A N N A L E SU N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S
L O D O W S A
L U B L I N P O L O N I AVOL. XXIV SECTIO FF 2006
HANNA KARASZCZUK, OKSANA PRYJMACZOK
Homonimia midzyjzykowa (ukraisko-polska)
Lhomonymie entre Iukrainien et le polonais
Jednym ze zjawisk, ktre stwarzaj problemy w opanowaniu jzyka
obcego, jest homonimia midzyjzykowa. Zdaniem jzykoznawcw trudnoci
te dotycz przede wszystkim obcokrajowcw spoza krgu danej kultury,
czonkom tej samej grupy etnicznej, wyrastajcym w podobnej tradycji,
homonimy i wyrazy polisemiczne nie przeszkadzaj w poprawnym
rozumieniu waciwych konotacji sw wieloznaczeniowych. Natomiast
mylce podobiestwa brzmieniowe wyrae dwu rnych jzykw mog by przyczyn
nieporozumie, czego przykadem jest dykteryjka o Polaku, ktry
skomplementowa r na sweterku Rosjanki sowami: Kakuju Pani ma
krasnuju ru!.
eby zapobiega niefortunnym uyciom wyrazw wasnego jzyka w obcym
dla nich kontekcie znaczeniowym jzyka przyswojonego, naley stale
zwraca uwag na istniejce w nich podobne zewntrznie, ale odmienne
znaczeniowo leksemy. Jednak realizacj tego zadania utrudnia fakt, e
na razie niewiele jest opracowa na temat midzyjzykowej homonimii
sowiaskiej, zwaszcza ukraisko-polskiej. Dlatego szczegln uwag
powicamy wyodrbnieniu ukraisko-polskich homonimw i zbadaniu ich
wzajemnych relacji. Dla uwyranienia przedmiotu zosta on pokazany na
szerszym tle: homonimii w jzykach sowiaskich zachodnim (czeski na
rdach porednich ') i wschodnim (rosyjski).
Wyrazy krasnaja i ra, ktre spowodoway wspomniane
nieporozumienie, reprezentuj zjawisko homonimii midzyjzykowej,
waciwej rnym jzykom,
1 . , ^ , , 2000, . 29, s. 212.
np. ac. bis 'dwa razy ukr. bies, poi. akademik 'suchacz wyszej
uczelni, 'dom akademicki poi., ukr. 'czon akademii nauk niem.
Akademiker 'osoba z wyksztaceniem wyszym. Oczywicie, s te homonimy
wewntnjzykowe, jak powiedzmy poi. para 1) 'dwa przedmioty, 2)
'substancja w stanie lotnym; ukr. 1) 'asica, 2) uprzejmo; ros. 1)
sj, 2) 'poprzeczna awa w odzi, 3) 'pycizna; czes. vlna 1) 'fala, 2)
'sier.
Jzyki maj te homonimy uniwersalne, ktre D. Buttler okrelia jako
wsplne? S one tak podobne do siebie form brzmieniow, znaczeniami
podstawowymi i przenonym, typowym kontekstem, e nie s odbierane
przez mwicych jak homonimy midzyjzykowe. Transfer z jzyka rodzimego
w docelowy konkretnych i zarazem wsplnych rnym kodom znacze sprzyja
adekwatnemu bezbdnemu zrozumiemiu waciwego sensu homonimu
uniwersalnego, jak np. klucz: poi. zamkn na klucz klucz urawi
muzyczny klucz klucz do rub, ukr. ; ros. - .
Jednak we wszystkich swych przejawach wewntrzjzykowych, midzy-
jzykowych, uniwersalnych homonimia polega na wyraaniu rnych znacze
za pomoc identycznej formy jzykowej.2 3 Tacy radzieccy jzykoznawcy,
jak V. V. Vinogradow, A. I. Smirnickij, L. A. Bulachowskij, L. W.
Szczerba, R. A. Budagow, O. M. Gakina-Fedoruk, O. S. Achmanowa, F.
K. Guwa, czescy P. Hauser, J. Filipec, F. Czermak, Z. Hladka,
polscy T. Branicka, D. Buttler, R. Laskowski, J. Tokarski, E.
Witan, ukraiscy M. Koczergan, A. P. Kowal, M. S. Razumejko, O. O.
Taranienko okrelaj homonimy (z gr. 'rwnobrzmicy) jako wyrazy
jednakowo czy podobnie brzmice o rnych znaczeniach: semantycznych,
gramatycznych czy semantycznych i gramatycznych zarazem. Ich
zdaniem zjawisko homonimii obejmuje zarwno jednostki wyrazowe, jak
i konstrukcje syntaktyczne.
P. Hauser uwaa, e sytuacje, w ktrych ta sama posta wyrazu odnosi
si do dwu lub wicej denotatw, zdarzaj si do czsto. Wedug J. Filipca
i F. Czerniaka, homonimia to zjawisko raczej odosobnionych form
jzykowych.4 D. Buttler pogodzia t sprzeczno i zwrcia uwag na
niejednakow czstotliwo wystpowania rnych jednostek homonimicznych:
czysta homonimia jest zjawiskiem rzadkim, zwykle towarzyszy ona
innej formie homonimii czciowej, waciwej jzykom o rozbudowanym
systemie morfologicznym, tak zwanej homonimii lek-
sykalno-gramatycznej. Rzeczywicie, w sowniku polskich homonimw
cako-
2 D. Buttler, Polski dowcip jzykowy (dalej: PDJ), Warszawa 2001,
s. 346.1 Zob. R. Laskowski, Homonimia, [w:] Encyklopedia jzyka
polskiego, pod red. S. Urbaczy
ka, Wroclaw 1994, s. 117.4 . , op. cit., s. 210, 212.
witych jest ich tylko 70, a ilo polskich form homonimicznych
szacuje si na okoo 15 tys.5 Podobnie jest w ukraiskim i rosyjskim,
gdzie dominuj nie absolutne homonimy, a homoformy i homografy 6
(ostatnie ze wzgldu na ruchomo nieoznaczonego na pimie
przycisku).
