EX LIBRIS
HENRY ROUSE VIETS
^Harvard Medical Library
in the Francis A.CountwayLibrary of Medicine ~~T$oston
VERITATEM P^RMEDICIXAM QJJ/EHAMUS
Jocwa/vaA^pw
HIERONYMI FRACASTORII
SYPHILISSIYE
MORBUS GALLICUS.
CARMENAD OPTIMARUM EDITIONUM FIDEM EDIDIT
NOTIS ETPROLEGOMENIS AD HISTORIAM MORBI
GALLICI FACIENTIBUS INSTRUXIT
SuiomaiB €\)onianU
PRAXEOS MEDICAE IN ACADEMIA MEDICA DRESDENSI
FROFESSOR.
LIPSIAEAPUD LEOPOLDUM VOSS.
1830.
V I R O
DE RE MEDICA OPTIME MERITO
GEORGIO CHRIST. THEOPHILOL.B.deWEDEKIND
MAGNO DUCI HASSIAE A CON9ILIIS INTIMIS ET ARCHIATBO
ETC. ETC. ETC.
DOCTORIS MEDICINAE ET CHIRURGIAEHONORES
ANTE HOS QUINQUAGINTA ANNOS
D. XXIV. M. IUNn MDCCLXXX
IN ALMA LITERARUM UNIVERSITATE
GOETTINGENSI
RITE A Q C E P T S
PIA MENTE GRATULATUR
ET HANC
CARMLNIS FRACASTORIANI EDITIONEM
D. D. D.
LVDOVICUS CHOULANT.
Digitized by the Internet Archive
in 2011 with funding from
Open Knowledge Commons and Harvard Medical School
http://www.archive.Org/details/hieronymifracastOOfrac
JL ertium hoc ipso anno excurrit saecu-
lum, ex quo Fracastorii carmen de Syphi-
lide primo quantum novimus typis excusum
est, ita ut illi nunc redeat fausto omine
saecularis solennitas. Quartum scilicet sae-
culum felicius auspicahitur, si semisaeculari
festo TIBI hodie celehrando gratulabundum
accedere ei licuerit. Ipsa carminis, cui
nullum post instauratas literas in latina lin-
gua par existere eruditi contendunt, con-
cinnitas et elegantia , et rei pertractatae his
diehus in scholis medicorum renovata gra-
vitas, novam eius editionem suadere vide-
hantur. In qua curanda id summae mihi
curae fuit, ut Fracastorii verba ad opti-
mos et antiquissimos textus restituta et pau-
cis illustrata exhiberet et ut Fracastoriana
memoria TUOQUE nomine non prorsus in-
digna videri posset aequis harum rerum ar-
bitris. TU vero , etsi parum haec assecu-
tus fuerim,
„NE NOSTROS CONTEMNE ORSUS MEDICUMQUE
UABOREM"!
C ONS PECTUS.
Prolegomena.
I. De origine morbi Gallici 1
II. Hieronymi Fracastorii vita 10
Fracastorii Syphilis.
Liber primus 19
Liber secundus 35
Liber tertius 51
Notae #66.
I.
DE OBIGINE MORBI GALLICI.
JjIorbus Gallicus, quem Fracastorius primus om-
nium quantum novimus Syphilidem dixit, dubiae
est originis,quam scilicet maxime variam varii au-
ctores ei attribuerunt. Alii morbum ex America
nuper detecta derivabant atque a Columbo na-
vigatore eiusque sociis in Hispaniam, a militibus
Hispanis in Italiain, a militibus Gallis ex Italia
sub Carolo VIII. in patriam reducibus in Galliam
esse perductum contendebant, quam sententiam a
Fallopio (de morb. Gali.) iam prolatam, ab Astruc-
cio et Girtannero defensam, nunc vero ducibus San-
chezio et Henslero penitus refutatam videmus et
derelictam. Fuerunt alii qui ex Asia morbum de-
ducerent, ita quidem ut vel Indias Orientales ac-
cusarent, uti Schaufuss, qui per Cingaros luem in
Europae regiones disseminatam putat, vel potius
Asiam anteriorem, ut Schwediauer aliique. Fuerunt
dein, qui ex Indiis Australibus morbum ortum esse
1
2 PROLEGOMEXA.
putarent, ut Reinholdus Forster, et minus certe
affirmans Turnbull. Alii vero ex Africa, fertili
malorum morborumque matre, natum putant, utiSy-
denham, qui ex morbo apud Nigritas Guineae en-
demio , the Yaws dicto , derivat ; uti etiam Gruner
et Thiene, qui per Maranos ex Hispania depulsos
per omnem Europam dissipatum credunt. Quumautem omnes scriptores, quos hucusque diximus,
extra Europae fines morbi originem quaerant, sunt
alii, qui in contrariam sententiam abeuntes syphili-
dein dicant in Europae regionibus indigenam. Et
inter hos ipsos dissensio est, aliis scilicet syphi-
lidem dicentibus morbum novum, antiquum aliis.
Qui morbum novum putant et in ipsa Europa or-
tum, patriam eius vel Galliam faciunt, ut Itali,
vel Italiam, ut Galli, vel Hispaniam, ut Belgae
cum Italis et Gallis, vel Daciam, ut nuper Wiz-
mann; dein morbum vel ex lepra ortum putant
eiusque mitiorem esse formam, uti Sprengel, Struve
aliique plurimi, vel epidemium morbum putant il-
lis temporibus ortura vel astrorum maligno concur-
su, vel tempestatum vel inundationum vel denique
morum pessime corruptorum vitio. Qui vero mor-
bum antiquum esse putant, syphilidi adscribunt
omnia in locis obscenis vitia, de quibus scripto-
res vel antiquissimi iam dixerunt; hanc sententiam
tuentur Alliot, Becket, Maynwaring aliique.
Quum neque meum esse possit neque omnino
huius loci, tantas componere lites, liceat breviter
meam quoque de hac re sententiam interponere,
I. DE ORIGINE MORBI GALLICI. 3
ne in tanta opinionum copia et diversitate mihi
soli ea penitus deesse videatur.
Lepra occidentalis, quae circa saeculum undeci-
mum et duodecimum malignitatis summum culmen
erat adepta , mitescere coepit his ipsis Europae
regionibus saeculo decimo quarto, disparere versus
finem saeculi deciini quinti. Hoc ipso tempore, sci-
licet saeculo decimo quinto ad finem vergente, na-
tus est vel astrorum vel tempestatum vel morumvitio variis in locis siinul morbus aliquis epidemius,
cuius potiora symptomata in cute apparebant et
interiora corporis per dolores et ulcera petebant.
Morbus hic novus omnes veteris leprae reliquias
consumsit quasi et in suam naturam mutavit, ut
non amplius leprae cerneretur portentosa facies,
sed morbus novus, leprae similis, non minus hor-
rendus, sed per non admodum longa temporum
intervalla aperte mitescens. Ita factum est, ut sy-
philis dici possit novus morbus et antiquus simul,
quippe quae lepra sit ope epidemiae tunc tempo-
ris natae novam mitioremque formam adepta. Cuius
originis leprosae signa et vestigia sunt partim nunc
adhuc in syphilide observanda : cutis turpitudo,
quae nunc, si maculas et condylomata exceperis,
fere disparuit ; ulcera faucium ex leprosorum rau-
cedine nata; ossium dolores tumoresque et caries,
quae cum leprosorum ossibus deformatis conveni-
unt. Obscenarum partium affectiones partim lepro-
sorum hominum salacitati respondent, partim novo
morbo morumque pravitati illorum temporum de-
1*
4 PROLEGOMEXA.
bentur, partim antiquissima sunt vitia, syphilidi
minime propria, sed ei perperam adscripta. Quumitaque syphilis hoc modo per tria saecula grassata
sit, ut semper mitior evaderet lepraeque vestigia
pedetentim deponeret, sperandum est, fore ut ali-
quando penitus evanescat, simplicissimam formam
absque dyscratica labe induat et sic hydrargyro
denique non amplius ad curationem egeat. Ad hoc
vero temporis punctum speratum sperandumque no-
stris diebus nondum accessimus.
