Page 1
FACULTEIT
RECHTSGELEERDHEID
Hoe belangrijk is de polygraaf? Verkennend onderzoek naar de waarde
van de aanwending van een polygraaftest doorheen de strafrechtsketen
Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen
door (00801063) Rombaut Tim
Academiejaar 2011-2012 Promotor : Commissarissen : Ponsaers Paul Traest Philip Van Puyenbroeck Laurens
Page 2
II
Trefwoorden
Polygraaf
Leugendetector
Verhoor
Bewijs
Jury
Page 3
III
Verklaring inzake toegankelijkheid van de
masterproef criminologische wetenschappen
Ondergetekende,
Rombaut Tim (00801063)
geeft hierbij aan derden,
zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele copromotor), de commissarissen of leden van de
examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen,
[de toelating] [geen toelating] (schrappen wat niet past)
om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een
elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar
verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden.
Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de masterproef
moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na het titelblad.
Datum: ……………………………………..
Handtekening: ……………………………
Page 4
IV
Woord vooraf
Deze masterproef kwam tot stand in het kader van het behalen van het masterdiploma
criminologische wetenschappen. Als aanvang wil ik alle mensen bedanken die daar rechtstreeks en
onrechtstreeks hebben toe bijgedragen. In de eerste plaats mijn promotor Prof. Dr. Paul Ponsaers die
mij uitstekend heeft begeleid bij dit opleidingsonderdeel en steeds in mij geloofde. Daarnaast wil ik
mijn respondenten bedanken voor hun vlotte medewerking en uiterst nuttige inbreng. Hun
praktijkinzichten maken een onontbeerlijk deel uit van deze masterproef. Ten derde wens ik
uitdrukkelijk de polygrafisten van de federale gerechtelijke politie te bedanken alsook het
diensthoofd van de Dienst Gedragswetenschappen. Zij waren steeds bereid mij te helpen en hebben
mij de nodige kansen geboden om deze masterproef tot een goed einde te kunnen brengen. Ten
slotte wil ik mijn vriendin, vrienden en gezinsleden bedanken voor hun interesse in waar ik
gedurende dit academiejaar mee bezig geweest ben.
Page 5
V
Lijst met afkortingen
CBCA: Criteria Based Content Analysis
CPS: Computerized Polygraphe System
CQT: Control Question Test
E.V.R.M.: Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens
GKT: Guilty Knowledge Test
RIT: Relevante/irrelevante vragentechniek
Sv.: Wetboek van Strafvordering
SVA: Statement Validity Assessment
VC: Validity Checklist
Page 6
VI
Inhoudstafel
Woord vooraf.............................................................................................................................. IV
Lijst met afkortingen .................................................................................................................... V
Inhoudstafel ................................................................................................................................ VI
Inleiding ....................................................................................................................................... 1
Opzet masterproef ....................................................................................................................... 3
Inleiding ............................................................................................................................................... 3
Projectkader ........................................................................................................................................ 3
Probleemstelling en doelstellingen ..................................................................................................... 4
Theoretisch kader ............................................................................................................................... 5
Onderzoeksvragen ............................................................................................................................ 10
Methodologisch kader ...................................................................................................................... 11
Deel I: Basisprincipes polygrafie ...................................................................................................15
1.1: Inleiding ...................................................................................................................................... 15
1.2: Geschiedenis .............................................................................................................................. 15
1.3: Werking van de polygraaf .......................................................................................................... 18
1.3.1: Uitgangspunten en fysiologische parameters .................................................................... 18
1.3.2: Interviewtechnieken ........................................................................................................... 20
1.3.2.1: De Relevante/Irrelevante Vragentest .......................................................................... 20
1.3.2.2: De Controle Vraag Techniek ........................................................................................ 22
1.3.2.3: De Schuldige Kennis Techniek (GKT) ............................................................................ 26
1.3.3: Tegenmaatregelen en tegen-tegenmaatregelen ............................................................... 28
1.4: Afdeling polygrafie van de federale gerechtelijke politie .......................................................... 30
1.5: De regeling betreffende het gebruik van de polygraaf in strafzaken ........................................ 31
1.6: Besluit......................................................................................................................................... 35
Deel II: Het aanwenden van de polygraaf als onderzoeksinstrument .............................................36
2.1: Inleiding ...................................................................................................................................... 36
2.2: Cijfers ......................................................................................................................................... 36
2.3: De testaanvraag ......................................................................................................................... 38
2.3.1: De verdachte ....................................................................................................................... 38
2.3.2: Actoren uit de strafrechtsbedeling ..................................................................................... 40
2.3.3: Het slachtoffer .................................................................................................................... 44
2.4: Structuur van een Belgische polygraaftest ................................................................................ 45
2.5: De waarde van het resultaat voor het vooronderzoek in strafzaken ........................................ 50
2.5.1: Leugenachtig resultaat ....................................................................................................... 50
2.5.2: Niet-leugenachtig resultaat ................................................................................................ 55
2.5.3: Onbeslist resultaat .............................................................................................................. 56
2.6: Besluit......................................................................................................................................... 57
Page 7
VII
Deel III: de waarde van de aanwending van de polygraaf op niveau van de straftoemeting ...........59
3.1: Inleiding ...................................................................................................................................... 59
3.2: De polygraaftest als bewijs in strafzaken ................................................................................... 59
3.2.1: De Verenigde Staten ........................................................................................................... 59
3.2.2: België .................................................................................................................................. 64
3.3: De beslissing door de jury .......................................................................................................... 71
3.3.1: De studie van Koffler ........................................................................................................... 71
3.3.2: De CQT vs. de GKT ............................................................................................................... 72
3.3.3: Het effect van bekrachtigend bewijs .................................................................................. 73
3.3.4: Poging tot falsificatie van eerdere bevindingen ................................................................. 74
3.3.5: De rol van de expert ............................................................................................................ 75
3.4: De beslissing door de vonnisrechter .......................................................................................... 80
3.5: Besluit......................................................................................................................................... 82
Algemeen besluit ........................................................................................................................84
Bibliografie .................................................................................................................................88
Bijlagen ..................................................................................................................................... VIII
Page 8
1
Inleiding
In het academiejaar 2010-2011 heb ik stage gelopen bij de afdeling ‘verhoor van minderjarigen’ van
de Dienst gedragswetenschappen van de federale gerechtelijke politie. Het bureau waar ik het
merendeel van mijn stage-uren doorbracht bevindt zich op dezelfde gang als de afdeling polygrafie.
In het begin van mijn stage was polygrafie voor mij iets mythisch, een truc in een trukendoos die
enkel voor speciale gevallen werd opengedaan. Mijn interesse was van bij het begin gewekt en
gedurende mijn stageperiode heb ik herhaaldelijk de kans gekregen om een polygraaftest mee te
volgen. Reeds vóór de aanvang van het huidige academiejaar ontstond de idee om met de
aanhoudende interesse voor polygrafie iets te doen in het kader van de masterproef. Na een eerste
oriëntatie in de literatuur werd al snel duidelijk dat ik iets miste, nl. een duidelijk beeld van hoe de
polygraaf in België gebruikt wordt en wat de waarde ervan is op de verschillende echelons van de
strafrechtsbedeling. Het onderwerp voor mijn masterproef kreeg stilaan vorm. Acht maanden later is
de schriftelijke neerslag van deze kleinschalige studie een feit.
De masterproef vangt aan met een inleidend deel. Dit deel bevat het opzet van de masterproef met
achtereenvolgens het projectkader, de doelstellingen, het theoretisch kader, de onderzoeksvragen
en het methodologisch kader. Dit inleidende deel heeft als doel het onderwerp van de masterproef
te kaderen en de lezer warm te maken voor wat volgt.
Het corpus bestaat uit drie delen. In het eerste deel wordt de lezer geïntroduceerd in de
basisprincipes van de polygrafie. Meer bepaald gaat het om de geschiedenis van de polygrafie, de
werking van de polygraaf en de bestaande interviewtechnieken. Over deze aspecten van de
polygrafie zijn reeds boekenkasten vol geschreven. Desalniettemin is een bespreking van de
basisprincipes onontbeerlijk om de masterproef als een op zichzelf staand geheel te kunnen
beschouwen. De basisprincipes worden evenwel niet tot in de kleinste details uiteengezet omdat dit
ons in het kader van deze masterproef te ver zou leiden. Naast de basisprincipes wordt in dit deel
kort even stilgestaan bij de afdeling polygrafie van de federale gerechtelijke politie. Ten slotte wordt
het regelgevend kader rond het gebruik van de polygraaf uitvoerig behandeld.
In tegenstelling tot het eerste deel is het tweede deel grotendeels gebaseerd op praktijkervaring van
relevante actoren. Het tweede deel situeert zich op het niveau van de opsporing en vervolging. Eerst
en vooral worden enkele cijfergegevens weergegeven. Verder wordt dieper ingegaan op de motieven
om een polygraaftest aan te vragen, op hoe een polygraaftest concreet in zijn werk gaat en op wat
het resultaat van een polygraaftest kan betekenen voor de verdere afhandeling van het gerechtelijk
dossier. Al doende wordt even stilgestaan bij de ‘vrije’ toestemming van de ondervraagde en de
problematiek van valse bekentenissen.
Page 9
2
In het derde en tevens laatste deel ligt de klemtoon op de waarde van een polygraaftest op niveau
van de straftoemeting. Er wordt aangevangen met een bespreking van relevante Amerikaanse en
Belgische rechtspraak. Daarbij wordt aangegeven hoe een polygraaftest past of niet past in de
verschillende bewijsstelsels en wordt kort de vergelijking gemaakt met andere bewijsmiddelen.
Verder wordt de beslissing van de jury onder de loep genomen aan de hand van gepubliceerd
wetenschappelijk onderzoek. Er wordt een antwoord geformuleerd op de vraag in welke mate een
volksjury rekening houdt met het resultaat van een polygraaftest en welke rol een expertgetuigenis
hierin kan spelen. Ten slotte wordt ingegaan op de rol die een polygraaftest kan spelen in de
eindbeslissing van de vonnisrechter.
Page 10
3
Opzet masterproef
Inleiding
In dit inleidend deel wordt het breder kader van deze masterproef geschetst. Eerst wordt kort het
projectkader beschreven waarna ingegaan wordt op de probleemstelling en de doelstellingen van
deze masterproef. Vervolgens wordt ingegaan op de theoretische achtergrond. Hiervoor baseer ik
mij niet op de grote macrotheorieën maar wel op het boek ‘Overtuigend bewijs. Indammen van
rechterlijke dwalingen’ van Peter van Koppen. Er wordt ingegaan op zijn visie op hoe beslissingen
over de schuld en onschuld van een verdachte op een verantwoorde wijze kunnen worden genomen
en wat de rol van de verschillende bewijsmiddelen hierin is. Daarna worden de onderzoeksvragen
geformuleerd en wordt de methodologische aanpak gedetailleerd uiteengezet.
Projectkader
Het begrip ‘waarheidsvinding’ speelt een belangrijke rol binnen het hele strafrechtsgebeuren.
Waarheidsvinding impliceert dat waarheid moet gevonden worden, m.a.w. dat de waarheid niet voor
iedereen zonder meer toegankelijk is. Mensen hebben tal van redenen om de waarheid verborgen te
houden of te verdraaien. Mensen liegen, allemaal. Liegen kan gedefinieerd worden als het verrichten
van een handeling die bedoeld is om bij een andere persoon een voorstelling van zaken te doen
ontstaan, waarvan de leugenaar aanneemt dat die onjuist is.1 Liegen is een normaal, natuurlijk en
onontbeerlijk onderdeel van het dagelijks leven. Men mag er niet aan denken hoe moeilijk en
confronterend het leven zou zijn indien iedereen elke gedachte waarheidsgetrouw zou uiten of
indien elke onwaarheid tastbaar zou worden.2 In het dagelijks leven is het nu en dan voor elke partij
wenselijk om in bepaalde mate de waarheid te verbergen of anders voor te stellen. Dit ligt anders
binnen de strafrechtspleging. Bij de opsporing en vervolging van misdrijven is het de bedoeling om de
waarheid in kaart te brengen. Dit is allesbehalve een eenvoudige opdracht. Rekening houdende met
wat er voor een verdachte in een opsporings- of gerechtelijk onderzoek zoal op het spel kan staan is
de kans groot dat die verdachte zal proberen de zaken te ontkennen of te verbloemen.
Politiemensen staan dan voor de moeilijke taak om deze misleiding te detecteren. Uit onderzoek
blijkt echter dat mensen slechte leugendetectors zijn.3 Daarom zijn er in de loop van de geschiedenis
1 RASSIN, E., VAN KOPPEN, P. en VRIJ, A., ‘Van Othello tot Pinokkio’, Nederlands Juristenblad, 2002, afl. 40,
2130-2136. 2 ANDREWARTHA, D., ‘Lie Detection in Litigation: Science or Prejudice?’, Psychiatry, Psychology and Law, 2008,
vol. 15, nr. 1, 88-104. 3 Ibid.
Page 11
4
tal van technieken ontwikkeld om mensen bij te staan bij het detecteren van misleiding.4 Een van die
technieken is de polygraaf.
Op de website van de federale politie wordt polygrafie gedefinieerd als ‘de detectie van
leugenachtige reacties via de analyse van psychofysiologische reacties van een individu’.5 Deze
definitie is vrij ruim en bevat in principe ook het uitvoeren van polygraaftests met getuigen en
informanten evenals polygraaftests uitgevoerd binnen de private sector. Daarom wordt er in deze
masterproef voor gekozen om het begrip polygrafie verder af te bakenen. In het kader van deze
masterproef wordt polygrafie begrepen als ‘de detectie door de politie van leugenachtige reacties via
de analyse van psychofysiologische reacties van een verdachte in het kader van het vooronderzoek in
strafzaken’. Polygrafie wordt uitgeoefend in het kader van het vooronderzoek in strafzaken en
situeert zich dus op het niveau van de opsporing. Met het oog op de waarheidsvinding ondervragen
polygrafisten van de federale gerechtelijke politie verdachten met behulp van de polygraaf. De
verschillende echelons van de strafrechtsbedeling mogen echter niet als op zichzelf staande eilandjes
beschouwd worden en beïnvloeden elkaar onderling. De uitkomst van een verhoor met de polygraaf
kan bijgevolg in zekere mate mee bepalen wat op de verdere echelons van de strafrechtsbedeling in
het betrokken dossier gebeurt. Het in kaart brengen van deze invloed vormt het globale objectief van
deze masterproef. Wat levert de aanwending van de polygraaf op het einde van de rit op?
Probleemstelling en doelstellingen
Polygrafie is een veelbesproken onderwerp in de literatuur. Reeds tientallen jaren verschijnen in
Amerika wetenschappelijke artikels m.b.t. ‘de leugendetector’. De discussie rond de polygraaf is in de
Belgische literatuur het hevigst gevoerd eind de jaren negentig en begin de jaren tweeduizend. Sinds
de omzendbrief nr. COL 3/2003 van het College van Procureurs-generaal bij de Hoven van Beroep
(infra) lijkt de stroom aan publicaties afgenomen. In de literatuur vindt men talloze overzichten van
de geschiedenis van de polygrafie, uiteenzettingen van de verschillende polygraaftechnieken,
besprekingen van onderzoeken naar betrouwbaarheid en validiteit, aanbevelingen voor wetgeving,
etc. Maar waarom men op een bepaald moment beslist om de polygraaf aan te wenden en wat dat
oplevert voor het verdere verloop van het dossier is nauwelijks beschreven of onderzocht. Op dit vlak
zal ik dan ook via deze masterproef trachten een bijdrage te leveren. De doelstelling van deze
masterproef is het in kaart brengen van motieven voor een polygraaftest en de mogelijke impact van
het resultaat, zowel op niveau van de opsporing en vervolging als op niveau van de straftoemeting,
4 GRUBIN, D. en MADSEN, L., ‘Lie detection and the polygraph: A historical review’, Journal of Forensic
Psychiatry & Psychology, 2005, vol. 16, nr. 2, 357-369. 5 FEDERALE POLITIE (2011) ‘directie van technische en wetenschappelijke politie’ [WWW]. Site van de Belgische
federale politie: http://www.polfed-fedpol.be/org/org_dgj_djt_nl.php [01/11/2011]
Page 12
5
door visies van een aantal praktijkmensen samen te brengen en door de motivering van
vonnisrechters te bestuderen. Naast een bescheiden bijdrage aan de wetenschap is het ook mijn
objectief om iets van waarde te kunnen afleveren voor de mensen die dag in dag uit rond polygrafie
werken. Dit kleinschalig onderzoek is praktijkgericht en kan interessante informatie opleveren voor
de Dienst Gedragswetenschappen. Tenslotte gaat het impliciet ook om de waarde van hun inbreng in
het vooronderzoek.
In de titel staat dat het gaat om verkennend onderzoek. Dit maakt ook onmiddellijk de relevantie van
het onderwerp duidelijk: er is nog niet veel geweten over dit aspect van de polygrafie. Ten eerste
werd reeds vermeld dat in de literatuur, en zeker in de Belgische, weinig of geen aandacht gaat naar
de waarde van de aanwending van de polygraaf op de verschillende niveaus van de
strafrechtsbedeling. Men focust sterk op de werking van het toestel, de interviewtechnieken die
daarbij gehanteerd worden en de betrouwbaarheid en geldigheid die daaruit voortvloeien. Maar
ondanks de internationaal aanhoudende discussie rond de accuraatheid van de polygraaftest wordt
de test in België dagelijks gebruikt. De eerste test werd een goeie tien jaar geleden afgenomen en
sindsdien is deze manier van ondervragen toegepast in honderden dossiers. Daarnaast hebben de
Belgische polygrafisten zelf geen zicht op de waarde van het resultaat ervan op de verdere echelons.
De criminologische relevantie ligt dan weer in de sterke verwevenheid met het strafrechtelijk
gebeuren. Daarnaast is ook de kritische kijk op een aantal zaken onontbeerlijk voor een
criminologische paper. Daarom worden in wat volgt een aantal gevatte vragen gesteld waarvan de
antwoorden een betekenis kunnen geven aan een aantal concepten of begrippen waarvan de inhoud
soms als te vanzelfsprekend wordt beschouwd.
Theoretisch kader
Ik herneem even de hierboven aangehaalde vraag: wat levert de aanwending van de polygraaf op het
einde van de rit op? Om de rol van de polygraaf binnen de strafrechtsbedeling scherp te kunnen
stellen moet er eerst even uitgezoomd worden. Daarmee wordt bedoeld dat eerst moet gekeken
worden naar de theoretisch-inhoudelijke kant van een aantal meer algemene concepten en
processen. Het is onmogelijk om na te gaan in welke mate de polygraaf kan bijdragen tot de
waarheidsvinding als niet duidelijk is waarnaar de term waarheidsvinding binnen de strafrechtelijke
context verwijst. Het is evenmin mogelijk om het potentiële nut van de polygraaf als bewijsmiddel te
bespreken zonder te weten wat een bewijsmiddel in het algemeen kan betekenen en hoe ermee
omgegaan wordt. Vandaar dat in wat volgt voornamelijk ingegaan wordt op het algemene bewijs- en
beslissingsproces op het niveau van de straftoemeting. Op dit niveau wordt door de vonnisrechter(s)
of de jury beslist over de schuld of onschuld van de verdachte. Doorheen deze uiteenzetting zal
duidelijk worden dat dit allerminst een eenvoudig te nemen beslissing is. Een van de redenen
Page 13
6
daarvoor is de mogelijk grote impact van de beslissing. In een ver en helaas ook in een minder ver
verleden hebben tal van gerechtelijke dwalingen plaatsgevonden. Dit zijn gevallen waarin iemand
onterecht is veroordeeld omdat een ander de dader was of waarin een veroordeling is uitgesproken
voor een misdrijf dat niet heeft plaatsgevonden.6 In zijn boek ‘Overtuigend bewijs. Indammen van
rechterlijke dwalingen’ legt rechtspsycholoog Peter van Koppen uit hoe de beslissing over schuld en
onschuld van de verdachte wél verantwoord kan worden genomen.
Of de schuld van de verdachte al dan niet bewezen is noemt van Koppen de bewijsbeslissing. In de
meeste strafzaken is deze beslissing eerder eenvoudig: iemand komt aangifte doen en vertelt hierbij
wie wat gedaan heeft en waarom. De verdachte wordt aangehouden, besluit dat ontkennen in het
licht van het overweldigend bewijs weinig zin heeft en bekent.7 Het spreekt voor zich dat dit niet het
soort van zaken is waarin geopteerd wordt voor een polygraaftest. Volgens van Koppen zijn aan de
bewijsbeslissing twee algemene regels verbonden. De eerste regel is dat de staat moet bewijzen dat
de verdachte het misdrijf pleegde. De tweede regel houdt in dat aan strafrechtelijk bewijs hogere
eisen worden gesteld dan aan bewijs in het dagelijks leven.8 Ook in het dagelijks leven doen mensen
immers aan waarheidsvinding. Mensen nemen voortdurend beslissingen over de vraag of iets waar is
of niet. Als basis voor deze beslissingen nemen wij vaak genoegen met zwak bewijs.9 Zo kopte De
Standaard enige tijd terug ‘Open Vld-kiezers hebben meeste en beste seks’.10 De
onderzoeksresultaten werden als een vermakelijk weetje beschouwd en met veel plezier verder
verspreid onder de mensen. Tot op het moment dat bleek dat het ging om een vals persbericht,
verstuurd in het kader van het Eén-programma ‘Basta’. Deze dagelijkse manier van feiten vaststellen
is niet goed genoeg voor het strafrecht.11 Maar wat is wel goed genoeg? Hoeveel bewijs moet er zijn
opdat iemand mag worden veroordeeld? Wanneer kan men besluiten dat men ‘de waarheid’ heeft
gevonden? En uiteindelijk: welke rol kan de polygraaf hierin spelen?
In zijn verhaal over bewijzen in het strafrecht geeft van Koppen een centrale rol aan het scenario. Het
scenario is een samenhangende reeks van mededelingen waarin een gebeurtenis of toestand word
beschreven.12 Aan de hand van het scenario kan men een antwoord geven op de vraag waarom het
bewijsmiddel de schuld van de verdachte bewijst. Het antwoord op een dergelijke vraag wordt
namelijk altijd geformuleerd in termen van alternatieve scenario’s. Van Koppen geeft het voorbeeld
6 VAN KOPPEN, P., Overtuigend bewijs. Indammen van rechterlijke dwalingen, Amsterdam, Nieuw Amsterdam,
2011, 151. 7 Ibid., 12.
8 Ibid., 27-28.
9 Ibid., 25.
10 X, (09/06/2010) ‘Open Vld-kiezers hebben meeste en beste seks’ [WWW]. De Standaard:
http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=DMF20100608_125 [01/12/2011] 11
VAN KOPPEN, P., o.c., 27. 12
Ibid., 38.
Page 14
7
van een bankoverval: ‘Waarom bewijst de vingerafdruk van Piet op de plastic zak met het geld dat hij
de bankoverval pleegde?’. Het antwoord in termen van een alternatief scenario is dan bijvoorbeeld:
‘Als hij nog nooit in de bank was, hoe komt dan zijn vingerafdruk op de plastic zak in de bank?’ of
‘Piet heeft geen verhaal hoe die plastic zak met zijn vingerafdruk in de bank terecht is gekomen.’.13
Van Koppen stelt dat de scenario’s de centrale kwestie vormen en niet de bewijsmiddelen. Eerst is er
het scenario en dan komen de bewijsmiddelen. Bij de rechterlijke beslissing zou het er moeten om
gaan of men o.b.v. een scenario het gevonden bewijsmiddel zou kunnen verwachten.14 Concreet
houdt dit in dat het Openbaar Ministerie het schuldige scenario presenteert en vervolgens moet
bewijzen dat dat scenario waarschijnlijker is dan elk alternatief scenario. Alternatieve scenario’s
kunnen aangebracht worden door de verdediging maar ook als dat niet gebeurt moet de rechter er
rekening mee houden. Als het schuldige scenario aan de hand van de bewijsmiddelen veel
waarschijnlijker blijkt dan alle andere denkbare scenario’s dan kan de schuld van de verdachte
bewezen worden geacht.15 Bewijsmiddelen dienen dus om een onderscheid te kunnen maken tussen
de verschillende scenario’s.16 Ter verduidelijking herneem ik het voorbeeld van Piet en de
bankoverval. Op basis van het schuldige scenario, nl. dat Piet de bank heeft overvallen, kan men
verwachten dat er op de plastic zak met geld vingerafdrukken van Piet worden gevonden. Op basis
van het onschuldige scenario verwacht men het tegenovergestelde. Stel dat er wel degelijk een
vingerafdruk van Piet op de zak wordt gevonden dan ondersteunt dit bewijsmiddel het schuldige
scenario waardoor het schuldige scenario waarschijnlijker wordt dan het onschuldige scenario.
Eén bewijsmiddel is evenwel dikwijls onvoldoende om de verdachte schuldig te verklaren, zelfs als
het gaat om een vingerafdruk. Vingerafdrukkendeskundigen beweren wel eens dat hun bewijsmiddel
voor de volle honderd procent accuraat is. Volgens van Koppen bestaat dergelijk absoluut bewijs
niet. Volgens hem is er ook bij forensisch technisch bewijs altijd sprake van
waarschijnlijkheidsuitspraken.17 Dit betekent dat er een bepaalde kans bestaat dat een bewijsmiddel
verkeerdelijk het schuldige scenario ondersteunt. Stel bijvoorbeeld dat de polygraaf voor 90%
accuraat is en dat in een bepaalde zaak het resultaat van de test ‘leugenachtig’ is. Dit resultaat
ondersteunt het schuldig scenario, wetende dat er 10% kans is dat de verdachte eigenlijk niet liegt.
Als de verdachte niet liegt ondersteunt de polygraaftest verkeerdelijk het schuldige scenario. Om
rechterlijke dwalingen te voorkomen duidt van Koppen op het belang van het unus testis-principe.
Dit principe is bedoeld om ten minste met een tweede bewijsmiddel uit een andere bron controle uit
13
VAN KOPPEN, P., o.c., 41-42. 14
Ibid., 52. 15
Ibid., 42. 16
Ibid., 50. 17
Ibid., 60.
Page 15
8
te oefenen op de conclusies die aan het eerste bewijsmiddel worden verbonden.18 De kracht van een
bewijsconstructie wordt dus niet alleen bepaald door de relatie tussen de bewijsmiddelen en de
werkelijkheid maar ook door de samenhang tussen de bewijsmiddelen onderling. De bewijsmiddelen
maken gezamenlijk een onderscheid tussen de verschillende scenario’s.19
Even recapituleren. De beslissing over de schuld van de verdachte hangt samen met de beslissing of
de schuld van de verdachte bewezen is, de bewijsbeslissing. Om tot die beslissing te komen weegt de
rechter de verschillende mogelijke scenario’s of verhalen onderling af. De stap van het ene naar het
andere verhaal wordt gekenmerkt door de vraag ‘waarom moet ik dit geloven?’. Het betere scenario
is dat scenario dat de bewijsmiddelen het best voorspelt. M.a.w., het betere scenario is dat scenario
dat op basis van de verschillende bewijsmiddelen veel waarschijnlijker blijkt dan elk ander mogelijk
scenario. In dit opzicht bestaat bewijzen dus uit een combinatie van verificatie en falsificatie van de
verschillende scenario’s.
Of het ene scenario veel waarschijnlijker blijkt dan de andere hangt af van een aantal factoren. Ten
eerste van het aantal gevonden bewijsmiddelen die het scenario ondersteunen. Want zoals gezegd is
één bewijsmiddel dikwijls onvoldoende. Ten tweede is ook de diagnostische waarde of de kracht van
de bewijsmiddelen van belang. Dit betreft de vraag hoe goed met een bepaald bewijsmiddel een
onderscheid kan worden gemaakt tussen de juistheid van twee scenario’s. De waarde van een
bewijsmiddel hangt af van de verhouding tussen het aantal keren dat een juiste en het aantal keren
dat een foute voorspelling wordt gedaan.20 Anders uitgedrukt, de diagnostische waarde is de kans op
het gevonden bewijsmiddel gegeven de juistheid van een scenario waarin de verdachte de dader is,
gedeeld door de kans op hetzelfde bewijsmiddel gegeven de juistheid van een scenario waarin de
verdachte de dader niet is.21 Neem nu de polygraaf. Door critici wordt geopperd dat de kans op een
vals-positieve fout (een onschuldige verdachte wordt leugenachtig bevonden) bij het gebruik van de
Controle Vraag Techniek te groot is om het gebruik ervan te rechtvaardigen (infra).22 Toegepast op
de redenering van van Koppen zou dit betekenen dat de diagnostische waarde van een polygraaftest
ter ondersteuning van het schuldige scenario beperkt is omdat de verhouding tussen de kans dat het
resultaat van de test ‘leugenachtig’ is als de verdachte schuldig is en de kans dat het resultaat van de
test ‘leugenachtig’ is als de verdachte onschuldig is klein is. Aangezien de kans op een vals-negatieve
fout (een schuldige verdachte wordt niet-leugenachtig bevonden) kleiner is zou de diagnostische
waarde van een polygraaftest ter ondersteuning van het onschuldige scenario groter zijn omdat de
18
VAN KOPPEN, P., o.c., 274. 19
Ibid., 276. 20
Ibid., 109. 21
Ibid., 221. 22
LYKKEN, D.T., ‘Nothing like the truth’, New Scientist, 2004, nr. 2460, 17.
Page 16
9
verhouding tussen de kans dat het resultaat van de test ‘niet-leugenachtig’ is als de verdachte
onschuldig is en de kans dat de het resultaat van de test ‘niet-leugenachtig’ is als de verdachte
schuldig is groter is. Dus volgens deze redenering ondersteunt een polygraaftest met een niet-
leugenachtig resultaat het onschuldige scenario beter dan dat een polygraaftest met een
leugenachtig resultaat het schuldige scenario ondersteunt. Maar ook voor DNA, vingerafdrukken en
zelfs de bekentenis kan men gelijkaardige afwegingen maken aangezien absoluut bewijs volgens van
Koppen onbestaande is. Voor alle bewijsmiddelen geldt dat het aantal fouten nooit nul is.23 Het beste
bewijs is bewijs dat alle denkbare scenario’s falsificeert of elimineert op één scenario na.24
Eerder gaf ik aan dat het uitvoeren van een polygraaftest gebeurt op het niveau van de opsporing en
zo een invloed uitoefent op de verdere echelons van de strafrechtsbedeling, met als uiteindelijke
doel de waarheidsvinding. Maar wat betekent het precies om aan waarheidsvinding te doen in een
strafrechtelijke context? Er werd reeds duidelijk gemaakt dat de waarheidsvinding in het dagelijkse
leven verschilt van de waarheidsvinding binnen het strafrecht. In het dagelijks leven neemt men vaak
genoegen met zwak bewijs, wat onvoldoende is in het kader van de strafrechtsbedeling. Maar hoe
diep moet de rechter graven en naar wat precies? Juristen menen wel eens dat de rechter niet de
gehele waarheid moet onderzoeken maar slechts een beperkte waarheid die wordt gedicteerd door
de tenlastelegging. Van Koppen is het ermee eens dat niet geëist kan worden dat onderzoek wordt
gedaan naar de gehele waarheid. Hij geeft hierbij het voorbeeld van een dokter die niet het hart zal
onderzoeken als de patiënt klaagt over huiduitslag.25 Anderzijds bevat het schuldig scenario meer
dan enkel de tenlastelegging. Bovendien moet de rechter niet alleen het schuldige maar ook het
onschuldige scenario in de afweging opnemen. De rechter kan zich dus niet beperken tot een
onderzoek van de feiten die de schuld van de verdachte steunen.26 Opgemerkt dient ook dat de
politie in het stadium van de opsporing eveneens aan waarheidsvinding tracht te doen. Op dat
moment is de tenlastelegging nog niet geformuleerd. Naar mijn mening kan de waarheidsvinding in
strafrechtelijke context dan ook niet beperkt zijn tot de tenlastelegging. Daarom concludeer ik dat de
juridische waarheidsvinding complexer is dan de dagelijkse waarheidsvinding, beperkter dan de
gehele waarheidsvinding en ruimer dan de waarheidsvinding die wordt gedicteerd door de
tenlastelegging.
23
VAN KOPPEN, P., o.c., 109. 24
Ibid., 110. 25
Ibid., 143. 26
Ibid.
Page 17
10
Onderzoeksvragen
Onder deze tussentitel worden de onderzoeksvragen geformuleerd. Om het overzicht te bewaren
worden ze weergegeven volgens niveau van de strafrechtsbedeling. Merk op dat geen van de
onderzoeksvragen betrekking heeft op de wetgeving of de strafuitvoering. De rol van de polygrafie
op het niveau van de wetgeving is gering. Het gebruik van de polygraaf wordt namelijk niet bij wet
geregeld maar door de omzendbrief nr. COL 3/2003 van het College van Procureurs-generaal bij de
Hoven van Beroep ‘betreffende de Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf
in de strafrechtspleging. Toepassing van artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering’. In deel I
van de masterproef wordt deze gecombineerde omzendbrief gedetailleerd besproken. In
tegenstelling tot de regelgeving wordt het niveau van de strafuitvoering niet besproken. Of een
polygraaftest al dan niet invloed heeft op de strafuitvoering werd niet onderzocht omdat de invloed
zo ver in de strafrechtsbedeling, als er al invloed is, naar mijn gevoel nog moeilijk te meten valt.
Bovendien zou het binnen het tijdsbestek van de masterproef niet mogelijk geweest zijn om hiernaar
op zoek te gaan.
Wat is de waarde van de aanwending van de polygraaftest doorheen de strafrechtsketen?
Opsporing en vervolging:
Wat zijn de mogelijke motieven van een procureur des Konings of een onderzoeksrechter om een
aanvraag tot polygraaftest in te dienen?
In welke soort zaken wordt voornamelijk een aanvraag tot polygraaftest ingediend en waarom?
Wat zijn de ervaringen van politionele onderzoekers inzake polygrafie?
Welke invloed heeft het resultaat van een polygraaftest op het verdere verloop van het gerechtelijk –
of opsporingsonderzoek?
• Wat betekent een niet-leugenachtig resultaat voor het verdere verloop van het gerechtelijk –
of opsporingsonderzoek?
• Wat betekent een leugenachtig resultaat voor het verdere verloop van het gerechtelijk –of
opsporingsonderzoek?
• Wat betekent een onbeslist resultaat voor het verdere verloop van het gerechtelijk –of
opsporingsonderzoek?
Straftoemeting:
Welke waarde heeft het resultaat van een polygraaftest in de rechtszaal?
Page 18
11
• In welke mate houdt een vonnisrechter rekening met het resultaat van een polygraaftest
gepresenteerd ter ondersteuning van een schuldig scenario?
• In welke mate houdt een vonnisrechter rekening met het resultaat van een polygraaftest
gepresenteerd ter ondersteuning van een onschuldig scenario?
• Wat zijn de ervaringen van polygrafisten als getuigen in assisenzaken?
• In welke mate houdt een volksjury rekening met het resultaat van een polygraaftest en welke
rol kan een getuigenis van een expert hierin spelen?
Methodologisch kader
De methodologische aanpak werd uiteraard bepaald door de onderzoeksvragen. Gezien de variatie in
onderzoeksvragen werden verschillende methodologische componenten gecombineerd. In elk
onderzoek zijn grofweg twee soorten van informatie belangrijk, nl. kennis en data of gegevens.
Respectievelijk spreekt men dan ook van kennisbronnen en databronnen.27 In deze masterproef is de
belangrijkste kennisbron de literatuur. Ten eerste speelt de literatuur een grote rol bij de inleidende
stukken, om het breder kader te schetsen en voldoende achtergrond te geven. Zo is het eerste deel
van de masterproef grotendeels gebaseerd op wetenschappelijke literatuur. Daarnaast zal de
literatuur ook doorheen het verdere onderzoek belangrijk zijn. Zoals te zien is in de bibliografie
bestaat literatuur in verschillende vormen en varianten. In deze masterproef wordt het grootste deel
van de relevante literatuur uitgemaakt door wetenschappelijke artikels in vaktijdschriften, zowel
criminologische als psychologische, zowel Nederlandstalige als anderstalige. Naast wetenschappelijke
artikels in vaktijdschriften zijn in de bibliografie ook een aantal readers of verzamelwerken terug te
vinden. Verschillende bijdragen van verschillende auteurs rond eenzelfde onderwerp vormen
namelijk een rijke bron aan informatie. Tenslotte werden ook monografieën en handboeken
geraadpleegd.
Wat de databronnen betreft gaat het in de eerste plaats om personen. Er kan een onderscheid
gemaakt worden tussen respondenten, informanten en deskundigen. Respondenten zijn personen
die gegevens verschaffen over zichzelf.28 Een voorbeeld uit deze masterproef is een
onderzoeksrechter die vertelt over zijn motieven om een polygraaftest aan te vragen. Een tweede
voorbeeld is een polygrafist die vertelt over zijn ervaringen als getuige in assisenzaken. Informanten
verschaffen geen informatie over zichzelf maar verschaffen data over anderen of over door hem of
27
DECORTE, T., TIEBERGHIEN, J. en PETINTSEVA, O., Methoden van onderzoek: ontwerp en dataverzameling.
Een handleiding, Gent, Academia Press, 2011, 206. 28
Ibid., 209.
Page 19
12
haar gekende situaties, voorwerpen en processen.29 Hier gaat het dan bijvoorbeeld om politionele
onderzoekers die vertellen over hoe parketmagistraten omgaan met een niet-leugenachtige
polygraaftest. Een deskundige tenslotte is een persoon die fungeert als leverancier van kennis30, bv.
een polygrafist die uitlegt hoe de polygraaf werkt. Om de onderzoeksvragen te kunnen
beantwoorden werden verschillende respondenten en informanten geïnterviewd. Meer bepaald gaat
het om polygrafisten, politionele onderzoekers, onderzoeksrechters en leden van het parket.