To, e zakres wystpowania homonimii jest do szeroki i jeszcze
wykazuje tendencj do wzrastania, potwierdzaj obserwacje sowotwrcze
i fleksyjne. V. V. Vinogradov stwierdzi! aktywny proces tworzenia
homonimw wrd rosyjskich czasownikw, przymiotnikw pochodnych i
rzeczownikw odczasowni- kowych; M. S. Razumejko wrd ukraiskich
homonimw fachowych (pedagogicznych)7; D. Buttler wrd polskich
czciowych utosamie homonimicznych, ktre cechuje regularno, seryjno
i potencjalny, przewidywalny charakter.8 O. S. Achmanowa zwrcia
uwag na homonimy z przejrzyst struktur morfologiczn, ktre obejmuj
rnorakie czasowniki prefiksalne, przymiotniki i rzeczowniki,
odmieniajce si jak przymiotniki.9
Prawie wszyscy sowiascy jzykoznawcy wprowadzili do pola
leksykalnego homonimia takie pojcia: homofonia homografia
homoformia, homo- morfemia paronimia (P. Hauser) homonimiczne
konstrukcje syntaktyczne (ros. ). Zazwyczaj jest te wymieniana
polisemia. Przy tym klasyfikacje homonimw, jak pokazuje znajdujca
si w zaczniku tabela 1 l0, nie tworz taksonomii o przejrzystym
ukadzie. Porwnanie wykazuje niekompletno, luki leksykalne, czst
synonimi terminologiczn i nawet homonimi wykorzystywanych terminw.
Do polskich terminw homonimy midzyparadygmatyczne i homoformia
wewntrzparadygmatyczna brakuje odpowiednikw w innych systemach
terminologicznych; jedno zjawisko ma kilka nazw w jzykach polskim
(homonimy czciowe/homonimy leksykalno-gra- matyczne), rosyjskim ( /
/
5 D. Buttler, PDJ, s. 347.6 . I. , , [w:] XL1X
- i Jltci , . I, 1995, S. 43.
7 . S. Razumejko, 3aKOHOMipHocmi , [w:] i , 1998, s. 82-88.
D. Buttler, Siownik polskich form homonimicznch (dalej: SPFH),
Wroclaw 1984, s. 7.4 O. S. Achmanowa, , 1974, s. 7.111 Tabela 1
zostaa uoona na podstawie: . . , . -
.. . , s. 402-403; . Koqergan, - , [w:] - , , 1997, s. 390-399;
. , op. cit., s. 210-213; . S. Achmanowa, op. cit., s. 6-8; M. . ,
, 1973, s. 37-41; D. Buttler, PDJ, s. 334361; ead., SPFH, s. 7-12;
ead.. Sownik polskich homonimw cakowitych (dalej: SPHC), Wrocaw
1988, s. 5-12.
), innych; homonimiczny jest termin ukraiski 1) Tconwersywy, 2)
leksykalno-gramatyczne/czciowe.
Sowiaskie klasyfikacje homonimw maj jednak duo wsplnych cech i
przede wszystkim kilkudzielny ukad. Stwierdzono, e homonimia
wystpuje w dziedzinach: 1) wewntrzjzykowej, 2) midzyjzykowej i 3)
wsplnej. Pierwsza z nich jest zbadana w miar kompletne, jednostki
homonimiczne (czyli homo- nimy, homofony, homografy, homoformy,
homomorfemy, inne) s uporzdkowane w sownikach, np. w ju
wymienianych polskich, rosyjskich i te ukraiskim.11 Homonimia
midzyjzykowa opisana jest jeszcze niekompletnie, wyjaniono relacje
niektrych homonimw z jzykw sowiaskich, przede wszystkim rosyjskiego
z: polskim (red. J. Kozielewski), czeskim (red. J. V. Volcek),
ukraiskim (red. M. Koczergan); z innych jzykw ju znacznie mniej
polski ze sowackim.
Natomiast homonimia uniwersalna zostaa ledwie zauwaona (wzmianka
u D. Buttler), lecz ze wzgldu na sowiaskie podobiestwo jzykowe i
wiele ju zebranych wewntrzjzykowych jednostek homonimicznych moe
zaowocowa bogatym zbiorem egzemplifikacji. Przytoczymy tu zaledwie
kilka przykadw:
poi. para ukr. napa ros. napa 1) 'dwa przedmioty, 2) 'substancja
w stanie lotnym;
poi. autorytet ukr. ros. 1) 'oglnie uznany czyj wpyw, 2)
'czowiek, instytucja majce wpyw;
poi. takt ukr. ros. 1) 'delikatno, 2) jednostka metrum utworu
muzycznego;
poi. legenda ukr. ros. 1) 'opowie, 2) 'napis objaniajcy na
mapach.
Zdarzaj si te homonimy uniwersalne o zasigu europejskim,
midzynarodowym, oto jeden z przykadw:
Na przyjciu u Nowobogackich: Mwimy wanie o r e s t a u r a c j i
Bourbonw. He, he, e te takim modzikom zawsze tylko knajpki w
gowie.12
P. Hauser wrd homonimw wewntrzjzykowych wydzieli podukad:
homonimy prawdziwe nieprawdziwe, majc na uwadze fonetyczn i
graficzn zgodno jednostek i naruszenie tej zgodnoci. Prawdziwe to
homonimy i homografy, nieprawdziwe homofony i homografy
midzywyrazowe / ukr. -, tworzone przez jeden wyraz poczenie
wyrazw.
Oprcz homonimw sowiascy leksykolodzy zbadali inne jednostki
homonimiczne: wyrazowe (homoformy, homografy, homofony,
homomorfemy) i kon
11 O. M. , I. M. , , 1996.12 Zob. D. Buttler, PDJ, s. 346.
strukcje syntaktyczne (poczenia wyrazowe, frazeologiczne,
wypowiedzenia). Oto kilka implikacji.
