Top Banner
%@@1 % File name : hitopadeshaNew.itx %-------------------------------------------- % Text title : hitopadesha % Author : viShNusharmA % Language : Sanskrit % Subject : philosophy/hinduism % Description/comments : % Transliterated by : jagat janbrz at videotron.ca % Proofread by : Avinash awinasz at wanadoo.nl % Translation by : % Latest update : December 28, 2003 % Send corrections to : [email protected] % % Special Instructions: % i1h.hdr,ijag.inc,itrans.sty,multicol.sty,iarticle.sty % Transliteration scheme: ITRANS 5.2 % Site access : % http://sanskrit.gde.to/ % http://www.alkhemy.com/sanskrit/ % http://sanskrit.bhaarat.com %----------------------------------------------------- % The text is to be used for personal studies and research only. % Any use for commercial purpose is prohibited as a 'gentleman's' % agreement. % @@2 % % Commands upto engtitle are % needed for devanaagarii output and formatting. %-------------------------------------------------------- \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} %\documentclass[11pt]{article} %\usepackage{multicol} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\large #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. hitopadeshaH ..}##
79
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: Hitopadesha_itx

%@@1% File name : hitopadeshaNew.itx%--------------------------------------------% Text title : hitopadesha% Author : viShNusharmA% Language : Sanskrit% Subject : philosophy/hinduism% Description/comments : % Transliterated by : jagat janbrz at videotron.ca% Proofread by : Avinash awinasz at wanadoo.nl% Translation by : % Latest update : December 28, 2003% Send corrections to : [email protected]%% Special Instructions:% i1h.hdr,ijag.inc,itrans.sty,multicol.sty,iarticle.sty% Transliteration scheme: ITRANS 5.2% Site access : % http://sanskrit.gde.to/% http://www.alkhemy.com/sanskrit/% http://sanskrit.bhaarat.com%-----------------------------------------------------% The text is to be used for personal studies and research only.% Any use for commercial purpose is prohibited as a 'gentleman's'% agreement.% @@2%% Commands upto engtitle are % needed for devanaagarii output and formatting.%--------------------------------------------------------

\documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article}%\documentclass[11pt]{article}%\usepackage{multicol}#include=ijag.inc#endwordvowel=.h\portraitwide\parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\large #1}}\def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule}\def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines}%%\begin{document}

\engtitle{.. hitopadeshaH ..}##\itxtitle{.. hitopadeshaH ..}##\endtitles ## ma~NgalAcharaNamsiddhiH sAdhye satAmastu prasAdAt tasya dhUrjaTeH |jAhnavI\-phena\-lekheva yan\-mUrdhni shashinaH kalA || 1||shruto hitopadesho.ayaM pATavaM saMskR^itoktiShu |vAchAM sarvatra vaichitryaM nIti\-vidyAM dadAti cha || 2|| vidyA\-prashaMsAajarAmaravat prAj~no vidyAmarthaM cha chintayet |gR^ihIta iva kesheShu mR^ityunA dharmamAcharet || 3||sarva\-dravyeShu vidyaiva dravyamAhuranuttamam |

Page 2: Hitopadesha_itx

ahAryatvAd anarghatvAd akShayatvAchcha sarvadA || 4||saMyojayati vidyaiva nIchagApi naraM sarit |samudramiva durgharShaM nR^ipaM bhAgyamataH param || 5||vidyA dadAti vinayaM vinayAd yAti pAtratAm |pAtratvAt dhanamApnoti dhanAd dharmaM tataH sukham || 6||vidyA shastraM cha shAstraM cha dve vidye pratipattaye |AdyA hAsyaya vR^iddhatve dvitIyAdriyate sadA || 7||yan nave bhAjane lagnaH saMskAro nAnyathA bhavet |kathA\-chchhalena bAlAnAM nItistad iha kathyate || 8||mitra\-lAbhaH suhR^id\-bhedo vigrahaH sandhireva cha |pa~ncha\-tantrAt tathAnyasmAd granthAd AkR^iShya likhyate || 9|| atha kathA\-mukhamasti bhAgIrathI\-tIre pATaliputra\-nAmadheyaM nagaram | tatra sarva\-svAmi\-guNopetaH sudarshano nAma narapatirAsIt | sa bhUpatirekadA kenApi pAThyamAnaM shloka\-dvayaM shushrAva \-\-aneka\-saMshayochchhedi parokShArthasya darshakam |sarvasya lochanaM shAstraM yasya nAstyandha eva saH || 10||yauvanaM dhana\-sampattiH prabhutvamavivekitA |ekaikamapyanarthAya kimu yatra chatuShTayam || 11||ityAkarNyAtmanaH putrANAmanadhigata\-shAstrANAM nityamunmArga\-gAminAM shAstrAnanuShThAnenodvigna\-manAH sa rAjA chintayAmAsa |ko.arthaH putreNa jAtena yo na vidvAn na dhArmikaH |kANena chakShuShA kiM vA chakShuH pIDaiva kevalam || 12||ajAta\-mR^ita\-mUrkhANAM varamAdyau na chAntimaH |sakR^id duHkha\-karAv AdyAv antimastu pade pade || 13||kiM cha \-\-varaM garbha\-srAvo varamapi cha naivAbhigamanaMvaraM jAtaH preto varamapi cha kanyAvajanitA |varaM bandhyA bhAryA varamapi cha garbheShu vasatirna vAvidvAn rUpa\-draviNa\-guNa\-yukto.api tanayaH || 14||sa jAto yena jAtena yAti vaMshaH samunnatim |parivartini saMsAre mR^itaH ko vA na jAyate || 15||anyachcha \-\-guNi\-gaNa\-gaNanA.arambhena patati kaThinI sa\-sambhramAd yasya |tenAmbA yadi sutinIvada bandhyA kIdR^ishI bhavati \? || 16||api cha \-\-

dAne tapasi shaurye cha yasya na prathitaM manaH |vidyAyAmartha\-lAbhe cha mAturuchchAra eva saH || 17||

aparaM cha \-\-varameko guNI putro na cha mUrkha\-shatairapi |ekashchandramastamo hanti na cha tArA\-gaNairapi || 18||puNya\-tIrthe kR^itaM yena tapaH kvApyatiduShkaram |tasya putro bhaved vashyaH samR^iddho dhArmikaH sudhIH || 19||tathA choktaM \-\-arthAgamo nityamarogitA cha priyA cha bhAryA priya\-vAdinI cha |vashyashcha putro.artha\-karI cha vidyA ShaD jIva\-lokasya sukhAni rAjan || 20||ko dhanyo bahubhiH putraiH kushUlApUraNADhakaiH |varamekaH kulAlambI yatra vishrUyate pitA || 21||R^iNa\-kartA pitA shatrurmAtA cha vyabhichAriNI |bhAryA rUpavatI shatruH putraH shatrurapaNDitaH || 22||yasya kasya prasUto.api guNavAn pUjyate naraH |dhanurvaMsha\-vishuddho.api nirguNaH kiM kariShyati || 23||hA hA putraka nAdhItaM gatAsv etAsu rAtriShu |tena tvaM viduShAM madhye pa~Nke gauriva sIdasi || 24||

Page 3: Hitopadesha_itx

tat kathamidAnImete mama putrA guNavantaH kriyantAm \? yataH \-\-AhAra\-nidrA\-bhaya\-maithunAnisAmAnyametat pashubhirnarANAm |j~nAnaM narANAmadhiko visheShoj~nAnena hInAH pashubhiH samAnAH || 25||yataH \-\-

dharmArtha\-kAma\-mokShANAM yasyaiko.api na vidyate |ajAgala\-stanasyeva tasya janma nirarthakam || 26||

yachchochyate \-\-AyuH karma cha vittaM cha vidyA nidhanameva cha |pa~nchaitAni hi sR^ijyante garbhasthasyaiva dehinaH || 27||kiM cha \-\-avashyaM bhAvino bhAvA bhavanti mahatAmapi |nagnatvaM nIlakaNThasya mahAhi\-shayanaM hareH || 28||anyachcha \-\-

yad abhAvi na tad bhAvi bhAvi chen na tad anyathA |iti chintA\-viSha\-ghno.ayamagadaH kiM na pIyate || 29||etat kAryAkShamANAM keShAMchid Alasya\-vachanam | puruShakArautkArShyamAha \-\-

yathA hyekena chakreNa na rathasya gatirbhavet |tathA puruShakAreNa vinA daivaM na siddhyati || 30||tathA cha \-\-pUrva\-janma\-kR^itaM karma tad daivamiti kathyate |tasmAt puruShakAreNa yatnaM kuryAd atandritaH || 31||na daivamapi saMchintya tyajed udyogamAtmanaH |anudyogena tailAni tilebhyo nAptumarhati || 32||anyachcha \-\-

udyoginaM puruSha\-siMhamupaiti lakShmIrdaivena deyamiti kApuruShA vadanti |daivaM nihatya kuru pauruShamAtma\-shaktyAyatne kR^ite yadi na sidhyati ko.atra doShaH || 33||yathA mR^it\-piNDataH kartA kurute yad yad ichchhati |evamAtma\-kR^itaM karma mAnavaH pratipadyate || 34||kAkatAlIyavat prAptaM dR^iShTvApi nidhimagrataH |na svayaM daivamAdatte puruShArthamapekShate ||udyamena hi sidhyanti kAryANi na manorathaiH |nahi suptasya siMhasya pravishanti mukhe mR^igAH || 36||tathA choktaM \-\-mAtA shatruH pitA vairI yena bAlo na pAThitaH |na shobhate sabhA\-madhye haMsa\-madhye bako yathA || 37||rUpa\-yauvana\-sampannA vishAla\-kula\-sambhavAH |vidyA\-hInA na shobhante nirgandhA iva kiMshukAH || 38||aparachcha \-\-pustakeShu cha nAdhItaM nAdhItaM guru\-sannidhau |na shobhate sambhA\-madhye jAra\-garbha iva striyAH || 39||etachchintayitvA rAjA paNDita\-sabhAM kAritavAn | rAjovAcha \-\-bho bhoH paNDitAH \! shrUyatAM mama vachanam | asti kashchid evambhUto vidvAn yo mama putrANAM nityamunmArga\-gAminAmanadhigata\-shAstrANAmidAnIM nIti\-shAstropadeshena punarjanma kArayituM samarthaH \? yataH \-\-

kAchaH kA~nchana\-saMsargAd dhatte mArakatIrdyutIH |tathA sat\-sannidhAnena mUrkho yAti pravINatAm || 40||

uktaM cha \-\-hIyate hi matistAta hInaiH saha samAgamAt |samaishcha samatAmeti vishiShTaishcha vishiShTatAm || 41||

atrAntare viShNu\-sharma\-nAmA mahA\-paNDitaH sakala\-nIiti\-shAstra\-tattva\-j~no bR^ihaspatirivAbravIt \-\-deva mahAkula\-sambhUtA ete rAjaputrAH | tat mayA nItiM grAhayituM shakyante | yataH \-\-

Page 4: Hitopadesha_itx

nAdravye nihitA kAchit kriyA phalavatI bhavet |na vyApAra\-shatenApi shukavat pAThyate bakaH || 42||anyachcha \-\-asmiMstu nirguNaM gotre nApatyamupajAyate |Akare padya\-rAgAnAM janma kAcha\-maNeH kutaH || 43||ato.ahaM ShaN\-mAsAbhyantare bhavat\-putrAn nIti\-shAstrAbhij~nAn kariShyAmi | rAjA sa\-vinayaM punaruvAcha |

kITo.api sumanaH\-sa~NgAd Arohati satAM shiraH |ashmApi yAti devatvaM mahadbhiH supratiShThitaH || 44||anyachcha \-\-yathodaya\-girerdravyaM sannikarSheNa dIpyate |tathA sat\-sannidhAnena hIna\-varNo.api dIpyate || 45||guNA guNaj~neShu guNA bhavantite nirguNaM prApya bhavanti doShAH |AsvAdya\-toyAH pravahanti nadyaHsamudramAsAdya bhavantyupeyAH || 46||tad eteShAmasmat\-putrANAM nIti\-shAstropadeshAya bhavantaH pramANamityuktvA tasya viShNu\-sharmaNo kare bahumAna\-puraHsaraM putrAn samarpitavAn ||\medskip\hrule\medskip %i \-\-1 mitra\-lAbhaHatha prAsAda\-pR^iShThe sukhopaviShTAnAM rAjaputrANAM purastAt prastAva\-krameNa paNDito.abravIt \-\-bho rAja\-putrAH shR^iNuta \-\-kAvya\-shAstra\-vinodena kAlo gachchhati dhImatAm |vyasanena tu mUrkhANAM nidrayA kalahena vA || 1||tad bhavatAM vinodAya kAka\-kUrmAdInAM vichitrAM kathAM kathayiShyAmi | rAja\-putrairuktam \-\-Arya \! kathyatAM | viShNu\-sharmovAcha \-\-shR^iNuta yUyam | samprati mitra\-lAbhaH prastUyate | yasyAyamAdyaH shlokaH \-\-asAdhanA vitta\-hInA buddhimantaH suhR^in\-matAH |sAdhayantyAshu kAryANi kAka\-kUrma\-mR^igAkhuvat || 2||rAjaputrA UchuH \-\-kathametat \?so.abravIt \-\-asti godAvarI\-tIre vishAlaH shAlmalI\-taruH | tatra nAnA\-dig\-deshAd Agatya rAtrau pakShiNo nivasanti | atha kadAchid avasannAyAM rAtrau astAchala\-chUDAvalambini bhagavati kumudinI\-nAyake chandramasi | laghupatana\-nAmA vAyasaH prabuddhaH kR^itAntamiva dvitIyamaTantaM pAsha\-hastaM vyAghamapashyat | tamAlokyAchintayat \-\-adya prAtarevAniShTa\-darshanaM jAtam | na jAne kimanabhimataM darshayiShyati | ityuktvA tad anusaraNa\-krameNa vyAkulashchalati | yataH \-\-

shoka\-sthAna\-sahasrANi bhaya\-sthAna\-shatAni cha |divase divase mUDhamAvishanti na paNDitam || 3||anyachcha \-\-viShayiNAmidamavashyaM kartavyam |utthAyotthAya boddhavyaM kimadya sukR^itaM kR^itam |AyuShaH khaNDamAdAya ravirastaM gamiShyati || 4||atha tena vyAdhena taNDula\-kaNAn vikIrya jAlaM vistIrNam | sa cha tatra prachchhanno bhUtvA sthitaH | asminn eva kAle chitragrIva\-nAmA kapota\-rAjaH sa\-parivAro viyati visarpaMstaNDula\-kaNAn avalokayAmAsa | tataH kapota\-rAjastaNDula\-kaNa\-lubdhAn kapotAn prAha \-\-kuto.atra nirjane vane taNDula\-kaNAnAM sambhavaH | tan nirUpyatAM tAvat | bhadramidaM na pashyAmi prAyeNAnena taNDula\-kaNa\-lobhenAsmAbhirapi tathA bhavitavyam |

ka~NkaNasya tu lobhena magnaH pa~Nke sudustare |vR^iddha\-vyAghreNa samprAptaH pathikaH sammR^itaH || 5||kapotA UchuH \-\-kathametat \?kathA 1so.abravIt \-\-ahamekadA dakShiNAraNye charann apashyameko vR^iddho vyAghraH snAtaH kusha\-hastaH saras\-tIre brUte \-\-bho bho panthAH \! idaM suvarNa\-ka~NkaNaM gR^ihyatAm | tato lobhAkR^iShTena kenachit pAnthena Alochitam \-\-bhAgyena etat sambhavati | kintu asmin Atma\-sandehe pravR^ittirna vidheyA | yataH \-\-

Page 5: Hitopadesha_itx

aniShTAd iShTa\-lAbhe \-\-pi na gatirjAyate shubhA |yatrAste viSha\-saMsargo.amR^itaM tad api mR^ityave || 6||kintu sarvatrArthArjana\-pravR^ittau sandeha eva | tathA choktam \-\-

na saMshayamanAruhya naro bhadrANi pashyati |saMshayaM punarAruhya yadi jIvati pashyati || 7||

tan nirUpayAmi tAvat | prakAshaM brUte | kutra tava ka~NkaNam \? vyAghro hastaM prasArya darshayati | pAntho.avadat \-\-kathaM mArAtmake tvayi vishvAsaH \?vyAghra uvAcha \-\-shR^iNu re pAntha \! prAg eva yauvana\-dashAyAmahamatIva durvR^itta Asam | aneka\-go\-mAnuShANAM vadhAd me putrA mR^itA dArAshcha | vaMsha\-hInashchAham | tataH kenachid dhArmikeNAhamupadiShTaH | dAna\-dharmAdikaM charatu bhavAn iti | tad\-upadeshAdi\-dAnImahaM snAna\-shIlo dAtA vR^iddho galita\-nakha\-dantaH na kathaM vishvAsa\-bhUmiH \? uktaM cha \-\-ijyA.adhyayana\-dAnAni tapaH satyaM dhR^itiH kShamA |alobha iti mArgo.ayaM dharmasyAShTa\-vidhaH smR^itaH || 8||tatra pUrvashchaturvargo dambhArthamapi sevyate |uttarastu chaturvargo mahAtmanyeva tiShThati || 9||mama chaitAvAn lobha\-virahaH | yena sva\-hasta\-sthamapi suvarNa\-ka~NkaNaM yasmai kasmaichid dAtumichchhAmi tathApi vyAghro mAnuShaM khAdatIti lokApavAdo durnivAraH | yataH \-\-

gatAnugatiko lokaH kuTTanImupadeshinIm |pramANayati no dharme yathA goghnamapi dvijam || 10||mayA cha dharma\-shAstrANi adhItAni | shR^iNu \-\-

maru\-sthalyAM yathA vR^iShTiH kShudhArte bhojanaM tathA |daridre dIyate dAnaM saphalaM pANDu\-nandana || 11||prANA yathAtmano.abhIShTA bhUtAnAmapi te tathA |Atmaupamyena bhUtAnAM dayAM kurvanti sAdhavaH || 12||aparaM cha \-\-pratyAkhyAne cha dAne cha sukha\-duHkhe priyApriye |Atmaupamyena puruShaH pramANamadhigachchhati || 13||anyachcha \-\-

mAtR^ivat para\-dAreShu para\-dravyeShu loShTravat |Atmavat sarva\-bhUteShu yaH pashyati sa paNDitaH || 14||tvaM cha atIva\-durgataH | tena tat tubhyaM dAtuM sa\-yatno.aham | tathA choktam \-\-

daridrAn bhara kaunteya mA prayachchheshvare dhanam |vyAdhitasyauShadhaM pathyaM nIrujasya kimauShadhaiH || 15||

anyat cha \-\-dAtavyamiti yad dAnaM dIyate \-\-nupakAriNi |deshe kAle cha pAtre cha tad dAnaM sAttvikaM viduH || 16||

tad atra sarasi snAtvA suvarNa\-ka~NkaNamidaM gR^ihANa | tato yAvad asau tad\-vachaH\-pratIto lobhAt saraH snAtuM praviShTaH\, tAvan mahA\-pa~Nke nimagnaH palAyitumakShamaH | taM pa~Nke patitaM dR^iShTvA vyAghro.avadat \-\-ahaha mahA\-pa~Nke patito.asi | atastvAmahamutthApayAmi | ityuktvA shanaiH shanairupagamya tena vyAghreNa dhR^itaH sa pAntho.achintayat \-\-

na dharma\-shAstraM paThatIti kAraNaMna chApi vedAdhyayanaM durAtmanaH |svabhAva evAtra tathAtirichyateyathA prakR^ityA madhuraM gavAM payaH || 17||kiM cha \-\-avashendriya\-chittAnAM hasti\-snAnamiva kriyA |durbhagAbharaNa\-prAyo j~nAnaM bhAraH kriyAM vinA || 18||tan mayA bhadraM na kR^itam | yad atra mArAtmake vishvAsaH kR^itaH | tathA choktam \-\-

nadInAM shastra\-pANInAM nakhinAM shR^i~NgiNAM tathA |vishvAso naiva kartavyaH strIShu rAja\-kuleShu cha || 19||

aparaM cha \-\-

Page 6: Hitopadesha_itx

sarvasya hi parIkShyante svabhAvA netare guNAH |atItya hi guNAn sarvAn svabhAvo mUrdhni vartate || 20||anyachcha \-\-

sa hi gagana\-vihArI kalmaSha\-dhvaMsa\-kArIdasha\-shata\-kara\-dhArI jyotiShAM madhya\-chArI |

vidhurapi vidhi\-yogAd grasyate rAhuNAsaulikhitamapi lalATe projjhitaM kaH samarthaH || 21||iti chintayann evAsau vyAghreNa dhR^itvA vyApAditaH khAditashcha | ato.ahaM bravImi \-\-ka~NkaNasya tu lobhenetyAdi | ata eva sarvathAvichAritaM karma na kartavyamiti | yataH \-\-

sujIrNamannaM suvichakShaNaH sutaHsushAsitA strI nR^ipatiH susevitaH |suchintya choktaM suvichArya yat kR^itaMsudIrgha\-kAle \-\-pi na yAti vikriyAm || 22||etad vachanaM shrutvA kashchit kapotaH sa\-darpamAha \-\-AH \! kimevamuchyate \?

vR^iddhasya vachanaM grAhyamApat\-kAle hyupasthite |sarvatraivaM vichAre cha bhojane \-\-pi pravartatAm || 23||

yataH \-\-sha~NkAbhiH sarvamAkrAntamannaM pAnaM cha bhUtale |pravR^ittiH kutra kartavyA jIvitavyaM kathaM na vA \? || 24||yathA choktam \-\-IrShyI ghR^iNI tv asantuShTaH krodhano nitya\-sha~NkitaH |para\-bhAgyopajIvI cha ShaD ete nitya\-duHkhitAH || 25||etachchhrutvA taNDul\-kaNa\-lobhena nabho\-maNDalAd avatIryasarve kapotAstatropaviShTAH | yataH \-\-

sumahAntyapi shAstrANi dhArayanto bahu\-shrutAH |chhettAH saMayAnAM cha klishyante lobha\-mohitAH || 26||

anyachcha \-\-lobhAt krodhaH prabhavati lobhAt kAmaH prajAyate |lobhAn mohashcha nAshashcha lobhaH pApasya kAraNam || 27||anyachcha \-\-asaMbhavaM hema\-mR^igasya janmatathApi rAmo lulubhe mR^igAya |prAyaH samApanna\-vipatti\-kAledhiyo.api puMsAM malinA bhavanti || 28||anantaraM te sarve jAla\-nibaddhA babhUvuH\, tato yasya vachanAt tatrAvalambitAstaM sarve tiraskurvanti sma | yataH\,na gaNasyAgrato gachchhet siddhe kArye samaM phalam |yadi kArya\-vipattiH syAn mukharastatra hanyate || 29||tasya tiraskAraM shrutvA chitragrIva uvAcha \-\-nAyamasya doShaH\, yataHApadAmApatantInAM hito.apyAyAti hetutAm |mAtR^i\-ja~NghA hi vatsasya stambhI\-bhavati bandhane || 30||anyachcha \-\-sa bandhuryo vipannAnAmApad\-uddharaNa\-kShamaH |na tu bhIta\-paritrANa\-vastUpAlambha\-paNDitaH || 31||vipat\-kAle vismaya eva kApuruSha\-lakShaNam | tad atra dhairyamavalambya pratIkArashchintyatAm\, yataH \-\-vipadi dhairyamathAbhyudaye kShamAsadasi vAkya\-paTutA yudhi vikramaH |yashasi chAbhiruchirvyasanaM shrutauprakR^iti\-siddhamidaM hi mahAtmanAm || 32||sampadi yasya na harSho vipadi viShAdo raNe cha bhIrutvam |taM bhuvana\-traya\-tilakaM janayati jananI sutaM viralam || 33||anyachcha \-\-ShaD\-doShAH puruSheNeha hAtavyA bhUtimichchhatA |nidrA tandrA bhayaM krodha AlasyaM dIrgha\-sUtratA || 34||

Page 7: Hitopadesha_itx

idAnImapi evaM kriyatAm \-\-sarvairekachittIbhUya jAlamAdAya uDDIyatAm | yataH \-\-alpAnAmapi vastUnAM saMhatiH kArya\-sAdhikA |tR^iNairguNatvamApannairbadhyante matta\-dantinaH || 35||saMhatiH shreyasI puMsAM svakulairalpakairapi |tuSheNApi parityaktA na prarohanti taNDulAH || 36||iti vichitya pakShiNaH sarve jAlamAdAya utpatitAH | anantaraM cha vyAdhaH sudUrAj jAlApahArakAMstAn avalokya pashchAd dhAvito.achintayat \-\-saMhatAstu harantyete mama jAlaM viha~NgamAH |yadA tu nipatiShyanti vashameShyanti me tadA || 37||tatasteShu chakShurviShayamatikrAnteShu pakShiShu sa vyAdho nivR^ittaH | atha lubdhakaM nivR^ittaM dR^iShTvA kapotA UchuH \-\-svAmin \! kimidAnIM kartumuchitam \?chitragrIva uvAcha \-\-mAtA mitraM pitA cheti svabhAvAt tritayaM hitam |kArya\-kAraNatashchAnye bhavanti hita\-buddhayaH || 38||tan me mitraM hiraNyako nAma mUShika\-rAjo gaNDakI\-tIre chitra\-vane nivasati | so.asmAkaM pAshAMshchhetsyati ityAlochya sarve hiraNyaka\-vivara\-samIpaM gatAH | hiraNyakashcha sarvadA apAya\-sha~NkayA shata\-dvAraM vivaraM kR^itvA nivasati | tato hiraNyakaH kapotAvapAta\-bhayAchchakitaH tUShNIM sthitaH | chitragrIva uvAcha \-\-sakhe hiraNyaka \! kathamasmAn na sambhAShase \?tato hiraNyakastad\-vachanaM pratyabhij~nAya sa\-sambhramaM bahirniHsR^itya abravIt \-\-AH \! puNyavAn asmi priya\-suhR^in me chitragrIvaH samAyAtaH |yasya mitreNa sambhASho yasya mitreNa saMsthitiH |yasya mitreNa saMlApastato nAstIha puNyavAn || 39||atha pAsha\-baddhAMshchaitAn dR^iShTvA sa\-vismayaH kShaNaM sthitvA uvAcha \-\-sakhe \! kimetat \?chitragrIva uvAcha \-\-sakhe \! asmAkaM prAktana\-janma\-karmaNaH phalametat |yasmAchcha yena cha yathA cha yadA cha yachchayAvachcha yatra cha shubhAshubhamAtma\-karma |tasmAchcha tena cha tathA cha tadA cha tachchatAvachcha tatra cha vidhAtR^i\-vashAd upaiti || 40||rAga\-shoka\-parItApa\-bandhana\-vyasanAni cha |AtmAparAdha\-vR^ikShANAM phalAnyetAni dehinAm || 41||etachchhrutvA hiraNyakashchitragrIvasya bandhanaM chhettuM satvaramupasarpati | tatra chitragrIva uvAcha \-\-mitra \! mA maivaM kuru | prathamamasmad\-AshritAnAmeteShAM tAvat pAshAMshchhindhi | mama pAshaM pashchAchchhetsyasi |hiraNyako.apyAha \-\-ahamalpa\-shaktiH | dantAshcha me komalAH | tad eteShAM pAshAMshchhettuM kathaM samartho bhavAmi \? tat yAvan me dantA na truTyanti\, tAvat tava pAshaM chhinadmi | tad\-anantaramapyeteShAM bandhanaM yAvat shakyaM chhetsyAmi |chitragrIva uvAcha \-\-astv evam | tathApi yathA\-shakti bandhanameteShAM khaNDaya |hiraNyakenoktam \-\-Atma\-parityAgena yadAshritAnAM parirakShaNaM tan na nIti\-vedinAM sammatam | yataH \-\-Apad\-arthe dhanaM rakShed dArAn rakShed dhanairapi |AtmAnaM satataM rakShed dArairapi dhanairapi || 42||anyachcha\-\-dharmArtha\-kAma\-mokShANAM prANAH saMsthita\-hetavaH |

tAn nighnatA kiM na hataM rakShatA kiM na rakShitam || 43||chitragrIva uvAcha \-\-sakhe \! nItistAvad IdR^ishyeva\, kintv ahamasmad\-AshritAnAM duHkhaM soDhuM sarvathAsamarthastenedaM bravImi | yataH \-\-dhanAni jIvitaM chaiva parArthe prAj~na utsR^ijet |sannimitte varaM tyAgo vinAshe niyate sati || 44||ayamaparashchAsAdhAraNo hetuH |jAti\-dravya\-balAnAM cha sAmyameShAM mayA saha |mat\-prabhutva\-phalaM brUhi kadA kiM tad bhaviShyati || 45||

Page 8: Hitopadesha_itx

anyachcha \-\-vinA vartanamevaite na tyajanti mamAntikam |tan me prANa\-vyayenApi jIvayaitAn mamAshritAn || 46||kiM cha \-\-mAMsa\-mUtra\-purIShAsthi\-pUrite \-\-tra kalevare |vinashvare vihAyAsthAM yashaH pAlaya mitra me || 47||aparaM cha pashya \-\-yadi nityamanityena nirmalaM mala\-vAhinA |yashaH kAyena labhyeta tan na labdhaM bhaven nu kim || 48||yataH \-\-sharIrasya guNAnAM cha dUramatyantamantaram |sharIraM kShaNa\-vidhvaMsi kalpAnta\-sthAyino guNAH || 49||ityAkarNya hiraNyakaH prahR^iShTa\-manAH pulakitaH san abravIt \-\-sAdhu mitra \! sAdhu | anenAshrita\-vAtsalyena trailokyasyApi prabhutvaM tvayi yujyate | evamuktvA tena sarveShAM kapotAnAM bandhanAni chhinnAni | tato hiraNyakaH sarvAn sAdaraM sampUjya Aha \-\-sakhe chitragrIva \! sarvathAtra jAla\-bandhana\-vidhau sati doShamAsha~Nkya Atmani avaj~nA na kartavyA | yataH \-\-yo.adhikAd yojana\-shatAn pashyatIhAmiShaM khagaH |sa eva prApta\-kAlastu pAsha\-bandhaM na pashyati || 50||aparaM cha \-\-shashi\-divAkarayorgraha\-pIDanaMgaja\-bhuja~Ngamayorapi bandhanam |matimatAM cha vilokya daridratAMvidhiraho balavAn iti me matiH || 51||anyachcha \-\-vyomaikAnta\-vihAriNo.api vihagAH samprApnuvantyApadaMbadhyante nipuNairagAdha\-salilAn matsyAH samudrAd api |durnItaM kimihAsti kiM sucharitaM kaH sthAna\-lAbhe guNaHkAlo hi vyasana\-prasArita\-karo gR^ihNAti dUrAd api || 52||iti prabodhya AtithyaM kR^itvA Ali~Ngya cha tena sampreShitashchitragrIvo.api saparivAro yatheShTa\-deshAn yayau\, hiraNyako.api sva\-vivaraM praviShTaH |yAni kAni cha mitrANi kartavyAni shatAni cha |pashya mUShika\-mitreNa kapotA mukta\-bandhanAH || 53||atha laghu\-patanaka\-nAmA kAkaH sarva\-vR^ittAnta\-darshI sAshcharyamidamAha \-\-aho hiraNyaka \! shlAghyo.asi\, ato.ahamapi tvayA saha maitrIM kartumichchhAmi | atastvaM mAM maitryeNAnugrahItumarhasi | etachchhrutvA hiraNyako.api vivarAbhyantarAd Aha \-\-kastvam \?sa brUte \-\-laghupatanaka\-nAmA vAyaso.aham | hiraNyako vihasyAha \-\-kA tvayA saha maitrI \? yataH \-\-yad yena yujyate loke budhastat tena yojayet |ahamannaM bhavAn bhoktA kathaM prItirbhaviShyati || 54||aparaM cha \-\-bhakShya\-bhakShayoH prItirvipatteH kAraNaM matam |shR^igAlAt pAshabaddho.asau mR^igaH kAkena rakShitaH || 55||vAyaso.abravIt\-\-kathametat \?hiraNyakaH kathayati \-\-kathA 2asti magadha\-deshe champakavatI nAma araNyAnI | tasyAM chirAt mahatA snehena mR^iga\-kAkau nivasataH | sa cha mR^igaH svechchhayA bhrAmyan hR^iShTa\-puShTA~NgaH kenachit shR^igAlenAvalokitaH | taM dR^iShTvA shR^igAlo.achintayat \-\-AH \! kathametan\-mAMsaM sulalitaM bhakShayAmi \? bhavatu\, vishvAsaM tAvad utpAdayAmi ityAlochya upasR^ityAbravIt \-\-mitra \! kushalaM te \?mR^igeNoktam \-\-kastvam \?sa brUte \-\-kShudra\-buddhi\-nAmA jambuko.aham | atrAraNye bandhu\-hIno mR^itavat ekAkI nivasAmi | idAnIM tvAM mitramAsAdya punaH sa\-bandhurjIva\-lokaM praviShTo.asmi | adhunA tavAnuchareNa mayA sarvathA bhavitavyamiti |mR^igeNoktam \-\-evamastu |

Page 9: Hitopadesha_itx

tataH pashchAd astaM gate savitari bhagavati marIchi\-mAlini tau mR^igasya vAsa\-bhUmiM gatau | tatra champaka\-vR^ikSha\-shAkhAyAM subuddhi\-nAmA kAko mR^igasya chira\-mitraM nivasati | tau dR^iShTvA kAko.avadat \-\-sakhe chitrA~Nga \! ko.ayaM dvitIyaH \?mR^igo brUte \-\-mitra \! akasmAd AgantunA saha maitrI na yuktA | tan na bhadramAcharitam | tathA choktam \-\-aj~nAta\-kula\-shIlasya vAso deyo na kasyachit |mArjArasya hi doSheNa hato gR^idhro jarad\-gavaH || 56||tau AhatuH\-\-kathametat \?kAkaH kathayati \-\-kathA 3asti bhAgIrathI\-tIre gR^idhrakUTa\-nAmni parvate mahAn parkaTI\-vR^ikShaH tasya koTare daiva\-durvipAkAt galita\-nakha\-nayano jaradgava\-nAmA gR^idhraH prativasati | atha kR^ipayA taj\-jIvanAya tad\-vR^ikSha\-vAsinaH pakShiNaH svAhArAt kiMchit kiMchid uddhR^itya tasmai dadati\, tenAsau jIvati\, teShAM shAvaka\-rakShAM cha karoti | atha kadAchit dIrghakarNa\-nAmA mArjAraH pakShi\-shAvakAn bhakShayituM tatrAgataH | tatastamAyAntaM dR^iShTvA pakShi\-shAvakairbhayArtaiH kolAhalaH kR^itaH | tachchhrutvA jaradgavena uktam \-\-ko.ayamAyAti \? dIrghakarNo gR^idhramavalokya sa\-bhayamAha \-\-hA hato.asmi yato.ayaM mAM vyApAdayiShyati | athavA.atAvad bhayasya bhetavyaM yAvad bhayamanAgatam |AgataM tu bhayaM vIkShya naraH kuryAd yathochitam || 57||adhunAtisannidhAne palAyitumakShamaH | tad yathA bhavitavyaM tathA bhavatu\, tAvat vishvAsamutpAdyAsya samIpamupagachchhAmItyAlochya tamupasR^ityAbravIt \-\-Arya \! tvAmabhivande |gR^idhro.avadat \-\-kastvam \?so.avadat \-\-mArjAro.aham |gR^idhro brUte \-\-dUramapasara no chet hantavyo.asi mayA |mArjAro.avadat \-\-shrUyatAM tAvat mad\-vachanam | tato yadyahaM vadhyastadA hantavyaH | yataH \-\-jAti\-mAtreNa kiM kashchid vadhyate pUjyate kvachit |vyavahAraM parij~nAya vadhyaH pUjyo.athavA bhavet || 58||gR^idhro brUte \-\-brUhi kimarthamAgato.asi \?so.avadat \-\-ahamatra ga~NgA\-tIre nitya\-snAyI nirAmiShAshI brahmachArI chAndrAyaNa\-vratamAcharaMstiShThAmi | yuShmAn dharma\-j~nAna\-ratAH prema\-vishvAsa\-bhUmayaH iti pakShiNaH sarve sarvadA mamAgre prastuvanti\, ato bhavadbhyo vidyAvayo\-vR^iddhebhyo dharmaM shrotumihAgataH | bhavantashchaitAdR^ishA dharmaj~nAH\, yan mAmatithiM hantumudyatAH \? gR^ihastha\-dharmashcha eShaH \-\-arAv apyuchitaM kAryamAtithyaM gR^ihamAgate |chhettumapyAgate chhAyAM nopasaMharate drumaH || 59||kiM cha \-\-yadi annaM nAsti\, tadA suprItenApi vachasA tAvad atithiH pUjya eva |tR^iNAni bhUmirudakaM vAk chaturthI cha sUnR^itA |etAnyapi satAM gehe nochchhidyante kadAchana || 60||anyachcha \-\-bAlo vA yadi vA vR^iddho yuvA vA gR^ihamAgataH |tasya pUjA vidhAtavyA sarvasyAbhyAgato guruH || 61||aparaM cha \-\-nirguNeShv api sattveShu dayAM kurvanti sAdhavaH |na hi saMharate jyotsnAM chandrashchANDAla\-veshmanaH || 62||anyachcha \-\-atithiryasya bhagnAsho gR^ihAt pratinivartate |sa dattvA duShkR^itaM tasmai puNyamAdAya gachchhati || 63||anyachcha \-\-uttamasyApi varNasya nIcho.api gR^ihamAgataH |pUjanIyo yathA\-yogyaM sarva\-deva\-mayo.atithiH || 64||

