arta, ne povas eç kredi, ¸is kia grado atingas ¸ia faci-leco. La granda verkisto kaj filozofo Leono Tolstoj, kiun cer-

26


te neniu en la tuta mondo kura¸os suspekti en tio, ke li vo-las fari reklamon al la lingvo internacia, diris pri la lingvoEsperanto jenon: ”La facileco de ¸ia ellernado estas tia, ke,ricevinte Esperantan gramatikon, vortaron kaj artikolojn skri-bitajn en tiu çi lingvo, mi post ne pli ol du horoj da sinoku-pado havis la eblon se ne skribi, tamen libere legi en tiu çilingvo. En çia okazo, la oferoj, kiujn alportos çiu homo de niaEûropa mondo, dediçinte kelkan tempon al la ellernado detiu çi lingvo, estas tiel sensignifaj, kaj la sekvoj, kiuj povasveni, se çiuj, almenaû la Eûropanoj kaj Amerikanoj, aligos alsi tiun çi lingvon, estas tiel grandegaj, ke oni ne povas ne faritiun çi provon”. Komprenu, sinjoroj, kion tio çi signifas: ”postne pli ol du horoj da sinokupado”! Kaj en tiu çi sama manie-ro esprimis sin pri la lingvo Esperanto çiuj tiuj senantaûju¸ajkaj honestaj homoj, kiuj, anstataû filozofadi pri ¸i blinde, pre-nis sur sin la malgrandan laboron efektive konati¸i kun ¸i.Estas vero, ke homoj instruitaj povas ellerni Esperanton plirapide, ol homoj neinstruitaj, sed ankaû la lastaj ellernas ¸intreege kaj mireginde facile, çar por la ellernado de la lingvoEsperahto de la lernanto estas postulataj neniaj antaûaj sci-oj. Inter la esperantistoj vi trovos multe da homoj tiom nein-struitaj, ke ili ¸is nun en sia propra, patra lingvo skribas tre-ege malbone kaj plene da eraroj, kaj tamen en la lingvo Es-peranto ili skribas tute senerare, – kaj ili ellernis tiun çi ling-von en la daûro de iaj kelke da semajnoj, dum la ellernado deia lingvo natura çe tiuj samaj personoj devus okupi almenaû4 aû 5 jarojn.

Kiam en la jaro 1895 Odeson venis svedaj studentoj, kiujsciis sole svede kaj Esperante, unu îurnalisto, kiu deziris in-terparoli kun ili, matene la unuan fojon en sia vivo prenis en

27


la manojn lernolibron Esperantan kaj vespere en tiu samatago li povis jam sufiçe bone paroli kun la svedoj.

De kie venas tia nekredebla facileco de lingvo internacia?Çiu lingvo natura konstrui¸is blinde, per la vojo de amasi¸a-do de la plej diversaj kaj pure okazaj cirkonstancoj; tie aga-dis nenia logiko, nenia difinita plano, sed simple nur la uzo:tian vorton estas akceptite uzi tiel, kaj tial ni devas ¸in uzi tiel,– tian vorton estas akceptite uzi alie, kaj tial ni devas ¸in uzialie. Jam antaûe tial oni povas diri, ke sistemo da sonoj por laesprimado de pensoj, kiun kreos homa inteligenteco konsciekaj laû severe difinitaj kaj logikaj le¸oj, devos esti multe, tremulte da fojoj pli facila, ol tia sistemo da sonoj, kiu konstru-i¸is okaze kaj senkonscie. Ni ne havas la eblon analizi tie çila tutan tiun iron de la pensoj, je kiu gvidadis sin la aûtorojde artaj lingvoj, nek montri detale çiujn tiujn grandegajn fa-ciligojn, kiujn arta lingvo posedas en komparo kun la natu-raj, çar tio çi postulus tutan vastan traktaton, – ni prenos tialnur simple kelkajn ekzemplojn. Tiel ekzemple preskaû en çiujlingvoj çiu substantivo ial apartenas al tia aû alia sekso, ek-zemple en la lingvo germana ”kapo” havas viran sekson, enla lingvo franca virinan kaj en la lingvo latina neûtralan; çuekzistas en tio çi ia eç plej malgranda senco aû celo? Kaj ta-men kian grandegan malfacilecon prezentas por la lernantola memorado de la sekso de çiu substantivo! Kiom multe lalernanto devas ekzerci¸adi, ekzerci¸adi kaj denove ekzerci¸-adi, antaû ol li venos al tiu perfekteco, ke li jam plu ne kon-fuzi¸ados kaj ne diros ekzemple ”le fin” anstataû ”la fin” aû”das Strick” anstataû ”der Strick”! En lingvo arta tiu çi sekso dela substantivoj estas tute elîetita, çar montri¸is, ke ¸i ne ha-vas en la lingvo eç la plej malgrandan celon. Jen vi havas sek-

28


ve jam unu ekzemplon de tio, kiel per la plej bagatela rime-do estas atingita plej grandega faciligo de la lingvo. En la ling-voj naturaj ekzistas la plej komplikitaj kaj konfuzitaj deklina-cioj kaj konjugacioj kun grandega multo da diversaj formojne sole por çiuj deklinacioj kaj konjugacioj, sed en çiu el iliankoraû tuta serio da formoj; ekzemple en la konjugacioj vihavas ne sole por çiu tempo kaj modo tutajn seriojn da for-moj, sed en çiu el tiuj çi tempoj kaj modoj ankoraû apartajnformojn por çiu persono kaj nombro. Oni ricevas vicon dagrandegaj gramatikaj tabeloj, kiujn oni devas ellerni kaj kon-servadi en la memoro; sed tio çi estas ankoraû nur komenco:al tio çi ali¸as multego da deklinacioj kaj konjugacioj neregu-laj, çiu kun aparta serio da formoj, kaj çion tion çi oni devasne sole ellerni kaj konservadi en la memoro, sed konstantememori, kia vorto ÿan¸i¸as laû la regulaj deklinacioj aû kon-jugacioj kaj kia laû la malregulaj kaj laû kia nome de tiuj çi re-gulaj aû malregulaj tabeloj la donita vorto ÿan¸i¸as. La ekpo-sedo de çio tio çi postulas inferan paciencon, multegon datempo kaj konstantan sençesan ekzerci¸adon. Dume lingvoarta anstataû tiu çi tuta ˛aoso, kiu postulas tutajn jarojn dapacienca laborado, donas al vi sole nur 6 vortetojn ”i, as, is,os, us, u”, kiujn vi povas perfekte ekposedi en la daûro dekelke da minutoj kaj kiujn vi jam neniam forgesos kaj neni-am konfuzos. Vi kun mirego demandas: ”Kiel tio çi estas eb-la?” Jen, tre simple: Esperanto diras al vi, ke deklinacioj tuteestas bezonaj neniaj, çar ili plene anstataûi¸as per la prepo-zicioj, kiujn ni ja sen tio uzas, kaj en la konjugacioj ne solesufiças unu tabelo por çiuj verboj, sed eç por tiu çi tabelo tutesufiças, se ¸i enhavas en si (krom participoj, prezentantajapartan formon) sole nur 6 fini¸ojn, nome: por la tempoj est-

29


anta, estinta kaj estonta kaj por la modoj sendifina, kondiçakaj ordona. Vi certe en la unua minuto ekpensos, ke dank’ altiu çi malgrandega tabelo da konjugacioj la lingvo perdas sianflekseblecon? Tute neniel: konati¸u kun la lingvo arta, kaj viekvidos, ke ̧ ia konjugacio esprimas çiujn nuancojn de la pen-so senkompare pli bone kaj pli precize, ol la plej komplikitajkaj konfuzitaj tabeloj de la lingvoj naturaj, çar la arta lingvoforîetis ne tion, kion la lingvo bezonas, sed nur tion, kio pre-zentas en ¸i absolute superfluan kaj tute al nenio servantanbalaston. Efektive, por kio ni bezonas apartan serion da fini-¸oj por çiu persono kaj nombro, kaj al tio çi en çiu tempo kajen çiu modo apartan novan serion da tiuj çi fini¸oj, se çiuj tiujçi fini¸oj estas ja tute superfluaj, çar la pronomo, kiu starasantaû la verbo, jam tute sufiçe montras ¸ian personon kajnombron?

La ortografio en la plimulto da lingvoj (kaj al tio çi la plejmulte ¸uste en tiuj lingvoj, kiuj la plej multe havas da ÿancojpor esti elektitaj kiel internaciaj) prezentas veran krucon porla lernanto: en unu vorto la donita litero estas elparolata, enalia ¸i ne estas elparolata aû estas elparolata alie, en unu vor-to la donita sono estas skribata tiel, en alia vorto alie.... Tutajnjarojn devas uzi franco aû anglo por tio, ke li ekpovu reguleskribi en sia patra lingvo! Radikale ÿan¸i tiun çi ortografionestas absolute ne eble, çar tiam grandega multo da vortoj,kiuj diferencas unu de alia aû neniel, aû nur per ia apenaûrimarkebla nuanco en la elparolado, fari¸us en la skribadotute nediferencigeblaj unu de alia. La lingvo arta donis al çiusia litero klaran, severe difinitan kaj çiam egalan elparoladon,kaj dank’ al tio en la lingvo arta la demando de ortografio tutene ekzistas, kaj jam post kvarono da horo da sinokupado je

30


la arta lingvo (t. e. simple post la konati¸o kun ¸ia plej simplaalfabeto) çiu skribos en ¸i diktaton tute senerare, dum en lin-gvo natura li atingos tion çi nur post tutaj jaroj da malfacilakaj enua laborado.