Pol. homofony (od gr. fi(jjo)vo 'jednakowy i dwik), ukr. , ros.
wyrazy tosame fonetycznie rne graficznie, np. ukr. 1) 'grzebaj, 2)
wiosuj 'grzyby; poi. way 'okrela ciar za pomoc wagi warzy
'gotowa.
Pol. homografy (od gr. jjL 'jednakowy i graphd 'pisz), ukr. ,
ros. wyrazy tosame graficznie rne akcentuacyjnie (w definicjach te:
rne fonetycznie), np. ros. 'rubryka nalenoci w ksigach rachunkowych
'poyczka; ukr. Tdos 'olbrzym. W polszczynie homografy leksykalne,
zdaniem D. Buttler, stanowi zjawisko wyjtkowe, o ile homografii z
reguy towarzyszy homoformia, np. droga M rzecz, i przym. r..
lp.13
Pol. homonimia okazjonalnafhomonimia kontekstowa, ukr. - ,,
czes. homografy midzywyrazowe to zbieno wyrazu i poczenia
wyrazowego, np. poi. nie ma niema (kobieta), ukr. 'naprzeciw 'na
spotkanie', czes. zapet 'zapiewa za pet 'za pi. Ciekawe, e jedni
badacze widz j jako homonimi kontekstow, drudzy jako zjawisko
waciwe rnym paszczyznom jzyka, trzeci jako homografi; i wszystkim
naley przyzna racj.
Wane spostrzeenie ukraiskich lingwistw polega na tym, e homoni-
my mog przynalee do jednej (leksykalnej, derywacyjnej,
gramatycznej, syn- taktycznej, innej) lub kilku (leksykalnej i
gramatycznej, syntaktycznej i frazeologicznej, leksykalnej i
syntaktycznej, innej) paszczyzn jzyka.14 15 Okrelimy to inaczej:
homonimia waciwa i poszczeglnym paszczyznom jzykowym moe ogarnia
kilka paszczyzn i stref midzyjzykow czyli jest zjawiskiem
systemowym (ktre da si przedstawi w postaci schematu, patrz tab.
2).
Sowiascy badacze zwracaj uwag na stopie tosamoci (ukr. ()
homonimii, czyli zgodno homonimicznych elementw jzykowych we
wszystkich ich uyciach. Moe on by cakowity i czciowy, std nazwy
typw homonimii: poi. homonimia cakowita, ros. - / , poi. homonimia
czciowa, ros. / . Najnowsza posta homonimii czciowej to zbieno
okrelonej formy fleksyjnej wyrazu i formy fonetycznej skrtu, np.
Ministerstwo Pea (Przemysu i Handlu) i mie pecha.]S
13 D. Buttler, SPHC, s. 5. O. O. Taranienko, ibid., s.
402-403.15 Zob.: D. Buttler, PDJ, s. 347.
D. Buttler wyodrbnia jeszcze jeden typ homonimii: poi. homonimia
okazjo- nalnaAontekstowa zbieno wyrazu i poczenia wyrazowego, ktrej
przykady ju zostay omwione.
Analogicznie wedug utosamienia, czyli zbienoci wzorcw odmiany
ho- monimw, zostay one podzielone na dwa typy:
poi. cakowite, ukr. , ros. ,poi. czcioweAeksykalno-gramatyczne,
ukr. /1 (patrz homo-
formy).Czciowa zbieno paradygmatw homonimw posiada nastpujce
zakre
sy: prawie cakowite utosamienie (mu 1) 'zwierz5, 2) 'osad5 rne
formy D i lp.) wsplna jedna forma (M lp.: rzd 1) 'wadza5 i 2)
Tcolejno czego5). Homonimy polskie pod wzgldem typw tosamoci
postrzegane s jako regularne, seryjne (np. napoi D lm. rzeczownikw
mskich na i, 3 os. lp. cz. teraz, czasw.) i osobliwe,
niepowtarzalne (salami kiebasa z misa olego, N lm. rzecz.
sala).
Wrd badaczy sowiaskich powstao wiele prac na temat homonimw lek-
sykalny chicakowity chiabsolutnych (ukr. /, ros. /). Podstawowe
kryterium wyodrbnienia tych jednostek to formy fleksyjne, ktre
powinny pokrywa si cakowicie (std okrelenia: homonimy pene,
cakowite, absolutne). Kryteria dodatkowe: gramatyczne przynaleno do
jednej czci mowy, semantyczne: rnica znacze, etymologiczne: rne
pochodzenie, np. poi .fuzja 1) 5 (z fr.), 2) 'poczenie instytucji5
(z ac.); ukr. 1) 'ptak5 (sowiaskie), 2) 'd5 (z tur.), ros. 1)
'sojusz5 (z fr.),2) 15 (z ang.).
Dyskusyjne pozostaje zagadnienie pochodzenia synchronicznej
homonimii leksykalnej. Wikszo badaczy jest przekonana, e rdo jej
powstania to stay rozwj wieloznacznoci wyrazw i wyrazy polisemiczne
16, niektrzy neguj powstanie homonimii na podstawie polisemii.17 Te
procesy opisaa D. Buttler, midzy innymi homonimi monogenetyczn
(ukr. ), ktra ksztatuje si na skutek rozpadu znaczeniowego jednego
wyrazu, jak w: pokj 'czas bez wojen5, 'pomieszczenie mieszkalne5.18
Podstawowym kryterium oddzielenia polisemii od homonimii, jak uwaa
P. Hauser, jest tre znaku jzykowego, a nie subiektywna ocena.19
Homoformy (od gr. p 'jednakowy5 i ac. forma) to synkretyczne
formy fleksyjne, np.: ukr. 'wizerunek na ptnie5 i 'widok, scena5,
ktre mog rni si form niektrych przypadkw (D lp.: -
16 M. . , ibid., s. 87.17 . P. , , 1957, s. 3.
D. Buttler, SPHC, s. 5.14 . , op. cit., s. 211.
i -), oraz kategoriami gramatycznymi: ros. . 'cytat w lm. i
'wyrobienie (brak form lm.). Podstaw dla wydzielania homoform jest
przede wszystkim kryterium: tosamoci fleksyjnej z rnic niektrych
form; jest moliwy zbieg tylko w jednej z form, np. ukr. 'matka
rzeczownik w M lp., 'mie czasownik w bezokoliczniku.