Quae res quum denuo per magnae contentionis
disputationes tractatae sint satis alacriter, sperare
licet, fore ut aliquis historica et medica doctrina
bene imbutus, a partium studio et ignorantiae te-
meritate longe remotus , assiduitate et eruditionis
modestia praeditus, syphiiidis obscuras origines
denuo perquirat, repertaque candide impertiat.
Arduum sane opus et taedii plenum, sed dignum
viro docto, et perutile rei medicae non minus quam
historiae generis humani. Huic operi tentando quum
me ipsum omnino imparem sentirem, pro viribus
vero meas in hac re partes conferre optarem, ex-
hibui his ipsis pagellis
1. Scriptorum historicorum de morbo Gallico,
2. Collectiouum de morbo Gallico
accuratam et quantum fieri potuit plenam enume-
rationem, ut his adminiculis invitarem medicum
quendam eruditum ad condendam veriorem huius
morbi historiam.
SCRIPTA HISTORICA DE MORBO GALLICO.
€sarol. Patin (f 1693) luem veneream non esse morbumnovum oratio. Patav. 1687. 4.
Jean Bapt. Faust Alliot (fl730) etJo. Franc. Leavltequaestio medica an morbus antiquus syphilis. Paris.1717.4. (defenditur morbi antiquitas).
Jo. Zachar Platner (f 1747) progr. de morbo CampanoHoratii. Lips. 1732. 4. Recus. in Opuscc. T. II. p.21—28.
(locuin Horat. Satyr. 1. 5. 62. nou omnino ad syphilidemrefert, sed ad consequeutias vitae lusuriosae).Jo.Astrvc (f 1766) de morbis venereis libri sex. Paris.
1736. 4. Recus. Paris. (Basil.) 1738. 4. Angl. vers. aWill. Barrowby, Lond. 1737. 8. — Editio altera plenior :
De morbis venereis libri novem. Paris. 1740. 4. Vol. I. II.;
Paris. 1743. 12. "Vol. 1—IV. Libros quatuor priores gallicevert. Augustin Francois Jault, Paris. 1740. 12. Vol. 1— III.
— Editio tertia aucta per Jo. Astrue et Ant. Louis, Pa-ris. 1755. 12. Vol. I—IV. Recusa Venet. 1760. 4. additisduabus Gerardi van Swieten epistolis de mercurio subli-
mato et Jos. Mar. Xaver. Bertini diss. de usu mercurii.{\ng\.vert.Sam.Chapman, Lond. 1755. 8. ; German. vert.Jo. Gottlob Heise, Frankfurt u. Leipz. 1764. 8.) — Editioquarta: Paris. 1773. 12. Vol. I—IV.— Editio quinta, quamcuva.\itAnton. Louis, Paris. 1777. 12. Vol. I—IV. (Astruc-cii opus doctum et diffusum nimis acriter originem Ame-ricanam defendit).
Anton. Nunhez Bibeiro Sanchez (f 1783) diss. sur Vori-gine de la maladie ve'ne'rienne, dans laquelle on prouvequelle na voint ete apportec de V Amerique et qrfelle
a commence en Europe par une epidemie. Paris. 1752.
12. (Germau. vert. Georg Heinr. IFeber, Brem. 1775. 8.)
Novo titulo ornata: Paris. 1765. 12.
examen historique sur l 'apparition de la maladievenerienne en Europe et sur la nature de cette epidemie.Lisbonne. 1774. 12. Cum prioro dissertatione recudi fecit
Hieron. JJavid Gaub, Leid. 1777. 8. (utrumque opusculumauouymum est et contra Astruccii opiuiouem de syphili-dis origiue Americana docte puguat).Marmaduke Berdoe an essay on the pudendagra. Bath.
1771. 8.
6 PROLEGOMEXA.
Philipp Gabriel Hefsler (-j-1805) Geschichte der Lust-seuche, die zu Ende des XV. Jahrhunderts in Europaausbrach.^ Erster Band. Altona. 1783. 8.
iiber den ivestindischen Ursprung der LustseucheHamburg. 1789. 8. (est pars poiterior secundi voluuiinisoperi proxime anteccdenti destinati, quod Tolumeu verointegrum nunquam apparuit; opus doctissiinum pugnatcoutra origmem Americanam).— — progr. ds herpete seu formica T eterum labis ve-
nereae non prorsus experte. Kilou. 1801. 8.
La America vindicada de la calumnia de haber sidomadre del mal venereo. Madrid. 1785. 4.
William Tursblll an inquiry into the origin andantiquity of the lues venerea, with observations on its
introduction and progress in the Islands of the South-Sea. Lond. 1786. 8. German. vert. Christian FriedrichMichaclis. Zittau und Leipzig. 1789. 8. ^defendit auctororiginem Americanam, dubitat, utrum ab Anglis Gallisveadvecta sit sypnilis ad insulas Australes, an lbi iam priu?extiterit).
Sarmiesto antiguedad de las bubas. Madrid. 1787. 8.
Christoph Girtjnser (-}- 1800) Abhandlung iiber dievenerische Kranlcheit. Gottingeu. 1788.1789. 8. "Vol.I—III.Volamen primum habuit editiones quatuor, quarumpostre-mam curavit Ludov. Guil. Christoph. Cappel , Gotting.1802. 8.; Volumen secundum et tertium recudebantur Giit-
ting. 17S5. 8. (contiuet seriem scriptorum de lue venereasat numerosam usque ad ipsa auctoris tempora; sed ne-que iideliter excerpta, ueque candide diiudicata, acriterecilicet pugnatur pro origine Americaua armis uon sem-per adeo laudabilibus).
Curt. Sprekoel diss. de ulceribus virgae, tentamenhistorico-chiiurgicum. Halae. 1790. 8. (multo magis hucfaciuut doctissimi Auctoris notae ad germanicam versio-nem operis Perenotti di Cigliano de infectioue venerea,quae versio apparuit Lipsiae. 1791. 8. Cf. Sprengcl Bei-trdge zur Geschichte der Medicin, III, 59 sq. et eiusGeschichte der Arzneikunde Bd. II.)
Christian Godofred. Gruher (fl815) morbi Gallici ori-
gines Maranicae. Jenae. 1793. 4. (redit hoc programmaiu eiusdem auctoris Scriptor. de morbo Gallico, q.uod opusdicemus inter collectiones. Cf. Almanach fur Arzte undNichtarzte 1783, p. 285; 1784, p. 224; 1788, p. 237; 17P0,
p.139; 1792, p. 51. 188,- 1793, p. 69; 1794, p.229; 1797, p. 227).
Sim. N. H. Lijsgiet(J-
1794) histoire politique et phi-losophique du Mal de JSaples. Paris 1796. (?) 8.
Jul. Heinr. Gottlieb Schlegel T ersuch einer Geschichtedes Streites uber die Identitdt des T enus- und Tripper-giftcs. Jena. 1796. 8. (autea diss. iuaug. ibid. 1795.)
SCRIPTA HISTORICA DE MORBO GALLICO. 7
Schautuss neueste Entdeckungen ilber das Vaterlandund die Terbreitung der Foeken und der Lustseuche.Leipz. 1805. 8. (patriam utriusquc morbi esse Asiam, luemveneream per Cingaros iu Europam fuisse disseminatam).CarlSam. Tornberg diss. sistens sententiarum de vera
morbi Gallici origine synopsin historicam Jenae. 1807.8.Gust. Adolph Werner diss. de origine ac progressu
luis venereae. Lips. 1819. 4. (putatur syphilis morbus an-tiquus et ex lepra et nimia libidine ortus).