In de tweede plaats vormen documenten een belangrijke databron voor deze masterproef. Ten
eerste gaat het om gerechtelijke dossiers waarin een polygraaftest werd aangevraagd. Deze dossiers
geven een beeld van het soort zaken waarin polygraaftests worden aangevraagd en op de motieven
voor deze aanvragen. Het tweede type van relevante documenten zijn vonnissen van correctionele
rechtbanken. Een deel van deze masterproef handelt over de waarde van een polygraaftest in de
rechtszaal. Om te kunnen achterhalen in welke mate vonnisrechters al dan niet rekening houden met
het resultaat van een polygraaftest ben ik gaan kijken naar de motivering in deze vonnissen.
De analyse van de schriftelijke motivering van rechters is onderdeel van een eerste
onderzoeksstrategie, nl. een bureauonderzoek. Bij een bureauonderzoek wordt gebruik gemaakt van
bestaand materiaal vanuit een ander perspectief dan waarmee het werd geproduceerd. Kenmerkend
is tevens dat de onderzoeker geen rechtstreeks contact heeft met het onderzoeksobject.31 Om een
antwoord te kunnen geven op de vraag in welke mate vonnisrechters rekening houden met het
resultaat van een polygraaftest ben ik op zoek gegaan naar bestaande vonnissen van rechtszaken
waarbij in het aan de rechtszaak voorafgegane opsporings- of gerechtelijke onderzoek een
polygraaftest werd uitgevoerd. Vervolgens heb ik deze vonnissen geanalyseerd met focus op de
daarin beschreven motivering van de uitspraak. Het gaat m.a.w. om bestaande data die geanalyseerd
en geïnterpreteerd werden vanuit een nieuw gezichtspunt. Dit wordt secundair onderzoek
genoemd.32 Zoals gezegd werden de bestaande vonnissen geselecteerd voor analyse op basis van
één kenmerk, nl. de polygraaftest die heeft plaatsgevonden in het vooronderzoek. In praktijk
betekende dit: elk vonnis dat ik te pakken kon krijgen. Aanvankelijk was het de bedoeling om een
relatief groot aantal vonnissen te analyseren. Het vinden van vonnissen van zaken waarin een
polygraaftest heeft plaatsgevonden bleek echter geen sinecure, voornamelijk omdat het merendeel
van dergelijke correctionele rechtszaken zedenzaken betreffen. Ik heb meer dan honderd advocaten
gecontacteerd via email, tevergeefs. Enkele respondenten hebben mij wel kunnen helpen bij het
vinden van vonnissen maar uiteindelijk bleef de analyse toch beperkt tot acht vonnissen. Rekening
29
DECORTE, T., TIEBERGHIEN, J. en PETINTSEVA, O., o.c., 2011, 209. 30
Ibid. 31
DECORTE, T., TIEBERGHIEN, J. en PETINTSEVA, O., o.c., 2011, 193. 32
Ibid., 196.
Page 20
13
houdende met de mogelijkheid dat uitgevoerde polygraaftests niet worden vermeld in vonnissen
werd gewag gemaakt van het belang om de vonnissen te selecteren op basis van kennis over het feit
dat in een bepaalde zaak een polygraaftest had plaatsgevonden en niet op basis van de vermelding
van de test in het vonnis. Van de acht verkregen vonnissen zijn er vijf uitgesproken door de
correctionele rechtbank te Gent, twee door de correctionele rechtbank te Brussel en één door de
correctionele rechtbank te Antwerpen. Zes van de acht betreffen zedenzaken.
Naast een bureauonderzoek werd met het oog op het beantwoorden van de onderzoeksvragen ook
een kleinschalig empirisch onderzoek uitgevoerd. Hierbij werd gekozen voor een kwalitatieve aanpak
en gebruik gemaakt van half-open interviews. Dit zijn interviews waarbij gebruik gemaakt wordt van
een topiclijst: een logisch opgebouwde lijst met vragen of thema’s die aan bod moeten komen
tijdens het gesprek.33 De topiclijsten zijn opgenomen in bijlage. Half-open interviews hebben als
voordeel dat de respondenten niet worden verplicht om hun eigen mening of ervaring te persen in
een voorgestructureerd raamwerk van antwoordcategorieën.34 De keuze voor kwalitatieve
interviews is in het licht van de onderzoeksvragen een logische keuze. Kwalitatieve interviews zijn
namelijk sterk aangewezen bij de analyse van beslissingsprocessen en zijn bijgevolg geschikt voor het
beantwoorden van hoe- en waaromvragen. Daarnaast kan men via kwalitatieve interviews focussen
op ervaringen van de betrokkene.35 Opdat er interviews zouden kunnen worden afgenomen moet
natuurlijk bepaald worden wie geïnterviewd moet worden, m.a.w. welke personen via hun inzichten,
ervaringen, gedachtegangen, etc. een bijdrage kunnen leveren aan het onderzoek. Zoals gebruikelijk
in kwalitatief onderzoek werd gebruik gemaakt van doelgerichte steekproeven of ‘purposive
sampling’. Dit wil zeggen dat de eenheden werden geselecteerd op basis van vooraf bepaalde criteria
die de relevante aspecten van het onderwerp afdekken, in casu de ervaring met polygrafie in het
kader van de beroepsuitoefening.36 De verschillende respondenten en informanten zijn reeds
vermeld bij de bespreking van de databronnen. In de eerste plaats gaat het om politionele
onderzoekers die geen polygrafist zijn. Concreet gaat het om hoofdinspecteurs en commissarissen
van politie die meegewerkt hebben aan opsporings- of gerechtelijke onderzoeken waarin een
polygraaftest heeft plaatsgevonden. Deze politiemensen werden bevraagd omtrent hun ervaringen
met polygrafie. Ten tweede werden ook twee polygrafisten van de federale gerechtelijke politie
geïnterviewd. Topics die aan bod kwamen zijn onder meer de mate waarin zij zicht hebben op
redenen waarom een test wordt aangevraagd en hun ervaringen als getuige in assisenzaken. Om de
33
BEYENS, K. en TOURNEL, H., ‘Mijnwerkers of ontdekkingsreizigers? Het kwalitatieve interview’ in Kwalitatieve
methoden en technieken in de criminologie, DECORTE, T. en ZAITCH, D., (eds.), Leuven, Acco, 2009, 196-228. 34
BEYENS, K. en DECORTE, T., ‘Kwalitatieve dataverzameling’ in Kwantitatieve en kwalitatieve criminologische
onderzoeksmethodes: een introductie, GOETHALS, J. en PAUWELS, L., (eds.), Leuven, Acco, 2009, 109-141. 35
BEYENS, K. en TOURNEL, H., l.c., 196-228. 36
MORTELMANS, D., ‘Het kwalitatief onderzoeksdesign’ in Kwalitatieve methoden en technieken in de
criminologie, DECORTE, T. en ZAITCH, D., (eds.), Leuven, Acco, 2009, 74-117.
Page 21
14
motieven voor een aanvraag tot polygraaftest te kunnen achterhalen is het natuurlijk ook nodig om
eens te luisteren naar de opdrachtgever zelf, in veel gevallen de onderzoeksrechter.
Voor de selectie van de respondenten heb ik de medewerking van de afdeling polygrafie van de
Dienst Gedragswetenschappen gekregen. Deze dienst beschikt over een archief met kopieën van alle
op de afdeling polygrafie behandelde gerechtelijke dossiers. Deze dossiers bevatten de namen van
de onderzoekers en de onderzoeksrechter die aan het betreffende dossier gewerkt hebben.
Daarnaast beschikt de Dienst Gedragswetenschappen over een databank die alle aanvragen tot een
polygraaftest bevat, evenals over een lijst met de gerechtelijke arrondissementen die de meeste
aanvragen doen. Toegang tot de Dienst Gedragswetenschappen en de daar beschikbare gegevens
was dus onontbeerlijk. Om deze toegang officieel mogelijk te maken werd een stagecontract
afgesloten. Eens ik de namen en contactgegevens van een aantal potentiële respondenten verzameld
had werden deze telefonisch gecontacteerd op hun werk. Er werd gekozen voor telefonische
contactname omdat dit naar mijn mening en ervaring een hogere en vooral snellere respons oplevert
dan bv. contact via email of via de post. Bovendien is het bepalen van een datum en vastleggen van
een afspraak eenvoudiger via de telefoon. Het is belangrijk dat potentiële respondenten voldoende
informatie hebben om op geïnformeerde wijze te kunnen beslissen om al dan niet aan het onderzoek
te participeren.37 Tijdens het eerste telefonisch contact werd al een basishoeveelheid aan informatie
meegegeven maar om een echte ‘informed consent’ te verkrijgen werd aan de respondenten
voorafgaand aan het interview een schriftelijk document gegeven met meer uitgebreide informatie.
Elke respondent heeft het informed consent document ondertekend (in bijlage). De interviews
werden integraal opgenomen met een dictafoon met als voordeel dat ik gebruik kon maken van de
woorden van de respondent. Bij uitzondering werd om praktische redenen één interview via email
afgenomen. Met het oog op een goede en duidelijke opname werd gepoogd om storende geluiden of
interventies te vermijden. Bijkomend werden nota’s gemaakt van informatie die belangrijk kon zijn
bij het verdere verloop van het interview of voor de interviews die nog moesten volgen. Op basis van
deze notities en de geluidsopname werd de topiclijst aangepast en uitgebreid naar de volgende
interviews toe. De opnames werden volledig getranscribeerd en vervolgens gecodeerd. De lijst met
codes is eveneens opgenomen in bijlage.
37
MAESSCHALCK, J., BEYENS, K. en DECORTE, T., ‘Ethische aspecten van criminologisch onderzoek’ in
Kwantitatieve en kwalitatieve criminologische onderzoeksmethodes: een introductie, GOETHALS, J. en
PAUWELS, L., (eds.), Leuven, Acco, 2009, 184-195.
Page 22
15
Deel I: Basisprincipes polygrafie
1.1: Inleiding
In dit eerste deel wordt het bredere kader rond de polygrafie geschetst. In eerste instantie wordt
kort beschreven hoe de polygraaf en het gebruik ervan in de strafrechtelijke context zijn ontstaan.
Vervolgens wordt dieper ingegaan op hoe de polygraaf werkt. Het gaat zowel om de meetapparatuur
op zich als om de redeneringen die achter het gebruik van de polygraaf als leugendetectie-apparaat
schuilgaan. Daarbij worden ook de drie bekendste interviewtechnieken gedetailleerd uiteengezet. Er
wordt voor gekozen om de waaier aan varianten op deze technieken niet te bespreken omdat de
bijdrage daarvan, tenminste wat deze masterproef betreft, relatief beperkt is. Na de bespreking van
de interviewtechnieken en hun kritieken wordt ingegaan op de Dienst Gedragswetenschappen van
de federale gerechtelijke politie en op het regelgevend kader rond het gebruik van de polygraaf.
1.2: Geschiedenis
De zoektocht naar manieren om leugenaars te ontmaskeren kent een lange geschiedenis: “[…] for as
long as there have been lies, there have been methods of lie detection.”38
Uit onderzoek blijkt dat
mensen slechte leugendetectors zijn.39 Daarom bestaan er verschillende technieken om toch te
kunnen achterhalen of iemand al dan niet liegt. Vroegere samenlevingen maakten gebruik van
creatieve procedures die vaak gebaseerd waren op tortuur of op een vorm van ‘trial by ordeal’
(godsoordeel) waarbij men er vanuit ging dat de onschuldige zou worden beschermd door een
hogere macht.40 De Oude Romeinen bijvoorbeeld gingen ervan uit dat een bleke huid, ontwijkende
antwoorden en herhaalde pogingen om van onderwerp te veranderen aangeven dat iemand liegt.41
In sommige delen van Europa werd een onschuldige verondersteld in staat te zijn om zijn arm langer
in kokend water te houden dan een schuldige. In Scandinavië werd van een van overspel
beschuldigde vrouw verwacht een heet strijkijzer vast te houden: als ze haar handen verbrandde
werd ze schuldig bevonden.42
Maar ook de veronderstelling dat liegen gepaard gaat met fysiologische reacties bestaat al een hele
tijd. In China bijvoorbeeld werden vermeende leugenaars gedwongen om op rijstpoeder te kauwen
en enige tijd later uit te spuwen. Als het uitgespuwde poeder droog was werd de betrokkene schuldig
38
FORD, E.B., ‘Lie detection: Historical, neuropsychiatric and legal dimensions’, International Journal of Law
and Psychiatry, 2006, nr. 29, 159-177. 39
ANDREWARTHA, D., l.c., 88-104. 40
GRUBIN, D. en MADSEN, L., l.c., 357-369. 41
VANNESTE, S., ‘De toepassing van de polygraaf bij verdachten. Waarheid of leugen?’, Panopticon, 2003, nr. 5,
425-437. 42
GRUBIN, D. en MADSEN, L., l.c., 357-369.
Page 23
16
bevonden.43 De idee is dat de angst om ontdekt te worden ervoor zorgt dat de spijsvertering wordt
geremd en zo de productie van speeksel wordt vertraagd. Ook in India en tijdens de Spaanse
Inquisitie gebruikte men een gelijkaardige techniek. 44 Dergelijke technieken worden vaak gezien als
voorloper van de meer moderne vormen van leugendetectie omdat ze eveneens gebaseerd zijn op
het vertrouwen van de betrokkene in de procedure, op zijn angst om betrapt te worden op een
leugen en op de fysiologische reacties die door deze angst veroorzaakt kunnen worden.45
De mogelijkheid om de hartslag te meten als middel om misleiding te detecteren werd reeds
gesuggereerd in de Middeleeuwen:
“[…] a nobleman suspected his wife of infidelity and informed one of his advisers of his suspicions. A test of the
wife’s faithfulness was arranged at a dinner where the adviser sat next to the nobleman’s wife and casually
laid his hand upon her wrist while conversing with her. During the conversation he mentioned the name of the
man suspected by the nobleman, whereupon the wife’s pulse immediately quickened, but when he later
mentioned the name of her husband he perceived no similar response. It is reported that a confession was
later elicited.”46
In 1730 kwam Daniel Defoe bij wijze van een experiment tot dezelfde vaststelling.47 Hij zag het meten
van de hartslag als een praktische en meer humane methode om criminelen te identificeren.48 Defoe
pleitte er dan ook voor om bij élk verhoor de polsslag te controleren.49
Sinds de 19e eeuw speelt de wetenschap een belangrijke rol bij de waarheidsvinding, te beginnen bij
het onderzoek van de Italiaanse fysioloog Angelo Mosso. Mosso was een leerling van Lombroso en
deed onderzoek naar de invloed van emoties en angst op het hart en de ademhaling. In het kader
van zijn onderzoek ontwikkelde hij een instrument om de bloeddruk en hartslag te meten, de
zogenaamde ‘plethysmograaf’.50 Maar ook Lombroso zelf heeft een belangrijk aandeel in deze
geschiedenis. Lombroso ging tijdens politieverhoren na of er bij verdachten veranderingen in
doorbloeding optraden die in verband konden worden gebracht met zgn. schuldige kennis (infra). Hij
43
VRIJ, A., ‘Liegen en misleiden tijdens het verhoor: kan de polygraaf een oplossing bieden?’ in Actuele thema’s
uit het strafrecht en de criminologie, VAN DAELE, D. en VAN WELZENIS, I., (eds.), Leuven, Universitaire Pers
Leuven, 2004, 195-206. 44
VANNESTE, S., l.c., 425-437. 45
LYKKEN, D.T., A tremor in the blood. Uses and abuses of the lie detector, Massachusetss, Perseus Books, 1998,
24. 46
MATTE, J.A., Forensic psychophysiology using the polygraph. Scientific truth verification – Lie detection, New
York, J. A. M. Publications, 1996, 11-12. 47
VANNESTE, S., l.c., 425-437. 48
MATTE, J.A., o.c., 11. 49
VANNESTE, S., l.c., 425-437. 50
MATTE, J.A., o.c., 12.
Page 24
17
was waarschijnlijk de eerste die leugendetectie op een systematische en wetenschappelijk
verantwoorde wijze toepaste.51
In 1915 ontwikkelde William Marston de ‘systolic blood pressure deception test’.52 Marston
beweerde de specifieke leugenrespons te hebben ontdekt en verklaarde de zoektocht naar manieren
om onderscheid te kunnen maken tussen waarheid en leugen voor gesloten.53 In 1917 publiceerde hij
zijn eerste van vele artikels.54 Met veel enthousiasme bepleitte hij de toepassing van zijn test binnen
de strafrechtsprocedure. In 1923 deed hij een poging om de resultaten van zijn leugendetectortest
als bewijs te laten gelden in de zaak Frye. De rechter stond Marston echter niet toe te getuigen noch
de test over te doen in de rechtszaal. Ook in beroep werden de resultaten van zijn test niet als bewijs
aanvaard omdat de test binnen de wetenschappelijke gemeenschap onvoldoende als geldig
beschouwd werd. Deze beslissing domineerde voor lange periode de houding t.a.v. de
toelaatbaarheid van wetenschappelijk bewijs in de Verenigde Staten (infra).55
De eerste wereldoorlog zorgde in de Verenigde Staten voor een grote sprong voorwaarts op het
gebied van elektronica. Bijgevolg zat ook de ontwikkeling van fysiologische meetapparatuur in de lift.
In 1921 ontwikkelde John Larson, psycholoog en tevens politieagent in California, een draagbaar
toestel dat continu en simultaan de ademhaling en cardiovasculaire veranderingen kon meten.56
Hierbij maakte hij gebruik van de ‘relevante/irrelevante vragentechniek’ (infra).57 Dit toestel werd
met succes gebruikt in criminele zaken.58 Enkele jaren later werd het toestel van Larson verbeterd en
uitgebreid door Keeler. Keeler registreerde de zweetsecretie en zorgde ervoor dat de fysiologische
signalen versterkt, geregistreerd en uitgeschreven werden. Het is naar het uitschrijven van de
fysiologische reacties op papier dat de naam ‘polygraaf’, wat letterlijk ‘veel-schrijver’ betekent,
verwijst.59 Het apparaat van Keeler was het eerste polygraaftoestel dat aangekocht werd door de FBI.
Het vormde het prototype voor de moderne polygraaf en echt grote wijzigingen heeft de traditionele
polygraaf niet meer ondergaan.60 Vandaag wordt echter wel gebruik gemaakt van een
computergestuurde polygraaf. Het Computerized Polygraphe System (CPS) kwam voor het eerst op
51
VANNESTE, S., l.c., 425-437. 52
Systolisch: met betrekking tot de samentrekking van de hartkamers 53
GRUBIN, D. en MADSEN, L., l.c., 357-369. 54
MASTROBERARDINO, S. en SANTANGELO, V., ‘New perspectives in assessing deception: The evolution of the
truth machine’, European Journal of Cognitive Psychology, 2009, vol. 21, nr. 7, 1085-1099. 55
GRUBIN, D. en MADSEN, L., l.c., 357-369. 56
MATTE, J.A., o.c., 22. 57
GRUBIN, D. en MADSEN, L., l.c., 357-369. 58
MATTE, J.A., o.c., 22. 59
VANNESTE, S., l.c., 425-437. 60
GRUBIN, D. en MADSEN, L., l.c., 357-369.
Page 25
18
de markt in 1991. Het volledige systeem wordt gecombineerd in één laptop. Dankzij deze
informatisering werd de interpretatie van de metingen objectiever.61
In de Verenigde Staten wordt polygrafie al jaren uitgeoefend en worden polygrafische toepassingen
als gemeengoed beschouwd.62 Maar ook in andere landen zoals Duitsland, Canada en Zuid-Afrika
worden polygraafonderzoeken reeds tientallen jaren systematisch uitgevoerd. In België daarentegen
werd pas in 1998 voor de eerste keer forensische polygrafie gebruikt in het kader van een
strafrechtelijk onderzoek.63 Men hoopte met behulp van de polygraaf het vastgelopen dossier naar
de Bende van Nijvel nieuw leven in te blazen. Op dat moment waren nog geen Belgische
politiemensen tot polygrafist opgeleid. Daarom deed men een beroep op een Franstalige Canadese
en een Nederlandstalige Zuid-Afrikaanse polygrafist.64 Eind 2000 heeft de Belgische politie twee
belangrijke successen geboekt door het gebruik van de polygraaf. De eerste zaak betrof een man die
verdacht werd van roofmoord maar steevast bleef ontkennen. Na een leugenachtig testresultaat ging
hij door de knieën en legde hij gedetailleerde bekentenissen af. De tweede zaak draaide rond een
brandweerman die verdacht werd van pyromanie. Ook hij bekende.65 Sindsdien zijn er honderden
aanvragen ingediend voor een polygraaftest (infra).
1.3: Werking van de polygraaf
1.3.1: Uitgangspunten en fysiologische parameters
De polygraaf is een meetinstrument dat op een computerscherm, of op papier voor de oudere
toestellen, een weergave geeft van fysiologische reacties van de persoon die op het toestel is
aangesloten.66 Het uitgangspunt bij metingen aan de hand van de polygraaf is dat de angst voor
ontdekking waarmee liegen gepaard gaat een zekere spanning of ‘arousal’ veroorzaakt.67 Er wordt
m.a.w. van uitgegaan dat leugenaars meer gespannen zullen zijn dan mensen die de waarheid
spreken.68 Die spanning kan gemeten worden. De polygraaf registreert dus fysiologische reacties
waarvan polygrafisten aannemen dat die het gevolg zijn van de spanning waarmee liegen gepaard
gaat. Benadrukt moet worden dat de polygraaf niet rechtstreeks leugens registreert. Men is verplicht
leugens op een indirecte manier te meten want er zijn noch specifieke fysiologische reacties noch
61
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., Leugens en hun detectie, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu,
2007, 295-296. 62
VANNESTE, S., l.c., 425-437. 63
BOCKSTAELE, M., ‘Wetenschap of Pinocchio: de polygraaf’, Politiejournaal, 2002, nr. 1, 14. 64
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 348. 65
MERCKELBACH, H., ‘Jokken met een rooie kop. De stille opmars van de leugendetector’, Skepter, 2002, nr. 2,
14-17. 66
VRIJ, A., l.c., 195-206. 67
RASSIN, E., VAN KOPPEN, P. en VRIJ, A., l.c., 2130-2136. 68
BOCKSTAELE, M., l.c., 14.
Page 26
19
gedragingen of uitspraken die op directe wijze een leugen aantonen. De term ‘leugendetector’ is in
dat opzicht misleidend.69
De polygraaf registreert simultaan elke minuscule verandering in hartslag, bloeddruk, ademhaling,
zweetklieractiviteit en bloedvolume. De eerste twee parameters, hartslag en bloeddruk, worden
gemeten aan de hand van een cardiograaf die rond de arm wordt bevestigd. De diepte en de
snelheid van het ademhalen worden gemeten door een pneumograaf, bestaande uit twee van lucht
voorziene riemen die rond de borst en de buik worden geplaatst. De huidgeleiding of
zweetklieractiviteit wordt dan weer gemeten door een galvanograaf waarbij twee elektroden aan de
vingers van de ondervraagde worden bevestigd. Het bloedvolume tenslotte wordt gemeten door een
plethysmograaf die op de pink wordt aangebracht.70 De techniek voor het meten van het
bloedvolume werd pas de laatste jaren verfijnd en wordt nog maar vier à vijf jaar als parameter in
rekening gebracht. Vanneste wijst op een mogelijk probleem bij het hanteren van dergelijke
fysiologische parameters: deze parameters hebben eigen wetmatigheden, interacties en functies,
waarbij psychologische processen slechts één type zijn die dergelijke lichamelijke veranderingen
kunnen teweegbrengen. Zo is zweetsecretie bijvoorbeeld onderdeel van het regulatiesysteem dat
onze lichaamstemperatuur op peil moet houden.71 Een hogere zweetsecretie wijst volgens Vanneste
dus niet noodzakelijk op het vertellen van een leugen. Al is wel bekend dat de zweetklieren aan de
binnenkant van de hand (en de voetzolen) sterk reageren op psychische stimulatie. Dit in
tegenstelling tot de andere zweetklieren die voornamelijk reageren op veranderingen in lichaam- en
omgevingstemperatuur.72
Naast de opmerking van Vanneste worden ook nog andere problemen gesignaleerd. Zoals gezegd
gaat men er bij een polygraaftest vanuit dat leugenaars meer gespannen zullen zijn dan mensen die
de waarheid spreken. Er zijn verschillende redenen waarom liegen kan geassocieerd worden met
toegenomen levels van spanning, nl. angst om ontdekt te worden, schaamte- en schuldgevoel
wanneer het feit ter sprake komt, angst om iets te verklappen of om ongeloofwaardig over te komen
en tenslotte de toegenomen cognitieve capaciteit die nodig is om een geloofwaardige leugen te
construeren en memoriseren.73 Maar niet élke leugenaar vertoont een met de polygraaf
waarneembare fysiologische reactie.74 In dergelijke gevallen is het zelfs denkbaar dat het voor de
ondervraagde belangrijker wordt om inconsistenties tussen verschillende verklaringen te voorkomen
69
VRIJ, A., l.c., 195-206. 70
MICHAUX, C., RAYNAL, J.P. en LACROIX, J.C., ‘La Polygraphie’, Revue de Droit Pénal et de Criminologie, 2000,
1081-1091. 71
VANNESTE, S., ‘Op zoek naar de nieuwe polygraaf?’, Panopticon, 2005, nr. 4, 74-78. 72
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 291. 73
FIEDLER, K., SCHMID, J. en STAHL, T., ‘What Is the Current Truth About Polygraph Lie Detection?’, Basic and
applied social psychology, 2002, vol. 24, nr. 4, 313-324. 74
RASSIN, E., VAN KOPPEN, P. en VRIJ, A., l.c., 2130-2136.
Page 27
20
dan om onenigheid tussen realiteit en verklaring te vermijden.75 Bovendien is het niet uitgesloten dat
ook bij waarheidsgetrouwe personen een zekere spanning waargenomen wordt. Deze spanning heeft
dan niets met liegen te maken maar kan bijvoorbeeld veroorzaakt worden door de oncomfortabele
situatie in de verhoorkamer of de ongerustheid over een onterechte verdenking die het gevolg kan
zijn van een vals-positief testresultaat.76 Ook kan de ondervraagde uit non-verbale signalen
opgemaakt hebben dat het om een cruciale vraag of antwoordalternatief gaat en alleen al daarom
een verhoogde reactie vertonen.77 Vanuit dit gegeven wijzen Vansteenwegen en Eelen er op dat het
belangrijk is dat een situatie gecreëerd wordt waarin men zo zeker mogelijk is dat het liegen of het
schuldig zijn de enige mogelijke oorzaak is van de verhoogde activiteit. Vandaar het belang van de
expertise van de ondervrager, een objectieve en doordachte ondervragingsstrategie en een
zorgvuldige selectie van de vragen.78
1.3.2: Interviewtechnieken
Een één-op-één-relatie tussen de gemeten reacties en leugens bestaat niet.79 Bovendien is er geen
specifieke autonome respons voor liegen. Men moet er zich dus van bewust zijn dat een conclusie op
basis van een polygraaftest altijd een afgeleide conclusie is. De kwaliteit van deze conclusie hangt
meer af van de wijze waarop de ondervragingssituatie wordt opgezet dan van de eigenlijke
registratie en interpretatie van de fysiologische reacties. Een goede interviewtechniek is dus
onontbeerlijk om tot een adequaat oordeel te kunnen komen.80
1.3.2.1: De Relevante/Irrelevante Vragentest
De relevante/irrelevante vragentechniek (RIT) werd door Larson ontwikkeld in 1932 en is een van de
oudste ondervragingstechnieken met gebruik van de polygraaf.81 Bij deze techniek krijgt de
ondervraagde twee types van vragen voorgeschoteld, nl. relevante en irrelevante of neutrale vragen.
Relevante vragen hebben betrekking op het misdrijf, bijvoorbeeld: “Heeft u in de nacht van 27 op 28
april 2007 Annick Van Uytsel ontvoerd?”. Irrelevante vragen daarentegen hebben niets met het
misdrijf te maken, bijvoorbeeld: “Is het vandaag donderdag?”. Men veronderstelt dan ook dat de
betrokkene waarheidsgetrouw antwoordt op de irrelevante vragen.82 Vervolgens worden de
75
FIEDLER, K., SCHMID, J. en STAHL, T., l.c., 313-324. 76
RASSIN, E., VAN KOPPEN, P. en VRIJ, A., l.c., 2130-2136. 77
VANSTEENWEGEN, D. en EELEN, P., ‘De waarheid, niets dan de waarheid? Algemene psychofysiologische
principes en hun relevantie voor een wetenschappelijke benadering van leugendetectie’ in De Polygraaf,
BOCKSTAELE, M., (ed.), Brussel, Politeia, 2000, 33-45. 78
Ibid. 79
RASSIN, E., VAN KOPPEN, P. en VRIJ, A., l.c., 2130-2136. 80
VANSTEENWEGEN, D. en EELEN, P., l.c., 33-45. 81
VRIJ, A., l.c., 195-206. 82
HONTS, C.R. en PERRY, M.V., ‘Polygraph Admissibility. Changes and Challenges’, Law and Human Behavior,
1992, vol. 16, nr. 3, 357-379.
Page 28
21
fysiologische reacties op beide type vragen met elkaar vergeleken. Indien de fysiologische reacties
sterker zijn voor de relevante vragen dan voor de irrelevante vragen gaat men ervan uit dat de
ondervraagde liegt.83
De RIT is gebaseerd op twee assumpties. Een eerste assumptie is dat een ondervraagde die liegt op
de relevante vragen meer gespannen zal zijn bij de relevante vragen dan bij de irrelevante vragen en
dat dit verschil in ‘arousal’ zal aangetoond worden door de polygraaf. Lykken wijst er echter op dat
dit niet altijd het geval zal zijn. Het is namelijk mogelijk dat sommige individuen zich geen zorgen
maken over of zich niet bewust zijn van de mogelijke gevolgen van de test. Daarnaast wijst Lykken er
ook op dat een schuldig persoon al gewoon kan zijn aan de verwijzingen naar de feiten doordat hij of
zij al eerdere ondervragingen heeft ondergaan. Bijgevolg valt het volgens Lykken niet uit te sluiten
dat deze individuen geen verhoogde fysiologische reacties vertonen bij het liegen of bij vragen die
verwijzen naar het misdrijf.84 Een tweede aanname houdt in dat een onschuldig persoon die eerlijk
antwoordt op de vragen niet meer reactie zal vertonen op de relevante vragen dan op de irrelevante
vragen.85 Deze aanname, en bijgevolg de techniek in het algemeen, wordt sterk bekritiseerd in de
literatuur. Het is immers niet onlogisch dat de relevante vragen ook voor de onschuldige persoon het
meest bedreigend zijn en zodoende sterkere fysiologische reacties uitlokken.86 Met deze ‘eerlijke
spanning’ wordt geen rekening gehouden.87 De RIT houdt dus een groot risico in op het ten onrechte
beschuldigen van de verdachte. Bepaalde aanwijzingen te snel als een teken van leugenachtigheid
bestempelen wordt ook wel eens de Othello-fout genoemd. De naam ‘Othello’ verwijst naar een
figuur in de gelijknamige roman van Shakespeare. Daarin vraagt Othello aan zijn vrouw of ze hem
bedrogen heeft. Haar angstige indruk overtuigde Othello van haar ontrouw. Othello zag niet dat ze
enkel bang had dat haar man haar niet zou geloven.88
Uit voorgaande paragrafen blijkt dat de relevante/irrelevante vragentest een eerder onbetrouwbare
polygraaftechniek is. Zowel voor- als tegenstanders van het gebruik van de polygraaf zijn het hierover
eens. Desondanks is de techniek niet volledig afgevoerd en wordt hij nog gebruikt door bv. de Noord-
Amerikaanse veiligheidsdiensten.89
83
VANNESTE, S., l.c., 425-437. 84
LYKKEN, D.T., o.c., 111. 85
Ibid. 86
VERSCHUERE, B., ‘De waarheid over de leugendetector’ in Het analyseren van de geloofwaardigheid van
verhoren, VRIJ, A. en SMETS, L., (eds.), Brussel, Politeia, 2008, 47-68. 87
VRIJ, A., ‘Door de mand. Liegen en het ontmaskeren van leugenaars: leugens en waarheden over de
polygraaf’ in De Polygraaf, BOCKSTAELE, M., (ed.), Brussel, Politeia, 2000, 11-32. 88
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 163. 89
VERSCHUERE, B., l.c., 47-68.
Page 29
22
Bron: VERSCHUERE, B., ‘De waarheid over de leugendetector’, Expertise en Recht, 2008, nr. 2, 48.
1.3.2.2: De Controle Vraag Techniek
De Controle Vraag Techniek (CQT) werd ontwikkeld door Reid met de ambitie tegemoet te komen
aan de kritieken op de relevante/irrelevante vragentechniek.90 Het is deze techniek die gebruikt
wordt in België. Bij de CQT worden door de polygrafist, eventueel met hulp van de politiedienst
belast met het onderzoek, drie types vragen (op)gesteld: irrelevante vragen, relevante vragen en
controlevragen. Ook in CQT worden dus irrelevante vragen gesteld, maar in tegenstelling tot bij de
RIT worden deze irrelevante vragen niet in rekening gebracht bij de beoordeling van de
waarachtigheid van de verklaring.91 De irrelevante vragen worden niet geacht enige spanning teweeg
te brengen en dienen om de ondervraagde op zijn gemak te stellen.92 De relevante vragen zijn vragen
die betrekking hebben op het misdrijf in kwestie. Deze vragen worden verwoord in eenvoudige,
concrete termen die een dubbelzinnige interpretatie uitsluiten.93 De controlevragen daarentegen
refereren niet specifiek naar het bewuste misdrijf maar naar ander ongewenst gedrag94, bv.
soortgelijke misdrijven of activiteiten uit het verleden van de ondervraagde.95 Controlevragen
worden algemeen gesteld, zijn eerder vaag en worden verondersteld zowel bij schuldige als bij
onschuldige verdachten spanning te veroorzaken.96 Deze spanning vormt het ‘baseline level’ op basis
waarvan de vergelijking kan worden gemaakt met de spanning op de relevante vragen.97
De wijze waarop een controlevraag gesteld en ingekleed wordt is essentieel. De inkleding van een
controlevraag gebeurt op een zodanige manier dat de vraag een zekere bezorgdheid opwekt bij de
90
VANNESTE, S., l.c., 425-437. 91
VERSCHUERE, B., l.c., 47-68. 92
VRIJ, A., De psychologie van de leugenaar. Liegen en voorgelogen worden op het werk, in de rechtszaal en
thuis, Lisse, Swets & Zeitlinger, 1998, 114. 93
RASKIN, D.C. en HONTS, C.R., ‘The comparison question test’ in Handbook of polygraph testing, KLEINER, M.,
(ed.), London-California, Academic Press, 2002, 1-47. 94
MEIJER, E.H. en VERSCHUERE, B., ‘The polygraph and the Detection of Deception’, Journal of Forensic
Psychology Practice, 2010, vol. 10, nr. 4, 325-338. 95
LYKKEN, D.T., o.c., 116. 96
VRIJ, A., l.c., 195-206. 97
LYKKEN, D.T., l.c., 17.
Page 30
23
ondervraagde en die persoon ertoe zal brengen de gedraging waarop de vraag betrekking heeft te
ontkennen.98 M.a.w., de polygrafist zal ervoor zorgen dat de ondervraagde eigenlijk geen andere
keuze heeft dan te liegen. De exacte formulering is afhankelijk van de persoonlijke omstandigheden
van de verdachte.99 Stel bijvoorbeeld dat een verdachte in een moordonderzoek ondervraagd wordt
met behulp van de polygraaf. Stel ook dat die verdachte vroeger al eens een proces verbaal gekregen
heeft omdat hij in een caféruzie iemand het ziekenhuis heeft ingeslagen en dat de polygrafist hiervan
op de hoogte is. Een controlevraag zou dan kunnen zijn: “Buiten deze zaak100
, heeft u ooit al iemand
letsel toegebracht?”. De polygrafist zal deze vraag inkleden door bv. te vertellen dat hij onmogelijk
kan begrijpen hoe mensen er toe komen fysiek geweld te gebruiken. Een andere optie is dat de
polygrafist suggereert dat het type persoon die anderen letsel toebrengt evengoed een moordenaar
zou kunnen zijn. Door de controlevraag op een dergelijke manier te introduceren kan de
ondervraagde bijna niet anders dan ontkennend te antwoorden, ook al zou hij dezelfde vraag buiten
een polygraafonderzoek wel bevestigend durven te beantwoorden. Toch is het niet uitgesloten dat
de ondervraagde toegeeft ooit al iemand letsel te hebben toegebracht, bv. omdat hij wel vermoedt
dat de polygrafist op de hoogte is van het proces verbaal dat hij heeft gekregen voor die caféruzie. In
dat geval wordt de verwoording van de controlevraag aangepast en zal ze als volgt worden gesteld:
“Buiten deze zaak, en buiten datgene wat u mij net hebt verteld, heeft u ooit al iemand letsel
toegebracht?”. De controlevraag wordt nog steeds verondersteld een leugen of op zijn minst een
bezorgdheid uit te lokken, ongeacht het aantal keer dat deze vraag opnieuw moet worden gesteld als
gevolg van toegevingen door de ondervraagde.101
Dit betekent dat zowel een schuldige als een onschuldige verdachte liegt op de controlevragen.
Daarenboven liegt de schuldige verdachte ook op de relevante vragen. Hoewel de schuldige
verdachte op beide type vragen liegt zal zijn fysiologische respons groter zijn op de relevante vragen
dan op de controlevragen omdat hij die eerste als meer bedreigend zal ervaren.102 De schuldige
verdachte trekt zich niets aan van de controlevragen en maakt zich enkel zorgen over de relevante
vragen.103 Dit is een eerste assumptie. Een tweede assumptie houdt in dat een onschuldige verdachte
een sterkere fysiologische respons zal vertonen bij het beantwoorden van de controlevragen dan bij
het beantwoorden van de relevante vragen. Enerzijds omdat hij enkel liegt bij het beantwoorden van
de controlevragen en anderzijds omdat de polygrafist een grote nadruk legt op die controlevragen.104
98
RASKIN, D.C. en HONTS, C.R., l.c., 1-47. 99
VRIJ, A., o.c., 115. 100
Buiten de zaak waarvoor de betrokkene ondervraagd wordt met de polygraaf 101
IACONO, W.G., ‘Effective Policing: Understanding How Polygraph Tests Work and Are Used’, Criminal Justice
and Behavior, 2008, vol. 35, 1295-1308. 102
LYKKEN, D.T., o.c., 123. 103
Informeel gesprek met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 05/04/2012. 104
VRIJ, A., l.c., 11-32.