Ze sowiaskim nazewnictwem terminologicznym w przypadku homoform
jest prawdziwe zamieszanie. Homoformy to inaczej: poi. homonimy
leksykalno- -gramatyczne/homonimy czciowe, ukr. , ros. / .
Ukraiscy, rosyjscy, czescy badacze postrzegaj je w jednej (ukr.
odnopieneea - / \ ros. , czes. homonimia czciowa) i rnych (ukr. 1 ;
czes. leksy- kalno-gramatyczna/konwersja; ros. / / ) czciach mowy;
polscy wyrniaj homofor- mi leksykalno-gramatyczn/czciow z
uwzgldnieniem zbiegu tylko w jednej z form. P. Hauser, J. Filipec,
F. Czermak leksykalne-gramatycznymi nazywaj homonimy powstae na
skutek konwersji, czyli przejcia z jednej leksykalno- -gramatycznej
klasy do innej, np. mito rzeczownik 'miejsce misto przyimek
'zamiast. Takie homoformy maj rne znaczenie i odmienne kategorie
gramatyczne. Do zakresu homonimii leksykalno-gramatycznej, zdaniem
D. Buttler, naley tosamo form fleksyjnych rnych wyrazw lub
identyczno okrelonych ich form sowotwrczych. Badaczka zwrcia uwag
na jednoczesne wyzyskanie homonimii fleksyjnej i homofonii (wie
wie).20
Wzmiank o nielicznych homonimach frazeologicznych (ukr. - )
napotykamy u D. Buttler i O. O. Taranienki21 (poi. mie bardzo mato
na sw obron 1) dowodw, 2) pienidzy; ukr. - , ros. 1) 'kara onierzy
w carskiej Rosji, gdy osob gnano przez szereg, bijc szpicrutami, 2)
'szlak bez przeszkd).
W homonimach sowotwrczych odmienno znaczenia powoduj: a) afiksy,
b) formacje powstae w drodze podobnych zabiegw derywacyjnych, np.
poi., ukr. krytyczny 1) 'dokonujcy oceny i 2) przeomowy.
2H W tym kolizja homoform, oboczno homonimiczna ywej formy
fleksyjnej i pluralium tantum (np. zawody olimpijskie olimpiada i
olimpiada bez sukcesw); identyczno form wyrazw, nalecych do rnych
kategorii gramatycznych (np. Gol! zawoa sdzia pikarski, wbiegajc do
fryzjera); tosamo rzeczywistej formy fleksyjnej i formy
zleksykalizowanej (np. o Mussolinim pisano, e poskubuje Iwa
brytyjskiego po wosku); a take homonimia okazjonalna: a) zbieno
wyrazu i poczenia wyrazowego (np. wita lisa Witalisa), b) zbieno
imienia wasnego i pospolitego (np. Banda" banda), c) dwikowy
przekad podsunicie wyrazowi obcemu treci swojskiego homonimu (np.
persona grata osoba ony). D. Buttler, PDJ, s. 349- 356.
21 D. Buttler, PDJ, s. 357; O. O. Taranienko, ibid., s.
402-403.
Homomorfemy (od gr. homs 'jednakowy* i morphrj 'forma), ukr. -
nui lub to identyczne morfemy, ktrych znaczenie jest cakowicie rne.
Homonimia wyrazw jest w nich zwizana z wielofunkcyjno- ci
morfemw:
rdzeni, np. ukr. - ros. - poi. bron-i ukr. - ros. - poi.
bron-owa\ ukr. - - ros. brak poi. rudo-brody i ukr. - ros. - poi.
rudo-nony,
prefiksw, np. ukr. - 'pocztek czynnoci, - 'zabiec za co; poi.
prze-gotowa 'gotowa ponownie i 'gotowa zbyt dugo, prze- -cenione
'ponownie ocenione, 'zbyt wysoko ocenione;
sufiksw, np. ukr. --, poi. chat-k-a; ukr. --, poi. krt-
-k-i\
fleksji, np. ukr. - (D lp.) - (M lm.); po\. jezior-a (D lp.)
jezior-a (M lm.).
Homonimy syntaktyczne to konstrukcje, zwizki wyrazowe i
wypowiedzenia, ktre s zbiene formalnie, ale maj odmienne znaczenia.
Powstaj one na skutek niejednoznacznego rozumienia stosunkw
skadniowych midzy czonami konstrukcji syntaktycznach, np.
poszukiwania malarza 1) 'malarz poszukuje i 2) 'malarza poszukuj,
Moesz na mnie liczy rzeka z dum maszyna do liczenia.22
Ot w jzykach sowiaskich zakres wystpowania homonimw to
paszczyzny midzyjzykowe, wewntrzjzykowe i strefy midzy paszczyznami
poszczeglnych jzykw, co wskazuje na systemowo tego zjawiska.
Sowiaskie klasyfikacje homonimw cechuje kilkupoziomowy ukad,
synonimia, homonimia i luki terminologiczne. Najlepiej zbadane s
homonimy wewntrzjzykowe, w relacjach midzyjzykowych dobrze
opracowana jest homonimia jzykw sowiaskich w stosunku do
rosyjskiej, do innych o wiele gorzej; uniwersalne (wsplne) homonimy
badane jeszcze nie byy.
Midzyjzykowe ukraisko-polskie relacje homonimiczne nie s w peni
zbadane ani omwione w podrcznikach do nauki tych jzykw jako obcych.