Jam el tiuj kelkaj ekzemploj, kiujn ni donis, vi povas riceviideon pri tio, kian grandegan faciligon donas al la lingvo laenmiksi¸o de konscia arto. Ni povus citi kompreneble an-koraû multe da aliaj ekzemploj, çar sur çiu paÿo ni renkontasen la lingvoj naturaj grandegajn malfacilaîojn kaj konfuza-îojn, kiuj en lingvo arta estas aû tute elîetitaj kiel superfluabalasto, aû alkondukitaj al ia unu aû du mallongaj vortetoj aûreguloj, sen ia eç plej malgranda difekto por la fleksebleco,riçeco kaj precizeco de la lingvo. Tamen ni ne parolos pli pritio çi, sed ni diros sole tion, ke la tuta gramatiko de la lingvoEsperanto konsistas tuta nur el 16 mallongaj reguletoj, kiu-jn çiu povas bonege ellerni en la daûro de duonhoro! Postunu sola duonhoro da laborado super Esperanto la lernantoen tia grado ekposedas la tutan gramatikon kaj tutan kon-struon de la lingvo, ke al li restas jam nur la simpla kaj facilaakirado de provizo de vortoj! Por kompreni kaj taksi la tutangravecon de tio çi, imagu al vi, ke vi entreprenis la ellernadonde ia lingvo natura kaj ke post kelke da jaroj da pacienca la-borado vi fine venis al tio, ke vi ekposedis la konstruon de lalingvo en perfekteco kaj ke vi estas certaj, ke vi jam plu ne-niam povas fari en tiu çi lingvo ian gramatikan aû ortografianeraron kaj ke vi nun jam nur bezonas simple lernadi kiomeble pli da vortoj, – vi ja tiam sentus vin feliça kaj dirus, ke laplej malfacilan kaj plej enuan parton de la laboro vi jam pasis.... Çu ne vere? En la lingvo Esperanto vi atingas tion çi jampost duonhoro da laborado!

31


Sekve se Esperanto havus eç nur tiun econ, pri kiu ni su-pre parolis, t. e. grandegan facilecon kaj regulecon de la gra-matiko kaj ortografio, ni jam devus diri pri ¸i, ke ¸i estas mul-tajn, multajn fojojn pli facila, ol çiu lingvo natura. Sed per tioçi ne fini¸as ankoraû la facileco de la lingvo Esperanto. Kiamvi venis al tio, ke al vi restas jam nur simpla ellernado de vor-toj, vi eç tie çi renkontos ankoraû grandegajn faciligojn. Tielekzemple jam la reguleco mem de la lingvo donas al vi gran-degan ekonomion en la nombro de la vortoj, kiujn vi bezonoslerni; çar sciante de la vorto la formon substantivan, vi jamantaûe, kaj sen ia lernado, scias ankaû ¸ian adjektivon kaj¸ian adverbon kaj ¸ian verbon k.t.p., dum en çiu lingvo na-tura tre multaj esprimoj havas por çiu parto de parolo apar-tan vorton (ekzemple: parler, oral, verbalement). Havante ple-nan kaj ne limigitan rajton kunigi çian vorton kun çia prepo-zicio kaj kun çia alia vorto, vi estas liberigitaj de la lernado demultego da vortoj, kiuj en la lingvoj naturaj havas por si apar-tajn radikojn nur tial, ke tia aû alia kunigo de vortoj estas ialne permesita. Sed krom tiuj çi naturaj vortfaraj oportunaîoj,kiujn la lingvo Esperanto havas, vi trovos en ¸i ankoraû apar-tajn, tiel diri artajn rimedojn, kiuj enkondukas grandeganekonomion çe la lernado de la vortoj. Tiaj ekzemple estas ¸iajsufiksoj kaj prefiksoj, el kiuj ni citos nur kelkajn pro ekzem-plo: la prefikso ”mal” donas al la vorto sencon rekte kontraû-an (”bona” bon – ”malbona” mauvais), – sekve sciante la vor-tojn ”bona, mola, varma, lar¸a, supre, ami, estimi” k.t.p., vijam mem povas formi la vortojn ”malbona, malmola, malvar-ma, mallar¸a, malsupre, malami, malestimi” k.t.p., aldonan-te al la vorto jam konata de vi nur la prefikson ”mal”; la sufik-so ”in” signifas la virinan sekson (”patro” pere – ”patrino”

32


mere), – sekve sciante la vortojn ”patro, frato, onklo, fianço,bovo, koko” k.t.p., vi jam estas liberigitaj de la lernado de lavortoj ”patrino, fratino, onklino, fiançino, bovino, kokino”k.t.p.; la sufikso ”il” signifas ilon (”trançi” trancher – ”trançi-lo” couteau), – sekve sciante la vortojn ”trançi, kombi, tondi,pafi, sonori, plugi” k.t.p., vi jam mem scias la vortojn ”trançi-lo, kombilo, tondilo, pafilo, sonorilo, plugilo” k.t.p. Da tiajvortopartetoj, kiuj treege malgrandigas la vortaron de la ling-vo, ekzistas ankoraû multaj aliaj.

Rememoru do nun çion, kion ni diris pri la konstruo dearta lingvo, kaj tiam vi facile konsentos, ke se ni diris, ke ling-vo arta estas almenaû 50 fojojn pli facila, ol natura, en tio çiestis nenia trograndigo. Notu al vi en la memoro tiun çi gran-degan facilecon de arta lingvo, çar ni al ̧ i poste ankoraû reve-nos.

(2) La dua distingi¸a eco de lingvo arta estas ¸ia perfek-teco, kiu konsistas en matematika precizeco, fleksebleco kajsenlima riçeco. Ke lingvo arta posedos tian econ, tion çi an-koraû antaû la apero de la unua arta lingvo antaûvidis kajantaûdiris çiuj tiuj eminentaj kapoj, kiuj rilatis al tiu çi por lahomaro treege grava ideo pli serioze, ol diversaj nuntempajJupiteroj, kiuj pensas, ke çia eç plej supraîa konati¸o kun laesenco de lingvoj artaj malaltigus ilian honoron kaj indecon.Ni povus citi tiajn grandajn lumojn, kiel ekzemple Bacon,Leibnitz, Pascal, de Brosses, Condillac, Descartes, Voltaire,Diderot, Volney, Ampere, Max Muller k.t.p., – sed ni rigardasla citatojn kiel batalilon nur de pseûdoinstruitaj sofistoj; tial,ne fanfaronante per citatoj, ni penos pruvi çion nur per lasola logiko. Ke lingvo arta ne sole povas, sed devas esti pliperfekta, ol lingvoj naturaj, tion çi komprenos çiu mem, se li

33


konsideros la jenon: Çia lingvo natura konstrui¸adis per tiavojo, ke unu ripetadis tion, kion li aûdis de aliaj; nenia logi-ko, nenia konscia decido de la homa inteligenteco tie çi ha-vis ian forton. Çian esprimon, kiun vi multajn fojojn aûdis, vipovas uzi, kaj çian esprimon, kiun vi ankoraû neniam aûdis,estas al vi malpermesite uzi. Tial ni en çia lingvo natura surçiu paÿo renkontas la sekvantan aperon: en via cerbo aperasia komprenaîo, sed ... vi ne havas la eblon esprimi ¸in perbuÿa vorto kaj devas tial helpi al vi per tuta multvorta kaj treneoportuna priskribo de tiu komprenaîo, kiu en via cerboekzistas kiel unu komprenaîo, kiel unu spirita vorto. Tiel ek-zemple, dank’al tio, ke je lavado de tolaîo sin okupas ordinarevirinoj, vi en çiu lingvo havas vorton por esprimo de la kom-prenaîo ”lavistino”; sed se viro ekvolos okupadi sin je lavadode tolaîo, vi en tre multaj lingvoj staras jam senhelpe kaj nescias, kiel nomi tian homon, çar nomon de viro, kiu okupassin je lavado de tolaîo, vi neniam aûdis! Je kuracado ¸is nunokupadis sin sole viroj; sed kiam ekaperis kuracistinoj, aûvirinoj posedantaj ian sciencan rangon, por ili en la plimul-to da lingvoj ne trovi¸is vorto! Por la esprimo de ilia nomo-vorto oni bezonis jam helpi al si per priskriba uzo de kelke davortoj, kaj kiam vi ankoraû el ilia titolo volas fari adjektivon,verbon k.t.p. – tio çi estas jam tute ne ebla! En çiu lingvo vitrovos multe da substantivoj, kiuj ne havas tiun aû alian sek-son, tiun aû alian kazon, tiun aû alian devenan formon; ad-jektivojn, kiuj ne havas tiun aû alian gradon de komparado,tiun aû alian formon; verbojn, kiuj ne havas tiun aû aliantempon, personon, modon k.t.p.; de tia substantivo vi nepovas fari adjektivon, de tia verbo vi ne povas fari substanti-von k.t.p. Çar, ni ripetas, çiu lingvo natura estas fondita ne sur