Page 31
24
Elke ondervraagde zal dus zijn of haar bezorgdheid focussen op de vragen die voor hem of haar de
grootste bedreiging vormen om voor de test te zakken. Dit wordt ook wel eens ‘the inference rule’
genoemd.105 Samengevat betekent dit dat de verdachte leugenachtig wordt bevonden als zijn
fysiologische reactie op de relevante vragen groter is dan op de controlevragen. Omgekeerd wordt
de verdachte niet-leugenachtig bevonden als zijn fysiologische reactie sterker is op de
controlevragen dan op de relevante vragen. Indien de fysiologische reacties op beide type vragen
even sterk zijn is de uitslag van de test onbeslist of, zoals men dat in het vakjargon noemt,
‘inconclusive’.106
Ook de CQT heeft te kampen met heel wat tegenstanders en is onderhevig aan verscheidene
kritieken. Een eerste kritiek is vergelijkbaar met de kritiek op de RIT. Ook hier is er namelijk geen
sluitende garantie dat de schuldige verdachte de meeste spanning zal vertonen op de relevante
vragen.107 Bij de bespreking van de RIT werden reeds twee redenen vermeld, nl. de mogelijkheid dat
sommige individuen zich geen zorgen maken over of zich niet bewust zijn van de mogelijke gevolgen
van de test en de mogelijkheid dat een schuldig persoon al gewoon kan zijn aan de verwijzingen naar
de feiten doordat hij of zij al eerdere ondervragingen heeft ondergaan. Een derde reden heeft
specifiek betrekking op de CQT. Iacono stelt dat een schuldige verdachte ook een sterkere reactie
kan vertonen op de controlevragen dan op de relevante vragen. Hij geeft daarbij het voorbeeld van
een seksueel delinquent:
“For instance, in the case of sex offenders, many of their crimes are undetected, but these crimes are likely to
be covered by a typical control question, for example: “Have you ever committed a sex act you were ashamed
of?” A guilty sex offender who is worried that the polygraph will lead to suspicion in other crimes by virtue of
concern directed at control questions has ample reason to respond disproportionately more strongly to these
questions.”108
Ten tweede kan men ook niet met volledige zekerheid stellen dat onschuldige verdachten sterkere
fysiologische reacties zullen vertonen op de controlevragen dan op de relevante vragen.109
Onschuldige verdachten kunnen de relevante vragen herkennen en beseffen dat het er tijdens die
vragen echt om doet. Dit kan ook bij onschuldige verdachten tot heel wat spanning leiden.110 Neem
bijvoorbeeld een onschuldige verdachte die een enorme schrik heeft om valselijk beschuldigd te
worden. Het waarheidsgetrouw kunnen beantwoorden van de relevante vraag is voor deze
105
MEIJER, E.H. en VAN KOPPEN, P.J., ‘Lie Detectors and the Law: The Use of the Polygraph in Europe’ in
Psychology and law. Bridging the Gap, CANTER, D. en ZUKAUSKIENE, R., (eds.), Hampshire-Burlington, Ashgate,
2008, 31-50. 106
HONTS, C.R. en PERRY, M.V., l.c., 357-379. 107
VRIJ, A., l.c., 195-206. 108
IACONO, W.G., l.c., 1299. 109
VANNESTE, S., l.c., 425-437. 110
VRIJ, A., l.c., 195-206.
Page 32
25
verdachte bijzonder belangrijk. Volgens Iacono is het dan ook mogelijk dat deze onschuldige
verdachte bij het beantwoorden van de relevante vraag dezelfde fysiologische reacties vertoont als
een schuldige verdachte.111
Ten derde wijzen onder meer Vrij en Verschuere op de grote en moeilijke rol van de polygrafist. Het
opstellen van goede controlevragen is niet eenvoudig maar wel cruciaal. Opdat de test zou slagen
moet de polygrafist controlevragen stellen die een sterkere fysiologische reactie oproepen dan de
relevante vragen indien de verdachte schuldig is, maar die een zwakkere fysiologische reactie
oproepen indien de verdachte onschuldig is. Bovendien kan de polygrafist nooit zeker weten of de
vragen die hij gaat stellen het gewenste doel zullen bereiken.112 Daarnaast zou de persoonlijke
overtuiging van de polygrafist over de schuld of onschuld van de verdachte de resultaten kunnen
beïnvloeden.113
Ten vierde wordt de CQT ook bekritiseerd als a-theoretisch. In tegenstelling tot de Schuldige Kennis
Techniek bestaat voor de CQT geen wetenschappelijk onderbouwde theorie.114 Ook ‘the inference
rule’ zou maar weinig ondersteuning vinden in de psychologische theorieën.115 Voorstanders spreken
dit tegen.
De kritieken op de CQT zijn vrij talrijk en zijn uitgebreid beschreven in verschillende publicaties. Hoe
komt het dan dat de CQT wereldwijd toch de meest toegepaste polygraaftechniek is? De redenen
hiervoor zijn eerder praktisch dan theoretisch.116 Zoals reeds vermeld zal de polygrafist op het einde
het resultaat meedelen aan de ondervraagde. Indien de verdachte voor de test gezakt is heeft men
een instrument in handen om de betrokkene te confronteren en bijkomend te ondervragen (infra).117
Dit gegeven gecombineerd met de consensus over de gebrekkige relevante/irrelevante vragentest en
de beperkte toepasbaarheid van de Schuldige Kennis Techniek (infra) kan het veelvuldig gebruik van
de CQT verklaren. Bovendien zijn de successen talrijk en kunnen niet alle testen waarbij gebruik
gemaakt wordt van de CQT over dezelfde kam geschoren worden (infra).
111
IACONO, W.G., l.c., 1295-1308. 112
VRIJ, A., o.c., 117-118. 113
VERSCHUERE, B., l.c., 47-68. 114
VERSCHUERE, B., l.c., 47-68. 115
MEIJER, E.H. en VAN KOPPEN, P.J., l.c., 31-50. 116
Ibid., 40. 117
IACONO, W.G., l.c., 1295-1308.
Page 33
26
Bron: VERSCHUERE, B., ‘De waarheid over de leugendetector’, Expertise en Recht, 2008, nr. 2, 48.
1.3.2.3: De Schuldige Kennis Techniek (GKT)
De Schuldige Kennis Techniek of Verborgen Informatie Test werd in 1959 ontwikkeld door Lykken.
Het doel van de GKT is niet om leugens de detecteren maar wel de aanwezigheid van zogenaamde
‘guilty knowledge’ of ‘schuldige kennis’.118 Met ‘schuldige kennis’ bedoelt men informatie over het
misdrijf waarover enkel de dader kan beschikken.119 Men wil m.a.w. achterhalen of de ondervraagde
beschikt over informatie rond het misdrijf die hij of zij niet wil prijsgeven.120 In tegenstelling tot de
hierboven besproken technieken is bij de GKT niet onmiddellijk duidelijk wat de relevante vraag is.121
Bij de GKT wordt gebruik gemaakt van een reeks multiple-choice vragen bestaande uit één relevant
alternatief en een aantal neutrale alternatieven. Deze neutrale- of controle-alternatieven worden zo
gekozen dat een onschuldige die ondervraagd wordt niet in staat is om ze te onderscheiden van het
relevante alternatief.122 Bovendien is de kans dat een onschuldige verdachte toevallig meerdere
malen sterkere reacties vertoont bij de relevante alternatieven erg klein.123 De onschuldige verdachte
is bij de GKT dus beter beschermd dan bij de RIT of de CQT.
Als eerste alternatief zal men altijd een onjuist alternatief nemen omdat ondervraagden daar vaak
iets sterker zouden op reageren.124 Een voorbeeld van een meerkeuzevraag uit de GKT zou kunnen
zijn:
118
LYKKEN, D.T., o.c., 38. 119
VERSCHUERE, B. en CROMBEZ, G., ‘Déjà vu! The effect of previewing test items on the validity of the
Concealed Information polygraph Test’, Psychology, Crime & Law, 2008, vol. 14, nr. 4, 287-297. 120
VRIJ, A., o.c., 121. 121
VERSCHUERE, B., l.c., 47-68. 122
BEN-SHAKHAR, G. en ELAAD, E., ‘The guilty knowledge test (GKT) as an application of psychophysiology:
future prospects and obstacles’ in Handbook of polygraph testing, KLEINER, M., (ed.), London-California,
Academic Press, 2002, 87-102. 123
VERSCHUERE, B., l.c., 47-68. 124
VRIJ, A., o.c., 121-122.
Page 34
27
1. Het moordwapen was een mes (onjuist)
2. Het moordwapen was een vuurwapen (onjuist)
3. Het moordwapen was een baseballknuppel (onjuist)
4. Het moordwapen was een gif (juist)
5. Het moordwapen was een touw (onjuist)
Bij de ideale meerkeuzevraag is geen enkel alternatief intrinsiek meer bedreigend dan een ander. Dit
wil zeggen dat idealiter de correctheid van het relevante alternatief als enige kenmerk het
onderscheid maakt tussen het relevante alternatief en de controle-alternatieven.125 Indien de
ondervraagde sterkere fysiologische reacties vertoont bij het vierde en dus relevante alternatief is
bijgevolg duidelijk dat hij over ‘schuldige kennis’ beschikt. Beschikken over dergelijke kennis wil
uiteraard nog niet zeggen dat de ondervraagde ook daadwerkelijk het misdrijf heeft gepleegd. Wel
kan het een indicatie zijn dat de ondervraagde meer weet over de feiten dan dat hij of zij in eerste
instantie wil toegeven. Maar hoe komt het nu dat iemand die over schuldige kennis beschikt effectief
sterker zal reageren op het relevante alternatief? Volgens Lykken gaat het hier om de
oriëntatiereflex. De oriëntatiereflex is een geheel van fysiologische en gedragsmatige reacties die
uitgelokt worden door nieuwe stimuli of door verandering in stimulatie.126 Een voorbeeld van deze
reflex is altijd opkijken bij het horen van de eigen naam. Bij de GKT zal elk aangeboden alternatief
een oriëntatiereactie uitlokken bij de ondervraagde. Bij ondervraagden die niet over schuldige kennis
beschikken zullen de antwoorden gelijkaardige oriëntatiereacties uitlokken. Bij een ondervraagde die
wel over schuldige kennis beschikt zal het relevante alternatief er uitspringen en een sterkere
oriëntatiereactie uitlokken. De fysiologische reacties die daarmee gepaard gaan worden vervolgens
opgepikt door de polygraaf.127
Ondanks de vermeldde voordelen van de GKT, nl. de bescherming voor een onschuldige verdachte en
de theoretische onderbouwing, wordt de techniek zelden toegepast (m.u.v. Japan).128 De
belangrijkste reden daarvoor is dat het moeilijk is om goede vragen op te stellen. Een degelijke vraag
moet betrekking hebben op een specifiek aspect van het misdrijf, een aspect waarvan de schuldige
op de hoogte is én dat hij zich herinnert tijdens de polygraaftest. Dit laatste kan een probleem zijn
aangezien polygraaftests soms lang na de feiten plaatsvinden.129 Om hieraan tegemoet te komen kan
men kiezen voor alternatieven die betrekking hebben op zaken die onderdeel waren van de planning
van het misdrijf. Deze zaken hebben immers een grotere kans om herinnerd te worden dan
125
BEN-SHAKHAR, G., BAR-HILLEL, M. en KREMNITZER, M., ‘Trial by Polygraph: Reconsidering the Use of the
Guilty Knowledge Technique in Court’, Law and Human Behavior, 2002, vol. 26, nr. 5, 527-541. 126
BEN-SHAKHAR, G. en ELAAD, E., l.c., 87-102. 127
VERSCHUERE, B., l.c., 47-68. 128
MEIJER, E.H. en VERSCHUERE, B., l.c., 325-338. 129
BEN-SHAKHAR, G. en ELAAD, E., l.c., 87-102.
Page 35
28
voorwerpen of omstandigheden waarmee de dader bij de uitvoering van het misdrijf onverwacht of
ongepland mee geconfronteerd werd.130 Helaas kan de polygrafist nooit met zekerheid weten of de
schuldige verdachte het antwoord wel kent.131
Een ander probleem is de mogelijke lekkage van informatie. Om de GKT te kunnen toepassen moet
men vragen kunnen opstellen waarop enkel de schuldige verdachte en degene die de vragen opstelt
het antwoord kennen.132 Men moet m.a.w. ten stelligste vermijden dat een onschuldige verdachte
over schuldige kennis beschikt en/of het relevante alternatief van de controle-alternatieven kan
onderscheiden. Dit betekent o.a. dat het misdrijf niet uitvoerig mag besproken zijn in de media en
dat de onderzoekers geen details mogen vrijgegeven hebben bij eerdere ondervragingen.133 Om na
te gaan of de ondervraagde het relevante alternatief herkent kan men voorafgaand aan de eigenlijke
test de verschillende alternatieven aan de ondervraagde presenteren. Geargumenteerd werd echter
dat het vooraf presenteren van de alternatieven de oriëntatiereflex zou afzwakken en
dientengevolge ook de mogelijkheid om schuldige kennis te detecteren. Verschuere en Crombez
hebben hier onderzoek naar verricht en zijn tot de vaststelling gekomen dat het vooraf presenteren
van de alternatieven een efficiënte detectie niet in de weg staat. Zij raden een dergelijke preview dan
ook aan.134
Bron: VERSCHUERE, B., ‘De waarheid over de leugendetector’, Expertise en Recht, 2008, nr. 2, 50.
1.3.3: Tegenmaatregelen en tegen-tegenmaatregelen
Naast de aandacht voor de opmerkingen van critici aangaande de polygraaf in het algemeen, en voor
de bestaande kritieken die betrekking hebben op de interviewtechnieken in het bijzonder, is er een
aandachtspunt dat nog niet aan bod is gekomen, nl. het gebruik van tegenmaatregelen. Een vaak
130
VERSCHUERE, B. en CROMBEZ, G., l.c., 287-297. 131
VRIJ, A., o.c., 123. 132
VRIJ, A., l.c., 195-206. 133
VANNESTE, S., l.c., 425-437. 134
VERSCHUERE, B. en CROMBEZ, G., l.c., 287-297.
Page 36
29
beschreven kritiek op het gebruik van de polygraaf is dat hij kan bedrogen worden door het hanteren
van tegenmaatregelen of ‘countermeasures’. Tegenmaatregelen zijn pogingen van een verdachte om
zijn of haar lichamelijke reacties tijdens een polygraaftest te beïnvloeden.135 Door het gebruik van
tegenmaatregelen probeert de verdachte het resultaat van de test te manipuleren. Er zijn drie types
van tegenmaatregelen: mentale tegenmaatregelen (bv. hypnotisch geïnduceerd geheugenverlies),
fysieke tegenmaatregelen (bv. op de tong bijten of de tenen tegen de grond drukken) en
farmaceutische tegenmaatregelen (bv. gebruik van alcohol of illegale drugs).136
Dat verdachten tegenmaatregelen gebruiken is niet onaannemelijk gezien de verstrekkende gevolgen
dat het (leugenachtige) resultaat van een polygraaftest kan hebben. Meestal zal het dus gaan om een
schuldige verdachte die tegenmaatregelen toepast met als doel een vals-negatief testresultaat te
verkrijgen. De opmerking dat iemand de polygraaf en de polygrafist kan bedriegen wordt
voornamelijk geformuleerd als het gaat over de CQT. Een eerste mogelijkheid is dat de verdachte de
reacties op de relevante vragen probeert af te zwakken. Deze optie is echter weinig waarschijnlijk
aangezien spanning kunstmatig verlagen veel moeilijker is dan spanning kunstmatig verhogen.137
Meer plausibel is dat de verdachte bij het beantwoorden van de controlevragen probeert de
fysiologische reacties te versterken. Hierdoor probeert men de versterkte fysiologische reacties bij de
relevante vraag verborgen te houden. Ook bij de GKT kunnen tegenmaatregelen worden gebruikt.138
De uitkomst van de GKT kan beïnvloed worden door een vergelijkbare strategie, nl. door de
fysiologische reacties op de controle-alternatieven te versterken.139
Opdat een verdachte tegenmaatregelen zou kunnen hanteren moet hij uiteraard op de hoogte zijn
van het bestaan ervan. Helaas volstaat een beetje opzoekwerk om zich hierover te informeren.
Informatie rond tegenmaatregelen is beschikbaar voor het grote publiek via gratis en commerciële
websites. Een bekend voorbeeld is ‘www.antipolygraph.org’, een website die is opgericht door een
Amerikaan wiens carrière bij de FBI geruïneerd werd door een polygraaftest.140 Bovendien kan men,
net als studenten, talrijke wetenschappelijke publicaties vinden over de polygraaf waarin de
problematiek van de tegenmaatregelen wordt beschreven. Maar heeft dergelijke informatie wel
degelijk een invloed op de accuraatheid van de polygraaf? In 1986 concludeerde Rover na onderzoek
dat het voorzien van de ondervraagde van informatie m.b.t. tegenmaatregelen geen effect heeft op
de accuraatheid van de CQT. Wat wel een negatieve invloed kan hebben is de cumulatie van
135
VRIJ, A., l.c., 11-32. 136
MATTE, J.A., o.c., 537-545. 137
VRIJ, A., l.c., 11-32. 138
BEN-SHAKHAR, G. en ELAAD, E., l.c., 94. 139
BEN-SHAKHAR, G., BAR-HILLEL, M. en KREMNITZER, M., l.c., 527-541. 140
MEIJER, E.H., MERCKELBACH, H. en VERSCHUERE, B., ‘De leugendetector van Jos Buschman’, Nederlands
Tijdschrift tegen de Kwakzalverij, 2009, afl. 3, 13-15.
Page 37
30
informatie over en oefeningen op het bedriegen van de polygraaf.141 Meer recent onderzoek door
Honts en Alloway (2007) bevestigt deze bevindingen. Enkel individuele training in het gebruik van
tegenmaatregelen kan de schuldige verdachte helpen een negatief testresultaat te bekomen.142 En
dan nog, fysieke tegenmaatregelen zullen eerder leiden tot een onbeslist resultaat dan tot een niet-
leugenachtig resultaat.143 Bovendien kan het gebruik van tegenmaatregelen zonder training een
averechts effect hebben doordat de kans om als leugenachtig te worden bevonden toeneemt.144
Toch is het aangewezen dat polygrafisten op hun hoede zijn voor het gebruik van tegenmaatregelen
en deze proberen te neutraliseren door ze te ontdekken of instrumenteel te registreren. Om
polygrafisten hierbij een handje te helpen is men tegenmaatregelen-detectoren gaan ontwikkelen.
Concreet gaat het om een toestel dat spieractiviteit registreert en zo tegenmaatregelen kan
detecteren.145 In België zijn bewegingssensoren geplaatst in de zitting en de armsteunen van de stoel
waarin de verdachte plaatsneemt om op die manier na te gaan of de verdachte zich waagt aan
tegenmaatregelen.146 Daarnaast kan men ook gebruik maken van andere zgn. tegen-
tegenmaatregelen. Zo kan men bijvoorbeeld verhinderen dat een ondervraagde met de tenen op de
grond drukt door een stoel te nemen waarbij hij niet met de voeten aan de grond kan.147
1.4: Afdeling polygrafie van de federale gerechtelijke politie
Het verhoor met behulp van de polygraaf wordt beschouwd als een gespecialiseerde opdracht van
gerechtelijke politie, behorend tot de bevoegdheid van de federale politie.148 De polygrafisten zijn
federale politieambtenaren die werkzaam zijn op de afdeling polygrafie van de Dienst
Gedragswetenschappen. De Dienst Gedragswetenschappen van de federale gerechtelijke politie is
opgestart in 2001. De dienst situeert zich onder de Directie van de technische en wetenschappelijke
politie. Deze directie staat in voor het beleid inzake forensische materies die de materiële
aanwijzingen in de onderzoeken die gevoerd worden door de recherchediensten (lokaal en federaal)
behandelen. Zij verleent eveneens steun aan de Laboratoria voor Technische en Wetenschappelijke
141
HONTS, C.R. en ALLOWAY, W.R., ‘Information does not affect the validity of a comparison question test’,
Legal and Criminological Psychology, 2007, vol. 12, 311-320. 142
Ibid. 143
MEULMAN, M. (07/07/2009) ‘Liegt de leugendetector?’ [WWW]. Studiekring voor Kritische Evaluatie van
Pseudowetenschap en het Paranormale: http://skepp.be/artikels/wetenschap/interdisciplinair/liegt-de-
leugendetector [06/03/2012] 144
HONTS, C.R. en ALLOWAY, W.R., l.c., 311-320. 145
VANNESTE, S., l.c., 74-78. 146
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 300. 147
VANNESTE, S., l.c., 74-78. 148
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 3.
Page 38
31
Politie, de magistraten en de politiediensten.149 De Dienst Gedragswetenschappen bestaat uit drie
afdelingen die in hun missie noties van psychologie en communicatie centraal stellen. Het gaat om de
afdelingen verhoor van minderjarigen, gedragsanalyse en polygrafie. Deze drie afdelingen dragen bij
tot de optimalisering van de inzameling en/of analyse van informatie over een misdrijf. De dienst
draagt ook bij tot de constante verbetering van de onderzoeksprocessen.150 Binnen de Dienst
Gedragswetenschappen werken vijf polygrafisten, allen opgeleid tot polygrafist op ‘The Royal
Canadian Mountain Police College’. De polygrafisten moeten geregeld op bijscholing in Canada en
geven daar feedback over zaken waarin zij een test hebben afgenomen. Om op de hoogte te blijven
van de recentste onderzoeken m.b.t. de polygraaf nemen de polygrafisten ook deel aan jaarlijkse
bijeenkomsten in de VS met polygrafisten uit de hele wereld.151
1.5: De regeling betreffende het gebruik van de polygraaf in strafzaken
Over het wettelijke kader rond de polygrafie kan men kort zijn: er is er geen. Tot op vandaag wordt
het gebruik van de polygraaf geregeld door de omzendbrief nr. COL 3/2003 van het College van
Procureurs-generaal bij de Hoven van Beroep ‘betreffende de Ministeriële omzendbrief betreffende
het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van artikel 112 ter van het Wetboek
van Strafvordering’. Het objectief is om uiteenlopende praktijken o.b.v. eigen regels en gewoonten
te vermijden.152 Het gebruik van de polygraaf omkaderen via een omzendbrief heeft als voordeel dat
de polygraaftest op een zo optimaal mogelijke, eenvormige en gecontroleerde wijze kan worden
uitgevoerd.153 Bovendien wordt zo een bepaalde zekerheid ingebouwd voor de verdachte.154
Ondanks het feit dat de regeling via omzendbrief in de praktijk zelden voor problemen zorgt zou het
volgens substituut-procureur B. Baeyens correcter en aangenamer werken zijn met een wettelijke
regeling aangezien een COL niet door iedereen gelezen wordt.155 Ook onderzoeksrechter D. Van den
Bossche vindt dat er werk moet gemaakt worden van een parlementair debat en een wettelijk kader,
o.a. omdat de COL niet helemaal Europa-bestendig is.156 Het verhoor met de polygraaf is voor een
149
FEDERALE POLITIE (2011) ‘directie van technische en wetenschappelijke politie’ [WWW]. Site van de
Belgische federale politie: http://www.polfed-fedpol.be/org/org_dgj_djt_nl.php [16/02/2011] 150
DGJ (2011) ‘DJT Gedragswetenschappen (GWSC)’ [INTRANET]. Portal:
http://10.5.5.53:8000/help/h5.php?DJT-SCCOM=&lxyz=N [16/02/2011] 151
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 296. 152
GOOSSENS, F., ‘L’audition de suspects par la police en Belgique et le recours à la narcoanalyse, à l’hypnose
et au polygraphe: un état de la question et quelques réflections inspirées par la Convention européenne de
sauvegarde des droits de l’homme et des libertés fondamentales’, Revue international de criminologie et de
police technique et scientifique, 2007, nr. 4, 437-454. 153
REYNDERS, D. ‘Naar een gestructureerde aanwending van de polygraaf!’ in De Polygraaf, BOCKSTAELE, M.,
(ed.), Brussel, Politeia, 2000, 93-103. 154
VANNESTE, S., l.c., 425-437. 155
Interview met B. Baeyens, Substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 06/03/2012. 156
Interview met D. Van den Bossche, Onderzoeksrechter, Gent, 12/03/2012.
Page 39
32
deel wettelijk geregeld via artikel 112 ter Sv. maar de omzendbrief bevat hoofdzakelijk
aanbevelingen waaruit geen enkele juridische regel kan worden afgeleid.157
In de omzendbrief wordt het verhoor met behulp van de polygraaf beschreven als een bijzondere
methode van ondervraging.158 Het verhoor wordt afgenomen door een gespecialiseerd
politieambtenaar die wordt gevorderd door de procureur des Konings of de onderzoeksrechter. De
polygrafist die de ondervraging uitvoert wordt niet belast met het onderzoek, de leiding van het
onderzoek blijft bij de oorspronkelijk aangewezen politiedienst.159 De verschillende fasen van het
verhoor (infra) worden audiovisueel geregistreerd en maken het voorwerp uit van een proces-
verbaal dat, met dezelfde woorden als deze gebruikt bij de test, de vragen en antwoorden van de
eigenlijke test vermeldt.160 De audiovisuele registratie maakt een integraal bestanddeel uit van de
polygraaftest en wordt opgelegd met het oog op de bescherming van de rechten van verdediging en
om te voldoen aan de vereisten bepaald door artikel 47bis van het Wetboek van Strafvordering.161
Het verhoor met behulp van de polygraaf moet worden beschouwd als een hulpmiddel om de
waarheid te ontdekken en het onderzoek in een bepaalde richting te sturen. De resultaten van de
test zijn relevant met het oog op de uitwerking van hypotheses in het kader van het onderzoek.162
Men mag echter geen beroep doen op de polygraaf voor louter oriënterend onderzoek.163 De
resultaten zijn enkel een extra hulpmiddel bij het onderzoek en moeten worden gestaafd door
andere gegevens die het onderzoek heeft opgeleverd. Dit impliceert dat de politieambtenaren en de
magistraten nooit alleen de resultaten van een polygraaftest in rekening mogen nemen.164 In
overeenstemming met het advies van de Dienst voor het Strafrechtelijk beleid is het resultaat van
een polygraaftest dus onvoldoende als middel om schuld te bewijzen wanneer dit niet mogelijk zou
zijn zonder het resultaat van de polygraaftest.165 De bewijswaarde van de polygraaftest wordt meer
uitgebreid besproken in deel III.
157
Omzendbrief nr. COL 3/2003 van het College van Procureurs-generaal bij de Hoven van Beroep, 6/05/2003,
2. 158
Omzendbrief nr. COL 3/2003 van het College van Procureurs-generaal bij de Hoven van Beroep, 6/05/2003,
2. 159
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 3. 160
Omzendbrief nr. COL 3/2003 van het College van Procureurs-generaal bij de Hoven van Beroep, 6/05/2003,
3. 161
Omzendbrief nr. COL 3/2003 van het College van Procureurs-generaal bij de Hoven van Beroep, 6/05/2003,
4. 162
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 2. 163
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 5. 164
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 2. 165
REYNDERS, D. l.c., 93-103.
Page 40
33
Aan het gebruik van de polygraaf in strafzaken zijn een resem voorwaarden verbonden. Een eerste
belangrijke voorwaarde is dat de ondervraagde persoon vrij en met kennis van zaken toestemming
moet geven. Met ‘vrij’ bedoelt men dat er geen morele druk mag uitgeoefend worden op een
persoon om hem de polygraaftest te doen ondergaan. Opdat de ondervraagde met kennis van zaken
toestemming zou kunnen geven moet de ondervraagde nauwkeurig worden ingelicht over de
werking van de polygraaf en over de geschatte graad van wetenschappelijke betrouwbaarheid. Dit
impliceert dat het verboden is de ondervraagde te doen geloven dat de polygraaf onfeilbaar is.
Bovendien kan de ondervraagde zijn toestemming ten allen tijde intrekken, ook tijdens de test.166
Een weigering tot deelname mag noch rechtstreeks, noch onrechtstreeks tegen hem worden
gebruikt.167 Het ten laste doen gelden van een weigering zou in strijd zijn met het recht van
verdediging en het vrij beslissingsrecht van de ondervraagde aantasten.168 Toch is de weigering terug
te vinden in het dossier, waardoor het niet helemaal uit te sluiten valt dat een rechter hierdoor
(onbewust) wordt beïnvloed.169
Ten tweede moet de te ondervragen persoon in goede lichamelijke en geestelijke conditie zijn. De
polygrafist moet zich hiervan vergewissen vóór de aanvang van het verhoor. Mocht de persoon
onder invloed van alcohol of drugs zijn wordt de test niet uitgevoerd. Op deze manier kunnen
farmaceutische tegenmaatregelen (gedeeltelijk) geneutraliseerd worden. Daarnaast is ook
fysiologische maturiteit vereist. Over het algemeen zijn de betrokkenen dus meerderjarig, m.u.v.
minderjarigen die ten minste 15 jaar oud zijn en waarbij de ouders of wettelijke vertegenwoordigers,
en de minderjarige zelf, daarmee instemmen.170
Los van de voorwaarden m.b.t. de te ondervragen persoon wordt ook het verhoor op zich aan
voorwaarden onderworpen. Het verhoor moet plaatsvinden in een aangepaste ruimte, geïsoleerd
tegen storend lawaai van buitenaf. Deze ruimte moet bovendien uitgerust zijn met een video-
opnamesysteem.171 Naast het verhoorlokaal is er ook nog een regielokaal en een aparte ruimte waar
de analyse van de resultaten gebeurt. Tijdens het verhoor mogen alleen vragen worden gesteld over
166
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 4. 167
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 5. 168
TRAEST, P., ‘De polygraaf en het bewijsrecht in strafzaken’ in De Polygraaf, BOCKSTAELE, M., (ed.), Brussel,
Politeia, 2000, 67-84. 169
HAEX, R. (16/04/2008) ‘Seksualiteit en strafrecht. Enkele knelpunten in de rechtspraktijk’ [PDF].
Advocatennet:
http://www.advocatennet.be/uploads/advocatennet/pdf/STRAFRECHT_SEKSUALITEIT_RIK%20HAEX.pdf
[14/10/2011] 170
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 7. 171
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 7.
Page 41
34
de precieze materiële feiten betreffende het onderzoek waarvoor de medewerking van de polygrafist
is gevraagd. Vragen die erop gericht zijn de persoonlijkheid van de ondervraagde op algemene wijze
te beoordelen worden uitgesloten.172
Verder zijn er nog enkele voorwaarden die betrekking hebben op de aanwending van een
polygraaftest. Een polygraaftest kan niet zomaar voor elke zaak aangevraagd worden en mag niet
gezien worden als een gemakkelijkheidsoplossing. Concreet gaat het om het gekende principe van
proportionaliteit: de polygraaf mag enkel worden aangewend voor de opheldering van misdaden of
ernstige wanbedrijven, waarbij de procureur des Konings en de onderzoekers ten minste moeten
beschikken over een aantal gegevens op grond waarvan zij redelijkerwijs een of meer personen ervan
kunnen verdenken op enigerlei wijze te hebben deelgenomen aan het plegen van de feiten waarop
het onderzoek betrekking heeft, ofwel kunnen veronderstellen dat een persoon over relevante
informatie beschikt in verband met bovengenoemde misdaden of wanbedrijven.173 Men heeft hierbij
niet geopteerd om een lijst met misdrijven op te stellen die voor de polygraaf in aanmerking komen.
Het voordeel van een dergelijke lijst is dat ze het gebruik van de polygraaf kan beperken. Anderzijds
wijst Traest op het risico dat de polygraaf in deze zaken systematisch zal worden toegepast en er een
overmatig belang aan zal gehecht worden.174 Naast proportionaliteit wordt het al even gekende
principe van subsidiariteit geplaatst: de polygraaf mag slechts worden gebruikt indien de redelijke en
adequate aanwending van andere onderzoeksmiddelen onvoldoende gegevens kan verschaffen om
een misdaad of wanbedrijf vast te stellen of om de dader(s) ervan te ontdekken.175 Daarbij
aansluitend moet voldaan zijn aan het ‘criterium van noodzaak’. Dit betekent dat de politiediensten
en magistraten niet louter ter bevestiging een beroep mogen doen op de polygraaf ingeval zij reeds
over voldoende gegevens beschikken om de schuld van de verdachte of de juistheid van zijn
beweringen aan te tonen.176
De voorwaarde dat de ondervraagde persoon vrij en met kennis van zaken zijn toestemming moet
geven brengt met zich mee dat het verhoor met behulp van de polygraaf nooit een dwangmaatregel
kan zijn. Vandaar dat een polygraaftest zowel kan gevorderd worden door de procureur des Konings
in een opsporingsonderzoek als door de onderzoeksrechter in een gerechtelijk onderzoek. Enerzijds
kan de procureur des Konings voorstellen aan een persoon om verhoord te worden aan de hand van
172
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 2. 173
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 5. 174
TRAEST, P., l.c., 67-84. 175
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 5. 176
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 2.
Page 42
35
de polygraaf, anderzijds kan hij ook een persoon die om een test verzoekt daartoe machtigen
(infra).177
1.6: Besluit
De interesse in psychofysiologische leugendetectie was in eerste instantie een Amerikaans
fenomeen. Inmiddels lijkt het gebruik van de polygraaf wereldwijd toe te nemen, met inbegrip van
België.178 Doorheen dit tweede deel werden tal van kritieken besproken, zowel op de uitgangspunten
van de polygraaf in het algemeen als op de redeneringen achter en de onderbouwing van de
specifieke interviewtechnieken. Het overzicht van de kritieken heeft als voornaamste doel aan te
tonen dat het gebruik van de polygraaf niet zonder controverse is en al heel wat inkt heeft doen
vloeien. Het is allerminst de bedoeling het gebruik van de polygraaf te veroordelen. Het mag dan nog
wel zo zijn dat het welslagen van een ondervraging met behulp van de polygraaf sterk afhankelijk is
van de polygrafist maar is dat niet bij de meerderheid aan politiële onderzoekstechnieken zo? Is dat
bovendien niet juist de reden waarom we vijf Belgische polygrafisten hebben laten opleiden in
Canada? Gewapend met tal van wetenschappelijke onderzoeken met de meest uiteenlopende
resultaten blijven nationale en internationale voor- en tegenstanders de discussie voeden, al dan niet
op zoek naar het grote gelijk. Ondertussen wordt de polygraaf in vele landen aanvaard als politioneel
hulpmiddel en wordt de techniek dagelijks toegepast in gerechtelijke dossiers.
177
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 6. 178
HONTS, C.R., ‘The psychophysiological detection of deception’ in The detection of deception in forensic
contexts, GRANHAG, P.A. en STRÖMWALL, L.A., (eds.), Cambridge, Cambridge University Press, 2004, 103-126.
Page 43
36
Deel II: Het aanwenden van de polygraaf als onderzoeksinstrument
2.1: Inleiding
Na het in hoofdzaak theoretische eerste deel komen het tweede en derde deel, welke meer
praktijkgeïnspireerd zijn. Dit tweede deel situeert zich op het niveau van de opsporing en de
vervolging. In deel I werd reeds vermeld dat in België gebruik wordt gemaakt van de Controle Vraag
Techniek (CQT). Hoe vaak en in welke zaken wordt weergegeven a.d.h.v. enkele cijfers. Vervolgens
wordt het concrete verloop van een door de Belgische politie uitgevoerde polygraaftest uiteengezet.
Maar voor men aan het uitvoeren van een polygraaftest toekomt moet het initiatief genomen
worden om een polygraaftest aan te vragen en in te plannen. Er wordt uitgebreid ingegaan op de
verschillende mogelijkheden. Tot slot wordt aangegeven wat het resultaat van een polygraaftest kan
betekenen voor het verdere verloop van het onderzoek. Dit deel is grotendeels gebaseerd op
ervaringen van politionele onderzoekers inzake polygrafie.
2.2: Cijfers
In deze paragraaf wordt a.d.h.v. cijfermateriaal179 weergegeven hoeveel polygraaftests er in België
plaatsvinden en in welk soort zaken. Verhoor met de polygraaf is een bijzondere politietechniek die
niet zomaar kan aangewend worden om gelijk welke persoon die verdacht wordt van om het even
welke feiten te testen. Een limitatieve lijst met misdrijven waarvoor het verhoor met de polygraaf
wel in aanmerking komt bestaat evenwel niet. Wel moet voldaan zijn aan de principes van
proportionaliteit en subsidiariteit (supra).
Het aantal polygraaftests dat per jaar wordt uitgevoerd in België gaat sinds de oprichting van de
afdeling polygrafie van de Dienst Gedragswetenschappen in stijgende lijn. Waar er in 2001 ‘slechts’
60 polygraaftests werden aangevraagd oversteeg men vorig jaar de kaap van 500 tests (tabel 1). De
verdeling per gerechtelijk arrondissement, met Gent op kop, werd opgenomen in bijlage. In 98% van
de gevallen is de ondervraagde een verdachte. De overige 2% zijn getuigen (1%) en slachtoffers (1%).
55% van de ondervraagden zijn Nederlandstalig, 40% is Franstalig en de resterende 5% is anderstalig
(Engels, Spaans, etc.). In tabel 2 wordt het aantal tests weergegeven voor de vijf meest frequent
geteste misdrijftypes. Zoals ook aangegeven in de interviews steken de zedenzaken er met kop en
schouders bovenuit. Wat de resultaten betreft worden de meeste ondervraagden (43%) niet-
leugenachtig bevonden. 20% van de ondervraagden wordt leugenachtig bevonden en een even groot
percentage bekent tijdens of na de test (tabel 3). Opmerkelijk is het relatief hoge aantal onderbroken
tests. Dit hoge aantal is een indicatie voor de bezorgdheid van de polygrafisten om betrouwbare en
179
Opgesteld op 02/02/2012 door Dienst Gedragswetenschappen in antwoord op parlementaire vraag.