W warunkach bilingwizmu homonimy prowokuj do przenoszenia
osobliwoci jzyka macierzystego do nowego jzyka; ze wszystkich
takiego typu pomyek najbardziej rozpowszechnione s kalki
semantyczne.23 Zwracanie uwagi uczcych si, np. przyszych tumaczy,
na negatywny transfer jest wane ze wzgldu na implikatury
konwersacyjne i konwencjonalne, ktre osoby tumaczce maj obowizek
przekaza porozumiewajcym si stronom.
22 Zob.: D. Buttler, PDJ, s. 358.23 Zob. M. Koczergan, ibid., s.
391.
Podstaw rdow do wydzielenia homonimw midzyjzykowych sta si -
redaktorw S. Lewiskiej i T. Starak (Lww 1998); znaczenia wyrazw byy
ucilane za pomoc Maego sownika jzyka polskiego pod red. E. Sobol
(Warszawa 1995). Zostay te zaczone homonimy z wymienionych tutaj
prac naukowych i obiegu jzykowego.
Ukraisko-polskich homonimw zebrano okoo 70, wikszo to
rzeczowniki. Wrd nich spor grup stanowi jednostki podobne do siebie
brzmieniowo i ak- centacyjnie, ktrych znaczenie jednak absolutnie
si nie pokrywa. M. Koczergan nazwa podobne pary wyrazw w
ukraisko-rosyjskich relacjach homonimicznych homonimy absolutne,
pene (jak np. ros. 'torturowa ukr. n u mamu pyta).24 Jako analogi
zaliczymy do ukraisko-polskich homonimw absolutnych (pamitajc o
istnieniu ukraiskich i polskich wewntrzjzy- kowych homonimw
absolutnych) nastpujce pary:
ukr. 'uk poi. arka 'okrt Noego po ukr. ; ukr. 'nazywanie poi.
nominacja 'mianowanie na stanowisko
po ukr. -,ukr. 1) 'nakaz, 2) 'przydzia, 3) 'asygnata poi. order
'odznaczenie
honorowe po ukr. ;ukr. 1) 'nadmiar, 2) 'zniechcenie poi. oskoma
1) 'apetyt po
ukr. anemum, 2) 'ochota na co po ukr. \ukr. 'teczka, 'segregator
poi. papka 'mikka gsta masa po ukr.
\ukr. puc 'ry poi. rys 1) Tcrtki spis po ukr. , 2) 'waciwo
po
ukr. , 3) 'wizerunek twarzy po ukr. pucu;ukr. spis poi. spisek
'zmowa po ukr. , ; ukr. 'smutek poi. sum 'ryba sodkowodna po ukr. c
o m \ ukr. 1) 'filianka, 2) 'szala, talerz wagi, 3) 'rzepka
kolanowa poi.
czaszka 1) 'gowa po ukr. , 2) 'kociec gowy po ukr. .Wikszo
homonimw ukraisko-polskich odznacza si tylko czciowym
podobiestwem znaczenia. W lingwistyce wschodniosowiaskiej
homonimy rnice si niektrymi z podstawowych i przenonych znacze, lub
tylko przenonym znaczeniem, s nazywane po ros. , po ukr. 25, czyli
wzgldne i takich ukraisko-polskich homonimw wzgldnych jest bardzo
wiele, np.:
ukr. ac 'mistrz poi. as, 1) to samo co ukr. , 2) Tcarta do gry
najwyszej wartoci w danym kolorze po ukr. \
24 Ibid., s. 395.25 Ibid., s. 396.
ukr. 'wrzd 1) to samo co ukr. , 2) 'usterka po ukr., \
ukr. 'poetycka stopa poi. daktyl 1) to samo co ukr. , 2) 'owoc
palmy daktylowej po ukr. -,
ukr. 'lk, trwoga poi. strach 1) to samo co ukr. , 2) 'duch po
ukr. , 'upir po ukr. , 'mara po ukr. , 3) Tcukla odstraszajca ptaki
po ukr. \
ukr. 1) 'farba wodna, 2) 'rodzaj fanfary orkiestrowej poi. tusz
1),2) to samo co ukr. , 3) sport, 'trafienie po ukr. , 4) natrysk,
prysznic po ukr. .
Wydaje si, e ukraisko-polskie jednostki homonimiczne ze wzgldu
na ich semantyk da si podzieli na: uniwersalne / wsplne, absolutne,
wzgldne; z uwagi na posta zewntrzn na: identyczne, homograficzne,
homofoniczne / korelatywne i czce w sobie cechy homografw i
homofonw (patrz tab. 3).
Wrd homonimw uniwersalnych, absolutnych i wzgldnych wyrniaj si
jednostki identyczne pod wzgldem postaci i akcentu (ukr. swobodnym,
umieszczonym na drugiej od koca sylabie, poi. paroksytonicznym), a
rnice si pismem. Jako przykady rozpatrzymy identyczny homonim
wzgldny: ukr. 1) augmentac. 'matka ojca czy matki, 2) 'ciasto
pieczone w formie,3) 'grzyb jadalny, 4) 'waka poi. babka trzy (1-3)
wsplne z ukr. i kilka odmiennych znacze: 4) pot. 'dziewczyna,
kobieta po ukr. , 5) 'chwast po ukr. . Definicje znaczeniowe
dalszych par podamy skrtowo, opuszczajc wsplne znaczenia i
pozostawiajc tylko treci czonw grupy homonimicznej:
ukr. ' 1) 'kopula, 2) 'ania parowa poi. bania 1) 'pcherz po ukr.
, 2) bot. 'dynia po ukr. , 3) 'kosz do przechowywania ywych
ryb;
ukr. 'wyraenie poi. wyraz 'sowo po ukr. \ ukr. smakoyki poi.
delikatesy 'sklep gdzie sprzedawane s
smakoyki po ukr. \ukr. 'ona poi. druyna 'najmniejsza jednostka
bojowa po ukr.
\ukr. 'myl poi. duma 'ambicja, 'pycha po ukr. nuxa\ ukr. 'kotka
poi. kiszka 'dtka po ukr. ; ukr. 'narzd rodny poi. matka 1) kobieta
majca dziecko po
ukr. ', 2) 'kobieta przedstawiajca do chrztu po ukr. , , 3) pot.