34


la logiko, sed sur la blinda ”oni tiel parolas” aû ”oni tiel neparolas”; sekve çian komprenaîon, kiu naski¸as en via cerbo,sed por kiu vi ¸is nun vortan esprimon ne aûdis, vi ordinareesprimi ne havas la eblon kaj vi devas helpi al vi per priskri-boj. Sed en lingvo arta, konscie fondita sur la severaj, perme-santaj nenian escepton nek arbitron le¸oj de pensado, neniosimila povas havi lokon. Esprimoj en la speco de ”tia vorto nehavas tiajn formojn aû ne permesas tiajn ideajn kuni¸ojn” –en lingvo arta estas tute ne eblaj. Supozu ekzemple, ke mor-gaû viro ricevas la eblon naski infanojn aû nutri ilin per siajmamoj, – kaj por li tuj ekzistas en la lingvo preta vorto, çar enlingvo arta estas ne ebla la ekzistado de ia vorto por unu sek-so kaj neekzistado por la dua sekso. Supozu, ke morgaû iuelektas al si ian novan, eç la plej strangan profesion, ekzemplelaboradon je aero, – por li tuj ekzistas preta vorto, çar se enlingvo arta nur ekzistas sufikso por la esprimo de profesio, ¸idonas al vi jam la eblon esprimi çian profesion, kia nur povusaperi en via cerbo.

Krom tio ne forgesu, ke la perfekti¸ado de lingvo arta es-tas ebla ¸is senfineco, çar çiun bonan regulon, bonan formon,bonan esprimon, kiu ekzistas en kiu ajn lingvo, lingvo artahavas plenan rajton aligi al si, çian mankon, kiu povus trovi¸ien ¸i, ¸i havas la rajton plibonigi kaj ÿan¸i, dum en lingvonatura pri nenio simila povas esti parolo, çar tiam lingvo na-tura transformi¸us jam en artan.

Krom la analizitaj de ni du grandegaj plibonaîoj de ling-vo arta (eksterordinara facileco kaj perfekteco), ekzistas an-koraû aliaj, pri kiuj ni ne parolos. Ni transiru nun rekte al lamalbonaîoj de lingvo arta. Kiu eç malmulte konati¸is kun lin-gvo arta kaj havas sufiçe da kura¸o por kredi tion, kion li vi-

35


das kaj ne kun fermitaj okuloj ripetadi fremdajn frazojn, tiupovas veni nur al unu konkludo, nome, ke mankojn en kom-paro kun lingvo natura lingvo arta posedas neniajn. Çiu el vi,vere, havis la okazon aûdi tre multajn atakojn kontraû ling-vo arta; sed kontraû çiuj tiuj çi atakoj ni povas rediri nur unurespondon: çiuj ili eliras el la buÿo de homoj, kiuj pri lingvoarta havas nenian scion kaj neniam ¸in eç vidis, – ne sole nevidis kaj ne esploris, sed eç neniam logike enpensi¸is pri ¸iaesenco, kaj anstataû ekpensi pri tio, kion ili parolas, preferasblinde îetadi dekstren kaj maldekstren laûtajn kaj modajn sedsensencajn frazojn. Se ili nur iom konati¸us kun lingvo arta,ili ekvidus, ke iliaj frazoj estas tute falsaj; se ili, eç tute ne ko-nati¸ante kun la lingvo, simple ekpensus pri ¸i teorie, ili ek-vidus, ke çiuj iliaj frazoj ne havas eç la plej malgrandan fun-damenton. Se iu ekdeziros kredigi, ke en la najbara urbo çiujdomoj estas konstruitaj el papero kaj ke çiuj homoj tie estassen manoj kaj sen piedoj, – li povas imponi per tio çi al laamaso, kiu çiun vorton elparolitan per aûtoritata tono de sci-anto sankte kredas; sed homo prudenta jam de antaûe rila-tos al tiuj çi vortoj tre kritike, çar jam en sia sa¸o li trovosneniajn akcepteblajn fundamentojn por tiuj çi frazoj; kajkiam çe li restos ia dubo, li simple iros en la najbaran urbonkaj rigardos, kaj tiam li konvinki¸os, ke çiuj frazoj, kiujn liaûdis, estas la plej absoluta sensencaîo. Tiel estas ankaû kunlingvo arta: anstataû blinde ripetadi frazojn, vi bezonas nursimple ekpensi pri la esenco de tiuj çi frazoj, kaj vi jam kom-prenos, ke ili ne havas eç la plej malgrandan fundamenton;kaj se teoria pripenso estos por vi ankoraû nesufiça, tiam irusimple kaj rigardu, îetu okulon en lernolibron de lingvo arta,konati¸u kun la konstruo de tiu çi lingvo, profundi¸u iom en

36


¸ian jam tre riçan kaj diversaspecan literaturon, faru ian pro-von, rigardu la faktojn, kiuj sur çiu paÿo sin trovas antaû vianazo, – kaj tiam vi komprenos, kia grandega sensencaîo sintrovas en çiuj tiuj frazoj, kiujn vi aûdadis kontraû lingvo arta.Vi aûdis ekzemple frazon ”lingvo ne povas esti kreita en ka-bineto, kiel viva ekzistaîo ne povas esti kreita en la retorto de˛emiisto”; tiu çi frazo sonas tiel bele kaj ”sa¸e”, ke por la gran-dega plimulto da homoj ¸i jam lasas nenian dubon pri tio, kelingvo arta estas infanaîo. Kaj tamen se tiuj çi homoj havustiom da propra kritika kapablo, por meti malgrandan, tremalgrandan demandon ”Kial?” – tiam tiu çi laûta frazo perunu fojo perdus en iliaj okuloj çian sencon, çar ili ekvidus, kenenia logika respondo ekzistas, ke tiu çi frazo estas bele son-anta kolekto da vortoj, kiu ne havas eç la plej malgrandanlogikan fundamenton. Tute tian saman frazon oni ja povusuzi ankaû kontraû la arta alfabeto, kiun la homaro jam tiellonge uzas kun la plej granda utilo por si, kaj kontraû la artaveturado per helpo de vaporo aû velocipedo, kaj kontraû niatuta arta civilizacio! Kaj tiun çi kaj similajn frazojn la homojobstine ripetadas çiun fojon, kiam aperas ia nova utila ideo....Ho, frazo, frazo, frazo, kiam vi çesos regi super la spiritoj dela homoj!

Vi aûdis, ke arta lingvo estas ne ebla, ke en ¸i homoj nekomprenados unu alian, ke çiu popolo uzados ¸in alie, ke en¸i oni nenion povas esprimi, k.t.p., k.t.p. Se ni turnos atenton,ke çio tio çi estas aferoj, kiujn çe plej malgranda dozo da ho-nesteco kaj bona volo çiu povas facile praktike trakontroli, kajke çiuj tiuj çi frazistoj simple ne volas trakontroli tion, pri kioili parolas kun tia aûtoritata tono, sed pro la aplaûdado de laamaso ili preferas fermi la okulojn kaj îetadi koton sur la afe-

37


ron nur tial, ke ¸i estas nova kaj ankoraû ne moda, – tiam çiujtiuj çi frazoj montri¸as jam ne sole ridindaj, sed rekte indig-nigaj. Anstataû blinde îetadi frazojn, iru kaj rigardu, – kajtiam vi vidos, ke çiuj viaj vortoj estas simple senceremoniamensogado: vi ekvidos, ke en efektiveco lingvo arta fakte delonge jam ekzistas, ke homoj de la plej diversaj nacioj jamlonge kun la plej granda utilo por si uzas ¸in, ke ili unu ali-an komprenas bonege kaj plej precize, kiel skribe, tiel ankaûbuÿe; ke homoj de çiuj nacioj uzas ¸in çiuj tute egale; ¸ia jamtre riça kaj diversaspeca literaturo montros al vi tute okulvi-deble, ke çiuj nuancoj de la homa penso kaj sento povas estiesprimitaj en ¸i en la plej bona maniero.... Anstataû blindebabiladi diversan teorian sensencaîon, iru kaj rigardu la fak-tojn, la longe jam ekzistantajn, de çiu facile kontroleblajn sen-dubajn kaj nemalkonfeseblajn faktojn, – kaj tiam por vi res-tos nenia dubo pri tio, ke iaj motivoj, parolantaj kontraû laenkonduko de lingvo arta en komunan uzadon, ekzistas ab-solute neniaj.