Page 10: Hitopadesha_itx

gR^idhro.avadat \-\-mArjAro hi mAMsa\-ruchiH | pakShi\-shAvakAshchAtra nivasanti | tenAhameva bravImi | tachchhrutvA mArjAro bhUmiM spR^iShTvA karNau spR^ishati\, brUte cha \-\-mayA dharma\-shAstraM shrutvA vIta\-rAgenedaM duShkaraM vrataM chAndrAyaNamadhyavasitam | yataH parasparaM vivadamAnAnAmapi dharma\-shAstrANAmahiMsA paramo dharmaH ityatraikamatyam | yataH \-\-sarva\-hiMsA\-nivR^ittA ye narAH sarva\-sahAshcha ye |sarvasyAshraya\-bhUtAshcha te narAH svarga\-gAminaH || 65||anyachcha \-\-eka eva suhR^id dharmo nidhane \-\-pyanuyAti yaH |sharIreNa samaM nAshaM sarvamanyad hi gachchhati || 66||kiM cha \-\-yo.atti yasya yadA mAMsamubhayoH pashyatAntaram |ekasya kShaNikA prItiranyaH prANairvimuchyate || 67||api cha \-\-martavyamiti yad duHkhaM puruShasyopajAyate |shakyastenAnumAnena paro.api parirakShitum || 68||shR^iNu punaH \-\-svachchhanda\-vana\-jAtena shAkenApi prapUryate |asya dagdhodarasyArthe kaH kuryAt pAtakaM mahat || 69||evaM vishvAsya sa mArjArastaru\-koTare sthitaH | tato dineShu gachchhatsu asau pakShi\-shAvakAn Akramya sva\-koTaramAnIya pratyahaM khAdati | atha yeShAmapatyAni khAditAni | taiH shokArtairvilapadbhiritastato jij~nAsA samArabdhA | tat parij~nAya mArjAraH koTarAn niHsR^itya bahiH palAyitaH | pashchAt pakShibhiritastato nirUpayadbhistatra taru\-koTare shAvakAH khAditA iti sarvaiH pakShibhirnishchitya cha gR^idhro vyApAditaH | ato.ahaM bravImi \-\-aj~nAta\-kula\-shIlasya ityAdi |ityAkarNya sa jambukaH sa\-kopamAha \-\-mR^igasya prathama\-darshana\-dine bhavAn api aj~nAta\-kula\-shIla eva AsIt | tat kathaM bhavatA saha etasya snehAnuvR^ittiruttarottaraM vardhate \? athavA.ayatra vidvaj\-jano nAsti shlAghyastatrAlpadhIrapi |nirasta\-pAdape deshe eraNDo.api drumAyate || 70||anyachcha \-\-ayaM nijaH paro veti gaNanA laghu\-chetasAm |udAra\-charitAnAM tu vasudhaiva kuTumbakam || 71||yathA chAyaM mR^igo mama bandhustathA bhavAn api | mR^igo.abravIt kamanena uttarottareNa \? sarvairekatra vishrambhAlApaiH sukhamanubhavadbhiH sthIyatAm | yataH \-\-na kashchit kasyachin mitraM na kashchit kasyachid ripuH |vyavahAreNa mitrANi jAyante ripavastathA || 72||kAkena uktam \-\-evamastu | atha prAtaH sarve yathAbhimata\-deshaM gatAH | ekadA nibhR^itaM shR^igAlo brUte \-\-sakhe mR^iga \! etasminn eva vanaika\-deshe sasya\-pUrNaM kShetramasti | tad ahaM tvAM tatra nItvA darshayAmi | tathA kR^ite sati mR^igaH pratyahaM tatra gatvA sasyaM khAdati | tato dina\-katipayena kShetra\-patinA tad dR^iShTvA pAshAstatra yojitAH | anantaraM punarAgato mR^igaH tatra charan pAshairbaddho.achintayat \-\-ko mAmitaH kAla\-pAshAd iva vyAdha\-pAshAt trAtuM mitrAd anyaH samarthaH \?atrAntare jambukastatrAgatya upasthito.achintayat \-\-phalitastAvad asmAkaM kapaTa\-prabandhaH | manoratha\-siddhirapi bAhulyAn me bhaviShyati | yataH etasya uktR^ityamAnasya mAMsAsR^ig\-liptAni asthIni mayA avashyaM prAptavyAni | tAni cha bAhulyena mama bhojanAni bhaviShyanti | sa cha mR^igastaM dR^iShTvA ullAsito brUte \-\-sakhe \! chhindhi tAvan mama bandhanam | satvaraM trAyasva mAm | yataH \-\-Apatsu mitraM jAnIyAd raNe shUraM R^iNe shuchim |bhAryAM kShINeShu vitteShu vyasaneShu cha bAndhavAn || 73||aparaM cha \-\-utsave vyasane prApte durbhikShe shatru\-sa~NkaTe |rAja\-dvAre shmashAne cha yastiShThati sa bAndhavaH || 74||

Page 11: Hitopadesha_itx

jambukaH pAshaM muhurmuhurvilokyAchintayat \-\-dR^iDhastAvad ayaM bandhaH | brUte cha \-\-sakhe \! snAyu\-nirmitAH pAshAH\, tad adya bhaTTAraka\-vAre kathametAn dantaiH spR^ishAmi \? mitra \! yadi chitte na anyathA manyase\, tadA prabhAte yat tvayA vaktavyaM tat kartavyamiti | anantaraM sa kAkaH pradoShakA mR^igamanAgatamavalokya itastato.anviShyan tathAvidhaM taM dR^iShTvA uvAcha \-\-sakhe \! kimetat \? mR^igeNoktam \-\-avadhIrita\-suhR^id\-vAkyasya phalametat tathA choktam \-\-suhR^idAM hita\-kAmAnAM yaH shR^iNoti na bhAShitam |vipat sannihitA tasya sa naraH shatrunandanaH || 75||kAko brUte \-\-sa va~nchakaH kvAste \?mR^igeNoktaM \-\-man\-mAMsArthI tiShThatyatraiva |kAko brUte \-\-mitra \! uktameva mayA pUrvam |aparAdho na me \-\-stIti naitad vishvAsa\-kAraNam |vidyate hi nR^ishaMsebhyo bhayaM guNavatAmapi || 76||dIpa\-nirvANa\-gandhaM cha suhR^id\-vAkyamarundhatIm |na jighranti na shR^iNvanti na pshyanti gatAyuShaH || 77||parokShe kArya\-hantAraM pratyakShe priya\-vAdinam |varjayet tAdR^ishaM mitraM viSha\-kumbhaM payomukham || 78||tataH kAko dIrghaM niHshvasya uvAcha \-\-are va~nchaka \! kiM tvayA pApa\-karmaNA kR^itam | yataH \-\-saMlApitAnAM madhurairvachobhirmithyopachAraishcha vashIkR^itAnAm |AshAvatAM shraddadhatAM cha lokekimarthinAM va~nchayitavyamasti || 79||anyachcha \-\-upakAriNi vishrabdhe shuddha\-matau yaH samAcharati pApam |taM janamasatya\-sandhaM bhagavati vasudhe kathaM vahasi || 80||durjanena samaM sakhyaM vairaM chApi na kArayet |uShNo dahati chA~NgAraH shItaH kR^iShNAyate karam || 81||athavA sthitiriyaM durjanAnAm \-\-prAk pAdayoH patati khAdati pR^iShTha\-mAMsaMkarNe phalaM kimapi rauti shanairvichitram |chhidraM nirUpya sahasA pravishatyasha~NkaHsarvaM khalasya charitaM mashakaH karoti || 82||tathA cha \-\-durjanaH priya\-vAdI cha naitad vishvAsa\-kAraNam |madhu tiShThati jihvAgre hR^idi hAlAhalaM viSham || 83||atha prabhAte sa kShetra\-patirlaguDa\-hastastaM pradeshamAgachchhan kAkenAvalokitaH | tamavalokya kAkenoktam \-\-sakhe mR^iga \! tvamAtmAnaM mR^itavat sandarshya vAtenodaraM pUrayitvA pAdAn stabdhIkR^itya tiShTha | ahaM tava chakShuShI cha~nchvA kimapi vilikhAmi\, yadAhaM shabdaM karomi\, tadA tvamutthAya satvaraM palAyiShyase |mR^igastathaiva kAka\-vachanena sthitaH | tataH kShetra\-patinA harShotphulla\-lochanena tathAvidho mR^iga AlokitaH | athAsau \-\-AH \! svayaM mR^ito.asi \? ityuktvA mR^igaM bandhanAt mochayitvA pAshAn saMvarItuM satvaro babhUva | tataH kiyad dUre antarite kShetra\-patau sa mR^igaH kAkasya shabdaM shrutvA satvaramutthAya palAyitaH | tamuddishya tena kShetra\-patinA prakopAt kShiptena laguDena shR^igAlo vyApAditaH | tathA choktam \-\-tribhirvarShaistribhirmAsaistribhiH pakShaistribhirdinaiH |atyutkaTaiH pApa\-puNyairihaiva phalamashnute || 84||ato.ahaM bravImi \-\-bhakShya\-bhakShyakayoH prItirityAdi |iti mR^iga\-vAyasa\-shR^igAla\-kathAkAkaH punarAha \-\-bhakShitenApi bhavatA nAhAro mama puShkalaH |tvayi jIvati jIvAmi chitragrIva ivAnagha || 85||anyachcha \-\-tirashchAmapi vishvAso dR^iShTaH puNyaika\-karmaNAm |

Page 12: Hitopadesha_itx

satAM hi sAdhu\-shIlatvAt svabhAvo na nivartate || 86||kiM cha \-\-sAdhoH prakopitasyApi mano nAyAti vikriyAm |na hi tApayituM shakyaM sAgarAmbhastR^iNolkayA || 87||hiraNyako brUte \-\-chapalastvam | chapalena saha snehaH sarvathA na kartavyaH | tathA choktam \-\-mArjAro mahiSho meShaH kAkaH kApuruShastathA |vishvAsAt prabhavantyete vishvAsastatra no hitaH || 88||kiM chAnyat \-\-shatru\-pakSho bhavAn asmAkam | shatruNA sandhirna vidheyam | uktaM chaitat \-\-shatruNA na hi sandadhyAt saMshliShTenApi sandhinA |sutaptamapi pAnIyaM shamayatyeva pAvakam || 89||durjanaH parihartavyo vidyayAla~NkR^ito.api san |maNinA bhUShitaH sarpaH kimasau na bhaya~NkaraH || 90||yad ashakyaM na tachchhaktyaM yachchhaktyaM shakyameva tat |nodake shakaTaM yAti na cha naurgachchhati sthale || 91||aparaM cha \-\-mahatApyartha\-sAreNa yo vishvasiti shatruShu |bhAryAsu cha viraktAsu tad\-antaM tasya jIvanam || 92||laghu\-patanako brUte \-\-shrutaM mayA sarvaM\, tathApi mamaitAvan eva sa~NkalpaH | yat tvayA saha sauhR^idyamavashyaM karaNIyamiti | anyathA anAhAreNAtmAnaM tava dvAri vyApAdayiShyAmIti | tathA hi \-\-mR^id\-ghaTavat sukha\-bhedyo duHsandhAnashcha durjano bhavati |sujanastu kanaka\-ghaTavad durbhedyashchAshu sandheyaH || 93||kiM cha \-\-dravatvAt sarva\-lohAnAM nimittAd mR^iga\-pakShiNAm |bhayAl lobhAchcha mUrkhANAM sa~NgataH darshanAt satAm || 94||kiM cha \-\-nArikela\-samAkArA dR^ishyante hi suhR^ijjanAH |anye badarikAkArA bahireva manoharAH || 95||anyachcha \-\-sneha\-chchhede \-\-pi sAdhUnAM guNA nAyAnti vikriyAm |bha~Nge \-\-pi hi mR^iNAlAnAmanubadhnanti tantavaH || 96||anyachcha \-\-shuchitvam tyAgitA shauryaM sAmAnyaM sukha\-duHkhayoH |dAkShiNyaM chAnuraktishcha satyatA cha suhR^id\-guNAH || 97||etairguNairupeto bhavadanyo mayA kaH suhR^it prAptavyaH \? ityAdi tad\-vachanamAkarNya hiraNyako bahiH niHsR^ityAha \-\-ApyAyito.ahaM bhavatAmetena vachanAmR^itena | tathA choktam \-\-gharmArtaM na tathA sushItala\-jalaiH snAnaM na muktAvalIna shrIkhaNDa\-vilepanam sukhayati pratya~Ngamapyarpitam |prItyai sajjana\-bhAShitaM prabhavati prAyo yathA chetasaHsad\-yuktyA cha pariShkR^itaM sukR^itinAmAkR^iShTi\-mantropamam || 98||anyachcha \-\-rahasya\-bhedo yAch~nA cha naiShThuryaM chala\-chittayA |krodho niHsatyatA dyUtametan mitrasya dUShaNam || 99||anena vachana\-krameNa tat ekamapi dUShaNaM tvayi na lakShyate | yataH \-\-paTutvaM satyavAditvaM kathA\-yogena buddhyate |astabdhatvamachApalyaM pratyakShenAvagamyate || 100||aparaM cha \-\-anyathaiva hi sauhArdaM bhavet svachchhAntarAtmanaH |pravartate \-\-nyathA vANI shAThyopahata\-chetasaH || 101||manasyanyad vachasyanyat karmaNyanyad durAtmanAm |manasyekaM vachasyekaM karmaNyekaM mahAtmanAm || 102||tad bhavatu bhavataH abhimatameva ityuktvA hiraNyako maitryaM vidhAya bhojana\-visheShairvAyasaM santoShya vivaraM praviShTaH | vAyaso.api sva\-sthAnaM gataH tataH\-prabhR^iti tayoH anyo.anyAhAra\-pradAnena kushala\-

Page 13: Hitopadesha_itx

prashnaiH vishrambhAlApaishcha kiyat\-kAlo.ativartane | ekadA laghu\-patanako hiraNyakamAha \-\-sakhe \! vAyasasya kaShTataralabhyAhAramidaM sthAnam | tad etat parityajya sthAnAntaraM gantumichchhAmi |hiraNyako brUte \-\-sthAna\-bhraShTA na shobhante dantAH keshA nakhA narAH |iti vij~nAya matimAn sva\-sthAnaM na parityajet || 103||kAko brUte \-\-mitra \! kApuruShasya vachanametat | yataH \-\-sthAnamutsR^ijya gachchhanti siMhAH sat\-puruShA gajAH |tatraiva nidhanaM yAnti kAkAH kApuruShA mR^igAH || 104||anyachcha \-\-ko vIrasya manasvinaH sva\-viShayaH ko vA videshaH smR^itaHyaM deshaM shrayate tameva kurute bAhu\-pratApArjitam |yad daMShTrAnakha\-lA~Ngula\-praharaNaH siMho vanaM gAhatetasminn eva hata\-dvipendra\-rudhiraistR^iShNAM chhinnattyAtmanaH || 105||hiraNyako brUte \-\-mitra kva gantavyam \? tathA choktam \-\-chalatyekena pAdena tiShThatyekena buddhimAn |nAsamIkShya paraM sthAnaM pUrvamAyatanaM tyajet || 106||vAyaso brUte \-\-mitra \! asti sunirUpitaM sthAnam |hiraNyako.avadat \-\-kiM tat \?vAyasaH kathayati \-\-asti daNDakAraNye karpUragaurAbhidhAnaM saraH | tatra chira\-kAlopArjitaH priya\-suhR^in me mantharAbhidhAnaH kUrmaH sahaja\-dhArmikaH prativasati | pashya mitra \!paropadeshe pANDityaM sarveShAM sukaraM nR^iNAm |dharme svIyamanuShThAnaM kasyachit tu mahAtmanaH || 107||sa cha bhojana\-visheShairmAM saMvardhayiShyati | hiraNyako.apyAha \-\-tat kimatrAvasthAya mayA kartavyam \? yataH \-\-yasmin deshe na sammAno na vR^ittirna cha bAndhavaH |na cha vidyAgamaH kashchit taM deshaM parivarjayet || 108||aparaM cha\-\-\-dhanikaH shrotriyo rAjA nadI vaidyastu pa~nchamaH |pa~ncha yatra na vidyante tatra vAsaM na kArayet || 109||aparaM cha\-\-\-loka\-yAtrA bhayaM lajjA dAkShiNyaM tyAga\-shIlatA |pa~ncha yatra na vidyante na kuryAt tatra saMsthitim || 110||anyachcha \-\-tatra mitra \! na vastavyaM yatra nAsti chatuShTayam |R^iNa\-dAtA cha vaidyashcha shrotriyaH sajalA nadI || 111||ato mAmapi tatra naya |vAyaso.avadat \-\-evamastu |atha vAyasastena mitreNa saha vichitrAlApa\-sukhena tasya sarasaH samIpaM yayau | tato mantharo dUrAd eva laghu\-patanakamavalokya utthAya yathochitamAtithyaM vidhAya mUShikasyApyatithi\-satkAraM chakAra | yataH \-\-bAlo vA yadi vA vR^iddho yuvA vA gR^ihamAgataH |tasya pUjA vidhAtavyA sarvatrAbhyAgato guruH || 112||tathA.agururagnirdvijAtInAM varNAnAM brAhmaNo guruH |patireko guruH strINAM sarvatrAbhyAgato guruH || 113||aparaM cha \-\-uttamasyApi varNasya nIcho.api gR^ihamAgataH |pUjanIyo yathA\-yogyaM sarva\-deva\-mayo.atithiH || 114||vAyaso.avadat \-\-sakhe \! manthara \! sa\-visheSha\-pUjAmasami vidhehi\, yato.ayaM puNya\-karmaNAM dhurINaH kAruNya\-ratnAkaro hiraNyaka\-nAmA mUShika\-rAjaH | etasya guNa\-stutiM jihvA\-sahasra\-dvayenApi yadi sarpa\-rAjaH kadAchit kartuM samarthaH syAt ityuktvA chitragrIvopAkhyAnaM varNitavAn | tato mantharaH sAdaraM hiraNyakaM sampUjyAha \-\-bhadra \! Atmano nirjana\-vanAgamana\-kAraNamAkhyAtumarhasi \?hiraNyako.avadat \-\-kathayAmi\, shrUyatAm |

Page 14: Hitopadesha_itx

kathA 4asti champakAbhidhAnAyAM nagaryAM parivrAjakAvasathaH | tatra chUDAkarNo nAma parivrAjakaH prativasati | sa cha bhojanAvashiShTa\-bhikShAnna\-sahitaM bhikShApAtraM nAgadantake \-\-vasthApya svapiti | ahaM cha tad annamutplutya utplutya pratyahaM bhakShayAmi | anantaraM tasya priya\-suhR^id vINAkarNo nAma parivrAjakaH samAyAtaH\, tena saha nAnA\-kathA\-prasa~NgAvasthito mama trAsArthaM jarjara\-vaMsha\-khaNDena chUDAkarNo bhUmimatADayat | taM tathAvidhaM dR^iShTvA vINAkarNa uvAcha \-\-sakhe \! kimiti mama kathA\-virakto.anyAsakto bhavAn \? yataH \-\-mukhaM prasannaM vimalA cha dR^iShTiHkathAnurAgo madhurA cha vANI |sneho.adhikaH sambhrama\-darshanaM chasadAnuraktasya janasya lakShma || 115||adR^iShTi\-dAnaM kR^ita\-pUrva\-nAshanamAnanaM dushcharitAnukIrtanam |kathA\-prasa~Ngena cha nAma\-vismR^itirvirakta\-bhAvasya janasya lakShaNam || 116||chUDAkarNenoktam \-\-bhadra \! nAhaM viraktaH\, kintu pashya ayaM mUShiko mamApakArI sadA pAtrasthaM bhikShAnnamutplutya bhakShayati | vINAkarNo nAgadantamavalokyAha \-\-kathamayaM mUShikaH svalpa\-balo.apyetAvad dUramutpatati \? tad atra kenApi kAraNena bhavitavyam |kShaNaM vichintya parivrAjakenoktam \-\-kAraNaM chAtra dhana\-bAhulyameva pratibhAti | yataH \-\-dhanavAn balavAn loke sarvaH sarvatra sarvadA |prabhutvaM dhana\-mUlaM hi rAj~nAmapyupajAyate || 117||tataH khanitramAdAya tena parivrAjakena vivaraM khanitvA chira\-sa~nchitaM mama dhanaM gR^ihItam | tataH prabhR^iti pratyahaM nija\-shakti\-hInaH sattvotsAha\-rahitaH svAhAramapyutpAdayitumakShamaH sann AsaM mandaM mandamupasarpan chUDAkarNenAvalokitaH | tatastenoktam \-\-dhanena balavAn loko dhanAd bhavati paNDitaH |pashyainaM mUShikaM pApaM svajAti\-samatAM gatam || 118||kiM cha \-\-arthena tu vihInasya puruShasyAlpa\-medhasaH |kriyA sarvA vinashyanti grIShme kusarito yathA || 119||aparaM cha \-\-yasyArthAstasya mitrANi yasyArthAstasya bAndhavAH |yasyArthAH sa pumAn loke yasyArthAH sa hi paNDitaH || 120||aparaM cha \-\-aputrasya gR^ihaM shUnyaM san\-mitra\-rahitasya cha |mUrkhasya cha dishaH shUnyAH sarva\-shUnyA daridratA || 121||aparaM cha \-\-dAridryAn maraNAd vApi dAridryamavaraM smR^itam |alpa\-kleshena maraNaM dAridryamatiduHsaham || 122||anyachcha \-\-tAnIndriyANyavikalAni tad eva nAmasA buddhirapratihatA vachanaM tad eva |arthoShmaNA virahitaH puruShaH sa evaanyaH kShaNena bhavatIti vichitrametat || 123||etat sarvamAkarNya mayAlochitaM \-\-mamAnnAvasthAnamayuktamidAnIm | tathA choktam \-\-atyanta\-vimukhe daive vyarthe yatne cha pauruShe |manasvino daridrasya vanAd anyat kutaH sukham || 124||anyachcha \-\-manasvI miryate kAmaM kArpaNyaM na tu gachchhati |api nirvANamAyAti nAnalo yAti shItatAm || 125||kiM cha \-\-kusuma\-stavakasyeva dve vR^ittI tu manasvinaH |

Page 15: Hitopadesha_itx

sarveShAM mUrdhni vA tiShThed vishIryeta vane \-\-thavA || 126||yachchAnyasmai etad vR^ittAnta\-kathanaM tad apyanuchitam | yataH \-\-artha\-nAshaM manas\-tApaM gR^ihe dushcharitAni cha |va~nchanaM chApamAnaM cha matimAn na prakAshayet || 127||yachchAtraiva yAch~nayA jIvanaM tad apyatIva\-garhitam | yataH \-\-varaM vibhava\-hInena prANaiH santarpito.analaH |nopachAra\-paribhraShTaH kR^ipaNaH prArthyate janaH || 128||anyachcha \-\-dAridryAd dhriyameti hrI\-parigataH sattvAt paribhrashyateniHsattvaM paribhUyate paribhavAn nirvedamApadyate |nirviNNaH shuchameti shoka\-phihito buddhyA parityajyatenirbuddhiH kShayametyaho nidhanatA sarvApadAmAspadam || 129||kiM cha \-\-varaM maunaM kAryaM na cha vachanamuktaM yad anR^itaMvaraM klaibyaM puMsAM na cha para\-kalatrAbhigamanam |varaM prANa\-tyAgo na cha pishuna\-vAkyeShv abhiruchirvaraM bhikShAshitvaM na cha para\-dhanAsvAdana\-sukham || 130||varaM shUnyA shAlA na cha khalu varo duShTa\-vR^iShabhovaraM veshyA patnI na punaravinItA kula\-vadhUH |varaM vAso.araNye na punaravivekAdhipa\-purevaraM prANa\-tyAgo na punaradhamAnAmupagamaH || 131||api cha \-\-seveva mAnamakhilaM jyotsneva tamo jareva lAvaNyam |hari\-hara\-katheva duritaM guNa\-shatamapyarthitA harati || 132||tat kimahaM para\-piNDena AtmAnaM poShayAmi \? kaShTaM bhoH \! tad api dvitIyaM mR^ityu\-dvAram | anyachcha \-\-rogI chira\-pravAsI parAnna\-bhojI parAvasatha\-shAyI |yaj jIvati tan maraNaM yan maraNaM so.asya vishrAmaH || 133||ityAlochyApi lobhAt punarapi tadIyamannaM grahItuM grahamakaravam | tathA choktam \-\-lobhena buddhishchalati lobho janayate tR^iShAm |tR^iShArto duHkhamApnoti paratreha cha mAnavaH || 134||tato.ahaM mandaM mandamupasarpaMstena vINAkarNena jarjara\-vaMsha\-khaNDena tADitashchAchintayam \-\-lubdho hyasantuShTo niyatamAtma\-drohI bhavati | tathA cha \-\-dhana\-lubdho hyasantuShTo.aniyatAtmAjitendriyaH |sarvA evApadastasya yasya tuShTaM na mAnasam || 135||sarvAH sampattasyastasya santuShTaM yasya mAnasam |upAnad\-gUDha\-pAdasya nanu charmAvR^iteva bhUH || 136||aparaM cha \-\-santoShAmR^ita\-tR^iptAnAM yat sukhaM shAnta\-chetasAm |kutastad\-dhana\-lubdhAnAmitashchetashcha dhAvatAm || 137||kiM cha \-\-tenAdhItaM shrutaM tena tena sarvamanuShThitam |yenAshAH pR^iShThataH kR^itvA nairAshyamavalambitam || 138||api cha \-\-aseviteshvara\-dvAramadR^iShTa\-viraha\-vyatham |anukta\-klIba\-vachanaM dhanyaM kasyApi jIvanam || 139||na yojana\-shataM dUraM vAhyamAnasya tR^iShNayA |santuShTasya kara\-prApte \-\-pyarthe bhavati nAdaraH || 140||tad atra avasthochita\-kArya\-parichchhedaH shreyAn |ko dharmo bhUta\-dayA kiM saukhyaM nityamaroginA jagati |kaH snehaH sad\-bhAvaH kiM pANDityaM parichchhedaH || 141||tathA cha \-\-parichchhedo hi pANDityaM yadApannA vipattayaH |aparichchheda\-kartR^iNAM vipadaH syuH pade pade || 142||tathA hi \-\-

Page 16: Hitopadesha_itx

tyajed ekaM kulasyArthe grAmasyArthe kulaM tyajet |grAmaM janapadasyArthe AtmArthe pR^ithivIM tyajet || 143||aparaM cha \-\-pAnIyaM vA nirAyAsaM svAdvannaM vA bhayottaram |vichAryaM khalu pashyAmi tat sukhaM yatra nirvR^itiH || 144||ityAlochyAhaM nirjana\-vanamAgataH | yataH \-\-varaM vanaM vyAghra\-gajendra\-sevitaMdrumAlayaH patra\-phalAmbu\-bhakShitam |tR^iNAni shayyA vasanaM cha valkalaMna bandhu\-madhye dhana\-hIna\-jIvanam || 145||ataH \-\-saMsAra\-viShaya\-vR^ikShasya dve eva rasavat phale |kAvyAmR^ita\-rasAsvAdaH sa~NgamaH sajjanaiH saha || 146||aparaM cha \-\-sat\-sa~NgaH keshave bhaktirga~NgAmbhasi nimajjanam |asAre khalu saMsAre trINi sArANi bhAvayet || 147||manthara uvAcha \-\-arthAH pAda\-rajopamA giri\-nadI\-vegopamaM yauvanamAyuShyaM jala\-bindu\-lola\-chapalaM phenopamaM jIvanam |dharmaM yo na karoti nishchala\-matiH svargArgalodghATanaMpashchAt\-tApa\-hato jarA\-pariNataH shokAgninA dahyate || 148||yuShmAbhiratisa~nchayaH kR^itaH | tasyAyaM doShaH | shR^iNu \-\-upArjitAnAM vittAnAM tyAga eva hi rakShaNam |taDAgodara\-saMsthAnAM parIvAhaivAmbhasAm || 149||anyachcha \-\-yad adho.adhaH kShitau vittaM nichakhAna mitampachaH |tad\-adho nilayaM gantuM chakre panthAnamagrataH || 150||yataH \-\-nija\-saukhyaM nirundhAno yo dhanArjanamichchhati |parArtha\-bhAra\-vAhIva sa kleshasyaiva bhAjanam || 151||tathA choktaM \-\-dAnopabhoga\-hInena dhanena dhanino yadi |bhavAmaH kiM na tenaiva dhanena dhanino vayam || 152||yataH \-\-dhanena kiM yo na dadAti nAshnutebalena kiM yashcha ripUn na yAdhatte |shrutena kiM yo na cha dharmamAcharetkimAtmanA yo na jitendriyo bhavet || 153||anyachcha \-\-asambhogena sAmAnyaM kR^ipaNasya dhanaM paraiH |asyedamiti sambandho hAnau duHkhena gamyate || 154||api cha \-\-na devAya na viprAya na bandhubhyo na chAtmane |kR^ipaNasya dhanaM yAti vahni\-taskara\-pArthivaiH || 155||tathA choktam \-\-dAnaM priya\-vAk\-sahitaMj~nAnamagarvaM kShamAnvitaM sauryam |tyAgaM sahitaM cha vittaMdurlabhametachchaturbhadram || 156||uktaM cha \-\-kartavyaH sa~nchayo nityaM na tu kAryo.atisa~nchayaH |atisa~nchaya\-shIlo.ayaM dhanuShA jambuko hataH || 157||tAv AhatuH \-\-kathametat \?mantharaH kathayati \-\-kathA 5AsIt kalyANa\-kaTaka\-vAstavyo bhairavo nAma vyAdhaH | sa chaikadA mAMsa\-lubdho dhanurAdAya mR^igamanviShyan vindhyATavI\-madhyaM gataH | tatra tena

Page 17: Hitopadesha_itx

mR^iga eko vyApAditaH | tato mR^igamAdAya gachchhatA tena ghorAkR^itiH shUkaro dR^iShTaH | tatastena mR^igaM bhUmau nidhAya shUkaraH shareNa hataH | shUkareNApyAgatya pralaya\-ghana\-ghora\-garjanaM kurvANena sa vyAdho muShka\-deshe hataH chhinna\-druma iva papAta | tathA choktam \-\-jalamagnirviShaM shastaM kShud vyAdhiH patanaM gireH |nimittaM ki~nchid AsAdya dehI prANairvimuchyate || 158||atha tayoH pAdAsphAlanena ekaH sarpo.api mR^itaH | atrAntare dIrgharAvo nAma jambukaH paribhramanAhArArthA tAn mR^itAn mR^iga\-vyAdha\-sarpa\-shUkarAn apashyat | AlokyAchintayachcha \-\-aho bhAgyam \! adya mahad bhojyaM me samupasthitam |athavA.aachintitAni duHkhAni yathaivAyAnti dehinAm |sukhAnyapi tathA manye daivamatrAtirichyate || 159||mAsamekaM naro yAti dvau mAsau mR^iga\-shUkarau |ahirekaM dinaM yAti adya bhakShyo dhanurguNaH || 160||tataH prathama\-bubhukShAyAmidaM niHsvAdu kodaNDa\-lagnaM snAyu\-bandhanaM khAdAmi\, ityuktvA tathAkarot | tatashchhinne snAyu\-bandhane drutamutpatitena dhanuShA hR^idi nirbhinnaH sa dIrgharAvaH pa~nchatvaM gataH | ato.ahaM bravImi kartavyaH sa~nchayo nityamityAdi | tathA cha \-\-yad dadAti yad ashnAti tad eva dhanino dhanam |anye mR^itasya krIDanti dArairapi dhanairapi || 161||kiM cha \-\-yad dadAsi vishiShTebhyo yachchAshnAsi dine dine |tat te vittamahaM manye sheShaM kasyApi rakShasi || 162||yAtu\, kimidAnImatikrAntopavarNanena | yataH \-\-nAprAyamabhivA~nchhanti naShTaM nechchhanti shochitum |Apatsv api na muhyanti narAH paNDita\-buddhayaH || 163||tat sakhe \! sarvadA tvayA sotsAhena bhavitavyam\, yataH \-\-shAstrANyadhItyApi bhavanti mUrkhAyastu kriyAvAn puruShaH sa vidvAn |suchintitaM chauShadhamAturANAMna nAma\-mAtreNa karotyarogam || 164||anyachcha \-\-na svalpamapyadhyavasAya\-bhIroHkaroti vij~nAna\-vidhirguNaM hi |andhasya kiM hasta\-tala\-sthito.apiprakAshayatyarthamiha pradIpaH || 165||tad atra sakhe dashAtisheSheNa shAntiH karaNIyA | etad apyatikaShTaM tvayA na mantavyam |sukhamApatitaM sevyaM duHkhamApatitaM tathA |chakravat parivartante duHkhAni cha sukhAni cha || 166||aparaM cha \-\-nipAnamiva maNDUkAH saraH pUrNamivANDajAH |sodyogaM naramAyAnti vivashAH sarva\-sampadaH || 167||api cha \-\-utsAha\-saMpannamadIrgha\-sUtraMkriyA\-vidhij~naM vyasaneShv asaktam |shUraM kR^itaj~naM dR^iDha\-sauhR^idaM cha\-lakShmIH svayaM vA~nchhati vAsa\-hetoH || 168||visheShatashcha \-\-vinApyarthairdhIraH spR^ishati bahumAnonnati\-padaMsamAyukto.apyarthaiH paribhava\-padaM yAti kR^ipaNaH |svabhAvAd udbhUtAM guNa\-samudayAvApti\-viShayAMdyutiM saiMhIM shvA kiM dhR^ita\-kanaka\-mAlo.api labhate || 169||kiM cha \-\-dhanavAn iti hi madaste kiM gata\-vibhavo viShAdamupayAsi |kara\-nihata\-kanduka\-samAH pAtotpAtA manuShyANAm || 170||