'wasna ona po ukr. , 4) 'komisja po ukr. 1.
Cz midzyjzykowych homografw (absolutnych i wzgldnych) cechuje
zbliona posta brzmieniowa, ale rny przycisk, jak np. ukr. 'zaliczka
poi. awans 'powierzenie wyszego stanowiska po ukr. . Za homo- grafy
midzyjzykowe uzna je naley z takim zastrzeeniem, e w odrnieniu od
homografw wewntrzjzykowych, czyli wyrazw tosamych graficznie
rnych akcentuacyjnie / fonetycznie, tosamo homografw
midzyjzykowych polega na podobiestwie brzmieniowym, a odmienno i na
akcentacji, i na grafice (rne alfabety). Inne przykady:
ukr. denymam 1) czonek parlamentu, 2) 'wybrany do organw wadzy,
3) penomocnik poi. deputat 'wynagrodzenie w naturze po ukr. x a
6ap\
ukr. 'zamwienie poi. zakaz 'zabronienie komu czego po ukr. \
ukr. 1) 'prawo, 2) 'ustawa, 3) przepis poi. zakon 'zgromadzenie
religijne po ukr. ',
ukr. 1) 'sprawa dotyczca kogo, 2) 'korzy poi. interes
'transakcja handlowa po ukr. , , pot. 'sklep, przedsibiorstwo po
ukr. ',
ukr. 'zamknity zakad wychowawczy poi. internat pot. 'miejsce
internowania po ukr. \
ukr. obliczanie poi. liczba 'pojcie matematyczne po ukr. \ ukr.
meta 1) cel, 2) 'wyznaczone miejsce wycigu poi. meta
'schronienie
dla osoby ciganej po ukr. , ',ukr. 1) opiekun, 2) 'nabj, 3) cok
poi. patron 'wity,
ktrego imi nadawane jest przy chrzcie;ukr. 'lekcja poi. urok
'czar po ukr. , przestarz. 'urzeczenie
po ukr. .Posta zewntrzna homografw moe znaczco si rni ze wzgldu
na
osobliwoci wyrniajce jzyki ukraiski i polski spord innych
sowiaskich; przeledmy zatem korelacje w nastpujcych parach:
6 izyn "biegacz poi. biegun 1) 'magnetyczne przeciwlege punkty
Ziemi po ukr. , 2) 'pozy przy koyskach, fotelach, zabawkach po ukr.
, 3) 'rumak po ukr. pu , 4) fiz. a) "kada z czci kocowych magnesu
po ukr. , b) 'jeden z dwch kocw obwodu elektrycznego baterii ukr. ,
5) przen. 'o ludziach, rzeczach, pojciach kracowo przeciwnych po
ukr. (i e, [y] r);
ukr. , 'wino poi. wino 'winobluszcz po ukr. ( w);
ukr. 'teren pod upraw warzyw, kwiatw, drzew poi. ogrd 'parkpo
ukr. (0 , (y) g, -o p o - -----r-);
ukr. "burza poi. groza 'uczucie lku, 'to, co jest grone po ukr.
( (y) g);
ukr. 'fabryka poi. zawd 1) 'fach po ukr. , , 2) 'rozczarowanie
po ukr. (o );
ukr. 'sklep poi. magazyn 'skad po ukr. ( (y) g); ukr. m o
'odcisk poi. moz 'wysiek po ukr. ( , );
ukr. pamitka, 'zabytek poi. pamitka podarek po ukr. podarunok (a
);
ukr. 1) ambasador, 2) 'wysannik, penomocnik poi. pose 1) 'czonek
parlamentu, 2) 'przedstawicel wyborcw swego okrgu po ukr. 1), 2)
denymam ( e, );
ukr. 'rura poi. trba 1) 'wir powietrzny po ukr. , 2) 'narzd
chwytny sonia po ukr. ( );
ukr. 'system 1) poi. ukad 'umowa po ukr. , 2) 'pertraktacje po
ukr. , 3) 'relacje w zbiorowoci po ukr. ( ).
W leksemach-korelatach wystpio od 1 ( 1, , , w, r (y) g) w
wikszoci wyrazw do 2 (i e, [] g; () g, , ; e, ) i 3 (0 , () g,
-opo------- r-: ogrd) odmiennych cech fonetycznych.26 Tak jak
homofony wewntrzjzykowe maj na pimie odmienn liter rdzenn czy
ortogram (np., ukr. ), tak homofony midzyjzykowe rni si jednym czy
kilkoma korelatami (a pismem).
W omwionych parach w wersji ukraiskiej przewaa przycisk
oksytoniczny, zdarza si proparoksytoniczny ( ). W tych jednostkach
oprcz rnicy akcentowej (oznaki homografii) s korelaty (oznaka
homofonii). Czyli w homonimicznych jednostkach midzyjzykowych
jednoczenie moe by wyzyskiwana homofonia i homografia, tak jak w
wewntrzjzykowych homoformia i homofonia (wie wie) lub homografia
{droga). Leksemy z tak pomieszanymi oznakami mona nazwa
midzyjzykowymi homonimicznymi jednostkam i mieszanymi lub
homofonografami.
Ciekawe, e w porwnaniu z homonimicznymi jednostkami wewntrzjzy-
kowymi jzykw ukraiskiego i polskiego, gdzie grafika czy akcent s
niejako paralelne, w relacjach midzyjzykowych kady z poziomw:
fonetyczny, ak- centacyjny, semantyczny moe odgrywa istotn odrbn
rol. Rnica pomidzy badanymi jednostkami zwiksza si przez pewn
niesymetryczno jzykw: ukraiskiej homografii ( 'droga, rzecz. r..
'droga, przym. r..) przeciwstawia si zbieno polskiej homografii z
homoformi (droga M. rzecz, i przym. r.. lp.).