J. L. W. Wendt bydrag til historien af den vene-riske sygdoms begyndelse ogfremgangi Danmark. Kiobn-havn. 1820. 8.
blicol. Barbantini notizie istoriche concernenti il con-tagio venereo , le quali precedono la sua opera sopraquesto contagio. Lucca. 1820. 8.
Domenico Thit.se lettere sulla storia de1 mali vcne-
rei. Venezia. 1823. 8. (epistolae novem sat memorabiles;defenditur antiquitas morbi et origo Africana).
V. J. Huber Bemerkungen iiber die Geschichte undBehandlung der venerischsn Krankheiten. Stuttgart undTiibingen. 1825. 8. (parvae molis libellus sed lectu dignia-simus).A. Pet. de Jurgf.new diss. sistens luis vencreae apud
l eteres vestigia. Dorpat. 1826. 8.
Frid. Alex. Si uon (jun.) iiber dcn Sublimat und die
Inunctionscur. Ein historisch-kritischer Persuch. Ham-burg. 1826, 8.
Tersuch einer kritischen Geschichte der ortlichenLustiibel und ihres Terhdltnisses zu der Ende des XTf.Jahrhunderts erschienenen Lustseuche. Erster Theil.Hamburg. 1830. 8. (gonorrhoeam complecteus eiusque an-tiquitates).
COLLECTIONES DE MORBO GALLICO.
£apiae, 1516. fol. cx offic. Bernhardini de Garaldis.(Astruc II. 623.)
Coutinet ]\icol. Leoniceni librum de morbo Gallico2
Jo. Almenar libell. de morb. Gall. , Angeli Bolognini11. de ulcerum exteriorum medela et de unguentis
;
Alex. Beuedicti 1. de pestilenti febre et Dominici Mas-sariae 11. 3. de ponderibus et mensuris medicinalibus.
(Venet?) 1532. 8. Sine loci et typographi nota. (Astrnc
II. 652.)t . t
Coutinet Nicol. Massae, Jo. Almenaret J\ic. Leo-niceni 11. de morbo Gallico, et Bolognini duo opusculaiam in priori collectione contenta.
8 PROLEGOMENA.
J'enet. , 1535. 8. per Jo. Patavinum et Jenturinum deRuffinelhs. (Astruc II. 659.)Sub titulo : „Liber de morbo Gallico, in quo diversiceleberrimi in tali materia scribentes medicinae con-tinentur auctores etc. u continet haec collectio libros
iam dictos Leouiceni, Almeuar et Bologuini ,quibus
accedunt Ulrici de Hutten liber de guaiaci medicina,Petri Andr. Matthioli dialogus demorbo Gallico, Laur.Phrysii epitome de cur. morb. gall., et ]\ic. Poll decura morbi gall. per lign. Guaiacum.
Basil., 1536. 4. apud Jo. Bebelium. (Astruc II. 660.)
Hanc collectionem curavit, quod ex dedicatione adAdamum Bresinium (Basil. idib. Mart. 1536.) patet,Josephus Tectander, Cracoviensis. Titulus: „Morbigallici curandi ratio exquisitissima a varijs ijsdem-que peritissimis medicis conscripta etc. i!
- CoutinetMatthioli, Almenar, Massae, Pollii etBolognini opus-cula cum Benedicti de Victoriis 1. de morbi Gallicicuraudi ratioue, et iudice rerum generaii secuudumliterarum seriem.
Lugdvni, 1536. 8 expensis Scipionis de Gabiano ct Fra-trum, mense Augusto.Repetitio collectionis Basiliensis charactere cursi-
vo; paginis 280 et 16. Mireris in dedicatione Tectan-drum de collectione Veneta loqui, cui ipse in sua (Ba-sileeusi) conricieuda nil addiderit nisi Massae opuset ,,tractatum quem Beuedictus Victorius Faveutinus— nobis dictaverat." Eiusmodi coliectio quae Mat-thioli, Almenaris, Pollii et Bologuiui opera solumcontineat, nondum uobis inuotuit.
J-EjfET., 1566—67. fol. apud Jordanum Zilettum. (AstrucII. 777.)
Collectio Aloysii Luisini, medici Utinensis , vastumopus et tripartitum. Constat scilicet tomo priore, to-
mo posteriore et appendice tomi prioris,quae omnia
plerumque unico sat spisso volumine continentur. To-mus prior habet titulum: „De morbo Gallico omniaquae extant apud omnes medicos cuiuscunque natio-nis etc.u , complectitur 8,736 et 28 paginas. Tomus po-sterior inscriptus est: „De morbo Gallico tomus po-sterior etc. Veuet. 1567. paginarum 24 et 216. Ter-tia denique pars suh titulo: Appendix tomi 2*rioris
de morbo Gallico, in quo qui eidem iam antea desti-
nati fuerant reliqui congesti sunt auctores etc.,u pa-
ginas habet 4, 96 et 6. Seriem auctorum iu hac colle-ctione coutentorum exhibet Astruc 1. c.
J enet., 1599. fol. apudBarctium et Socios. (Astruc. II. 846.)
Repetitio collectionis Luisinianae sub titulo: Aphro-disiacus sive de lue venerca in duo volumina bipar-
COLLECTIOXES DE MORBO GALLICO. 9
titus — opus — ab excellentissimo Al. Luisino, Uti-nensi , Medico ccleberrimo novissime collectum. li
Lvgjd. Batav., 1728. fol., apud Joh. Arnold. Langeraket Joh. et Herm. Jerbeek. (Astruc II. 1070.)
Collectionis Luisinianae nova editio , quam curavitHermann Boerhaave sub titulo: ,,Aphrodisiacus sivede lue venerea in duos tomos bipartitus — opus —ab Al. Luisino novissime collectum, indice rerumomnium scitu dignarum adornatum. Editio longeemendatior et ab innumeris mendis repurgata. u Vi-detur Boerhaavius Baretii editionem secutus; novosauctores non addidit, ordinem a Luisino observatumretinuit, nisi quod appendicem tomi primi ad calcemhuius tomi poneret, igitur inter primum tomum et se-cundum. Praefationem doctam de luis venereae na-tura praemisit, quae aliquoties seorsim recusa atqueetiam gallice versa extat.
Lohdon, 1736.8., printed for John Clarke. (Astruc II.
1110.)
Chirurgus Anglus, Daniel Turner, edidit anglico idio-mate epitomen ex collectioue Luisini, ita ut scripto-rum in ea coutentorum placita ad tres locos commu-nes redigeret, scil. ad originem morbi, ad symptoma-tum cognitiouem et ad curam eiusdem. Inscribitur:„Aphrodisiacus containing a summary of the an-cient writers on the venereal disease etc.u
Jenje, 1789. fol. , apud Chr. Henr. Cunonis heredes.Est supplementum primum Chr. Godofredi Gruneriadcollectionem Luisiniauam, coutiuens fragmenta ex 136variis scriptoribus , notas historicas apprime doctas,glossarium vocum medico-barbararum, indicemrerum,et praefationem historicam. Operis utilissimi titulusest: ,,Aphrodisiacus sive de lue venerea in duas par-tes divisus
,quarum altera continet eius vestigia in
veterum auctorum monimentis obvia, altera quos Al.Luisinus temere omisit scriptores et medicos et hi-storicos ordine chronologico digestos etc." Habet14, 166 et 16 pagg.