Page 18: Hitopadesha_itx

anyachcha \-\-vR^itty\-arthaM nAticheShTate sA hi dhAtraiva nirmitA |garbhAd utpatite jantau mAtuH prasravataH stanau || 171||api cha sakhe shR^iNu \-\-yena shuklI\-kR^itA haMsAH shukAshcha haritIkR^itAH |mayUrAshchitritA yena sa te vR^ittiM vidhAsyati || 172||aparaM cha satAM rahasyaM shR^iNu\, mitra \!janayantyarjane duHkhaM tApayanti vipattiShu |mohayanti cha sampattau kathamarthAH sukhAvahAH || 173||aparaM cha \-\-dharmArdhaM yasya vittehA varaM tasya nirIhatA |prakShAlanAd dhi pa~Nkasya dUrAd asparshanaM varam || 174||yataH \-\-yathAAmiShamAkAshe pakShibhiH shvApadairbhuvi |bhakShyate salile matsyaistathA sarvatra vittavAn || 175||anyachcha \-\-rAjataH salilAd agneshchorataH svajanAd api |bhayamarthavatAM nityaM mR^ityoH prANa\-bhR^itAmiva || 176||tathA hi \-\-janmani klesha\-bahule kiM nu duHkhamataH param |ichchhA\-sampad yato nAsti yachchechchhA na nivartate || 177||anyachcha bhrAtaH shR^iNu \-\-dhanaM tAvad asulabhaM labdhaM kR^ichchhreNa pAlyate |labdha\-nAsho yathA mR^ityustasmAd etan na chintayet || 178||sA tR^iShNA chet parityaktA ko daridraH ka IshvaraH |tasyAshchet prasaro datto dAsyaM cha shirasi sthitam || 179||aparaM cha \-\-yad yad eva hi vA~nchheta tato vA~nchhA pravartate |prApta evArthataH so.artho yato vA~nchhA nivartate || 180||kiM bahunA\, vishrambhAlApairmayaiva sahAtra kAlo nIyatAm | yataH \-\-AmraNAntAH praNayAH kopAshcha kShaNa\-bha~NgurAH |parityAgAshcha niHsa~NgA na bhavanti mahAtmanAm || 181||iti shrutvA laghupatanako brUte \-\-dhanyo.asi manthara \! sarvathA AshrayaNIyo.asi | yataH \-\-santa eva satAM nityamApad\-uddharaNa\-kShamAH |gajAnAM pa~Nka\-magnAnAM gajA eva dhurandharAH || 182||aparaM cha \-\-shlAghyaH sa eko bhuvi mAnavAnAMsa uttamaH sat\-puruShaH sa dhanyaH |yasyArthino vA sharaNAgatA vAnAshAvibha~NgA vimukhAH prayAnti || 183||tad evaM te svechchhAhAra\-vihAraM kurvANAH santuShTAH sukhaM nivasanti sma | atha kadAchit chitrA~Nga\-nAmA mR^igaH kenApi trAsitastatrAgatya militaH | tat\-pashchAd AyAntaM bhaya\-hetuM sambhAvya mantharo jalaM praviShTaH | mUShikashcha vivaraM gataH\, kAko.api uDDIya vR^ikShAgramArUDhaH | tato laghupatanakena sudUraM nirUpya bhaya\-heturna ko.apyavalambitaH | pashchAt tad\-vachanAd Agatya punaH sarve militvA tatraivopaviShTAH | manthareNoktaM \-\-bhadra mR^iga \! kushalaM te \? svechchhayA udakAdyAhAro.anubhUyatAm | atrAvasthAnena vanamidaM sanAthIkriyatAm |chitrA~Ngo brUte \-\-lubdhaka\-trAsito.ahaM bhavatAM sharaNamAgataH | tatashcha\, bhavadbhiH saha mitratvamichchhAmi | bhavantashcha anukampayantu maitryeNa | yataH \-\-lobhAd vAtha bhayAd vApi yastyajechchharaNAgatam |brahma\-hatyA\-samaM tasya pApamAhurmanIShiNaH || 184||hiraNyako.apyavadat \-\-mitratvaM tAvad asmAbhiH saha\, ayatnena niShpannaM bhavataH | yataH \-\-aurasaM kR^ita\-sambandhaM tathA vaMsha\-kramAgatam |

Page 19: Hitopadesha_itx

rakShakaM vyasanebhyashcha mitraM j~neyaM chatur\-vidham || 185||tad atra bhavatA sva\-gR^iha\-nirvisheSheNa sthIyatAm | tachchhrutvA mR^igaH sAnando bhUtvA kR^ita\-svechchhAhAraH pAnIyaM pItvA jalAsanna\-vaTa\-taru\-chchhAyAyAmupaviShTaH |atha mantharo brUte \-\-sakhe mR^iga \! kena trAsito.asi \? asmin nirjane vane kadAchit kiM vyAdhAH sa~ncharanti \?mR^igeNoktam \-\-asti kali~Nga\-viShaye rukmA~Ngado nAma nR^ipatiH | sa cha digvijaya\-vyApAra\-krameNa Agatya chandrabhAgA\-nadI\-tIre samAveshita\-kaTako vartate\, prAtashcha tenAtrAgatya karpUra\-saraH samIpe bhavitavyamiti vyAdhAnAM mukhAt kiMvadantI shrUyate | tad atrApi prAtar\-avasthAnaM bhaya\-hetukamityAlochya yathA kAryaM tathA ArabhyatAm |tachchhrutvA kUrmaH sa\-bhayamAha \-\-mitra \! jalAshayAntaraM gachchhAmi |kAka\-mR^igAv api uktavantau \-\-mitra \! evamastu \!hiraNyako vimR^ishyAbravIt \-\-punarjalAshaye prApte mantharasya kushalam | sthale gachchhato.asya kA vidhA \?ambhAMsi jala\-jantUnAM durgaM durga\-nivAsinAm |sva\-bhUmiH shvApadAdInAM rAj~nAM sainyaM paraM balam || 186||upAyena hi yachchhakyaM na tachchhakyaM parAkramaiH |kAkI kanaka\-sUtreNa kR^iShNa\-sarpamaghAtayat || 187||tad yathA.akathA 6asti brahmAraNye karpUratilako nAma hastI | tamavalokya sarve shR^igAlAshchintayanti sma | yadyayaM kenApyupAyena miryate\, tadAsmAkametena dehena mAsa\-chatuShTayasya svechchhA\-bhojanaM bhavet | tatastan\-madhyAd ekena vR^iddha\-shR^igAlena pratij~nA kR^itA | mayA buddhi\-prabhAvAd asya maraNaM sAdhayitavyam | anantaraM sa va~nchakaH karpUratilaka\-samIpaM gatvA sAShTA~Nga\-pAtaM praNamyovAcha \-\-deva \! dR^iShTi\-prasAdaM kuru |hastI brUte \-\-kastvam \? kutaH samAyAtaH \?so.avadat \-\-jambuko.ahaM sarvairvana\-vAsibhiH pashubhirmilitvA bhavat\-sakAshaM prasthApitaH | yad vinA rAj~nA sthAtuM na yuktam | tad atrATavI\-rAjye \-\-bhiShektuM bhavAn sarva\-svAmi\-guNopeto nirUpitaH | yataH \-\-kulAchAra\-janAchArairatishuddhaH pratApavAn |dhArmiko nIti\-kushalaH sa svAmI yujyate bhuvi || 188||aparaM cha pashya \-\-rAjAnaM prathamaM vindet tato bhAryAM tato dhanam |rAjanyasati loke \-\-smin kuto bhAryA kuto dhanam || 189||anyachcha \-\-parjanya iva bhUtAnAmAdhAraH pR^ithivI\-patiH |vikale \-\-pi hi parjanye jIvyate na tu bhUpatau || 190||kiM cha \-\-niyata\-viShaya\-vartI prAyasho daNDa\-yogAjjagati para\-vashe \-\-smin durlabhaH sAdhu\-vR^itteH |kR^ishamapi vikalaM vA vyAdhitaM vAdhanaM vApatimapi kula\-nArI daNDa\-bhItyAbhyupaiti || 191||tad yathA lagna\-velA na chalati tathA kR^itvA satvaramAgamyatAM devena | ityuktvA utthAya chalitaH | tato.asau rAjya\-lAbhAkR^iShTaH karpUratilakaH shR^igAla\-darshita\-vartmanA dhAvan mahA\-pa~Nke nimagnaH | hastinoktam \-\-sakhe shR^igAla \! kimadhunA vidheyam \? mahA\-pa~Nke patito.ahaM mriye | parAvR^itya pashya \!shR^igAlena vihasyoktam \-\-deva \! mama puchchhAgre hastaM dattvA uttiShTha | yasmAt mad\-vidhasya vachasi tvayA vishvAsaH kR^itaH\, tasya phalametat | tad anubhUyatAmasharaNaM duHkham | tathA choktam \-\-yadAsat\-sa~Nga\-rahito bhaviShyasi bhaviShyasi |yadAsajjana\-goShThIShu patiShyasi patiShyasi || 192||tato mahA\-pa~Nke nimagno hastI shR^igAlairbhakShitaH | ato.ahaM bravImi \-\-upAyena hi yachchhakyamityAdi |

Page 20: Hitopadesha_itx

tatastad\-dhita\-vachanamavadhIrya mahatA bhayena vimugdha iva mantharasstaj\-jalAshayamutsR^ijya prachalitaH | te \-\-pi hiraNyakAdayaH snehAd aniShTaM sha~NkamAnAstamanujagmuH | tataH sthale gachchhan kenApi vyAdhena vane paryaTatA sa mantharaH prAptaH | sa cha taM gR^ihItvA utthAya dhanuShi baddhvA dhanyo.asmItyabhidhAya bhramaNa\-kleshAt kShut\-pipAsAkulaH sva\-gR^ihAbhimukhaM prayAtaH | atha te mR^iga\-vAyasa\-mUShikAH paraM viShAdamupagatAH tamanugachchhanti sma | tato hiraNyako vilapati \-\-ekasya duHkhasya na yAvad antaMgachchhAmyahaM pAramivArNavasya |tAvad dvitIyaM samupasthitaM mechhidreShv anarthA bahulI\-bhavanti || 193||svabhAvajaM tu yan mitraM bhAgyenaivAbhijAyate |tad\-akR^itrima\-sauhArdamApatsv api na mu~nchati || 194||api cha \-\-na mAtari na dAreShu na sodarye na chAtmaje |vishvAsastAdR^ishaH puMsAM yAdR^i~N mitre svabhAvaje || 195||iti muhuH vichintya prAha \-\-aho me durdaivam | yataH \-\-sva\-karma\-santAna\-vicheShTitAnikAlAntarAvarti\-shubhAshubhAni |ihaiva dR^iShTAni mayaiva tAnijanmAntarANIva dashAntarANi || 196||athavA itthamevaitat |kAyaH saMnihitApAyaH sampadaH padamApadAm |samAgamAH sApagamAH sarvamutpAdi bha~Nguram || 197||punarvimR^ishyAha \-\-shokArAti\-bhaya\-trANaM prIti\-vishrambha\-bhAjanam |kena ratnamidaM sR^iShTaM mitramityakShara\-dvayam || 198||kiM cha \-\-mitraM prIti\-rasAyanaM nayanayorAnandanaM chetasaHpAtraM yat sukha\-duHkhayoH samamidaM puNyAtmanA labhyate |ye chAnye suhR^idaH samR^iddhi\-samaye dravyAbhilAShAkulAste sarvatra milanti tattva\-nikaSha\-grAvA tu teShAM vipat || 199||iti bahu vilapya hiraNyakashchitrA~Nga\-laghupatanakAv Aha \-\-yAvad ayaM vyAdho vanAn na niHsarati\, tAvan mantharaM mochayituM yatnaH kriyatAm |tAv UchatuH \-\-satvaraM yathA\-kAryamupadisha |hiraNyako brUte \-\-chitrA~Ngo jala\-samIpaM gatvA mR^itamivAtmAnaM nishcheShTaM darshayatu | kAkashcha tasyopari sthitvA cha~nchvA kimapi vilikhatu | nUnamanena lubdhakena mR^iga\-mAMsArthinA tatra kachchhapaM parityajya sarvaraM gantavyam | tato.ahaM mantharasya bandhanaM chhetsyAmi | sannihite lubdhake bhavadbhyAM palAyitavyam |tatashchitrA~Nga\-laghupatanakAbhyAM shIghraM gatvA tathAnuShThite sati sa vyAdhaH parishrAntaH pAnIyaM pItvA taroradhastAd upaviShTaH san tathAvidhaM mR^igamapashyat | tataH kachchhapaM jala\-samIpe nidhAya kartarikAmAdAya prahR^iShTa\-manA mR^igAntikaM chalitaH | atrAntare hiraNyakena Agatya mantharasya bandhanaM chhinnam | chhinna\-bandhanaH kUrmaH satvaraM jalAshayaM praviShTaH | sa cha mR^iga AsannaM taM vyAdhaM vilokyotthAya drutaM palAyitaH | pratyAvR^ittya lubdhako yAvat taru\-talamAyAti tAvat kUrmamapashyann achintayat \-\-uchitamevaitat mamAsamIkShya\-kAriNaH | yataH \-\-yo dhruvANi parityajya adhruvANi niShevate |dhruvANi tasya nashyanti adhruvaM naShTameva hi || 200||tato.asau sva\-karma\-vashAn nirAshaH kaTakaM praviShTaH | mantharAdayashcha sarve muktApadaH sva\-sthAnaM gatvA yathA\-sukhamAsthitAH |atha rAja\-putraiH sAnandamuktam \-\-sarve shrutavantaH sukhino vayam | siddhaM naH samIhitam |viShNu\-sharmovAcha \-\-etad bhavatAmabhilaShitamapi sampannam | aparamapIdamastu \-\-mitraM yAntu cha sajjanA janapadairlakShmIH samAlabhyatAM

Page 21: Hitopadesha_itx

bhUpAlAH paripAlayantu vasudhAM shashvat sva\-dharme sthitAH |AstAM mAnasa\-tuShTaye sukR^itinAM nItirnavoDheva vaHkalyANaM kurutAM janasya bhagavAMshchandrArdha\-chUDAmaNiH || 201||\medskip\hrule\medskip % ii \-\-2 suhR^id\-bhedaHatha rAja\-putrA UchuH \-\-Arya \! mitralAbhaH shrutastAvad asmAbhiH | idAnIM suhR^id\-bhedaM shrotumichchhAmaH |viShNusharmovAcha \-\-suhR^id\-bhedaM tAvachchhR^iNuta\, yasyAyamAdyaH shlokaH \-\-vardhamAno mahAn sneho mR^igendra\-vR^iShayorvane |pishunenAtilubdhena jambukena vinAshitaH || 1||rAja\-putrairuktam \-\-kathametat \?viShNusharmA kathayati \-\-asti dakShiNA\-pathe suvarNavatI nAma nagarI | tatra vardhamAno nAma vaNig nivasati | tasya prachure \-\-pi vitte \-\- parAn bandhUn atisamR^iddhAn samIkShya punarartha\-vR^iddhiH karaNIyeti matirbabhUva | yataH\,adho.adhaH pashyataH kasya mahimA nopachIyate |uparyupari pashyantaH sarva eva daridrati || 2||aparaM cha \-\-brahmahApi naraH pUjyo yasyAsti vipulaM dhanam |shashinastulya\-vaMsho.api nirdhanaH paribhUyate || 3||anyachcha \-\-avyavasAyinamalasaM daiva\-paraM sahasAchcha parihINam |pramadeva hi vR^iddha\-patiM nechchhatyavagUhituM lakShmIH || 4||kiM cha \-\-AlasyaM strI\-sevA sa\-rogatA janma\-bhUmi\-vAtsalyam |santoSho bhIrutvaM ShaD vyAghAtA mahattvasya || 5||yataH \-\-sampadA susthiraM\-manyo bhavati svalpayApi yaH |kR^itakR^ityo vidhirmanye na vardhayati tasya tAm || 6||aparaM cha \-\-nirutsAhaM nirAnandaM nirvIryamari\-nandanam |mA sma sImantinI kAchij janayet putramIdR^isham || 7||tathA choktam \-\-alabdhaM chaiva lipseta labdhaM rakShet prayatnataH |rakShitaM vardhayechchaiva vR^iddhaM pAtreShu nikShipet || 8||yato.alabdhamichchhato.artha\-yogAd arthasya prAptireva | labdhasyApyarakShitasya nidherapi svayaM vinAshaH | api cha\, avardhamAnashchArthaH kAle svalpa\-vyayo.apya~njanavat kShayameti | naupabhujyamAnashcha niShprayojana eva saH | tathA choktam \-\-dhanena kiM yo na dadAti nAshnutebalena kiM yashcha ripUn na bAdhate |shrutena kiM yo na cha dharmamAcharetkimAtmanA yo na jitendriyo bhavet || 9||yataH\,jala\-bindu\-nipAtena kramashaH pUryate ghaTaH |sa hetuH sarva\-vidyAnAM dharmasya cha dhanasya cha || 10||dAnopabhoga\-rahitA divasA yasya yAnti vai |sa karma\-kAra\-bhastreva shvasann api na jIvati || 11||iti saMchintya nandaka\-sajIvaka\-nAmAnau vR^iShabhau dhuri niyojya shakaTaM nAnAvidha\-dravya\-pUrNaM kR^itvA vANijyena gataH kashmIraM prati | anyachcha \-\-a~njanasya kShayaM dR^iShTvA valmIkasya cha sa~nchayam |avandhyaM divasaM kuryAd dAnAdhyayana\-karmabhiH || 12||yataH \-\-ko.atibhAraH samarthAnAM kiM dUraM vyavasAyinAm |ko videshaH savidyAnAM kaH paraH priya\-vAdinAm || 13||

Page 22: Hitopadesha_itx

atha gachchhatastasya sudurga\-nAmni mahAraNye sa~njIvako bhagna\-jAnurnipatitaH | tamAlokya vardhamAno.achintayat \-\-karotu nAma nIti\-j~no vyavasAyamitastataH |phalaM punastad eva syAd yad vidhermanasi sthitam || 14||kintu \-\-vismayaH sarvathA heyaH pratyUhaH sarva\-karmaNAm |tasmAd vismayamutsR^ijya sAdhye siddhirvidhIyatAm || 15||iti saMchintya saMjIvakaM tatra parityajya vardhamAnaH punaH svayaM dharmapuraM nAma nagaraM gatvA mahAkAyamanyaM vR^iShabhamekaM samAnIya dhuri niyojya chalitaH | tataH saMjIvako.api kathaM kathamapi khura\-traye bharaM kR^itvotthitaH | yataH \-\-nimagnasya payo\-rAshau parvatAt patitasya cha |takShakeNApi daShTasya AyurmarmANi rakShati || 16||nAkAle miryate janturviddhaH shara\-shatairapi |kushAgreNaiva saMspR^iShTaH prApta\-kAlo na jIvati || 17||arakShitaM tiShThati daiva\-rakShitaMsurakShitaM daiva\-hataM vinashyati |jIvatyanAtho.api vane visarjitaHkR^ita\-prayatno.api gR^ihe na jIvati || 18||tato dineShu gachchhatsu saMjIvakaH svechchhAhAra\-vihAraM kR^itvAraNyaM bhrAmyan hR^iShTa\-puShTA~Ngo balavan nanAda | tasmin vane pi~Ngalaka\-nAmA siMhaH sva\-bhujopArjita\-rAjya\-sukhamanubhavan nivasati | tathA choktam \-\-nAbhiSheko na saMskAraH siMhasya kriyate mR^igaiH |vikramArjita\-rAjyasya svayameva mR^igendratA || 19||sa chaikadA pipAsAkulitaH pAnIyaM pAtuM yamunA\-kachchhamagachchhat | tena cha tatra siMhenAnanubhUta\-pUrvakamakAla\-ghana\-garjitamiva saMjIvaka\-narditamashrAvi | tachchhrutvA pAnIyamapItvA sa\-chakitaH parivR^itya sva\-sthAnamAgatya kimidamityAlochayaMstUShNIM sthitaH | sa cha tathAvidhaH karaTa\-kadamanakAbhyAmasya mantri\-putrAbhyAM dR^iShTaH | taM tathAvidhaM dR^iShTvA damanakaH karaTakamAha \-\-sakhe karaTaka \! kimityayamudakArthI svAmI pAnIyamapItvA sachakito mandaM mandamavatiShThate |karaTako brUte \-\-mitra damanaka \! asman\-matenAsya sevaiva na kriyate | yadi tathA bhavati tarhi kimanena svAmi\-cheShTAnirUpeNAsmAkam | yato.anena rAj~nA vinAparAdhena chiramavadhIritAbhyAmAvAbhyAM mahad\-duHkhamanubhUtam |sevayA dhanamichchhadbhiH sevakaiH pashya yat kR^itam |svAtantryaM yachchharIrasya mUDhaistad api hAritam || 20||aparaM cha \-\-shIta\-vAtAtapa\-kleshAn sahante yAn parAshritAH |tad\-aMshenApi medhAvI tapastaptvA mukhI bhavet || 21||anyachcha \-\-etAvaj janmasAphalyaM dehinAmiha dehiShu |prANairarthairdhiyA vAchA shreya evAcharet sadA || 22||aparaM cha \-\-ehi gachchha patottiShTha vada maunaM samAchara |iti vitrasta\-sAra~Nga\-netrayA ko na va~nchitaH || 23||kiM cha \-\-abudhairartha\-lAbhAya paNya\-strIbhiriva svayam |AtmA saMskR^itya saMskR^itya paropakaraNI\-kR^itaH || 24||kiM cha \-\-yA prakR^ityaiva chapalA nipatatyashuchAv api |svAmino bahu manyante dR^iShTiM tAmapi sevakAH || 25||aparaM cha \-\-maunAn mUrkhaH pravachana\-paTurbAtulo jalpako vAkShAntyA bhIruryadi na sahate prAyasho nAbhijAtaH |dhR^iShTaH pArshve vasati niyataM dUratashchApragalbhaHsevA\-dharmaH parama\-gahano yoginAmapyagamyaH || 26||visheShatashcha \-\-

Page 23: Hitopadesha_itx

praNamatyunnati\-hetorjIvita\-hetorvimu~nchati prANAn |duHkhIyati sukha\-hetoH ko mUDhaH sevakAd anyaH || 27||damanako brUte \-\-mitra sarvathA manasApi naitat kartavyam\, yataH \-\-kathaM nAma na sevyante yatnataH parameshvarAH |achireNaiva ye tuShTAH pUrayanti manorathAn || 28||anyachcha \-\-kutaH sevA\-vihInAnAM chAmaroddhUta\-sampadaH |uddaNDa\-dhavala\-chchhatraM vAji\-vAraNa\-vAhinI || 29||karaTako brUte \-\-tathApi kimanenAsmAkaM vyApAreNa | yato.avyApAreShu vyApAraH sarvathA pariharaNIyaH | pashya \-\-avyApareShu vyApAraM yo naraH kartumichchhati |sa eva nidhanaM yAti kIlotpaTIva vAnaraH || 30||damanakaH pR^ichchhati\-\-kathametat \?karakaTaH kathayati \-\-kathA 1asti magadha\-deshe dharmAraNya\-saMnihita\-vasudhAyAM shubhadatta\-nAmnA kAyasthena vihAraH kartumArabdhaH | tatra karapatradArya\-mANaika\-stambhasya kiyad dUrasphATitasya kAShTha\-khaNDa\-dvaya\-madhye kIlakaH sUtra\-dhAreNa nihitaH | tatra balavAn vAnara\-yUthaH krIDann AgataH | eko vAnaraH kAla\-prerita iva taM kIlakaM hastAbhyAM dhR^itvopaviShTam | anantaraM sa cha sahaja\-chapalatayA mahatA prayatnena taM kIlakamAkR^iShTavAn | AkR^iShTe cha kIlake chUrNitANDa\-dvayaH pa~nchatvaM gataH | ato.ahaM bravImi \-\-avyApareShu vyApAramityAdi |damanako brUte \-\-tathApi svAmi\-cheShTA\-nirUpaNaM sevakenAvashyaM karaNIyam |karaTako brUte \-\-sarvasminn adhikAre ya eva niyuktaH pradhAna\-mantrI sa karotu | yato.anujIvinA parAdhikAra\-charchA sarvathA na kartavyA | pashya \-\-parAdhikAra\-charchA yaH kuryAt svAmi\-hitechchhayA |sa viShIdati chItkArAd gardabhastADito yathA || 31||damanakaH pR^ichchhati\-\-kathametat \?karaTako brUte \-\-kathA 2asti vArANasyAM karpUra\-paTako nAma rajakaH | sa rAtrau gADha\-nidrAyAM prasuptaH | tad\-anantaraM tad\-gR^iha\-dravyANi hartuM chauraH praviShTaH | tasya prA~NgaNe gardabho baddhastiShThati | kukkurashchopaviShTo.asti | atha gardabhaH shvAnamAha \-\-sakhe \! bhavatastAvad ayaM vyApAraH | tat kimiti tvamuchchaiH shabdaM kR^itvA svAminaM na jAgarayasi |kukkuro brUte \-\-bhadra \! mama niyogasya charchA tvayA na kartavyA | tvameva kiM na jAnAsi yathA tasyAharnishaM gR^iha\-rakShAM karomi | yato.ayaM chirAn nirvR^ito mamopayogaM na jAnAti | tenAdhunApi mamAhAra\-dAne mandAdaraH | yato vinA vidhura\-darshanaM svAmina upajIviShu mandAdarA bhavanti |gardabho brUte \-\-shR^iNu re barbara \!yAchate kArya\-kAle yaH sa kiM\-bhR^ityaH sa kiM\-suhR^it |kukkuro brUte \-\-bhR^ityAn sambhAShayed yastu kArya\-kAle sa kiM\-prabhuH || 32||yataH \-\-AshritAnAM bhR^itau svAmi\-sevAyAM dharma\-sevane |putrasyotpAdane chaiva na santi pratihastakAH || 33||tato gardabhaH sa\-kopamAha \-\-are duShTa\-mate \! pApIyAMstvaM yad vipattau svAmi\-kArye upekShAM karoShi | bhavatu tAvat | yathA svAmI jAgariShyati\, tan mayA kartavyam | yataH \-\-pR^iShThataH sevayed arkaM jaThareNa hutAshanam |svAminaM sarva\-bhAvena paralokamamAyayA || 34||ityuktvAtIva chItkAra\-shabdaM kR^itavAn | tataH sa rajakastena chItkAreNa prabuddho nidrA\-bha~Nga\-kopAd utthAya gardabhaM laguDena tAdayAmAsa | tenAsau pa~nchatvamagamat | ato.ahaM bravImi \-\-parAdhikAra\-charchAmityAdi |

Page 24: Hitopadesha_itx

pashya\, pashUnAmanveShaNamevAsman\-niyogaH | sva\-niyoga\-charchA kriyatAm | kintv adya tayA charchayA na prayojanam | yata AvayorbhakShita\-sheShAhAraH prachuro.asti |damanakaH saroShamAha \-\-kathamAhArArthI bhavAn kevalaM rAjAnaM sevate \? etad ayuktamuktaM tvayA | yataH \-\-suhR^idAmupakAra\-kAraNAddviShatAmapyapakAra\-kAraNAt |nR^ipa\-saMshraya iShyate budhairjaTharaM ko na bibharti kevalam || 35||jIvite yasya jIvanti viprA mitrANi bAndhavAH |saphalaM jIvitaM tasya AtmArthe ko na jIvati || 36||api cha \-\-yasmin jIvati jIvanti bahavaH sa tu jIvatu |kAko.api kiM na kurute cha~nchvA svodara\-pUraNam || 37||pashya \-\-pa~nchabhiryAti dAsatvaM purANaiH ko.api mAnavaH |ko.api lakShaiH kR^itI ko.api lakShairapi na labhyate || 38||anyachcha \-\-manuShya\-jAtau tulyAyAM bhR^ityatvamati\-garhitam |prathamo yo na tan nApi sa kiM jIvatsu gaNyate || 39||tathA choktaM \-\-vAji\-vAraNa\-lohAnAM kAShTha\-pAShANa\-vAsasAm |nArI\-puruSha\-toyAnAmantaraM hada\-hantaram || 40||tathA hi svalpamapyatirichyate \-\-svalpa\-snAyu\-vasAvasheSha\-malinaM nirmAMsamapyasthikaMshvA labdhvA paritoShameti na bhavet tasya kShudhaH shAntaye |siMho jambukama~NkamAgatamapi tyaktvA nihanti dvipaMsarvaH kR^ichchhra\-gato.api vA~nchhati janaH sattvAnurUpaM phalam || 41||aparaM cha\, sevya\-sevakayorantaraM pashya \-\-lA~NgUla\-chAlanamadhashcharaNAvapAtaMbhUmau nipatya vadanodara\-darshanaM cha |shvA piNDadasya kurute gaja\-pu~NgavastudhIraM vilokayati chATu\-shataishcha bhu~Nkte || 42||kiM cha \-\-yaj jIvyate kShaNamapi prathitaM manuShyairvij~nAna\-vikrama\-yashobhirabhajyamAnam |tan nAma jIvitamiha pravadanti taj\-j~nAHkAko.api jIvati chirAya baliM cha bhu~Nkte || 43||aparaM cha \-\-yo nAtmaje na cha gurau na cha bhR^itya\-vargedIne dayAM na kurute na cha bandhu\-varge |kiM tasya jIvita\-phalena manuShya\-lokekAko.api jIvati chirAya baliM cha bhu~Nkte || 44||aparamapi \-\-ahita\-hita\-vichAra\-shUnya\-buddheHshruti\-samayairbahubhirbahiShkR^itasya |udara\-bharaNa\-mAtra\-kevalechchhoHpuruSha\-pashoshcha pashoshcha ko visheShaH || 45||karaTako brUte \-\-AvAM tAvad apradhAnau | tadApyAvayoH kimanayA vichAraNayA |damanako brUte \-\-kiyatA kAlenAmAtyAH pradhAnatAmapradhAnatAM vA labhante\, yataH \-\-na kasyachit kashchid iha svabhAvAdbhavatyudAro.abhimataH khalo vA |loke gurutvaM viparItatAM vAsva\-cheShTitAnyeva naraM nayanti || 46||kiM cha \-\-Aropyate shilA shaile yatnena mahatA yathA |

Page 25: Hitopadesha_itx

nipAtyate kShaNenAdhastathAtmA guNa\-doShayoH || 47||yAtyadho.adhaH vrajatyuchchairnaraH svaireva karmabhiH |kUpasya khanitA yadvat prAkArasyeva kArakaH || 48||tad bhadram | svayatnAyatto hyAtmA sarvasya |karaTako brUte \-\-atha bhavAn kiM bravIti \?sa Aha \-\-ayaM tAvat svAmI pi~NgalakaH kuto.api kAraNAt sa\-chakitaH parivR^ityopaviShTaH |karaTako brUte \-\-udIrito.arthaH pashunApi gR^ihyatehayAshcha nAgAshcha vahanti choditAH |anuktamapyUhati paNDito janaHpare~Ngita\-j~nAna\-phalA hi buddhayaH || 49||AkAra\-ri~NgatairgatyA cheShTayA bhAShaNena cha |netra\-vaktra\-vikAreNa lakShyate \-\-ntargataM manaH || 50||atra bhaya\-prastAve praj~nA\-balenAhamenaM svAminamAtmIyaM kariShyAmi | yataH \-\-prastAva\-sadR^ishaM vAkyaM sad\-bhAva\-sadR^ishaM priyam |Atma\-shakti\-samaM kopaM yo jAnAti sa paNDitaH || 51||karaTako brUte \-\-sakhe tvaM sevAnabhij~naH | pashya \-\-anAhUto vished yastu apR^iShTo bahu bhAShate |AtmAnaM manyate prItaM bhU\-pAlasya sa durmatiH || 52||damanako brUte \-\-bhadra \! kathamahaM sevAnabhij~naH \? pashya \-\-kimapyasti svabhAvena sundaraM vApyasundaram |yad eva rochate yasmai bhavet tat tasya sundaram || 53||yataH \-\-yasya yasya hi yo bhAvastena tena hi taM naram |anupravishya medhAvI kShipramAtma\-vashaM nayet || 54||anyachcha \-\-ko.atretyahamiti brUyAt samyag Adeshayeti cha |Aj~nAmavitathAM kuryAd yathA\-shakti mahIpateH || 55||aparaM cha \-\-alpechchhurdhR^itimAn prAj~nashchhAyevAnugataH sadA |AdiShTo na vikalpeta sa rAja\-vasatiM vaset || 56||karaTako brUte \-\-kadAchit tvAmanavasara\-praveshAd avagamyate svAmI |sa chAha \-\-astv evam | tathApyanujIvinA svAmi\-sAMnidhyamavashyaM karaNIyam | yataH \-\-doSha\-bhIteranArambhastat kApuruSha\-lakShaNam |kairajIrNa\-bhayAd bhrAtarbhojanaM parihIyate || 57||pashya \-\-Asannameva nR^ipatirbhajate manuShyaMvidyA\-vihInamakulInamasaMstutaM vA |prAyeNa bhUmi\-patayaH pramadA\-latAshchayaH pArshvato vasati taM pariveShTayanti || 58||karaTako brUte \-\-atha tatra gatvA kiM vakShyati bhavAn |sa Aha \-\-shR^iNu \! kimanurakto virakto vA mayi svAmIti j~nAsyAmi |karaTako brUte \-\-kiM taj j~nAna\-lakShaNam |damanako brUte \-\-shR^iNu \-\-dUrAd avekShaNaM hAsaH samprashneShv Adaro bhR^isham |parokShe \-\-pi guNa\-shlAghA smaraNaM priya\-vastuShu || 59||asevake chAnuraktirdAnaM sa\-priya\-bhAShaNam |anuraktasya chihnAni doShe \-\-pi guNa\-sa~NgrahaH || 60||anyachcha\-\-kAla\-yApanamAshAnAM vardhanaM phala\-khaNDanam |virakteshvara\-chihnAni jAnIyAn matimAn naraH || 61||etaj j~nAtvA yathA chAyaM mamAyatto bhaviShyati | tathA vadiShyAmi |apAyasaM darshanajAM vipattimupAya\-sandarshana\-jAM cha siddhim |