26 Dla bilingww, zdaniem I. S. Rowdo i M. Koczergana, takie
rnice staj si mniej zauwaalne dziki istniejcym regularnym
fonetycznym, ortoepicznym i sowotwrczym odpowiednikom w systemach
kontaktujcych si jzykw. Uproszczone tym sposobem rozbienoci form
wyrazowych nie s w wiadomoci bilingww praktycznie brane pod uwag i
odbierane jako rnice. One utrwalaj si w pamici na stae i poszerzaj
zasb midzyjzykowej homonimii. Dlatego M. Koczergan proponuje, aby
zalicza do midzyjzykowych jednostek homonimicznych pary
semantycznie nieekwiwalentnych leksemw, ktrych rnice form maj
regularne korelacje fone- tyczno-ortoepiczne. Zob.: M. Koczergan,
PDJ, s. 393-395.
Poniewa osobliwoci fonetycznych wyrniajcych jzyki ukraiski i
polski spord innych jzykw sowiaskich jest sporo27, przeledmy liczb
moliwych w rdzeniach midzyjzykowych homofonw:
ukr. przestarz. paragraf poi. artyku 'niewielka praca
publicystyczna po ukr. (wystpowanie przedniojzykowo-zbowego wobec
bilabialnego ):
ukr. Ijolczka poi. bolczka 'wrzd po ukr. (samogoska a po spgosce
mikkiej odpowiada w jzyku polskim samogosce nosowej ,
przedniojzykowo-zbowe alweolarnemu /);
ukr. 'granica midzy wod a ldem poi. brzeg 1) Teraj, granica
lasu, pola, ogrodu po ukr. , mezha, 2) Tcrawd przedmiotw, np.
fotela,stou po ukr. (zgodno grup goskowych -epe------ rze-,
ukr. 1) 'skadka, 2) rata poi. wniosek 1) propozycja po ukr. , 2)
'konkluzja po ukr. (odpowiedniki e o);
ukr. 'pastwo poi. dzierawa 1) 'arenda po ukr. , 2) 'opata za
arend po ukr. (wymowa d wobec polskiego d);
ukr. 'opata poi. zastp 'najmniejsza jednostka organizacyjna w
harcerstwie po ukr. ( )\
ukr. sieczna poi. mecz 'spotkanie sportowe po ukr. Ce ey,
ukr. 'loch poi. pogrzeb 'ceremonia grzebania po ukr. ( [ ] g, p
rz, i e)\
ukr. 'tryb poi. sposb 'maniera, styl po ukr. (i ). W rdzeniach
powyszych midzyjzykowych homofonw (jak i w homofo-
nografach) wystpuje od 1 ( a , e 'o, e e, i e, i , ,
-epe-----rze-, l, , d d, g, p rz) w wikszoci wyrazw do 3 ( [] g, p
rz, i e w nozpi6 pogrzeb) korelatw.
Jako przykady waciwej midzyjzykowej homofonii mog suy rdzenie
wyrazw: ukr. -() 'przystosowa (si) poi. adoptowa usynowi, po ukr.
(przy polskiej homofonii wewntrzjzykowej: adoptowa adaptowa), gdzie
a o s odbierane jak ta sama goska, czyli tak, jak to si dzieje w
homonimach wewntrzjzykowych. Utosamienie wyrazw jest nastpstwem
upodobnienia si gosek, gdy w obcych leksemach-korelatach atwo
rozrniane przez bilingww goski s automatycznie identyfikowane z ich
cudzymi odpowiednikami.
Skoro jestemy przy ukraisko-polskiej homonimii midzyjzykowej,
warto przytoczy na koniec kilka zastanawiajcych szczegw. Wrd
przymiotnikw
27 Zob.: M. Jurkowski, O jzyku ukraiskim, [w:] Maty sownik
ukraisko-polski, Warszawa 1998, s. 924-928.
eskich i nijakich te s homonimy, np. poi. pertow-a, -e 'z masy
perowej po ukr. -, e ukr. -, -e z kaszy; poi. czynn-a, -e
dziaajc-a, -e po ukr. -, -e ukr. -, -e 'rzeczywista, -e. Ale
pokrewne przymiotniki r.m. w M lp. bd naleay do homofonw: one rni
si jotowan fleksj wobec polskiej na -y. Jak okazuje si, korelatywne
fleksje maj wpyw na dystrybucj midzyjzykowych jednostek
homonimicznych. One te zwikszaj ilo korelacji pary homonimicznej,
jak w ukr. 1 'nieznany poi. niewidomy 'ociemniay po ukr. , ( n + -
).
Z homonimami w postaci przymiotnikw mskich wie si pewien problem
dydaktyczny, Ukraicy uczcy si polskiego na poziomie podstawowym na
skutek interferencji dodaj -j do wygosu polskich przymiotnikw
mskich, wyrwnujc je do ukraiskich form, tym samym zamieniaj
homofony na homonimy midzy- jzykowe, np. perowy+j, czynny+j. Innym
nastpstwem negatywnego transferu jest bdne odczytanie przez nich,
po ukraisku, znakw graficznych , , m, , p, c (tak zwane ukr. ).
Dlatego poi. by jest wymawiane jak \
poi. but jak , co z kolei dla Ukraicw-bilingwistw, z powszechn
znajomoci jzyka rosyjskiego, kojarzy si z ros. "byt,
"bytowanie;
poi. dumy jak ukr. 'dymu; poi. ty jak ukr. my 'tu, poi. tu jak
ukr. mu 'ty;poi. klasy jak ukr. (ten przykad obciony interferencj
rodzaju
gramatycznego rzeczownikw, gdy ukr. ma rodzaj mski).Jak wida,
podobne do wasnych graficzne formy obcego pisma przywouj
rodzime znaczenia, ktre przez uczcych si s przyswajane ze
znaczeniem odmiennym ni pierwotne. Na skutek interferencji
bilingwici okresowo mog stwarza homografy i homofony, ktre z punktu
widzenia normy jzyka polskiego s bdne, swoiste pseudohomografy i
homofony.