Ni revenu nun al tio, pri kio ni parolis en la komenco detiu çi çapitro, t. e. ni prezentu al ni, ke kolekti¸is kongreso elreprezentantoj de çiuj plej gravaj regnoj, por elekti lingvoninternacian. Ni rigardu, kian lingvon ili povas elekti. Ne mal-facile estos pruvi, ke ilian elekton ni povas antaûvidi ne solekun tre granda kredebleco, sed eç kun plena certeco kaj pre-cizeco.

El çio, kion ni supre diris pri la grandegaj plibonaîoj de lalingvoj artaj en komparo kun la lingvoj naturaj, jam per simem sekvus, ke esti elektita povas nur lingvo arta. Ni supo-zu tamen por unu minuto, ke la tuta kongreso malfeliçe kon-sistos plene el la plej obstinaj rutinuloj kaj malamikoj de çio

38


nova kaj ke al ili venos en la kapon la ideo pli bone elekti ianen çiuj rilatoj maloportunan lingvon naturan, ol centoble plioportunan lingvon artan. Ni rigardu, kio tiam estos. Se ili ek-deziros elekti ian lingvon vivantan de ia el la ekzistantaj na-cioj, tiam kiel grandega malhelpo tie çi aperos ne sole la re-ciproka envio de la popoloj, sed ankaû la tute natura timo deçiu nacio jam simple pro sia ekzistado: çar estas afero tutekomprenebla, ke tiu popolo, kies lingvo estos elektita kielinternacia, baldaû ricevos tian grandegan superforton superçiuj aliaj popoloj, ke ¸i ilin simple dispremos kaj englutos. Sedni supozu, ke la delegatoj de la kongreso jam tute ne atentostion çi, aû ke ili, por eviti reciprokan envion kaj engluton,elektos ian lingvon mortintan, ekzemple la latinan, – kio dotiam estos? Estos tre simple tio, ke la decido de la kongresorestos simple malviva litero kaj fakte neniam atingos efek-tivi¸on. Çiu lingvo natura, kiel viva, tiel ankoraû pli mortin-ta, estas tiel terure malfacila, ke la almenaû iom fonda eller-nado de ¸i estas ebla nur por personoj, kiuj posedas grandankvanton da libera tempo kaj grandajn monajn rimedojn. Nihavus sekve ne lingvon internacian en la vera senco de tiu çivorto, sed nur lingvon internacian por la pli altaj klasoj de lasocieto. Ke la afero starus tiel kaj ne alie, tion çi montras al nine sole la logiko, sed tion çi jam longe okulvideble montris alni la vivo mem: en efektiveco la lingvo latina estas ja de longejam elektita de çiuj registaroj kiel internacia, kaj jam longe enla gimnazioj en çiuj landoj laû ordono de la registaroj la ju-nularo devigite dediças tutan vicon da jaroj al la ellernado detiu çi lingvo, – kaj tamen çu ekzistas multe da homoj, kiuj li-bere posedas la lingvon latinan? La decido de la kongresosekve donus al ni nenion novan, sed aperus nur kiel sencela

39


kaj senfrukta ripeto de tiu decido, kiu longe jam estas faritakaj eç efektivigita, sed sen ia rezultato. En nia tempo neniadecido eç de plej aûtoritata kongreso iam povas jam doni alla lingvo latina tiun forton, kiun ¸i havis en la mezaj centja-roj: tiam ne sole por ¸ia internacieco, sed eç por ¸ia absolu-ta regado unuanime staris çiuj registaroj, la tuta societo, latuta çiopova eklezio, kaj eç la vivo mem, tiam ¸i prezentis lafundamenton de çia scienco kaj de çia scio, tiam al ¸i estisdediçata la pli granda parto de la vivo, ¸i elpuÿis per si çiujnlingvojn patrajn, ¸i estis ellernata kaj prilaborata devigite, jamsimple pro tio, ke en siaj patraj lingvoj la instruituloj simplene havis la eblon esprimadi sin, – kaj tamen malgraû çio lalingvo ne sole falis, sed eç en sia plej bona tempo ¸i estis kajpovis esti nur apartenaîo de la elektitaj klasoj de la societo!Dume en okazo de elekto de lingvo arta ¸in post kelke damonatoj povus bonege posedi jam per unu fojo la tuta mon-do, çiuj sferoj de la homa societo, ne sole la inteligentaj kaj ri-çaj, sed eç la plej malriçaj kaj senkleraj vila¸anoj.

Vi vidas sekve, ke la estonta kongreso tute ne povas elektiian alian lingvon krom lingvo arta. Elekti ian lingvon naturan,kiam ni havas la eblon elekti lingvon artan, kiu havas antaûla lingvoj naturaj en çiuj rilatoj senduban kaj okulvideblangrandegan plibonecon, estas tia sama malsa¸aîo, kiel ekzem-ple sendi ion el Parizo Peterburgon per çevaloj, kiam ni ha-vas la eblon fari tion çi per fervojo. Nenia kongreso povas faritian elekton; sed se ni eç supozus, ke la kongreso tiom mal-multe pripensos kaj estos tiel blindigita per la rutinaj kutimoj,ke ¸i tamen faros tian absurdan elekton, tiu çi elekto per laforto de la cirkonstancoj tute egale restos malviva litero, kajen la vivo la demando pri lingvo internacia fakte restos nesol-

40


vita tiel longe, ¸is pli aû malpli frue kolekti¸os nova kongre-so kaj elektos lingvon artan.

Tiel ni petas vin noti al vi en la memoro tiun konkludon,al kiu ni venis, nome: lingvo internacia de la venontaj gene-racioj estos sole kaj nepre nur lingvo arta.

41


VI

Nun restas ankoraû solvi la demandon, kia nome artalingvo estos enkondukita en komunan uzadon. En la

unua minuto ÿajnas, ke respondi tiun çi demandon ekzistasnenia eblo, çar – kiel vi sendube diros – ”da lingvoj artaj ek-zistas ja tre multe kaj ilia nombro povas esti ankoraû mil foj-ojn pli granda, çar çiu aparta homo povas krei apartan ling-von artan laû sia arbitro”. Çu ekzistas tial ia eblo antaûvidi,kiu el ili estos elektita? Tiel efektive ÿajnas de la unua rigar-do al la homoj ne konantaj la aferon, kaj tamen antaûvidi kajantaûdiri, kia lingvo arta estos elektita, estas tre facile. Tio çivenas de tio, ke la supre dirita en la publiko tre populara opi-nio pri la nombro de la ekzistantaj kaj povantaj ankoraû aperilingvoj artaj estas tute erara kaj estas fondita sur plena nes-ciado de la historio kaj esenco de la artaj lingvoj.

Antaû çio ni konstatas la fakton, ke, malgraû la grande-ga nombro da personoj, kiuj laboris aû laboras super lingvojartaj jam en la daûro de 200 jaroj, ¸is nun aperis sole nur duefektive pretaj lingvoj, nome Volapük kaj Esperanto. Turnuatenton sur tion çi: sole nur du artaj lingvoj. Estas vero, ke vipreskaû çiutage legas en la gazetoj, ke jen tie jen aliloke aperisankoraû unu aû ankoraû kelkaj artaj lingvoj, oni citas al viilian nomon, oni donas al vi ofte eç notojn pri la konstruo detiuj çi lingvoj, oni alportas al vi kelkajn frazojn en tiuj çi tielnomataj novaj lingvoj, kaj al la publiko ÿajnas, ke novaj artaj

42


lingvoj elkreskadas kiel fungoj post pluvo. Sed tiu çi opinioestas tute erara kaj venas de tio, ke la gazetoj ne trovas necesaeni¸i en tion, pri kio ili skribas, kaj kontenti¸as nur per tio, keili havas la eblon regali la legantojn per ridinda novaîo aû farispritaîon. Sciu do, ke çio tio, kio çiutage estas alportata al vide la gazetoj sub la laûta nomo de ”novaj lingvoj internaciaj”,estas nur projektoj, en rapideco kaj sen sufiça pripenso elba-kitaj projektoj, kiuj de reali¸o staras ankoraû tre kaj tre mal-proksime. Tiuj çi projektoj aperas jen en formo de mallongajfolietoj, jen eç en la formo de dikaj libroj kun la plej laûtaj kajmultepromesaj frazoj, – aperas kaj tuj malaperas de la hori-zonto, kaj vi jam plu neniam aûdas ion pri ili; kiam la aûtorojde tiuj çi projektoj alpaÿas al ilia realigado, ili tuj konvinki¸as,ke tio çi estas tute ne laû iliaj fortoj kaj ke tio, kio en teorioÿajnis afero tiel facila, en la praktiko montri¸as tre malfacilakaj neplenumebla. Kial la efektivigo de tiuj çi projektoj estastiel malfacila kaj tial ¸is hodiaû aperis sole nur du efektivepretaj kaj vivipovaj lingvoj – pri tio ni parolos malsupre, kajdume ni nur turnas vian atenton sur tion, ke da lingvoj artaj¸is nun ekzistas sole nur du kaj ke sekve se la kongreso ho-diaû efektivi¸us, ¸i el la jam ekzistantaj artaj lingvoj havuspor elekto nur du. La problemo de la kongreso estus sekvejam tute ne tiel malfacila, kiel povus ÿajni de la unua rigardo.Kian el tiuj çi du lingvoj elekti – la kongreso ankaû ne ÿanceli-¸us eç unu minuton, çar la vivo mem jam longe solvis tiun çidemandon en la plej senduba maniero kaj Volapük çie estasjam elpuÿita de la lingvo Esperanto. La pliboneco de Esperan-to antaû Volapük estas tiel frapante granda, ke ¸i falas al çiuen la okulojn tuj de la unua rigardo kaj ne estas malkonfesataeç de la plej fervoraj Volapükistoj. Estos sufiçe, se ni diros al