Jenae, 1793. 8., sumtibus bibliopolii academici.Eiusdem Gruneri supplementum alterum ad Luisinicollectiouein-, continens 27 fragmenta, inter quae emi-net Juliani Tani opus de saphati (pag. 4—232.), quodex codice manuscripto hic primo typis excusum prodit.Accedit Gruneri opusculum: Morbi Gallici originesMaranicae, et praefatio cum glossario, indice et no-tis. Titulus: „Ve morbo Gallico scriptores mediciet historici partim inediti partim rari et notationi-bus aucti etc.,
ii pag. 18, 38 et 624.
II.
FRACASTORII VITA.
XXieronymus Fracastorius( Girolamo Fraca-
storo) Veronae natus anno 1483, patre Paulo Phi-
lippo, matre Camilla Mascarellia, Vicentina. Quae
circumferuntur de infantia Fracastorii narrationes,
labiis clausis cultri ope aperiendis eum natum fuis-
se, dein matrein eius cum puerulum sinu foveret
fulminis ictu fuisse attonitam , his eo facilius ca-
rere lector poterit, quo minus firmo nitantur fun-
damento historico.
Educationis liberalioris,quae domi iam Hiero-
nymo contigerat, continuandae causa, Patavinum
petiit gymnasium , in quo tunc temporis celeber-
rimo et instructissimo praesertim philosophiam et
mathesin, serius etiam medicinam studio amplexus
est adeo singulari et felici, ut ex tironum subsel-
liis ei mox aditus pateret ad suggestus doctorum,
et id quidem anno aetatis vigesimo vix absoluto.
Belluin a Maximiliano Imperatore in Italia illis
temporibus gestuin ne gymnasio quidem Patavino
II. FRACASTORII VITA. 11
pepercit, quo factum est, ut Hieronymus , cui
simul patris mors nuntiata erat, Veronam redire
se accingeret. Sed precibus Comitis Bartholomaei
Liviani (Bartolomeo d'Alviano), copiarum Vene-
tarum ducis, qui armorum gloria non minus quam
studiis humanioribus inclaruit, permotus acade-
miam ad Portum Naonem {Pordunone) adiit et do-
ctoris munere functus ornavit. Brevi adinodum
temporis spatio in illa academia versatus ducem
Livianuin in castra secutus est usque ad cladem
Aduanam (Ghiera d'Adda),qua facta et Liviano
a Gallis capto in patriam tandem rediit Hierony-
mus. Veronae mox medicinain practicam fecit,
inox in villa ad montem Caphium (Monte Incaffi)
inter Athesin et lacum Benacum sita studiis variis,
praesertim astronomicis et poeticis incubuit. Me-dicae artis et experientiae fama adeo inclaruit, ut
pontifex maximus , Pauius III. munus medici in
concilio Tridentino ei demandaret. Quo munere
functus pestem urbi Tridentinae mox insistere prae-
dixit, et ita effecit, ut mense Aprili 1547 conci-
lium Tridento Bononiam migraret, quae res gra-
tissima contigit summo pontifici.
Poesin latinam , cui Leo X., humanitatis studio-
rum tunc in Italia summus vindex et instaurator,
aureum saeculum aperuerat, felicissimo eventu co-
Iuit Hieronymus, aemulatus in hoc genere Sanna-
zarii, Naugerii, Cottae, Bembi aliorumque ex re-
centioribus gloriain, imitatus vero ex veteribus fere
solum Virgilium.
12 PROLEGOMEXA.
Ita non intra Italiae fines Hieronymi fama se
continuit, sed extra patriam quoque terram ad
CaroliV. imperatoris Germaniae, et ad Franciscil.
regis Galliae aures pervenit. Invitationem Mavga-
rithae Valesiae , ut Italia relicta apud Gallos ha-
bitaret, recusavit ; Fernelium medicum consiliis adiu-
visse in re sat gravi et lubrica, sunt qui perhibent.
Mortuus est Hieronymus in villa sua montis
Caphii , die sexta Augusti anni 1553 , apoplexia
correptus, superstite unico filio Paulo Philippo,
reliquis tribus morte praematura iam prius de-
functis. Funus Hieronvmi deportatum est Vero-
nam, ibique in aede D. Euphemiae solenni admo-
dum ritu sepultum. Joannes Bapt. Rhamnusius
(Ramusio, qui itinerum collectionem quam edide-
rat Fracastorio dedicavit) effigiem eius aeneam et
illam amici Naugerii ponere curavit in fornice por-
tae iuxta pontem St. Benedicti, quae Patavii est,
addita antiquae arae pervetusta dicatione ex
ruinis Salonae urbis eruta. Monumentum ipsum
cum inscriptionis verbis videre licet in editione
opp. Fracast. Venet. 1555. 4. Statuam marmo-
ream civi suo decrevit grata Verona anno 1555,
quam fecit sculptor Danesius Cataneus. Ex innu-
meris Fracastorii laudes celebrantibus poematibus
(v. JuL Caes. Scaligeri arae Fracastoreae) seli-
gamus breve quoddam Adami Fumani Veronensis:
Longe vir unus ounrium doctissimus,
Yerona per quem non Marones MautuaeKec nostra priscis invideut iam saecula,
II. FRACASTORII VITA. 13
Virtute summam consecutus gloriam
Iam grandis aevo hic conditur Frastorius.
Ad tristem acerbae mortis eius nuntium
Vicina flevit ora, fleruut ultimae
Gentes perisse musicorum candidumFlorem , optimarum et lumen artium omnium.
Nuinmos binos in honorem Fracastorii percussos
memorat Car. Asm. Rudolphi {Index numismatumin virorum de rebus medicis vel physicis meri-
torum memoriam percussorum , Berol. 1825. 8.
pag. 36.) ; alter habet Fracastorii effigiem et in
averso aram accensam cum serpente, libro aperto,
sphaera, chelyde et laurea; accedit inscriptio:
Minervae, Apollini et Aesculapio sacrum; alter
nummus habet effigiein Catulli, Maphei et Fraca-
storii cum inscripto anno 1805, in averso Miner-
vam, prope quam Historia sedet iuveni lauream
porrigens, cum inscriptione : Sertum colenti.
Vitam Fracastorii narravit auctor anonymus (for-
san Rhamnusius) in editionibus operum Juntinis
;
Franc. Pola in Chioccii opere de collegii Vero-
nensis medicis et philosophis ; Frid. Otto Men-cken, tam elegantis medici minime dignus biogra-
phus, in proprio et diffusissimo opere, quod pro-
diit Lipsiae, 1731. 4. sub titulo : „De vita, mo-ribus, scriptis, meritisque in omne literarum ge-
nus prorsus singularibus H. Fracastorii.u Cfr.
quoque inter multos alios Fracastorii laudatores
William Roscoe in vitae Leonis X. volumine ter-
tio , et P. A. Budih Leben und Wirken der vor-
zuglichsten lateinischen Dichter des XV. bis XVIII.
14 PROLEGOMEXA.
Jahrhunderts. Wien, 1827. 8. (Vol. I—IIT.) , vo-
lumen secundum.
Scripta Fracastorii sunt vel prosa oratione, ut:
Homocentrica sive de stellis liber unus.
De causis criticorum dierum libellus.
De sympathia et antipathia liber unus.
De vini temperatara sententia.,
Naugerius sive de poetica dialogus.
Turrius sive de intellectione dialogus.
Fracastorius sive de anima dialogus.
vel poetico et ligato sermone, ut:
Syphilis sive morbus Gallicus.
Joseph. (non absolutum.)
Alcon sive de cura canum venaticorum.Carmina varia,
Prodierunt horum operum collectorum editiones sa-
tis numerosae
:
Venet., 1555.4., apudJuntas. (curavitPaul.Rhamnusius)recusa ibid. 1574. 4., ibid. 1584. 4.