Page 44
37
valide testresultaten te bekomen. Bij de minste twijfel wordt de test onderbroken.180 De gezonde
terughoudendheid van de polygrafisten gaat nog verder in die zin dat ze überhaupt niet zullen
overgaan tot een polygraaftest als er onvoldoende garanties zijn en dat ze dus bij regelmaat
testaanvragen afwijzen. Die voorzichtigheid wordt sterk geapprecieerd in het werkveld.181
Tabel 1: Totaal aantal polygraaftests per jaar
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
0 60 192 251 277 318 331 356 385 366 446 508
Tabel 2: Aantal polygraaftests per jaar per misdrijf
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Diefstal met
geweld
0 1 16 13 19 22 17 15 13 23 19 9
Moord 0 12 25 39 30 28 38 42 46 34 45 46
Zedenfeiten 0 7 31 61 94 119 126 183 190 170 213 262
Opzettelijke
slagen en
verwondingen
0 0 5 10 4 11 23 3 12 35 29 30
Opzettelijke
brandstichting
0 1 7 7 12 15 20 16 22 17 29 24
Tabel 3: Testresultaten
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Niet-
leugenachtig
0 25 80 107 119 111 111 113 136 120 169 192
Leugenachtig 0 22 38 61 24 45 50 60 79 60 81 74
Onbeslist 0 4 25 19 53 51 37 49 33 28 24 31
Onderbroken182 0 9 42 64 74 102 103 80 65 62 59 100
180
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 348. 181
Anoniem interview, Onderzoeksrechter, Gent, 21/03/2012. 182
Op vraag van de ondervraagde of omwille van niet-vervulde basiscondities (bv. omdat de ondervraagde
onder invloed is).
Page 45
38
Totaal183 0 60 185 251 270 309 301 302 313 270 333 397
Bekentenis 0 8 18 29 4 7 3 6 10 2 20 14
2.3: De testaanvraag
In een opsporings- of gerechtelijk onderzoek zal het uiteindelijk altijd de procureur respectievelijk de
onderzoeksrechter zijn die de polygraaftest vordert. Maar van wie komt in eerste instantie het
initiatief en waarom?
2.3.1: De verdachte
Een eerste mogelijkheid is dat de verdachte zelf vraagt aan de onderzoekers om een polygraaftest te
mogen afleggen:
“ [...] Ik heb er al bij mij gehad, een van de eerste dingen die ze zeiden al, dat ze antwoordden, “ik heb het niet
gedaan meneer en ik wil direct naar de leugendetector gaan”.”184
“[...] het gebeurt dikwijls dat een verdachte zelf zegt: “ik wil mijn onschuld bewijzen, ik wil een
leugendetectortest”.”185
“[...] Wel ge hebt vaak mensen die zeggen van ja kijk ik heb er absoluut niets mee te maken en ge moogt mij
aan de polygraaf leggen en wat weet ik allemaal, maar of we daar dan echt op ingaan dat is weer een andere
zaak. Dat gebeurt maar vrij weinig. Dus dat het initiatief komt van personen die in verdenking gesteld zijn en
dat ze effectief dan ook aan de polygraaf gaan dat gebeurt niet zo vaak.”186
In dergelijke gevallen laat de verdachte uitschijnen dat hij stevig in zijn schoenen staat en overtuigd is
van zijn onschuld. Het verzoek van de verdachte kan zowel via de onderzoekers als via zijn of haar
advocaat bij de magistraat belanden. In principe kan ook de vonnisrechter kennis nemen van een
dergelijk verzoek. Het blijft weliswaar altijd een verzoek, de verdachte heeft geenszins recht op een
polygraaftest. Net als de procureur des Konings of de onderzoeksrechter is de vonnisrechter niet
verplicht dit verzoek in te willigen.187 Gregorio Cornelis, polygrafist bij de federale gerechtelijke
politie, merkt op dat de inwilliging van een dergelijk verzoek door een vonnisrechter of door de
Kamer van Inbeschuldigingstelling een bepaalde druk legt op de polygrafisten. Enerzijds omdat de
test “gisteren al moest gebeurd zijn” en de polygrafisten hun agenda moeten aanpassen maar
183
Afwijkend van tabel 1 omdat in tabel 3 geen rekening wordt gehouden met no-shows. 184
Interview met B. Vanderstraeten, Hoofdinspecteur dienst wijk & onthaal, Deinze, 22/02/2012. 185
Interview met J.P. Raes, Commissaris lokale recherche Gent sectie zeden, Gent, 15/02/2012. 186
Anoniem interview, Onderzoeksrechter, Gent, 21/03/2012. 187
TRAEST, P., l.c., 67-84.
Page 46
39
anderzijds ook omwille van het gewicht dat aan het resultaat kan meegegeven worden indien de
ondervraagde niet-leugenachtig wordt bevonden.188
Soms is een polygraaftest voor de verdachte een soort van laatste redmiddel, zijn of haar enige en/of
laatste kans om zijn of haar onschuld te kunnen aantonen. Een terugkerend voorbeeld is dat van een
man die tijdens een (v)echtscheidingsprocedure door zijn (toekomstige) ex-vrouw beschuldigd wordt
van seksueel misbruik van hun kinderen. In veel gevallen is het kind te klein om zelf een
geloofwaardige verklaring af te leggen of is het kind sterk gemanipuleerd door de moeder.189
Bijgevolg ontstaat er een woord-tegen-woord-situatie tussen de moeder en de vader. De vader, die
soms al maanden zijn kinderen niet meer heeft mogen zien, ziet een polygraaftest als laatste kans
om zijn onschuld te bewijzen en vraagt zelf aan de onderzoekers om getest te worden. Indien zo
iemand, die in een dergelijk belabberde situatie zit, te horen krijgt dat hij of zij niet-leugenachtig
werd bevonden door de polygraaf is hij of zij opgelucht in een mate die moeilijk te beschrijven valt.
Die mensen zijn zo emotioneel, zo gelukkig dat er eindelijk iemand is die hen gelooft.190 Voor hen
maakt het wel of niet kunnen afleggen van een polygraaftest een wereld van verschil uit. Dit geeft
bovendien ook voldoening voor de polygrafisten. Kunnen aantonen dat iemand effectief onschuldig
is geeft een grotere voldoening dan kunnen aantonen dat iemand schuldig is. Dit wordt ook zo
meegegeven tijdens de opleiding in Canada: “You have to do it for the innocent”.191
Dit betekent niet dat elke verdachte die uit zichzelf aangeeft onderworpen te willen worden aan een
polygraaftest ook effectief onschuldig is en niet-leugenachtig uit de test komt. Soms gebruikt de
verdachte de verklaring bereid te zijn om ondervraagd te worden met de polygraaf als middel om de
onderzoekers te manipuleren, om ze op die manier te proberen overtuigen van zijn of haar
onschuld.192 De verdachte wil zijn standpunt kracht bijzetten zonder dat hij op dat moment effectief
de intentie heeft om aan een polygraaftest deel te nemen.193 Men merkt dan dat deze verdachten
terugkrabbelen op het moment dat het zo ver is en dat ze allerlei uitvluchten verzinnen om toch niet
aan de test deel te nemen. Anderen nemen wel deel aan de test maar dan vanuit de overtuiging dat
ze de test wel zullen verslaan.
188
Informeel gesprek met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 14/11/2011. 189
Interview met F. Vroman, Toegevoegd substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 19/03/2012. 190
Interview met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 191
Interview met J.M. Trouillard, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 192
Interview met B. Vanderstraeten, Hoofdinspecteur dienst wijk & onthaal, Deinze, 22/02/2012. 193
Anoniem interview, Onderzoeksrechter, Gent, 21/03/2012.
Page 47
40
2.3.2: Actoren uit de strafrechtsbedeling
Een tweede en tevens meer courante mogelijkheid is dat de onderzoekers of de parketmagistraat of
onderzoeksrechter voorstellen aan de verdachte om een polygraaftest te laten plaatsvinden. Zoals
hierboven vermeld zijn een grote meerderheid van de zaken waarin een polygraaftest wordt
uitgevoerd zedenzaken. Dit is niet toevallig. De polygraaf wordt regelmatig ingeschakeld als het
dossier vast zit, als men strop zit en niet verder geraakt. De polygraaf fungeert dan als laatste
hulpmiddel om toch nog wat beweging in het dossier te krijgen.194 In zedenzaken is het vaak zo dat
materieel bewijs afwezig is en dat er een woord-tegen-woord-situatie ontstaat. Bovendien komt de
aangifte soms enige tijd na de feiten.195 Op basis van het resultaat van de polygraaftest kan men dan
extra kracht geven aan de verklaring van één van de partijen.196 Toch zijn zedenfeiten heel moeilijk te
bevragen met een polygraaftest. Vaak gaat het om een eigen indruk van de feiten, een eigen
interpretatie door de verdachte die kan verschillen van de interpretatie door het slachtoffer. Neem
het voorbeeld van een vrouw die klacht neerlegt wegens verkrachting. Vervolgens wordt de
verdachte ondervraagd en geeft hij toe seks te hebben gehad met het vermeende slachtoffer. Hij
geeft evenwel aan dat de seks met toestemming was en dat hij haar niet heeft verkracht. Het is niet
uitgesloten dat het slachtoffer van mening is dat ze door haar houding duidelijk heeft laten blijken
dat ze geen seks wilde maar dat de verdachte die signalen verkeerd heeft geïnterpreteerd (cf. de
zaak Morgan). Als in dergelijk geval tijdens een polygraaftest aan de verdachte de vraag gesteld
wordt of hij op een bepaald moment gemerkt heeft dat de vrouw eigenlijk geen seks wilde en hij
antwoord ‘nee’ dan liegt hij niet en zal hij ook als niet-leugenachtig uit de polygraaftest komen. Men
zal de vragen dan moeten toespitsen op andere aspecten en bijvoorbeeld vragen naar het geweld
dat al dan niet is gebruikt.197 Hieruit blijkt nogmaals het belang van goed opgestelde vragen.
Het feit dat men een beroep doet op de polygraaf in zaken waarin materieel bewijs onvoldoende
voorhanden is of relatief zwak is creëert de bezorgdheid dat het resultaat van de test te zwaar zal
doorwegen in de beslissing van de vonnisrechter.198 Die bezorgdheid is m.i. niet geheel onterecht.
Want hoe verenigt men de idee van polygraaf als laatste redmiddel indien ander bewijs afwezig is
met het feit dat een vonnisrechter met meer rekening moet houden dan met het resultaat van de
polygraaftest alleen? De polygraaftest kan een eigen leven gaan leiden en om die reden zal
onderzoeksrechter D. Van den Bossche nooit een polygraaftest vorderen als er geen andere
194
Interview met J.P. Raes, Commissaris lokale recherche Gent sectie zeden, Gent, 15/02/2012. 195
Interview met Y. De Rycke, Hoofdinspecteur PZ Hamme/Waasmunster Dienst Interventie, Hamme,
10/03/2012. 196
Interview met B. Baeyens, Substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 06/03/2012. 197
Interview met B. Baeyens, Substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 06/03/2012. 198
DECAIGNY, T. en DE HERT, P., ‘Leugendetector’, De Juristenkrant, 26/01/2011, 5.
Page 48
41
elementen reeds aanwezig zijn.199 Ook substituut-procureur F. Vroman zal eerder geneigd zijn te
seponeren zonder een polygraaftest te laten plaatsvinden indien andere elementen volkomen
afwezig zijn.200 Op die manier tracht men het risico dat te veel gewicht wordt gegeven aan een
polygraaftest te vermijden. Evenzeer kan het verhoor na afloop van de test hier een belangrijke rol in
spelen (infra). Bovendien wordt niet alleen in het geval van gebrek aan materieel bewijs geopteerd
voor een polygraaftest. Een ander mogelijk scenario waarin men een polygraaftest voorstelt is dat
waarin er reeds belastende elementen gevonden zijn maar waarbij de verdachte toch systematisch
blijft ontkennen. Een leugenachtig testresultaat vormt dan een bijkomend belastend element dat de
resterende twijfel kan wegnemen en de balans kan doen overhellen richting vervolging. Omgekeerd
kan een niet-leugenachtig testresultaat voldoende reden zijn om niet te vervolgen (infra).201 Maar
ook als de verdachte reeds heeft bekend trekt men soms richting de polygrafie. Verdachten leggen
bijwijlen bekentenissen af die niet geheel stroken met de werkelijkheid. Als een verdachte
bijvoorbeeld bekent één messteek te hebben toegebracht aan het slachtoffer terwijl uit de autopsie
blijkt dat er meerdere messteken werden toegebracht dan kan men op basis van een polygraaftest
uitmaken of die verdachte liegt dan wel of hij de andere messteken vergeten is.202 Een ander
voorbeeld is een verdachte die bekent een kind te hebben aangerand maar die verkrachting van het
kind ontkent. Tijdens een polygraaftest zal men dan expliciet vragen stellen die verwijzen naar enige
vorm van penetratie.
De verdachte is vrij om al dan niet in te gaan op het voorstel van de onderzoekers om een verhoor
met de polygraaf te ondergaan. Al gaat het naar mijn gevoel om vrijheid met een verraderlijk kantje
aan. Vrijheid betekent in het licht van de COL 3/2003 dat er geen morele druk mag uitgeoefend
worden op de verdachte om hem de polygraaftest te doen ondergaan (supra). Maar vanaf wanneer
is er sprake van morele druk? In een van de interviews werd een voorbeeld gegeven van de wijze
waarop men een voorstel tot polygraaftest deed aan een verdachte:
“[...] En dat we hem de mogelijkheid bieden van “kijk luistert, als gij toch zo overtuigd zijt van uw onschuld
dan zal jij daar geen probleem mee hebben van naar de polygraaf te gaan zeker?”.”203
Is er in dit voorbeeld sprake van morele druk? Ik denk dat iedereen aanvoelt dat de verdachte hier
niet zo snel zal durven te weigeren. En het feit dat het weigeren moet gedurfd worden vormt nu net
het probleem. Hiermee wil ik niet beweren dat politiemensen het voorstel niet op deze manier
zouden mogen formuleren want deze formulering lijkt mij volstrekt logisch in het kader van een
199
Interview met D. Van den Bossche, Onderzoeksrechter, Gent, 12/03/2012. 200
Interview met F. Vroman, Toegevoegd substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 19/03/2012. 201
Interview met B. Baeyens, Substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 06/03/2012. 202
Interview met K. Vanhecke, Hoofdinspecteur FGP Brugge unit agressie, Brugge, 08/03/2012. 203
Interview met B. Vanderstraeten, Hoofdinspecteur dienst wijk & onthaal, Deinze, 22/02/2012.
Page 49
42
verdachtenverhoor. Wel wil ik poneren dat de ‘vrije’ keuze om een polygraaftest te aanvaarden of te
weigeren misschien toch niet altijd zo vrij is. Zo lijkt het mij eveneens vanuit het standpunt van de
onderzoekers aannemelijk dat zij aan de verdachte vragen waarom hij de test weigert en daar verder
op ingaan tijdens het verhoor. Sommigen gaan daar nog verder in. Er was bijvoorbeeld een verdachte
die een paar dagen voordat de test zou plaatsvinden afhaakte, waarop de onderzoekers de man
opbelden en hem via de telefoon toch nog trachtten te overtuigen. Dit is echter allesbehalve de
bedoeling en zulke zaken kunnen in het licht van de COL niet door de beugel.204 Anders is het als de
verdachte instemt met de test maar tijdens de test tegenmaatregelen gebruikt om het resultaat te
beïnvloeden. In dergelijk geval kan men de verdachte hierover wel ondervragen:
“[...] Wat ik ook al eens gehad heb trouwens: mensen die er blijkbaar het internet op nageslagen hadden en
allerlei spieren samenkrampten en dergelijke meer ten einde dat te proberen omzeilen. Maar ja het voordeel
daarvan is natuurlijk ook dat dat allemaal onder gecontroleerde situatie gebeurt. En dan heb ik dat ook
allemaal voorgelegd aan een wetsgeneesheer om eens te kijken of het voorgewende, ik weet niet meer wat
het juist was, het voorgewend ademhalingsprobleem of zoiets of dat dat effectief wel reëel was. Maar dan
bleek heel duidelijk dat dat een zuivere sabotering was van de polygraaftest. Dat duidt wel op iets vind ik he
als ge naar de polygraaf gaat en ge wilt hem dan moedwillig saboteren. Ik vind dat dat een heel ander
gegeven is, voor mij persoonlijk dan, dan iemand die gewoon zegt dat hij er niet wil naartoe gaan.”205
Naast morele druk kan er bovendien sprake zijn van sociale druk.206 Hoe verklaart iemand aan zijn of
haar naasten dat hij of zij de kans om zijn of haar onschuld te bewijzen laat liggen zonder dat die
naasten aan zijn of haar onschuld beginnen te twijfelen? Ten slotte valt het ook niet uit te sluiten dat
de vonnisrechter wordt beïnvloed door de weigering die in het dossier wordt opgenomen.207
Op het moment dat de onderzoekers aan de verdachte vragen of hij of zij bereid is deel te nemen
aan een polygraaftest wordt uitleg gegeven over hoe het toestel werkt, wat er in de COL bepaald is
en hoe de dag waarop de test zal plaatsvinden er zal uitzien. Dat laatste is niet onbelangrijk. Een
polygraaftest kan al gauw een volledige dag in beslag nemen: de verplaatsing, de test zelf die
ongeveer drie uren duurt en eventueel nog een verhoor achteraf. Niet-aangehouden verdachten
zullen vaak een dag verlof moeten nemen of opvang moeten voorzien voor hun kinderen. Als
verdachten dit ervoor over hebben om hun onschuld te kunnen bewijzen kan dat al een goed teken
zijn.208 Al is het natuurlijk niet aan de verdachte om zijn onschuld te bewijzen maar aan de
204
Anoniem interview, Onderzoeksrechter, Gent, 21/03/2012. 205
Anoniem interview, Onderzoeksrechter, Gent, 21/03/2012. 206
MICHAUX, C., RAYNAL, J.P. en LACROIX, J.C., l.c., 1081-1091. 207
HAEX, R. (16/04/2008) ‘Seksualiteit en strafrecht. Enkele knelpunten in de rechtspraktijk’ [PDF].
Advocatennet:
http://www.advocatennet.be/uploads/advocatennet/pdf/STRAFRECHT_SEKSUALITEIT_RIK%20HAEX.pdf
[14/10/2011] 208
Interview met B. Vanderstraeten, Hoofdinspecteur dienst wijk & onthaal, Deinze, 22/02/2012.
Page 50
43
onderzoekers en de vervolgende partij om de verdachte zijn schuld te bewijzen. Dit is ook een van de
kritieken op polygrafie die vanuit de advocatuur gegeven wordt.209 Advocaten raden hun cliënten
regelmatig af om op het verzoek van de onderzoekers in te gaan.210 Het valt bijgevolg voor dat een
verdachte in eerste instantie instemt met een polygraaftest maar na raadpleging van zijn advocaat
zijn of haar staart intrekt.211 Aangezien een polygraaftest vaak voorgesteld wordt in zaken waar
ander bewijsmateriaal schaars is lijkt het standpunt van die advocaten begrijpelijk. Maar sommigen
gaan hier wel erg ver in:
“[...] die wenste dan uiteindelijk graag met ons naar de polygraaf te gaan maar die heeft dat altijd een beetje
afgehouden op aanraden van zijn advocaat. Zijn advocaat ging daar zelfs zo ver in van “kijk, ik raad u af van
mee te gaan naar de polygraaf, als ik ooit te weten kom dat ge meegaat naar de polygraaf dan wil ik uw
advocaat niet meer zijn” [...] Dus ondanks dat heeft die mens beslist om dan mee te gaan, alé mee te werken
aan de polygraaf, en achteraf heeft hij wel aan zijn advocaat verteld van “kijk ondanks uw negatief advies heb
ik er wel aan meegewerkt” en die mens was dolgelukkig dat hij daar uiteindelijk aan meegewerkt heeft.”212
Het omgekeerde valt dus ook voor, nl. dat verdachten in eerste instantie de test halsstarrig weigeren
maar uiteindelijk toch toestemmen en vervolgens ook blij zijn dat ze dan toch hebben ingestemd met
de test. Zelfs in die mate dat eens een verdachte vroeg om voor eerdere zaken waarin hij naar eigen
zeggen onterecht was veroordeeld nog een polygraaftest te mogen afleggen.213 Aangezien de
gerechtelijke fase reeds is afgesloten worden dergelijke verzoeken geweigerd.214 Dat een onschuldige
verdachte niet instemt met een polygraaftest omdat hij of zij twijfelt aan de betrouwbaarheid of een
negatief advies heeft gekregen van zijn of haar raadsman valt te begrijpen. Maar waarom stemt een
schuldige verdachte, die weet dat hij liegt, in met een polygraaftest? De eventuele morele en/of
sociale druk buiten beschouwing gelaten zijn quasi alle respondenten het erover eens: omdat de
verdachten ervan overtuigd zijn dat ze het toestel kunnen verslaan.
“[...] er zijn ook schuldige verdachten die zeggen van “ahja ik kom daar met glans uit, ik kom daar met vlag en
wimpel door”. Die denken dat ze perfecte leugenaars zijn die een pokerface kunnen opzetten maar dan toch
door de mand vallen door het toestel.”215
“Gelukkig hebben we veel arrogante daders die toch denken van “ik ga dat kunnen”.”216
209
Interview met J.M. Trouillard, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 210
Interview met F. Vroman, Toegevoegd substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 19/03/2012. 211
Interview met B. Vanderstraeten, Hoofdinspecteur dienst wijk & onthaal, Deinze, 22/02/2012. 212
Eigen onderlijning; Interview met E. Leys, Commissaris FGP Gent unit agressie, Gent, 29/02/2012. 213
Interview met L. Schoonbaert, Commissaris FGP Gent unit agressie, Gent, 29/02/2012. 214
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 2. 215
Interview met L. Schoonbaert, Commissaris FGP Gent unit agressie, Gent, 29/02/2012. 216
Interview met B. Baeyens, Substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 06/03/2012.
Page 51
44
“Er zijn er veel die denken dat ze nog altijd slimmer zijn dan die test.”217
2.3.3: Het slachtoffer
De laatste mogelijkheid is dat het slachtoffer een polygraaftest aanvraagt. Het gaat hier niet om
slachtoffers die aan de onderzoekers voorstellen om de verdachte aan een test te onderwerpen
maar wel om slachtoffers die voorstellen om zelf een polygraaftest te mogen ondergaan. Stel dat er
een woord-tegen-woord-situatie is ontstaan en dat de verdachte weigert om aan een polygraaftest
mee te werken, bv. omdat zijn advocaat hem dat heeft afgeraden of omdat hij een en ander heeft
gelezen op internet waardoor dat hij het niet ziet zitten. Het is reeds voorgevallen dat het slachtoffer
daarop voorstelt aan de onderzoekers om zelf een test te mogen ondergaan om zo te kunnen
aantonen dat hij of zij wel degelijk slachtoffer is geworden. De polygrafisten gaan hier echter zelden
op in. Zoals gezegd is bij slechts 1% van alle uitgevoerde tests de ondervraagde een slachtoffer. Daar
zijn twee redenen toe. Ten eerste wil men dubbele victimisatie vermijden. Ten tweede houdt men
dergelijke testen een beetje af omdat er ingeval het slachtoffer getest wordt er een de facto
omkering van bewijslast plaatsgrijpt.218 Ook in de regels van de COL 3/2003 komt naar voor dat het
aangeraden is om slachtoffers zo weinig mogelijk aan een polygraaftest te onderwerpen.219 Die 1%
waarin het wel gebeurt zijn meestal polygraaftests die gevraagd worden door de onderzoekers die
via een ondervraging met de polygraaf willen nagaan in welke mate de door het slachtoffer
afgelegde verklaring waarachtig is.220
Als alternatief voor het testen van de geloofwaardigheid van verklaringen van slachtoffers met de
polygraaf stelt substituut-procureur F. Vroman ‘Criteria Based Content Analysis’ (CBCA) voor.221 CBCA
is het belangrijkste onderdeel van het meer omvattende ‘Statement Validity Assessment’ (SVA). SVA
is een schriftelijke analysetechniek die oorspronkelijk ontwikkeld werd om te bepalen of verklaringen
van kinderen m.b.t. seksueel misbruik waarachtig zijn.222 Met deze analysetechniek zou men in staat
zijn om een onderscheid te maken tussen waarachtige en verzonnen verklaringen, ook bij volwassen
getuigen en slachtoffers en niet alleen in zedenzaken.223 Al zijn de meningen daarrond verdeeld.224
SVA bestaat uit drie onderdelen: het gestructureerd interview, CBCA en de Validity Checklist (VC).
Deze drie onderdelen worden voorafgegaan en gevolgd door een zorgvuldige analyse van de
217
Interview met K. Vanhecke, Hoofdinspecteur FGP Brugge unit agressie, Brugge, 08/03/2012. 218
Informeel gesprek met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 14/03/2012. 219
GOOSSENS, F. en TRAEST, P., ‘Het gebruik van de polygraaf : aanvaard door het Hof van Cassatie, maar
onder voorwaarden’, Vigiles, 2006, nr. 4, 145-150. 220
Informeel gesprek met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 14/03/2012. 221
Interview met F. Vroman, Toegevoegd substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 19/03/2012. 222
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 209. 223
VRIJ, A., ‘Criteria-Based Content Analysis. A Qualitative Review of the First 37 Studies’, Psychology, Public
Policy and Law, 2005, vol. 11, nr. 1, 3-41. 224
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 230.
Page 52
45
relevante informatie uit het dossier.225 CBCA verwijst naar de inhoudelijke analyse van de letterlijk
uitgeschreven verklaring. CBCA is gebaseerd op de veronderstelling dat een verklaring over
gebeurtenissen die iemand werkelijk heeft meegemaakt qua kwaliteit en inhoud verschilt van een
verklaring die gebaseerd is op fantasie, fictie of die onder dwang tot stand is gekomen.226 Dit noemt
men de Undeutsch hypothese, genaamd naar de rechtspsycholoog Udo Undeutsch die als eerste een
lijst opstelde met een aantal criteria voor het beoordelen van de geloofwaardigheid van
verklaringen.227 In CBCA worden negentien criteria afzonderlijk gescoord (in bijlage). Hoe meer
criteria er in het verhaal voorkomen, hoe groter de kans dat het verhaal waar is.228 Daarnaast brengt
de VC een aantal andere relevante factoren in kaart, waaronder psychologische en biografische
kenmerken van het slachtoffer, het gedrag van het slachtoffer tijdens het verhoor, de kwaliteit van
de verhoorafname, mogelijke motieven voor het afleggen van een verklaring en de relatie tussen het
slachtoffer en de dader.229 In totaal zijn er elf aandachtspunten. Indien deze punten niet van
toepassing zijn op de verklaring dan kan men aannemen dat de verklaring redelijk betrouwbaar is.230
Uiteindelijk zal de deskundige niet het resultaat van de CBCA alléén maar wel van de meer
uitgebreide SVA aanbieden aan de rechtbank. De deskundige mag evenwel geen conclusies trekken
over de geloofwaardigheid van de door hem geanalyseerde verklaring. Dat oordeel is aan de
rechtbank.231
2.4: Structuur van een Belgische polygraaftest
Onder deze subtitel wordt beschreven hoe een aangevraagde en ingeplande test concreet verloopt.
Zoals gezegd maakt de afdeling polygrafie van de Belgische federale gerechtelijke politie gebruik van
de CQT. De polygraaftest vindt plaats in een afzonderlijk, geïsoleerd verhoorlokaal waarin m.u.v. de
ondervraagde en de polygrafist, eventueel bijgestaan door een tolk, niemand aanwezig is. Inmenging
van buitenaf, zelfs tijdens eventuele onderbrekingen, dient ten stelligste vermeden te worden.232 De
magistraten en onderzoekers kunnen de test meevolgen vanuit het regielokaal, d.i. het lokaal waar
de polygraaftest wordt opgenomen op dvd.233
Tot 1981 was de CQT niet opgedeeld in fasen en werd de verdachte meteen verbonden aan het
apparaat.234 Vandaag bestaat de CQT uit drie fasen, waarbinnen in totaal vijf onderdelen kunnen
225
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 212. 226
Ibid., 215. 227
Ibid., 209. 228
Ibid., 215. 229
Ibid., 210. 230
Ibid., 225. 231
Ibid., 210. 232
Ibid., 302. 233
MICHAUX, C., RAYNAL, J.P. en LACROIX, J.C., l.c., 1081-1091. 234
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 304.
Page 53
46
onderscheiden worden. De eerste fase wordt ‘de pre-test’ genoemd en duurt ongeveer 2 à 2,5 uur.235
Om te beginnen stelt de polygrafist zich voor en vraagt hij aan de verdachte om aan te geven
waarom hij daar aanwezig is. Vervolgens deelt de polygrafist aan de verdachte diens rechten mee.
Opmerkelijk is dat de verdachten op het moment van de polygraaftest, die nooit in het begin van het
onderzoek plaatsvindt, zelden op de hoogte zijn van hun rechten. De onderzoekers blijven daar bij
het standaard verhoor eerder vaag over.236 Mogelijk zal hier verandering in komen ingevolge Salduz.
Verder gaat de polygrafist na of de verdachte vrij met de test heeft ingestemd. Dienaangaande wordt
aan de verdachte gevraagd een formulier te ondertekenen. Vervolgens maakt de polygrafist aan de
hand van een vragenlijst een inschatting van zowel de fysieke als psychische conditie van de
verdachte.237 Daaromtrent hebben de American Polygraph Association, de Canadian Association of
Police Polygraphist en de onderrichtingen van de Canadian Police College regels opgesteld m.b.t.
omstandigheden waarin een polygraaftest niet mogelijk is. Dit is het geval bij:
� Zwangere vrouwen.
� Personen die pas gearresteerd zijn. Er is een wachttijd gewenst van 24 tot 48 uur na de
arrestatie.
� Personen die recentelijk werden verhoord. Hier is dezelfde wachttijd gewenst.
� Personen met een duidelijk klinische stoornis: depressie, schizofrenie en andere psychotische
stoornissen; dementie en andere cognitieve stoornissen; dissociatieve stoornissen, ...
� Personen onder invloed van drugs en/of alcoholische dranken.
� Personen met onvoldoende begrip voor de hen gegeven informatie en instructies tijdens de
testafname.
� Personen lijdend aan een hartziekte.
� Personen met verlammingsverschijnselen.
� Personen met een aandoening aan de ademhaling.
� Personen die recentelijk een heelkundige ingreep hebben ondergaan.
� Personen met rugpijn.
� Minderjarigen die jonger zijn dan 15 jaar of ouder zijn dan 15 jaar maar waarbij de
minderjarige zelf, de ouders of de wettelijke vertegenwoordigers niet met de test
instemmen.238
Daarna wordt aan de verdachte uitgelegd hoe het toestel werkt en worden de relevante vragen die
in een volgende fase zullen gesteld worden besproken met de ondervraagde. Dit is belangrijk omdat
de polygrafist zeker moet zijn dat de ondervraagde de vragen goed begrijpt en dat er geen
235
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 302. 236
Informeel gesprek met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 05/04/2012. 237
Observatie polygraaftest, Etterbeek, 05/04/2012. 238
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 302-303.
Page 54
47
verrassingseffect zal optreden bij het horen van de vragen. Bovendien moet de polygrafist zeker
weten dat de verdachte bereid is om de vragen enkel met ‘ja’ of ‘nee’ te beantwoorden.239 In de
opbouw naar de eigenlijke test wordt aan de verdachte een verhaaltje verteld. Bijvoorbeeld: Een
vader heeft omwille van zijn job weinig tijd maar neemt op een bepaalde dag vrijaf om wat ‘quality
time’ te hebben met zijn zoon. Vader en zoon gaan vissen. Het is een mooie dag en de vangst kan een
succes genoemd worden. Wanneer de avond valt trekken ze huiswaarts, tegen de zin van de zoon.
Plots realiseert de zoon zich dat hij zijn vissen bij het meer is vergeten en hij loopt terug. Onderweg
struikelt hij, stoot zijn hoofd en valt bewusteloos. De vader draagt hem naar de auto en vertrekt
richting ziekenhuis. Plots valt de auto stil, de benzinetank is leeg. De vader loopt naar het
dichtstbijzijnde huis en roept om hulp. Er komt geen reactie, er is niemand thuis. Door het venster ziet
de vader een jerrycan met vijf liter benzine. De vader breekt in en neemt de benzine mee. Later wordt
de vader aangesproken door een politieagent die aan de vader vraagt of hij heeft ingebroken in dat
huis, er zouden nl. geld en juwelen gestolen zijn. De vader besluit te ontkennen omdat hij ervan
uitgaat dat de politieambtenaar zal denken dat hij naast de benzine ook het geld en de juwelen heeft
gestolen. Daarop stelt de politieagent een polygraaftest voor. De vader stemt toe, opnieuw omdat hij
ervan uitgaat dat de politieambtenaar zal denken dat hij de dief is. Vervolgens vraagt de polygrafist
aan de verdachte wat hij denkt dat de uitkomst van de test zal zijn. Inderdaad, leugenachtig. Op deze
manier wordt aan de verdachte duidelijk gemaakt dat de polygraaf een wetenschappelijk instrument
is, een instrument dat louter registreert en niet in staat is om dingen te begrijpen. Zo wordt op basis
van de polygraaftest op zich niet duidelijk dat de vader enkel de benzine heeft gestolen en niet de
juwelen of het geld. Evenmin vertelt de polygraaf waarom die vader de benzine heeft gestolen.240
Het is belangrijk dat de verdachte dit beseft. Ingevolge dit besef gaan sommigen op dat moment over
tot bekentenissen (infra).241 Onderzoeksrechter D. Van den Bossche wijst uitdrukkelijk op het belang
van dergelijke verhaaltjes als middel om de test op te bouwen. Hij geeft daarbij het voorbeeld van
een partner die op een gegeven moment zijn vrouw vermoordt omdat ze hem al jaren het bloed van
onder de nagels pest. De verdachte blijft echter ontkennen. Enkele maanden en enkele verhoren
later bekent de verdachte toch. De kans dat de jury nog gelooft dat de verdachte de controle over
zichzelf is verloren omdat het de zoveelste pesterij betrof is inmiddels sterk afgenomen.242 Hetzelfde
geldt voor de vader die inbrak en de benzine stal: als de vader een hele tijd de inbraak blijft
ontkennen, wie zal dan later nog geloven dat hij enkel de benzine heeft gestolen? De pre-test wordt
afgesloten met het overlopen van de op voorhand opgestelde controlevragen, die eventueel worden
239
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 303. 240
Observatie polygraaftest, Etterbeek, 05/04/2012. 241
Informeel gesprek met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 14/03/2012. 242
Interview met D. Van den Bossche, Onderzoeksrechter, Gent, 12/03/2012.
Page 55
48
aangepast zoals uiteengezet in deel I.243 De controlevragen die het vaakst worden gebruikt peilen
naar het vertellen van leugens, het doen van iets illegaal en het hebben van schuld- of
schaamtegevoel over een daad uit het verleden.244
De tweede fase is ‘de in-test’. Deze fase duurt 20 tot 40 minuten en is onderverdeeld in twee
delen.245 Het eerste deel van de in-test omvat een demonstratie- en ijkingstest en wordt ook wel ‘de
stimulation procedure’ genoemd.246 Om het toestel op de verdachte af te stemmen en om de
ondervraagde vertrouwd te maken met de werking van de polygraaf en de vraagstelling wordt
gebruik gemaakt van een kaarttest.247 Hierbij wordt de ondervraagde verzocht een kaart te trekken
uit een stapel kaarten. Op elke kaart staat een nummer. Tot vorig jaar moest de verdachte de kaart
bekijken zonder dat de polygrafist het nummer kon zien en vervolgens de kaart onder zijn of haar
rechterhand verbergen. Daarna achterhaalde de polygrafist m.b.v. de polygraaf welke kaart de
verdachte getrokken had. Deze werkwijze zorgde in de praktijk echter voor problemen. Sommige
verdachten deden de moeite niet om effectief naar de kaart te kijken en vertoonden dus geen
reactie. Daarnaast werd op het Hof van Assisen soms gesuggereerd dat het een truc zou zijn van de
polygrafisten waarbij ze gebruik zouden maken van valse of gemerkte kaarten. Daarom pasten de
polygrafisten de kaarttest aan en deze aangepaste versie wordt binnenkort op hun advies gedoceerd
aan de Canadian Police College. In de vernieuwde versie toont de verdachte wél het nummer, zowel
aan de polygrafist als aan de camera. Vervolgens overloopt de polygrafist de verschillende mogelijke
nummers, bv. “was het nummer 16?”. Hierbij wordt de ondervraagde gevraagd om bij elk nummer
“nee” te antwoorden. Omdat de verdachte de andere nummers niet kent zal zijn reactie het hoogst
zijn op het nummer dat hij heeft getrokken. Deze reactie wordt duidelijk weergegeven op de
grafieken en kan nadien geverifieerd worden.248 Critici opperen dat tijdens deze stimulation
procedure aan de verdachte het idee gegeven wordt dat een polygraaftest voor de volle honderd
procent accuraat is en dus dat de verdachte misleid wordt. Maar het is niet enkel deze
veronderstelde misleiding die een punt van kritiek uitmaakt. De kaarttest is gebaseerd op andere
principes dan de CQT, nl. op die van de GKT (supra). Daarom stelt Vrij dat de accuraatheid van de
kaarttest niets zegt over de accuraatheid van de CQT aangezien een vergelijking tussen de GKT en de
CQT hetzelfde is als een vergelijking tussen appels en peren.249 De Belgische polygrafisten erkennen
deze kritiek maar halen drie redenen aan waarom het toch aangewezen is om de kaarttest toe te
passen. Ten eerste omdat de verdachte vertrouwd geraakt met de wijze waarop de test zal verlopen.
243
Observatie polygraaftest, Etterbeek, 05/04/2012. 244
Informeel gesprek met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 05/04/2012. 245
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 304. 246
VRIJ, A., o.c., 116. 247
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 305. 248
Informeel gesprek met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 14/03/2012. 249
VRIJ, A., l.c., 11-32.