43


vi la jenon: Volapük aperis tiam, kiam la entuziasmo de lapubliko por la nova ideo estis ankoraû tute freÿa, kaj Esperan-to, dank’al financaj malfacilaîoj de la aûtoro, aperis antaû lapubliko kelkajn jarojn pli malfrue kaj renkontis jam çie pre-tajn malamikojn; la Volapükistoj havis por sia agitado gran-dajn rimedojn kaj agadis per la plej vasta, pure Amerika re-klamo, kaj la Esperantistoj agadis la tutan tempon preskaûtute sen iaj materialaj rimedoj kaj montradis en sia agadograndegan nelertecon kaj senhelpecon; kaj malgraû çio, de launua momento de la apero de Esperanto ni vidas grandeganmulton da Volapükistoj, kiuj transiris malkaÿe al Esperanto,kaj ankoraû pli grandan multon da tiaj, kiuj, konsciante, keVolapük staras multe pli malalte ol Esperanto, sed ne dezi-rante montri sin venkitaj tute defalis de la ideo de lingvo in-ternacia entute, – dume en la tuta tempo de ekzistado de Es-peranto (13 jaroj) nenie sur la tuta tera globo trovi¸is eç unupersono, – ni ripetas, eç unu – kiu transirus de Esperanto alVolapük! Dum Esperanto, malgraû la grandegaj malfacilaîoj,kun kiuj ¸i devas batali, daûre vivas kaj floras kaj konstantepliforti¸as, Volapük jam longe estas forlasita preskaû de çiujkaj povas esti nomata jam de longe mortinta.

En kio konsistas la pliboneco de Esperanto antaû Vola-pük, ni ne povas kompreneble analizi tie çi tute detale; proekzemplo ni montros nur kelkajn punktojn: (1) Dum Volapüksonas tre sova¸e kaj maldelikate, Esperanto estas plena jeharmonio kaj estetiko kaj memorigas per si la lingvon italan.(2) eç por tute neinstruitaj Esperanto estas multe pli facila olVolapük, sed por instruitaj ¸i estas tre multe pli facila, çar ¸iajvortoj – krom kelkaj tre malmultaj – ne estas arbitre elpen-sitaj, sed prenitaj el la lingvoj romana-germanaj en tia formo,

44


ke çiu ilin facile rekonas. Tial çiu iom civilizita homo jam postkelkaj horoj da lernado povas libere legi çian verkon en Es-peranto jam preskaû tute sen vortaro. (3) Dum la uzanto deVolapük nepre devas ¸in konstante ripetadi, çar alie li ¸inbaldaû forgesas (dank’al la plena elpensiteco de la vortoj), lauzanto de Esperanto, unu fojon ¸in ellerninte, jam ¸in neforgesas, se li eç longan tempon ¸in ne uzas. (4) Esperantojam en la komenco estas tre facila por buÿa interparolado,dum en Volapük oni devas tre longe kaj pacience ekzercadisian orelon, ¸is oni alkutimi¸as al klara diferencigado de lamultaj reciproke tre simile sonantaj vortoj (ekzemple ”bap,pab, pap, pap, pep, pop, peb, bob, bob, pop, pup, bub, pub, pub,bib, pip, pup” k.t.p., kiuj fari¸as ankoraû pli similaj inter si, seoni prenas ilin en la multenombro, t. e. kun s en la fino). (5)En Volapük, dank’ al kelkaj fundamentaj eraroj en la princi-poj de la konstruo (ekzemple: vokaloj en la komenco aû finode vorto ne povas esti uzataj, çar ili estas signoj gramatikaj),çiu nove bezonata vorto nepre devas esti kreita de la aûtoro(eç çiuj nomoj propraj, ekzemple Ameriko = Melop, Anglujo= Nelij). Tio çi ne sole donas grandegan nombron da tute su-perfluaj vortoj por lernado, sed faras çian disvolvi¸an paÿonde la lingvo çiam dependa de ¸ia aûtoro aû de ia ordonantaAkademio. Dume en Esperanto, dank’al la plena seninfluecode la gramatiko sur la vortaron kaj dank’al la regulo, ke çiujvortoj ”fremdaj”, kiuj jam de si mem estas internaciaj, estasuzataj senÿan¸e egale kiel en la aliaj lingvoj, – ne sole gran-dega multo da vortoj fari¸as tute senbezona por lernado, sedla lingvo ricevas la eblon disvolvi¸adi eterne çiam pli kaj pli,sen ia dependo de la aûtoro aû de ia Akademio.

Parolante pri la pliboneco de Esperanto antaû Volapük,

45


ni tute ne intencas per tio çi malgrandigi la meritojn de laelpensinto de Volapük. La meritoj de Schleyer estas grande-gaj, kaj lia nomo çiam staros sur la plej honora loko en la hi-storio de la ideo de lingvo internacia. Ni volis nur montri, kese hodiaû efektivi¸us kongreso por la elekto de lingvo inter-nacia, tiam ¸i inter la ambaû nun ekzistantaj lingvoj artaj nepovus ÿanceli¸i eç unu minuton.

Ni pruvis sekve, ke se hodiaû efektivi¸us kongreso por laelekto de lingvo internacia, tiam malgraû la grandega nom-bro da ekzistantaj lingvoj ni povus jam nun kun plena certecokaj precizeco antaûvidi, kian lingvon ¸i elektos, nome: el çiujekzistantaj lingvoj vivaj, mortintaj kaj artaj la kongreso povaselekti sole nur unu lingvon: Esperanto. Kia ajn estus la kon-sisto de la kongreso, kiaj ajn estus la politikaj kondiçoj, je kiajajn konsideroj, antaûju¸oj, simpatioj aû antipatioj la kongre-so sin gvidus, ¸i absolute ne povus elekti ian alian lingvonkrom Esperanto, çar por la rolo de lingvo internacia Esperan-to estas nun la sola kandidato en la tuta mondo, la sola, tutesen iaj konkurantoj. Çar eç çe la plej malprospera konsisto dela kongreso en ¸i tamen sidos homoj pensantaj, kaj la gran-dega pliboneco de la lingvo Esperanto antaû çiuj aliaj lingvojtro forte falas en la okulojn al çiu, kiu almenaû iom konati¸iskun tiu çi lingvo, tial estas tute ne eble supozi, ke la kongre-so elektos ian alian lingvon. Se tamen, kontraû çia atendo, lakongreso estos tiom blindigita, ke ¸i ekdeziros ian alian ling-von, tiam – kiel ni pruvis supre – la vivo mem zorgos pri tio,ke la decido de la kongreso restu sole malviva litero, tiel longe¸is kolekti¸os nova kongreso kaj faros elekton ¸ustan.

46


VII

Nun restas al ni respondi ankoraû unu lastan demandonnome: En la nuna minuto Esperanto, vere, aperas kiel

sola kandidato por lingvo internacia; sed çar kongreso de re-prezentantoj de diversaj regnoj por la elekto de lingvo inter-nacia efektivi¸os kredeble ankoraû ne baldaû, eble post dekkaj eble post cent jaroj, tre povas ja esti, ke ¸is tiu tempo ape-ros multaj novaj artaj lingvoj, kiuj staros multe pli alte ol Es-peranto, kaj sekve unu el ili devos esti elektita de la kongre-so? Aû eble la kongreso mem aran¸os kompetentan komita-ton, kiu okupos sin je la kreo de nova arta lingvo?