Lugd., 1591.8. apud Franc. Fabrum. (duobus tomis con-stans nitida editio, cui carmeu Alcon inest, prioribuseditionibus nondum additum).Montispessuli, 1622. 8. (duobus tomis constans).Genevae, 1621. 8. apud Sam Crispinum. lbid. 1637. 8.
ap. Jac. Stoer; ibid. 1671. 8. ap. Sam. Chouet; 1691. 8.
et pluries.
Praestantissimum vero opus Fracastorii, quo fa-
mam perennem sibi apud omnes artium liberalium
cuitores acquisivit, est carmen, quod inscribitur
Syphilis, Petro Bembo dedicatum. Ex versiculis
I. 15 , 16. discimus , hoc ipsum carmen iam ante
annum 1521 fuisse absolutum, quo anno scilicet
LeoX. Pont. Max. diem obiit supremum. Attamen
ante annum 1530 editio impressa hucusque nulla
innotuit. Prodierunt autem carminis Fracastoriani
de morbo Gallico plures editicnes et versiones:
SYPHILID. EDITT. ET VERSS. 15
ED1TI0\ES.Vsrosab, 1530. 4. mense Augusto.
Editio rarissima, forsau princeps. Vide Jo.Benj.Boh-meri biblioth. med. philos. (Lips. 1755.) n. 3805, ubiforma8. mai. ei tribuitur, et Ebert bibl. Lexik. n. 7851.
Romje, 1531. 4., apud Anton. Bladum Asulanum, menseSeptembri.Editionem hactenus nullibi commemoratam ipse pos-sideo. Charact. literar. cursivus, 2i lin , folia 31 cumsign. et cust., sine uumeris folior. et versuum. Folium31 habct Emendanda.
Pjris., 1531. 8. apud Ludovicum Cyaneum.Menckenio dicta editio, notitiae fonte non indicato.
Bjsil., 15c6. 8. apud Bebelium.Char. lit. cursivus, 2tiliii., folia 28 cum sign. et cust.,
sine numeris foliorum et versuum.Pjris., 1539. 16., apud Foueherium.Lugd., 1547. 12., apud Jo. Frelionium.Astwerp., 1562, 8. apud. Martin. JSutium.Lojsdisi , 1720. 4. , ibid. 1746. 4.
VERSIOXES ITALICAE.Njpoli , 1731. 8., presso il Parrino.
Vertit Pietro Belli, \obilis Lecceusis, iu versug ita-
licos non malos. qui redeunt in Raccolta di poemettididascalici, Tomo III., Milano , 1822.8. Exhibethaec editio Xeapolitana ipsum Fracastorii carmen la-
tinum pag-. 59—104.Bologsj , 1738. 4.
Vertit Sebastiano degli Antoni, Vicentinus, medicus(fl750). Defendit suam versionem coutra aemulos et
obtrectatores in Risposta ad una lettera critica d"au-tore anonimo sopra il di lui volgarizzamento dellasifilide. J icenza , 1740. 4.
Ferokj, 1739. 4., appresso Dionigi Ramanzini.Vertit Antonio Tirabosco.
Pjvovj, 1739. 4., presso Gius. Comino.Vertit Fincenzo Benini, Coloniensis, medicus^ qui
etiam notas quasdam iu Celsi librqs exhibuit, additaseditionibus Celsi Patav., 1750. etlenet. ,1763. VersioSyphilidis paucis tantum exemplis seorsim impressisextat, reliquis omnibus collectioni poematuin varioruminsertis, quae Patav. 1739. eodem typographeo prodiit.
(Ebert bibl. Lex. n. 7850).Bolognj, 1765. 8. per Lelio della T olpe.
Nitida editio eiusdem versionis a Beninio factae, cnmFracastorii effigie. Accedunt textus latinus ex adversoappositus
, prolegomena et uotae.Cremonj, 1821. 4.
16 PROLEGOMEVA.
Vertit Giovanni Luigi Zaccarelli. — Aliam antiquio-rem adhuc perhibent versionem italicam ab ErcolcCato, Jurisconsulto, versus linem saeculi XVI. con-fectam forsau nunquam impressam.
VERSRXVES GALLICAE.Pams., 1753. 8., chez Jacques Franc. Quillau, imprime-
rie de Jean Lamesle.lerterunt Macquer et Jacq. Lacombe, medicae artis
jgnari. lersionempedestri sermone et parum poeticamdederunt, textum latinum ex adverso, notulas quasdamin calce libri addiderunt.— Non certo constat de ver-
sione, quamPetrus Laetus seu Picrre Joyeuse (-J-1599)coufecisse dicitur lingua Gallica.
Ceterum legltur textus latinus carminis de morbo
Gallico in omnibusFracastorii operum Editionibus,
quas diximus; deinde in Collectionibus carminum
Fracastorii et coaevorum, quae collectiones prod-
ierunt Patavii 1718. 8. et 1739. 4., Veronae 1740
et 1747. 12., Venet. 1759. 12. etc. ; in colle-
ctione carminum, quam edidit Janus Gruterus
sub titulo Deliciae CC. Italorum poetarum col-
lectore Ranutio Ghero, Francof. 1608. 12. T. I.
pag. 1045 sq. ; in Carminibus illustrium poeta-
rum Italorum, Flor. 1719 sq. 8. Tom. V. p. 1
sq. ; denique in Collectione Luisiniana de morbo
Gallico, Venet. 1566. Tom. L, p. 161 sq., Lugd.
Batav. 1728. p. 183 sq.
De Syphilide Fracastorii cfr. Andreae Chiocci
Veronensis apologia pro divina Hier. Fracastorii
Syphilide adversus Jul. Caes^ Scaligeri censurain.
Veronae 1598. 4. , in quo libro defenditur Fra-
castorius adversus Scaligerum, qui carmen qui-
dem eximie laudaverat, sed cuius vituperatio lo-
corum quorundam concivi poetae displicuerat.
HIERONYMI FRACASTORII
SYPHILISSIVE
MORBUS GALLICUS.
LIBRI TRES.
LIBER PRIMUS
Q,'ui casus rerum varii, quae semina morbum
Insuetum nec longa ulli per saecula visum
Attulerint , nostra qui tempestate per omnem
Europam, partimque Asiae, Libyaeque per urbes
5Saeviit, in Latium vero per tristia bella
Gallorum irrupit, nomenque a gente recepit,
]Vec non et quae cura , et opis quid comperit usus,
Magnaque in angustis homiuum solertia rebus,
Et monstrata Deum auxilia et data munera coeli
10 Efinc canere , et longe secretas quaerere causas
Aera per liquidum et vasti per sidera Oiympi
Incipiam : dulci quando novitatis amore
Correptum placidi naturae suavibus horti
FloribUs invitant et amantes mira Camoenae.
15 Bembe, decus clarum Ausoniae , si forte vacare
Consultis Leo te a magnis paulisper et alta
Rerum mole sinit , totum qua sustinet orbem,
Et iuvat ad dulces paulum secedere Musas:
IVe nostros contemne orsus medicumque laborem.
20 Quidquididest. Deushaecquondamdignatus Apolloest
2*
20 FRACASTORII SYPHILIS.
Et parvis quoque rebus inest sua saepe voluptas,
Scilicet hac tenui Terum sub imagine multum
Naturae fatique subest et grandis origo.
Tu mihi, quae rerum causas, quae sidera noscis
25 Et coeli effectus varios atque aeris oras,
Uranie (sic dum puro spatiaris Olympo
Metirisque vagi lucentes aetheris ignes,
Concentu tibi divino cita sidera plaudant)
Ipsa ades, et mecum placidas Dea lude per umbras,
30 Dum tenues aurae , dum myrtea silva canenti
Aspirat resonatque cavis Benacus ab antris.