Page 56
49
Ten tweede omdat via de kaarttest de norm kan worden bepaald. Mensen met een hartkwaal of
zwakke psychofysiologische reacties kunnen op die manier worden geïdentificeerd. De derde reden
heeft betrekking op de psychologische stimulatie. De kaarttest genereert bij de verdachte het besef
dat de polygraaf effectief werkt. Dit besef zal een schuldige verdachte extra zenuwachtig maken bij
het beantwoorden van de relevante vragen. Omgekeerd zullen onschuldige verdachten juist extra
gerustgesteld zijn.250 M.i. wordt dit derde argument afgezwakt door het gebruik van de nieuwe
kaarttest. Bij de oude kaarttest ontstaat het besef dat de polygraaf effectief werkt op het moment
dat de polygrafist erin slaagt om de kaart die onder de rechterhand van de verdachte ligt correct te
benoemen. Aangezien bij de nieuwe kaarttest zowel de verdachte als de polygrafist weten welke
kaart de verdachte heeft getrokken én de verdachte de grafieken op het moment dat naar het
getrokken nummer gevraagd wordt niet te zien krijgt zal het gewenste effect, naar mijn gevoel,
uitblijven. Anderzijds wordt hiermee de kritiek gecounterd dat men via de kaarttest aan de verdachte
het idee zou geven dat de polygraaftest volledig accuraat is.
Het tweede deel van de in-test is de eigenlijke test zelf, het moment waarop de verschillende vragen
aan de ondervraagde gesteld worden. Om toevallige verschillen in fysiologische reacties tussen de
controlevragen en de relevante vragen uit te sluiten wordt de lijst met vragen minstens drie keer
afgenomen.251 Tussen de vragen wordt ongeveer 20 seconden ruimte gelaten waarin de verdachte
terug op zijn emotionele baseline komt.252
De derde fase is ‘de post-test’ fase. Het eerste deel betreft de interpretatie van de
polygraafgegevens. Hierbij wordt gebruik gemaakt van scoringsmethodes zoals de globale methode
en de numerieke methode. Bij de globale methode vormt de polygrafist zich een globale indruk van
de fysiologische reacties van de ondervraagde en combineert hij deze met andere gegevens zoals het
criminele verleden en het non-verbale gedrag van de ondervraagde. Op grond van deze combinatie
van bronnen oordeelt de polygrafist over de leugenachtigheid van de ondervraagde.253 In België
wordt niet de globale methode maar wel de numerieke methode toegepast, oorspronkelijk
ontwikkeld door Cleve Backster.254 Bij de numerieke methode worden telkens de fysiologische
reacties van opeenvolgende relevante- en controlevragen met elkaar vergeleken. Indien er geen
verschil is kent men de score 0 toe. Indien de reactie op de relevante vraag groter is wordt een
negatieve score toegekend. Indien de reactie op de controlevraag sterker is wordt daarentegen een
positieve score toegekend. Hoe groter het verschil, hoe zwaarder de score (-3 tot +3).255 Als de totale
250
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 314. 251
VRIJ, A., o.c., 117. 252
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 305. 253
VRIJ, A., o.c., 117. 254
GRUBIN, D. en MADSEN, L., l.c., 357-369. 255
VERSCHUERE, B., l.c., 47-68.
Page 57
50
score duidelijk negatief is (≤ -6) wordt de ondervraagde als leugenachtig beschouwd. Omgekeerd, als
de score duidelijke positief is (≥ 6), wordt de ondervraagde als niet-leugenachtig beschouwd. In het
geval dat de polygrafist niet kan uitmaken of de ondervraagde liegt of niet (score van -5 tot 5) is de
test onbeslist.256 De analyse van de testresultaten moet plaatsvinden in een aparte ruimte waar de
polygrafist zich, eventueel samen met een collega-polygrafist, kan terugtrekken.257 In het tweede
deel ten slotte wordt het resultaat van de polygraaftest medegedeeld aan de aanwezigen in de
regiekamer en vervolgens aan de verdachte zelf. Eventueel volgt dan een aanvullend verhoor (infra).
2.5: De waarde van het resultaat voor het vooronderzoek in strafzaken
Het resultaat van een polygraaftest kan “leugenachtig”, “niet-leugenachtig” of “onbeslist” zijn
(supra). Maar wat betekent dit resultaat nu voor het verdere verloop van het onderzoek?
2.5.1: Leugenachtig resultaat
Een verdachte wordt leugenachtig bevonden als zijn fysiologische respons groter is op de relevante
vragen dan op de controlevragen (supra). Het gaat om 20% van alle personen die getest worden met
de polygraaf (tabel 3). Indien de verdachte leugenachtig uit de test komt wordt overgegaan tot een
aanvullend verhoor waarin de verdachte geconfronteerd wordt met het leugenachtig testresultaat.
Zoals in de COL 3/2003 is bepaald gebeurt de confrontatie altijd door de polygrafist, waarna het
verhoor meestal wordt overgenomen door de onderzoekers. De vertrouwensband die de
onderzoekers in de loop van het onderzoek hebben opgebouwd met de verdachte kan bijdragen tot
succes.258 Toch gebeurt het dat de polygrafisten, in samenspraak met de onderzoekers, het verdere
verhoor doen.259 Ook gemixte verhoren, waarbij de polygrafist samen met een van de onderzoekers
het verhoor afneemt, vallen voor.260 Eerder werd aangegeven dat een polygraaftest voornamelijk
wordt uitgevoerd in zaken die vastzitten en waarbij de verdachte blijft ontkennen. De onderzoekers
hopen dan via de polygrafie een doorbraak te forceren. Het voordeel van het verhoor na de
polygraaftest t.o.v. de eerder uitgevoerde verhoren is dat men het leugenachtig resultaat als
vertrekbasis kan gebruiken. Men zal vragen aan de verdachte om uit te leggen hoe het komt dat hij
of zij op bepaalde vragen als leugenachtig uit de bus komt, zonder dat de verdachte eerst uitgebreid
de tijd krijgt om daarover na te denken.
Substituut-procureur B. Baeyens vindt het echter niet kunnen dat in het aanvullend verhoor de
leugenachtige test als drukkingsmiddel wordt gebruikt. Het recht van de verdachte om te ontkennen
256
VRIJ, A., o.c., 117. 257
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging. Toepassing van
artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 7. 258
Interview met J.P. Raes, Commissaris lokale recherche Gent sectie zeden, Gent, 15/02/2012. 259
Interview met L. Schoonbaert, Commissaris FGP Gent unit agressie, Gent, 29/02/2012. 260
Interview met B. Orbie, Commissaris lokale recherche Leuven, Leuven, 01/03/2012.
Page 58
51
moet ten allen tijde gerespecteerd blijven.261 Nochtans is het meestal niet de test op zich die de
doorbraak in het dossier uitmaakt maar wel de verklaring die wordt afgelegd tijdens het aanvullend
verhoor. Voor substituut-procureur F. Vroman heeft een leugenachtig testresultaat an sich, zonder
dat er een bekentenis volgt, zelfs geen echte meerwaarde. Bovendien kan een waarheidsgetrouwe
verklaring na de test voorkomen dat teveel gewicht wordt verleend aan het testresultaat, zowel op
niveau van de vervolging als op straftoemetingsniveau. Anderzijds is substituut-procureur F. Vroman
zich wel bewust van het risico op ongeoorloofde druk. Hij wijst evenwel op een praktisch probleem:
het parket heeft niet de tijd om al de op dvd opgenomen verhoren te gaan bekijken.262 Verder is het
aanvullend verhoor ook van belang omdat de relevante vragen die tijdens de test gesteld worden vrij
specifiek zijn en meestal gericht zijn op de feiten met de zwaarste strafbepaling.263 In zedenzaken
bijvoorbeeld zal men zich vaak richten op het verkrijgen van een antwoord op de vraag of de
verdachte het slachtoffer al dan niet gepenetreerd heeft, omdat er pas dan sprake is van
verkrachting. De test op zich geeft weinig andere relevante informatie. De test leert ons bijvoorbeeld
niet hoe de verdachte het slachtoffer heeft benaderd, waarom dat hij juist die persoon als slachtoffer
heeft uitgekozen of waarom hij het slachtoffer precies verkrachtte.
Nadat de verdachten geconfronteerd worden met het leugenachtig testresultaat gaat een deel over
tot bekentenissen. Ook al hebben ze tot dan toe altijd ontkend, voor sommigen is een leugenachtig
testresultaat als een last die van hun schouders valt.264 Een mogelijke verklaring is dat deze
verdachten ontkennen na een leugenachtig testresultaat niet meer als een optie beschouwen en dat
ze eindelijk het gevoel hebben dat ze niet meer hoeven te liegen. Het aanvullend verhoor kan een
kantelmoment zijn waarbij de verdachte de gelegenheid ziet om zijn verhaal naar voren te brengen
daar waar hij tot dan toe altijd hetzelfde verhaal heeft ‘moeten’ doen.265 Voor de onderzoekers is het
altijd aangenaam als de verdachte uiteindelijk tot bekentenissen overgaat.266 Anderzijds zal uiteraard
niet elke leugenachtige verdachte in het aanvullend verhoor een waarheidsgetrouwe verklaring
afleggen. Sommigen blijven halsstarrig ontkennen. Het gaat dan niet enkel om psychopaten maar
ook onder meer om personen die om morele redenen niet kunnen bekennen. Voorbeelden zijn
verdachten die eerder in het onderzoek aan hun kinderen hebben verzekerd dat ze het niet gedaan
hebben of verdachten die zelf nog niet hebben kunnen aanvaarden dat zij tot dergelijke gruweldaden
in staat zijn.267 Anderen geven een draai aan het testresultaat:
261
Interview met B. Baeyens, Substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 06/03/2012. 262
Interview met F. Vroman, Toegevoegd substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 19/03/2012. 263
Interview met B. Vanderstraeten, Hoofdinspecteur dienst wijk & onthaal, Deinze, 22/02/2012. 264
Interview met B. Orbie, Commissaris lokale recherche Leuven, Leuven, 01/03/2012. 265
Anoniem interview, Onderzoeksrechter, Gent, 21/03/2012. 266
Interview met E. Leys, Commissaris FGP Gent unit agressie, Gent, 29/02/2012. 267
Interview met B. Baeyens, Substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 06/03/2012.
Page 59
52
“[...] in sommige gevallen beseffen ze dan van ja ik ga hier maar best stoppen met liegen want ik ben door de
mand gevallen, maar in veel gevallen is het van “die test is niet juist”.”268
“[...] “de vragen zijn verkeerd gesteld door de polygrafist”. Zulke antwoorden krijg je. “de vragen zijn
verkeerd...”, ik zeg “hoe bedoel je?”, “die vraag heb ik verkeerd geïnterpreteerd” [...] Hij was al aan het
draaien, aan het zwemmen gelijk dat wij zeggen.”269
Het verkrijgen van een bekentenis tijdens het aanvullend verhoor kan een delicate aangelegenheid
zijn. Elk politieverhoor draait om waarheidsvinding, ook de ondervraging met behulp van de
polygraaf en het verhoor dat daarop volgt. Op de rechercheschool wordt aan politiemensen geleerd
dat het doel van een verhoor niet is om een bekentenis te verkrijgen.270 Maar in de praktijk streven
veel politiemensen wel naar het loskrijgen van een bekentenis. Dit is enerzijds het gevolg van het feit
dat politiemensen veel bewijswaarde hechten aan een bekentenis en anderzijds van de perceptie van
een bekentenis als de kroon op hun werk.271 Over het algemeen bekennen de meeste verdachten het
misdrijf dat zij hebben gepleegd vrij snel. Zij doen dit omdat het belastend bewijs sterk is.272 Maar
zoals gezegd is overweldigend bewijs doorgaans afwezig in zaken waarin geopteerd wordt voor een
polygraaftest.
Aangaande polygraaftests kunnen er eigenlijk drie momenten onderscheiden worden waarop de
verdachte kan overgaan tot het afleggen van een bekentenis. Twee van deze momenten vinden
reeds plaats voordat de eigenlijke test van start gaat, nl. het moment waarop de polygraaftest
gepland wordt en gedurende de pre-test fase (supra).273 Het komt dus meer dan eens voor dat de
verdachte al overgaat tot bekentenissen voordat de eigenlijke test van start gaat:
“[...] Ik heb daarnet ook al eens een zaak aangehaald van een typ die hier bij ons totaal ontkende en die bij de
dienst polygrafie, bij de introductie, al onmiddellijk overging tot bekentenis. Dus ja, het moet toch zijn dat er
daar een zekere druk bestaat door het feit van naar ginder gaan en dat meemaken hé.”274
Het is ook al gebeurd dat een verdachte in een zaak een andere verdachte in dezelfde zaak onbewust
richting bekentenissen duwt door te vertellen over hoe de test bij hem of haar verlopen is:
“[...] “Daar moet ge niet naartoe gaan om te gaan liegen he, die mannen! En een kaart en dit en dat, ge gaat
door de mand vallen, iemand die daar gaat liegen die vallen door de mand ze.” [...] Die vrouw was gewoon in
268
Interview met K. Vanhecke, Hoofdinspecteur FGP Brugge unit agressie, Brugge, 08/03/2012. 269
Interview met B. Vanderstraeten, Hoofdinspecteur dienst wijk & onthaal, Deinze, 22/02/2012. 270
VAN KOPPEN, P., o.c., 182. 271
PONSAERS, P., MULKERS, J. en STOOP, R., De Ondervraging. Analyse van een politietechniek, Antwerpen-
Apeldoorn, Maklu, 2001, 19. 272
VAN KOPPEN, P., o.c., 181. 273
MEIJER, E.H. en MERCKELBACH, H., ‘De leugendetector bij zedendelinquenten: niet doen!’, Nederlands
Juristenblad, 2006, afl. 2, 79-83. 274
Interview met J.P. Raes, Commissaris lokale recherche Gent sectie zeden, Gent, 15/02/2012.
Page 60
53
haar auto gestapt, naar het politiebureel gereden en gaan zeggen “ik ga de woensdag niet naar Brussel ik zal
het vertellen, ik was het”.”275
Het derde moment is dan het verhoor na de test waarbij de verdachte wordt ondervraagd o.b.v. het
resultaat.276
Het verkrijgen van een bekentenis kan kwestieuzer zijn dan men op het eerste zicht zou denken. De
kans op een valse bekentenis met alle consequenties van dien is reëel. Een bekentenis bestaat uit
twee delen. In het eerste deel geeft de verdachte toe dat hij het misdrijf heeft gepleegd. In het
tweede deel geeft de verdachte blijk van kennis die enkel de dader kan weten. Dit laatste wordt
daderkennis of intieme kennis genoemd. Deze daderkennis laat toe een onderscheid te maken
tussen een waarheidsgetrouwe bekentenis en een valse bekentenis.277 Er bestaan verschillende
soorten valse bekentenissen. Ten eerste zijn er de vrijwillige of spontane valse bekentenissen.
Vrijwillige valse bekentenissen worden niet teweeggebracht door druk vanuit de politie en kunnen
verschillende oorzaken hebben.278 Voorbeelden zijn het bekennen van een geruchtmakend misdrijf
om beroemdheid te verwerven, bekennen om iemand anders te beschermen, bekennen uit
schuldgevoelens extern aan het misdrijf, etc. Ten tweede zijn er de gedwongen valse bekentenissen.
In tegenstelling tot de spontane valse bekentenissen zijn gedwongen valse bekentenissen wel het
gevolg van politiedruk en -trucs.279 Hierbij bekent de verdachte een misdrijf dat hij of zij niet heeft
gepleegd om op die manier te ontkomen aan de druk van verdere ondervraging. De
zwaarwichtigheid van de feiten blijkt hierbij geen rol te spelen, ook bij zeer zware feiten waarbij de
gevolgen van een bekentenis navenant kunnen zijn komen gedwongen valse bekentenissen voor.280
De valse bekentenis kan het gevolg zijn van het zogenaamde ‘bogus pipeline effect’, wat verwijst
naar de intimiderende werking van de polygraaf. Dit houdt in dat verdachten schrik hebben om door
de mand te vallen en daarom alvast bekennen. Volgens Merckelbach zou dit bij onschuldige, labiele
verdachten tot valse bekentenissen kunnen leiden.281 Het feit dat de verdachte weet dat de
bekentenis die hij aflegt vals is onderscheidt deze eerste twee soorten van de derde soort valse
bekentenissen, nl. de ingebeelde valse bekentenissen. Bij deze laatste soort gelooft de verdachte zelf
dat hij de feiten heeft gepleegd hoewel dat in werkelijkheid niet het geval is. Ook ingebeelde valse
bekentenissen zijn het gevolg van het politieverhoor.282 Naarmate het verhoor vordert krijgt de
275
Interview met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 276
MEIJER, E.H. en MERCKELBACH, H., l.c., 79-83. 277
VAN KOPPEN, P., o.c., 183. 278
PONSAERS, P., MULKERS, J. en STOOP, R., o.c., 29. 279
Ibid. 280
THOMAS, T.N., ‘Polygraphy and coerced-compliant false confession: ‘Serviceman E’ redevivus’, Science &
Justice, 1995, 35, 133-139. 281
MERCKELBACH, H., l.c., 14-17. 282
PONSAERS, P., MULKERS, J. en STOOP, R., o.c., 29.
Page 61
54
ondervraagde een beeld van de verklaring van het misdrijf die wordt aangenomen door de politie. De
verdachte is vervolgens niet meer in staat om realiteit van fictie te onderscheiden en gaat de
beweringen van de verhoorders over zijn of haar schuld gaan geloven.283 De kans op een ingebeelde
valse bekentenis wordt mogelijk groter naarmate de onschuldige verdachte overtuigd is van de
onfeilbaarheid van de polygraaftest die zojuist heeft aangegeven dat hij of zij leugenachtig is.284 In de
Canadese opleiding tot polygrafist wordt aandacht geschonken aan de problematiek van valse
bekentenissen. De polygrafisten worden gewaarschuwd voor bepaalde categorieën van personen die
sneller geneigd zouden zijn om valse bekentenissen af te leggen, waaronder minderjarigen en
mensen met een mentale achterstand. De polygrafisten zijn dus op de hoogte van het bestaan van
valse bekentenissen maar schatten de prevalentie ervan laag in.285
Dat men wel degelijk moet opletten met het streven naar bekentenissen in het aanvullend verhoor
kan geïllustreerd worden aan de hand van een recent vonnis van de correctionele rechtbank te Gent.
De beklaagde stond terecht voor aanranding van de eerbaarheid met geweld of bedreiging op een
minderjarig meisje. Hij ontkende de feiten en stemde in met een polygraaftest. Bij het afleggen van
de polygraaftest heeft de beklaagde leugenachtige antwoorden gegeven op de relevante vragen.
Nadat de beklaagde met het leugenachtig testresultaat werd geconfronteerd heeft hij
bekentennissen afgelegd die hij nadien ook heeft bevestigd tegenover de onderzoeksrechter. Later
heeft hij zijn bekentenissen echter weer ingetrokken. Hij verklaart ingezien te hebben dat er niks is
gebeurd en dat hij tijdens het verhoor een psychologische drang heeft gevoeld om ‘iets’ te zeggen.
Vreemd is wel dat dat ‘iets’ niet louter een replicatie was van wat het meisje had verklaard maar ook
nuances bevatte die achteraf bleken te kloppen. Toch besloot de rechtbank geen rekening te houden
met de eerder afgelegde bekentenissen en dit om verscheidene redenen. In de eerste plaats omdat,
aldus de rechtbank, de verhoorders aan de beklaagde hebben voorgespiegeld dat de test onfeilbaar
is. Bovendien hebben ze bij hem de indruk gewekt dat de resultaten van een polygraaftest juridisch
als onomstootbaar bewijs worden aangenomen. Daarnaast werd de beklaagde er ettelijke malen op
gewezen dat hij het verhoorlokaal niet zou verlaten zonder een verklaring te hebben afgelegd. Alsook
werden tijdens het verhoor verschillende keren suggestieve en gesloten vragen gesteld waarbij de
beklaagde alle cruciale elementen uit het strafonderzoek werden meegedeeld en voorgelepeld. O.a.
op basis van het audiovisueel verhoor en het verslag van de wetsgeneesheer was de rechtbank er
wel degelijk van overtuigd dat het meisje slachtoffer is geworden van seksueel grensoverschrijdend
gedrag. De feiten konden echter niet met voldoende zekerheid aan de beklaagde worden
283
THOMAS, T.N., l.c., 133-139. 284
Ibid. 285
Interview met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012.
Page 62
55
toegewezen en de man werd vrijgesproken.286 Deze uitspraak is in overeenstemming met het in de
omzendbrief opgenomen loyauteitsbeginsel. Dit betekent dat het zwijgrecht van de verdachte blijft
gelden en dat de feitenrechter op ongeoorloofde of oneerlijke wijze verkregen bekentenissen moet
weigeren in aanmerking te nemen.287 In deze zaak werd het op dvd geregistreerde verhoor gelukkig
wel bekeken.288
Onderzoekers die er reeds voor de test vrij zeker van zijn dat de verdachte ook de dader is zullen
door een leugenachtig testresultaat gesterkt worden in hun overtuiging. Vanuit dat opzicht kan ik de
drang om de verdachte een waarheidsgetrouwe verklaring te laten afleggen wel begrijpen. Alleen
moet men opletten dat men binnen dat streven, binnen de sfeer van het verdachtenverhoor niet
(onbewust) over de schreef gaat. Hetzelfde geldt voor de polygrafisten. Bovendien kan een
leugenachtige polygraaftest ook zonder dat de verdachte verdere verklaringen aflegt of bekent een
meerwaarde zijn voor het onderzoek. Zoals gezegd is niet voor elke parketmagistraat een
leugenachtig testresultaat zonder bekentenis een gewichtige bijdrage voor de vervolgingsbeslissing
maar dat neemt niet weg dat met het testresultaat de onderzoekers iets in handen hebben waarmee
ze eventueel verder kunnen werken en alsnog andere belastende elementen kunnen vinden:
“[...] De polygraaftest staat niet op zichzelf. Het is een middel om onderzoek te voeren, om het onderzoek te
sturen, richting te geven vanuit de resultaten.”289
“[...] Het is een prachtige indicator om te kijken van wat is er nu eigenlijk aan de hand? Waar ligt in feite de
waarheid? [...] het is een zeer goede indicator om het onderzoek verder te voeren.”290
2.5.2: Niet-leugenachtig resultaat
Een verdachte is niet-leugenachtig als hij of zij een sterkere fysiologische respons vertoont bij het
beantwoorden van de controlevragen dan bij het beantwoorden van de relevante vragen (supra).
43% van alle ondervraagden wordt niet-leugenachtig bevonden (tabel 3). Als een verdachte niet-
leugenachtig uit een polygraaftest komt is het onderzoek niet noodzakelijk ten einde. In zaken waar
meerdere personen verdacht zijn van een feit dat maar door één persoon kan gepleegd zijn kan,
nadat andere onderzoekshandelingen hebben plaatsgevonden, de polygraaf aangewend worden om
deuren te sluiten.291 Indien het testresultaat niet-leugenachtig is zal men de verdachte schrappen en
zich op andere elementen of personen gaan richten.292 Maar dit is niet altijd een optie. In veel
286
Gent 12 december 2011. 287
GOOSSENS, F. en TRAEST, P., l.c., 145-150. 288
Interview met F. Vroman, Toegevoegd substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 19/03/2012. 289
Interview met J.P. Raes, Commissaris lokale recherche Gent sectie zeden, Gent, 15/02/2012. 290
Interview met B. Vanderstraeten, Hoofdinspecteur dienst wijk & onthaal, Deinze, 22/02/2012. 291
Anoniem interview, Onderzoeksrechter, Gent, 21/03/2012. 292
Interview met D. Van den Bossche, Onderzoeksrechter, Gent, 12/03/2012.
Page 63
56
(zeden)zaken is er maar één verdachte, die blijft ontkennen. Als het resultaat dan niet-leugenachtig is
zit het onderzoek zo mogelijk nog vaster dan voor de test. Soms wordt het slachtoffer nog
herverhoord maar vaak zal het parket vrij snel seponeren. Substituten F. Vroman en B. Baeyens zijn
daar consequent in: als men beslist om een polygraaftest aan te vragen moet men zich ook
neerleggen bij het resultaat.293 Onderzoeksrechters zien het anders. Het is de taak van de
onderzoeksrechter om zonder tunnelvisie alles op tafel te gooien, à charge en à décharge. Als het
testresultaat leugenachtig is wordt dat beschouwd als één van de elementen, ter aanvulling en/of
ondersteuning van de andere elementen. Als het testresultaat niet-leugenachtig is moet daar volgens
een van de geïnterviewde onderzoeksrechters dezelfde waarde aan gekoppeld worden. Het is niet
omdat het testresultaat niet-leugenachtig is dat alle andere elementen zomaar in de prullenmand
verdwijnen.294
Daar waar de polygrafisten grote voldoening halen uit een niet-leugenachtig testresultaat ligt dat
voor de onderzoekers vaak iets moeilijker. Sommigen hebben een sterke ‘jagersmentaliteit’ en
vertrekken met een tunnelvisie naar de polygrafie: ze zijn ervan overtuigd dat de verdachte de dader
is en dat de test dat ook zo zal uitwijzen. Indien de test het tegendeel aantoont kan dat voor
frustratie zorgen bij sommige onderzoekers, zelfs in die mate dat ze kwaad worden op de
polygrafisten “dat ze dat als resultaat gegeven hebben”. Gelukkig gaat het om een minderheid.295
Vandaar ook het belang dat een polygraaftest wordt uitgevoerd door politiemensen die buiten het
onderzoek staan.
2.5.3: Onbeslist resultaat
Het resultaat van een polygraaftest is onbeslist als de fysiologische reacties van de verdachte even
sterk zijn op de relevante vragen als op de controlevragen (supra). Dit is het geval voor ongeveer 12%
van alle uitgevoerde tests (tabel 3). Een onbeslist resultaat kan verschillende oorzaken hebben. Er
zijn bijvoorbeeld verdachten die zich absoluut niets aantrekken van wat er aan het gebeuren is en
met matige interesse deelnemen aan de test. Een ander voorbeeld zijn verdachten die in hun hoofd
met totaal iets anders bezig zijn, met zaken die voor hen op dat moment belangrijker zijn.
Bijvoorbeeld een verdachte die de dag voor de test een dierbare verloren heeft en nog allerlei zaken
moet regelen. Of bv. iemand die een moord heeft gepleegd die nog niet is uitgekomen maar die
verdacht wordt van zedenfeiten. Op het moment dat die persoon verhoord wordt met de polygraaf
293
Interview met F. Vroman, Toegevoegd substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 19/03/2012.
Interview met B. Baeyens, Substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 06/03/2012. 294
Anoniem interview, Onderzoeksrechter, Gent, 21/03/2012. 295
Interview met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012.
Page 64
57
over die zedenfeiten zal hij in zijn hoofd voornamelijk bezig zijn met die niet-uitgekomen moord, “als
ze daar maar niks over vragen” (cf. citaat Iacono blz. 30).296
Maar wat betekent zo een onbeslist resultaat nu voor het onderzoek? Weinig. Een polygraaftest met
onbeslist resultaat zal niet voor een doorbraak zorgen aangezien er weinig veranderd is t.o.v. de
situatie vóór de test. Enerzijds is een onbesliste test niet belastend voor de verdachte maar
anderzijds kan men o.b.v. zulk resultaat de verdachte niet uitsluiten. Een aantal respondenten geven
aan dat men in geval van een onbesliste test een nieuwe polygraaftest voorstelt aan de verdachte.
De vraag is natuurlijk in welke mate de verdachte daarmee zal instemmen. Het afleggen van een
polygraaftest brengt vaak een heel aantal organisatorische regelingen met zich mee. Daarenboven is
het een behoorlijk stresserende ervaring. Indien verdachten bereid zijn de test twee of meerdere
keren te ondergaan om hun onschuld te kunnen bewijzen is de kans vrij groot dat ze effectief
onschuldig zijn. Maar wat als de tweede test een leugenachtig resultaat oplevert? Indien één en
dezelfde persoon opnieuw ondervraagd wordt voor één en dezelfde feiten, waarbij de eerste test
onbeslist is en de tweede test leugenachtig is, zal het moeilijk zijn om de waarde en de accuraatheid
van die leugenachtige test te verdedigen. Bovendien riskeert men op die manier de
geloofwaardigheid van het hele systeem te ondermijnen.
2.6: Besluit
Het aantal in België aangevraagde polygraaftests nam stelselmatig toe sinds 2000, met een
voorlopige piek op 508 tests in 2011. In de meerderheid van de gevallen gaat het om zedenzaken. In
zedenzaken is materieel bewijs vaak niet of onvoldoende voorhanden. De politionele onderzoekers
en de magistraat die de leiding heeft over het onderzoek zullen in dergelijke zaken de polygraaf
aanwenden als middel om beweging te krijgen in het dossier of om over een extra, al dan niet
bezwarend, element te beschikken dat vervolgens richting kan geven aan het onderzoek.
Politiemensen willen soms een beetje te snel naar de techniek grijpen om een doorbraak te kunnen
forceren.297 Binnen de magistratuur is men een stuk voorzichtiger: als er naast de verklaring van het
slachtoffer helemaal geen bezwarende elementen zijn opteert men liever niet voor een
polygraaftest, vnl. uit bezorgdheid dat teveel gewicht zal worden verleend aan het resultaat. In zaken
waarbij het niet gaat om zedenfeiten zijn er meestal wel reeds een aantal bezwarende materiële
bewijselementen aanwezig, doch onvoldoende voor de magistraat om een (eind)beslissing te kunnen
nemen. Zo zal men bijvoorbeeld opteren voor een polygraaftest indien de verdachte blijft ontkennen
of indien hij of zij vermoedelijk slechts gedeeltelijke bekentenissen heeft afgelegd. Daarnaast
verzoekt de verdachte soms zelf om een polygraaftest als middel om zijn onschuld aan te tonen.
296
Interview met J.M. Trouillard, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 297
Anoniem interview, Onderzoeksrechter, Gent, 21/03/2012.
Page 65
58
Uitzonderlijk kan het initiatief ook van het slachtoffer komen, maar daar gaat men doorgaans niet op
in.
Buiten de gevallen waarin het testresultaat onbeslist is heeft de polygraaf meestal een significante
meerwaarde voor het onderzoek. Al is er verdeeldheid over de vraag waar de meerwaarde van een
leugenachtige polygraaftest juist ligt. Voor sommigen is het leugenachtig testresultaat op zich
voldoende, tenminste op niveau van de opsporing en vervolging. Voor anderen ligt de meerwaarde
niet in het testresultaat zelf maar wel in het aanvullend verhoor. In dat verhoor streeft men naar de
waarheidsvinding, naar een waarachtig verhaal dat breder reikt dan de antwoorden gegeven op de
concrete vragen die gesteld werden tijdens de polygraaftest zelf. In de praktijk betekent dat vaak dat
men toewerkt naar een bekentenis, wat niet altijd even onproblematisch is en waarmee men
behoorlijk moet opletten. Indien de ondervraagde niet-leugenachtig uit de polygraaftest komt wordt
hij doorgaans geschrapt als verdachte, behoudens in gerechtelijke onderzoeken waar reeds een
aantal bezwarende elementen werden gevonden. In praktijk blijkt het gewicht dat wordt verleend
aan een niet-leugenachtige polygraaftest groter dan het gewicht dat wordt verleend aan een
leugenachtige polygraaftest. Enerzijds kan men dit als een vorm van ongelijke behandeling
beschouwen. Anderzijds valt m.i. het verschil in toegekende waarde te rechtvaardigen o.g.v. van het
vermoeden van onschuld en de kleine(re) kans op vals-negatieve fouten.
Page 66
59
Deel III: de waarde van de aanwending van de polygraaf op niveau van de
straftoemeting
3.1: Inleiding
Dit derde deel van de masterproef gaat dieper in op de rol die een polygraaftest kan spelen op het
niveau van de straftoemeting. Houdt een vonnisrechter rekening met het resultaat van een
polygraaftest die werd uitgevoerd tijdens het vooronderzoek? In welke mate wordt de beslissing van
de jury bepaald door het resultaat van een uitgevoerde polygraaftest? En welke rol kan een
expertgetuigenis hierin spelen? Opdat men op niveau van de straftoemeting rekening zou kunnen
houden met een polygraaftest moet het resultaat van die test in de eerste plaats ter ore komen van
de actoren die de beslissing moeten nemen. Dat dit niet zo evident is als het lijkt wordt in eerste
instantie uiteengezet a.d.h.v. relevante Amerikaanse rechtspraak. Vervolgens wordt de vergelijking
gemaakt met de Belgische situatie. Ten derde wordt uitgebreid ingegaan op de beslissing door de
jury. Geëindigd wordt met de bespreking van de resultaten van de vonnisanalyse.
3.2: De polygraaftest als bewijs in strafzaken
3.2.1: De Verenigde Staten
In het dagelijkse leven nemen mensen voortdurend beslissingen over de vraag of iets waar is of niet.
Als basis voor deze beslissingen nemen wij vaak genoegen met zwak bewijs. Zo gaan we bijvoorbeeld
eten in een restaurant omdat iemand ons zegt dat dat een goed restaurant is, of gaan we kiezen voor
een bepaald merk van huishoudelektro omdat de winkelier zegt dat het prijs-kwaliteit het beste is.298
Deze dagelijkse manier van feiten vaststellen is niet goed genoeg voor het strafrecht.299 Aan
strafrechtelijk bewijs worden hogere eisen gesteld dan aan bewijs in het dagelijkse leven.300 In
sommige landen zijn die eisen strenger en/of nauwkeurige bepaald dan in andere landen.
De gang van zaken op het niveau van de straftoemeting ziet er in de Verenigde Staten enigszins
anders uit dan bij ons. In strafzaken is het de jury die beslist over de schuld of onschuld van de
verdachte, waarna de rechter eventueel een straf oplegt. Het oordeel van de jury is, net als bij ons,
gebaseerd op de verschillende bewijsmiddelen. In de VS is het echter aan de rechter om te beslissen
welk bewijs aan de jury mag worden voorgelegd of toegelaten en welk bewijs niet (de zgn.
‘admissability’).301 Dat zorgt ervoor dat er op de zitting regelmatig debat wordt gevoerd over welk
298
VAN KOPPEN, P., o.c., 25. 299
Ibid., 27. 300
Ibid., 28. 301
Ibid., 33.
Page 67
60
bewijs gepresenteerd mag worden aan de jury. De polygraaf is herhaaldelijk onderwerp geweest van
dergelijk debat.
Een eerste belangrijke rechtszaak waarin de toelaatbaarheid van resultaten voortkomend uit een
leugendetectortest ter sprake is gekomen was de zaak ‘Frye v. United States’. Frye was een 19 jaar
oude beklaagde die beschuldigd werd van en veroordeeld werd voor diefstal en moord in
Washington. Nochtans had de ‘systolic blood pressure deception test’ van Marston (supra)
voorafgaand aan het proces uitgewezen dat Frye de waarheid sprak wanneer hij enige betrokkenheid
bij de feiten ontkende. De rechter stond Marston echter niet toe te getuigen noch de test over te
doen in de rechtszaal.302 Frye vond dat de resultaten van de voorloper van de moderne polygraaf
verkeerdelijk geweigerd werden en ging in beroep.303 In beroep werd de oorspronkelijke beslissing
bevestigd. De systolic blood pressure deception test zou wetenschappelijk niet stevig genoeg
onderbouwd zijn en was niet gebaseerd op een breed erkend wetenschappelijk principe.304 Maar het
onderliggende probleem was ruimer dan de onduidelijkheid betreffende de geldigheid van Marstons
test. Rechtbanken werden steeds vaker geconfronteerd met vormen van wetenschappelijk bewijs
waarvan rechters en juryleden in de onmogelijkheid waren het bewijs enkel op basis van hun
ervaring en gezond verstand te evalueren. Daarom werd sindsdien nieuw wetenschappelijk bewijs
geëvalueerd op basis van de ‘Frye test’. Samengevat komt deze test erop neer dat voor elk
wetenschappelijk bewijs nagegaan wordt of de wetenschap of methodologie die het bewijs
onderbouwt algemeen aanvaard is in het wetenschappelijk domein waartoe hij behoort.305 Voor de
systolic blood pressure test besloot het Hof dat de techniek onvoldoende aanvaarding verworven
had binnen de fysiologie en de psychologie om als bewijs aanvaard te kunnen worden. De Frye test
domineerde de toelaatbaarheid van wetenschappelijk bewijs in het algemeen, en van de polygraaf in
het bijzonder, voor niet minder dan zeventig jaar volgend op de uitspraak. Opmerkelijk is wel dat
gedurende deze periode, op enkele uitzonderingen na, geen enkele vooruitgang op het domein van
de psychofysiologie inzake polygrafie in rekening werd gebracht door de verschillende
rechtbanken.306
In 1993 gaf de zaak ‘Daubert v. Merell Dow Pharmaceuticals’ nieuwe input aan de discussie omtrent
de toelaatbaarheid van een polygraaftest als bewijsmateriaal. In deze zaak besliste de Supreme Court
dat de Frye-test te restrictief was in het licht van de moderne ‘federal rules of evidence’. Vooral regel
302
SAXE, L. en BEN-SHAKHAR, G., ‘Admissibility of Polygraph Tests. The Application of Scientific Standards Post-
Daubert’, Psychology, Policy, and Law, 1999, vol. 5, nr. 1, 203-223. 303
DANIELS, C.W., ‘Legal aspects of polygraph admissibility in the united states’ in Handbook of polygraph
testing, KLEINER, M., (ed.), London-California, Academic Press, 2002, 327-338. 304
SAXE, L. en BEN-SHAKHAR, G., l.c., 203-223. 305
SIMMONS, R., ‘Conquering the province of the jury: expert testimony and the professionalization of fact-
finding’, University of Cincinnati Law Review, 2006, vol. 74, 1013-1066. 306
DANIELS, C.W., l.c., 327-338.