Je tio çi ni povas respondi jenon. La ebleco de apero denova lingvo per si mem estas tre duba, kaj komisii al komi-tato la kreadon de nova lingvo estus tiel same sensence, kielekzemple komisii al komitato verki bonan poemon. Çar lakreado de plena, en çiuj rilatoj taûga kaj vivipova lingvo, kiual multaj ÿajnas tia facila kaj ÿerca afero, en efektiveco estasafero tre kaj tre malfacila. ¯i postulas de unu flanko specia-lan talenton kaj inspiron, kaj de la dua flanko grandegan en-ergion, paciencon kaj varmegan, senfine aldonitan amon al laentreprenita afero. Multajn niaj vortoj tre mirigos, çar ÿajnasal ili, ke oni bezonas nur decidi al si, ke tablo ekzemple estos”bam”, se¸o estos ”bim” k.t.p., k.t.p., kaj lingvo jam estos preta.Kun la kreado de pleneca, taûga kaj vivipova lingvo estas tutetiel same, kiel ekzemple kun la ludado sur fortepiano aû kun

47


la trairado de densega arbaro. Al homo, kiu ne konas la esen-con de muziko, ÿajnas, ke nenio estas pli facila, ol ludi forte-pianon, – oni ja bezonas nur ekfrapi unu klavon, kaj estosricevita tono, vi ekfrapos alian klavon, kaj vi ricevos alian to-non, – vi frapados en la daûro de tuta horo diversajn klavojn,kaj vi ricevos tutan kompozicion ... ÿajnas, ke nenio estas plifacila; sed kiam li komencas ludi sian improvizitan kompo-zicion, çiuj kun ridego diskuras, kaj eç li mem, aûdante la ri-cevatajn de li sova¸ajn sonojn, baldaû komencos kompre-netadi, ke la afero iel estas ne glata, ke muziko ne konsistasen sola frapado de klavoj, – kaj tiu heroo, kiu kun tia mem-fida mieno sidi¸is antaû la fortepiano, fanfaronante, ke li lu-dos pli bone ol çiuj, kun honto forkuras kaj jam plu ne mont-ras sin antaû la publiko. Al homo, kiu neniam estis en gran-da arbaro, ÿajnas, ke nenio estas pli facila, ol trairi arbaron deunu fino ¸is la dua: ”kio artifika tie çi estas? çiu infano ja po-vas tion çi fari: oni bezonas nur eniri, iri çiam rekte antaûen,– kaj post kelke da horoj aû post kelke da tagoj vi trovos vinen la kontraûa fino de la arbaro”. Sed apenaû li eniris iom enla profundaîon de la arbaro, li baldaû tiel perdas la vojon, keli aû tute ne povas elrampi el la arbaro, aû post longa vaga-do li eliras, sed tute, tute ne en tiu loko, kie li eliri devis. Tielestas ankaû kun arta lingvo: entrepreni la kreadon de lingvo,doni al ¸i jam antaûe nomon, trumpeti pri ¸i al la legantamondo – çio tio çi estas tre facila, – sed feliçe fini tiun çi la-boron estas tute ne tiel facile. Kun memfida mieno multajentreprenas tian laboron; sed apenaû ili iom enprofundi¸isen ¸in, ili aû ricevas senordan kolekton da sonoj sen ia difi-nita plano kaj sen ia indo, aû ili puÿi¸as je tiom da malhelpoj,je tiom da reciproke kontraûparolantaj postuloj, ke ili perdas

48


çian paciencon, îetas la laboron kaj jam plu ne montras sinantaû la publiko.

Ke la kreado de taûga kaj vivipova lingvo ne estas tiel fa-cila afero, kiel al multaj ÿajnas, oni povas interalie la plej bonevidi el la sekvanta fakto: oni scias, ke ¸is la apero de Volapükkaj Esperanto estis grandega multo da diversaj provoj kreiartan lingvon internacian; ne malmulte da provoj aperis an-kaû post la apero de la diritaj du lingvoj; grandegan serion danomoj de tiuj çi provoj kaj iliaj aûtoroj vi trovos en çia histo-rio de la ideo de lingvo internacia; tiuj çi provoj estis faratajkiel de privataj personoj, tiel ankaû de tutaj societoj; ili englu-tis grandegan multon da laboroj, kaj kelkaj el ili englutis an-kaû tre grandajn kapitalojn; – kaj tamen el tiu çi tuta grande-ga nombro nur du, sole nur du atingis efektivi¸on kaj trovisadeptojn kaj praktikan uzon! Sed ankaû tiuj çi du aperis nurokaze, dank’ al tio, ke unu el la aûtoroj ne sciis pri la labora-do de la dua. La aûtoro de la lingvo Esperanto, kiu dediçis alsia ideo sian tutan vivon, komencante de la plej frua infane-co, kiu kun tiu çi ideo kunkreski¸is kaj estis preta çion oferial ¸i, konfesas mem, ke lian energion subtenadis nur tiu kon-scio, ke li kreas ion tian, kio ankoraû neniam ekzistis, kaj kela malfacilaîoj, kiujn li renkontadis en la daûro de sia labora-do, estis tiel grandaj kaj postulis tiom multe da pacienco, kese Volapük estus aperinta 5-6 jarojn pli frue, kiam Esperantone estis ankoraû finita, li (la aûtoro de Esperanto) certe per-dus la paciencon kaj rifuzus la pluan laboradon super sia lin-gvo, malgraû ke li tute bone konsciis la grandegan plibone-con de sia lingvo antaû Volapük. El çio supredirita vi kompre-nos, ke nun, kiam la tuta mondo scias, ke du tute plenaj ar-taj lingvoj jam longe ekzistas, estas tre dube, ke trovi¸u iu, kiu

49


entreprenus nun similan Sizifan laboron de la komenco kajhavus sufiçe da energio, por alkonduki ¸in al feliça fino, tiompli, ke lin ne vigligus la espero doni iam ion pli bonan ol tio,kio jam ekzistas. Kiom malmulte da espero havus tia entre-prenanto, oni vidas la plej bone el tiuj tre multaj provoj kajprojektoj, kiuj aperis post Esperanto: malgraû ke la aûtorojhavis antaû si jam tute pretan modelon, laû kiu ili povis labo-ri, ne sole nenia el tiuj çi provoj eliris el la regiono de projek-toj, sed eç jam el tiuj çi projektoj mem oni klare vidas, ke seiliaj aûtoroj havus la paciencon kaj povon alkonduki ilin ¸isfino, tiuj çi laboroj prezenti¸us ne pli bone, sed kontraûe,multe malpli bone ol Esperanto. Dum Esperanto bonege kon-tentigas çiujn postulojn, kiuj povas esti farataj al lingvo inter-nacia (eksterordinara facileco, precizeco, riçeco, natureco, vi-vipoveco, fleksebleco, sonoreco k.t.p.), çiu el tiuj projektojpenas plibonigi unu ian flankon de la lingvo, oferante por tioçi kontraûvole çiujn aliajn flankojn. Tiel ekzemple multaj ella plej novaj projektistoj uzas la sekvantan ruzaîon: sciante,ke la publiko taksos çiun projekton konforme al tio, kiel al ¸irilatos la instruitaj lingvistoj, ili zorgas ne pri tio, ke ilia pro-jekto estu efektive taûga por io en la praktiko, sed nur pri tio,ke ¸i en la unua minuto faru bonan impreson sur la lingvi-stojn; por tio ili prenas siajn vortojn preskaû tute sen ia ÿan-¸o el la plej gravaj jam ekzistantaj lingvoj naturaj. Ricevintefrazon skribitan en tia projektita lingvo, la lingvistoj rimarkas,ke ili per la unua fojo komprenis tiun çi frazon multe pli fa-cile ol en Esperanto, – kaj la projektistoj jam triumfas kajanoncas, ke ilia ”lingvo” (se ili iam finos ¸in) estos pli bona olEsperanto. Sed çiu prudenta homo tuj konvinki¸as, ke tio çiestas nur iluzio, ke al la malgrava principo, elmetita pro mon-

50


tro kaj allogo, tie çi estas oferitaj la principoj plej gravaj (kielekzemple la facileco de la lingvo por la nekleruloj, flekseble-co, riçeco, precizeco k.t.p.), kaj ke se simila lingvo eç povusesti iam finita, ¸i en la fino absolute nenion donus! Çar se laplej grava merito de lingvo internacia konsistus en tio, ke ¸ikiel eble plej facile estu tuj komprenata de la instruitaj ling-vistoj, ni ja por tio çi povus simple preni ian lingvon, ekzem-ple la latinan, tute sen iaj ÿan¸oj, – kaj la instruitaj lingvistoj¸in ankoraû pli facile komprenos per la unua fojo! La princi-po de kiel eble plej malgranda ÿan¸ado de la naturaj vortoj nesole estis bone konata al la aûtoro de la lingvo Esperanto, sed¸uste de li la novaj projektistoj ja prenis tiun çi principon: seddum Esperanto prudente kontentigas tiun çi principon laûmezuro de ebleco, penante plej zorge, ke ¸i ne kontraûaga-du al aliaj pli gravaj principoj de lingvo internacia, la projekti-stoj turnas la tutan atenton nur sur tiun çi principon, kaj çionalian, nekompareble pli gravan, ili fordonas kiel oferon, çarkunigi kaj konsentigi inter si diversajn principojn ili ne povaskaj eç ne havas deziron, çar ili eç mem ne esperas doni ionpretan kaj taûgan, sed ili volas nur fari efekton.

El çio supredirita vi vidas, ke ne ekzistas eç la plej mal-granda kaûzo por timi, ke aperus ia nova lingvo, kiu elpuÿusEsperanton, – tiun lingvon, en kiun estas enmetita tiom datalento, tiom da oferoj kaj tiom da jaroj da pacienca kaj var-mege aldonita laboro, la lingvon, kiu en la daûro de multajjaroj estas jam elprovita en çiuj rilatoj kaj en la praktiko tielbonege plenumas çion tion, kion ni povas atendi de lingvointernacia. Sed por vi, estimataj aûskultantoj, tio çi estas nesufiça: vi deziras, ke ni donu al vi plenan kaj senduban logi-kan certecon pri tio, ke la lingvo Esperanto ne havos konku-

51


rantojn. Feliçe ni trovas nin en tia situacio, ke ni povas donial vi tiun çi plenan certecon.