Page 26: Hitopadesha_itx

medhAvino nIti\-vidhi\-prayuktAMpuraH sphurantImiva darshayanti || 62||karaTako brUte \-\-tathApyaprApte prastAve na vaktumarhasi\, yataH \-\-aprApta\-kAlaM vachanaM bR^ihaspatirapi bruvan |labhate buddhy\-avaj~nAnamavamAnaM cha bhArata || 63||damanako brUte \-\-mitra \! mA bhaiShIH \! nAhamaprAptAvasaraM vachanaM vadiShyAmi | yataH \-\-ApadyunmArga\-gamane kArya\-kAlAtyayeShu cha |apR^iShTo.api hitAnveShI brUyAt kalyANa\-bhAShitam || 64||yadi cha prAptAvasareNApi mayA mantro na vaktavyastadA mantritvameva mamAnupapannam | yataH \-\-kalpayati yena vR^ittiM yena cha loke prashasyate |sa guNastena guNinA rakShyaH saMvardhanIyashcha || 65||tad bhadra \! anujAnIhi mAm | gachchhAmi |karaTako brUte \-\-shubhamastu | shivAste panthAnaH | yathAbhilaShitamanuShThIyatAmiti |tato damanako vismita iva pi~Ngalaka\-samIpaM gataH | atha dUrAd eva sAdaraM rAj~nA praveshitaH sAShTA~Nga\-praNipAtaM praNipatyopaviShTaH | rAjAha \-\-chirAd dR^iShTo.asi |damanako brUte \-\-yadyapi mayA sevakena shrImad\-devapAdAnAM na kiMchit prayojanamasti\, tathApi prApta\-kAlamanujIvinA sAMnidhyamavashyaM kartavyamityAgato.asmi | kiM cha \-\-dantasya nirgharShaNakena rAjankarNasya kaNDUyanakena vApi |tR^iNena kAryaM bhavatIshvarANAMkima~Nga\-vAk\-pANi\-matA nareNa || 66||yadyapi chireNAvadhIritasya deva\-pAdairme buddhi\-nAshaH shakyate\, tad api na sha~NkanIyam | yataH \-\-kadarthitasyApi cha dhairya\-vR^itterbuddhervinAsho nahi sha~NkanIyaH |adhaH\-kR^itasyApi tanUnapAtonAdhaH shikhA yAti kadAchid eva || 67||deva \! tat sarvathA visheShaj~nena svAminA bhavitavyam | yataH \-\-maNirluThati pAdeShu kAchaH shirasi dhAryate |yathaivAste tathaivAstAM kAchaH kAcho maNirmaNiH || 68||anyachcha \-\-nirvisheSho yadA rAjA samaM sarveShu vartate |tadodyama\-samarthAnAmutsAhaH parihIyate || 69||kiM cha \-\-trividhAH puruShA rAjann uttamAdhama\-madhyamAH |niyojayet tathaivaitAMstrividheShv eva karmasu || 70||yataH \-\-sthAna eva nijyojyante bhR^ityAshchAbharaNAni cha |nahi chUDAmaNiH pAde nUpuraM shirasA kR^itam || 71||api cha \-\-kanaka\-bhUShaNa\-sa~NgrahaNochitoyadi maNistrapuNi praNidhIyate |na sa virauti na chApi na shobhatebhavati yojayiturvachanIyatA || 72||anyachcha \-\-mukuTe ropitA kAchashcharaNAbharaNe maNiH |nahi doSho maNerasti kintu sAdhoravij~natA || 73||pashya \-\-buddhimAn anurakto.ayamayaM shUra ito bhayam |iti bhR^itya\-vichAraj~no bhR^ityairApUryate nR^ipaH || 74||tathA hi \-\-ashvaH shastraM shAstraM vINA vANI narashcha nArI cha |

Page 27: Hitopadesha_itx

puruSha\-visheShaM prAptA bhavantyayogyAshcha yogyAshcha || 75||anyachcha \-\-kiM bhaktenAsamarthena kiM shaktenApakAriNA |bhaktaM shaktaM cha mAM rAjan nAvaj~nAtuM tvamarhasi || 76||yataH \-\-avaj~nAnAd rAj~no bhavati mati\-hInaH parijanastatastat\-prAmANyAd bhavati na samIpe budha\-janaH |budhaistyakte rAjye na hi bhavati nItirguNavatIvipannAyAM nItau sakalamavashaM sIdati jagat || 77||aparaM cha \-\-janaM janapadA nityamarchayanti nR^ipArchitam |nR^ipeNAvamato yastu sa sarvairavamanyate || 78||kiM cha \-\-bAlAd api gR^ihItavyaM yuktamuktaM manIShibhiH |raveraviShaye kiM na pradIpasya prakAshanam || 79||pi~Ngalako.avadat \-\-bhadra damanaka \! kimetat \? tvamasmadIya\-pradhAnAmAtya\-putra iyantaM kAlaM yAvat kuto.api khala\-vAkyAn nAgato.asi | idAnIM yathAbhimataM brUhi |damanako brUte \-\-deva \! pR^ichchhAmi kiMchit | uchyatAm | udakArthI svAmI pAnIyamapItvA kimiti vismita iva tiShThati |pi~Ngalako.avadat \-\-bhadramuktaM tvayA | kintv etad rahasyaM vaktuM kAchid vishvAsa\-bhUmirnAsti | tathApi nibhR^itaM kR^itvA kathayAmi | shR^iNu\, samprati vanamidamapUrva\-sattvAdhiShThitamato.asmAkaM tyAjyam | anena hetunA vismito.asmi | tathA cha shruto mayApi mahAn apUrva\-shabdaH | shabdAnurUpeNAsya prANino mahatA balena bhavitavyam |damanako brUte \-\-deva \! asti tAvad ayaM mahAn bhaya\-hetuH | sa shabdo.asyAbhirapyAkarNitaH | kintu sa kiM mantrI yaH prathamaM bhUmi\-tyAgaM pashchAd yuddhaM chopavishati asmin kArya\-sandehe bhR^ityAnAmupayoga eva j~nAtavyaH | yataH \-\-bandhu\-strI\-bhR^itya\-vargasya buddheH sattvasya chAtmanaH |Apan\-nikaSha\-pAShANe naro jAnAti sAratAm || 80||siMho brUte \-\-bhadra \! mahatI sha~NkA mAM bAdhate |damanakaH punarAha svagatam \-\-anyathA rAjya\-sukhaM parityajya sthAnAntaraM gantuM kathaM mAM sambhAShase \? prakAshaM brUte \-\-deva \! yAvad ahaM jIvAmi tAvad bhayaM na kartavyam | kintu karaTakAdayo.apyAshvAsyantAM yasmAd Apat\-pratIkAra\-kAle durlabhah puruSha\-samavAyaH |tatastau damanaka\-karaTakau rAj~nA sarvasvenApi pUjitau bhaya\-pratIkAraM pratij~nAya chalitau | karaTako gachchhan damanakamAha \-\-sakhe \! kiM shaktya\-pratIkAro bhaya\-heturashakya\-pratIkAro veti na j~nAtvA bhayopashamaM pratij~nAya kathamayaM mahA\-prasAdo gR^ihItaH \? yato.anupakurvANo na kasyApyupAyanaM gR^ihNIyAd visheShato rAj~naH | pashya \-\-yasya prasAde padmAste vijayashcha parAkrame |mR^ityushcha vasati krodhe sarva\-tejomayo hi saH || 81||tathA hi \-\-bAlo.api nAvamantavyo manuShya iti bhUmipaH |mahatI devatA hyeShA nara\-rUpeNa tiShThati || 82||damanako vihasyAha \-\-mitra \! tUShNImAsyatAm | j~nAtaM mayA bhaya\-kAraNam | balIvarda\-narditaM tat | vR^iShabhAshchAsmAkamapi bhakShyAH | kiM punaH siMhasya |karaTako brUte \-\-yadyevaM tadA kim punaH svAmi\-trAsastatraiva kimiti nApanItaH |damanako brUte \-\-yadi svAmi\-trAsastatraiva muchyate tadA kathamayaM mahA\-prasAda\-lAbhaH syAt | aparaM cha \-\-nirapekSho na kartavyo bhR^ityai svAmI kadAchana |nirapekShaM prabhuM kR^itvA bhR^ityaH syAd dadhi\-karNavat || 83||karaTakaH pR^ichchhati\-\-kathametat \?

Page 28: Hitopadesha_itx

damanakaH kathayati \-\-kathA 3astyuttara\-pathe \-\-rbudashikhara\-nAmni parvate durdAnto nAma mahA\-vikramaH siMhaH | tasya parvata\-kandaramadhishayAnasya kesarAgraM kashchin mUShikaH pratyahaM chhinatti | tataH kesarAgraM lUnaM dR^iShTvA kupito vivarAntargataM mUShikamalabhamAno.achintayat \-\-kShudra\-shatrurbhaved yastu vikramAn naiva labhyate |tamAhantuM puraskAryaH sadR^ishastasya sainikaH || 84||ityAlochya tena grAmaM gatvA vishvAsaM kR^itvA dadhikarNa\-nAmA biDAlo yatnevAnIya mAMsAhAraM dattvA sva\-kandare sthApitaH | anantaraM tad\-bhayAn mUShiko.api vilAn na niHsarati | tenAsau siMho.akShata\-kesharaH sukhaM svapiti | mUShika\-shabdaM yadA yadA shR^iNoti\, tadA tadA mAMsAhAra\-dAnena taM biDAlaM saMvardhayati |Aj~nA\-bha~Ngo narendrANAM brAhmaNAnAmanAdaraH |pR^ithak shayyA cha nArINAmashastra\-vihito vadhaH || 85||tato desha\-vyavahArAnabhij~naH saMjIvakaH sabhayamupasR^itya sAShTA~Nga\-pAtaM karaTakaM praNatavAn | tathA choktam \-\-matireva balAd garIyasI yad\-abhAve kariNAmiyaM dashA |iti ghoShayatIva DiNDimaH kariNo hastipakAhataH kvaNan || 86||atha saMjIvakaH sAsha~NkamAha \-\-senApate \! kiM mayA kartavyam | tad abhidhIyatAm |karaTako brUte \-\-vR^iShabha \! atra kAnane tiShThasi | asmad\-deva\-pAdAravindaM praNaya |saMjIvako brUte \-\-tad\-abhaya\-vAchaM me yachchha | gachchhAmi |karaTako brUte \-\-shR^iNu re balIvarda \! alamanayA sha~NkayA | yataH \-\-prativAchamadatta keshavaH shapamAnAya na chedi\-bhUbhuje |anuhu~Nkurute ghana\-dhvaniM na hi gomAyu\-rutAni kesarI || 87||anyachcha \-\-tR^iNAni nonmUlayati prabha~njanomR^idUni nIchaiH praNalAni sarvataH |samuchchhritAn eva tarUn prabAdhatemahAn mahatyeva karoti vikramam || 88||tatastau saMjIvakaM kiyad dUre saMsthApya pi~Ngalaka\-samIpaM gatau | tato rAjA sAdaramavalokitau praNamyopaviShTau | rAjAha \-\-tvayA sa dR^iShTaH \?damanako brUte \-\-deva \! dR^iShTaH | kintu yad devena j~nAtaM tat tathA | mahAn evAsau devaM draShTumichchhati | kintu mahAbalo.asau tataH sajjIbhUyopavishya dR^ishyatAm | shabda\-mAtrAd eva na bhetavyam | tathA choktam \-\-shabda\-mAtrAn na bhetavyamaj~nAtvA shabda\-kAraNam |shabda\-hetuM parij~nAya kuTTanI gauravaM gatA || 89||rAjAha \-\-kathametat \?damanakaH kathayati\-\-\-kathA 4asti shrI\-parvata\-madhye brahmapurAkhyaM nagaram | tach\-chhikhara\-pradeshe ghaNTAkarNo nAma rAkShasaH prativasatIti jana\-pravAdaH shrUyate | ekadA ghaNTAmAdAya palAyamAnaH kashchichchauro vyAghreNa vyApAditaH | tat\-pANi\-patitA ghaNTA vAnaraiH prAptA | vAnarAstAM ghaNTAmanukShaNaM vAdayanti | tato nagara\-janaiH sa manuShyaH khAdito dR^iShTaH pratikShaNaM ghaNTA\-ravashcha shrUyate | anantaraM ghaNTAkarNaH kupito manuShyAn khAdati ghaNTAM cha vAdayatItyuktvA sarve janA nagarAt palAyitAH | tataH karAlayA nAma kuTTanyA vimR^ishyAnavaro.ayaM ghaNTA\-nAdaH | tat kiM markaTA ghaNTAM vAdayantIti svayaM vij~nAya rAjA vij~nApitaH \-\-deva \! yadi kiyad dhanopakShayaH kriyate\, tadAhamenaM ghaNTAkarNaM sAdhayAmi |tato rAjA tasyai dhanaM dattam | kuTTanyA maNDalaM kR^itvA tatra gaNeshAdi\-pUjA\-gauravaM darshayitvA svayaM vAnara\-priya\-phalAnyAdAya vanaM pravishya phalAnyAkIrNAni | tato ghaNTAM parityajya vAnarAH phalAsaktA babhUvuH | kuTTanI cha ghaNTAM gR^ihItvA nagaramAgatA sarva\-jana\-pUjyAbhavat | ato.ahaM

Page 29: Hitopadesha_itx

bravImi \-\-shabda\-mAtrAn na bhetavyamityAdi | tataH saMjIvakamAnIya darshanaM kAritavantau | pashchAt tatraiva parama\-prItyA nivasati |atha kadAchit tasya siMhasya bhrAtA stabdha\-karNa\-nAmA siMhaH samAgataH | tasyAtithyaM kR^itvA siMhamupaveshya pi~Ngalakastad\-AhArAya pashuM hantuM chalitaH | atrAntare saMjIvako vadati \-\-deva \! adya hata\-mR^igANAM mAMsAni kva \?rAjAha \-\-damanaka\-karaTakau jAnItaH |saMjIvako brUte \-\-j~nAyatAM kimasti nAsti vA \?siMho vimR^ishyAha \-\-nAstyeva tat |saMjIvako brUte \-\-kathametAvan mAMsaM tAbhyAM khAditam \?rAjAha \-\-khAditaM vyayitamavadhIritaM cha | pratyahameSha kramaH |saMjIvako brUte \-\-kathaM shrImad\-deva\-pAdAnAM agochareNaiva kriyate \?rAjAha \-\-madIyAgochareNaiva kriyate |atha saMjIvako brUte \-\-naitad uchitam | tathA choktam \-\-nAnivedya prakurvIta bhartuH kiMchid api svayam |kAryamApat\-pratIkArAd anyatra jagatI\-pate || 90||anyachcha \-\-kamaNDalUpamo.amAtyastanu\-tyAgI bahu\-grahaH |nR^ipate ki~NkShaNo mUrkho daridraH kiMvarATakaH || 91||sa hyamAtyaH sadA shreyAn kAkinIM yaH pravardhayet |koShaH koShavataH prANAH prANAH prANA na bhUpateH || 92||kiM chArthairna kulAchAraiH sevatAmeti pUruShaH |dhana\-hInaH sva\-patnyApi tyajyate kiM punaH paraiH || 93||etachcha rAj~naH pradhAnaM dUShaNam \-\-ativyayo.anapekShA cha tathArjanamadharmataH |moShaNaM dUra\-saMsthAnAM koSha\-vyasanamuchyate || 94||yataH \-\-kShipramAyatamanAlochya vyayamAnaH sva\-vA~nchhayA |parikShIyata evAsau dhanI vaishravaNopamaH || 95||stabdhakarNo brUte \-\-shR^iNu bhrAtaH chirAshritAd etau damanaka\-karaTakau sandhi\-vigraha\-kAryAdhikAriNau cha kadAchid arthAdhikAre na niyoktavyau | aparaM cha niyoga\-prastAve yan mayA shrutaM tat kathyate |brAhmaNaH kShatriyo bandhurnAdhikAre prashasyate |brAhmaNaH siddhamapyarthaM kR^ichchhreNApi na yachchhati || 96||niyuktaH kShatriyo dravye khaDgaM darshayate dhruvam |sarvasvaM grasate bandhurAkramya j~nAti\-bhAvataH || 97||aparAdhe \-\-pi niHsha~Nko niyogI chira\-sevakaH |sa svAminamavaj~nAya charechcha niravagrahaH || 98||upakartAdhikAra\-sthaH svAparAdhaM na manyate |upakAraM dhvajI\-kR^itya sarvameva vilumpati || 99||upaMshu\-krIDito.amAtyaH svayaM rAjAyate yataH |avaj~nA kriyate tena sadA parichayAd dhruvam || 100||antar\-duShTaH kShamA\-yuktaH sarvAnartha\-karaH kila |shakuniH shakaTArashcha dR^iShTAntAv atra bhUpate || 101||sadAmatyo na sAdhyaH syAt samR^iddhaH sarva eva hi |siddhAnAmayamAdeshaH R^iddhishchitta\-vikAriNI || 102||prAptArtha\-grahaNaM dravya\-parIvarto.anurodhanam |upekShA buddhi\-hInatvaM bhogo.amAtyasya dUShaNam || 103||niyogyartha\-grahopAyo rAj~nA nitya\-parIkShaNam |pratipatti\-pradAnaM cha tathA karma\-viparyayaH || 104||nipIDitA vamantyuchchairantaH\-sAraM mahIpateH |duShTa\-vraNA iva prAyo bhavanti hi niyoginaH || 105||muhurniyoginI bAdhyA vasudhArA mahIpate |sakR^it kiM pIDitaM snAna\-vastraM mu~nched dhR^itaM payaH || 106||etat sarvaM yathAvasaraM j~nAtvA vyavahartavyam |siMho brUte \-\-asti tAvad evam | kintv etau sarvathA na mama vachana\-kAriNau |

Page 30: Hitopadesha_itx

stabdhakarNo brUte \-\-etat sarvamanuchitaM sarvathA | yataH \-\-Aj~nA\-bha~Nga\-karAn rAjA na kShameta sutAn api |visheShaH ko nu rAj~nashcha rAj~nashchitra\-gatasya cha || 107||stabdhasya nashyati yasho viShamasya maitrInaShTendriyasya kulamartha\-parasya dharmaH |vidyA\-phalaM vyasaninaH kR^ipaNasya saukhyaMrAjyaM pramatta\-sachivasya narAdhipasya || 108||aparaM cha \-\-taskarebhyo niyuktebhyaH shatrubhyo nR^ipa\-vallabhAt |nR^ipatirnija\-lobhAchcha prajA rakShet piteva hi || 109||bhrAtaH \! sarvathAsmad\-vachanaM kriyatAm | vyavahAro.apyasmAbhiH kR^ita eva | ayaM saMjIvakaH sasya\-bhakShako.arthAdhikAre niyujyatAm |etad\-vachanAt tathAnuShThite sati tad Arabhya pi~Ngalaka\-saMjIvakayoH sarva\-bandhu\-parityAgena mahatA snehena kAlo.ativartate | tato.anujIvinAmapyAhAra\-dAne shaithilya\-darshanAd damanaka\-karaTakAv anyonyaM chintayataH | tad Aha damanakaH karaTakam \-\-mitra \! kiM kartavyam \? Atma\-kR^ito.ayaM doShaH | svayaM kR^ite \-\-pi doShe paridevanamapyanuchitam | tathA choktam \-\-svarNa\-rekhAmahaM spR^iShTvA baddhvAtmAnaM cha dUtikA |Aditsushcha maNiM sAdhuH sva\-doShAd duHkhitA ime || 110||karaTako brUte\-\-kathametat \?damanakaH kathayati \-\-kathA 5asti kA~nchanapura\-nAmni nagare vIravikramo rAjA | tasya dharmAdhikAriNA kashchin nApito vadhya\-bhUmiM nIyamAnaH kandarpaketu\-nAmnA parivrAjakena sAdhu\-dvitIyakena nAyaM hantavyaH ityuktvA vastrA~nchalena dhR^itaH | rAja\-puruShA UchuH \-\-kimiti nAyaM vadhyaH |sa Aha \-\-shrUyatAm | svarNa\-rekhAmahaM spR^iShTvA ityAdi paThati |ta AhuH\-\-kathametat \?parivrAjakaH kathayati \-\-ahaM siMhala\-dvIpasya bhUpaterjImUtaketaH putraH dandarpaketurnAma | madhye chaturdashyAmAvirbhUta\-kalpataru\-tale ratnAvalI\-kiraNa\-kabUtara\-parya~Nka\-sthitA sarvAla~NkAra\-bhUShitA lakShmIriva vInAM vAdayantI kanyA kAchid dR^ishyate iti | tato.ahaM pota\-vNijamAdAya potamAruhya tatra gataH | anantaraM tatra gatvA parya~Nke \-\-dhamagrA tathaiva sAvalokitA | tatastal\-lAvaNya\-guNAkR^iShTena mayApi tat\-pashchAj jhampo dattaH | tad\-anantaraM kanakapattanaM prApya suvarNa\-prAsAde tathaiva parya~Nke sthitA vidyAdharIbhirupAsyamAnA mayAlokitA | tathApyahaM dUrAd eva dR^iShTvA sakhIM prasthApya sAdaraM sambhAShitaH | tat\-sakhyA cha mayA pR^iShTayA samAkhyAtam \-\-eShA kandarpakeli\-nAmno vidyAdhara\-chakravartinaH putrI ratnama~njarI nAma pratij~nApitA vidyate | yaH kanakavartanaM sva\-chakShuShAgatya pashyati\, sa eva pituragocharo.api mAM pariNeShyatIti manasaH sa~NkalpaH | tad enAM gAndharva\-vivAhena pariNayatu bhavAn |atha tatra vR^itte gandharva\-vivAhe tathA saha ramamANastatrAhaM tiShThAmi | tata ekadA rahasi tayoktam \-\-svAmin \! svechchhayA sarvamidamupabhoktavyam | eShA chitra\-gatA svarNa\-rekhA nAma vidyAdharI na kadAchit spraShTavyA | pashchAd upajAta\-kautukena mayA svarNarekhA sva\-hastena spR^iShTA | tathA chitratayApyahaM charaNa\-padmena tADita Agatya sva\-rAShTre patitaH |atha duHkhito.ahaM parivrajitaH pR^ithivIM paribhrAmyann imAM ngarImanuprAptaH | atra chAtikAnte divase gopa\-gR^ihe suptaH sann apashyam | pradoSha\-samaye pashUnAM pAlanaM kR^itvA sva\-gehamAgato gopaH sva\-vadhUM dUtyA saha kimapi mantrayantImapashyat | tatastAM gopIM tADayitvA stambhe baddhvA suptaH | tato.ardha\-rAtre etasya nApitasya vadhUrdUtI punastAM gopImupetyAvadat \-\-tava virahAnala\-dagdho.asau smara\-shara\-jarjarito mumUrShuriva vartate | tathA choktam \-\-rajanI\-chara\-nAthena khaNDite timire nishi |yUnAM manAMsi vivyAdha dR^iShTvA dR^iShTvA manobhavaH || 111||

Page 31: Hitopadesha_itx

tasya tAdR^ishImavasthAmavalokya parikliShTa\-manAstvAmanuvartitumAgatA | tad ahamatrAtmAnaM baddhvA tiShThAmi | tvaM tatra gatvA taM santoShya satvaramAgamiShyasi | tathAnuShThite sati sa gopaH prabuddho.avadat \-\-idAnIM tvAM pApiShThAM jArAntikaM nayAmi | tato yadAsau na kiMchid api brUte tadA kruddho gopaH \-\-darpAn mama vachasi pratyuttaramapi na dadAsi ityuktvA kopena tena kartarikAmAdAyAsyA nAsikA chhinnA | tathA kR^itvA punaH supto gopo nidrAmupagataH | athAgatya gopI dUtImapR^ichchhat \-\-kA vArtA \?dUtyoktam \-\-pashya mAm | mukhameva vArtAM kathayati |anantaraM sA gopI tathA kR^itvAtmAnaM baddhvA sthitA | iyaM cha dUtI tAM chhinna\-nAsikAM gR^ihItvA sva\-gR^ihaM pravishya sthitA | tataH prAtarevAnena nApitena sva\-vadhUH kShura\-bhANDaM yAchitA satI kShuramekaM prAdAt | tato.asamagra\-bhANDe prApte samupajAta\-kopo.ayaM nApitastaM kShuraM dUrAd eva gR^ihe kShiptavAn | atha kR^itArtarAyeyaM me nAsikAnena chhinnetyuktvA dharmAdhikAri\-samIpametamAnItavatI | sA cha gopI tena gopena punaH pR^iShTovAcha \-\-are pApa \! ko mAM mahAsatI virUpayituM samarthaH | mama vyavahAramakalmaShamaShTau lokapAlA eva jAnanti\, yataH \-\-Aditya\-chandrAvanilAnalashchadyaurbhUmirApo hR^idayaM yamashcha |ahashcha rAtrishcha ubhe cha sandhyedharmashcha jAnAti narasya vR^ittam || 112||atathyAnyapi tathyAni darshayanti hi peshalAH |same nimnonnatAnIva chitra\-karma\-vido janAH || 113||utpanneShu cha kAryeShu matiryasya na hIyate |sa nistarati durgANi gopI jAra\-dvayaM yathA || 114||karaTakaH pR^ichchhati \-\-kathametat \?kathA 6damanakaH kathayati \-\-asti dvAravatyAM puryAM kasyachid gopasya vadhUrbandhakI | sA grAmasya daNDa\-nAyakena tat\-putreNa cha samaM ramate | tathA choktam \-\-nAgnistR^ipyati kAShThAnAM nApagAnAM mahodadhiH |nAntakaH sarva\-bhUtAnAM na puMsAM vAma\-lochanA || 115||na dAnena na mAnena nArjavena na sevayA |na shastreNa na shAstreNa sarvathA viShamAH striyaH || 116||yataH \-\-guNAshrayaM kIrti\-yutaM cha kAntaMpatiM ratij~naM sadhanaM yuvAnam |vihAya shIghraM vanitA vrajantinarAntaraM shIla\-guNAdi\-hInam || 117||aparaM cha \-\-na tAdR^ishIM prItimupaiti nArIvichitra\-shayyA shayitApi kAmam |yathA hi dUrvAdi\-vikIrNa\-bhUmauprayAti saukhyaM para\-kAnti\-sa~NgAt || 118||atha kadAchit sA daNDa\-nAyaka\-putreNa saha ramamANA tiShThati | atha daNDa\-nAyako.api rantuM tatrAgataH | tamAyAntaM dR^iShTvA tat\-putraM kusUle nikShipya daNDanAyakena saha tathaiva krIDati | anantaraM tasya bhartA gopo goShThAt samAgataH | tamavalokya gopyoktam \-\-daNDanAyaka \! tvaM laguDaM gR^ihItvA kopaM darshayan satvaraM gachchha | tathA tenAnuShThite gopena gR^ihamAgatya pR^iShThA.akena kAryeNa daNDanAyakaH samAgatyAtra sthitaH \?sA brUte \-\-anyaM kenApi kAryeNa putrasyopari kruddhaH | sa cha mAryamANo.apyatrAgatya praviShTo mayA kusUle nikShipya rakShitaH | tat\-pitrA chAnviShyAtra na dR^iShTaH | ata evAyaM daNDanAyakaH kruddha eva gachchhati |tataH sA tat\-putraM kuShulAd bahiShkR^itya darshitavatI | tathA choktam \-\-AhAro dviguNaH strINAM buddhistAsAM chatur\-guNA |ShaD\-guNo vyavasAyashcha kAmAshchAShTaguNaH smR^itaH || 119||ato.ahaM bravImi \-\-utapanneShv api kAryeShu ityAdi |

Page 32: Hitopadesha_itx

karaTako brUte \-\-astv evam | kintv anayormahAnanyognya\-nisargopajAta\-sneha kathaM bhedayituM shakyaH \?damanako brUte \-\-upAyaH kriyatAm | tathA choktam \-\-upAyena jayo yAdR^ig ripostAdR^i~N na hetibhiH |upAya\-j~no.alpa\-kAyo.api na shUraiH paribhUyate || 120||karaTakaH pR^ichchhati \-\-kathametat \?damanakaH kathayati\-\-kathA 7kasmiMshchit tarau vAyasa\-dampatI nivasataH | tayoshchApR^ityAni tat\-koTarAvasthitena kR^iShNa\-sarpeNa khAditAni | tataH punargarbhavatI vAyasI vAyasmAha \-\-nAtha \! tyajyatAmayaM vR^ikShaH | atrAvasthita\-kR^iShNa\-sarpeNAvayoH santatiH satataM bhakShyate | yataH \-\-duShTA bhAryA shaThaM mitraM bhR^ityashchottara\-dAyakaH |sa\-sarpe cha gR^ihe vAso mR^ityureva na saMshayaH || 121||vAyaso brUte \-\-priye \! na bhetavyam | vAraM vAraM mavaitasya soDhaH | idAnIM punarna kShantavyaH |vAyasyAha \-\-kathametena balavatA sArdhe bhavAn vigrahItuM samarthaH |vAyaso brUte \-\-alamanayA sha~NkayA | yataH \-\-buddhiryasya balaM tasya nirbuddhestu kuto balam |pashya siMho madonmattaH shashakena nipAtitaH || 122||vAyasI vihasyAha\-\-kathametat \?vAyasaH kathayati \-\-kathA 8asti mandara\-nAmni parvate durdAnto nAma siMhaH | sa cha sarvadA pashUnAM vadhaM kurvann Aste | tataH sarvaiH pashubhirmilitvA sa siMho vij~naptaH \-\-mR^igendra \! kimarthamekadA bahu\-pashu\-ghAtaH kriyate | yadi prasAdo bhavati tadA vayameva bhavad\-AhArAya pratyahamekaikaM pashumupaDhaukayAmaH |tataH siMhenoktam \-\-yadyetad abhimataM bhavatAM tarhi bhavatu tat |tataH\-prabhR^ityekaikaM pashumupakalpitaM bhakShayann Aste | atha kadAchid vR^iddha\-shashakasya vAraH samAyAtaH | so.achintayat \-\-trAsa\-hetorvinItistu kriyate jIvitAshayA |pa~nchatvaM ched gamiShyAmi kiM siMhAnunayena me || 123||tan mandaM mandaM gachchhAmi | tataH siMho.api kShudhA\-pIDitaH kopAt tamuvAcha \-\-kutastvaM vilambya samAgato.asi |shashako.abravIt \-\-deva \! nAhamaparAdhI | Agachchhan pathi siMhAntareNa balAd dhR^itaH | tasyAgre punarAgamanAya shapathaM kR^itvA svAminaM nivedayitumatrAgato.asim |siMhaH sakopamAha \-\-satvaraM gatvA durAtmAnaM darshaya | kva sa durAtmA tiShThati |tataH shashakastaM gR^ihItvA gabhIra\-kUpaM darshayituM gataH | tatrAgatya svayameva pashyatu svAmItyuktvA tasmin kUpa\-jale tasya siMhasyaiva pratibimbaM darshitavAn | tato.asau krodhAdhmAto darpAt tasyoparyAtmAnaM nikShipya pa~nchatvaM gataH | ato.ahaM bravImi buddhiryasya ityAdi |vAyasyAha \-\-shrutaM mayA sarvam | samprati yathA kartavyaM brUhi |vAyaso.avadat \-\-atrAsanne sarasi rAja\-putraH pratyahamAgatya snAti | snAna\-samaye mad\-a~NgAd avatAritaM tIrtha\-shilA\-nihitaM kanaka\-sUtraM cha~nchvA vidhR^ityAnIyAsmin koTare dhArayiShyasi |atha kadAchit snAtuM jalaM praviShTe rAja\-putre vAyasyA tad\-anuShThitam | atha kanaka\-sUtrAnusaraNa\-pravR^ittai rAja\-puruShaistatra taru\-koTare kR^iShNa\-sarpo dR^iShTo vyApAditashcha | ato.ahaM bravImi \-\-upAyena hi yachchhakyamitena hi yachchhakyamityAdi |karaTako brUte \-\-yadyevaM tarhi gachchha | shivAste santu panthAnaH |tato damanakaH pi~Ngalaka\-samIpaM gatvA praNamyovAcha \-\-deva \! AtyantikaM kimapi mahA\-bhaya\-kAri kAryaM manyamAnaH samAgato.asmi | yataH \-\-ApadyunmArga\-gamane kArya\-kAlAtyayeShu cha |kalyANa\-vachanaM brUyAd apR^iShTo.api hito naraH || 124||anyachcha \-\-

Page 33: Hitopadesha_itx

bhogasya bhAjanaM rAjA na rAjA kArya\-bhAjanam |rAja\-kArya\-paridhvaMsI mantrI doSheNa lipyate || 125||tathA hi pashya | amAtyAnAmeSha kramaH |varaM prANa\-parityAgaH shirasA vApi kartanam |na tu svAmi\-padAvApti\-pAtakechchhorupekShaNam || 126||pi~NgalakaH sAdaramAha \-\-atha bhavAn kiM vaktumichchhati |damanako brUte \-\-deva \! saMjIvakastavopaya\-sadR^isha\-vyavahArIva lakShyate | tathA chAsmat sannidhAne shrImad\-deva\-pAdAnAM shakti\-traya\-nindAM kR^itvA rAjyamevAbhilaShati |etachchhrutvA\, pi~NgalakaH sabhayaM sAshcharyaM matvA tUShNIM sthitaH | damanakaH punarAha \-\-deva \! sarvAmAtya\-parityAgaM kR^itvaika evAyaM yat tvAM sarvAdhikArI kR^itaH | sa eva doShaH | yataH \-\-atyuchchhrite mantriNi pArthive chaviShTabhya pAdAv upatiShThate shrIH |sA strI\-svabhAvAd asahA bharasyatayordvayorekataraM jahAti || 127||aparaM cha \-\-ekaM bhUmi\-patiH karoti sachivaM rAjye pramANaM yadAtaM mohAt shrayate madaH sa cha madAlasyena nirvidyate |nirviNNasya padaM karoti hR^idaye tasya svatantra\-spR^ihA\-svAtantrya\-spR^ihayA tataH sa nR^ipateH prANAn abhidruhyati || 128||anyachcha \-\-viSha\-dagdhasya bhaktasya dantasya chalitasya cha |amAtyasya cha duShTasya mUlAd uddharaNaM sukham || 129||kiM cha \-\-yaH kuryAt sachivAyattAM shriyaM tad\-vyasane sati |so.andhavaj jagatI\-pAlaH sIdet sa~nchArakairvinA || 130||sarva\-kAryeShu svechchhAtaH pravartate | tad atra pramANaM svAmI | etaM cha jAnAti |na so.asti puruSho loke yo na kAmayate shriyam |parasya yuvatiM ramyAM sAdaraM nekShate \-\-tra kaH || 131||siMho vimR^ishyAha \-\-bhadra \! yadyapyevaM tathApi saMjIvakena saha mama mahAn snehaH | pashya \-\-kurvann api vyalIkAni yaH priyaH priya eva saH |asheSha\-doSha\-duShTo.api kAyaH kasya na vallabhaH || 132||anyachcha \-\-apriyANyapi kurvANo yaH priyaH priya eva saH |dagdha\-mandira\-sAre \-\-pi kasya vahnAv anAdaraH || 133||damanakaH punare evAha \-\-deva \! sa evAtidoShaH\, yataH \-\-yasminn evAdhikaM chakShurArohayati pArthivaH |sute \-\-mAtye \-\-pyudAsIne sa lakShmyAshrIyate janaH || 134||shR^iNu deva \!apriyasyApi pathyasya pariNAmaH sukhAvahaH |vaktA shrotA cha yatrAsti ramante tatra sampadaH || 135||tvayA cha mUla\-bhR^ityAnapAsyAyamAgantukaH puraskR^itaH | etachchAnuchitaM kR^itam | yataH \-\-mUla\-bhR^ityAn parityajya nAgantUn pratimAnayet |nAtaH parataro doSho rAjya\-bheda\-karo yataH || 136||siMho brUte \-\-kimAshcharyam | mayA yad abhaya\-vAchaM dattvAnItaH saMvardhitashcha tat kathaM mahyaM druhyati |damanako brUte \-\-deva \!durjano nArjavaM yAti sevyamAno.api nityashaH |sveda\-nAbhya~njanopAyaiH shvapuchchhamiva nAmitam || 137||aparaM cha \-\-svedito marditashchaiva ra~njubhiH pariveShTitaH |mukto dvAdashabhirvarShaiH shva\-puchchhaH prakR^itiM gataH || 138||anyachcha \-\-