Dic Dea quae causae nobis post saecula tanta
Insolitam peperere luem? num tempore ab il]o
Vecta mari occiduo nostrum pervenit in orbem,
35 Es quo lecta manus solvens de littore Ibero
Ausa fretum tentare vagique incognita ponti est
Aequora, et .orbe alio positas perquirere terras '?
lllic nanque ferunt aeterna labe per omnes
Id morbi regnare urbes,passimque vagari
40 Perpetuo coeli vitio , atque ignoscere paucis*.
Commerciue igitur causa accessisse putandum est
Delatam contagem ad nos,
quae parva sub ipsis
Principiis mox et vires et pabula sensim
Suscipiens sese in terras diffuderit omnes ?
45 Ut saepe in stipulas cecidit cum forte favilla
De face, neglectam pastor quam liquit in arvo,
Ula quidem tenuis primum similisque moranti
Incedit , mox , ut paulatim increvit eundo,
Tollitur et victrix messem populatur et agros
50 Vicinumque neraus, flammasque sub aethera iactat.
LIBER PRIMUS. 21
Dat souitum longe crepitaus Iovis avia silva
Et coelum late circum campique relucent.
At vero, si rite fidem observata merentur,
Non ita censendum: nec certe credere par est
55Esse peregrinam nobis trausque aequora vectam
Contagem,quoniam in primis ostendere multos
Possumus , attactu qui nullius hauc tamen ipsam
Sponte sua sensere luem,primique tulere.
Praeterea et tantum terrarum tempore parvo
60 Contages non una simul potuisset obire.
Aspice per Latii populos,quique herbida Sagrae
Pascua et Ausonios saltus et Iapygis orae
Arva colunt, specta Tiberis qua labitur, et qua
Eridanus centum fluviis comitatu9 in aequor
€5 Centum urbes rigat et placidis interfluit undis :
Uno nonne vides ut tempore pestis in omues
Saeviit , ut sortem pariter transegimus unam ?
Quin etiam externos eadem per tempora primum
Excepisse ferunt , nec eam cognovit Ibera
70 Gens prius, ignotum quae scindere puppibus aequor
Ausa fuit, quam quos disterminat alta Pyrene,
Atque freta atque Alpes cingunt Rhenusque bicornis,
Quam reliqui, quos lata teuet gelida ora sub Arcto.
Tempore non alio Poeni sensistis et omnes,
75 Qui laetam Aegyptum metitis foecundaque Nilo
Arva et palmiferae silvas tondetis Idumes.
Quae quum sic habeant sese , nempe altius isfi
Principium labi rerumque latentior ordo,
Ni fallor,
graviorque subest et maior origo.
£0 Principio quaeque in terris quaeque aethere in alto
22 FRACASTORII SYPHILIS.
Atque mari in magno Katura educit iu auras,
Cuncta quiclem nec sorte una nec legibus iisdem
Proveniunt , sed enim,quorum primordia constant
E paucis , crebro ac passim pars magna creantur:
85 Rarius ast alia apparent , et non nisi certis
Temporibusve locisve,quibus violentior ortus
Et longe sita principia : ac nonnulla,
prius quam
Erumpant tenebris et opaco carcere noctis,
Mille trahunt aunos , spatiosaque saecula poscunt,
90 Tanta vi coeunt genitalia semiua in unum.
Ergo et morborum,
quouiam non omnibus una
IVascendi est ratio , facilis pars maxima visu est
Et faciles ortus habet et primordia praesto.
Rarius emergunt alii , et post tempore longo
95 Difficiles causas et inextricabile fatum
Et sero potuere altas superare tenebras.
Sic Elephas sacer Ausoniis incognitus oris,
Sic Lichen latuere diu, quibus accola jVili
Gens tantum regioque omnis vicina laborat.
100 De genere hoc est dira lues,quae nuper in auras
Exiit et tandem sese caligine ab atra
Exemit , durosque ortus et vincula rupit.
Quam tamen , aeternum quoniam dilabitur aevum,
Non semel in terris visam sed saepe fuisse
105 Ducendum est,quanquam nobis nec uomiue nota
Hactenus illa fuit, quoniam longaeva vetustas
Cuncta situ involvens et res et nomina delet,
Nec monumenta patrum seri videre nepotes.
Oceano tamen in magno sub sole cadente,
110 Qua misera inventum nuper gens incolit orbem,
LIBER PRIMUS. 23
Passim oritur nullisque locis non cognita vulgo est.
Usque adeo rerum causae atque exordia prima
Et coelo variare et longo tempore possunt.
Quodque illic fert sponte aer et idonea tellus,
115 Huc tandem annorum uobis longa attulit aetas.
Cuius forte suo si cuuetas ordine causas
Nosse cupis , magni primum circunspice mundi
Quantum hoc infecit vitium, quot adiverit urbes.
Quumque animadvertas tam vastae semina labis
120 Esse nec in terrae gremio nec in aequore posse,
Haud dubie tecum statuas reputesque necesse est,
Principium sedemque mali consistere in ipso
Aere, qui terras circum diifunditur omnes,
Qui nobis sese insinuat pcr corpora ubique
125 Suetus et has generi viventum immittere pestes.
Aer quippe pater rerum est et originis auctor.
Idem saepe graves morbos mortalibus affert,
Multimode natus tabescere corpore molli,
Et facile affectus capere atque inferre receptos.
130 Nunc vero, quonam ille modo contagia traxit,
Accipe, quid mutare queant labentia saecla.
In primis tum sol rutilus , tum sidera cuncta
Tellurem liquidasque auras atque aequora ponti
Immutant agitantque, utque ipso sidera coelo
135 Mutavere vicem et sedes liquere priores
:
Sic elementa modis variis se grandia vertunt.
Aspice ut , hibernus rapidos ubi flexit in Austrum
Phoebus equos nostrumque videt depressior orbem,
Bruma riget duratque gelu spargitque pruina
1-10 Tellurem , et gelida glacie vaga flumina sistit.
24 FRACASTORII SYPHILIS.
Idem, ubi nos Cancro propior spectavit ab alto,
Urit agros, arent uemora et sitieutia prata,
Siccaque pulvereis aestas squallescit iu arvis.
IVec dubium, quin et noctis nitor, aurea Luna,
145 Cui maria alta, omnis cui rerum obtemperat humor.
Quin et Saturni grave sidus , et aequior orbi
Stellalovis, quin pulcbra Venusque, etMartius igrnis.
Ac reliqua astra etiam mutent elementa trabantque
Perpetuum, et late magnos dent undique motus.
150 Praecipue sedem si quando plurima in unam
Convenere, suo vel multum devia cursu
Longe alias tenueTe vias : baec scilicet aunis
Pluribus et rapidi post multa volumiua coeli
Eveniunt, Diis fata modis volventibus istis.
155 Ut vero evenisse datum est, numerumque diesque
Exegere suos praefixaque tempora fatis,
Prob quanta aerios tractus , salsa aequora quanta,
Telluremque manent ! alibi quippe omnia late
Cogentur spatia in nubes , coelurn imbribus omue
160 Solvetur , summisque voluti montibus amnes
Praecipites secum silvas secum aspera saxa
Secum armenta trahent, medius pater impete magno
AutPadus autGanges super et nemora alta domosque
Turbidus aequabit pelago freta lata sonante.
165 Aestates alibi magnae condentur , et ipsae
Flumina speluncis flebunt arentia IVymphae.
Aut venti cuncta invertent , aut obice clausi
Excutieut tellurem imam et cum turribus urbes.
Forsitan et tempus veuiet,
poscentiuus olim
170 Natura fatisque Deum,quum non modo telJus
LIBER PRIMUS. 25
Nuuc culta aut obducta mari aut deserta iacebit,
Verum etiam sol ipse uovum (quis credere possit?)