Se la tuta esenco de lingvo arta konsistus en ¸ia grama-tiko, tiam de la momento de la apero de Volapük la deman-do de lingvo internacia estus solvita por çiam, kaj iaj konku-rantoj al la lingvo Volapük aperi jam ne povus; çar malgraûdiversaj eraroj la gramatiko de Volapük estas tiel facila kaj tielsimpla, ke doni ion multe pli facilan kaj pli simplan oni jamne povus. Lingvo nova povus diferenci de Volapük nur perkelkaj bagateloj, kaj çiu komprenas, ke pro bagateloj neniuentreprenus la kreadon de nova lingvo, kaj la mondo pro ba-gateloj ne rifuzus la jam tute pretan kaj elprovitan lingvon. Enla ekstrema okazo la estonta akademio aû kongreso farus enla Volapüka gramatiko tiujn negrandajn ÿan¸ojn, kiuj mon-tri¸us utilaj, kaj lingvo internacia sen ia dubo restus Volapük,kaj çia konkurado estus por çiam esceptita. Sed lingvo kon-sistas ne sole el gramatiko, sed ankaû el vortaro, kaj la eller-nado de la vortaro postulas en lingvo arta cent fojojn pli datempo, ol la ellernado de la gramatiko. Dume Volapük solvisnur la demandon de la gramatiko, kaj la vortaron ¸i lasis tutesen atento, doninte simple tutan kolekton da diversaj elpen-sitaj vortoj, kiujn çiu nova aûtoro havus la rajton elpensi al silaû sia propra deziro. Jen kial jam en la komenco mem de laekzistado de Volapük eç la plej fervoraj Volapükistoj naturetimis, ke morgaû aperos nova lingvo, tute ne simila je Vo-lapük, kaj inter la ambaû lingvoj komenci¸os batalado. Tutealia afero estas kun Esperanto: oni scias – kaj tion çi eç porunu minuto nenia esploranto neas, – ke Esperanto solvis nesole la demandon de la gramatiko, sed ankaû la demandon dela vortaro, sekve ne unu malgrandan parton de la problemo,

52


sed la tutan problemon. Kio do en tia okazo restis por fari alla aûtoro de ia nova lingvo, se tia iam aperus? Al li restus jamnenio ol ... eltrovi la jam eltrovitan Amerikon! Ni prezentu alni efektive, ke nun, malgraû la jam ekzistanta, bonega en çiujrilatoj, çiuflanke elprovita, havanta jam multegon da adeptojkaj vastan literaturon lingvo Esperanto, aperis tamen homo,kiu decidis dediçi tutan serion da jaroj al la kreado de novalingvo, ke li sukcesis alkonduki sian laboron ¸is la fino kaj kela lingvo proponita de li montri¸as efektive pli bona ol Espe-ranto, – ni rigardu do, kian vidon havus tiu çi lingvo. Se lagramatiko de la lingvo Esperanto, kiu donas plenan eblon es-primi en la plej preciza maniero çiujn nuancojn de la homapenso, konsistas tute el 16 malgrandaj reguletoj kaj povas estiellernita en duono da horo, – tiam kion la nova aûtoro povusdoni pli bonan? En ekstrema okazo li donus eble anstataû 16reguloj 15 kaj anstataû 30 minutoj da laborado postulus 25minutojn? Çu ne vere? Sed çu deziros iu pro tio çi krei nov-an lingvon, kaj çu la mondo pro tia bagatelo rifuzos la jamekzistantan kaj çiuflanke elprovitan? Sendube ne; en ekstre-ma okazo la mondo diros: ”Se en via gramatiko ia bagateloestas pli bona ol en Esperanto, ni tiun çi bagatelon enkondu-kos en Esperanton, kaj la afero estos finita”. Kia estos la vor-taro de tiu çi lingvo? En la nuna tempo nenia esploranto jamdubas, ke la vortaro de lingvo internacia ne povas konsisti elvortoj arbitre elpensitaj, sed devas konsisti nepre el vortojromana-germanaj en ilia plej komune uzata formo; tio çi es-tas ne por tio, ke – kiel opinias multaj pli novaj projektistoj –la instruitaj lingvistoj povu tuj kompreni tekston skribitan entiu çi lingvo (en tia afero, kiel lingvo internacia, la instruitajlingvistoj ludas la lastan rolon, çar por ili ja tia lingvo estas

53


malplej bezona), sed pro aliaj, pli gravaj kaûzoj. Tiel ekzempleekzistas grandega nombro da vortoj tiel nomataj ”fremdaj”,kiuj en çiuj lingvoj estas uzataj egale kaj al çiuj estas konatajsen ellernado kaj kiujn ne uzi estus rekta absurdo; al ili uni-sone devas soni ankaû çiuj aliaj vortoj de la vortaro, çar aliela lingvo estus sova¸a, sur çiu paÿo estus kunpuÿi¸o de ele-mentoj, malkompreni¸oj, kaj la konstanta regula riçi¸ado dela lingvo estus malfaciligita. Ekzistas ankoraû diversaj aliajkaûzoj, pro kiuj la vortaro devas esti kunmetita nur el tiajvortoj, kaj ne el aliaj, sed pri tiuj çi kaûzoj, kiel tro specialaj,ni tie çi detale ne parolos. Estos sufiçe, se ni nur diros, ke çiujplej novaj esplorantoj akceptas tiun çi le¸on por la vortarokiel allasantan jam nenian dubon. Kaj çar la lingvo Esperan-to ¸uste per tiu çi le¸o sin gvidis kaj çar çe tiu çi le¸o grandaarbitro en la elekto de vortoj ekzisti ne povas, restas la de-mando, kion do povus al ni doni aûtoro de nova lingvo, se tiaestus kreita? Estas vero, ke al tiu aû alia vorto oni povus donipli oportunan formon, – sed da tiaj vortoj ekzistas tre nemul-te. Tion çi oni la plej bone vidas el tio, ke kian ajn el la mul-taj projektoj aperintaj post Esperanto vi prenus, vi trovos ençiu el ili almenaû 60% da vortoj, kiuj havas tute tiun samanformon, kiel en Esperanto. Kaj se vi al tio çi ankoraû aldonos,ke ankaû la restaj 40% da vortoj diferencas de la Esperantaformo pleje nur tial, ke la aûtoroj de tiuj projektoj aû ne tur-nis atenton sur diversajn principojn, kiuj por lingvo interna-cia estas treege gravaj, aû simple ÿan¸is la vortojn tute sen iabezono, – vi facile venos al la konkludo, ke la efektiva nom-bro da vortoj, al kiuj oni anstataû la formo Esperanta povusdoni formon pli oportunan, prezentas ne pli ol iajn 10%. Sedse en la Esperanta gramatiko oni preskaû nenion povas ÿan¸i

54


kaj en la vortaro oni povus ÿan¸i nur iajn 10% da vortoj, tiamestas la demando, kion do prezentus per si la nova lingvo, se¸i iam estus kreita kaj se ¸i efektive montri¸us kiel lingvo taû-ga en çiuj rilatoj? Tio çi estus ne nova lingvo, sed nur iomÿan¸ita lingvo Esperanto! Sekve la tuta demando pri la eston-teco de la lingvo internacia alkonduki¸as nur al tio, çu Espe-ranto estos akceptita senÿan¸e en ¸ia nuna formo, aû en ¸iestos faritaj iam iaj ÿan¸oj! Sed tiu çi demando por la Espe-rantistoj havas jam nenian signifon; ili protestas nur kontraûtio, se apartaj personoj volas ÿan¸i Esperanton laû sia bontro-vo; sed se iam aûtoritata kongreso aû akademio decidos farien la lingvo tiajn aû aliajn ÿan¸ojn, la Esperantistoj akceptostion çi kun plezuro kaj nenion perdos de tio çi: ili ne bezonostiam de la komenco ellerni ian novan malfacilan lingvon, sedili bezonos nur oferi unu aû kelkajn tagojn por la ellerno detiuj ÿan¸oj en la lingvo, kiuj estos faritaj, kaj la afero estosfinita.