Page 34: Hitopadesha_itx

vardhanaM vA sammAnaM khalAnAM prItaye kutaH |phalantyamR^ita\-seke \-\-pi na pathyAni viSha\-drumAH || 139||ato.ahaM bravImi \-\-apR^iShTastasya na brUyAd yashcha nechchhet parAbhavam |eSha eva satAM dharmo viparIto.asatAM mataH || 140||tathA choktam \-\-snigdho.akushalAn nivArayati yastat karma yan nirmalaMsA strI yAtu\-vidhAyinI sa matimAn yaH sadbhirabhyarchyate |sA shrIryA na madaM karoti sa sukhI yastR^iShNayA muchyatetan mitraM yat kR^itrimaM sa puruSho yaH khidyate nendriyaiH || 141||yadi sa~njIvaka\-vyasanAdito.avij~nApito.api svAmI na nivartate\, tad IdR^ishe bhR^itye na doShaH | tathA cha \-\-nR^ipaH kAmAsakto gaNayati na kArye na cha hitaMyatheShTaM svachchhandaH pravicharati matto gaja iva |tato mAna\-dhmAtaH sa patati yadA shoka\-gahanetadA bhR^itye doShAn kShipati na nijaM vettyavinayam || 142||pi~NgalakaH svagatam \-\-na parasyAparAdhena pareShAM daNDamAcharet |AtmanAvagataM kR^itvA badhnIyAt pUjayechcha vA || 143||tathA choktam \-\-guNa\-doShAv anishchitya vidhinaM graha\-nigrahe |sva\-nAshAya yathA nyasto darpAt sarpa\-mukhe karaH || 144||prakAshaM brUte \-\-tadA saMjIvakaH kiM pratyAdishyatAm |damanakaH sa\-sambhramamAha \-\-deva \! mA maivam | etAvatA mantra\-bhedo jAyate | tathA hyuktam \-\-mantra\-bIjamidaM guptaM rakShaNIyaM yathA tathA |manAg api na bhidyeta tad bhinnaM na prarohati || 145||kiM cha \-\-Adeyasya pradeyasya kartavyasya cha karmaNaH |kShipramakriyamANasya kAlaH pibati tad\-rasam || 146||tad avashyaM samArabdhaM mahatA prayatnena sampAdanIyam | kiM cha \-\-mantro yodhaH ivAdhIraH sarvA~NgaiH saMvR^itairapi |chiraM na sahate sthAtuM parebhyo bheda\-sha~NkayA || 147||yadyasau dR^iShTa\-doSho.api doShAn nivatyaM sandhAtavyastad atIvAnuchitam | yataH \-\-sakR^id duShTaM tu yo mitraM punaH sandhAtumichchhati |sa mR^ityureva gR^ihNAti garbhamashvatarI yathA || 148||a~NgA~Ngi\-bhAvamaj~nAtvA kathaM sAmarthya\-nirNayaH |pashya TiTTibha\-mAtreNa samudro vyAkulIkR^itaH || 149||siMhaH pR^ichchhati\-\-kathametat \?damanakaH kathayati \-\-kathA 9dakShiNa\-samudra\-tIre TiTTibha\-dampatI nivasataH | tatra chAsanna\-prasadA TiTTibhI bhartAramAha \-\-nAtha \! prasava\-yogya\-sthAnaM nibhR^itamanusandhIyatAm |TiTTibho.avadat \-\-bhArye\, nanv idameva sthAnaM prasUti\-yogyam |sA brUte \-\-samudra\-velayA vyApyate sthAnametam |TiTTibho.avadat \-\-kimahaM tvayA nirbalaH samudreNa nigrahItavyaH |TiTTibhI vihasyAha \-\-svAmin \! tvayA samudreNa cha mahad antaram | athavA.aparAbhavaM parichchhettuM yogyAyogyaM cha vetti yaH |astIha yasya vij~nAnaM kR^ichchhreNApi na sIdati || 150||api cha \-\-anuchita\-kAryArambhaH svajana\-virodho balIyasA spardhA |pramadA\-jana\-vishvAso mR^ityordvArANi chatvAri || 151||tataH kR^ichchhreNa svAmi\-vachanAtmA tatraiva prasUtA | etat sarvaM shrutvA samudreNApi yachchhakti\-j~nAnArthaM tad\-aNDAnyavahR^itAni | tataSh TiTTibhI shokArtA bhartAramAha \-\-nAtha \! kaShTamApatitam | tAnyaNDAni me naShTAni |

Page 35: Hitopadesha_itx

TiTTibho.avadat \-\-priye \! mA bhaiShIH ityuktvA pakShiNAM melakaM kR^itvA pakShi\-svAmino garuDasya samIpaM gataH | tatra gatvA sakala\-vR^ittAntaM TiTTibhena bhagavato garuDasya purato niveditam \-\-deva\, samudreNAhaM sva\-gR^ihAvasthito vinAparAdhanenaiva nigR^ihItaH |tatastad\-vachanamAkarNya garutmanA prabhurbhagavAn nArAyaNaH sR^iShTi\-sthiti\-pralaya\-heturvij~naptaH | sa samudramaNDa\-dAnAyAdidesha | tato bhagavad\-Aj~nAM maulau nidhAya samudreNa tAnyaNDAni TiTTibhAya samarpitAni | ato.ahaM bravImi \-\-a~NgA~Ngi\-bhAvamaj~nAtvA ityAdi |rAjAha \-\-kathamasau j~nAtavyo droha\-buddhiriti |damanako brUte \-\-yadAsau sa\-darpaH shR^i~NgAgra\-praharaNAbhimukhashchakitamivAgachchhati tadA j~nAsyati svAmI | evamuktvA saMjIvaka\-samIpaM gataH | tatra gatashcha mandaM mandamupasarpan vismitamivAtmAnamadarshayat | saMjIvakena sAdaramuktam \-\-bhadra \! kushalaM te |damanako brUte \-\-anujIvinAM kutaH kushalam | yataH \-\-sampattayaH parAdhInAH sadA chittamanirvR^ittam |sva\-jIivite \-\-pyavishvAsasteShAM ye rAja\-sevakAH || 152||anyachcha \-\-ko.arthAn prApya na garvito viShayiNaH kasyApado.astaM gatAHstrIbhiH kasya na khaNDitaM bhuvi manaH ko vAsti rAj~nAM priyA |kaH kAlasya bhujAntaraM na cha gataH ko.arthI gato gauravaMko vA durjana\-vAgurAsu patitaH kShemeNa yAtaH pumAn || 153||saMjIvakenoktam \-\-sakhe \! brUhi kimetat \?damanaka Aha \-\-kiM bravImi manda\-bhAgyaH | pashya \-\-majjann api payorAshau labdhvA sarpAvalambanam |na mu~nchati na chAdatte tathA mugdho.asmi samprati || 154||yataH \-\-ekatra rAja\-vishvAso nashyatyanyatra bAndhavaH |kiM karomi kva gachchhAmi patit o duHkha\-sAgare || 155||ityuktvA dIrghaH niHshvasyopaviShTaH | saMjIvako brUte \-\-mitra \! tathApi sa\-vistaraM manogatamuchyatAm |damanakaH sunibhR^itamAha \-\-yadyapi rAja\-vishvAso na kathanIyastathApi bhavAn asmadIya\-pratyayAd AgataH | mayA paralokArthinAvashyaM tava hitamAkhyeyam | shR^iNu\, ayaM svAmI tavopari vikR^ita\-buddhI rahasyuktavAn \-\-saMjIvakameva hatvA sva\-parivAraM tarpayAmi |etachchhrutvA saMjIvakaH paraM viShAdamagamat | damanakaH punarAha \-\-alaM viShAdena | prApta\-kAlakAyamanuShThIyatAm | saMjIvakaH kShaNaM vimR^ishyAha sva\-gatam \-\-suShThu khalv idamuchyate | kiM vA durjana\-cheShTitaM na vetyetad vyavahArAn nirNetuM na shakyate | yataH \-\-durjana\-gamyA nAryaH prAyeNApAtra\-bhR^id bhavati rAjA |kR^ipaNAnusAri cha dhanaM devo giri\-jaladhi\-varShI cha || 156||kashchid Ashraya\-saundaryAd dhatte shobhAmasajjanaH |pramadAlochana\-nyastaM malImasamivA~njanam || 157||ArAdhyamAno nR^ipatiH prayatnAnna toShamAyAti kimatra chitram |ayaM tv apUrva\-pratimA\-visheShoyaH sevyamAno riputAmupaiti || 158||tad ayamashakyarthaH prameyaH\, yataH \-\-nimittamuddishya hi yaH prakupyatidhruvaM sa tasyApagame prasIdati |akAraNa\-dveShi manastu yasya vaikathaM janastaM paritoShayiShyati || 159||kiM mayApakR^itaM rAj~naH | athavA nirnimittApakAriNashcha bhavanti rAjAnaH |damanako brUte \-\-evametat | shR^iNu \-\-vij~naiH snigdhairupakR^itamapi dveShyatAmeti kaishchitsAkShAd anyairapakR^itamapi prItimevopayAti |chitraM chitraM kimatha charitaM naikabhAvAshrayANAM

Page 36: Hitopadesha_itx

sevA\-dharmaH parama\-gahano yoginAmapyagamyaH || 160||anyachcha \-\-kR^ita\-shatamasatsu naShTaM subhAShita\-shataM cha naShTamabudheShu |vachana\-shatamavachana\-kare buddhi\-shatamachetane naShTam || 161||kiM cha \-\-chandana\-taruShu bhuja~NgA jaleShu kamalAni tatra cha grAhAH |guNa\-ghAtinashcha bhoge khalA na cha sukhAnyavighnAni || 162||mUlaM bhuja~NgaiH kusumAni bhR^i~NgaiHshAkhAH plava~NgaiH shikharANi bhallaiH |nAstyeva tach\-chandana\-pAdapasyayan nAshritaM duShTataraishcha hiMsraiH || 163||ayaM tAvat svAmI vAchi madhuro viSha\-hR^idayo j~nAtaH | yataH \-\-dUrAd uchchhrita\-pANirAdra\-nayanaH protsAritArdhAsanogADhAli~Ngana\-tat\-paraH priya\-kathA\-prashneShu dattAdaraH |antarbhUta\-viSho bahirmadhumayashchAtIva mAyA\-paTuHko nAmAyamapUrva\-nATaka\-vidhiryaH shikShito durjanaiH || 164||tathA hi \-\-poto dustara\-vAri\-rAshitaraNe dIpo.andhakArAgamenirvAte vyajanaM madAndha\-kariNAM darpopashAntyai sR^iNiH |itthaM tad bhuvi nAsti yasya vidhinA nopAya\-chintA kR^itAmanye durjana\-chitta\-vR^itti\-haraNe dhAtApi bhagnodyamaH || 165||saMjIvakaH punarniHshvasya \-\-kaShTaM bhoH \! kathamahaM sasya\-bhakShakaH siMhena nipAtayitavyaH \? yataH \-\-yayoreva samaM vittaM yayoreva samaM balam |tayorvivAdo mantavyo nottamAdhamayoH kvachit || 166||ayuddhe hi yadA pashyen na kA~nchid hitamAtmanaH |yudhyamAnastadA prAj~no mriyate ripuNA saha || 170||aparaM cha \-\-bhUmy\-eka\-deshasya guNAnvitasyabhR^ityasya vA buddhimataH praNAshaH |bhR^itya\-praNAsho maraNaM nR^ipANAMnaShTApi bhUmiH sulabhA na bhR^ityAH || 177||damanako brUte \-\-svAmin \! ko.ayaM nUtano nyAyo yad arAtiM hatvA santApaH kriyate \? tathA choktam \-\-pitA vA yadi vA bhrAtA putrI vA yadi vA suhR^it |prANa\-chchheda\-karA rAj~nA hantavyA bhUtimichchhatA || 178||api cha \-\-dharmArtha\-kAma\-tattvaj~no naikAnta\-karuNo bhavet |nahi hastasthamapyannaM kShamAvAn bhakShituM kShamaH || 179||kiM cha \-\-kShamA shatrau cha mitre cha yatInAmeva bhUShaNam |aparAdhiShu sattveShu nR^ipANAM saiva dUShaNam || 180||aparaM cha \-\-rAjya\-lobhAd aha~NkArAd ichchhataH svAminaH padam |prAyashchittaM tu tasyaikaM jIvotsargo na chAparam || 181||anyachcha \-\-rAjA ghR^iNI brAhmaNaH sarva\-bhakShIstrI chAvaj~nA duShprakR^itiH sahAyaH |preShyaH pratIpo.adhikR^itaH pramAdItyAjyA ime yashcha kR^itaM na vetti || 182||visheShatashcha \-\-satyAnR^itA cha paruShA priya\-vAdinI chahiMsrA dayAlurapi chArtha\-parA vadAnyA |nitya\-vyayA prachura\-ratna\-dhanAgamA chavArA~Nganeva nR^ipa\-nItiraneka\-rUpA || 183||

Page 37: Hitopadesha_itx

iti damanakena santoShitaH pi~NgalakaH svAM prakR^itimApannaH siMhAsane samupaviShTaH | damanakaH prahR^iShTa\-manAH vijayatAM mahArAjaH shubhamastu sarva\-jagatAmityuktvA yathA\-sukhamavasthitaH |viShNu\-sharmovAcha \-\-suhR^id\-bhedaH shrutastAvad bhavadbhiH |rAja\-putrA UchuH \-\-bhavat\-prasAdAchchhrutaH | sukhino bhUtA vayam |viShNusharmAbravIt \-\-aparamapIdamastu \-\-suhR^id\-bhedastAvad bhavatu bhavatAM shatru\-nilayekhalaH kAlAkR^iShTaH pralayamupasarpatv ahar\-ahaH |jano nityaM bhUyAt sakala\-sukha\-sampatti\-vasatiHkathArambhe rambhye satatamiha bAlo.api ramatAm || 184||iti hitopadeshe suhR^id\-bhedo nAma dvitIyaHkathA\-sa~NgrahaH samAptaH\medskip\hrule\medskip % iii \-\-3 vigrahaHatha punaH kathArambha\-kAle rAja\-putrA UchuH \-\-Arya \! rAjaputrA vayam | tad vigrahaM shrotuM naH kutUhalamasti | viShNusharmaNoktam \-\-yad evaM bhavadbhyo rochate tat kathayAmi | vigrahaH shrUyatAM\, yasyAyamAdyaH shlokaH \-\-haMsaiH saha mayUrANAM vigrahe tulya\-vikrame |vishvAsya va~nchitA haMsAH kAkaiH sthitvAri\-mandire || 1||rAja\-putrA UchuH \-\-kathametat \? viShNusharmA kathayati \-\-asti karpUradvIpe padmakeli\-nAmadheyaM saraH | tatra hiraNyagarbho nAma rAjahaMsaH prativasati | sa cha sarvairjalacharaiH pakShibhirmilitvA pakShi\-rAjye \-\-bhiShiktaH | yataH \-\-yadi na syAn narapatiH samya~N\-netA tataH prajA |akarNa\-dhArA jaladhau viplaveteha nauriva || 2||aparaM cha \-\-prajAM saMrakShati nR^ipaH sA vardhayati pArthivam |vardhanAd rakShaNaM shreyastad\-abhAve sad apyasat || 3||ekadAsau rAjahaMsaiH suvistIrNa\-kamala\-parya~Nke sukhAsInaH parivAra\-parivR^itastiShThati | tataH kutashchid deshAd Agatya dIrgha\-mukho nAma bakaH praNamyopaviShTaH | rAjovAcha \-\-dIrghamukha \! dashAntarAd Agato.asi | vArtAM kathaya |sa brUte \-\-deva \! asti mahatI vArtA | tAmAkhyAtukAma eva satvaramAgato.aham | shrUyatAm \-\-asti jambUdvIpe vindhyo nAma giriH | tatra chitravarNo nAma mayUraH pakShirAjo nivasati | tasyAnucharaishcharadbhiH pakShibhirahaM dagdhArachya\-madhye charann avalokitaH | pR^iShTashcha \-\-kastvam \? kutaH samAgato.asi \?tadA mayoktam \-\-karpUradvIpasya rAjachakravartino hiraNyagarbhasya rjahaMsasyAnucharo.ahaM\, kautukAd deshAntaraM draShTumAgato.asmi | etachchhrutvA pakShibhiruktam \-\-anayordeshayoH ko desho bhadrataro rAjA cha \?tato mayoktam \-\-AH kimevamuchyate mahad antaram | yataH karpUradvIpaH svarga eva | rAjahaMsashcha dvitIyaH svargapatiH kathaM varNayituM shakyate | atra marusthale patitA yUyaM kiM kurutha | asmad\-deshe gamyatAm |tato.asmad\-vachanamAkarNya sarva\-pakShiNaH sakopA babhUvuH | tathA choktam \-\-payaH\-pAnaM bhuja~NgAnAM kevalaM viSha\-vardhanam |upadesho hi mUrkhANAM prakopAya na shAntaye || 4||anyachcha \-\-vidvAn evopadeShTavyo nAvidvAMstu kadAchana |vAnarAnupadishyAtha sthAna\-bhraShTA yayuH khagAH || 5||rAjovAcha \-\-kathametat \?dIrghamukhaH kathayati \-\-kathA 1asti narmadA\-tIre parvatopatyakAyAM vishAlaH shAlmalI\-taruH | tatra nirmita\-nIDa\-koDe pakShiNaH sukhena nivasanti | athaikadA varShAsu

Page 38: Hitopadesha_itx

nIlapaTairiva jaladhara\-paTalairAvR^ite nabhas\-tale | dhArA\-sArairmahatI vR^iShTirbabhUva | tato vAnarAMshcha taru\-tale \-\-vasthitAn shItAkulAn kampamAnAn avalokya\, kR^ipayA pakShibhiruktam \-\-bho bho vAnarAH \! shR^iNuta\-\-asmAbhirnirmitA nIDAshcha~nchu\-mAtrAhR^itaistR^iNaiH |hasta\-pAdAdi\-saMyuktA yUyaM kimavasIdatha || 6||tachchhrutvA vAnarairjAtAmarShairAlochitam \-\-aho \! nirvAta\-nIDa\-garbhAvasthitAH sukhinaH pakShiNo.asmAn nindanti | tad bhavatu tAvad vR^iShTerupashamaH |anantaraM shAnte pAnIya\-varShe tairvAnarairvR^ikShamAruhya\, sarve nIDA bhagnAH\, teShAmaNDAni chAdhaH pAtitAni | ato.ahaM bravImi vidvAn evopadeShTavyaH ityAdi |rAjovAcha \-\-tatastaiH pakShibhiH kiM kR^itam \?bakaH kathayati \-\-tatastaiH pakShibhiH kopAd uktam \-\-kenAsau rAjahaMso rAjA kR^itaH \?tato mayopajAta\-kopenoktam \-\-ayaM yuShmadIyo mayUraH kena rAjA kR^itaH \?etachchhrutvA te pakShiNo mAM hantumudyatAH | tato mayApi sva\-vikramo darshitaH | yataH \-\-anyadA bhUShaNaM puMsaH kShamA lajjeva yoShitaH |parAkramaH paribhave vaiyAtyaM surateShv iva || 7||rAjA vihasyAha \-\-Atmanashcha pareShAM cha yaH samIkShya balAbalam |antaraM naiva jAnAti sa tiraskriyate \-\-ribhiH || 8||suchiraM hi charan nityaM kShetre satyamabuddhimAn |dvIpi\-charma\-parichchhanno vAg\-doShAd gardabho hataH || 9||bakaH pR^ichchhati \-\-kathametat \?rAjA kathayati \-\-kathA 2asti hastinApure vilAso nAma rajakaH | tasya gardabho.atibhAra\-vahanAd durbalo mumUrShurivAbhavat | tatastena rajakenAsau vyAghracharmaNA prachchhAdyAraNyaka\-samIpe sasya\-kShetre vimuktaH | tato dUrAt tamavalokya vyAghra\-buddhyA kShetra\-patayaH satvaraM palAyante |athaikadA kenApi sasya\-rakShakeNa dhUsara\-kambala\-kR^ita\-tanu\-trANena dhanuShkANDaM sajjIkR^ityAnata\-kAyenaikAnte sthitam | taM cha dUrAd dR^iShTvA gardabhaH puShTA~Ngo yetheShTa\-sasya\-bhakShaNa\-jAta\-balo gardabho.ayamiti matvochchaiH shabdaM kurvANastad\-abhimukhaM dhAvitaH | tatastena sasya\-rakShakeNa chItkAra\-shabdAd gardabho.ayamiti nishchitya\, lIlayaiva vyApAditaH | ato.ahaM bravImi \-\-suchiraM hi charan nityamityAdi |dIrghamukho brUte \-\-tataH pashchAt taiH pakShibhiruktam \-\-are pApA duShTa\-baka \! asmAkaM bhUmau charann asmAkaM svAminamadhikShipasi | tan na kShantavyamidAnIm | ityuktvA sarve mAM cha~nchubhirhatvA\, sa\-kopA UchuH \-\-pashya re mUrkha \! sa haMsastava rAjA sarvathA mR^iduH | tasya rAjyAdhikAro nAsti | yata ekAnta\-mR^iduH karatalasthamapyarthaM rakShitumakShamaH | sa kathaM pR^ithivIM shAsti \? rAjyaM vA tasya kim \? tvaM cha kUpa\-maNDUkaH | tena tad\-Ashrayamupadishasi | shR^iNu \-\-sevitavyo mahA\-vR^ikShaH phala\-chchhAyA\-samanvitaH |yadi daivAt phalaM nAsti chchhAyA kena nivAryate || 10||anyachcha \-\-hIna\-sevA na kartavyA kartavyo mahad AshrayaH |payo.api shauNDikI\-haste vAruNItyabhidhIyate || 11||anyachcha \-\-mahAn apyalpatAM yAti nirguNe guNa\-vistaraH |AdhArAdheya\-bhAvena gajendra iva darpaNe || 12||kintu \-\-ajA siMha\-prasAdena vane charati nirbhayam |rAmamAsAdya la~NkAyAM lebhe rAjyaM vibhIShaNaH || 13||visheShatashcha \-\-

Page 39: Hitopadesha_itx

vyapadeshe \-\-pi siddhiH syAd atishakte narAdhipe |shashino vyapadeshena shashakAH sukhamAsate || 14||mayoktam \-\-kathametat \?pakShiNaH kathayanti \-\-kathA 3kadAchid varShAsv api vR^iShTerabhAvAt tR^iShArto gaja\-yUtho yUthapatimAha \-\-nAtha \! ko.abhyupAyo.asmAkaM jIvanAya \? nAsti kShudra\-jantUnAM api nimajjana\-sthAnam | vayaM cha nimajjana\-sthAnAbhAvAn mR^itAH | andhA iva kiM kurmaH \? kva yAmaH \?tato hastirAjo nAtidUraM gatvA nirmalaM hradaM darshitavAn | tato dineShu gachchhatsu tat\-tIrAvasthitAH kShudra\-shashakA gaja\-pAdAhatibhishchUrNitAH | anantaraM shilImukho nAma shashakashchintayAmAsa \-\-anena gajayUthena pipAsAkulitena pratyahamatrAgantavyam | tato vinaShTamasmat\-kulam |tato vijayo nAma vR^iddha\-shashako.avadat \-\-mA viShIdata | mayAtra pratIkAraH kartavyaH | tato.asau pratij~nAya chalitaH | gachchhatA cha tenAlochitam \-\-kathaM mayA gaja\-yUtha\-nAtha\-samIpe sthitvA vaktavyam | yataH \-\-spR^ishann api gajo hanti jighrann api bhuja~NgamaH |pAlayann api bhUpAlaH prahasann api durjanaH || 15||ato.ahaM parvata\-shikharamAruhya yUthanAthaM saMvAdayAmi | tathAnuShThite sati yUthanAtha uvAcha \-\-kastvam \? kutaH samAyAtaH \?sa brUte \-\-shashako.aham | bhagavatA chandreNa bhavad\-antikaM preShitaH |yUthapatirAha \-\-kAryamuchyatAm |vijayo brUte \-\-udyateShv api shastreShu dUto vadati nAnyathA |sadaivAvadhya\-bhAvena yathArthasya hi vAchakaH || 16||tad ahaM tad\-Aj~nayA bravImi\, shR^iNu | yad ete chandrasaro\-rakShakAH shashakAstvayA niHsAritAstad anuchitaM kR^itam | te shashakAshchiramasmAkaM rakShitAH | ata eva me shashA~Nka iti prasiddhiH |evamuktavati dUte yUthapatirbhayAd idamAha \-\-praNidhe \! idamaj~nAnataH kR^itam | punarna tatra gamiShyAmi |dUta uvAcha \-\-yadyevaM tad atra sarasi kopAt kampamAnaM bhagavantaM shashA~NkaM praNamya\, prasAdya cha gachchha |tatastena rAtrau yUthapatiM nItvA\, tatra jale cha~nchalaM chandra\-bimbaM darshayitvA sa yUthaptiH praNAmaM kAritaH | uktaM cha tena \-\-deva \! aj~nAnAd anenAparAdhaH kR^itaH | tataH kShamyatAm | naivaM vArAntaraM vidhAsyate | ityuktvA prasthApitaH | ato vayaM brUmaH \-\-vyapadeshe \-\-pi siddhiH syAt iti |tato mayoktam \-\-sa evAsmat\-prabhU rAjahaMso mahA\-pratApo.atismarthaH | trailokyasyApi prabhutvaM tatra yujyate\, kiM punA rAjyamiti | tadAhaM taiH pakShibhiH \-\-duShTa \! kathamasmad\-bhUmau charasi ityabhidhAya rAj~nashchitravarNasya samIpaM nItaH | tato rAj~naH puro mAM pradarshya taiH praNamyoktam \-\-deva \! avadhIyatAm | eSha duShTo.asmad\-deshe charann api deva\-pAdAn adhikShipati |rAjAha \-\-ko.ayam \? kutaH samAyAtaH \?te UchuH \-\-hiraNyagarbha\-nAmno rAjahaMsasyAnucharaH karpUradvIpAd AgataH |athAhaM gR^idhreNa mantriNA pR^iShTaH \-\-kastatra mukhyo mantrI \? iti |mayoktam \-\-sarva\-shAstrArtha\-pAragaH sharvaj~no nAma chakravAkaH |gR^idhro brUte \-\-yujyate | sva\-deshajo.asau | yataH \-\-svadeshajaM kulAchAra\-vishuddhamupadhAshuchim |mantraj~namavasaninaM vyabhichAra\-vivarjitam || 17||adhIta\-vyavahArArthaM maulaM khyAtaM vipashchitam |arthasyotpAdakaM chaiva vidadhyAn mantriNaM nR^ipaH || 18||atrAntare shukenoktam \-\-deva \! karpUra\-dvIpAdayo laghudvIpA jambUdvIpAntargatA eva | tatrApi deva\-pAdAnAmevAdhipatyam | tato rAj~nApyuktam \-\-evameva | yataH \-\-rAjA mattaH shishushchaiva pramadA dhana\-garvitaH |

Page 40: Hitopadesha_itx

aprApyamapi vA~nchhanti kiM punarlabhyate \-\-pi yat || 19||tato mayoktam \-\-yadi vachanam\-mAtreNaivAdhipatyaM siddhyati | tadA jambUdvIpe \-\-pyasmat\-prabhorhiraNyagarbhasya svAmyamasti |shuko brUte \-\-kathamatra nirNayaH \?mayoktaM \-\-sa~NgrAma eva |rAj~nA vihasyoktam \-\-sva\-svAminaM gatvA sajjIkuru |tadA mayoktam \-\-sva\-dUto.api prasthApyatAm |rAjovAcha \-\-kaH prayAsyati dautyena \? yata evambhUto dUtaH kAryaH \-\-bhakto guNI shuchirdakShaH pragalbho.avyasanI kShamI |brAhmaNaH paramarmaj~no dUtaH syAt pratibhAnavAn || 20||gR^idhro vadati \-\-santyeva dUtA bahavaH\, kintu brAhmaNa eva kartavyaH | yataH\,prasAdaM kurute patyuH sampattiM nAbhivA~nchhati |kAlimA kAlakUTasya nApaitIshvara\-sa~NgamAt || 21||rAjAha \-\-tataH shuka eva vrajatu | shuka \! tvamevAnena saha tatra gatvAsmad\-abhilaShitaM brUhi |shuko brUte \-\-yathAj~nApayati devaH | kintv ayaM durjano bakaH | tad anena saha na gachchhAmi | tathA choktam \-\-khalaH karoti durvR^ittaM nUnaM phalati sAdhuShu |dashAnano.aharat sItAM bandhanaM syAn mahodadheH || 22||aparaM cha \-\-na sthAtavyaM na gantavyaM durjanena samaM kvachit |kAka\-sa~NgAd dhato haMsastiShThan gachhaMshcha vartakaH || 23||rAjovAcha \-\-kathametat \?shukaH kathayati \-\-kathA 4astyujjayinI\-vartma\-prAntare plakSha\-taruH | tatra haMsa\-kAkau nivasataH | kadAchit grIShma\-samaye parishrAntaH kashchit pathikastatra taru\-tale dhanuShkANDaM saMnidhAya suptaH | tatra kShaNAntare tan\-mukhAd vR^ikSha\-chchhAyApagatA | tataH sUrya\-tejasA tan\-mukhaM vyAptamavalokya\, tad\-vR^ikSha\-sthitena puNya\-shIlena shuchinA rAjahaMsena kR^ipayA pakShau prasArya punastan\-mukhe chhAyA kR^itA | tato nirbhara\-nidrA\-shukhinA pathi\-bhramaNa\-parishrAntena pAnthena mukha\-vyAdAnaM kR^itam |atha para\-sukhamasahiShNuH svabhAva\-daurjanyena sa kAkastasya mukhe purIShotsargaM kR^itvA palAyitaH | tato yAvad asau pAntha utthAyordhvaM nirIkShate\, tAvat tenAvalokito haMsaH kANDena hato vyApAditaH | ato.ahaM bravImi \-\-na sthAtavyamiti |deva \! vartaka\-kathAmapi kathayAmi | shrUyatAm \-\-kathA 5ekatra vR^ikShe kAka\-vartukau sukhaM nivasataH | ekadA bhagavato garuDasya yAtrA\-prasa~Ngena sarve pakShiNaH samudra\-tIraM gatAH | tataH kAkena saha vartakashchalitaH | atha gachchhato gopAlasya mastakAvasthita\-dadhi\-bhANDAd vAraM vAraM tena kAkena dadhi khAdyate | tato yAvad asau dadhi\-bhANDaM bhUmau nidhAyordhvamavalokate\, tAvat tena kAka\-vartakau dR^iShTau | tatastena dR^iShTaH kAkaH palAyitaH | vartakaH svabhAva\-niraparAdho manda\-gatistena prApto vyApAditaH | ato.ahaM bravImi \-\-na gantavyamityAdi |tato mayoktam \-\-bhrAtaH shuka \! kimevaM bravIShi \? mAM prati yathA shrImad\-deva\-pAdAstathA bhavAn api | shukenoktam \-\-astv evam | kintu\,durjanairuchyamAnAni saMmatAni priyANyapi |akAla\-kusumAnIva bhayaM saMjanayanti hi || 24||durjanatvaM cha bhavato vAkyAd eva j~nAtam | yad anayorbhUpAlayorvigrahe bhavad\-vachanameva nidAnam | pashya \-\-pratyakShe \-\-pi kR^ite doShe mUrkhaH sAntvena tuShyati |ratha\-kAro nijAM bhAryAM sajArAM shirasAkarot || 25||rAj~noktam\-\-kathametat \?shukaH kathayati \-\-kathA 6

Page 41: Hitopadesha_itx

asti yauvana\-shrI\-nagare manda\-matirnAma rathakAraH | sa cha sva\-bhAryAM bandhakIM jAnAti | kintu jAreNa samaM sva\-chakShuShA naika\-sthAne pashyati | tato.asau rathakAraH ahamanyaM grAmaM gachchhAmItyuktvA chalitaH | sa kiyad dUraM gatvA punarAgatya parya~Nka\-tale sva\-gR^ihe nibhR^itaM sthitaH | atha rathakAro grAmAntaraM gata ityupajAta\-vishvAsaH sa jAraH sandhyA\-kAla evAgataH | paxchAt tena jAreNa samaM tasmin parya~Nke nirbharaM krIDantI\, parya~Nka\-tala\-sthitasya bhartuH ki~nchid a~Nga\-sparshAt svAminaM mAyAvinaM vij~nAya\, manasi sA viShaNNAbhavat |tato jAreNoktam \-\-kimiti tvamadya mayA saha nirbharaM na ramase \? vismiteva pratibhAsi me tvam |atha tayoktam \-\-anabhij~no.asi | yo.asau mama prANeshvaro\, yena mamAkaumAraM sakhyaM so.adya grAmAntaraM gataH | tena vinA sakala\-jana\-pUrNo.api grAmo mAM pratyaraNyavat pratibhAti | kiM bhAvi \? tatra para\-sthAne kiM khAditavAn \? kathaM vA prasuptaH \? ityasmad\-dhR^idayaM vidIryate |jAro brUte \-\-tava kimevaMvidhA sneha\-bhUmI rathakAraH \?bandhakyavadat \-\-re barbara \! kiM vadasi \? shR^iNu \-\-paruShANyapi yA proktA dR^iShTA yA krodha\-chakShuShA |suprasanna\-mukhI bhartuH sA nArI dharma\-bhAjanam || 26||aparaM cha \-\-nagarastho vanastho vA pApo vA yadi vA shuchiH |yAsAM strINAM priyo bhartA tAsAM lokA mahodayAH || 27||anyachcha \-\-bhartA hi paramaM nAryA bhUShaNaM bhUShaNairvinA |eShA virahitA tena shobhanApi na shobhate || 28||tvaM cha jAraH pApa\-matiH\, mano\-laulyAt puShpa\-tAmbUla\-sadR^ishaH kadAchit sevyase\, kadAchin na sevyase cha | sa cha punarme svAmI \, mAM vikretuM\, devebhyo\, brAhmaNebhyo vA dAtumIshvaraH | kiM bahunA \? tasmin jIvati jIvAmi | tan\-maraNe chAnumaraNaM kariShyAmIti pratij~nA vartate | yataH \-\-tisraH koTyo.ardha\-koTI cha yAni lomAni mAnave |tAvat kAlaM vaset svarge bhartAraM yo.anugachchhati || 29||anyachcha \-\-vyAla\-grAhI yathA vyAlaM balAd uddharate bilAt |tadvad bhartAramAdAya svarga\-loke mahIyate || 30||aparaM cha \-\-chitau pariShvajya vichetanaM patiMpriyA hi yA mu~nchati dehamAtmanaH |kR^itvApi pApaM shata\-lakShamapyasaupatiM gR^ihItvA sura\-lokamApnuyAt || 31||yataH \-\-yasmai dadyAt pitA tv enAM bhrAtA vAnumate pituH |taM shushrUSheta jIvantaM saMsthitaM cha na la~Nghayet || 32||etat sarvaM shrutvA manda\-matiH sa rathakAraH \-\-dhanyo.ahaM yasyedR^ishI priya\-vAdinI\, svAmi\-vatsalA cha bhAryA iti manasi nidhAya\, tAM khaTvAM strI\-puruSha\-sahitAM mUrdhni kR^itvA sAnandaM nanarta | ato.ahaM bravImi prayakShe \-\-pi kR^ite doShe ityAdi |ato.ahaM tena rAj~nA yathA\-vyavahAraM sampUjya prasthApitaH | shuko.api mama pashchAd Agachchhann Aste | etat sarvaM parij~nAya yathA\-kartavyamanusandhIyatAm |chakravAko vihasyAha \-\-deva \! bakena tAvad deshAntaramapi gatvA yathA\-shakti rAja\-kAryamanuShThitam | kintu deva svabhAva eSha mUrkhAnAm | yataH\,shataM dadyAn na vivaded iti vij~nasya saMmatam |vinA hetumapi dvandvametan mUrkhasya lakShaNam || 33||rAjAha \-\-alamanenAtItopAlambhanena | prastutamanusandhIyatAm |chakravAko brUte \-\-deva \! vijane bravImi | yataH\,varNAkAra\-pratidhvAnairnetra\-vaktra\-vikArataH |