Badajc relacje midzyjzykowe, napotkalimy i ukraisko-polskie
homofor- my, jak np.:
ukr. , pot. 'trampki, rzecz, w M lm. poi. kiedy, spjnik, po ukr.
',
ukr. , przyimek poi. bez, przyimek i rzecz, w M lp., po ukr. ,
ukr. e jest poi. je, czasowniki 3 os. Ip., po ukr. \ ukr. jedz poi
.jad, czasowniki 3 os. Im., po ukr. \ ukr. jad poi. jedz,
czasowniki 3 os. Im., po ukt. . Reasumujc, powiemy, e: midzyjzykowe
jednostki homonimiczne (ukraisko-polskie) da si uo
glni wedug cech semantycznych (homonimy uniwersalne, absolutne,
wzgldne) i postaci zewntrznej (homonimy identyczne, homografy,
homofony);
wrd homonimw wewntrzjzykowych omawianych jzykw dominuj
homoformy, wrd midzyjzykowych homonimy wzgldne, homografy,
homofony, homofonografy;
jednostki homonimiczne w relacjach wewntrzjzykowych i
midzyjzykowych mog czy cechy dystynktywne homoform, homofonw i
homografw;
w rdzeniach par homonimicznych wystpuj 1-3 korelacje, ktrych ilo
moe si zwiksza dziki formantom i kocwkom fleksyjnym
(rodzajowym);
akcentuacja jednostek homonimicznych moe by identyczna lub rna:
w wersji ukraiskiej przewaa przycisk oksytoniczny, zdarza si
proparoksyto- niczny;
pomidzy badanymi jzykami jest pewna niesymetryczno: ukraiskiej
homografii ( 'droga5, rzecz. r.. 'droga5, przym. r..) przeciwstawia
zlewanie si polskiej homografii z homoformi (droga M. rzecz, i
przym. r.. lp.);
z homonimi midzyjzykow jest zwizany transfer negatywny, czego
przejawem s bdne homofony i homografy, kalki semantyczne,
fonetyczne wyrwnania analogiczne i akcentacyjne.
LHOMONYMIE ENTRE LUKRAINIEN ET LE POLONAIS
Les auteurs de Particie, Hanna Karaszczuk et Oksana Pryjmaczok,
tachent danalyser le phnomene de Phomonymie entre 1ukrainien et le
polonais, en prenant en consideration de pareils phnomenes existant
dans dautres langues slaves. Les homonymes intralinguistiques
semblent les mieux connus, vide la bibliographic. Cependant, parmi
les homonymes interlinguistiques, ce sont les relations entre les
homonymes russes et slaves, qui ont eveille jusqualors la plus
grande attention des chercheurs. Et, jusqua lheure actuelle, les
chercheurs nont pas encore etudie les homonymes universels
(communs).
II est possible dobserver Phomonymie dans plusieurs secteurs de
la langue: par exemple dans ceux intralinguistiques de diffrentes
langues, ainsi que dans ceux interlinguistiques, ce qui fait la
preuve du caractere systematique de Phomonymie.
Dans Particle, il a une classification des homonymes presentee
en tableau. Hanna Karaszczuk et Oksana Pryjmaczok etablissent la
synonymie, Phomonymie, ainsi que les lacunes terminologiques dans
les taxonymies comparees.
Selon le critere semantique, les auteurs de Particle ont divis
les unites homonymiques polono- -ukrainiennes en celles
universelles, absolues, relatives, et, selon le critere aspect
exterieur, en celles identiques, homographes, homophones, unites
mixtes. II est possible de voir dans les units homonymiques
polono-ukrainiennes de 1 a 3 correlations phonetiques. Lhomonymie
interlingui- stique est au transfere negatif, dou les caiques
semantiques, compensations analogiques et accentuatives etc.
Zaczniki
Tabela 1. Typologia homonimw
T e m 1 1
ukraiskie rosyjskie polskie czeskie
1 o m o h Im h bomonimy bomooyraa
o H O p i e H e e i
1.1 1 /- /
leksykalne / cakowite / absolutne 1
1.2 frazeologiczne
1.3 cjioaoTBipHi sowotwrcze (1, I I , ... stopnia)
1.4 ($$) /
1.4 1 1.4 2
1.5 1 5.1 1 (1 ) -
//-/
- ()
1.5.2 ( ) /
leksykalno-grematyczne / czciowe
HacTKoei
1.6 ( ,)
skadniowe (poczenia wyrazowe. konstrukcje syntaktyczne)
1.7 1 ! / ! czciowe1.8 11.9 wsplne2 i i i2 1 - ()
2.2 -
2.3 -
okazjonalne 1
3 OMOtiiMiHHOcmi
stopie tosamoci
3.1 noBHi pene 1
3.2 HenoBHi / ! /-
czciowe !/
3.2.1 miedzvparadvgmatvczne
3 2.2 homoformiawewntrzparadygmatyczna
3.3 ! podstawowe3 4 pochodne4 i i midzyjzykowe 1 14.1 4.2
5.1 :,
5 2 i i i
5.2.1 homofony
5.2.2 homografy lilL OMOHiMiHHi |
Tabela 2. Zjawisko homonimii i system jzykowy
Z l e w i s k o h o m o n i m i i
homonimypene
homonimyfrazeologiczne homofony homografy homomorfemy
homonimicznekonstrukcjesyntaktyczne
homonimypene,
czciowe;homoformy
homonimysowotwrcze
sownictwo frazeologia fonetyka.ortografia ortoepia morfologia
skadnia fleksja derywacja
S y s t e m t e z ko wy
Tabela 3. Midzyjzykowe jednostki homonimiczne
(ukraisko-polskie)
Cechy semantyczne Cechy zewntrzneHomonimy homonimy identyczne:
e/' - delikatesy
uniwersalne: - klucz
absolutne: homi'houis - nominacja homografy: ' - zakazwzgldne:
ac - as homofony: - wniosek
homofonografy: saeod - zawd