La Esperantistoj tute ne pretendas, ke ilia lingvo prezen-tas ion tiom perfektan, ke nenio pli alta jam povus ekzisti.Kontraûe: kiam efektivi¸os aûtoritata kongreso, pri kiu oniscios, ke ¸ia decido havos forton por la mondo, la Esperan-tistoj mem proponos al ¸i difini komitaton, kiu okupus sin jela trarigardo de la lingvo kaj farus en ¸i çiujn utilajn pliboni-gojn, se eç por tio çi oni devus ÿan¸i la lingvon ¸is plena nere-konebleco; sed çar ekzistas nenia eblo antaûvidi, çu tiu çi la-boro entute sukcesos al la komitato, çu ¸i ne daûros senfinanserion da jaroj, çu ¸i en konsenteco estos alkondukita al feliçafino, kaj çu la finita laboro en la praktiko montri¸os tute taû-ga, sekve kompreneble estus tre malsa¸e kaj nepardoneble dela flanko de la komitato, se ¸i pro la problema estontaîo rifu-

55


zus la faktan kaj en çiuj rilatoj finitan kaj elprovitan nunaîon;sekve se eç la kongreso venus al la konkludo, ke Esperanto neestas bona, ¸i povus decidi nur la jenon: akcepti dume la ling-von Esperanto en ¸ia nuna formo kaj paralele kun tio çi difinikomitaton, kiu okupus sin je la perfektigo de tiu çi lingvo aûje la kreo de ia nova lingvo pli ideala; kaj nur tiam, kiam kunla tempo montri¸us, ke la laborado de la komitato estas feliçealkondukita al fino kaj post multaj provoj montri¸is tute taû-ga, nur tiam oni povus anonci, ke la nuna formo de la ling-vo internacia estas eksigata kaj anstataû ¸i eniras en la vivonla formo nova. Çiu prudenta homo konsentos, ke la kongresopovas agi nur tiel kaj ne alie. Sekve se ni eç supozos, ke finalingvo de la estontaj generacioj estos ne Esperanto, sed ia aliaankoraû ellaborota lingvo, en çia okazo la vojo al tiu lingvonepre devas konduki tra Esperanto.

Sekve resumante çion, kion ni diris de la komenco ¸is lanuna minuto, ni turnas vian atenton sur tion, ke ni venis alla sekvantaj konkludoj:

1. La enkonduko de lingvo internacia alportus al la homa-ro grandegan utilon;

2. La enkonduko de lingvo internacia estas tute ebla;3. La enkonduko de lingvo internacia pli aû malpli frue

nepre kaj sendube efektivi¸os, kiom ajn la rutinistoj bataluskontraû tio çi;

4. Kiel internacia neniam estos elektita ia alia lingvo kromarta;

5. Kiel internacia neniam estos elektita ia alia lingvo kromEsperanto; ¸i aû estos lasita por çiam en ¸ia nuna formo, aûen ¸i estos poste faritaj iaj ÿan¸oj.

56


VIII

Kaj nun ni rigardu, kio sekvas el çio, kion ni supre diris.Unue sekvas tio, ke la Esperantistoj tute ne estas tiaj fan-

taziistoj, kiaj ili ÿajnas al multaj tiel nomataj ”sa¸aj” kaj ”prak-tikaj” homoj, – kiuj ju¸as pri çio supraîe kaj sen ia logika pri-penso kaj mezuras çion per mezurilo de la modo. Ili batalaspor afero, kiu ne sole havas grandegan gravecon por la homa-ro, sed kiu al tio havas en si nenion fantazian kaj kiu pli aûmalpli frue devas efektivi¸i kaj nepre efektivi¸os, kiom ajn lainerciuloj batalus kontraû ¸i, kiom ajn la sa¸uloj ÿercadus pri¸i. Kiel estas sendube, ke post la nokto venas mateno, tielsendube estas, ke post mallonga aû longa batalado Esperantopli aû malpli frue estos enkondukita en komunan uzon por lakomuniki¸oj internaciaj. Ni konfirmas tion çi kura¸e ne tial,ke ni tiel volas, ke ni tion esperas, sed tial, ke la konkludoj desimpla logiko diras, ke tiel esti devas kaj ke alie esti ne povas.Longan tempon eble ankoraû la Esperantistoj devos batala-di, longan tempon eble ankoraû çia bubo îetados sur ilin ÿto-nojn, koton kaj malsa¸ajn spritaîojn, sed tio, kio devas veni,pli aû malpli frue venos. La iniciatoroj de la Esperanta aferoeble ne ¸isvivos ¸is tiu tempo, kiam fari¸os videblaj la fruk-toj de ilia agado, ili iros eble en la tombon kun la malestimanomo de homoj, kiuj okupadis sin je infanaîoj, sed pli aû mal-pli frue por la maldolça kaliko, kiun ili trinkas el la manoj dela samtempuloj, la posteuloj konstruos al ili monumentojnkaj elparolados ilian nomon kun la plej granda danko. Longe

57


ankoraû eble ili ÿajnos al la mondo senfortaj, multajn fojojneble ankoraû ilia afero ÿajnos al la mondo eç mortinta kaj jeçiam enterigita – sed tiu çi afero jam neniam mortos, çar ¸imorti jam neniam povas. La afero vivos kaj konstante reme-morigados pri si; post çiu nova silenta tempo, se ¸i eç daûrusdekon da jaroj, aperos nova revigligo; kiam laci¸os unuj ba-talantoj, aperos pli aû malpli frue novaj energiaj batalantoj,kaj tiel la afero iros tiel longe, ¸is fine ¸i plene atingos siancelon. Ne mal¸oju tial, Esperantistoj, se nesa¸aj homoj ironierimarkas al vi, ke vi estas ankoraû tre malmultaj, ne perdu lakura¸on se via afero iras malrapide. La afero konsistas ne enrapideco, sed en certeco. Multe da sencelaj aferoj ekbrilis an-taû la mondo rapide, sed ankaû rapide falis; afero bona kajcerta progresas ordinare malrapide kaj kun grandaj malhel-poj.

Sur la supre montritajn kvin konkludojn ni turnas apar-tan atenton de tiuj Esperantistoj, kiuj batalas por sia ideo sen-konscie kaj tial çe la plej malgranda rimarko de la kontraûulojekstaras senhelpe kaj ne scias, kion respondi, aû perdas lakura¸on. Çiuj tiuj konkludoj prezentas produkton de la simp-la kaj severa logiko. Tial se oni diras al vi ”La mondo ne vo-las vian lingvon”, respondu kura¸e: ”Çu la mondo volas aû nevolas, ¸i pli aû malpli frue devos akcepti ¸in, çar alie esti nepovas”. Kiam vi aûdos ”Oni diras, ke aperis nova lingvo, onidiras, ke tia aû alia instruita societo aû kongreso deziras elektitian aû alian lingvon aû krei novan lingvon”, respondu ku-ra¸e: ”Çiuj tiuj çi famoj aû entreprenoj estas fonditaj sur laplej absoluta nekomprenado de la esenco kaj historio de laideo de lingvo internacia; tiaj provoj de la flanko ne sole deprivataj personoj, sed ankaû de tutaj societoj ripeti¸is jam

58


multajn fojojn kaj çiufoje fini¸adis kaj devis fini¸adi per laplej plena fiasko; lingvo internacia povas esti nur Esperanto,çar laû la le¸oj de la logiko kaj laû la esenco de la afero alieesti neniel povas”.

Se oni diras al vi: ”Tiu aû alia Esperantisto aû societo Es-perantista en tro granda sed ne prudenta fervoro faris ianfalsan paÿon kaj ridindigis aû diskreditigis per tio çi vian tu-tan aferon”, tiam respondu: ”La afero Esperanta dependas denenia persono nek societo, kaj nenia homo per siaj privatajfalsaj paÿoj povas havi ian influon sur ¸ian sorton; eç la aû-toro de Esperanto mem estas nun por Esperanto absoluteseninflua, çar Esperanto jam longe fari¸is afero pure publika”.

La dua, kio sekvas el çio, kion ni supre diris, estas la sek-vanta: Se la elekto de lingvo internacia dependus de ia kon-greso de reprezentantoj de diversaj regnoj, ni longe, tre longekredeble devus tion çi atendi kaj neniu el ni ion povus fari portio çi. Sed se, kiel ni vidis supre, oni jam nun povas kun ple-na certeco kaj precizeco antaûvidi, al kia nome lingvo la sortodifinis fari¸i iam internacia, tiam la afero ÿan¸i¸as. Ni ne be-zonas jam nun atendi kongresojn: la celo estas tute klara kajçiu povas sin tiri al ¸i. Ne bezonante rigardadi, kion diras aûfaras aliaj, çiu povas alporti sian ÿtonon por la kreskanta kon-struo. Nenia ÿtono perdi¸os. Nenia laboranto tie çi dependasde la alia, çiu povas agadi aparte, en sia sfero, laû siaj fortoj,kaj ju pli da laborantoj estos, tiom pli rapide estos finita lagranda konstruo. Precipe ni turnas nin al diversaj sciencaj so-cietoj kaj kongresoj. Ne rigardante, kion faras aliaj, ne aten-dante, ke aliaj prenu sur sin la iniciativon, çiu societo aû kon-greso aparte decidu ion tian, kio alproksimigus la grandankomunehoman celon almenaû je unu paÿo.

59


http://www.omnibus.se/inko

ISBN 91-7303-014-7

Hrvatski savez za esperanto Esperanto Esperanto Esperanto ... esenco_kaj_estonteco.pdfHrvatski savez za esperanto Esperanto Esperanto Esperanto ...

Documents