Page 42: Hitopadesha_itx

apyUhanti mano dhIrAstasmAd rahasi mantrayet || 34||tato rAjA mantrI cha tatra sthitau anye \-\-nyatra gatAH | chakravAko brUte \-\-deva \! ahamevaM jAnAm \-\-kasyApyasman\-niyoginaH preraNayA bakenedamanuShThitam | yataH\,vedyAnAmAturaH shreyAn vyasanI yo niyoginAm |viduShAM jIvanaM mUrkhaH sad\-varNo jIvanaM satAm || 35||rAjAbravIt \-\-bhavatu\, kAraNamatra pashchAn nirUpaNIyam | samprati yat kartavyaM tan nirUpyatAm |chakravAko brUte \-\-deva \! praNidhistAvat tatra prahIyatAm | tatastad\-anuShThAnaM balAbalaM cha jAnImaH | tathA hi \-\-bhavet sva\-para\-rAShTrANAM kAryAkAryAvalokane |chArashchakShurmahIbharturyasya nAstyandha eva saH || 36||sa cha dvitIyaM vishvAsa\-pAtraM gR^ihItvA yAtu | tenAsau svayaM tatrAvasthAya\, dvitIyaM tatratya\-mantra\-kAryaM sunibhR^itaM nishchitya nigadya prasthApayati | tathA choktaM \-\-tIrthAshrama\-sura\-sthAne shAstara\-vij~nAna\-hetunA |tapasvi\-vya~njanopetaiH sva\-charaiH saha saMvaset || 37||gUDha\-chArashcha \-\-yo jale sthale cha charati | tato.asAv eva bako niyujyatAm | etAdR^isha eva kashchid bako dvitIyatvena prayAtu | tad\-gR^iha\-lokAshcha rAja\-dvAre tiShThantu | kintu etad api suguptamanuShThAtavyam | yataH \-\-ShaT\-karNo bhidyate mantrastathA prAptashcha vArtayA |ityAtmanA dvitIyena mantraH kAryo mahI\-bhR^itA || 38||pashya \-\-mantra\-bhede hi ye doShA bhavanti pR^ithivI\-pateH |na shakyAste samAdhAtumiti nIti\-vidAM matam || 39||rAjA vimR^ishyovAcha \-\-prAptastAvan mayottamaH pratinidhiH |mantrI brUte \-\-deva \! sa~NgrAme vijayo.api prAptaH |atrAntare pratIhAraH pravishya praNamyovAcha \-\-deva \! jambUdvIpAd Agato dvAri shukastiShThati |rAjA chakravAkamAlokate | chakravAkenoktam \-\-kR^itAvAse tAvad gatvA tiShThatu\, pashchAd AnIya draShTavyaH |yathAj~nApayati devaH ityabhidhAya pratIhAraH shukaM gR^ihItvA tamAvAsa\-sthAnaM gataH | rAjAha \-\-vigrahastAvat samupasthitaH |chakravAko brUte \-\-deva \! tathApi prAg eva vigraho na vidhiH | yataH \-\-sa kiM bhR^ityaH sa kiM mantrI ya AdAv eva bhUpatim |yuddhodyogaM sva\-bhU\-tyAgaM nirdishatyavichAritam || 40||aparaM cha \-\-vijetuM prayatetArIn na yuddhena kadAchana |anityo vijayo yasmAd dR^ishyate yudhyamAnayoH || 41|anyachcha \-\-sAmnA dAnena bhedena samastairathavA pR^ithak |sAdhituM prayatetArIn na yuddhena kadAchana || 42||aparaM cha \-\-sarva eva janaH shUro hyanAsAdita\-vigrahaH |adR^iShTa\-para\-sAmarthyaH sa\-darpaH ko bhaven na hi || 43||kiM cha \-\-na tathotthApyate grAvA prANibhirdAruNA yathA |alpopAyAn mahA\-siddhiretan\-mantra\-phalaM mahat || 44||kintu vigrahamupasthitaM vilokya vyavahriyatAm\, yataH \-\-yathA kAla\-kR^itodyogAt kR^iShiH phalavatI bhavet |tadvan nItiriyaM deva chirAt phalati na kShaNAt || 45||aparaM cha \-\-dUre bhIrutvamAsanne shUratA mahato guNaH |vipattau hi mahAn loke dhIratvamadhigachchhati || 46||anyachcha \-\-pratyUhaH sarva\-siddhInAmuttApaH prathamaH kila |

Page 43: Hitopadesha_itx

atishItalamapyambhaH kiM bhinatti na bhUbhR^itaH || 47||balinA saha yoddhavyamiti nAsti nidarshanam |tad yuddhaM hastinA sArdhaM narANAM mR^ityumAvahet || 48||anyachcha \-\-sa mUrkhaH kAlamaprApya yo.apakartari vartate |kalirbalavatA sArdhaM kITa\-pakShodgamo yathA || 49||kiM cha \-\-kaurmaM sa~NkochamAsthAya prahAramapi marShayet |prApta\-kAle tu nItij~na uttiShThet krUra\-sarpavat || 50||mahatyalpe \-\-pyupAyaj~naH samameva bhavet kShamaH |samunmUlayituM vR^ikShAMstR^iNAnIva nadIrayaH || 51||ato dUto.ayaM shuko.atrAshvAsya tAvad dhriyatAM yAvad durgaM sajjIkriyate\, yataH \-\-ekaH shataM yodhayati prAkAra\-stho dhanurdharaH |shataM shata\-sahasrANi tasmAd durgaM vishiShyate || 52||kiM cha \-\-adurga\-viShayaH kasya nAreH paribhavAspadam |adurgo.anAshrayo rAjA pota\-chyuta\-manuShyavat || 53||durgaM kuryAn mahAkhAtamuchcha\-prAkAra\-saMyutam |sa\-yantraM sa\-jalaM shaila\-sarin\-maru\-vanAshrayam || 54||vistIrNatAti\-vaiShamyaM rasa\-dhAnyedhma\-sa~NgrahaH |praveshashchApa\-sArashcha saptaitA durga\-sampadaH || 55||rAjAha \-\-durgAnusandhAne ko niyujyatAm \?chakravAko brUte \-\-yo yatra kushalaH kArye taM tatra viniyojayet |karmasv adR^iShTa\-karmA yaH shAstraj~no.api vimuhyati || 56||tadAhUyatAM sArasaH | tathAnuShThite sati samAgataM sArasamavalokya rAjovAcha \-\-bhoH sArasa \! tvaM satvaraM durgamanusandhehi |sArasaH praNamyovAcha \-\-deva \! durgaM tAvad idameva chirAt sunirUpitamAste mahat saraH | kintv etan\-madhya\-dvIpe dravya\-sa~NgrahaH kriyatAm | yataH \-\-dhAnyAnAM sa~Ngraho rAjann uttamaH sarva\-sa~NgrahAt |nikShiptaM hi mukhe ratnaM na kuryAt prANa\-dhAraNam || 57||kiM cha \-\-khyAtaH sarva\-rasAnAM hi lavaNo rasa uttamaH |gR^ihNIyAt taM vinA tena vya~njanaM gomayAyate || 58||rAjAha \-\-satvaraM gatvA sarvamanuShThIyatAm |punaH pravishya pratIhAro brUte \-\-deva \! siMhala\-dvIpAd Agato meghavarNo nAma vAyasaH saparivAro dvAri vartate | sa cha deva\-pAdAn draShTumichchhati |rAjAha \-\-kAkaH prAj~no bahudR^ishvA cha tad bhavati sa sa~NgrAhyaH |chakravAko brUte \-\-deva \! astyevaM | kintu asmad\-vipakShaH kAkaH sthalacharaH | tenAsmad\-vipakSha\-pakShe niyuktaH kathaM sa~NgR^ihyate \? tathA choktam \-\-Atma\-pakShaM parityajya para\-pakSheShu yo rataH |sa parairhanyate mUDho nIla\-varNa\-shR^igAlavat || 59||rAjovAcha\-\-kathametat \?mantrI kathayati \-\-kathA 7astyaraNye kashchichchhR^igAlaH svechchhayA nagaropAnte bhrAmyan nIlIbhANDe nipatitaH | pashchAt tata utthAtumasamarthaH\, prAtarAtmAnaM mR^itavat sandarshya sthitaH | atha nIlI\-bhANDa\-svAminA mR^iti iti j~nAtvA\, tasmAt samutthApya\, dUre nItvAsau parityaktaH | tasmAt palAyitaH |tato.asau vane gatvA AtmAnaM nIlapvarNamavalokyAchintayat \-\-ahamidAnImuttama\-varNaH | tad ahaM svakIyotkarShaM kiM na sAdhayAmi ityAlochya shR^igAlAn AhUya\, tenoktaM \-\-ahaM bhagavatyA vana\-devatayA sva\-hastenAraNya\-rAjye sarvauShadhi\-rasenAbhiShiktaH | pashyantu mama varNam | tad adyArabhyAsmad\-Aj~nayAsminn araNye vyavahAraH kAryaH |

Page 44: Hitopadesha_itx

shR^igAlAshcha taM vishiShTa\-varNamavalokya\, sAShTA~Nga\-pAtaM praNamyochuH \-\-yathAj~nApayati devaH iti | anenaiva krameNa sarveShv araNya\-vAsiShv AdhipatyaM tasya babhUva | tatastena svaj~nAtibhirAvR^itenAdhikyaM sAdhitam | tatastena vyAghra\-siMhAdIn uttama\-parijanAn prApya\, sadasi shR^igAlAn avalokya lajjamAnenAvaj~nayA svaj~nAtayaH sarve dUrIkR^itAH | tato viShaNNAn shR^igAlAn avalokya kenachid vR^iddha\-shR^igAlenaitat pratij~nAtaM \-\-mA viShIdata\, yad anenAnItij~nena vayaM marmaj~nAH | sva\-samIpAt paribhUtAstad yathAyaM nashyati tathA vidheyam | yato.amI vyAghrAdayo varNa\-mAtra\-vipralabdhAH shR^igAlamaj~nAtvA rAjAnamimaM manyante | tad yathAyaM parichIyate tathA kuruta | tatra chaivamanuShTheyam\, yathA vadAmi \-\-sarve sandhyA\-samaye tat\-sannidhAne mahArAvamekadaiva kariShyatha | tatastaM shabdamAkarNya jAti\-svabhAvAt tenApi shabdaH kartavyaH | yataH \-\-yaH svabhAvo hi yasyAsti sa nityaM duratikramaH |shvA yadi kriyate rAjA tat kiM nAshnAtyupAnaham || 60||tataH shabdAd abhij~nAya sa vyAghreNa hantavyaH | tatastathAnuShThite sati tad vR^ittam | tathA choktam \-\-chhidraM marma cha vIryaM cha sarvaM vetti nijo ripuH |dahatyantargatashchaiva shuShkaM vR^ikShamivAnalaH || 61||ato.ahaM bravImi \-\-Atma\-pakShaM parityajyetyAdi |rAjAha \-\-yadyevaM tathApi dR^ishyatAM tAvad ayaM dUrAd AgataH | tat\-sa~Ngrahe vichAraH kAryaH |chakro brUte \-\-deva \! praNidhistAvat prahito\, durgaM cha sajjIkR^itam | ataH shuko.apyAnIya prasthApyatAm | kintu yodha\-bala\-samanvito bhUtvA\, dUrAd eva tamavalokaya | yataH \-\-nandaM jaghAna chANakyastIkShNa\-dUta\-prayogataH |tad dUrAntaritaM dUtaM pashyed vIra\-samanvitaH || 62||tataH sabhAM kR^itvAhUtaH shukaH kAkashcha | shukaH kiMchid unnata\-shirA dattAsane upavishya brUte \-\-bho hiraNyagarbha \! tvAM mahArAjAdhirAjaH shrImach\-chitravarNaH samAj~nApayati \-\-yadi jIvitena shriyA vA prayojanamasti\, tadA satvaramAgatyAsmach\-charaNau praNama | no ched avasthAtuM sthAnAntaraM parichintaya |rAjA sa\-kopamAha \-\-AH\, sabhAyAmasmAkaM na ko.api vidyate ya enaM galahastayati \? tata utthAya meghavarNo brUte \-\-deva \! Aj~nApaya\, hami chainaM duShTa\-shukam |sarvaj~no rAjAnaM kAkaM cha sAntvayan brUte \-\-bhadra \! mA maivam | shR^iNu tAvat \-\-na sA sabhA yatra na santi vR^iddhAvR^iddhA na te ye na vadanti dharmam |dharmaH sa no yatra na satyamastisatyaM na tad yachchhalamabhyupaiti || 63||yato rAjadharmashchaiShaH \-\-dUto mlechchho.apyavadhyaH syAd rAjA dUta\-mukho yataH |udyateShv api shastreShu dUto vadati nAnyathA || 64||anyachcha \-\-svApakarShaM parotkarShaM dUtoktairmanyate tu kaH |sadaivAvadhya\-bhAvena dUtaH sarvaM hi jalpati || 65||tato rAjA kAkashcha svAM prakR^itimApannau | shuko.apyutthAya chalitaH | pashchAchchakravAkeNAnIya prabodhya kanakAla~NkArAdikaM datvA sampreShitaH svadeshaM yayau | shuko.api vindhyAchalaM gatvA\, svasya rAjAnaM chitravarNaM praNatavAn |taM vilokya rAjovAcha \-\-shuka \! kA vArtA \? kIdR^isho.asau deshaH \?shuko brUte \-\-deva \! saMkShepAd iyaM vArtA | samprati yuddhodyogaH kriyatAm | deshashchAsau karpUra\-dvIpaH svargaika\-desho\, rAjA cha dvitIyaH svarga\-patiH kathaM varNayituM shakyate | tataH sarvAn shiShTAn AhUya rAjA mantrayitumupaviShTaH | Aha cha tAn \-\-samprati kartavye vigrahe yathA\-

Page 45: Hitopadesha_itx

kartavyamupadeshaM brUta | vigrahaH punaravashyaM kartavyaH | tathA choktam \-\-asantuShTA dvijA naShTAH santuShTAshcha mahIbhR^itaH |salajjA gaNikA naShTA nirlajjAshcha kulA~NganA || 66||dUradarshI nAma gR^idhro mantrI brUte \-\-deva \! vyasanitayA vigraho na vidhiH | yataH \-\-mitrAmAtya\-suhR^id\-vargA yadA syurdR^iDha\-bhaktayaH |shatrUNAM viparItAshcha kartavyo vigrahastadA || 67||anyachcha \-\-bhUmirmitraM hiraNyaM cha vigrahasya phalaM trayam |yadaitan nishchitaM bhAvi kartavyo vigrahastadA || 68||rAjAha \-\-mad\-balaM tAvad avalokayatu mantrI | tadaiteShAmupayogo j~nAyatAm | evamAhUyatAM mauhUrtikaH | sa yAtrArthaM shubha\-lagnaM nirNIya dadAtu |mantrI brUte \-\-deva \! tathApi sahasA yAtrA\-karaNamanuchitam | yataH \-\-vishanti sahasA mUDhA ye \-\-vichArya dviShad\-balam |khaDga\-dhArA\-pariShva~NgaM labhante te sunishchitam || 69||rAjAha \-\-mantrin \! mamotsAha\-bha~NgaM sarvathA mA kR^ithAH | vijigIShuryathA para\-bhUmimAkramati tathA kathaya |gR^idhro brUte \-\-deva \! tat kathayAmi | kintu tad\-anuShThitameva phala\-pradam | tathA choktam \-\-kiM mantreNAnanuShThAne shAstravit pR^ithivI\-pateH |na hyauShadha\-parij~nAnAd vyAdheH shAntiH kvachid bhavet || 70||rAjAdeshashchAnatikramaNIya iti yathA\-shrutaM nivedayAmi shR^iNu \-\-deva \!nady\-adri\-vana\-durgeShu yatra yatra bhayaM nR^ipa |tatra tatra cha senAnIryAyAd vyUhIkR^itairbalaiH || 71||balAdhyakShaH puro yAyAt pravIra\-puruShAnvitaH |madhye kalatraM svAmI cha koshaH phalgu cha yad balam || 72||pArshvayorubhayorashvA ashvAnAM pArshvato rathAH |rathAnAM pArshvato nAgA nAgAnAM cha padAtayaH || 73||pashchAt senApatiryAyAt khinnAnAshvAsayan chhanaiH |mantribhiH subhaTairyuktaH pratigR^ihya balaM nR^ipaH || 74||sameyAd viShamaM nAgairjalADhyaM samahIdharam |samamashvairjalaM nImiH sarvatraiva padAtibhiH || 75||hastinAM gamanaM proktaM prashastaM jaladAgame |tad anyatra tura~NgANAM pattInAM sarvadaiva hi || 76||shaileShu durga\-mArgeShu vidheyaM nR^ipa\-rakShaNam |sva\-yodhai rakShitasyApi shayanaM yoga\-nidrayA || 77||nAshayet karShayechchhatrUn durga\-kaNTaka\-mardanaiH |para\-desha\-praveshe cha kuryAd ATavikAn puraH || 78||yatra rAjA tatra kosho vinA koshaM na rAjatA |subhaTebhyastato dadyAt ko hi dAturna yudhyate || 79||yataH \-\-na narasya naro dAso dAsastv arthasya bhUpate |gauravaM lAghavaM vApi dhanAdhana\-nibandhanam || 80||abhedena cha yudhyeta rakShechchaiva parasparam |phalgu sainyaM cha yat kiMchin madhye vyUhasya kArayet || 81||padAtIMshcha mahIpAlaH puro.anIkasya yojayet |uparudhyArimAsIta rAShTraM chAsyopapIDayet || 82||syandanAshvaiH same yudhyed anUpe nau\-dvipaistathA |vR^ikSha\-gulmAvR^ite chApairasi\-charmAyudhaiH sthale || 83||dUShayechchAsya satataM yavasAn nodakendhanam |bhindyAchchaiva taDAgAni prakArArAn parikhAstathA || 84||baleShu pramukho hastI na tathAnyo mahIpateH |nijairavayavaireva mAta~Ngo.aShTAyudhaH smR^itaH || 85||balamashvashcha sainyAnAM prAkAro ja~Ngamo yataH |tasmAd ashvAdhiko rAjA vijayI sthala\-vigrahe || 86||tathA choktam \-\-

Page 46: Hitopadesha_itx

yudhyamAnA hayArUDhA devAnAmapi durjayAH |api dUrasthitAsteShAM vairiNo hastavattinaH || 87||prathamaM yuddha\-kAritvaM samasta\-bala\-pAlanam |di~N\-mArgANAM vishodhitvaM patti\-karma prachakShate || 88||svabhAva\-shUramastraj~namaviraktaM jita\-shramam |prasiddha\-kShatriya\-prAyaM balaM shreShThatamaM viduH || 89||yathA prabhu\-kR^itAn mAnAd yudhyante bhuvi mAnavAH |na tathA bahubhirdattairdraviNairapi bhUpate || 90||varamalpa\-balaM sAraM na kuryAn muNDa\-maNDalIm |kuryAd asAra\-bha~Ngo hi sAra\-bha~Ngamapi sphuTam || 91||aprasAdo.anadhiShThAnaM deyAMsha\-haraNaM cha yat |kAla\-yApo.apratIkArastad vairAgyasya kAraNam || 92||apIDayan balaM shatrU~n jigIShurabhiSheNayet |sukha\-sAdhyaM dviShAM sainyaM dIrgha\-prayANa\-pIDitam || 93||dAyAdAd aparo yasmAn nAsti bheda\-karo dviShAm |tasmAd utthApayed yatnAd dAyAdaM tasya vidviShaH || 94||sandhAya yuvarAjena yadi vA mukhya\-mantriNA |antaH\-prakopaNaM kuryAd abhiyoktA sthirAtmanaH || 95||krUrAmitraM raNe chApi bha~NgaM dattvA vighAtayet |athavA go\-grahAkR^iShTyA tan\-mukhyAshrita\-bandhanAt || 96||svarAjyaM vAsayed rAjA para\-deshApaharaNAt |athavA dAna\-mAnAbhyAM vAsitaM dhanadaM hi tat || 97||athavA bahunoditena \-\-AtmodayaH para\-glAnirdvayaM nItiritIyatI |tad UrIkR^itya kR^itibhirvAchaspatyaM pratIyate || 98||rAj~nA vihasyoktam \-\-sarvametad visheShatashchochyate | kintu\,anyad uchchhR^i~NkhalaM sattvamanyachchhAstra\-niyantritam |sAmAnAdhikaraNyaM hi tejas\-timirayoH kutaH || 99||tata utthAya rAjA mauhUrtikAvedita\-lagne prasthitaH | atha prahita\-praNidhishcharo hiraNyagarbhamAgatya praNamyovAcha \-\-deva \! samAgata\-prAyo rAjA chitravarNaH | samprati malaya\-parvatAdhityakAyAM samAvAsita\-kaTako vartate | durga\-shodhanaM pratikShaNamanusandhAtavyam | yato.asau gR^idhro mahAmantrI | kiM cha kenachit saha tasya vishvAsa\-kathA\-prasa~Ngenetad i~NgitamavagataM mayA | yat \-\-anena ko.apyasmad\-durge prAg eva niyuktaH |chakravAko brUte \-\-deva \! kAka evAsau sambhavati |rAjAha \-\-na kadAchid etat | yadyevaM tadA kathaM tena shukasyAbhibhavodyogaH kR^itaH \? aparaM cha\, shukasyAgamanAt tasya vigrahotsAhaH | sa cha chirAd atrAste |mantrI brUte \-\-tathApyAgantukaH sha~NkanIyaH |rAjAha \-\-AgantukA api kadAchid upakArakA dR^ishyante | shR^iNu \-\-paro.api hitavAn bandhurbandhurapyahitaH paraH |ahito dehajo vyAdhirhitamAraNyamauShadham || 100||aparaM cha \-\-AsId vIra\-varo nAma shUdrakasya mahIbhR^itaH |sevakaH svalpa\-kAlena sa dadau sutamAtmanaH || 101||chakravAkaH pR^ichchhati\-\-kathametat \?rAjA kathayati \-\-kathA 8ahaM purA shUdrakasya rAj~naH krIDA\-sarasi karpUrakeli\-nAmno rAjahaMsasya putryA karpUrama~njaryA sahAnurAgavAn abhavam | vIravaro nAma rAjaputraH kutashchid deshAd Agatya rAja\-dvAramupagamya pratIhAramuvAcha \-\-ahaM tAvad vartanArthI rAjaputraH | mAM raja\-darshanaM kAraya | tatastenAsau rAja\-darshanaM kArito brUte \-\-deva \! yadi mayA sevakena prayojanamasti\, tadAsmad\-vartanaM kriyatAm |shUdraka uvAcha \-\-kiM te vartanam \?vIravaro brUte \-\-pratyahaM suvarNa\-pa~ncha\-shatAni dehi |rAjAha \-\-kA te sAmagrI \?

Page 47: Hitopadesha_itx

vIravaro brUte \-\-dvau bAhU | tR^itIyashcha khaDgaH |rAjAha \-\-naitachchhakyam |tachchhrutvA vIravaraH praNamya chalitaH | atha mantribhiruktam \-\-deva \! dina\-chatuShTayasya vartanaM dattvA j~nAyatAmasya svarUpam | kimupayukto.ayametAvad vartanaM gR^ihNAti anupayukto veti |tato mantri\-vachanAd AhuhUya vIravarAya tAmbUlaM dattvA pa~ncha\-shatAni suvarNAni dattAni | vartana\-viniyogashcha rAj~nA sunibhR^itaM nirUpitaH | tad\-ardhaM vIravareNa devebhyo brAhmaNebhyo dattam | sthitasyArdhaM duHkhitebhyaH | tad avashiShTaM bhojya\-vilAsa\-vyayena | etat sarvaM nitya\-kR^ityaM kR^itvA\, rAja\-dvAramaharnishaM khaDga\-pANiH sevate | yadA cha rAjA svayaM samAdishati tadA sva\-gR^ihamapi yAti |athaikadA kR^iShNa\-chaturdashyAM rAtrau sa rAjA sa\-karuNa\-krandana\-dhvaniM shushrAva | tat shrutvA rAjA brUte \-\-kaH ko.atra dvAri tiShThati \?tadA tenoktaM \-\-deva \! ahaM vIravaraH |rAjovAcha \-\-krandanAnusaraNaM kriyatAm |vIravaro.api \-\-yathAj~nApayati devaH\, ityuktvA chalitaH |rAj~nA cha chintitam \-\-ayamekAkI rAjaputro mayA sUchIbhedye tamasi prahitaH | naitad uchitam | tad ahamapi gatvA kimetad iti nirUpayAmi |tato rAjApi khaDgamAdAya tad\-anusaraNa\-krameNa nagarAd bahirnirjagAma | gatvA cha vIravareNa rudatI rupa\-yauvana\-sampannA sarvAla~NkAra\-bhUShitA kAchit strI dR^iShTA\, pR^iShTA cha \-\-kA tvam \? kimarthaM rodiShi \? iti |striyoktam \-\-ahametasya shUdrakasya rAja\-lakShmIH | chirAd etasya bhuja\-chchhAyAyAM mahatA sukhena vishrAntA | idAnImanyatra gamiShyAmi |vIravaro brUte \-\-yatApAyaH sambhavati\, tatropAyo.apyasti | tat kathaM syAt punarihAvAso bhavatyAH \?lakShmIruvAcha \-\-yadi tvamAtmanaH putraM shaktidharaM dvAtriMshal\-lakShaNopetaM bhagavatyAH sarva\-ma~NgalAyA upahArIkaroShi\, tadAhaM punaratra suchiraM nivasAmi | ityuktvAdR^ishyAbhavat |tato vIravareNa sva\-gR^ihaM gatvA nidrAyamANA sva\-vadhUH prabodhitA putrashcha | tau nidrAM parityajyotthAyopaviShTau | vIravarastat sarvaM lakShmI\-vachanamuktavAn | tachchhrutvA sAnandaH shaktidharo brUte \-\-dhanyo.ahamevambhUtaH | svAmi\-rAjya\-rakShArthaM yasyopayogaH | tAta \! tat ko.adhunA vilambasya hetuH \? evaM\-vidhe karmaNi dehasya viniyogaH shlAghyaH | yataH \-\-dhanAni jIvitaM chaiva parArthe prAj~na utsR^ijet |tan\-nimitto varaM tyAgo vinAshe niyate sati || 102||shaktidhara\-mAtovAcha \-\-yadyetan na kartavyaM tat kenAnyena karmaNA gR^ihItasya mahAvartanasya niShkrayo bhaviShyati | ityAlochya sarve sarvama~NgalAyAH sthAnaM gatAH | tatra sarvama~NgalAM sampUjya vIravaro brUte \-\-devi \! prasIda | vijayatAM shUdrako mahArAjaH | gR^ihyatAmayamupahAraH | ityuktvA putrasya shirashchichchheda | tato vIravarashchintayAmAsa \-\-gR^ihIta\-rAja\-vartanasya nistAraH kR^itaH | adhunA niShputrasya me jIvanenAlam | ityAlochyAtmanaH shirashchichchheda |tataH striyApi svAmi\-putra\-shokArtayA tad anuShThitam | tat sarvaM dR^iShTvA rAjA sAshcharyaM chintayAmAsa\-\-jAyante cha mriyante cha mad\-vidhAH kShudra\-jantavaH |anena sadR^isho loke na bhUto na bhaviShyati || 103||tad etat\-parityaktena mama rAjyenApi kiM prayojanam | tataH shUdrakeNApi sva\-shirashchhettuM khaDgaH samutthApitaH | atha bhagavatyA sarvama~NgalayA pratyakSha\-bhUtayA rAjA haste dhR^itaH | uktaM cha \-\-putra \! prasanno.asmi te\, etAvatA sAhasenAlam | jIvanAnte \-\-pi tava rAja\-bha~Ngo nAsti |rAjA cha sAShTA~Nga\-pAtaM praNamyovAcha \-\-devi \! kiM me rAjyena \? jIvitena vA mama kiM prayojanam \? yadyahamanukampanIyastadA mamAyuH\-sheSheNApyayaM sa\-dAra\-putro vIravaro jIvatu | anyathAhaM yathA\-prAptAM gatiM gachchhAmi |bhagavatyuvAcha \-\-putra \! anena te sattvotkarSheNa bhR^itya\-vAtsalyena cha sarvathA santuShTAsmi | gachchha vijayI bhava | ayamapi sa\-parivAro rAja\-

Page 48: Hitopadesha_itx

putro jIvatu | ityuktvA devyadR^ishyAbhavat | tato vIravaraH sa\-putra\-dAraH prApta\-jIvanaH sva\-gR^ihaM gataH | rAjApi tairalakShitaH satvaramantaH\-puraM praviShTaH |atha prabhAte vIravaro dvArasthaH punarbhUpAlena pR^iShTaH sann Aha \-\-deva \! sA rudatI mAmavalokyAdR^ishyAbhavat | na kApyanyA vArtA vidyate |tad vachanamAkarNya santuShTo rAjA sAshcharyaM chintayAmAsa \-\-kathamayaM shlAghyo mahA\-sattvaH \? yataH \-\-priyaM brUyAd akR^ipaNaH shUraH syAd avikatthanaH |dAtA nApAtra\-varShI cha pragalbhaH syAd aniShThuraH || 104||etan mahApuruSha\-lakShaNametasmin sarvamasti | tataH sa rAjA prAtaH shiShTa\-sabhAM kR^itvA\, sarvaM vR^ittAntaM prastutya prasAdAt tasmai karNATaka\-rAjyaM dadau | tat kimAgantuko jAti\-mAtrAd duShTaH \? tatrApyuttamAdhama\-madhyamAH santi |chakravAko brUte \-\-yo.akAryaM kAryavachchhAsti sa kiM mantrI nR^ipechchhayA |varaM svAmi\-mano\-duHkhaM tan\-nAsho na tv akAryataH || 105||vaidyo gurushcha mantrI cha yasya rAj~naH priyaMvadAH |sharIra\-dharma\-koshebhyaH kShipraM sa parihIyate || 106||shR^iNu deva \!puNyAl labdhaM yad ekena tan mamApi bhaviShyati |hatvA bhikShuM yato mohAn nidhy\-arthI nApito hataH || 107||rAjA pR^ichchhati\-\-kathametat \?mantrI kathayati \-\-kathA 9astyayodhyAyAM puri chUDAmaNirnAma kShatriyaH | tena dhanArthinA mahatA kleshena bhagavAMshchandrArdha\-chUDAmaNishchiramArAdhitaH | tataH kShINa\-pApo.asau svapne darshanaM dattvA\, bhagavad\-AdeshAdy\-akSheshvareNAdiShTo yat tvamadya prAtaH kShauraM kArayitvA\, laguDa\-hastaH san sva\-gR^iha\-dvAri nibhR^itaM sthAsyasi\, tato yamevAgataM bhikShukaM prA~NgaNe pashyasi taM nirdakShaM laguDa\-prahAreNa haniShyasi | tato.asau bhikShukastat\-kShaNAt suvarNa\-kalaso bhaviShyati | tena tvayA yAvaj\-jIvaM sukhinA bhavitavyam | tatastathAnuShThite tad vR^ittam |tatra kShaura\-karaNAyAnItena nApitena tat sarvamAlokya chintitam \-\-aye nidhi\-prApterayamupAyaH | tad ahamapyevaM kiM na karomi \? tataH prabhR^iti sa nApitaH pratyahaM tathAvidho laguDa\-hastaH sunibhR^itaM bhikShorAgamanaM pratIkShate | ekadA tena prApto bhikShurlaguDena vyApAditaH | tasmAd aparAdhAt so.api nApito rAja\-puruShairvyApAditaH | ato.ahaM bravImi \-\-puNyAl labdhaM yad ekena ityAdi |rAjAha \-\-purAvR^itta\-kathodgAraiH kathaM nirNIyate paraH |syAn niShkAraNa\-bandhurvA kiM vA vishvAsa\-ghAtakaH || 108||yAtu\, prastutamanusandhIyatAm | malayAdhityakAyAM chechchitravarNastad adhunA kiM vidheyam \? mantrI vadati \-\-deva \! Agata\-praNidhi\-mukhAn mayA shrutaM\, yat mahA\-mantriNo gR^idhrasyopadeshe chitravarNenAnAdaraH kR^itaH tato.asau mUDho jetuM shakyaH | tathA choktam \-\-lubdhaH krUro.alaso.asatyaH pramAdI bhIrurasthiraH |mUDho yodhAvamantA cha sukha\-chchhedyo ripuH smR^itaH || 109||tato.asau yAvad asmad durga\-dvAra\-rodhaM na karoti\, tAvan nady\-adri\-vana\-vartmasu tad\-balAni hantuM sArasAdayaH senApatayo niyujyantAm | tathA choktam \-\-dIrgha\-vartma\-parishrAntaM nady\-adri\-vana\-sa~Nkulam |ghorAgni\-bhaya\-santrastaM kShut\-pipAsArditaM tathA || 110||pramattaM bhojana\-vyagraM vyAdhi\-durbhikSha\-pIDitam |asaMsthitamabhUyiShThaM vR^iShTi\-vAta\-samAkulam || 111||pa~Nka\-pAMshu\-jalAchchhannaM suvyastaM dasyu\-vidrutam |evambhUtaM mahIpAlaH para\-sainyaM vighAtayet || 112||anyachcha \-\-

Page 49: Hitopadesha_itx

avaskanda\-bhayAd rAjA prajAgara\-kR^ita\-shramam |divA\-suptaM sadA hanyAn nidrA\-vyAkula\-sainikam || 113||atastasya pramAdito balaM gatvA yathAvakAshaM divA\-nishaM ghnantv asmat\-senApatayaH | tathAnuShThite chitravarNasya sainikAH senApatayashcha bahavo nihatAH | tatashchitravarNo viShaNNaH sva\-mantriNaM dUra\-darshinamAha \-\-tAta \! kimityasmad\-upekShA kriyate \? kiM kvApyavinayo mamAsti \? tathA choktam \-\-na rAjyaM prAptamityeva vartitavyamasAmpratam |shriyaM hyavinayo hanti jarA rUpamivottamam || 114||api cha \-\-dakShaH shriyamadhigachchhati pathyAshI kalyatAM sukhamarogI |udyukto viyAntaM dharmArtha\-yashAMsi cha vinItaH || 115||gR^idhro.avadat \-\-deva \! shR^iNu \-\-avidvAn api bhU\-pAlo vidyA\-vR^iddhopasevayA |parAM shriyamavApnoti jalAsanna\-taruryathA || 116||anyachcha \-\-pApaM strI mR^igayA dyUtamartha\-dUShaNameva cha |vAg\-daNDayoshcha pAruShyaM vyasanAni mahIbhujAm || 117||kiM cha \-\-na sAhasaikAnta\-rasAnuvartinAna chApyupAyopahatAntarAtmanA |vibhUtayaH shakyamavAptumUrjitAnaye cha shaurye cha vasanti sampadaH || 118||tvayA sva\-balotsAhamavalokya\, sAhasaika\-rasikena mayopanthasteShv api mantreShv anavadhAnaM\, vAk\-pAruShyaM cha kR^itam | ato durnIteH phalamidamanubhUyate | tathA choktam \-\-durmantriNaM kamupayAnti na nIti\-doShAH \?santApayanti kamapathya\-bhujaM na rogAH \?kaM shrIrna darpayati kaM na nihanti mR^ityuHkaM strI\-kR^itA na viShayAH paritApayanti || 119||aparaM cha \-\-mudaM viShAdaH sharadaM himAgamastamo vivasvAn sukR^itaM kR^itaghnatA |priyopapattiH shuchamApadaM nayaHshriyaH samR^iddhA api hanti durnayaH || 120||tato mayApyAlochitam \-\-praj~nA\-hIno.ayaM rAjA | na chet kathaM nIti\-shAstra\-kathA\-kaumudIM vAg\-ulkAbhistimirayati | yataH \-\-yasya nAsti svayaM praj~nA shAstraM tasya karoti kim \?lochanAbhyAM vihInasya darpaNaH kiM kariShyati || 121||ityAlochyAhamapi tUShNIM sthitaH | atha rAjA baddhA~njalirAha \-\-tAta \! astyayaM mamAparAdhaH\, idAnIM yathAhamavashiShTa\-bala\-sahitaH pratyAvR^ittya vindhyAchalaM gachchhAmi\, tathopadisha |gR^idhraH svagataM chintayati \-\-kriyatAmatra pratIkAraH | yataH\,devatAsu gurau goShu rAjasu brAhmaNeShu cha |niyantavyaH sadA kopo bAla\-vR^iddhAtureShu cha || 122||mantrI prahasya brUte \-\-deva mA bhaiShIH | samAshvasihi | shR^iNu deva \-\-mantriNAM bhinna\-sandhAne bhiShajAM sAMnipAtike |karmaNi vyajyate praj~nA susthe ko vA na paNDitaH || 123||aparaM cha \-\-Arambhante \-\-lpamevAj~nAH kAmaM vyagrA bhavanti cha |mahArambhAH kR^ita\-dhiyastiShThanti cha nirAkulAH || 124||tad atra bhavat\-pratApAd eva durgaM bha~NktvA\, kIrti\-pratApa\-sahitaM tvAmachireNa kAlena vindhyAchalaM neShyAmi |rAjAha \-\-kathamadhunA svalpa\-balena tat sampadyate \?gR^idhro vadati \-\-deva \! sarvaM bhaviShyati | yato vijigIShoradIrgha\-sUtratA vijaya\-siddheravashyambhAvi lakShaNam | tat sahasaiva durga\-dvArAvarodhaH kriyatAm |