Page 68
61
702 is in dit kader van belang, welke toelaat dat experten getuigen indien de getuigenis gebaseerd is
op wetenschappelijke kennis en een meerwaarde oplevert voor ‘the trier of fact’307 die over de feiten
moet oordelen.308 Opdat rechters zouden kunnen nagaan of dit het geval is en om hen te helpen de
toelaatbaarheid van bewijs te evalueren heeft het Supreme Court een lijst met factoren opgesteld
die in rekening moeten worden gebracht. De eerste factor betreft de vraag of de wetenschap die aan
de basis ligt van het bewijs reeds getest is of getest kan worden. De tweede factor betreft de vraag of
de theorie onderworpen is aan peerreview en gepubliceerd is. Ten derde is er het al dan niet bestaan
van een gekende ‘error rate’ en van standaarden die bepalen hoe de techniek kan worden gebruikt.
Tenslotte is er de vierde factor die doet denken aan de Frye-test en gaat over de vraag of de theorie
en de techniek algemeen aanvaard zijn binnen de wetenschappelijke gemeenschap.309 Nu is de vraag
natuurlijk in welke mate de wetenschap aangaande polygraaftests voldoet aan deze criteria.
Deze vraag blijkt allerminst eenvoudig te beantwoorden. Voorstanders van het aanvaarden van de
polygraaf als bewijs stellen dat uit de wetenschappelijke literatuur duidelijk blijkt dat de wetenschap
aangaande polygraaftests zo ver is gevorderd dat het gemakkelijk kan voldoen aan deze Daubert-
criteria. Om te beginnen bestaat er voor hen een wetenschappelijke theorie die aan de hand van
wetenschappelijke methodes werd uitgetest.310 Een voorbeeld daarvan is de CQT waarvan de theorie
voorspelt dat schuldige personen sterkere fysiologische reacties zullen vertonen op de relevante
vragen dan op de controlevragen en dat onschuldige personen sterkere fysiologische reacties zullen
vertonen op de controlevragen dan op de relevante vragen (supra). Verder voeren de voorstanders
aan dat de theorie wetenschappelijk getest werd en dat deze tests geleid hebben tot talrijke
publicaties in wetenschappelijke tijdschriften waarin andere wetenschappers recenseren. Daarnaast
zouden er gekende schattingen van de foutpercentages bestaan evenals normen voor de uitvoering
van de tests. Ten slotte wordt volgens deze voorstanders de polygraaf algemeen aanvaard door het
merendeel van de wetenschappelijke gemeenschap als een geldige wetenschappelijke techniek.311
Tegenstanders beweren, uiteraard, het tegendeel. De theoretische onderbouwing van de CQT zou
zwak zijn (supra), peerreviews en publicaties zouden niet per definitie geldigheid of betrouwbaarheid
betekenen, de gevonden foutpercentages zouden sterk variëren over verschillende studies, er
zouden geen standaarden voor het gebruik van de polygraaf bestaan en de wetenschappelijke
gemeenschap zou verdeeld zijn over de geldigheid en betrouwbaarheid van de CQT.312 Dat er
307
Diegene(n) die over de grond van de zaak moet(en) oordelen (bv. de jury) 308
DANIELS, C.W., l.c., 327-338. 309
GALLAI, D., ‘Polygraph evidence in federal courts: should it be admissible?’, American Criminal Law Review,
1999, vol. 36:87, 87-116. 310
PETERSON, C.F. en HONTS, C.R., Verenigde Staten van Amerika vs. Edward G. Scheffer, resume voor amicus
curiae comite van betrokken sociale wetenschappers ter ondersteuning van de gedaagde, 1997, 2. 311
Ibid. 312
GALLAI, D., l.c., 87-116.
Page 69
62
verdeeldheid bestaat rond het gebruik van de polygraaf in het algemeen, en van de CQT in het
bijzonder, is reeds duidelijk gemaakt in deel I. Het lijkt mij niet meer dan logisch dat verdeeldheid
over de betrouwbaarheid en geldigheid van de test zich doortrekt tot verdeeldheid over het al dan
niet aanvaarden van de polygraaftest als bewijs in de rechtszaal. Dat er verdeeldheid bestaat is
eigenlijk ook het enige wat volkomen duidelijk is. Over de mate waarin polygraaftests voldoen aan de
Daubert-criteria bestaat geen eenduidigheid, met als gevolg dat deze Daubert-criteria in de praktijk
weinig verandering teweeg hebben gebracht. In een minderheid van de gevallen werden resultaten
van polygraaftests als bewijs aanvaard. De weigering gebeurde dan minder op grond van de Frye-test
en vaker op grond van een zogenaamde ‘Daubert-analyse’.
Maar het verhaal eindigt niet bij Daubert. In het kader van de toelaatbaarheid van de polygraaf als
bewijs is naast de twee aangehaalde zaken een derde zaak van belang, nl. de zaak ‘United States v.
Scheffer’ uit 1997. In de zaak ‘United States v. Gipson’ (1987), die aan de basis lag van de zaak
Scheffer, concludeerde het Militaire Hof van Beroep dat de polygraaftests op wetenschappelijk
gebied voldoende betrouwbaar waren geworden om ze niet stelselmatig uit de krijgsraden te weren.
Krachtens Gipson beslist de rechtbank geval per geval en verzekert zij dat ondeskundig uitgevoerde
tests niet als bewijs zullen worden aanvaard, terwijl het recht van de gedaagde om wetenschappelijk
geldig bewijsmateriaal ter zijn of haar verdediging voor te leggen wordt beschermd. De president van
de VS reageerde op Gipson door de Militaire Bewijsregel 707 af te kondigen, welke voorzag in een
totaalverbod op het gebruik van polygraaftestresultaten in alle krijgsraadzaken.313 In de zaak Scheffer
stond vervolgens de vraag centraal of deze absolute uitsluiting van resultaten van polygraaftests als
bewijs ‘redelijk’ was. Het Supreme Court besloot dat de uitsluiting wel degelijk redelijk was en geen
inbreuk uitmaakte op het recht van de gedaagde om bewijsmateriaal te presenteren.314 Ook de zaak
Scheffer heeft evenwel niet voor een eenduidige, uniforme behandeling van de resultaten van
polygraaftests als bewijs gezorgd. Meerdere federale hoven en rechtbanken hebben de beslissing in
de zaak Scheffer geïnterpreteerd als toelating tot absolute uitsluiting van de polygraaf als bewijs en
als bevestiging van de idee dat dergelijk bewijs onbetrouwbaar is.315 In 22 staten worden de
resultaten van een polygraaftest dan weer wel als bewijs aanvaard.316
Naast de Frye-test, de Daubert-analyse en de zaak Scheffer zijn er in Amerika nog andere gronden
waarop een polygraaftest als bewijs wordt geweigerd. Ten eerste is er de bezorgdheid dat het
toelaten van een polygraaftest als bewijs de rol van de jury zou opslorpen. De vraag die gesteld
313
PETERSON, C.F. en HONTS, C.R., Verenigde Staten van Amerika vs. Edward G. Scheffer, resume voor amicus
curiae comite van betrokken sociale wetenschappers ter ondersteuning van de gedaagde, 1997, 1-2. 314
SAXE, L. en BEN-SHAKHAR, G., l.c., 203-223. 315
BUSH, J.C., ‘Warping the Rules: Howe Some Courts Misapply Generic Evidentiary Rules to Exclude Polygraph
Evidence’, Vanderbilt Law Review, 2006, vol. 59, nr. 2, 539-569. 316
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 334.
Page 70
63
wordt is of juryleden nog wel zelf overwegingen gaan maken en niet zonder meer de resultaten van
de polygraaftest in de plaats zullen stellen omwille van de wetenschappelijke aard van de test en zijn
zogezegde mogelijkheid om leugens te detecteren.317 Aangezien de resultaten van een polygraaftest
slechts een van de elementen zijn die in een proces naar voren kunnen worden gebracht en
aangezien de impact van een polygraaftest als bewijs op het oordeel van de jury beperkt blijkt (infra)
is dit voor mij geen geldig argument. Een andere veel voorkomende weigeringsgrond is de ‘federal
rule 403’ en zijn equivalent op statelijk niveau. Deze regel staat rechters toe om andere regels i.v.m.
de ontvankelijkheid van bewijs te negeren en bewijs uit te sluiten indien het relatief zwak is,
verwarring kan veroorzaken, te veel tijd kost of een van de partijen onnodig bevoordeelt.318 Dit
betekent bijvoorbeeld dat rekening houdend met deze regel geen Daubert-analyse hoeft plaats te
vinden.
In deel I werd besproken dat de GKT mogelijk een goed alternatief vormt voor de CQT omdat deze
eerste interviewtechniek tegemoet komt aan enkele problemen waarmee de CQT te kampen heeft.
Men zou zich dan ook kunnen afvragen of de GKT voldoet aan de Daubert-criteria waar de CQT
volgens zijn tegenstanders tekort schiet. Ben-Shakhar, Bar-Hillel en Kremnitzer hebben deze oefening
gedaan en zijn tot de conclusie gekomen dat de GKT aan alle Daubert-criteria voldoet.319 Voorlopig
betekenen deze bevindingen echter weinig voor de praktijk aangezien de GKT niet of nauwelijks
wordt toegepast en kan toegepast worden (supra).
Tot slot dient opgemerkt dat ook ingeval bewijs ontoelaatbaar verklaard wordt door de rechter het,
indien de juryleden het te horen hebben gekregen (bv. doordat de advocaat het aanbrengt), nog
steeds een invloed kan hebben op de beslissing van de jury. Soms slaan juryleden de instructies van
de rechter in de wind en houden zij toch rekening met ‘inadmissible evidence’. Een mogelijke
verklaring is dat juryleden de rechterlijke instructies zien als een inperking van hun
beoordelingsvrijheid en bijgevolg als tegenreactie toch met het bewijs rekening gaan houden.
Bovendien zouden juryleden weerstand vertonen om bewijs waarvan zij van oordeel zijn dat het
relevante bewijswaarde heeft zomaar te negeren. De mate waarin dit voorvalt hangt samen met de
redenen die de rechter aangeeft waarop hij de weigering tot aanvaarden van het bewijs stoelt.
Bovendien blijkt dat bewijs dat ter discussie staat maar uiteindelijk toch wordt toegelaten mogelijk
317
GALLAI, D., l.c., 87-116. 318
DANIELS, C.W., l.c., 327-338. 319
BEN-SHAKHAR, G., BAR-HILLEL, M. en KREMNITZER, M., l.c., 527-541.
Page 71
64
een grotere invloed heeft op de jury omwille van de grote nadruk die de discussie op het bewijs
plaatst.320
3.2.2: België
In tegenstelling tot het wettelijk bewijsstelsel in de Verenigde Staten kennen we in België het vrij
bewijsstelsel. In België beschikt het Openbaar Ministerie over grote vrijheid betreffende de keuze
van de middelen aan de hand waarvan het een strafbaar feit wenst te bewijzen.321 Bovendien wordt
de beoordeling van de waarde van de door de vervolgende instanties aangevoerde bewijsmiddelen
overgelaten aan de soevereine appreciatie van de rechter. Uiteindelijk is het zijn innerlijke
overtuiging die bepaalt of een feit al dan niet bewezen is.322 Over het algemeen mag zijn overtuiging
gesteund zijn op alle elementen die uit de behandeling ter zitting naar voor zijn gekomen, dus ook op
de resultaten van een uitgevoerde polygraaftest.323 Indien een polygraaftest heeft plaatsgevonden in
een dossier dan worden die resultaten altijd door het Openbaar Ministerie naar voren gebracht.324
Deze resultaten kunnen een of meerdere scenario’s ondersteunen, waarbij opnieuw moet gewezen
worden op het belang van goed opgestelde vragen. Maar ook als de resultaten over de hele lijn één
schuldig scenario zouden ondersteunen zijn ze onvoldoende. De resultaten moeten worden gestaafd
door andere gegevens die het onderzoek heeft opgeleverd en het resultaat van een polygraaftest is
op zich onvoldoende als middel om de schuld te bewijzen wanneer dit niet mogelijk zou zijn zonder
het resultaat van de polygraaftest (supra). Bovendien kan de rechter het resultaat van de test
verwerpen o.b.v. technische redenen of omdat hij van oordeel is dat de test niet op een optimale en
regelmatige wijze werd uitgevoerd.325 In tegenstelling tot de resultaten van een polygraaftest kan,
ingevolge het vrij bewijsstelsel, een bekentenis die verkregen wordt na een polygraaftest in principe
wel voldoende zijn. Er is niet zoiets als een ongeschreven regel dat een bekentenis niet voldoende
zou zijn om iemand te veroordelen. Het staat de rechter ook vrij om bepaalde onderdelen van een
bekentenis te geloven en andere niet.326
De rechtspraak en de rechtsleer hebben lange tijd vrij unaniem aangenomen dat verhoormethoden
waarbij gebruik gemaakt wordt van hypnose, narcose of de polygraaf ongeoorloofd zijn. Men was
320
STEBLAY, N., HOSCH, H.M., CULHANE, S.E. en MCWETHY, A., ‘The Impact on Juror Verdicts of Judicial
Instruction to Disregard Inadmissible Evidence: A Meta-Analysis’, Law and Human Behavior, 2006, vol. 30, nr. 4,
469-492. 321
TRAEST, P., l.c., 67-84. 322
VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2009,
1235. 323
TRAEST, P., l.c., 67-84. 324
Interview met F. Vroman, Toegevoegd substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 19/03/2012.
Interview met B. Baeyens, Substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 06/03/2012. 325
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 335. 326
BOCKSTAELE, M., Handboek verhoren 1, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2008, 24.
Page 72
65
van mening dat een aantal middelen in de strafprocedure niet aangewend mogen worden tegenover
verdachten, zeker niet wanneer men daarmee beoogt verklaringen te bekomen die hetzij een
bekentenis zouden kunnen bevatten, hetzij het bewijs zouden kunnen inhouden van wat hen
strafrechtelijk ten laste gelegd wordt.327 Deze stellingname is gestoeld op de overweging dat de inzet
van deze methoden de psychologische vrijheid van de betrokkene om al dan niet verklaringen in deze
of gene zin af te leggen zou wegnemen.328 In een arrest van het Hof van Beroep te Bergen midden
2000 (KI) werd voor het eerst een meer positieve houding t.a.v. polygraaftests aangenomen. In ‘het
arrest Saulnier’, genoemd naar de Canadese polygrafist die naar België was overgevlogen om de test
uit te voeren329, wijst het Hof uitdrukkelijk op het principe van het vrij bewijsstelsel: noch de
toegelaten bewijsmiddelen noch hun bewijskracht worden bij wet bepaald en uitsluiting van bewijs
vindt enkel plaats indien het op onrechtmatige wijze werd verkregen. Om te beginnen verzekert het
Hof zich van de getrouwheid van de methode en van het feit dat de betrokkene blijvend heeft
ingestemd onderworpen te worden aan de polygraaftest. Vervolgens stelt het Hof vast dat het
resultaat van de test die aangeeft dat de beklaagde liegt over zijn betrokkenheid bij het misdrijf niet
meer is dan een aanwijzing die de andere belastende elementen aanvult. Het Hof verklaart de
waarde van de polygraaftechniek niet te overschatten en stelt dat het gaat om een hulpmiddel uit
een poel van verschillende bestaande hulpmiddelen, zoals bijvoorbeeld een DNA-test, die op zichzelf
niet de waarheid in zich dragen.330
Van onmiskenbaar belang is het arrest van het Hof van Cassatie van 15 februari 2006. Het
cassatieberoep was gericht tegen een arrest, op 27 oktober 2005 gewezen door het Hof van Beroep
te Luik (KI).331 De eiser vond dat de polygraaftest die in het kader van het onderzoek heeft
plaatsgevonden moest worden afgewezen. De eiser voert daartoe vijf elementen aan. Ten eerste
stelt de eiser dat de polygraaftest een deskundigenonderzoek is zodat de speurder die de test heeft
afgenomen de eed zou moeten afleggen. Ten tweede stelt hij dat de partijen noch de gegevens noch
de resultaten van de test hebben kunnen tegenspreken. Ten derde is een polygraaftest volgens de
eiser een pressiemiddel om bekentenissen te verkrijgen. Ten slotte betwist hij zowel de wettigheid
als de betrouwbaarheid van de test.332 Betreffende de polygraaftest vangt het Hof van Cassatie aan
met te zeggen dat de gevolgtrekkingen die uit een polygraaftest gemaakt worden aan de
onaantastbare beoordeling van de rechter worden overgelaten. De rechter beslist om er al dan niet
327
GOOSSENS, F. en TRAEST, P., l.c., 145-150. 328
GOOSSENS, F. en TRAEST, P., ‘Het gebruik van de polygraaf, het E.V.R.M. en het vereiste van een wettelijke
basis’, Rechtskundig Weekblad, 2006-2007, nr. 25, 1039-1048. 329
MICHAUX, C., RAYNAL, J.P. en LACROIX, J.C., l.c., 1081-1091. 330
HvB Bergen 13 juni 2000. 331
Cass. 15 februari 2006, AR P051583F. 332
DE NEVE, E. (15/07/2009) ‘leugendetector’ [WWW]. Advocatenkantoor Elfri De Neve:
http://www.elfri.be/leugendetector [28/02/2012]
Page 73
66
gevolg aan te geven naargelang het vertrouwen dat hij in de test stelt. Vervolgens gaat het Hof in op
het eerste element dat werd aangevoerd door de eiser. Vermits de speurder die een verhoor
afneemt met de polygraaf niet de opdracht heeft om de rechter te adviseren is hij geen
gerechtsdeskundige, ook al wordt hem om die test verzocht om reden van zijn bijzondere
bekwaamheid. Een polygrafist is een politieman, geen deskundige, en moet bijgevolg niet de eed van
deskundige afleggen.333 Aangaande het recht op tegenspraak, het tweede element, oordeelde het
Hof reeds in 2003 dat er geen schending was aangezien de verklaring en de resultaten van de test
deel uitmaken van een dossier waarvan alle elementen zijn voorgelegd aan de vrije tegenspraak van
de partijen.334 Ook kan in dit verband gewezen worden op de audiovisuele opname die transparantie
verleent aan de test m.b.t. de omstandigheden waarin de test werd afgenomen, zodat die door de
partijen en de rechter kunnen onderzocht worden.335 Het derde element, het verwijt dat een
polygraaftest een pressiemiddel zou zijn om een bekentenis af te dwingen, wordt gelinkt aan het
recht op stilzwijgen. De vraag is of het registreren van de vrijwel onzichtbare en door de betrokkene
niet te controleren fysiologische reacties, waarvan de betrokkene het recht heeft ze voor zich te
houden, een inbreuk uitmaakt op het zwijgrecht. Het Hof is van mening dat het gebruik van de
polygraaf het recht op stilzwijgen van degene die zich vrijwillig aan een test onderwerpt en die op elk
moment kan beslissen ermee op te houden niet miskent. Bovendien had de betrokkene helemaal in
het begin van het onderzoek spontaan naar de test gevraagd. Daarnaast blijft ook het vermoeden
van onschuld gerespecteerd.336
Wat de wettigheid en betrouwbaarheid betreft kan opnieuw verwezen worden naar het vrije
bewijsstelsel. Traest wijst er evenwel op dat de vrije bewijswaardering door de rechter geen excuus
mag vormen om aan de rechter bewijsmiddelen voor te stellen die niet beantwoorden aan minimale
eisen van technische betrouwbaarheid. Niettemin bestaat in ons Belgisch strafrecht geen minimale
drempel waaraan een bewijsmiddel dient te beantwoorden om te kunnen aangewend worden.337
Reynders stelt het gebrek aan honderd procent wetenschappelijke betrouwbaarheid van de
resultaten van polygraaftests als uitgangspunt om terughoudendheid ten overstaan van de polygraaf
in het strafproces te bepleiten.338 Dat de polygraaf niet voor de volle honderd procent betrouwbaar
is staat buiten kijf. Maar welke politietechniek is dat wel? En genieten de vandaag algemeen
aanvaarde bewijsmiddelen allemaal, in elke omstandigheid, een optimale betrouwbaarheid? Neen.
Hoe groot of hoe klein de betrouwbaarheid en geldigheid van de polygraaf juist is staat evenwel nog
333
Cass. 15 februari 2006, AR P051583F. 334
TRAEST, P., ‘Noot: Doet de polygraaf zijn intrede in het Belgisch strafrecht?’, Vigiles, 2004, 64-67. 335
DE NEVE, E. (15/07/2009) ‘leugendetector’ [WWW]. Advocatenkantoor Elfri De Neve:
http://www.elfri.be/leugendetector [28/02/2012] 336
Cass. 15 februari 2006, AR P051583F. 337
TRAEST, P., l.c., 67-84. 338
REYNDERS, D. l.c., 93-103.
Page 74
67
steeds ter discussie. Er zijn tal van reviews uitgevoerd van de wetenschappelijke literatuur rond de
accuraatheid van de CQT, zowel door voorstanders als door tegenstanders. Daarenboven zijn
herhaaldelijk surveys over opinies binnen de wetenschappelijke gemeenschap t.a.v. de geldigheid
van polygraaftests afgenomen. In al deze publicaties zijn nauwelijks punten van overeenstemming te
vinden tussen voor- en tegenstanders. Ze geraken het niet eens over welke onderzoeken nu precies
relevant zijn, op basis van welke criteria de geldigheid van de polygraaf kan geëvalueerd worden of
over hoe de resultaten van bestaande studies moeten worden geïnterpreteerd.339 In de literatuur
variëren de percentages betreffende de geldigheid van de CQT tussen 57% en 98%. Men dient er wel
rekening mee te houden dat in verschillende evaluaties ook resultaten opgenomen zijn van
Amerikaanse privé-polygrafisten die slordig tewerk gaan.340 Opgemerkt dient tevens dat dé CQT niet
bestaat. De CQT is in zichzelf een verzameling van procedures die variëren naargelang de structuur
en de plaatsing van de verschillende soorten vragen alsook naargelang de regels die gehanteerd
worden om de fysiologische data te interpreteren.341 Een adequaat beeld krijgen van de
betrouwbaarheid en de accuraatheid van de CQT is bijgevolg bijzonder moeilijk. Een voor België
interessante studie is er een van Honts uit 1994 waarbij de CQT die wordt aangeleerd op de Canadian
Police College werd onderzocht op zijn geldigheid. Deze studie is specifiek gericht op de techniek die
ook in België wordt gebruikt. Hieruit blijkt dat de CQT die wordt onderwezen op de Canadian Police
College behoorlijk betrouwbaar en geldig is, met cijfers die de 90% overstijgen. Bovendien zou ook
de numerieke scoringsmethode (supra) zeer betrouwbaar zijn.342 Hoogleraar psychologie Harald
Merckelbach liet zich in het verleden meerdere malen kritisch uit over de CQT. Over de Belgische
variant zegt hij echter het volgende:
“[...] ‘De Belgische polygrafen,’ zegt hij, ‘hebben mij hun werkwijze laten zien aan de hand van urenlang
videomateriaal. Wat mij frappeerde was dat hun selectie van kritische en controlevragen zeer zorgvuldig
gebeurt, waardoor controlevragen echte controlevragen worden en de CVT dus aan diagnostische kracht wint.
Om kort te gaan: ik ben geen voorstander van de CVT, maar in handen van de goed getrainde Belgische
mensen temper ik mijn bezwaren.’”343
339
IACONO, W.G., ‘Polygraph Testing’ in Beyond common sense: psychological science in the courtroom,
BORGIDA, E. en FISKE, S.T., (eds.), Oxford, Blackwell Publishing, 2008, 219-235. 340
MEULMAN, M. (07/07/2009) ‘Liegt de leugendetector?’ [WWW]. Studiekring voor Kritische Evaluatie van
Pseudowetenschap en het Paranormale: http://skepp.be/artikels/wetenschap/interdisciplinair/liegt-de-
leugendetector [06/03/2012] 341
IACONO, W.G., l.c., 219-235. 342
HONTS, C.R. (03/1994) ‘Field validity study of the Canadian Police College polygraph technique’ [PDF].
Canadian Police Research Centre: http://publications.gc.ca/collections/collection_2008/ps-sp/PS63-2-1994-
7E.pdf [04/03/2012] 343
MEULMAN, M. (07/07/2009) ‘Liegt de leugendetector?’ [WWW]. Studiekring voor Kritische Evaluatie van
Pseudowetenschap en het Paranormale: http://skepp.be/artikels/wetenschap/interdisciplinair/liegt-de-
leugendetector [06/03/2012]
Page 75
68
Een voorbeeld van een alom aanvaard doch niet volkomen betrouwbaar bewijsmiddel is een
getuigenverklaring. Getuigenverklaringen behoren tot de meest voorkomende en meest invloedrijke
bewijsmiddelen in het strafrechtssysteem.344 Getuigen zijn onmisbaar. Het verhaal dat een getuige
brengt kan essentieel zijn om een onderscheid te kunnen maken tussen de verschillende scenario’s.
Zo kan DNA van de verdachte op de kraag van het slachtoffer terecht gekomen zijn door middel van
geweld maar ook door een simpele omhelzing.345 Zonder het bijhorende verhaal hebben
vingerafdrukken, ballistische gegevens en DNA-bewijs weinig betekenis.346 Getuigenverklaringen
hebben in het verleden dan ook al meermaals hun nut bewezen, zo is o.a. de aanhouding van
Dutroux op het conto van ooggetuigen te schrijven.347 Politiemensen, juryleden en rechters
beschouwen getuigenverklaringen als een krachtige bewijsvorm, zeker als de getuige geen enkele
reden heeft om te liegen over wat hij of zij gezien heeft.348 Maar met de komst van de DNA-
technieken is duidelijk geworden dat het grote vertrouwen dat gesteld wordt in getuigenverklaringen
niet zonder gevaar is.349
In de Verenigde Staten hebben reeds meer dan 200 ‘DNA exoneration cases’ plaatsgehad.350 Dit zijn
zaken waarin iemand werd veroordeeld waarvan achteraf op basis van DNA-onderzoek is
aangetoond dat hij of zij toch onschuldig is.351 In maar liefst 75% van de gevallen bleken foutieve
ooggetuigenverklaringen te hebben bijgedragen in de onterechte veroordeling. Daarnaast speelden
valse bekentenissen (supra) een rol in 25% van de gevallen.352 De betrouwbaarheid van
getuigenverklaringen verwijst naar de consistentie, de accuratesse en de volledigheid van de
verklaring. De stelligheid of zelfzekerheid waarmee personen getuigen is daarentegen geen goede
indicator voor de betrouwbaarheid van de verklaring. Uit onderzoek van Merckelbach e.a. blijkt het
met de consistentie en de accuraatheid van getuigenverklaringen nogal mee te vallen (±90%). De
volledigheid is echter een ander paar mouwen. Getuigenverklaringen zouden voor slechts 50% à 60%
volledig zijn, percentages die nog kunnen afnemen naarmate de tijd tussen het getuige zijn van het
feit en het afleggen van een verklaring oploopt. Voor politiemensen is het frustrerend als getuigen
geen volledige beschrijvingen kunnen geven van relevante details. Daarom dringen ze er bij de
344
MERCKELBACH, H.L.G.J., CANDEL, I., JELICIC, M. en CROMBAG, H.F.M., ‘De goede getuige’, Tijdschrift voor de
Rechterlijke Macht, 2003, nr. 6, 213-219. 345
JELICIC, M. en MERCKELBACH, H.L.G.J., ‘Getuigenverklaringen en de strafrechter’, Expertise en Recht, 2009,
nr. 2, 35-40. 346
VAN KOPPEN, P., o.c., 98. 347
JELICIC, M. en MERCKELBACH, H.L.G.J., l.c., 35-40. 348
WELLS, G.L., MEMON, A. en PENROD, S.D., ‘Eyewitness Evidence. Improving Its Probative Value’,
Psychological science in the public interest, 2006, vol. 7, nr. 2, 45-69. 349
MERCKELBACH, H.L.G.J., CANDEL, I., JELICIC, M. en CROMBAG, H.F.M., l.c., 213. 350
BERGER, M.A., ‘Research on Eyewitness Testimony and False Confessions’, in Beyond common sense:
psychological science in the courtroom, BORGIDA, E. en FISKE, S.T., (eds.), Oxford, Blackwell Publishing, 2008,
315-326. 351
JELICIC, M. en MERCKELBACH, H.L.G.J., l.c., 35-40. 352
BERGER, M.A., l.c., 315-326.
Page 76
69
getuige wel eens op aan om meer details te vertellen. Dit aandringen kan echter de betrouwbaarheid
van de verklaring verder ondermijnen doordat het aantal inaccurate details toeneemt.353 En wat dan
met het cognitief interview? Het cognitief interview is een verhoortechniek die ontworpen is om de
hoeveelheid informatie die van een ondervraagde kan verkregen worden te verhogen.354 Men gaat
trachten om het gebeuren dat men wil bevragen te isoleren in het geheugen van de getuige om zo de
getuige te helpen het beeld van wat hij of zij gezien heeft helder voor ogen te krijgen en
gedetailleerd te beschrijven.355 Uit meta-analyse blijkt dat het gebruik van het cognitief interview wel
degelijk leidt tot een toename van het aantal correcte details in verklaringen. Daarnaast blijkt echter
ook het aantal niet-correcte details toe te nemen.356 Ten slotte wens ik nog een laatste techniek die
verband houdt met getuigenverklaringen kort aan te halen, nl. de line-up. De identificatie van de
verdachte door een ooggetuige kan het belangrijkste bewijs van schuld zijn op een proces aangezien
de identificatie rechtstreeks in verband staat met de ultieme vraag of de verdachte het misdrijf wel
of niet heeft gepleegd.357 Dat dit problematisch kan zijn wordt geïllustreerd a.d.h.v. de zaak Diaz. Diaz
werd gearresteerd voor het aanvallen van 25 vrouwen in Florida. Meerdere slachtoffers beschreven
hun aanvaller als iemand met een gewicht van rond de 90 kilogram terwijl Diaz slechts rond de 60
kilogram woog. Ook de door de slachtoffers beschreven lichaamslengte van de aanvaller strookte
niet met de lengte van Diaz. Toch identificeerden 5 van de 14 slachtoffers Diaz als dader in een line-
up waarbij gebruik gemaakt werd van foto’s. Even later kwamen daar via video line-ups nog enkele
identificaties bij. Forensisch bewijs was er niet dus de vervolgende partij baseerde zich op de
identificaties om de verdachte acht misdrijven ten laste te leggen. Diaz werd veroordeeld voor zeven
ervan. In augustus 2005 werd Diaz na 25 jaar gevangenis vrijgesproken o.b.v. een vrijpleitende DNA-
test.358 Globaal gezien kunnen in een line-up twee fouten gemaakt worden: de dader wordt niet
geïdentificeerd of er wordt iemand anders verkeerdelijk als dader geïdentificeerd.359 Op de
verschillende oorzaken, technieken en aanbevelingen omtrent line-ups ga ik hier niet in. Opmerkelijk
is wel dat het waarschuwen van de getuige dat de dader mogelijk niet in de line-up is opgenomen
353
MERCKELBACH, H.L.G.J., CANDEL, I., JELICIC, M. en CROMBAG, H.F.M., l.c., 213-219. 354
MEMON, A., MEISSNER, C.A. en FRASER, J., ‘The Cognitive Interview: A Meta-Analytic Review and Study
Space Analysis of the past 25 Years’, Psychology, Public Policy, and Law, 2010, vol. 16, nr. 4, 340-372. 355
PONSAERS, P., MULKERS, J. en STOOP, R., o.c., 40. 356
MEMON, A., MEISSNER, C.A. en FRASER, J., l.c., 340-372. 357
WELLS, G.L., MEMON, A. en PENROD, S.D., l.c., 45-69. 358
MEMON, A., ‘Eyewitness Research: Theory and Practice’ in Psychology and law. Bridging the Gap, CANTER,
D. en ZUKAUSKIENE, R., (eds.), Hampshire-Burlington, Ashgate, 2008, 51-59. 359
WELLS, G.L., MEMON, A. en PENROD, S.D., l.c., 45-69.
Page 77
70
een averechts effect heeft: er gebeuren meer foutieve identificaties en de waarschuwing heeft
nauwelijks invloed op de accurate identificaties indien de dader wel in de line-up is opgenomen.360
Elk bewijsmiddel kent een bepaalde graad van onzekerheid. Noch de polygraaf, noch
getuigenverklaringen, noch DNA-tests zijn voor de volle 100% betrouwbaar. De betrouwbaarheid van
getuigenverklaringen ligt mogelijk zelfs lager dan die van de in België toegepaste CQT. Ook een door
deskundigen uitgevoerde SVA (supra) wordt door de rechter dikwijls als bewijs aanvaard,
niettegenstaande dat deze techniek minder goede diagnostische kwaliteiten bezit dan de
polygraaf.361 M.i. is het niet 100% betrouwbaar zijn dan ook geen reden om de polygrafie zoals die bij
ons bestaat niet te beoefenen. Sterker nog, stellen dat de polygraaf uit het strafrecht moet geweerd
worden omdat hij onbetrouwbaar is is als stellen dat er geen getuigenverklaringen meer mogen
worden afgenomen. Hetzelfde geldt voor de toelaatbaarheid van de resultaten op het niveau van de
straftoemeting. Ook Merckelbach lijkt die mening toegedaan:
“[...] ‘Het lijkt wel of men waterdichte uitkomsten wil hebben, maar daarvan kunnen we bij voorbaat zeggen
dat het onhaalbaar is: ‘In life nothing is sure but death and taxes’. [...] ik vind het een goed idee tegenover
leugendetectie kritisch te zijn, maar we moeten er geen strengere eisen aan stellen dan de eisen die we stellen
aan de patholoog-anatoom, de psychiater, de ballistisch expert, etc. Ik denk dat een goedgetraind polygraaf –
de Belgische mensen bijvoorbeeld – als het om vals-positieven gaat, veel van deze experts met vlag en wimpel
verslaat.’”362
De discussie omtrent de geldigheid en betrouwbaarheid van de polygraaf vormt in de VS een
hinderpaal voor het aanvaarden van de resultaten verkregen door polygraaftests op het niveau van
de straftoemeting (supra). In België blijkt dit in mindere mate een probleem te zijn. De COL 3/2003
en de rechtspraak van het Hof van Cassatie zorgen voor de nodige duidelijkheid. De polygraaf wordt
met grote frequentie aangewend in opsporings- en gerechtelijke onderzoeken en de resultaten
daarvan worden ter beoordeling aan de rechter, of aan de jury, voorgelegd. Maar in welke mate
houden zij daar rekening mee?
360
WELLS, G. en HASEL, L.E., ‘Eyewitness Identification: Issues in Common Knowledge and Generalization’ in
Beyond common sense: psychological science in the courtroom, BORGIDA, E. en FISKE, S.T., (eds.), Oxford,
Blackwell Publishing, 2008, 159-176. 361
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 335. 362
MEULMAN, M. (07/07/2009) ‘Liegt de leugendetector?’ [WWW]. Studiekring voor Kritische Evaluatie van
Pseudowetenschap en het Paranormale: http://skepp.be/artikels/wetenschap/interdisciplinair/liegt-de-
leugendetector [06/03/2012]
Page 78
71
3.3: De beslissing door de jury
Samenhangend met de vraag betreffende de ontvankelijkheid van een polygraaftest als bewijs in de
rechtbank is er bezorgdheid over het gewicht dat een jury aan het resultaat van een polygraaftest
kan geven, bv. door groot ontzag voor de technische aard van de procedure. In de zaak ‘U.S. v.
Alexander’ uit 1975 weigerde de rechtbank de polygraaftest als bewijs te aanvaarden omdat dergelijk
bewijs omgeven zou zijn door een sfeer van quasi-onfeilbaarheid en bijgevolg zich de rol van de jury
in het bepalen van de geloofwaardigheid van de betrokkene zou toe-eigenen.363 Ook in de reeds
aangehaalde zaak Scheffer wordt de angst dat de polygraaf de rol van de jury zou overnemen
expliciet gemaakt:
“Jurisdictions, in promulgating rules of evidence, may legitimately be concerned about the risk that juries will
give excessive weight to the opinions of a polygrapher, clothed as they are in scientific expertise and at times
offering, as in respondent’s case, a conclusion about the ultimate issue in the trial. Such jurisdictions may
legitimately determine that the aura of infallibility attending polygraph evidence can lead jurors to abandon
their duty to assess credibility and guilt.”364
Deze stelling wordt echter niet ondersteund door wetenschappelijk onderzoek. Hoewel enkele
vroegere studies aangeven dat een polygraaftest als bewijs wel degelijk een invloed kan hebben op
de besluitvorming door de jury blijkt uit meer recente studies dat jury’s geen buitensporig
vertrouwen hebben in de polygraaf en dat ze eerder sceptisch staan tegenover zijn bewijswaarde. Uit
onderzoek van Cavoukian en Heselgrave bleek bovendien dat een waarschuwing door de rechter die
inhoudt dat de polygraaf niet onfeilbaar is de kans op beïnvloeding nog verkleint.365 In wat volgt
worden verschillende onderzoeken m.b.t. de invloed van een polygraaftest op de beslissing van de
jury van naderbij bekeken.
3.3.1: De studie van Koffler
Een in de relevante wetenschappelijke literatuur vaak besproken voorbeeld is de studie van Koffler
uit 1957. Uit deze studie bleek dat een polygraaftest een grote invloed zou hebben op het oordeel
van de jury. In het onderzoek werd aan de participanten gevraagd om een oordeel te vellen over
schuld of onschuld op basis van een aantal hypothetische zaken. In tweede instantie werd aan de
deelnemers gevraagd om aan te nemen dat een polygraafexpert in de voorliggende zaak had getuigd
dat de ondervraagde leugenachtig was en om in het licht van deze getuigenis hun beslissing te
363
MYERS, B. en ARBUTHNOT, J., ‘Polygraph Testimony and Juror Judgments: A Comparison of the Guilty
Knowledge Test and the Control Question Test’, Journal of Applied Social Psychology, 1997, vol. 27, nr. 16,
1421-1437. 364
MYERS, B., ROSOL, A. en BOELTER, E., ‘Polygraph Evidence and Juror Judgments: The Effects of
Corroborating Evidence’, Journal of Applied Social Psychology, 2003, vol. 33, nr. 5, 950. 365
MYERS, B., ROSOL, A. en BOELTER, E., l.c., 948-962.