Curret iter , sua uec per tempora diffluet anuus
:
Ast insueti aestus insuetaque frigora muudo
175 Insurgent, et certa dies animalia terris
Monstrabit nova , nascentur pecudesque feraeque
Sponte sua,
primaque animas ab origine sumeiit.
Forsitan et maiora audens producere tellus
Coeumque Enceladumque feret magnumque Typhoea,
180 Ausuros patrio Superos detrudere coelo,
Convulsumque Ossan nemoroso imponere Olympo.
Quae quum perspicias, nihil est, cur tempore certo
Admirere novis magnum marcescere morbis
Aera , contagesque novas viventibus aegris
185 Sidere sub certo fieri et per saecula longa.
Bis centum fluxere anni, quum flammea Marte
Lumina Saturno tristi immiscente per omnes
Aurorae populos,
per quae rigat aequora Ganges,
Insolita exarsit febris,quae pectore anhelo
190 Sanguiueum sputum exagitans (miserabile visu)
Quarta luce frequens fato perdebat acerbo.
llla eadem Assyriae gentes et Persidos et quae
Euphratem Tigrimque bibunt post tempore parvo
Corripuit , ditesque Arabas mollemque Canopum,
195 Inde Phrygas, inde et miserum trans aequora vecta
Infecit Latium atque Europa saeviit omni.
Ergo age, iam mecum semper sese aethera circuin
Volventem Superumque domos ardentiaque astra
Contemplare, animumque agitaus per cuncta require,
200 Quis status illorum fuerit, quae signa dedere
26 FRACASTORII SYPHILIS.
Sidera,quid nostris coelara portenderit annis
:
Hiuc etenim tibi forte novae contagis origo
Omnis et eventus tanti via prima patescet.
Aspice candeutes magni qua Cancer Olympi
205 Excubat ante fores et brachia pandit aperta:
Hinc dirae facies , hinc se diversa malorum
Ostendent portenta : una hac sub parte videbrc-
Magna coisse simul radiis ardentibus astra
Et couiuratas sparsisse per aera flammas.
210 Flammas ,quas longe tumulo Sirenis ab alto
Prospiciens senior Vates, quem dia per omnes
Coelicoliimque domos duxit docuitque futura
Urauie : miseras , inquit , defendite terras,
O Superi, insolitam video per inania ferri
215 Illuviem et magnos coeli tabescere tractus,
Bella etiam Europae miserae, bella impia, et agros
Ausoniae passim currentes sanguine cerno.
Dixit , et illa etiam scriptis ventura notavit.
Mos Superum est, ubi saecla vagus sol certa peregit,
220 Ab Iove decerui fata et cuucta ordine pandi,
Quaecunque eventura mauent terrasque polumque.
Quod tempus quum iam nostris veuientibus annis
Instaret , rerum summus sator et Superiim rex
Iupiter acciri socios iu rebus agendis
225 Saturnum Martemque iubet : bipatentia Cancer
Limina portarum reserat Diisque atria pandit.
Conveniunt,
quibus est fatorum cura gerenda
:
Impiger ante alios flammis ferroque coruscans
Bellipotens Mavors , animis cui praelia et arma
230 Yiudictaeque manent et ovantes sanguiue caedes.
LIBER PRIMUS. 27
Post placidus curru iiwectus rex lupiter aureo
Iusequitur, ni fata obsteut, pater omnibus aequus.
Postremus longaque via tardatus et anuis
Falcifer accedit senior, qui haud immemor irae
235 In natum veteris nato et parere recusans
Saepe etiam cessit retro et vestigia torsit,
Multa minans multumque animo indignatus iniquo.
lupiter at solio ex alto,quo se solet uno
Tollere,percenset fata et ventura resolvit,
210 Multum infelicis miseraus incommoda terrae,
Bellaque fortunasque viriim , casuraque rerum
Imperia , et praedas , adapertaque limina morti
:
In primis ignota novi contagia morbi,
Morbi, qui humanae nulla mansuescat opis vi.
245 Asseusere Dei reliqui : concussus Olympus
Intremuit tactusque novis defluxibus aether.
Paulatim aerii tractus et inania lata
Accepere luem , vacuasque insuetus in auras
Marcor iit coelumque tulit contagia iu omue.
250 Sive quod ardenti tot concurrentibus astris
Cum sole e pelago multos terraque vapores
Traxerit iguea vis, qui misti tenuibus auris
Correptique novo vitio contagia visu
Perrara attulerint: aliud sive aethere ab alto
255 Bemissum late aerias corruperit oras.
Quanquam animi haud fallor, quid agat quove ordine
Dicere et in cunctis certas perquirere causas, [coelum
Difficile esse: adeo interdum per tempora longa
Effectus trahit, interdum (quod fallere possit)
260 Miscentur fors et varii per singula casus.
28 FRACASTORII SYPHILIS.
IVunc age, non id te lateat, super omiiia miram
IVaturam et louge variam contagibus esse.
Solis nam saepe arboribus fit nosius aer,
Et tenerum germen florumque infecit honorem,
265 Interdum segetem et sata laeta annique labores
Corripuit, scabraque ussit rubigiue culmos,
Et vitiata pareus produxit semina tellus.
Iuterdum poenas animalia sola dedere,
Aut multa, aut certa ex ipsis. Memini ipse maligtiam
2T0 Luxuriem vidisse anni, multoque madentem
Autumnum perflatum Austro,quo protinus omne
Caprigenum pecus e cunctis animantibus unum
Corruit: a stabulis laetas ad pabula pastor
Ducebat , tum forte , alta securus in umbra
275 Dum caneret tenuique gregem mulceret avena,
Ecce aliquam tussis subito irrequieta tenebat,
jVec longe mora mortis erat : nanque acta repeute
Circum praecipiti lapsu revomeusque supremam
Ore animam socias iuter moribunda cadebat.
280 Vere autem (dictu mirum !) atque aestate sequeuti
Infirmas pecudes balautumque horrida vulgus
Pestis febre mala miserum paene abstulit omne.
Usque adeo varia affecti sunt semina coeli,
Et variae rerum species , uumerusque vicissim
285 Iuter mota subest iuterque moventia certus.
Nonne vides, quamvis oculi sint pectore anhelo
Expositi mollesque magis , non attameu ipsos
Carpere tabem oculos, sed sese immergere in imum
Pulmonem? et pomis quanquam sit mollior uva,
290 Xon tameu iis vitiatur, at ipsa livet ab uva.
LIBER PRIMUS. 29
Nempe alibi vires alibi sua pabula desunt,
Ast alibi mora certa , nec ipsa foramina multum
Non faciunt , hiuc densa nimis nimis inde soluta.
Ergo contagum quoniam natura genusque
295 Tam varium est, et multa modis sunt semiua miris.
Coutemplator et hanc , cuius coelestis origo est,
Quae sicut desueta ita mira erupit in auras.
Illa quidem non muta maris turbamque natantum,
Non volucres , non bruta altis errautia silvis,
300 Non armenta boum pecudesve armentave equorum
Infecit, sed mente vigens ex omnibus unum
Humanum genus, et nostros est pasta sub artus.
Porro homine e toto, quod in ipso sanguiue crassum
Et sordens lentore foret foedissima primum
305 Corripuit sese pascens uligiue pingui.
Tali se mojbus ratione et sanguis habebant.
Nunc ego te affectus omues et signa docebo
Contagis miserae : atque utinam concedere tantum
Musa queat tantumque velit defendere Apollo,
310 Tempora qui longa evolvit, cui carmina curae,
Haec multas monumenta dies ut nostra supersiut.