Page 50: Hitopadesha_itx

atha prahita\-praNidhinA bakenAgatya hiraNyagarbhasya kathitam \-\-deva \! svalpa\-bala evAyaM rAjA chitravarNo gR^idhrasya vachanopaShTambhAd Agatya durga\-dvArAvarodhaM kariShyati |rAjahaMso brUte \-\-sva\-bale sArAsAra\-vichAraH kriyatAm | taj j~nAtvA suvarNa\-vastrAdikaM yathArhaM prasAda\-pradAnaM cha kriyatAm | yataH \-\-yaH kAkiNImapyapatha\-prapannAMsamuddharen niShka\-sahasra\-tulyAm |kAleShu koTiShv api mukta\-hastastaM rAja\-siMhaM na jahAti lakShmIH || 125||anyachcha \-\-kratau vivAhe vyasane ripu\-kShayeyashaskare karmaNi mitra\-sa~Ngrahe |priyAsu nArIShv adhaneShu bAndhaveShvativyayo nAsti narAdhipAShTasu || 126||yataH \-\-mUrkhaH svalpa\-vyaya\-trAsAt sarvanAshaM karoti hi |kaH sudhIH santyajed bhANDaM shuklasyaivAtisAdhvasAt || 127||rAjAha \-\-kathamiha samaye \-\-tivyayo yujyate \? uktaM cha \-\-Apad\-arthe dhanaM rakShed iti |mantrI brUte \-\-shrImatAM kathamApadaH \?rAjAha \-\-kadAchichchalitA lakShmIH |mantrI brUte \-\-sa~nchitApi vinashyati | tad deva \! kArpaNyaM vimuchya sva\-bhaTA dAna\-mAnAbhyAM puraskriyantAm | tathA choktam \-\-parasparaj~nAH saMhR^iShTAstyaktuM prANAn sunishchitAH |kulInAH pUjitAH samyag vijayante dviShad\-balam || 128||aparaM cha \-\-subhaTAH shIla\-sampannAH saMhatAH kR^ita\-nishchayAH |api pa~ncha\-shataM shUrA nighnanti ripu\-vAhinIm || 129||kiM cha \-\-shiShTairapyavasheShaj~na ugrashcha kR^ita\-nAshakaH |tyajyate kiM punarnAnyairyashchApyAtmambharirnaraH || 130||yataH \-\-satyaM shauryaM dayA tyAgo nR^ipasyaite mahA\-guNAH |etaistyakto mahIpAlaH prApnoti khalu vAchyatAm || 131||IdR^ishi prastAve \-\-mAtyAstAvad avashyameva puraskartavyAH | tathA choktam \-\-yo yena pratibaddhaH syAt saha tenodayI vyayI |sa vishvasto niyoktavyaH prANeShu cha dhaneShu cha || 132||yataH \-\-dhUrtaH strI vA shishuryasya mantriNaH syurmahIpateH |anIti\-pavana\-kShipto.akAryAbdhau sa nimajjati || 133||shR^iNu deva\! \-\-harSha\-krodhau yatau yasya shAstrArthe pratyayastathA |nityaM bhR^ityAnupekShA cha tasya syAd dhanadA dharA || 134||yeShAM rAj~nA saha syAtAmuchchayApachayau dhruvam |amAtyA iti tAn rAjA nAvamanyet kadAchana || 135||mahIbhujo madAndhasya sa~NkIrNasyeva dantinaH |skhalato hi karAlambaH sushiShTaireva kIyate || 136||athAgatya praNamya meghavarNo brUte \-\-deva \! dR^iShTi\-prasAdaM kuru | idAnIM vipakSho durga\-dvAri vartate | tad deva\-pAdAdeshAd bahirniHsR^itya sva\-vikramaM darshayAmi | tena deva\-pAdAnAmAnR^iNyamupagachchhAmi |chakravAko brUte \-\-maivam | yadi bahirniHsR^itya yoddhavyam | tadA durgAshrayaNameva niShprayojanam | aparaM cha \-\-viShamo.api yathA nakraH salilAn nisR^ito vashaH |vanAd vinirgataH shUraH siMho.api syAchchhagAlavat || 137||

Page 51: Hitopadesha_itx

atha te sarve durga\-dvAraM gatvA mahAhavaM kR^itavantaH | aparedyushchitravarNo rAjA gR^idhramuvAcha \-\-tAta \! sva\-pratij~nAtamadhunA nirvAhaya |vAyaso brUte \-\-deva \! svayaM gatvA dR^ishyatAM yuddham | yataH \-\-puraskR^itya balaM rAjA yodhayed avalokayan |svAminAdhiShThitaH shvApi kiM na siMhAyate dhruvam || 138||gR^idhro brUte \-\-deva \! shR^iNu tAvat \-\-akAla\-sahamaty\-alpaM mUrkha\-vyasani\-nAyakam |aguptaM bhIru\-yodhaM cha durga\-vyasanamuchyate || 139||tat tAvad atra nAsti \-\-upajApashchirArodho.avaskandastIvra\-pauruSham |durgasya la~NghanopAyAshchatvAraH kathitA ime || 140||atra yathAshakti kriyate yatnaH | karNe kathayati \-\-evamevam | tato.anudita eva bhAskare chaturShv api durga\-dvAreShu pravR^itte yuddhe\, durgAbhyantara\-gR^iheShv ekadA kAkairagni\-nikShiptaH | tataH gR^ihItaM gR^ihItaM durgamiti kolAhalaM shrutvA sarvataH pradIptAgnimavalokya rAja\-haMsa\-sainikA bahavo durga\-vAsinashcha satvaraM hradaM praviShTAH\, yataH \-\-sumantritaM suvikrAntaM suyuddhaM supalAyitam |kArya\-kAle yathA\-shakti kuryAn na tu vichArayet || 141||rAjA haMsashcha svabhAvAn manda\-gatiH | sArasa\-dvitIyashchitravarNasya senApatinA kukkuTenAgatya veShTitaH | hiraNyagarbhaH sArasamAha \-\-senApate \! sArasa \! mamAnurodhAd AtmAnaM kathaM vyApAdayasi | adhunAhaM gantumasamarthaH | tvaM gantumadhunApi samarthaH | tad gatvA jalaM pravishyAtmAnaM parirakSha | asmat\-putraM chUDAmaNi\-nAmAnaM sarvaj~nasya saMmatyA rAjAnaM kariShyasi |sAraso brUte \-\-deva \! na vaktavyamevaM duHsahaM vachaH\, yAvachchandrArkau divi tiShThatastAvad vijayatAM devaH | ahaM deva durgAdhikArI | tan mama mAMsAsR^ig viliptena dvAra\-vartmanA tAvat pravishatu shatruH | aparaM cha\, deva\-\-dAtA kShamI guNa\-grAhI svAmI duHkhena labhyate |rAjAha \-\-satyamevaitat | kintu \-\-shuchirdakSho.anuraktashcha jAne bhR^ityo.api durlabhaH || 142||sAraso brUte \-\-shR^iNu deva\!yadi samaramapAsya nAsti mR^ityorbhayamiti yuktamito.anyataH prayAtum |atha maraNamavashyameva jantoHkimiti mudhA malinaM yashaH kriyate \? || 143||anyachcha \-\-bhave \-\-smin pavanodbhrAnta\-vIchi\-vibhrama\-bha~Ngure |jAyate puNay\-yogena parArthe jIvita\-vyayaH || 144||svAmy\-amAtyashcha rAShTraM cha durgaM kosho balaM suhR^it |rAjyA~NgAni prakR^itayaH paurANAM shreNayo.api cha || 145||deva \! tvaM cha svAmI sarvathA rakShaNIyaH | yataH \-\-prakR^itiH svAminaM tyaktvA samR^iddhApi na jIvati |api dhanvantarirvaidyaH kiM karoti gatAyuShi || 146||aparaM cha \-\-nareshe jIva\-loko.ayaM nimIlati nimIlati |udetyudIyamAne cha ravAv iva saroruham || 147||atrApi pradhAnA~NgaM rAjA |atha kukkuTenAgatya rAjahaMsasya sharIre kharatara\-nakhAghAtaH kR^itaH | tadA satvaramupasR^itya sArasena sva\-dehAntarito rAjA jale kShiptaH |atha kukkuTa\-nakha\-prahAra\-jarjarIkR^itenApi sArasena kukkuTa\-senA bahusho hatA | pashchAt sAraso.api bahubhiH pakShibhiH sametya cha~nchu\-prahAreNa vibhidya vyApAditaH | atha chitravarNo durgaM pravishya\, durgAvasthitaM dravyaM grAhayitvA vandibhirjaya\-shabdairAnanditaH sva\-skandhAvAraM jagAma |

Page 52: Hitopadesha_itx

atha rAja\-putrairuktaM \-\-tasmin rAjahaMsa\-pakShe puNyavAn sa sArasa eva\, yena sva\-deha\-tyAgena svAmI rakShitaH | yataH \-\-janayanti sutAn gAvaH sarvA eva gavAkR^itIn |viShANollikhita\-skandhaM kAchid eva gavAM patim || 148||viShNusharmovAcha \-\-sa tAvat sattva\-krItAn akShaya\-lokAn vidyAdharI\-parivR^itto.anubhavatu mahA\-sattvaH | tathA choktam \-\-AhaveShu cha ye shUrAH svAmy\-arthe tyakta\-jIvitAH |bhartR^i\-bhaktAH kR^itaj~nAshcha te narAH svarga\-gAminaH || 149||yatra tatra hataH shUraH shatrubhiH pariveShTitaH |akShayAn labhate lokAn yadi klaibyaM na gachchhati || 150||atha viShNusharmA prAha \-\-vigrahaH shruto bhavadbhiH |rAjaputrairuktam \-\-shrutvA sukhino bhUtA vayam |viShNusharmAbravIt \-\-aparamapyevamastu \-\-vigrahaH kari\-tura~Nga\-pattibhirno kadApi bhavatAn mahIbhujAm |nIti\-mantra\-pavanaiH samAhatAHsaMshrayantu giri\-gahvaraM dviShaH || 151||iti shrI\-nArAyaNa\-paNDita\-kR^ite hitopadeshe nIti\-shAstrevigraho nAma tR^itIyaH kathA\-sa~NgrahaH |\medskip\hrule\medskip % iv \-\-4 sandhiHpunaH kathArambha\-kAle rAja\-putrairuktam \-\-Arya \! vigrahaH shruto.asmAbhiH | sandhiradhunAbhidhIyatAm |viShNusharmeNoktam \-\-shrUyatAm | sandhimapi kathayAmi | yasyAyamAdyaH shlokaH \-\-vR^itte mahati sa~NgrAme rAj~nornihata\-senayoH |stheyAbhyAM gR^idhra\-chakrAbhyAM vAchA sandhiH kR^itaM kShaNat || 1||rAjaputrA UchuH \-\-kathametat \?viShNusharmA kathayati \-\-tatastena rAjahaMsena uktam \-\-kenAsmad\-durge nikShipto.agniH \? kiM pArakyeNa \? kiM vAsmad\-durga\-vAsinA kenApi vipakSha\-prayuktena \?chakravAko brUte \-\-deva \! bhavato niShkAraNa\-bandhurasau meghavarNaH saparivAro na dR^ishyate | tan manye tasyaiva vicheShTitamidam |rAjA kShaNaM vichintyAha \-\-asti tAvad evam | mama durdaivametat | tathA choktam \-\-aparAdhaH sa daivasya na punarmantriNAmayam |kAryaM sucharitaM kvApi daiva\-yogAd vinashyati || 2||viShamAM hi dashAM prApya daivaM garhayate naraH |AtmanaH karma\-doShAMshcha naiva jAnAtyapaNDitaH || 3||aparaM cha \-\-suhR^idAM hita\-kAmAnAM yo vAkyaM nAbhinandati |sa kUrma iva durbuddhiH kAShThAd bhraShTo vinashyati || 4||anyachcha \-\-rakShitavyaM sadA vAkyaM vAkyAd bhavati nAshanam |haMsAbhyAM nIyamAnasya kUrmasya patanaM yathA || 5||rAhAha \-\-kathametat \?mantrI kathayati \-\-kathA 1asti magadha\-deshe phullotpalAbhidhAnaM saraH | tatra chiraM sa~NkaTa\-vikaTa\-nAmAnau haMsau nivasataH | tayormitraM kambugrIva\-nAmA kUrmashcha prativasati | athaikadA dhIvarairAgatya tathoktaM yat \-\-atrAsmAbhiradyoShitvA prAtarmatsya\-kUrmAdayo vyApAdayitavyAH |tad AkarNya kUrmo haMsAv Aha \-\-suhR^idau \! shruto.ayaM dhIvarAlApaH | adhunA kiM mayA kartavyam\?haMsAv AhatuH \-\-j~nAyatAM tAvat | punastAvat prAtaryad uchitaM tat kartavyam |

Page 53: Hitopadesha_itx

kUrmo brUte \-\-maivam | yato dR^iShTa\-vyatikaro.ahamatra | yathA choktam \-\-anAgata\-vidhAtA cha pratyutpanna\-matistathA |dvAv eva sukhamedhete yad\-bhaviShyo vinashyati || 6||tAv UchatuH \-\-kathametat \?kUrmaH kathayati \-\-kathA 2purAsminn eva sarasyevaMvidheShv eva dhIvareShUpasthiteShu matsya\-trayeNAlochitam | tatrAnAgata\-vidhAtA nAmaiko matsyaH | tenoktaM \-\-ahaM tAvaj\-jalAshayAntaraM gachchhAmi | ityuktvA sa hradAntaraM gataH | apareNa pratyutpannamati\-nAmnA mastyenAbhihitam \-\-bhaviShyad\-arthe pramANAbhAvAt kutra mayA gantavyam \? tad utpanne yathA\-kAryaM tad anuShTheyam | tathA choktam \-\-utpannAmApadaM yastu samAdhatte sa buddhimAn |vaNijo bhAryayA jAraH pratyakShe nihnuto yathA || 7||yadbhaviShyaH pR^ichchhati \-\-kathametat \?pratyutpannamatiH kathayati \-\-kathA 3purA vikramapure samudradatto nAma vaNig asti | tasya ratnaprabhA nAma gR^ihiNI sva\-sevakena saha sadA ramate | yataH \-\-na strINAmapriyaH kashchit priyo vApi na vidyate |gAvastR^iNamivAraNye prArthayante navaM navam || 8||athaikadA sA ratnaprabhA tasya sevakasya mukhe chumbanaM dadatI samudradattenAvalokitA | tataH sA bandhakI satvaraM bhartuH samIpaM matvAha \-\-nAtha \! etasya sevakasya mahatI nikR^itiH | yato.ayaM chaurikAM kR^itvA karpUraM khAdatIti | mayAsya mukhamAghrAya j~nAtam | tathA choktam \-\-AhAro dviguNaH strINAM buddhistAsAM chatur\-guNA |ShaD\-guNo vyavasAyashcha kAmAshchAShTaguNaH smR^itaH || 9||tachchhrutvA sevakenApi prakupyoktaM \-\-nAtha \! yasya svAmino gR^ihe etAdR^ishI bhAryA tatra sevakena kathaM sthAtavyam \? yatra cha pratikShaNaM gR^ihiNI sevakasya mukhaM jighrati | tato.asAv utthAya chalitaH | sAdhunA cha yatnAt prabodhya dhR^itaH | ato.ahaM bravImi \-\-utpannAmApadamityAdi |tato yadbhaviShyeNoktam \-\-yad abhAvi na tad bhAvi bhAvi chen na tad anyathA |iti chintA\-viSha\-ghno.ayamagadaH kiM na pIyate || 10||tataH prAtarjAlena baddhaH pratyutpannamatirmR^itavad AtmAnaM sandarshya sthitaH | tato jAlAd apasArito yathAshaktyutplutya gabhIraM nIraM praviShTaH | yadbhaviShyashcha dhIvaraiH prApto vyApAditaH | ato.ahaM bravImi \-\-anAgata\-vidhAtA cha ityAdi | tad yathAhamanyaM hradaM prApnomi tathA kriyatAm |haMsAv AhatuH \-\-jalAshayAntare prApte tava kushalam | sthale gachchhataste ko vidhiH \?kUrma Aha \-\-yathAhaM bhavadbhyAM sahAkAsha\-vartmanA yAmi\, tathA vidhIyatAm |haMsAv brUtaH \-\-kathamupAyaH sambhavati \?kachchhapo vadati \-\-yuvAbhyAM cha~nchu\-dhR^itaM kAShTha\-khaNDamekaM mayA mukhenAvalambitavyam | tatashcha yuvayoH pakSha\-balena mayApi sukhena gantavyam |haMsau brUtaH \-\-sambhavatyeSha upAyaH | kintu \-\-upAyaM chintayet prAj~no hyapAyamapi chintayet |pashyato baka\-mUrkhasya nakulairbhakShitAH sutAH || 11||kUrmaH pR^ichchhati\-\-kathametat \?tau kathayataH \-\-kathA 4astyuttarA\-pathe gR^idhrakUTa\-nAmni parvate mahAn pippala\-vR^ikShaH | tatrAneke bakA nivasanti | tasya vR^ikShasyAdhastAd vivare sarpastiShThati | sa cha bakAnAM bAlApatyAni khAdati | atha shokArtAnAM vilApaM shrutvA kenachid

Page 54: Hitopadesha_itx

vR^iddha\-bakenAbhihitaM \-\-bho evaM kuruta\, yUyaM matsyAn upAdAya nakula\-vivarAd Arabhya sarpa\-vivaraM yAvat\-pa~Nkti\-krameNa ekaikasho vikirata | tatastad\-AhAra\-lubdhairnakulairAgatya sarpo draShTavyaH | svabhAva\-dveShAd vyApadayitavyashcha | tathAnuShThite sati tad vR^ittam |atha nakulairvR^ikShopari baka\-shAvakAnAM rAvaH shrutaH | pashchAt tad\-vR^ikShamAruhya baka\-shAvakAH khAditAH | ata AvAM brUvaH \-\-upAyaM chintayan ityAdi |AvAbhyAM nIyamAnaM tvAmavalokya lokaiH kiMchid vaktavyameva | yadi tvamuttaraM dAsyasi\, tadA tvan\-maraNam | tat sarvathaiva sthIyatAm |kUrmo vadati \-\-kimahamaprAj~naH \? nAhamuttaraM dAsyAmi | na kimapi mayA vaktavyam | tathAnuShThite tathA\-vidhaM kUrmamAlokya sarve go\-rakShakAH pashchAd dhAvanti\, vadanti cha \-\-aho \! mahad Ashcharyam \! pakShibhyAM kUrmo nIyate |kashchid vadati \-\-yadyayaM kUrmaH patati\, tadAtraiva paktvA khAditavyaH |kashchid vadati \-\-sarasastIre dagdhvA khAditavyo.ayam |kashchid vadati \-\-gR^ihaM nItvA bhakShaNIyaH | iti |tad\-vachanaM shrutvA sa kUrmaH kopAviShTo vismR^ita\-pUrva\-saMskAraH prAha \-\-yuShmAbhirbhasma bhakShitavyamiti vadann eva patitastairvyApAditashcha | ato.ahaM bravImi \-\-suhR^idAM hita\-kAmAnAmityAdi |atha praNidhirbakastatrAgatyovAcha \-\-deva \! prAg eva mayA nigaditaM durga\-shodha hi pratikShaNaM kartavyamiti | tachcha yuShmAbhirna kR^itaM\, tad\-anavadhAnasya phalamidamanubhUtam | durga\-dAho meghavarNena vAyasena gR^idhra\-pratyuktena kR^itaH | rAjA niHshvasyAha \-\-praNayAd upakArAd vA yo vishvasiti shatruShu |sa supta iva vR^ikShAgrAt patitaH pratibudhyate || 12||atha praNidhiruvAcha \-\-ito durgadAhaM vidhAya\, yadA yato meghavarNastadA chitravarNena prasAditenoktam \-\-ayaM meghavarNo.atra karpUra\-dvIpa\-rAjye \-\-bhiShichyatAm | tathA choktam \-\-kR^ita\-kR^ityasya bhR^ityasya kR^itaM naiva praNAshayet |phalena manasA vAchA dR^iShTyA chainaM praharShayet || 13||chakravAko brUte \-\-deva \! shrutaM yat praNidhiH kathayati \?rAjA prAha\-\-tatastataH \?praNidhiruvAcha \-\-tataH pradhAna\-mantriNA gR^idhreNAbhihitam \-\-deva \! nedamuchitam | prasAdAntaraM kimapi kriyatAm | yataH \-\-avichArayato yukti\-kathanaM tuSha\-khaNDanam |nIcheShUpakR^itaM rAjan bAlukAsv iva mUtritam || 14||mahatAmAspade nIchaH kadApi na kartavyaH | tathA choktam \-\-nIchaH shlAghya\-padaM prApya svAminaM hantumichchhati |mUShiko vyAghratAM prApya muniM hantuM gato yathA || 15||chitravarNaH pR^ichchhati\-\-kathametat \?mantrI kathayati \-\-kathA 5asti gautamasya maharShestapovane mahAtapA nAma muniH | tatra tena Ashrama\-saMnidhAne mUShika\-shAvakaH kAka\-mukhAd bhraShTo dR^iShTaH | tato dayA\-yuktena tena muniA nIvAra\-kaNaiH saMvardhitaH | tato biDAlastaM mUShikaM khAditumupadhAvati | tamavalokya mUShikastasya muneH kroDe pravivesha | tato muninoktam \-\-mUShika \! tvaM mArjAro bhava | tataH sa biDAlaH kukkuraM dR^iShTvA palAyate | tato muninoktaM \-\-kukkurAd bibheShi\, tvameva kukkuro bhava | sa cha kukkuro vyAghrAd bibheti tatastena muninA kukkuro vyAghraH kR^itaH |atha taM vyAghraM munirmUShiko.ayamiti pashyati | atha taM muniM vyAghraM cha dR^iShTvA sarve vadanti \-\-anena muninA mUShiko vyAghratAM nItaH | etachchhrutvA sa\-vyatho vyAghro.achintayat \-\-yAvad anena muninA sthIyate\, tAvad idaM me svarUpAkhyAnamakIrtikaraM na palAyiShyate ityAlochya mUShikastaM muniM hantuM gataH | tato muninA taj j~nAtvA.apunarmUShiko bhava ityuktvA

Page 55: Hitopadesha_itx

mUShika eva kR^itaH | ato.ahaM bravImi \-\-nIchaH shlAghya\-padaM prApyetyAdi ||aparaM cha\, deva \! sukaramidamiti na mantavyam | shR^iNu \-\-bhakShayitvA bahUn matsyAn uttamAdhama\-madhyamAn |atilobhAd bakaH pashchAn mR^itaH karkaTaka\-grahAt || 16||chitravarNaH pR^ichchhati\-\-kathametat \?mantrI kathayati \-\-kathA 6asti mAlava\-viShaye padmagarbhAbhidhAnaM saraH | tatraiko vR^iddho bakaH sAmarthya\-hIna udvignamivAtmAnaM darshayitvA sthitaH | sa cha kenachit kulIraNe dUrAd eva dR^iShTaH | pR^iShTashcha \-\-kimiti bhavAn atrAhAra\-tyAgena tiShThati \?bakenoktam \-\-matsyA mama jIvana\-hetavaH | te kaivartairAgatya vyApAdayitavyA iti vArtA nagaropAnte mayA shrutA | ato vartanAbhAvAd evAsman maraNamupasthitamiti j~nAtvAhAre \-\-pyanAdaraH kR^itaH | tato matsyairAlochitam \-\-iha samaye tAvad upakAraka evAyaM lakShyate | tad ayameva yathA\-kartavyaM pR^ichchhyatAm | tathA choktam \-\-upakartrAriNA sandhirna mitreNApakAriNA |upakArApakAro hi lakShyaM lakShaNametayoH || 17||matsyA UchuH \-\-bho baka \! ko.atra asmAkaM rakShanopAyaH \?bako brUte \-\-asti rakShaNopAyo jalAshayAntarAshrayaNam | tatrAhamekaikasho yuShmAn nayAmi |matsyA AhuH \-\-evamastu | tato.asau duShTa\-bakastAn matsyAn ekaikasho nItvA khAdati | anantaraM kulIrastamuvAcha \-\-bho baka \! mAmapi tatra naya | tato bako.apyapUrva\-kulIra\-mAMsArthI sAdaraM taM nItvA sthale dhR^itavAn | kulIro.api mastya\-kaNTakAkIrNaM taM sthalamAlokyAchintayat \-\-hA hato.asmi manda\-bhAgyaH | bhavatu idAnIM samayochitaM vyavahariShyAmi | yataH \-\-tAvad bhayena bhetavyaM yAvad bhayamanAgatam |AgataM tu bhayaM dR^iShTvA praharatvayamabhItivat || 18||kiM cha \-\-abhiyukto yadA pashyen na ki~nchid gatimAtmanaH |yudhyamAnastadA prAj~no mriyate ripuNA saha || 19||ityAlochya sa kulIrakastasya bakasya grIvAM chichchheda | atha sa bakaH pa~nchatvaM gataH | ato.ahaM bravImi \-\-bhakShayitvA bahUn matsyAn ityAdi |tatashchitravarNo.avadat \-\-shR^iNu tAvan mantrin \! mayaitad Alochitam | asti yad atrAvasthitenAnena meghavarNena rAj~nA yAvanti vastUni karpUra\-dvIpasyottamAni tAvantyasmAkamupanetavyAni | tenAsmAbhirmahA\-sukhena vindhyAchale sthAtavyam | dUradarshI vihasyAha \-\-deva \!anAgatavatIM chintAM kR^itvA yastu prahR^iShyati |sa tiraskAramApnoti bhagna\-bhANDo dvijo yathA || 20||rAjAha\-\-kathametat \?mantrI kathayati\-\-\-kathA 7asti devI\-koTa\-nAmni nagare devasharmA nAma brAhmaNaH | tena mahAviShuvat\-sa~NkrAntyAM saktupUrNasharAva ekaH prAptaH | tatastamAdAyAsau kumbhakArasya bhANDapUrNa\-maNDapaika\-deshe raudreNAkulitaH suptaH | tataH saktu\-rakShArthaM haste daNDamekamAdAyAchintayat \-\-adyAhaM saktusharAvaM vikrIya dasha kapardakAn prApsyAmi\, tadAtraiva taiH kapardakairghaTasharAvAdikamupakrIyAnekadhA vR^iddhaistad\-dhanaiH punaH punaH pUrga\-vastrAdimupakrIya\, vikrIya lakSha\-sa~NkhyAni dhanAni kR^itvA\, vivAha\-chatuShTayaM kariShyAmi | anantaraM tAsu sva\-patnIShu yA rUpa\-yauvanavatI tasyAmadhikAnurAgaM kariShyAmi | sapatnyo yadA dvandvaM kariShyAmi\, tadA kopAkulo.ahaM tAH sarvA laguDena tADayiShyAmItyabhidhAya tena laguDaH prakShiptaH | tena saktusharAvashchUrNito bhANDAni cha bahUni bhagnAni | tatastena shabdenAgatena kumbhakAreNa tathA\-vidhAni bhANDAnyavalokya\, brAhmaNastiraskR^ito maNDapAd bahiShkR^itashcha | ato.ahaM bravImi \-\- anAgatavatIM chintAmityAdi |

Page 56: Hitopadesha_itx

tato rAjA rahasi gR^idhramuvAcha \-\-tAta \! yathA kartavyaM tathopadisha |gR^idhro brUte \-\-madoddhatasya nR^ipateH prakIrNasyeva dantinaH |gachchhantyunmArga\-yAtasya netAraH khalu vAchyatAm || 21||shR^iNu deva \! kimasmAbhirbala\-darpAd durgaM bhagnam \? uta tava pratApAdhiShThitenopAyena \?rAjAha \-\-bhavatAmupAyena |gR^idhro brUte \-\-yadyasmad\-vachanaM kriyate\, tadA sva\-deshe gamyatAm | anyathA varShA\-kAle prApte punastulya\-balena vigrahe satyasmAkaM para\-bhUmiShThAnAM sva\-desha\-gamanamapi durlabhaM bhaviShyati | tat\-sukha\-shobhArthaM sandhAya gamyatAm | durgaM bhagnaM\, kIrtishcha labdheva | mama saMmataM tAvad etat | yataH \-\-yo hi dharmaM puraskR^itya hitvA bhartuH priyApriye |apriyANyAha pathyAni tena rAjA sahAyavAn || 22||anyachcha \-\-suhR^id\-balaM tathA rAjyamAtmAnaM kIrtimeva cha |yudhi sandehadolAsthaM ko hi kuryAd abAlishaH || 23||aparaM cha \-\-sandhimichchhet samenApi sandigdho vijayo yudhi |nahi saMshayitaM kuryAd ityuvAcha bR^ihaspatiH || 24||api cha \-\-yuddhe vinAsho bhavati kadAchid ubhayorapi |sundopa\-sundAv anyonyaM naShTau tulya\-balau na kim || 25||rAjovAcha\-\-kathametat \?mantrI kathayati \-\-kathA 8purA daityau sahodarau sundopasunda\-nAmAnau mahatA kAya\-kleshena trailokya\-rAjya\-kAmanayA chirAchchandra\-shekharamArAdhitavantau | tatastayorbhagavAn parituShTaH san varaM varayatamityuvAcha | anantaraM tayoH kaNThAdhiShThitAyAH sarasvatyAH prabhAvAt tAv anyad vaktu\-kAmAv anyad\-abhihitavantau \-\-yadyAvayorbhavAn parituShTastadA sva\-priyAM pArvatIM parameshvaro dadAtu |atha bhagavatA kruddhena varadAnasyAvashyakatayA\, vichAra\-mUDhayoH pArvatI pradattA | tatastasyA rUpa\-lAvaNya\-lubdhAbhyAM\, jagad\-ghAtibhyAM masasotsukAbhyAM\, pApa\-timirAbhyAm\, mametyanyonyaM kalahAyamAnAbhyAM\, pramANa\-puruShaH kashchit pR^ichchhyatAmiti matau kR^itAyAM\, sa eva bhaTTArako vR^iddha\-dvija\-rUpaH samAgatya tatropasthitaH | anantaraM \-\-AvAbhyAmiyaM sva\-bala\-labdhA\, kasyeyamAvayorbhavati iti brAhmaNamapR^ichchhatAm | brAhmaNo brUte \-\-j~nAna\-shreShTho dvijaH pUjyaH kShatriyo balavAn api |dhana\-dhAnyAdhiko vaishyaH shUdrastu dvija\-sevayA || 26||tad yuvAM kShAtra\-dharmAnugau | yudda eva yuvayorniyama ityabhihite sati sAdhUktamaneneti kR^itvAnyonya\-tulya\-vIryau\, sama\-kAlamanyonya\-ghAtena vinAshamupAgatau | ato.ahaM bravImi \-\-sandhimichchhet samenApi ityAdi |rAjAha \-\-tat prAg eva kiM nedamupadiShTaM bhavadbhiH \?mantrI brUte \-\-tadA mad\-vachanaM kimavasAna\-paryantaM shrutaM bhavadbhiH \? tadApi mama saMmatyA nAyaM vigrahArambhaH | yataH \-\-sAdhu\-guNa\-yukto.ayaM hiraNyagarbho na vigrAhyaH | tathA choktaM \-\-satyArthau dhArmiko.anAryo bhrAtR^i\-sa~NhAtavAn balI |aneka\-yuddha\-vijayI sandheyAH sapta kIrtitAH || 27||satyo.anupAlayan satyaM sandhito naiti vikriyAm |prANa\-bAdhe \-\-pi suvyaktamAryo nAyAtyanArthatAm || 28||dhArmikasyAbhiyuktasya sarva eva hi yudhyate |prajAnurAgAd dharmAchcha duHkhochchhedyo hi dhArmikaH || 29||sandhiH kAryo.apyanAryeNa vinAshe samupasthite |vinA tasyAshrayeNAryo na kuryAt kAla\-yApanam || 30||saMhatatvAd yathA veNurniviDaiH kaNTakairvR^itaH |na shakyate samuchchhettuM bhrAtR^i\-sa~NghAtavAMstathA || 31||