Page 79
72
heroverwegen. In de derde stap werd opnieuw aan de deelnemers gevraagd om hun beslissing te
heroverwegen. Dit keer werd aangegeven dat de polygraaf in staat zou zijn om 99.5% van de
ondervraagden die liegen ook effectief als leugenachtig te identificeren. In de eerste conditie,
namelijk zonder getuigenis van de polygraafexpert en zonder dat aangegeven werd dat de polygraaf
99.5% accuraat zou zijn, werd de beschuldigde door elke participant onschuldig bevonden. Na voor
de tweede maal hun beslissing heroverwogen te hebben was 85% van de deelnemers van gedacht
veranderd. Op basis hiervan besloot Koffler dat een polygraaftest wel degelijk een grote invloed
heeft op de beslissing van de jury.366 Op dit onderzoek is echter heel wat kritiek gekomen,
voornamelijk op methodologisch vlak. Een eerste kritiek houdt in dat de participanten geen echte
getuigenis van een polygraafexpert te horen hebben gekregen. Daarnaast vestigt men, door
participanten te vragen om hun beslissing te heroverwegen op basis van informatie rond de
polygraaftest, extra aandacht op de polygraaftest waardoor participanten hem als erg belangrijk
gaan achten. Bovendien verklaarde men in het onderzoek de polygraaf een stuk accurater dan hij in
werkelijkheid is (of zou zijn).367
3.3.2: De CQT vs. de GKT
In recenter onderzoek werden de resultaten van Kofflers studie herhaaldelijk gefalsificeerd. Spanos,
Myers, Dubreuil en Pawlak verrichtten onderzoek naar het effect van het presenteren van resultaten
van een polygraaftest als bewijs en van getuigenissen van ooggetuigen op de overtuigingen van
juryleden. Zij concludeerden dat het presenteren van resultaten van een polygraaftest als bewijs, in
tegenstelling tot getuigenissen van ooggetuigen, geen invloed heeft op juryleden, noch op hun
individuele overtuigingen, noch op het uiteindelijke verdict.368 De vraag is natuurlijk in welke mate
deze bevindingen gelden voor de verschillende soorten polygraaftests. In hun onderzoek naar de
invloed van een polygraaftest op de beslissing van de jury hebben Myers en Arbuthnot als eerste een
onderscheid gemaakt voor verschillende types van polygraaftests, meer bepaald de CQT en de GKT.
Op deze manier wilden ze achterhalen of juryleden sceptisch staan tegenover polygraaftests in het
algemeen of enkel t.o.v. bepaalde types. Zoals besproken in deel I biedt de GKT een betere
bescherming voor onschuldige verdachten dan de CQT omdat het risico kleiner is op een vals-positief
testresultaat. Myers en Arbuthnot hypothetiseren daarom dat de invloed op het oordeel van
juryleden die weigerachtig staan tegenover het in rekening brengen van het resultaat van een
polygraaftest omdat ze vrezen iemand onschuldig te veroordelen groter zal zijn bij de GKT dan bij de
366
KOFFLER, J.H., ‘The lie detector: a critical appraisal of the technique as a potential undermining factor in the
judicial process’, New York Law Forum, 1957, vol. 3, 123-158. 367
MYERS, B. en ARBUTHNOT, J., l.c., 1421-1437. 368
SPANOS, N.P., MYERS, B., DUBREUIL, S.C. en PAWLAK, A.E., ‘The effects of polygraph evidence and
eyewitness testimony on the beliefs and decisions of mock jurors’, Imagination, Cognition and Personality,
1992-1993, vol. 12, nr. 2, 103-113.
Page 80
73
CQT. In het onderzoek werden dertig schijnjury’s (zgn. ‘mock jurors’) samengesteld uit een groep van
216 psychologiestudenten. Vervolgens werden aan elk van de drie condities 10 jury’s toegekend. In
de eerste conditie werd geen polygraaftest als bewijs aangeleverd, in de tweede conditie werd een
CQT-test als bewijs aangeleverd en in de derde conditie werd een GKT-test als bewijs aangeleverd.
Vervolgens werd een gesimuleerd moord- en verkrachtingsproces getoond op video en moesten de
jury’s een verdict uitspreken. Het resultaat was dat noch jury’s in het algemeen noch individuele
juryleden significant beïnvloed werden door de polygraaftest. Bovendien werd er geen verschil
gevonden tussen de jury’s die het resultaat van een CQT gepresenteerd kregen en jury’s die het
resultaat van een GKT gepresenteerd kregen. Volgens Myers en Arbuthnot betekent dit dat jury’s
vooroordelen hebben t.o.v. polygraaftests in het algemeen ongeacht het onderscheid tussen de
gehanteerde interviewtechnieken. Het wantrouwen in de polygraaf als bewijselement zou dan niet
gebaseerd zijn op de gekende problemen die inherent zijn aan de CQT maar op wantrouwen t.a.v.
leugendetectie in het algemeen. Een andere bevinding was dat vrouwen de polygraaftest als meer
invloedrijk achtten dan mannen. Myers en Arbuthnot zien in hun bevindingen een mogelijke
bevestiging van de hypothese dat juryleden zich al vroeg in het proces een opinie vormen over de
schuld of onschuld van de beklaagde en vervolgens bij het nemen van de beslissing zich voornamelijk
baseren op bewijsmateriaal dat overeenstemt met hun initiële overtuigingen (cf. confirmation bias).
Dit zou verklaren waarom in een verkrachtingszaak vrouwen meer beïnvloed werden door de
leugenachtige polygraaftest dan mannen.369
Verder geven Myers en Arbuthnot twee plausibele verklaringen waarom jury’s geen acht slaan op
een polygraaftest die werd uitgevoerd met de GKT. Een eerste mogelijke verklaring is dat het voor
juryleden weinig uitmaakt of de GKT al dan niet minder vals-positieve testresultaten genereert dan
de CQT. Een tweede mogelijke verklaring is dat de juryleden moeite hebben met het begrijpen van
de mathematische regels die de lagere kans op vals-positieve resultaten aantonen. Daarom is het
niet uitgesloten dat juryleden gewoon niet beseffen dat de GKT een betere bescherming biedt voor
een onschuldige verdachte. Daarnaast is het ook denkbaar dat juryleden weigeren zich te baseren op
bewijs dat ze niet volledig begrijpen.370
3.3.3: Het effect van bekrachtigend bewijs
De mate waarin het besluit van de jury beïnvloed wordt door het resultaat van een polygraaftest te
presenteren als bewijsmateriaal werd verder onderzocht door Myers, Rosol en Boelter in 2003. De
hypothese die in het onderzoek van Myers, Rosol en Boelter centraal staat is dat de mogelijkheid
bestaat dat jury’s niet echt overtuigd zijn door een polygraaftest in scenario’s waar ook andere, meer
369
MYERS, B. en ARBUTHNOT, J., l.c., 1421-1437. 370
Ibid.
Page 81
74
overtuigende vormen van bewijs voorhanden zijn, maar dat de polygraaf wel een belangrijke invloed
kan hebben in situaties waar ander bewijs afwezig is en het proces afhangt van twee tegensprekende
verklaringen. De onderzoekers kwamen tot de conclusie dat de bevindingen uit eerder onderzoek die
indiceerden dat juryleden nauwelijks beïnvloed worden door de presentatie van een polygraaftest als
bewijsmateriaal waarschijnlijk toch niet het gevolg zijn van de presentatie van ander bewijsmateriaal.
Met andere woorden, de invloed van een polygraaftest als bewijsmateriaal op de besluitvorming van
juryleden is zeer gering ongeacht de aanwezigheid van andere vormen van bewijs. Bovendien gaven
de juryleden van de schijnjury’s zelf aan dat de polygraaftest weinig invloed heeft gehad op hun
beslissing.371
Net als elk ander onderzoek heeft ook dit onderzoek zijn beperkingen. Myers, Rosol en Boelter halen
zelf enkele beperkingen van hun onderzoek aan en een daarvan is dat enkel polygraaftests met een
leugenachtig resultaat als bewijs werden gebruikt. Ze geven zelf aan dat jury’s mogelijk meer gewicht
geven aan testen met een niet-leugenachtig resultaat aangezien het meer waarschijnlijk is dat een
onschuldig iemand faalt voor de test (vals-positief) dan dat een schuldige slaagt voor de test (vals-
negatief).372 Anderzijds moet herinnerd worden aan het zojuist besproken onderzoek van Myers en
Arbuthnot dat uitwees dat juryleden geen onderscheid maken tussen de CQT en de GKT, ondanks het
feit dat de GKT minder vals-positieve resultaten oplevert.
3.3.4: Poging tot falsificatie van eerdere bevindingen
Zoals gezegd staat de overtuiging dat het resultaat van een polygraaftest de jury te veel zou
beïnvloeden in sterk contrast met de bevindingen van een aantal empirische studies, waarvan er
reeds drie belangrijke werden besproken. Maar in welke mate zijn deze bevindingen representatief?
Het is niet ondenkbaar dat de bevindingen vertekend zijn als gevolg van methodologische
tekortkomingen van de opgezette onderzoeken. Met dit in het achterhoofd ondernamen Myers,
Latter en Abdollahi-Arena een poging om de eerdere bevindingen te falsificeren. De onderzoekers
vertrokken vanuit twee plausibele redenen waarom de voorgaande studies mogelijk niet in staat
waren om een effect te vinden van een polygraaftest als bewijs op de beslissing van de jury. Een
eerste reden is reeds aan bod gekomen en houdt in dat de voorgaande studies telkenmale gebruik
maakten van polygraaftests met een leugenachtig resultaat. Myers, Latter en Abdollahi-Arena geven
opnieuw aan dat rekening houdend met het feit dat de kans op een vals-positieve fout kleiner is dan
de kans op een vals-negatieve fout, en gekoppeld aan het vermoeden van onschuld, juryleden
mogelijk meer rekening houden met een test die de beklaagde vrijspreekt dan met een test die de
beklaagde beschuldigt. De tweede reden houdt in dat de steekproeven die werden gehanteerd
371
MYERS, B., ROSOL, A. en BOELTER, E., l.c., 948-962. 372
Ibid.
Page 82
75
mogelijk een slechte representatie zijn van echte juryleden. Meestal gaat het om
universiteitsstudenten welke in het kader van hun opleiding gestimuleerd worden om een kritische
denkwijze te ontwikkelen. Oudere en eventueel lager opgeleide deelnemers staan mogelijk minder
sceptisch tegenover polygrafie. Daarom stellen Myers, Latter en Abdollahi-Arena als hypothese dat
het effect van een polygraaftest als bewijs op het verdict van de jury in interactie staat met zowel de
leeftijd als het opleidingsniveau van de juryleden. Om aan deze beperkingen tegemoet te komen
rekruteerden Myers, Latter en Abdollahi-Arena in hun onderzoek de deelnemers op luchthavens en
treinstations, met een mix qua leeftijd en opleidingsniveau tot gevolg. Daarnaast bouwden ze een
conditie in waar een polygraaftest met een niet-leugenachtig resultaat als bewijs werd
aangevoerd.373
Ondanks het feit dat aan de participanten werd medegedeeld dat een polygraaftest voor 85%
accuraat is schatten de participanten de accuraatheid lager in, nl. 62% voor niet-leugenachtige tests
en 68% voor leugenachtige tests. Bovendien rapporteerden de deelnemers de polygraaftest als
minder betrouwbaar dan andere vormen van bewijs zoals een DNA-test, vingerafdrukken of een
handschriftenanalyse. Ten tweede werd er geen significant effect gevonden van leeftijd of
opleidingsniveau op de mate waarin het resultaat van de polygraaftest de beslissing van de juryleden
beïnvloedde. Daarnaast werd ook geen significant verschil gevonden tussen de deelnemers die een
niet-leugenachtige polygraaftest gepresenteerd kregen en deelnemers die een leugenachtige
polygraaftest gepresenteerd kregen.374 De hier gepresenteerde resultaten zijn bijzonder waardevol.
Myers, Latter en Abdollahi-Arena kwamen tegemoet aan enkele methodologische vraagpunten in
eerdere onderzoeken en vonden toch sterk gelijklopende resultaten: opnieuw blijkt de invloed van
een polygraaftest als bewijselement op de besluitvorming door de jury zeer beperkt.
3.3.5: De rol van de expert
Wanneer jury’s oordelen over de feiten wegen zij de verschillende scenario’s tegenover elkaar af en
gaan ze op basis van het gepresenteerde bewijs na welk scenario het meest waarschijnlijk is. De
gevolgtrekkingen die daarmee gepaard gaan kunnen gebaseerd zijn op logisch redeneren,
persoonlijke ervaringen, instinct of een combinatie van alle drie. Een getuigenis door een expert op
een bepaald domein kan de waarde die gehecht wordt aan het gepresenteerde bewijs beïnvloeden
en kan bijgevolg de afwegingen en gevolgtrekkingen door de jury indirect en in meerdere of mindere
mate mee sturen.
373
MYERS, B., LATTER, R. en ABDOLLAHI-ARENA, M.K., ‘The Court of Public Opinion: Lay Perceptions of
Polygraph Testing’, Law and Human Behavior, 2006, 30, 509-523. 374
Ibid.
Page 83
76
In Amerika is het zo dat de expert die aantreedt als getuige in de eerste plaats gebruik moet gemaakt
hebben van wetenschap of methodologie die als betrouwbaar wordt beschouwd in het licht van de
eerder genoemde Daubert-criteria. Maar zelfs indien de polygrafist geacht wordt daaraan te voldoen
wordt hij toch vaker geweigerd als getuige dan andere experten. De reden daarvoor is dat de
polygrafist een inbreuk zou plegen op wat als exclusief terrein van de jury wordt beschouwd doordat
hij als getuige advies geeft over de ultieme kwestie, over datgene waarover de jury moet oordelen,
nl. de geloofwaardigheid van de beklaagde.375 Dit exclusief terrein wordt benoemd als ‘province of
the jury’: het gebied dat is voorbehouden aan het oordeel van de jury en waarover getuigen en
deskundigen hun mond moeten houden.376 Daarnaast worden andere bezorgdheden geuit over
expertgetuigenissen rond polygrafie. Ten eerste is er de overtuiging dat een dergelijke getuigenis een
te grote invloed zou hebben op de jury waardoor ze niet langer zelf de nodige en soms zware
afwegingen maken.377 Ten tweede is men bezorgd dat bij het toelaten van polygrafisten als experten
het proces zal vervallen in een soort strijd tussen experten die elk hun eigen standpunt t.a.v.
polygrafie verdedigen. Hierdoor zouden juryleden verward worden eerder dan dat de getuigenissen
duidelijkheid scheppen voor de juryleden.378 Desondanks worden polygrafisten in Amerika de laatste
jaren meer en meer als getuigen aanvaard. Rechtbanken erkennen steeds vaker dat een polygrafist
nuttige informatie kan aanbrengen voor de jury die dan met meer kennis van zaken en meer accuraat
conclusies kan vormen.379 Ook aan de Belgische polygrafisten wordt wel eens gevraagd om te gaan
getuigen in assisenzaken en, bij uitzondering, in correctionele zaken. In de beginjaren dat de
polygraaf bij ons werd gebruikt in het vooronderzoek in strafzaken werden de techniek en de
resultaten door de advocaten van de verdediging stelselmatig afgebroken in de rechtszaal. Daarom
vroeg het Openbaar Ministerie aan de polygrafisten om te gaan getuigen, als een soort van
tegengewicht.380 Dergelijke getuigenis heeft betrekking op hoe de ondervragingstechniek werkt, hoe
men tot het gegeven resultaat is gekomen en hoe het resultaat dient geïnterpreteerd te worden.
Hierbij wordt ook beklemtoond dat veel van de in de media verspreide berichtgeving omtrent
polygrafie onjuistheden bevat.381 Voor de wetenschappelijke onderbouwing baseren de polygrafisten
zich op publicaties van de ‘National Research Council’ en de ‘National Academy of Sciences’ (VS).382
Maar hoe reageren de advocaten op deze getuigenissen? Is het risico op discussie omtrent polygrafie
in de rechtszaal reëel? En welke invloed heeft de getuigenis echt op de jury?
375
SIMMONS, R., l.c., 1013-1066. 376
VAN KOPPEN, P., o.c., 229. 377
SIMMONS, R., l.c., 1013-1066. 378
ROSOL, A. en MYERS, B., ‘Expert Testimony on the Polygraph Test: Issues Surrounding Admissibility and
Examination of Jurors’ Critical Evaluation of Evidence’ in Advances in Psychology Research, volume 64,
Columbus, A.M., (ed.), New York, Nova Science Publishers, 2010, 99-118. 379
SIMMONS, R., l.c., 1013-1066. 380
Interview met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 381
Interview met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 382
Interview met J.M. Trouillard, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012.
Page 84
77
Aanvankelijk boorden de advocaten de polygrafie de grond in op de rechtbank. Ook wanneer een
polygrafist ging getuigen in de rechtszaal kwam er vernietigende kritiek van de strafpleiters. Sedert
het arrest van het Hof van Cassatie van 15 februari 2006 zijn de advocaten van tactiek veranderd. In
het arrest oordeelt het Hof dat het gebruik van de polygraaf het recht op stilzwijgen van degene die
er zich vrijwillig aan onderwerpt en die op elk moment kan beslissen ermee op te houden niet
miskent. Ook schendt deze bijzondere ondervragingsmethode het vermoeden van onschuld niet
(supra).383 Eigenlijk komt het erop neer dat een goed uitgevoerde polygraaftest juridisch moeilijk kan
aangevochten worden.384 Maar wat is een goed uitgevoerde polygraaftest? Datgene wat door
advocaten in twijfel wordt getrokken is niet langer de techniek of de interviewtechnieken maar wel
of de test mocht uitgevoerd worden en vervolgens of hij goed is uitgevoerd. Zo kan een advocaat bv.
aanbrengen dat de testresultaten ongeldig zijn omdat zijn cliënt op het moment van de test bepaalde
medicatie gebruikte of recent drugs had gebruikt. Uiteraard wordt daar voor het begin van de test
naar gevraagd maar zeker is de polygrafist nooit.385 Daarom kan het interessant zijn om vóór dat de
test gevorderd wordt een wetsdokter aan te stellen die nagaat of er tegenindicaties zijn voor een
polygraaftest.386 Verder blijkt uit de praktijk dat het afbreken van de resultaten van een polygraaftest
vaak een onderdeel is van de rol als advocaat eerder dan een persoonlijke overtuiging:
“[...] Logischerwijs zijn ze eens voor en eens tegen. Een goede advocaat denkt enkel maar aan het belang van
zijn cliënt.”387
Een advocaat die in de ene zaak de polygraaf afkraakt tot en met kan de dag erop in een andere zaak
de polygrafie staan ophemelen, afhankelijk van hoe het hem uitkomt.388 De polygrafisten zijn zich
ervan bewust dat de advocaat in de meeste gevallen louter een rol speelt, naar best vermogen zijn
job doet, en hebben er weinig of geen problemen mee.389 Al zijn er natuurlijk ook advocaten die wel
persistent gekant zijn tegen de polygrafie.390 Er zijn altijd ‘believers’ en ‘non-believers’.391 Discussies
in de rechtbank tussen advocaten en polygrafisten komen evenwel maar zelden meer voor.392
Naast polygrafisten komen in de rechtszaal ook soms andere experten getuigen omtrent polygrafie,
nl. academici. Zoals eerder vermeld bestaat in de Verenigde Staten de bezorgdheid dat hierdoor
discussie zou ontstaan tussen beide types experten die de jury in verwarring zou brengen. Voor
383
Cass. 15 februari 2006, AR P051583F. 384
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., o.c., 336. 385
Interview met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 386
Interview met F. Vroman, Toegevoegd substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 19/03/2012. 387
Interview met F. Vroman, Toegevoegd substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 19/03/2012. 388
Interview met J.P. Raes, Commissaris lokale recherche Gent sectie zeden, Gent, 15/02/2012. 389
Interview met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 390
Interview met B. Baeyens, Substituut-procureur des Konings Parket Gent, Gent, 06/03/2012. 391
Anoniem interview, Onderzoeksrechter, Gent, 21/03/2012. 392
Interview met J.M. Trouillard, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012.
Page 85
78
België lijkt dit alvast niet op te gaan. Discussies in de rechtszaal tussen polygrafisten en
tegenexperten komen bij ons niet voor. Elke partij zegt zijn ding. Het kan gebeuren dat er eens een
repliek is door een van de partijen maar verder dan dat gaat het niet.393 De polygrafisten geven zelf
ook aan dat dit te vermijden is. Het kan niet de bedoeling zijn een polemiek te starten in de
rechtszaal, al zouden sommige advocaten dat misschien maar al te graag hebben.394 Over het
algemeen hebben de polygrafisten er ook geen probleem mee dat academici of advocaten
standpunten innemen tegen de polygrafie. Op voorwaarde dat men spreekt met kennis van zaken en
dat blijkt niet altijd het geval te zijn.395 Ook beklagen de polygrafisten zich over het feit dat de
kritieken regelmatig te algemeen zijn. De polygrafie krijgt vaak als geheel een negatief label terwijl er
in de waaier van interviewtechnieken, die veel breder is dan de drie technieken die besproken zijn in
deel I, een grote variatie is in betrouwbaarheid en geldigheid.396 Bovendien verschillen de CQT-testen
onderling (supra). Een laatste bron van ontstemming die ik hier wens aan te halen is de gebrekkige
kennis van magistraten over polygrafie. Men kan van magistraten uiteraard niet verwachten dat zij
tot in detail kennis hebben van alle bestaande politietechnieken en bewijsmiddelen. Het is dan ook
niet de gebrekkige kennis op zich die bij polygrafisten voor frustratie zorgt maar wel het feit dat
sommige magistraten de polygrafie openlijk veroordelen zonder degelijke basiskennis.397 Zo was er
bv. een magistraat van het parket van Gent die in zijn eerste assisenzaak de polygrafie vervloekte en
bestempelde als ‘heksentoverij’. Dergelijke uitspraken worden via de media verspreid en stellen de
polygrafie ongegrond in een slecht daglicht.398
De volgende vraag die gesteld dient te worden is hoe de jury omgaat met getuigenissen van
polygrafisten en tegenexperten. In welke mate worden juryleden hierdoor beïnvloed? Zijn juryleden
in staat om expertgetuigenissen kritisch te evalueren? En wat denken de polygrafisten hier zelf over?
Twee verschillende jury’s kunnen de belangrijkheid van polygraaftests verschillend inschatten als
gevolg van twee verschillende getuigenissen die in verschillende mate de ernst van de mogelijke
fouten benadrukken. Bovendien kunnen getuigenissen door experts verschillen in het succes om aan
te tonen dat de onderliggende principes van de polygrafie geldig of ongeldig zijn. Zo zullen
voorstanders van de CQT onder meer verklaren dat onschuldige verdachten een zwakkere
fysiologische reactie zullen vertonen op de relevante vragen dan op de controlevragen omdat ze niet
liegen op de relevante vragen maar wel liegen op, of op zijn minst onzeker zijn over, de
controlevragen. Tegenstanders van de CQT, niet zelden voorstanders van GKT, zullen dit bekritiseren
393
Interview met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 394
Interview met J.M. Trouillard, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 395
Interview met J.M. Trouillard, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 396
Interview met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 397
Informeel gesprek met O. Buelens, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 398
Interview met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012.
Page 86
79
door bv. aan te geven dat ook onschuldige verdachten sterkere fysiologische reacties kunnen
vertonen op de relevante vragen omdat de mogelijke consequenties van het antwoord en de meting
van de bijhorende reacties groot zijn (supra).399
Uit onderzoek van Devenport en Cutler blijkt dat de invloed van de getuigenis van een expert m.b.t.
ooggetuigen op zich weinig invloed heeft op de jury, maar dat de getuigenis van een tegenexpert wel
de geloofwaardigheid van de initiële expert aantast.400 Maar geldt dit ook voor getuigenissen m.b.t.
polygrafie? In 1995 bestudeerde Leippe het bestaande relevante onderzoek rond
expertgetuigenissen en jury’s en concludeerde dat juryleden over het algemeen vrij sceptisch staan
tegenover getuigenissen door experten. Volgens Rosol en Myers suggereert dit dat jury’s complexe
getuigenissen op een eerder oppervlakkig niveau verwerken en dat ze daardoor de complexe
elementen in de getuigenis verloren laten gaan. Dit zou geen goede zaak zijn wanneer het gaat over
een getuigenis die betrekking heeft op de polygraaf. Daarnaast zouden juryleden het moeilijk hebben
om informatie die betrekking heeft op waarschijnlijkheden of kansen, zoals het geval is bij de
polygraaf, te begrijpen.401
Recentelijk deden Rosol en Myers onderzoek naar de invloed van een getuigenis van een
polygraafexpert op de perceptie van de jury over polygraaftests. In dat onderzoek werden 206
universiteitsstudenten willekeurig toegewezen aan een van de vijf condities. In de eerste conditie
werd geen polygraaftest als bewijs aangevoerd. In de tweede conditie werd wel een polygraaftest als
bewijs aangevoerd en kwam eveneens een polygrafist getuigen. Hierbij lichtte hij de gehanteerde
CQT procedure toe. In de derde conditie kwam naast de polygrafist ook een expert getuigen als
voorstander van de polygrafie. De vierde conditie bestond uit het tegenovergestelde, nl. de
polygrafist en een expert als tegenstander van de polygrafie. In de laatste conditie getuigden zowel
de polygrafist als de beide experten.402 De resultaten insinueren opnieuw een beperkte waarde voor
het aanwenden van de polygraaf op niveau van de straftoemeting in zaken die uiteindelijk voor het
Hof van Assisen komen. Ten eerste heeft een getuigenis door een polygrafist welke inhoudt dat de
beklaagde de waarheid vertelt als hij zegt dat hij onschuldig is geen significante impact op het verdict
door de jury. Ten tweede verhoogt ook de getuigenis van een expert die voorstander is van de
polygrafie de bereidwilligheid van de jury om de beklaagde vrij te spreken niet. Juryleden blijken niet
overtuigd te worden door een getuigenis die de geldigheid van de polygraaftest ondersteund.403 De
399
ROSOL, A. en MYERS, B., l.c., 99-118. 400
DEVENPORT, J.L. en CUTLER, B.L., ‘Impact of Defense-Only and Opposing Eyewitness Experts on Juror
Judgments’, Law and Human Behavior, 2004, vol. 28, nr. 5, 569-576. 401
ROSOL, A. en MYERS, B., l.c., 99-118. 402
Ibid. 403
ROSOL, A. en MYERS, B., l.c., 99-118.
Page 87
80
ervaringen van de Belgische polygrafisten gaan ook in die richting.404 Bovendien beklemtonen zij dat
het niet aan hen is om de jury te overtuigen. Die taak is weggelegd voor de openbare aanklager en de
advocaten. De polygrafisten vertellen objectief hoe het in elkaar zit en zijn er van overtuigd dat de
jury in staat is om al de aangebrachte elementen nuchter te evalueren.405
Tegenover de eerder beperkte invloed van getuigenissen door voorstanders van de polygraaftest
staat dat de argumenten die naar voor geschoven worden door tegenstanders meer invloed blijken
te hebben op de jury.406 De grotere impact van getuigenissen van tegenexperten kan mogelijk voor
een stuk toegeschreven worden aan de persoon die getuigt en niet louter aan wat die persoon komt
te vertellen. Academische tegenstanders van de polygrafie zijn vaak bekleed met titels als ‘dokter’,
‘professor’, ‘hoogleraar’ of ‘rechtsgeleerde’. Dat schept vertrouwen bij de juryleden in wat de
tegenexperten vertellen. Bovendien spelen de advocaten daar op in.407 Ook uit ander onderzoek
bleek dat het weinige vertrouwen dat juryleden stellen in de polygraaf mogelijk nog verder daalt
indien een expert op gedetailleerde wijze de problemen die geassocieerd worden met de polygraaf
komt toelichten.408 In het onderzoek van Rosol en Myers was het zelfs zo dat door de getuigenis van
de tegenstander het wantrouwen t.o.v. de polygraaf dermate hoog werd dat er meer verdicten
waren die de beklaagde schuldig bevonden dan in de controleconditie waar geen polygraaftest als
bewijs werd aangeleverd. Dit geeft stof tot nadenken voor advocaten die een niet-leugenachtige
polygraaftest als bewijs willen aanbrengen.409
3.4: De beslissing door de vonnisrechter
In tegenstelling tot Assisenzaken wordt in correctionele zaken de eindbeslissing genomen door de
vonnisrechter. De beoordeling van de waarde van de aangevoerde bewijsmiddelen wordt
overgelaten aan diens soevereine appreciatie. De polygraaftest is een uitzonderlijk geval in die zin
dat het testresultaat altijd moet beschouwd worden als ondersteunend bewijs en op zichzelf
onvoldoende is om de schuld van de beklaagde bewezen te achtten (supra). De vonnisrechter zal
kennis nemen van de verschillende elementen in het dossier die de verschillende alternatieve
scenario’s ondersteunen. Als een van die elementen een polygraaftest is zal de vonnisrechter kennis
nemen van het testresultaat, dat een onschuldig of schuldig scenario met een bepaalde
waarschijnlijkheid ondersteunt. Maar houdt een vonnisrechter vervolgens ook rekening met dat
testresultaat voor de beantwoording van de schuldvraag? En zo ja, in welke mate?
404
Interview met G. Cornelis, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 405
Interview met J.M. Trouillard, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 406
ROSOL, A. en MYERS, B., l.c., 99-118. 407
Interview met J.M. Trouillard, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012. 408
MYERS, B., LATTER, R. en ABDOLLAHI-ARENA, M.K., l.c., 509-523. 409
ROSOL, A. en MYERS, B., l.c., 99-118.
Page 88
81
Om te trachten een antwoord te vinden op deze vragen werden ze in de eerste plaats voorgelegd
aan mijn respondenten. De meeste respondenten afkomstig uit het politiewezen gaven aan dat de
feedback vanuit justitie beperkt is en konden en durfden bijgevolg geen uitspraken doen over de
mate waarin een polygraaftest doorweegt op de beslissing van de vonnisrechter. Uit de interviews
met magistraten zijn wel een aantal zaken naar voren gekomen. Ten eerste waren allen van mening
dat een vonnisrechter nooit iemand zal veroordelen op basis van de resultaten van een polygraaftest
alleen. Dat dit weinig waarschijnlijk is volgt bovendien uit het gegeven dat een dossier dat enkel
opgebouwd is rond een belastende verklaring van het slachtoffer en een leugenachtige polygraaftest
zelden of nooit voor de rechtbank zal komen (supra). Ten tweede gaven de magistraten aan dat het
resultaat van de polygraaftest zo goed als altijd vermeld wordt in het vonnis. Na de vragen aan mijn
respondenten te hebben voorgelegd werden enkele vonnissen van correctionele rechtbanken
geanalyseerd. Daarbij werd gekeken of het resultaat van een polygraaftest werd vermeld, waar dat
resultaat werd vermeld en hoe uitgebreid op die polygraaftest werd ingegaan. Hierbij moeten
vooreerst een aantal opmerkingen worden gemaakt. Ten eerste zal de mate waarin een
vonnisrechter rekening houdt met het resultaat van een polygraaftest sterk afhangen van de andere
elementen aanwezig in het desbetreffende dossier. Ten tweede is, zoals aangegeven in het
methodologisch kader, het aantal geanalyseerde vonnissen beperkt. Ten derde is men nooit zeker
wat er écht in het hoofd van de vonnisrechter omging. Daaruit volgt dat bovenstaande vragen niet
eenduidig te beantwoorden zijn en dat datgene dat hier wordt beschreven allerminst kan
veralgemeend worden tot dé wijze waarop vonnisrechters omgaan met het resultaat van een
polygraaftest.
Een eerste vaststelling na analyse is dat alle verkregen vonnissen zaken betroffen waarin de tijdens
het vooronderzoek uitgevoerde polygraaftest een leugenachtig resultaat heeft opgeleverd. Dit ligt in
lijn van de eerdere vaststelling dat voornamelijk zaken waarin het testresultaat leugenachtig is voor
de rechtbank komen. De tweede vaststelling strookt met datgene wat de magistraten aangaven en
houdt in dat in zeven van de acht vonnissen de leugenachtige polygraaftest werd vermeld. Slechts in
één geval werd geen melding gemaakt van de polygraaftest, mogelijk omdat de beklaagde na de test
had bekend.410 De vonnissen waarin de test wel wordt vermeld geven blijk van voorzichtigheid door
vonnisrechters bij het in aanmerking nemen van een leugenachtige testresultaat. Meestal wordt het
testresultaat kort even aangehaald bij de bespreking van de feiten, zonder meer. Bovendien zijn er
vermeldingen terug te vinden welke inhouden dat de resultaten van de polygraaftest met enige
omzichtigheid moeten worden benaderd of dat het leugenachtig testresultaat slechts één belastend
element is dat overigens niet doorslaggevend is. Opmerkelijk is dat ondanks de leugenachtige
410
Brussel 2 november 2004.
Page 89
82
polygraaftest de beklaagde in drie van de acht zaken werd vrijgesproken. Hoewel weinig
representatief geeft dit aan dat het resultaat van een polygraaftest zeker niet buitengewoon zwaar
doorweegt op de beslissing van vonnisrechters. De reden waarom met de leugenachtige
polygraaftest geen rekening werd gehouden verschilde telkens. In het eerste geval had de beklaagde
leugenachtige antwoorden gegeven op vragen die gericht waren op feiten die ook ontkend werden
door het slachtoffer.411 In de tweede zaak was de Gentse rechtbank van oordeel dat tijdens het
verhoor dat volgde op de test ongeoorloofde druk werd uitgeoefend, waarbij onder meer aan de
verdachte de idee werd gegeven dat de test onfeilbaar is (supra).412 Dit is overigens de enige zaak
waarbij zeer uitgebreid werd ingegaan op de polygraaf als onderzoeksinstrument en op het concrete
verloop van de test. Het derde vonnis betreft een zaak waarin twee polygraaftests werden
uitgevoerd en waarbij de eerste test onbeslist was. Op basis van andere elementen in het dossier
twijfelde de rechtbank over de schuld van de beklaagde. Die twijfel speelde in het voordeel van de
beklaagde en werd klaarblijkelijk niet weggenomen door de leugenachtige polygraaftest.413 Dat
gerezen twijfel niet weggenomen wordt enkel en alleen op basis van een leugenachtige polygraaftest
is m.i. positief te noemen en in overeenstemming met wat de COL 3/2003 bepaalt. Opgemerkt dient
dat de waarde van het testresultaat op dit vlak verschilt met de waarde verleend op de eerdere
echelons van de strafrechtsbedeling. Op niveau van de opsporing wordt soms een beroep gedaan op
de polygraaf om deuren te sluiten, m.a.w. om resterende twijfel weg te nemen. Ook op parketniveau
wordt bij twijfel de beslissing om al dan niet te vervolgen soms afhankelijk gesteld van het resultaat
van de polygraaftest (supra).
3.5: Besluit
Zowel in de Verenigde Staten als in België bestaat er verdeeldheid over de geldigheid en de
betrouwbaarheid van de polygraaf. In de Verenigde Staten wordt die verdeeldheid sterk
weerspiegeld in de discussie omtrent de vraag of de resultaten van een polygraaftest al dan niet
aanvaard moeten worden als bewijs in strafzaken. Noch de Frye-test, noch de Daubert-analyse, noch
de zaak Scheffer hebben een uniforme praktijk kunnen creëren. In tegenstelling tot het wettelijk
bewijsstelsel in de Verenigde Staten hebben we in België een vrij bewijsstelsel. Dit betekent dat de
bewijswaarde van de resultaten van een polygraaftest vrij beoordeeld wordt door de strafrechter. Dit
impliceert dat de resultaten van een polygraaftest niet expliciet moeten aanvaard worden als bewijs
maar eerder dat er geen redenen aanwezig mogen zijn om de resultaten als bewijs te moeten
weigeren. Bovendien is er in België wel rechtspraak voorhanden die voor afdoende duidelijkheid
heeft gezorgd, nl. het arrest van het Hof van Cassatie van 15 februari 2006.
411
Gent 6 mei 2009. 412
Gent 12 december 2011. 413
Gent 25 juni 2008.
Page 90
83
Het Hof van Cassatie oordeelde dat bij een goed uitgevoerde polygraaftest het zwijgrecht en het
vermoeden van onschuld gerespecteerd blijven en dat de door eiser aangevoerde
onbetrouwbaarheid en ontbrekende legaliteit geen reële drempel vormen voor aanvaarding van de
resultaten als (steun)bewijs. Het arrest betekent dat een goed uitgevoerde polygraaftest juridisch
nog moeilijk kan aangevochten worden, wat een wijziging in de tactiek van advocaten heeft
veroorzaakt. Toch stellen Goossens en Traest dat het ontbreken van een wettelijke regeling er vroeg
of laat toe kan leiden dat de visie van het Hof aan revisie onderhevig zal zijn. Zoals onderzoeksrechter
D. Van den Bossche aanhaalde is de bestaande regeling via omzendbrief niet helemaal Europa-
bestendig. Doordat met de polygraaf tekenen vastgesteld worden die met het blote oog niet steeds
waar te nemen zijn en er gepoogd wordt om de oprechtheid van de verdachte na te gaan is er
mogelijk sprake van een inmenging op het recht op privéleven. Daarom moet bij het gebruik van de
polygraaf voldaan zijn aan de vereisten van art. 8.2 E.V.R.M. en art. 22 G.W.. Eén van die vereisten is
een formele wet.414
Verder blijkt, in tegenstelling tot eerder wetenschappelijk onderzoek en de verwachtingen van een
aantal respondenten, dat juryleden weinig beïnvloed worden door de presentatie van de resultaten
van een polygraaftest als bewijs in een Assisenzaak. Ook een getuigenis door een polygrafist of
academicus blijkt maar weinig invloed te hebben. Al zouden argumenten van tegenstanders wel
meer impact hebben dan de argumenten die naar voor gebracht worden door voorstanders van de
polygrafie. Opgemerkt dient wel dat de keuze van juryleden om meer geloof te hechten aan de
getuigenis van de ene persoon dan aan de getuigenis van een andere persoon van meer afhankelijk is
dan enkel van datgene wat de getuige in kwestie vertelt. De mate waarin iemand als geloofwaardig
wordt beschouwd wordt eveneens beïnvloed door eigenschappen die niks met hun eigenlijke
geloofwaardigheid te maken hebben, zoals bijvoorbeeld de titel die de getuige bekleedt of zijn of
haar fysieke karakteristieken.415 Ook vonnisrechters lijken de resultaten van polygraaftests niet
bijzonder zwaar te laten doorwegen in hun beslissing. De polygraaftest wordt doorgaans wel vermeld
in het vonnis maar er wordt enkel uitgebreid op ingegaan als er aanwijzingen zijn dat er met de
uitgevoerde test iets niet in orde is.
414
GOOSSENS, F. en TRAEST, P., l.c., 1039-1048. 415
SPELLMAN, B.A. en TENNEY, E.R., ‘Credible testimony in and out of court’, Psychonomic Bulletin & Review,
2010, vol. 17, nr. 2, 168-173.
Page 91
84
Algemeen besluit
Polygrafie kan omschreven worden als ‘de detectie door de politie van leugenachtige reacties via de
analyse van psychofysiologische reacties van een verdachte in het kader van het vooronderzoek in
strafzaken’. Het verhoor met de polygraaf wordt beschouwd als een bijzondere methode van
ondervraging. Het is een hulpmiddel in het opsporings- of gerechtelijk onderzoek, een techniek die
wordt aangewend met het oog op de juridische waarheidsvinding. De waarheid ligt vervat in een van
de talrijke scenario’s die bij aanvang van het vooronderzoek vorm krijgen. Gaandeweg worden op
basis van de gevonden elementen scenario’s geschrapt en aangepast en worden nieuwe, alternatieve
scenario’s geformuleerd. Ergens in dit proces, alleszins nadat het aantal mogelijke scenario’s
geslonken is, kan men ervoor opteren een polygraaftest te laten uitvoeren. In de meeste gevallen
komt het initiatief van de onderzoekers of van de magistraat die de leiding heeft over het onderzoek.
Vaak gaat men opteren voor een polygraaftest in een onderzoek dat vast zit, een onderzoek waarbij
men er niet in slaagt voldoende te differentiëren tussen de verschillende scenario’s. Dit is
voornamelijk het geval bij zedenzaken. Een andere mogelijkheid is dat er reeds bezwarende
elementen werden gevonden maar dat de verdachte blijft ontkennen of slechts gedeeltelijke
bekentenissen aflegt. Men hoopt dan op basis van het resultaat van de polygraaftest in staat te zijn
bepaalde scenario’s te verlaten en, bij voorkeur, één ander scenario te kunnen onderbouwen. In de
gerechtelijke arrondissementen die geregeld beroep doen op de polygraaf als bijzondere
verhoortechniek blijkt de polygraaf een significante meerwaarde te kunnen bieden voor het
onderzoek. Al is er in het geval van een leugenachtige test verdeeldheid omtrent het antwoord op de
vraag of die meerwaarde voortvloeit uit het resultaat an sich of uit wat in het aanvullend verhoor
met dat resultaat gedaan wordt. Indien in een opsporingsonderzoek het testresultaat niet-
leugenachtig is zal men veelal het scenario waarin de ondervraagde ook de dader is schrappen. Dit
impliceert dat veel waarde wordt toegekend aan een niet-leugenachtige polygraaftest, vaak meer
dan aan een leugenachtige polygraaftest. Naast initiatiefname door actoren uit de
strafrechtsbedeling valt het ook voor dat de verdachte zelf om een polygraaftest verzoekt in een
poging om het onschuldige scenario te ondersteunen. Uitzonderlijk wordt het initiatief genomen
door het slachtoffer, maar daar gaat men doorgaans niet op in.
Hoe goed het resultaat van een polygraaftest het overeenkomstige scenario ondersteunt is
onderwerp van discussie. Veel hangt af van de gehanteerde interviewtechniek en de persoon die
deze techniek toepast. In deel I werden de drie bekendste interviewtechnieken besproken, waarvan
de CQT in het kader van deze masterproef de belangrijkste is. Dé CQT bestaat evenwel niet. De CQT
is in zichzelf een verzameling van procedures die variëren naargelang de structuur en de plaatsing
van de verschillende soorten vragen alsook naargelang de regels die gehanteerd worden om de
Page 92
85
fysiologische data te interpreteren. Dit brengt met zich mee dat de betrouwbaarheid en de
geldigheid van een polygraaftest bijzonder moeilijk te bepalen zijn. Bij de start van deze masterproef
had ik mijzelf voorgenomen de discussie omtrent de betrouwbaarheid en geldigheid van een
polygraaftest zoveel mogelijk links te laten liggen en ongeacht de betrouwbaarheid en geldigheid te
focussen op hoe de polygraaf vandaag wordt gebruikt in België. Naarmate de literatuurstudie en de
interviews vorderden bleek steeds meer het belang om hier toch even bij stil te staan. Tot een
uitgebreide bespreking van laboratoriumstudies, veldstudies en meta-analyses ben ik bewust niet
gekomen. De geïnteresseerden verwijs ik door naar de extensieve literatuur daarrond.
De vraag is alleen welke literatuur de geïnteresseerde moet lezen. Het is nl. perfect mogelijk om
enerzijds een masterproef volledig contra polygrafie te schrijven en anderzijds een masterproef
volledig pro polygrafie. Beiden kunnen onderbouwd worden a.d.h.v. bestaande wetenschappelijke
literatuur en studies. Tijdens het schrijven van deze masterproef heb ik mezelf regelmatig de vraag
gesteld wat te geloven. Enerzijds kreeg ik veel input van de polygrafisten die, uiteraard, uitdrukkelijk
voorstander zijn. Anderzijds las ik teksten van advocaten en academici die alles wat met polygrafie te
maken heeft liefst zo snel mogelijk in de vergeetput kieperen. Veel van mijn respondenten vroegen
naar mijn persoonlijke mening. Na acht maanden gewerkt te hebben rond deze materie ben ik tot de
conclusie gekomen dat datgene wat ik geloof genuanceerd is, een soort van middenweg die, naar
mijn gevoel, in de (Amerikaanse) literatuur vaak onbewandeld blijft. De meeste auteurs hebben de
neiging om uitgesproken voor of tegenstander te zijn. Een polarisatie die naar mijn mening ontstaan
is, en nog steeds versterkt wordt, juist door de grote hoeveelheid publicaties. Door telkens artikels
op te nemen en auteurs te citeren die aan dezelfde kant staan blijven beide kampen bestaan. M.i. is
het essentieel om de beperkingen van de gehanteerde variant van de CQT te erkennen en om ze
vervolgens mee op te nemen in de debatten omtrent wat de techniek binnen een bepaald
rechtssysteem kan betekenen, eventueel in relatie tot andere onderzoekstechnieken. Eindeloos
opnieuw de beperkingen oplijsten om vervolgens omwille van die beperkingen het debat te weigeren
draagt weinig tot niets bij en leidt tot diverse en potentieel onaanvaardbare praktijken, iets wat in
België gelukkig niet het geval is.
De onenigheid omtrent de betrouwbaarheid en geldigheid van de polygraaftest is het duidelijkst
afgetekend in Amerikaanse literatuur en rechtspraak. Het gevolg daarvan is een uiteenlopende
praktijk in de verschillende staten wat betreft de aanwending van de polygraaf in strafzaken en de
‘admissibility‘ van de resultaten in de rechtbank. Hoewel men niet in elk gerechtelijk arrondissement
even frequent een beroep doet op polygrafie is er in België een stuk meer duidelijkheid en
uniformiteit, met dank aan de COL 3/2003 en de rechtspraak van het Hof van Cassatie. De procedure
staat op punt en wordt gekenmerkt door openheid: het verhoor met de polygraaf wordt erkend als
Page 93
86
onderzoekstechniek en is onderworpen aan reglementering, alles wordt audiovisueel geregistreerd,
er wordt een PV opgesteld, de grafieken worden neergelegd, enz. Dit in contrast met o.a. Groot-
Brittannië, Spanje en Frankrijk waar men polygrafisten laat opleiden maar officieel geen gebruik
maakt van de techniek.416 Openheid is een absoluut pluspunt voor alle partijen. Ik raad de
geïnteresseerde academici, advocaten en magistraten dan ook aan om van die openheid gebruik te
maken, los te komen van de literatuur en in het kader van de beroepsuitoefening de kans te grijpen
een blik te werpen op de concrete praktijk en een polygraaftest mee te volgen. Niet om zich door de
polygrafisten te laten overtuigen het kamp van de voorstanders te vervoegen maar wel om zichzelf in
staat te stellen een onderbouwd en weloverwogen standpunt in te nemen en om zo mythes en
ongegronde vooroordelen omtrent polygrafie de strafrechtspleging en vervolgens de publieke opinie
uit te helpen.
De vonnisrechter of Assisenjury die moet oordelen in een concreet dossier zal altijd kennis nemen
van het resultaat van de uitgevoerde polygraaftest. Enige gezonde behoedzaamheid blijkt bij beiden
aanwezig. In tegenstelling tot wat in Amerikaanse rechtspraak verondersteld wordt blijkt een
volksjury geen overmatig belang te hechten aan het resultaat van een polygraaftest. Ook een
getuigenis door de polygrafist die de test heeft uitgevoerd leidt niet tot een duidelijke overschatting
van de waarde van het resultaat van een polygraaftest in hoofde van de juryleden. Uit analyse van
enkele correctionele vonnissen en uit interviews met magistraten blijkt dat naast juryleden ook
vonnisrechters omzichtig omgaan met het (leugenachtig) resultaat van een polygraaftest. Dat
resultaat wordt doorgaans wel vermeld in het vonnis maar daar blijft het meestal bij, zeker indien de
test en het daarop volgende verhoor zonder problemen zijn verlopen. Verder blijkt een leugenachtig
testresultaat onvoldoende om bestaande twijfel over de schuld van de verdachte weg te nemen, ook
als er een resem andere belastende elementen aanwezig zijn. Geconcludeerd kan vervolgens dat wat
België betreft de waarde van de polygraaf zich hoofzakelijk situeert op het niveau van de opsporing
en vervolging. Eens op het niveau van de straftoemeting blijkt de polygraaftest nog nauwelijks door
te wegen. M.a.w., de COL 3/2003 lijkt geslaagd in zijn opzet: het creëren van een uniforme praktijk
waarbij het verhoor met de polygraaf vnl. beschouwd wordt als hulpmiddel in het politioneel
onderzoek.
Dit betekent evenwel niet dat we er zijn. Ten eerste zou men op zoek moeten gaan naar een manier
om de ervaringskennis die magistraten, polygrafisten en andere politieambtenaren hebben rond
polygrafie te systematiseren. Daarbij aansluitend zou men moeten trachten een manier te vinden om
de Belgische variant van de CQT te evalueren, met de klemtoon op het onderscheid met andere,
betere en/of slechtere varianten. Op basis daarvan kan dan onderzoek gevoerd worden naar hoe
416
Interview met J.M. Trouillard, polygrafist federale gerechtelijke politie, Etterbeek, 16/02/2012.
Page 94
87
deze variant ten gunste aan te passen, zonder op de nadelen van de GKT te botsen. Het uitwerken
van de overeenkomstige onderzoeksontwerpen zal echter geen koud kunstje zijn. Ten tweede zijn er
argumenten te vinden voor een wettelijke regeling ter vervanging van de huidige regeling via
omzendbrief, waaronder een hogere transparantie en Europa-bestendigheid. Bovendien neemt het
belang van een wettelijke regeling en van verder wetenschappelijk onderzoek toe naarmate het
belang van de polygrafie in België toeneemt. De kwantitatieve toepassing van het verhoor met de
polygraaf gaat sinds de oprichting van de afdeling polygrafie in stijgende lijn, met meer dan 500
aangevraagde tests in 2011. Indien de meerwaarde voor het onderzoek steeds opnieuw bevestigd
wordt kan voorspeld worden dat het aantal polygraaftests zal blijven toenemen. Daarbij komt dat in
de wandelgangen ge(m)opperd wordt dat ingevolge Salduz de waarde van het klassieke verhoor
dreigt af te nemen, met als gevolg dat andere onderzoekstechnieken, waaronder het verhoor met de
polygraaf, mogelijk belangrijker worden.
Page 95
88
Bibliografie
Wetenschappelijke literatuur
Actuele thema’s uit het strafrecht en de criminologie, VAN DAELE, D. en VAN WELZENIS, I., (eds.),
Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2004, 209 p.
Advances in Psychology Research, volume 64, Columbus, A.M., (ed.), New York, Nova Science
Publishers, 2010, 270 p.
ANDREWARTHA, D., ‘Lie Detection in Litigation: Science or Prejudice?’, Psychiatry, Psychology and
Law, 2008, vol. 15, nr. 1, 88-104.
BEN-SHAKHAR, G., BAR-HILLEL, M. en KREMNITZER, M., ‘Trial by Polygraph: Reconsidering the Use of
the Guilty Knowledge Technique in Court’, Law and Human Behavior, 2002, vol. 26, nr. 5, 527-541.
Beyond common sense: psychological science in the courtroom, BORGIDA, E. en FISKE, S.T., (eds.),
Oxford, Blackwell Publishing, 2008, 404 p.
BOCKSTAELE, M., ‘Wetenschap of Pinocchio: de polygraaf’, Politiejournaal, 2002, nr. 1, 14.
BOCKSTAELE, M., Handboek verhoren 1, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2008, 438 p.
BOCKSTAELE, M., RAEYMAEKERS, S. en ENHUS, E., Leugens en hun detectie, Antwerpen-Apeldoorn,
Maklu, 2007, 428 p.
BREHM, S.S., KASSIN, S., FEIN, S., MERVIELDE, I. en VAN HIEL A., Sociale psychologie, Gent, Academia
Press, 2006, 687 p.
BUSH, J.C., ‘Warping the Rules: Howe Some Courts Misapply Generic Evidentiary Rules to Exclude
Polygraph Evidence’, Vanderbilt Law Review, 2006, vol. 59, nr. 2, 539-569.
De Polygraaf, BOCKSTAELE, M., (ed.), Brussel, Politeia, 2000, 112 p.
DECAIGNY, T. en DE HERT, P., ‘Leugendetector’, De Juristenkrant, 26/01/2011, 5.
DECORTE, T., TIEBERGHIEN, J. en PETINTSEVA, O., Methoden van onderzoek: ontwerp en
dataverzameling. Een handleiding, Gent, Academia Press, 2011, 265 p.
DEVENPORT, J.L. en CUTLER, B.L., ‘Impact of Defense-Only and Opposing Eyewitness Experts on Juror
Judgments’, Law and Human Behavior, 2004, vol. 28, nr. 5, 569-576.
Page 96
89
Een samenleving onderzocht. Methoden van sociaal-wetenschappelijk onderzoek, BILLIET, J. en
WAEGE, H., (eds.), Antwerpen, De Boeck, 2006, 390 p.
FIEDLER, K., SCHMID, J. en STAHL, T., ‘What Is the Current Truth About Polygraph Lie Detection?’,
Basic and applied social psychology, 2002, vol. 24, nr. 4, 313-324.
FORD, E.B., ‘Lie detection: Historical, neuropsychiatric and legal dimensions’, International Journal of
Law and Psychiatry, 2006, nr. 29, 159-177.
GALLAI, D., ‘Polygraph evidence in federal courts: should it be admissible?’, American Criminal Law
Review, 1999, vol. 36:87, 87-116.
GOOSSENS, F. en TRAEST, P., ‘Het gebruik van de polygraaf : aanvaard door het Hof van Cassatie,
maar onder voorwaarden’, Vigiles, 2006, nr. 4, 145-150.
GOOSSENS, F. en TRAEST, P., ‘Het gebruik van de polygraaf, het E.V.R.M. en het vereiste van een
wettelijke basis’, Rechtskundig Weekblad, 2006-2007, nr. 25, 1039-1048.
GOOSSENS, F., ‘L’audition de suspects par la police en Belgique et le recours à la narcoanalyse, à
l’hypnose et au polygraphe: un état de la question et quelques réflections inspirées par la Convention
européenne de sauvegarde des droits de l’homme et des libertés fondamentales’, Revue
international de criminologie et de police technique et scientifique, 2007, nr. 4, 437-454.
GRUBIN, D. en MADSEN, L., ‘Lie detection and the polygraph: A historical review’, Journal of Forensic
Psychiatry & Psychology, 2005, vol. 16, nr. 2, 357-369.
Handbook of polygraph testing, KLEINER, M., (ed.), London-California, Academic Press, 2002, 355 p.
Het analyseren van de geloofwaardigheid van verhoren, VRIJ, A. en SMETS, L., (eds.), Brussel, Politeia,
2008, 212 p.
HONTS, C.R. (03/1994) ‘Field validity study of the Canadian Police College polygraph technique’
[PDF]. Canadian Police Research Centre: http://publications.gc.ca/collections/collection_2008/ps-
sp/PS63-2-1994-7E.pdf [04/03/2012]
HONTS, C.R. en ALLOWAY, W.R., ‘Information does not affect the validity of a comparison question
test’, Legal and Criminological Psychology, 2007, vol. 12, 311-320.
HONTS, C.R. en PERRY, M.V., ‘Polygraph Admissibility. Changes and Challenges’, Law and Human
Behavior, 1992, vol. 16, nr. 3, 357-379.
Page 97
90
IACONO, W.G., ‘Effective Policing: Understanding How Polygraph Tests Work and Are Used’, Criminal
Justice and Behavior, 2008, vol. 35, 1295-1308.
JELICIC, M. en MERCKELBACH, H.L.G.J., ‘Getuigenverklaringen en de strafrechter’, Expertise en Recht,
2009, nr. 2, 35-40.
KOFFLER, J.H., ‘The lie detector: a critical appraisal of the technique as a potential undermining factor
in the judicial process’, New York Law Forum, 1957, vol. 3, 123-158.
Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, DECORTE, T. en ZAITCH, D., (eds.), Leuven,
Acco, 2009, 544 p.
Kwantitatieve en kwalitatieve criminologische onderzoeksmethodes: een introductie, GOETHALS, J. en
PAUWELS, L., (eds.), Leuven, Acco, 2009, 201 p.
LYKKEN, D.T. en IACONO, W.G., ‘The Validity of the Lie Detector: Two Surveys of Scientific Opinion’,
Journal of Applied Social Psychology, 1997, vol. 82, nr. 3, 426-433.
LYKKEN, D.T., ‘Nothing like the truth’, New Scientist, 2004, nr. 2460, 17.
LYKKEN, D.T., A tremor in the blood. Uses and abuses of the lie detector, Massachusetts, Perseus
Books, 1998, 333 p.
MASTROBERARDINO, S. en SANTANGELO, V., ‘New perspectives in assessing deception: The
evolution of the truth machine’, European Journal of Cognitive Psychology, 2009, vol. 21, nr. 7, 1085-
1099.
MATTE, J.A., Forensic psychophysiology using the polygraph. Scientific truth verification – Lie
detection, New York, J. A. M. Publications, 1996, 773 p.
MEIJER, E.H. en MERCKELBACH, H., ‘De leugendetector bij zedendelinquenten: niet doen!’,
Nederlands Juristenblad, 2006, afl. 2, 79-83.
MEIJER, E.H. en VERSCHUERE, B., ‘The polygraph and the Detection of Deception’, Journal of Forensic
Psychology Practice, 2010, vol. 10, nr. 4, 325-338.
MEIJER, E.H., MERCKELBACH, H. en VERSCHUERE, B., ‘De leugendetector van Jos Buschman’,
Nederlands Tijdschrift tegen de Kwakzalverij, 2009, afl. 3, 13-15.
MEMON, A., MEISSNER, C.A. en FRASER, J., ‘The Cognitive Interview: A Meta-Analytic Review and
Study Space Analysis of the past 25 Years’, Psychology, Public Policy, and Law, 2010, vol. 16, nr. 4,
340-372.
Page 98
91
MERCKELBACH, H., ‘Jokken met een rooie kop. De stille opmars van de leugendetector’, Skepter,
2002, nr. 2, 14-17.
MERCKELBACH, H.L.G.J., CANDEL, I., JELICIC, M. en CROMBAG, H.F.M., ‘De goede getuige’, Tijdschrift
voor de Rechterlijke Macht, 2003, nr. 6, 213-219.
MICHAUX, C., RAYNAL, J.P. en LACROIX, J.C., ‘La Polygraphie’, Revue de Droit Pénal et de
Criminologie, 2000, 1081-1091.
MYERS, B. en ARBUTHNOT, J., ‘Polygraph Testimony and Juror Judgments: A Comparison of the Guilty
Knowledge Test and the Control Question Test’, Journal of Applied Social Psychology, 1997, vol. 27,
nr. 16, 1421-1437.
MYERS, B., LATTER, R. en ABDOLLAHI-ARENA, M.K., ‘The Court of Public Opinion: Lay Perceptions of
Polygraph Testing’, Law and Human Behavior, 2006, 30, 509-523.
MYERS, B., ROSOL, A. en BOELTER, E., ‘Polygraph Evidence and Juror Judgments: The Effects of
Corroborating Evidence’, Journal of Applied Social Psychology, 2003, vol. 33, nr. 5, 948-962.
PONSAERS, P., MULKERS, J. en STOOP, R., De Ondervraging. Analyse van een politietechniek,
Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2001, 151 p.
Psychology and law. Bridging the Gap, CANTER, D. en ZUKAUSKIENE, R., (eds.), Hampshire-
Burlington, Ashgate, 2008, 262 p.
RASSIN, E., VAN KOPPEN, P. en VRIJ, A., ‘Van Othello tot Pinokkio’, Nederlands Juristenblad, 2002, afl.
40, 2130-2136.
SAXE, L. en BEN-SHAKHAR, G., ‘Admissibility of Polygraph Tests. The Application of Scientific
Standards Post-Daubert’, Psychology, Policy, and Law, 1999, vol. 5, nr. 1, 203-223.
SIMMONS, R., ‘Conquering the province of the jury: expert testimony and the professionalization of
fact-finding’, University of Cincinnati Law Review, 2006, vol. 74, 1013-1066.
SPANOS, N.P., MYERS, B., DUBREUIL, S.C. en PAWLAK, A.E., ‘The effects of polygraph evidence and
eyewitness testimony on the beliefs and decisions of mock jurors’, Imagination, Cognition and
Personality, 1992-1993, vol. 12, nr. 2, 103-113.
SPELLMAN, B.A. en TENNEY, E.R., ‘Credible testimony in and out of court’, Psychonomic Bulletin &
Review, 2010, vol. 17, nr. 2, 168-173.
Page 99
92
STEBLAY, N., HOSCH, H.M., CULHANE, S.E. en MCWETHY, A., ‘The Impact on Juror Verdicts of Judicial
Instruction to Disregard Inadmissible Evidence: A Meta-Analysis’, Law and Human Behavior, 2006,
vol. 30, nr. 4, 469-492.
The detection of deception in forensic contexts, GRANHAG, P.A. en STRÖMWALL, L.A., (eds.),
Cambridge, Cambridge University Press, 2004, 348 p.
THOMAS, T.N., ‘Polygraphy and coerced-compliant false confession: ‘Serviceman E’ redevivus’,
Science & Justice, 1995, 35, 133-139.
TRAEST, P., ‘Noot: Doet de polygraaf zijn intrede in het Belgisch strafrecht?’, Vigiles, 2004, 64-67.
VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu,
2009, 1286 p.
VAN KOPPEN, P., Overtuigend bewijs. Indammen van rechterlijke dwalingen, Amsterdam, Nieuw
Amsterdam, 2011, 320 p.
VANNESTE, S., ‘De toepassing van de polygraaf bij verdachten. Waarheid of leugen?’, Panopticon,
2003, nr. 5, 425-437.
VANNESTE, S., ‘Op zoek naar de nieuwe polygraaf?’, Panopticon, 2005, nr. 4, 74-78.
VERSCHUERE, B. en CROMBEZ, G., ‘Déjà vu! The effect of previewing test items on the validity of the
Concealed Information polygraph Test’, Psychology, Crime & Law, 2008, vol. 14, nr. 4, 287-297.
VERSCHUERE, B., ‘De waarheid over de leugendetector’, Expertise en Recht, 2008, nr. 2, 47-55.
VRIJ, A., ‘Criteria-Based Content Analysis. A Qualitative Review of the First 37 Studies’, Psychology,
Public Policy and Law, 2005, vol. 11, nr. 1, 3-41.
VRIJ, A., De psychologie van de leugenaar. Liegen en voorgelogen worden op het werk, in de
rechtszaal en thuis, Lisse, Swets & Zeitlinger, 1998, 176 p.
WELLS, G.L., MEMON, A. en PENROD, S.D., ‘Eyewitness Evidence. Improving Its Probative Value’,
Psychological science in the public interest, 2006, vol. 7, nr. 2, 45-69.
WHITE, R.D., ‘Ask Me No Questions, Tell Me No Lies: Examining the Uses and Misuses of The
Polygraph’, Public Personnel Management, 2001, vol. 30, nr. 4, 483-493.
Grijze literatuur
Page 100
93
DE NEVE, E. (15/07/2009) ‘leugendetector’ [WWW]. Advocatenkantoor Elfri De Neve:
http://www.elfri.be/leugendetector [28/02/2012]
DGJ (2011) ‘DJT Gedragswetenschappen (GWSC)’ [INTRANET]. Portal:
http://10.5.5.53:8000/help/h5.php?DJT-SCCOM=&lxyz=N [17/02/2011]
FEDERALE POLITIE (2011) ‘directie van technische en wetenschappelijke politie’ [WWW]. Site van de
Belgische federale politie: http://www.polfed-fedpol.be/org/org_dgj_djt_nl.php [01/11/2011]
HAEX, R. (16/04/2008) ‘Seksualiteit en strafrecht. Enkele knelpunten in de rechtspraktijk’ [PDF].
Advocatennet:
http://www.advocatennet.be/uploads/advocatennet/pdf/STRAFRECHT_SEKSUALITEIT_RIK%20HAEX.
pdf [14/10/2011]
MEULMAN, M. (07/07/2009) ‘Liegt de leugendetector?’ [WWW]. Studiekring voor Kritische Evaluatie
van Pseudowetenschap en het Paranormale:
http://skepp.be/artikels/wetenschap/interdisciplinair/liegt-de-leugendetector [06/03/2012]
Ministeriële omzendbrief betreffende het gebruik van de polygraaf in de strafrechtspleging.
Toepassing van artikel 112 ter van het Wetboek van Strafvordering, 13/02/2003, 12 p.
Omzendbrief nr. COL 3/2003 van het College van Procureurs-generaal bij de Hoven van Beroep,
6/05/2003, 5 p.
PETERSON, C.F. en HONTS, C.R., Verenigde Staten van Amerika vs. Edward G. Scheffer, resume voor
amicus curiae comite van betrokken sociale wetenschappers ter ondersteuning van de gedaagde,
1997, 21 p.
Rechtspraak
HvB Bergen 13 juni 2000.
Brussel 2 november 2004.
Brussel 7 maart 2005.
Cass. 15 februari 2006, AR P051583F.
Antwerpen 30 mei 2008.
Gent 25 juni 2008.
Gent 6 mei 2009.
Gent 7 december 2009.
Gent 12 december 2011.
Page 101
VIII
Bijlagen
B.1: Respondenten
In totaal werden 13 respondenten geïnterviewd, waarvan één verzocht om anoniem te blijven. 2/3
van de respondenten zijn politiemensen, 1/3 zijn mensen uit de magistratuur. In chronologische
volgorde:
1) Commissaris J.P. Raes: Commissaris Raes is hoofd van de sectie zeden van de lokale recherche te
Gent. Deze sectie doet vrij frequent een beroep op de polygrafie. Commissaris Raes heeft dan ook
veel ervaring inzake de betekenis van een polygraaftest voor een dossier.
2) Polygrafist G. Cornelis: Mr. G. Cornelis is polygrafist bij de Dienst Gedragswetenschappen van de
federale gerechtelijke politie te Etterbeek. Hij was een van de twee eerste Belgische polygrafisten en
heeft bijgevolg enorm veel ervaring. Van alle polygrafisten is hij ook degene die al het vaakst is gaan
getuigen in Assisenzaken.
3) Polygrafist J.M. Trouillard: Net als Mr. G. Cornelis is Mr. J.M. Trouillard een van de vijf Belgische
polygrafisten.
4) Hoofdinspecteur B. Vanderstraeten: B. Vanderstraeten is hoofdinspecteur bij de politiezone
Dienze-Zulte. Vroeger werkte hij bij de recherche, vnl. in zedenzaken. Heden ten dage is hij afgedeeld
op de dienst wijk/onthaal. Hij heeft 10 à 15 polygraaftests persoonlijk bijgewoond in het kader van
dossiers waaraan hij werkte.
5) Commissaris L. Schoonbaert: L. Schoonbaert is commissaris bij de unit agressie van de FGP Gent.
Hij heeft onder andere meegewerkt aan het onderzoek naar de Bende van Nijvel en de zaak Dutroux.
In totaal heeft hij naar schatting ongeveer 25 polygraaftests meegemaakt, waaronder ook de test
door de Canadese polygrafist die werd uitgevoerd vóór dat de Belgische afdeling polygrafie werd
opgericht.
6) Commissaris E. Leys: Commissaris E. Leys werkt net als zijn collega L. Schoonbaert bij de unit
agressie van de FGP Gent. Hij is naar eigen zeggen iets jonger dan zijn collega en heeft dan ook
kwantitatief gezien wat minder ervaring met polygrafie. Een aantal van de tests die hij heeft
meegemaakt was in dossiers waarin hij samenwerkte met mr. Schoonbaert.
7) Commissaris B. Orbie: Commissaris B. Orbie is licentiaat in de criminologie en diensthoofd van de
lokale recherche te Leuven. De lokale recherche van Leuven trekt op jaarbasis ongeveer 20 à 30 keer
richting de polygrafie.
Page 102
IX
8) Substituut-procureur des Konings B. Baeyens: Mvr. B. Baeyens is reeds veertien jaar substituut-
procureur des Konings op het parket van Gent. Mvr. B. Baeyens is referentiemagistraat zeden en
tevens lid van de Assisenpoel.
9) Hoofdinspecteur K. Vanhecke: Mvr. K. Vanhecke is graduaat scheikunde en startte haar carrière in
het labo van de gerechtelijke politie. Sinds 2000 is ze hoofdinspecteur bij de unit agressie van de FGP
Brugge.
10) Onderzoeksrechter D. Van den Bossche: Ex-advocaat D. Van den Bossche is reeds dertien jaar
magistraat, waarvan tien jaar als een van de vijf onderzoeksrechters te Gent.
11) Hoofdinspecteur Y. De Rycke: Y. De Rycke is hoofdinspecteur bij de dienst interventie in de
politiezone Hamme/Waasmunster en verantwoordelijke van de wijkdienst te Hamme. Mr. Y. De
Rycke heeft ervaring met polygrafie in het kader van zedendossiers waar vaak minderjarigen bij
betrokken zijn.
12) Toegevoegd substituut-procureur des Konings F. Vroman: Mr. F. Vroman is toegevoegd
substituut-procureur des Konings op het parket van Gent. Daarvoor was hij adviseur op het kabinet
van de Minister van Justitie. Hij werk vnl. in de materie jeugd en zeden.
13) Anoniem onderzoeksrechter
Page 103
X
B.2: Topiclijsten
Interviews hoofdinspecteurs en commissarissen
� Voorstellen: functie, ervaring met polygrafie (kwantitatief)
� Van wie komt het initiatief om een polygraaftest te laten uitvoeren?
� Waarom vragen die actoren/personen in kwestie om een polygraaftest te laten uitvoeren?
� Wat kan een leugenachtig resultaat betekenen voor het verdere verloop van het onderzoek?
� Wat kan een niet-leugenachtig resultaat betekenen voor het verdere verloop van het
onderzoek?
� Wat kan een onbeslist resultaat betekenen voor het verdere verloop van het onderzoek?
� Persoonlijke mening t.o.v. en ervaringen met polygrafie als politietechniek (kwalitatief)
� Waarde van een polygraaftest op niveau van de straftoemeting
Interviews polygrafisten
� Vorig functie, waarom en hoelang polygrafist, waar en hoelang opgeleid, wat is er zo tof aan
polygrafist zijn,...?
� Hoe vaak bent u al gaan getuigen in Assisenzaken?
� Waarom wordt aan u gevraagd te gaan getuigen in Assisenzaken? Steeds zelfde soort zaken?
� Hoe ervaart u dat als expert?
� Waarover getuigt u dan precies?
� Wat zijn veel voorkomende reacties op uw getuigenis?
� Komt het in de rechtszaal soms tot discussie? (+ strafpleiters)
� Hoe waardevol denkt u dat uw getuigenis is voor de juryleden?
� Heeft u een zicht op de mate waarin een polygraaftest doorweegt op het niveau van de
straftoemeting?
� Verschillen de reacties op uw getuigenis naargelang de jaren?
� Heeft u de indruk dat polygrafie samen met het feit dat het steeds meer gebruikt wordt ook
steeds meer aanvaard wordt?
� Zijn er bepaalde zaken/voorbeelden waarbij iets uitzonderlijk is voorgevallen?
Interviews parket
� Voorstellen: functie en studies
� Ervaring inzake polygrafie: welk type zaken? Hoeveel?
� Persoonlijke mening t.a.v. polygrafie en t.a.v. de manier waarop het geregeld is (COL 2003)
� Stelt u soms zelf voor om een polygraaftest te laten uitvoeren?
� Als voorstel van verdachte/onderzoekers uitkomt, gaat u daar dan altijd op in?
� Meningen binnen de magistratuur/parket Gent
� In welke mate kan een polygraaftest doorwegen op uw beslissing?
Bv.: Leugenachtig maar geen andere elementen (bv. vechtscheiding): voldoende om te
vervolgen?
� Niet-leugenachtig: verdachte geschrapt?
� Niet-leugenachtig en geen andere daders: automatisch sepot?
� Brengt het OM soms zelf de testresultaten aan in de rechtbank?
� Houding van de advocaten
Page 104
XI
� Waarde van een polygraaftest op niveau van de straftoemeting
Interviews onderzoeksrechters
� Voorstellen: functie en opleiding
� Ervaring inzake polygrafie
� Persoonlijke mening over polygrafie en over de wijze waarop het geregeld is (COL 2003)
� Meningen onder onderzoeksrechters
� Van wie komt het initiatief om een polygraaftest te laten plaatsvinden? Waarom?
� Als voorstel van verdachte/onderzoekers uitkomt, gaat u daar dan altijd op in?
� Zorgt een leugenachtig testresultaat meestal voor een doorbraak of is het slechts een van
elementen? + dwangmaatregelen?
� Wat gebeurt er als het testresultaat niet-leugenachtig/onbeslist is?
� Waarde van een polygraaftest op niveau van de straftoemeting
� Houding van advocaten?
� Bewijswaarde t.o.v. andere technieken?
Page 105
XII
B.3: Informed consent
Informed consent
Naam: Tim Rombaut
Onderwijsinstelling: Universiteit Gent - faculteit rechtsgeleerdheid417
Opleidingsjaar: Master criminologische wetenschappen
Promotor: Prof. Dr. Paul Ponsaers
Titel masterproef: ‘Hoe belangrijk is de polygraaf? Verkennend onderzoek naar de waarde van de
aanwending van een polygraaftest doorheen de strafrechtsketen’
Interview:
• Binnen het kader van de masterproef
• Duur: ± 30 min.
• Plaats: gekozen door respondent
• Opname met dictafoon met als doel de verwerking van de gegevens mogelijk te maken. De
audiobestanden worden niet overgemaakt aan derden en worden na afloop van de
masterproef verwijderd
• Eventueel aangehaalde voorbeelden uit concrete dossiers worden gecensureerd
• Behoudens gevallen waarbij de respondent uitdrukkelijk om anonimiteit verzoekt worden
respondenten met achternaam en functie in de masterproef vermeld
• De in het interview verkregen (ruwe) gegevens worden op zich niet verspreid. Wel worden ze
verwerkt in de masterproef die gelezen wordt door de hierboven vermelde promotor en
door twee commissarissen van de Universiteit Gent. De masterproef wordt in de facultaire
bibliotheek geplaatst.
417
+ stagecontract met de afdeling polygrafie van de Dienst Gedragswetenschappen van de federale
gerechtelijke politie (incl. geheimhoudingsplicht).
Page 106
XIII
Ik, .......................................................... (naam), heb kennis genomen van het document getiteld
‘informed consent’ en stem vervolgens in met de deelname aan een interview in het kader van de
masterproef ‘Hoe belangrijk is de polygraaf? Verkennend onderzoek naar de waarde van de
aanwending van een polygraaftest doorheen de strafrechtsketen’ van Tim Rombaut.
Datum:
Handtekening
Page 107
XIV
B.4: Codes
(1) Functie respondent
(2) Ervaring met polygrafie (kwantitatief)
(3) Actoren die een polygraaftest aanvragen
(4) Motieven voor het aanvragen van een polygraaftest
(5) Soort zaken waarin vnl. een polygraaftest wordt aangevraagd
(6) Invloed van het resultaat van een polygraaftest op het verdere verloop van het onderzoek:
� (6.1) invloed van een leugenachtig resultaat
� (6.2) invloed van een niet-leugenachtig resultaat
� (6.3) invloed van een onbeslist resultaat
� (6.4) het parket/de onderzoeksrechter
(7) persoonlijke standpunten van de respondent t.a.v. de techniek
(8) Waarde van de aanwending van de polygraaf op niveau van de straftoemeting:
� (8.1) invloed van het resultaat op de volksjury
� (8.2) de mate waarin de rechter rekening houdt met het resultaat van een polygraaftest
� (8.3) ervaringen van polygrafisten als getuigen in Assisenzaken
(9.1) houding van advocaten
(9.2) Houding van de betrokkenen/verdachten
(10) Verhoor na de test
� (10.1) bekentenis
(11) Wetenschap(pers) aangaande polygrafie
(12) waarde van (ander) bewijsmateriaal
(13) polygrafie in het buitenland
(14) COL vs. wet
Page 108
XV
B.5: Cijfers per parket
Page 109
XVI
B.6: CBCA-criteria
Bron: VRIJ, A., ‘Criteria-Based Content Analysis. A Qualitative Review of the First 37 Studies’, Psychology, Public Policy and Law, 2005, vol.
11, nr. 1, 3-41.