Page 57: Hitopadesha_itx

balinA saha yoddhavyamiti nAsti nidarshanam |prativAtaM na hi ghanaH kadAchid upasarpati || 32||jamadagneH sutasyeva sarvaH sarvatra sarvadA |aneka\-yuddha\-jayinaH pratApAd eva bhajyate || 33||aneka\-yuddha\-vijayI sandhAnaM yasya gachchhati |tat\-pratApena tasyAshu vashamAyAnti shatravaH || 34||tatra tAvad bahubhirguNairupetaH sandheyo.ayaM rAjA | chakravAko.avadat \-\-praNidhe \! sarvamavagatam | vraja | punarAgamiShyasi |atha rAjA hiraNyagarbhashchakravAkaM pR^iShThavAn \-\-mantrin \! asandheyAH kati \? tAn shrotumichchhAmi | mantrI brUte \-\-deva \! kathayAmi | shR^iNu \-\-bAlo vR^iddho dIrgha\-rogI tathAj~nAti\-bahiShkR^itaH |bhIruko bhIruka\-jano lubdho lubdha\-janastathA || 35||virakta\-prakR^itishchaiva viShayeShv atisaktimAn |aneka\-chitta\-mantrastu deva\-brAhmaNa\-nindakaH || 36||daivopahatakashchaiva tathA daiva\-parAyaNaH |durbhikSha\-vyasanopeto bala\-vyasana\-sa~NkulaH || 37||adeshastho bahu\-ripuryuktaH kAlena yashcha na |satya\-dharma\-vyapetashcha viMshatiH puruShA amI || 38||etaiH sandhiM na kurvIta vigR^ihNIyAt tu kevalam |ete vigR^ihyamANA hi kShipraM yAnti riporvasham || 39||bAlasyAlpa\-prabhAvatvAn na loko yoddhumichchhati |yuddhAyuddha\-phalaM yasmAj j~nAtuM shakto na bAlishaH || 40||utsAha\-shakti\-hInatvAd vR^iddho dIrghAmayastathA |svaireva paribhUyete dvAv apyetAv asaMshayam || 41||sukha\-chchhedyo hi bhavati sarva\-j~nAti\-bahiShkR^itaH |ta evainaM vinighnanti j~nAtayastv Atma\-sAtkR^itAH || 42||bhIruryuddha\-parityAgAt svayameva praNashyati |tathaiva bhIru\-puruShaH sa~NgrAme tairvimuchyate || 43||lubdhasyAsaMvibhAgitvAn na yudhyante \-\-nujIvinaH |lubdhAnujIvI taireva dAna\-bhinnairnihanyate || 44||santyajyate prakR^itibhirvirakta\-prakR^itiryudhi |sukhAbhiyojyo bhavati viShayev atisaktimAn || 45||aneka\-chitta\-mantrastu dveShyo bhavati mantriNAm |anavasthita\-chittatvAt karyataH sa upekShyate || 46||sadAdharma\-balIyastvAd deva brAhmaNa\-nindakaH |vishIryate svayaM hyeSha daivopahatakastathA || 47||sampatteshcha vipatteshcha daivameva hi kAraNam |iti daivaparo dhyAyann AtmanA na vicheShTate || 48||durbhikSha\-vyasanI chaiva svayameva viShIdati |bala\-vyasana\-saktasya yoddhuM shaktirna jAyate || 49||adesha\-stho hi ripuNA svalpakenApi hanyate |grAho.alpIyAn api jale jalendramapi karShati || 50||bahu\-shatrustu santrastaH shyena\-madhye kapotavat |yenaiva gachchhati pathA tenaivAshu vipadyate || 51||akAla\-yukta\-sainyastu hanyate kAla\-yodhinA |kaushikena hata\-jyotirnishItha iva vAyasaH || 52||satya\-dharma\-vyapetena sandadhyAn na kadAchana |sa sandhito.apyasAdhutvAd achirAd yAti vikriyAm || 53||aparamapi kathayAmi \-\-sandhi\-vigraha\-yAnAsana\-saMshraya\-dvaidhI\-bhAvAH ShADguNyam | karmaNAmArambhopAyaH | puruSha\-dravya\-sampat | desha\-kALa\-vibhAgaH | vinipAta\-pratIkAraH | kArya\-siddhishcheti pa~nchA~Ngo mantraH | sAma\-dAna\-bheda\-daNDAshchatvAra upAyAH | utsAha\-shaktiH\, mantra\-shaktiH\, prabhu\- shaktishcheti shakti\-trayam | etat sarvamAlochya nityaM vijigIShavo bhavanti mahAntaH | yataH \-\-yA hi prANa\-parityAga\-mUlyenApi na labhyate |sA shrIrnItividaM pashya cha~nchalApi pradhAvati || 54||

Page 58: Hitopadesha_itx

yathA choktaM \-\-vittaM sadA yasya samaM vibhaktaMgUDhashcharaH saMnibhR^itashcha mantraH |nachApriyaM prANiShu yo bravItisa sAgarAntAM pR^ithivIM prashAsti || 55||kintu deva yadyapi mahA\-mantriNA gR^idhreNa sandhAnamupanyastaM\, tathApi tena rAj~nA samprati bhUta\-jaya\-darpAn na mantavyam | deva \! tad evaM kriyatAM | siMhala\-dvIpasya mahAbalo nAma sAraso rAjAsman\-mitraM jambudvIpe kopaM janayatu | yataH \-\-suguptimAdhAya susaMhatenabalena vIro vicharann arAtim |santApayed yena samaM sutaptastaptena sandhAnamupaiti taptaH || 56||rAj~nA evamastv iti nigadya vichitra\-nAmA bakaH sugupta\-lekhaM dattvA siMhala\-dvIpaM prahitaH |atha praNidhiH punarAgatyovAcha \-\-deva \! shrUyatAM tAvat tatratya\-prastAvaH |evaM tatra gR^idhreNoktam \-\-deva \! meghavarNastatra chiramuShitaH | sa vetti kiM sandheya\-guNa\-yukto hiraNyagarbho rAjA\, na vA \? iti |tato.asau meghavarNashchitravarNena rAj~nA samAhUya pR^iShTaH \-\-vAyasa \! kIdR^isho hiraNyagarbho rAjA \? chakravAko mantrI vA kIdR^ishaH \?vAyasa uvAcha \-\-deva \! sa hiraNyagarbho rAjA yudhiShThira\-samo mahAshayaH satya\-vAk | chakravAka\-samo mantrI na kvApyavalokyate |rAjAha \-\-yadyevaM tadA kathamasau tvayA va~nchitaH \?vihasya meghavarNaH prAha \-\-deva \!vishvAsa\-pratipannAnAM va~nchane kA vidagdhatA |a~NkamAruhya suptaM hi hatvA kiM nAma pauruSham || 57||shR^iNu deva \! tena mantriNAhaM prathama\-darshane evaM vij~nAtaH\, kintu mahAshayo.asau rAjA\, tena mayA vipralabdhaH | tathA choktam \-\-Atmaupamyena yo vetti durjanaM satya\-vAdinam |sa tathA va~nchyate dhUrtairbrAhmaNAshchhAgato yathA || 58||rAjovAcha \-\-kathametat \?meghavarNaH kathayati \-\-kathA 9asti gautamasyAraNye prastuta\-yaj~naH kashchid brAhmaNaH | sa cha yaj~nArthaM grAmAntarAchchhAgamupakrIya\, skandhe nItvA\, gachchha dhUrta\-trayeNAvalokitaH | tataste dhUrtAH \-\-yadyeSha chhAgaH kenApyupAyena labhyate\, tadA mati\-prakarSho bhavatIti samAlochya\, vR^ikSha\-traya\-tale kroshAntareNa tasya brAhmaNasyAgamanaM pratIkShya pathi sthitAH |tatraikena dhUrtena gachchhan sa brAhmaNo.abhihitaH \-\-bho brAhmaNa \! kimiti tvayA kukkuraH skandhenohyate |vipreNoktaM \-\-nAyaM shvA\, kintu yaj~na\-chchhAgaH |athAntara\-sthitenAnyena dhUrtena tathaivoktam | tad AkarNya brAhmaNashchhAgaM bhUmau nidhAya muhurnirIkShya\, punaH skandhe kR^itvA dolAyamAna\-matishchalitaH | yataH \-\-matirdolAyate satyaM satAmapi khaloktibhiH |tAbhirvishvAsitashchAsau mriyate chitrakarNavat || 59||rAjAha\-\-kathametat \?sa kathayati \-\-kathA 10asti kasmiMshchid vanoddeshe madotkaTo nAma siMhaH | tasya sevakAstrayaH kAko vyAghro jambukashcha | atha tairbhramadbhiH sArtha\-bhraShTaH kashchid uShTro dR^iShTaH | pR^iShTashcha \-\-kuto bhavAn AgataH sArthAd bhraShTaH \?sa chAtma\-vR^ittAntamakathayat | tatastairnItvA siMhAyAsau samarpitaH | tena chAbhaya\-vAchaM dattvA\, chitrakarNa iti nAma kR^itvA sthApitaH |atha kadAchit siMhasya sharIra\-vaikalyAd bhUri\-vR^iShTi\-kAraNAchchAhAramalabhamAnAste vyagrA babhUvuH | tatastairAlochitam |

Page 59: Hitopadesha_itx

chitrakarNameva yathA svAmI vyApAdayati tathAnuShThIyatAm | kimanena kaNTaka\-bhujAsmAkam \?vyAghra uvAcha \-\-svAminAbhaya\-vAchaM dattvAnugR^ihIto.ayaM\, tat kathamevaM sambhavati \?kAko brUte \-\-iha samaye parikShINaH svAmI pApamapi kariShyati | yataH \-\-tyajet kShudhArtA mahilA svaputraMkhAdet kShudhArtA bhujagI svamaNDam |bubhukShitaH kiM na karoti pApaMkShINA narA niShkaruNA bhavanti || 60||anyachcha \-\-mattaH pramattashchonmattaH shrAntaH kruddho bubhukShitaH |lubdho bhIrustvarA\-yuktaH kAmukashcha na dharma\-vit || 61||iti sa~nchintya sarve siMhAntikaM jagmuH | siMhenoktam \-\-AhArArthaM ki~nchit prAptam \?tairuktam \-\-deva \! yatnAd api prAptaM ki~nchit \?siMhenoktaM \-\-ko.adhunA jIvanopAyaH \?kAko vadati \-\-deva \! svAdhInAhAra\-parityAgAt sarva\-nAsho.ayamupasthitaH \?siMhenoktam \-\-atrAhAraH kaH svAdhInaH \?kAkaH karNe kathayati \-\-chitrakarNa iti | siMho bhUmiM spR^iShTvA karNau spR^ishati | abravIchcha \-\-abhaya\-vAchaM dattvA dhR^ito.ayamasmAbhiH | tat kathamevaM sambhavati \? tathA hi \-\-na bhUta\-dAnaM na suvarNa\-dAnaMna go\-pradAnaM na tathAnna\-dAnam |yathA vadantIha mahA\-pradAnaMsarveShu dAneShv abhaya\-pradAnam || 62||anyachcha \-\-sarva\-kAma\-samR^iddhasya ashvamedhasya yat phalam |tat\-phalaM labhate samyag rakShite sharaNAgate || 63||kAko brUte \-\-nAsau svAminA vyApAdayitavyaH | kintv asmAbhireva tathA kartavyaM\, yathAsau sva\-deha\-dAnama~NgIkaroti |siMhastachchhrutvA tUShNIM sthitaH | tato.asau labdhAvakAshaH kUTaM kR^itvA sarvAn AdAya siMhAntikaM gataH | atha kAkenoktaM \-\-deva \! yatnAd apyAhAro na prAptaH | anekopavAsa\-kliShTashcha svAmI | tad idAnIM madIya\-mAMsamupabhujyatAm | yataH \-\-svAmi\-mUlA bhavantyeva sarvAH prakR^itayaH khalu |samUleShv api vR^ikSheShu prayatnaH saphalo nR^iNAm || 64||siMhenoktaM \-\-bhadra \! varaM prANa\-parityAgo\, na punarIdR^ishe karmaNi pravR^ittiH |jambukenApi tathoktam | tataH siMhenoktaM \-\-maivam |atha vyAghreNoktaM \-\-mad\-dehena jIvatu svAmI |siMhenoktaM \-\-na kadAchid evamuchitam |atha chitrakarNo.api jAta\-vishvAsastathaivAtma\-deha\-dAnamAha \-\-tatastad\-vachanAt tena vyAghreNAsau kukShiM vidArya vyApAditaH | sarvairbhakShitashcha | ato.ahaM bravImi \-\-matirdolAyate satyamityAdi |tatastR^itIya\-dhUrta\-vachanaM shrutvA\, sva\-mati\-bhramaM nishchitya chhAgaM tyaktvA\, brAhmaNaH snAtvA gR^ihaM yayau | chhAgashcha tairdhUrtairnItvA bhakShitaH | ato.ahaM bravImi \-\-Atmaupamyena yo vettItyAdi |rAjAha \-\-meghavarNa \! kathaM shatru\-madhye tvayA suchiramuShitam \? kathaM vA teShAmanunayaH kR^itaH \?meghavarNa uvAcha \-\-deva \! svAmi\-kAryArthitayA sva\-prayojana\-vashAd vA kiM kiM na kriyate \? pashya \-\-loko vahati kiM rAjan na mUrdhnA dagdhumindhanam |kShAlayantyapi vR^ikShA~NghriM nadI\-velA nikR^intati || 65||tathA choktam \-\-skandhenApi vahechchhatrUn kAryamAsAdya buddhimAn |

Page 60: Hitopadesha_itx

yathA vR^iddhena sarpeNa maNDUkA vinipAtitAH || 66||rAjAha \-\-kathametat \?meghavarNaH kathayati \-\-kathA 11asti jIrNodyAne manda\-viSho nAma sarpaH | so.atijIrNatayA svAhAramapyanveShTumakShamaH saras\-tIre patitvA sthitaH | tato dUrAd eva kenachin maNDUkena dR^iShTaH\, pR^iShTashcha \-\-kimiti tvAmAhAraM nAnviShyati \?sarpo.avadat \-\-gachchha bhadra \! kiM te mama manda\-bhAgyasya vR^ittAnta\-prashnena \? tataH sa~njAta\-kautukaH sa cha bhekaH sarvathA kathyatAmityAha | sarpo.apyAha \-\-bhadra \! pura\-vAsinaH shrotriyasya kauNDinyasya putro viMshati\-varSha\-deshIyaH sarva\-guNa\-sampanno durdaivAn mayA nR^ishaMsena daShTaH | tatastaM sushIla\-nAmAnaM putraM mR^itamavalokya\, shokena mUrchchhitaH kauNDinyaH pR^ithivyAM luloTha | anantaraM brahmapura\-vAsinaH sarve bAndhavAstatrAgatyopaviShTAH | tathA choktam \-\-utsave vyasane yuddhe durbhikShe rAShTra\-viplave |rAja\-dvAre shmashAne cha yastiShThati sa bAndhavaH || 67||tatra kapilo nAma snAtako.avadat \-\-are kauNDinya \! mUDho.asi yenaivaM vilapasi | shR^iNu \-\-kroDIkaroti prathamaM yadA jAtamanityatA |dhAtrIva jananI pashchAt tadA shokasya kaH kramaH || 68||tathA cha \-\-kva gatAH pR^ithivI\-pAlAH sa\-sainya\-bala\-vAhanAH |viyoga\-sAkShiNI yeShAM bhUmiradyApi tiShThati || 69||tathA cha \-\-jAtasya hi dhruvo mR^ityurdhruvaM janma mR^itasya cha |adya vAbda\-shatAnte vA mR^ityurvai prANinAM dhruvaH || 70||aparaM cha \-\-kAyaH saMnihitApAyaH sampadaH padamApadAm |samAgamAH sApagamAH sarvamutpAdi bha~Nguram || 71||pratikShaNamayaM kAyaH kShIyamANo na lakShyate |Amakumbha ivAmbhaH\-stho vishIrNaH san vibhAShyate || 72||AsannataratAmeti mR^ityurjantordine dine |AghAtaM nIyamAnasya vadhyasyeva pade pade || 73||yataH \-\-anityaM yauvanaM rUpaM jIvitaM dravya\-sa~nchayaH |aishvaryaM priya\-saMvAso muhyet tatra na paNDitaH || 74||yathA kAShThaM cha kAShThaM cha sameyAtAM mahodadhau |sametya cha vyapeyAtAM tadvad bhUta\-samAgamaH || 75||yathA hi pathikaH kashchichchhAyAmAshritya tiShThati |vishramya cha punargachchhed tadvad bhUta\-samAgamaH || 76||anyachcha \-\-pa~nchabhirnirmite dehe pa~nchatvaM cha punargate |svAM svAM yonimanuprApte tatra kA paridevanA || 77||yAvataH kurute jantuH sambandhAn manasaH priyAn |tAvanto.asya nikhanyante hR^idaye shoka\-sha~NkavaH || 78||nAyamatyanta\-saMvAso labhyate yena kenachit |api svena sharIreNa kimutAnyena kenachit || 79||api cha \-\-saMyogo hi viyogasya saMsUchayati sambhavam |anatikramaNIyasya janma mR^ityorivAgamam || 80||ApAta\-ramaNIyAnAM saMyogAnAM priyaiH saha |apathyAnAmivAnnAnAM pariNAmo hi dAruNaH || 81||aparaM cha \-\-vrajanti na nivartante srotAMsi saritAM yathA |AyurAdAya martyAnAM tathA rAtry\-ahanI sadA || 82||sukhAsvAda\-paro yastu saMsAre sat\-samAgamaH |

Page 61: Hitopadesha_itx

sa viyogAvasAnatvAd duHkhAnAM dhuri yujyate || 83||ata eva hi nechchhanti sAdhavaH sat\-samAgamam |yad\-viyogAsi\-lUnasya manaso nAsti bheShajam || 84||sukR^itAnyapi karmANi rAjabhiH sagarAdibhiH |atha tAnyeva karmANi te chApi pralayaM gatAH || 85||saMchintya saMchintya tamugra\-daNDaMmR^ityuM manuShyasya vichakShaNasya |varShAmbu\-siktA iva charma\-bandhAHsarve prayatnAH shithilIbhavanti || 86||yAmeva rAtriM prathamAmupaitigarbhe nivAsaM naravIra lokaH |tataH prabhR^ityaskhalita\-prayANaHsa pratyahaM mR^ityu\-samIpameti || 87||aj~nAnaM kAraNaM na syAd viyogo yadi kAraNam |shoko dineShu gachchhatsu vardhatAmapayAti kim || 88||tad bhadra \! tad AtmAnamanusandhehi | shoka\-charchAM cha parihara\, yataH \-\-akANDa\-pAta\-jAtAnAmastrANAM marma\-bhedinAm |gADha\-shoka\-prahArANAmachintaiva mahauShadham || 89||tatastad\-vachanaM nishamya\, prabuddha iva kauNDinya utthAyAbravIt | tad alamidAnIM gR^iha\-naraka\-vAsena vanameva gachchhAmi | kapilaH punarAha \-\-vane \-\-pi doShAH prabhavanti rAgiNAMgR^ihe \-\-pi pa~nchendriya\-nigrahastapaH |akutsite karmaNi yaH pravartatetrivR^itta\-rAgasya gR^ihaM tapovanam || 90||yataH \-\-duHkhito.api chared dharmaM yatra kutrAshrame rataH |samaH sarveShu bhUteShu na li~NgaM dharma\-kAraNam || 91||uktaM cha \-\-vR^itty\-arthaM bhojanaM yeShAM santAnArthaM cha maithunam |vAk satya\-vachanArthAya durgANyapi taranti te || 92||tathA hi \-\-AtmA nadI saMyamapuNya\-tIrthAsatyodakA shIla\-taTA dayormiH |tatrAbhiShekaM kuru pANDu\-putra \!na vAriNA shuShyati chAntarAtmA || 93||visheShatashcha \-\-janma\-mR^ityu\-jarA\-vyAdhi\-vedanAbhirupadrutam |saMsAramimamutpannamasAraM tyajataH sukham || 94||yataH \-\-duHkhamevAsti na sukhaM yasmAt tad upalakShyate |duHkhArtasya pratIkAre sukha\-saMj~nA vidhIyate || 95||kauNDinyo brUte \-\-evameva | tato.ahaM tena shokAkulena brAhmaNena shapto\, yad adyArabhya maNDUkAnAM vAhanaM bhaviShyatIti |kapilo brUte \-\-sampratyupadeshAsahiShNurbhavAn | shokAviShTaM te hR^idayam | tathApi kAryaM shR^iNu \-\-sa~NgaH sarvAtmanA tyAjyaH sa chet tyaktuM na shakyate |sa sadbhiH saha kartavyaH satAM sa~Ngo hi bheShajam || 96||anyachcha \-\-kAmaH sarvAtmanA heyaH sa ched dhAtuM na shakyate |sva\-bhAryAM prati kartavyaH saiva tasya hi bheShajam || 97||etachchhrutvA sa kauNDinyaH kapilopadeshAmR^ita\-prashAnta\-shokAnalo yathAvidhi daNDa\-grahaNaM kR^itavAn | ato brAhmaNa\-shApAn maNDUkAn voDhumatra tiShThAmi | anantaraM tena maNDUkena gatvA maNDUka\-nAthasya jAlapAda\-nAmno.agre tat kathitam | tato.asAv Agatya maNDUka\-nAthastasya sarpasya pR^iShThamArUDhavAn | sa cha sarpastaM pR^iShThe kR^itvA chitrapada\-kramaM babhrAma |

Page 62: Hitopadesha_itx

paredyushchalitumasamarthaM taM maNDUka\-nAthamavadat \-\-kimadya bhavAn manda\-gatiH \?sarpo brUte \-\-deva \! AhAra\-virahAd asamartho.asmi |maNDUka\-nAtho.avadat \-\-asmAd Aj~nayA maNDUkAn bhakShaya | tataH gR^ihIto.ayaM mahA\-prasAda ityuktvA kramasho maNDUkAn khAditavAn | atha nirmaNDUkaM saro vilokya maNDUka\-nAtho.api tena khAditaH | ato.ahaM bravImi \-\-skandhenApi vahechchhatrUn ityAdi | deva \! yAtv idAnIM purAvR^ittAkhyAna\-kathanaM sarvathA sandheyo.ayaM hiraNyagarbha\-rAjA sandhIyatAmiti me matiH |rAjovAcha \-\-ko.ayaM bhavato vichAraH \? yato jitastAvad ayamasmAbhiH | tato yadyasmat sevayA vasati\, tad AstAm | no ched vigR^ihyatAm |atrAntare jambUdvIpAd Agatya shukenoktaM \-\-deva \! siMhala\-dvIpasya sAraso rAjA samprati jambUdvIpamAkramyAvatiShThate |rAjA sa\-sambhramaM brUte \-\-kiM kim \?shukaH pUrvoktaM kathayati | gR^idhraH svagatamuvAcha \-\-sAdhu re chakravAka mantrin \! sAdhu \!rAjA sa\-kopamAha \-\-AstAM tAvad ayaM gatvA tameva sa\-mUlamunmUlayAmi |dUradarshI vihasyAha \-\-na sharan\-meghavat kAryaM vR^ithaiva ghana\-garjitam |parasyArthamanarthaM vA prakAshayati no mahAn || 98||aparaM cha \-\-ekadA na vigR^ihNIyAd bahUn rAjAbhighAtinaH |sa\-darpo.apyuragaH kITairbahubhirnAshyate dhruvam || 99||deva \! kimito vinA sandhAnaM gamanamasti \? yatastadAsmAkaM pashchAt prakopo.anena kartavyaH | aparaM cha \-\-yo.artha\-tattvamavij~nAya krodhasyaiva vashaM gataH |sa tathA tapyate mUDho brAhmaNo nakulAd yathA || 100||rAjAha\-\-kathametat \?dUradarshI kathayati \-\-kathA 11astyujjayinyAM mAdhavo nAma vipraH | tasya brAhmaNI prasUtA\, bAlApatyasya rakShArthaM brAhmaNamavasthApya sthAtuM gatA | atha brAhmaNAya rAj~naH pArvaNa\-shrAddhaM dAtumAhvAnamAgatam | tachchhrutvA brAhmaNo.api sahaja\-dAridryAd achintayat \-\-yadi satvaraM na gachchhAmi\, tadAnyA kashchichchhrutvA shrAddhaM grahIShyati | yataH \-\-Adeyasya pradeyasya kartavyasya cha karmaNaH |kShipramakriyamANasya kAlaH pibati tad\-rasam || 101||kintu bAlAkasyAtra rakShako nAsti | tat kiM karomi \? yAtu\, chira\-kAla\-pAlitamimaM nakulaM putra\-nirvisheShaM bAlaka\-rakShAyAM vyavasthApya gachchhAmi | tathA kR^itvA gataH | tatastena nakulena bAlaka\-samIpamAgachchhan kR^iShNa\-sarpo dR^iShTo vyApAdya kopAt khaNDaM khaNDaM kR^itvA bhakShitashcha | tato.asau nakulo brAhmaNamAyAntamavalokya rakta\-vilipta\-mukha\-padaH satvaramupagamya tach\-charaNayorluloTha | tataH sa viprastathA\-vidhaM dR^iShTvA mama bAlako.anena khAdita ityavadhArya nakulaH vyApAditavAn | anantaraM yAvad upasR^ityApatyaM pashyati brAhmaNastAvad bAlakaH susthaH svapiti sarpashcha vyApAditastiShThati | tatastamupakArakaM nakulaM nirIkShya\, bhAvita\-chetAH sa brAhmaNaH paraM viShAdamagamat | ato.ahaM bravImi \-\-yo.artha\-tattvamavij~nAya ityAdi | aparaM cha \-\-kAmaH krodhastathA lobho harSho mAno madastathA |ShaD\-vargamutsR^ijed enaM tasmiMstyakte sukhI nR^ipaH || 102||rAjAha \-\-mantrin \! eSha te nishchayaH \?mantrI brUte \-\-evameva | yataH \-\-smR^itistat\-paratArtheShu vitarko j~nAna\-nishchayaH |dR^iDhatA mantra\-guptishcha mantriNaH paramo guNaH || 103||tathA cha \-\-sahasA vidadhIta na kriyAmavivekaH paramApadAM padam |

Page 63: Hitopadesha_itx

vR^iNute hi vimR^ishya kAriNaMguNa\-lubdhAH svayameva sampadaH || 104||tad deva \! yadIdAnImasmad\-vachanaM kriyate\, tadA sandhAya gamyatAm | yataH \-\-yadyapyupAyAshchatvAro nirdiShTAH sadhya\-sAdhane |sa~NkhyA\-mAtraM phalaM teShAM siddhiH sAmni vyavasthitA || 105||rAjAha \-\-kathamevaM satvaraM sambhAvyate \?mantrI brUte \-\-deva \! satvaraM bhaviShyati | yataH \-\-mR^id\-ghaTavat sukha\-bhedyoduHsandhAnashcha durjano bhavati |sujanastu kanaka\-ghaTavaddurbhedyashchAshu sandheyaH || 106||aj~naH sukhamArAdhyaH sukhataramArAdhyate visheShaj~naH |j~nAna\-lava\-durvidagdhaM brahmApi naraM na ra~njayati || 107||karmAnumeyAH sarvatra parokSha\-guNa\-vR^ittayaH |tasmAt parokSha\-vR^ittInAM phalaiH karma vibhAvayet || 108||rAjAha \-\-alamuttarottareNa\, yathAbhipretamanuShThIyatAm | etan mantrayitvA gR^idhro mahAmantrI \-\-tatra yathArhaM kartavyamityuktvA durgAbhyantaraM chalitaH | tataH praNidhi\-bakenAgatya rAj~nI hiraNyagarbhasya niveditaM \-\-deva \! sandhi\-kartuM mahAmantrI gR^idhro.asmat\-samIpamAgachchhati |rAjahaMso brUte \-\-mantrin \! punarabhisandhinA kenachid atrAgamanam |sarvaj~no vihasyAha \-\-deva \! na sha~NkAspadametat | yato.asau mahAshayo dUradarshI | athavA sthitiriyaM manda\-matInAM\, kadAchichchha~Nkaiva na kriyate\, kadAchit sarvatra sha~NkA | tathA hi \-\-sarasi bahushastArAchchhAyekShaNAt pariva~nchitaHkumuda\-viTapAnveShI haMso nishAsvavichakShaNaH |na dashati punastArAsha~NkI divApi sitotpalaMkuhuka\-chakito lokaH satye \-\-pyapAyamapekShate || 109||durjana\-dUShita\-manasaH sujaneShv api nAsti vishvAsaH |bAlaH pAyasa\-dagdho dadhyapi phUtkR^itya bhakShayati || 110||tad deva \! yathA\-shakti tat\-pUjArthaM ratnopahArAdi\-sAmagrI susajjIkriyatAm | tathAnuShThite sati sa gR^idhro durga\-dvArAchchakravAkeNopagamya\, satkR^ityAnIya rAja\-darshanaM kArito dattAsane chopaviShTaH | chakravAka uvAcha \-\-mantrin \! yuShmad\-AyattaM sarvaM svechchhayopabhujyatAmidaM rAjyam \-\-rAjahaMso brUte \-\-evameva |dUradarshI kathayati \-\-evamevaitat | kintv idAnIM bahu\-prapa~ncha\-vachanaM niShparyojanam | yataH \-\-lubdhamarthena gR^ihNIyAt stabdhama~njali\-karmaNA |mUrkhaM chhandAnurodhena yAthAtathyena paNDitam || 111||anyachcha \-\-sad\-bhAvena haren mitraM sambhrameNa tu bAndhavAn |strI\-bhR^ityau dAna\-mAnAbhyAM dAkShiNyenetarAn janAn || 112||tad idAnIM sandhAtuM gamyatAm | mahA\-pratApashchitravarNo rAjA |chakravAko brUte \-\-yathA sandhAnaM kAryam | tad apyuchyatAm |rAjahaMso brUte \-\-kati prakArAH sandhInAM sambhavanti \?gR^idhro brUte \-\-kathayAmi shrUyatAm \-\-balIyasAbhiyuktastu nR^ipo nAnya\-pratikriyaH |ApannaH sandhimanvichchhet kurvANaH kAla\-yApanam || 113||kapAla upahArashcha santAnaH saMgatastathA |upanyAsaH pratIkAraH saMyogaH puruShAntaraH || 114||adR^iShTa\-nara AdiShTa AtmAmiSha upagrahaH |parikrayastathochchhinnastathA cha para\-dUShaNaH || 115||skandhopaneyaH sandhishcha ShoDashaH parakIrtitaH |iti ShoDashakaM prAhuH sandhiM sandhi\-vichakShaNAH || 116||kapAla\-sandhirvij~neyaH kevalaM sama\-sandhikaH |sampradAnAd bhavati ya upahAraH sa uchyate || 117||

Page 64: Hitopadesha_itx

santAna\-sandhirvij~neyo dArikA\-dAna\-pUrvakaH |sadbhistu sa~NgataH sandhirmaitrI\-pUrva udAhR^itaH || 118||yAvad AyuH\-pramANastu samAnArtha\-prayojanaH |sampattau vA vipattau vA kAraNairyo na bhidyate || 119||sa~NgataH sandhirevAyaM prakR^iShTatvAt suvarNavat |tathAnyaiH sandhi\-kushalaiH kA~nchanaH samudAhR^itaH || 120||Atma\-kAryasya siddhiM tu samuddishya kriyeta yaH |sa upanyAsa\-kushalairupanyAsa udAhR^itaH || 121||mayAsyopakR^itaM pUrvaM mamApyeSha kariShyati |iti yaH kriyate sandhiH pratIkAraH sa uchyate || 122||upakAraM karomyasya mamApyeSha kariShyati |ayaM chApi pratIkAro rAma\-sugR^iIvayoriva || 123||ekArthAM samyag uddishya yAtrAM yatra hi gachchhataH |susaMhita\-prayANastu sandhiH saMyoga uchyate || 124||Avayoryodha\-mukhyAbhyAM mad\-arthaH sAdhyatAmiti |yasmin paNaH prakriyate sa sandhiH puruShAntaraH || 125||tvayaikena madIyo.arthaH samprasAdhyastv asAv iti |yatra shatruH paNaM kuryAt so.adR^iShTa\-puruShaH smR^itaH || 126||yatra bhUmy\-eka\-deshena paNena ripurUrjitaH |sandhIyate sandhi\-vidbhiH sa chAdiShTa udAhR^itaH || 127||sva\-sainyena tu sandhAnamAtmAdiShTa udAhR^itaH |kriyate prANa\-rakShArthaM sarva\-dAnAd upagrahaH || 128||koshAMshenArdha\-koshena sarva\-koshena vA punaH |shiShTasya pratirakShArthaM parikraya udAhR^itaH || 129||bhuvAM sAravatInAM tu dAnAd uchchhinna uchyate |bhUmy\-uttha\-phala\-dAnena sarveNa para\-bhUShaNaH || 130||parichchhinnaM phalaM yatra pratiskandhena dIyate |skandhopaneyaM taM prAhuH sandhiM sandhi\-vichakShaNAH || 131||parasparopakArastu maitrI sambandhakastathA |upahArashcha vij~neyAshchatvArashchaiva sandhayaH || 132||eka evopahArastu sandhiretan mataM hi naH |upahArasya bhedAstu sarve \-\-nye maitra\-varjitAH || 133||abhiyoktA balI yasmAd alabdhvA na nivartate |upahArAd R^ite tasmAt saMdhiranyo na vidyate || 134||rAjAha \-\-bhavanto mahAntaH paNDitAshcha | tad atrAsmAkaM yathA\-kAryamupadishyatAm |dUradarshI brUte \-\-AH kimevamuchyate\?Adhi\-vyAdhi\-parItApAd adya shvo vA vinAshine |ko hi nAma sharIrAya dharmApetaM samAcharet || 135||jalAntashchandra\-chapalaM jIvitaM khalu dehinAm |tathA\-vidhamiti j~nAtvA shashvat\-kalyANamAcharet || 136||vAtAbhra\-vibhramamidaM vasudhAdhipatyamApAta\-mAtra\-madhuro viShayopabhogaH |prANAstR^iNAgra\-jala\-bindu\-samAna\-lolAdharmaH sakhA paramaho paraloka\-yAne || 137||mR^iga\-tR^iShNA\-samaM vIkShya saMsAraM kShaNa\-bha~Nguram |sajjanaiH sa~NgataM kuryAd dharmAya cha sukhAya cha || 138||tan mama saMmatena tad eva kriyatAm | yataH \-\-ashvamedha\-sahasraM cha satyaM cha tulayA dhR^itam |ashvamedha\-sahasrAd dhi satyameva vishiShyate || 139||ataH satyAbhidhAna\-divya\-puraHsaramanayorbhUpAlayoH kA~nchanAbhidhAnaH sandhirvidhIyatAm | sarvaj~no brUte \-\-evamastu | tato rAjahaMsena rAj~nA vastrAla~NkAropahAraiH sa mantrI dUradarshI pUjitaH | prahR^iShTa\-manAshchakravAkaM gR^ihItvA\, rAj~no mayUrasya saMnidhAnaM gataH | tatra chitravarNena rAj~nA sarvaj~no gR^idhra\-vachanAd bahu\-mAna\-dAna\-puraH\-saraM sambhAShitastathA\-vidhaM sandhiM svIkR^itya rAjahaMsa\-samIpaM prasthApitaH |

Page 65: Hitopadesha_itx

dUradarshI brUte \-\-deva \! siddhaM naH samIhitam | idAnIM svasthAnameva vindhyAchalaM vyAvR^itya pratigamyatAm | atha sarve sva\-sthAnaM prApya\, manAbhilaShitaM phalaM prApnuvann iti |viShNusharmenoktaM \-\-aparaM kiM kathayAmi\, tad uchyatAm |rAja\-putrA UchuH \-\-Arya \! tava prasAdAt sakala\-rAjya\-vyavahArA~NgaM jAtam | tataH sukhino bhUtA vayam |viShNu\-sharmovAcha \-\-yadyapyevaM tathApyaparamapIdamastu |sandhiH sarva\-mahI\-bhujAM vijayinAmastu pramodaH sadAsantaH santu nirApadaH sukR^itinAM kIrtishchiraM vardhatAm |nIti\-vAra\-vilAsinIva satataM vakShaH\-sthale saMsthitAvaktraM chumbatu mantriNAmaharaharbhUyAn mahAn utsavaH || 140||anyachchAstu \-\-prAleyAdreH sutAyAH praNaya\-nivasatishchandramauliH sa yAvadyAval lakShmIrmurArerjalada iva taDin mAnase visphurantI |yAvat svarNAchalo.ayaM dava\-dahana\-samo yasya sUryaH sphuli~NgastAvan nArAyaNena pracharatu rachitaH sa~Ngraho.ayaM kathAnAm || 141||kiM cha \-\-urvImuddAma\-sasyAM janayatu visR^ijan vAsavo vR^iShTimiShTAmiShTaistraiviShTapAnAM vidadhatu vidhivat prINanaM vipra\-mukhyAH |AkalpAntaM cha bhUyAt sthira\-samupachitA sa~NgatiH sajjanAnAMniHsheShaM yAntu shAntiM pishuna\-jana\-giro duHsahA vajra\-lepAH || 142||aparaM cha \-\-shrImAndhavalachandro.asau jIyAn mANDaliko ripUn |yenAyaM sa~Ngraho yatnAl lekhayitvA prachAritaH || 143||iti hitopadeshe sandhirnAma chaturthaH kathA\-sa~NgrahaH|| samAptashchAyaM hitopadeshaH ||##\medskip\hrule\obeylines\medskip{\rm Please send corrections to [email protected]}{\rm Last updated \today}\end{document}