Forte etenim nostros olim legisse nepotes
Et signa et faciem pestis novisse iuvabit.
Nanque iterum, quum fata dabunt labentibus annis,
315 Tempus erit, quum nocte atra sopita iacebit
Interitu data : mox iterum post saecula longa
Illa eadem exsurget coelumque aurasque reviset,
Atque iterum ventura illam mirabitur aetas.
In primis mirum illud erat, quod labe recepta
320 Saepe tamen quater ipsa suum compleverat orbem
30 FRACASTORII SYPHILIS.
Luna prius,quam signa satis mauifesta darentur.
Scilicet extemplo nou sese prodit aperte,
Ut semel est excepta intus , sed tempore certo
Delitet et sensim vires per pabula captat.
325 Interea tamen insolito torpore gravati,
Sponteque languentes animis et muuera obibant
Aegrius et toto segnes se corpore agebant.
Ille etiam suus ex oculis vigor et suus ore
Deiectus color haud laeta de froute cadebat.
330 Paulatim caries foedis enata pudendis
Hinc atque hiuc invicta locos aut iuguen edebat.
Tum manifesta magis vitii se prodere sigua.
Nam , simul ac purae fugiens lux alma diei
Cesserat et uoctis tristes iuduxerat umbras,
335 Innatusque calor uoctu petere intima suetua
Liquerat extremum corpus, nec membra fovebat
Obsita mole pigra humorum , tum vellier artus
Brachiaque scapulaeque gravi suraeque dolore.
Quippe , ubi per cunctas ierant contagia veuas,
340 Humoresque ipsos et nutrimenta futura
Polluerant , natura malum secernere sueta
Infectam partem pellebat corpore ab omni
Exterius : verum crasso quia corpore tarda
Haec erat et lentore teuax , multa inter euudum
345 Haerebat membris exsanguibus atque lacertis,
Inde graves dabat articulis extenta dolores.
Parte tamen leviore magisque erumpere nata,
Summa cutis pulsa et membrorum extrema petebat,
Protinus informes totum per corpus achores
350 Rumpebant, faciemque horrendam et pectora foede
LIBER PRIMUS. 31
Turpabant , species morbi nova : pustula sunrmae
Glandis acl effigiem et pituita marcida piugui,
Tempore quae multo uon post adaperta dehiscens
Mucosa multum sanie taboque fluebat.
355 Quin etiam erodens alte et se funditus abdens
Corpora pascebat misere , nam saepius ipsi
Carne sua exutos artus squallentiaque ossa
Vidimus , et foedo rosa ora dehiscere hiatu,
Ora atque exiles reddentia girttura voces.
360 Ut saepe aut cerasis aut Phyllidis arbore tristi
Vidisti piuguem ex udis manare liquorem
Corticibus, mox in lentum durescere gummi,
Haud secus hac sub labe solet per corpora mucor
Diffluere, hinc demum in turpem concrescere callum.
365 Unde aliquis ver aetatis pulchramque iuventam
Suspirans et membra oculis deformia torvis
Prospiciens foedosque artus turgentiaque ora,
Saepe Deos saepe astra miser crudelia dixit.
Interea dulces somnos uoctisque soporem
370 Omnia per terras animalia fessa trahebant,
lllis nuIJa quies aderat , sopor omnis iu auras
Fugerat, iis oriens ingrata Aurora rubebat,
Iis inimica dies inimicaque noctis imago.
Nulla Ceres illos, Bachi non ulla iuvabant
3T5 Munera, non dulces epulae, non copia rerum,
Non urbis, non ruTis opes , non ulla voluptas,
Quamvis saepe amnes nitidos iucundaque Tempe
Et placidas summis quaesissent montibus auras.
Diis etiam sparsaeque preces incensaque templis
380 Thura et divitibus decorata altaria donis
:
32 FRACASTORII SYPHILIS.
Dii nullas audire preces donisve moveri.
Ipse ego Cenomanum memini qua pinguia dives
Pascua Sebina praeterfluit Ollius unda
Vidisse insignem Iuvenem, quo clarior alter
385 Non fuit, Ausonia nec fortunatior omni:
Yix pubescentis florebat vere iuventae,
Divitiis proavisque potens et corpore pulchm,
Cui studia aut pernicis equi compescere cursum,
Aut galeam induere , et pictis splendescere in armis,
390 Aut iuvenile gravi corpus durare palaestra,
Yenatuque feras agere et praevertere cervos.
Illum omnes Ollique Deae Eridanique puellae
Optarunt, nemorumque Deae rurisque puellae,
Omnes optatos suspiravere hymenaeos.
395 Forsan et ultores Superos negiecta vocavit
Non nequicquam aliqua et votis pia Numina movit,
]N"am nimium fidentem animis nec tanta timentem
Invasit miserum labes,
qua saevior usquam
Nulla fuit , nulla unquam aliis spectabitur annis.
400 Paulatim ver id nitidum, flos ille iuventae
Disperiit, vis illa animi: tum squallida tabes
Artus (horrendum) miseros obduxit, et alte
Grandia turgebant foedis abscessibus ossa.
Ulcera (proh Diviim pietatem) informia pulchros
405 Pascebant oculos et diae lucis amorem,
Pascebantque acri corrosas vulnere nares.
Quo tandem infelix fato,post tempore parvo
Aetheris invisas auras, lucemque reliquit.
lllum Alpes vicinae, illum vaga flumina flerunt:
410 Illum omnes Ollique Deae Eridanique puellae
LIBER 1>RIMUS. 33
Fleverunt, nemorumque Deae ruxisque puellae,
Sebinusque alto gemitum lacus edidit amne.
Ergo hanc per miseras terras Saturnus agebat
Pestem atrox , nec saeva minus crudelis et ipsc
415 Miscebat Mavors coniunctaque fata ferebat.
Quippe lue hac nascente, putem simul omnia diras
Eumenidas cecinisse fera et crudelia nobis,
Tartareos etiam barathro dira omina ab imo
Excivisse lacus , Stygiaque ab sede laborem,
120 Pestemquehorribilemquefamem bellumque necemque.
Dii patrii, quorum Ausonia est sub numiue, tuque
Tu Latii, Saturne,pater
,quid gens tua tautum
Est merita? an quicquam superest dirique gravisque,
Quod sit inexhaustum nobis? ecquod genus usquam
425 Aversum usque adeo coelum tulit? ipsa labores
Parthenope dic prima tuos, dic funera regum
Et spolia et praedas , captivaque colla tuorum.
An stragem iufandam memorem, sparsumque cruorem
Gallorumque Italumque pari discrimine, quum iam
430 Sanguineum, et defuncta virum defunctaque equorum
Corpora volventem, cristasque atque arma trahentem
Eridanus pater acciperet rapido agmine Tarrum?
Te quoque spumantem et nostrorum caede tumentem,
Abdua , non multo post tempore , te pater idem
435 Eridanus gremio infelix suscepit , et altum
Indoluit tecum , et fluvio solatus amico est.
Ausonia infelix, en quo discordia priscam
Virtutem et mundi imperium perduxit avitum!
Angulus anne tui est aliquis ,qui barbara non sit
440 Servitia et praedas et tristia funera passus?
3
31 FRACASTORII SYPHILIS.
Dicite vos uullos soliti seutire tumultus
Vitiferi colles,
qua flumiue pulcher amoeno
Erethenus fluit et, plenis lapsurus in aequor
Cornibus, Euganeis properat se iungere lymphis.
445 O patria, o longum felix longumque quieta
Ante alias patria, o Bivum sanctissima tellus,
Dives opum, foecunda viris , laetissima campis
Uberibus , rapidoque Athesi et Benacide lympha,
Aerumnas memorare tuas, summamque malorum
450 Quis queat et dictis nostros aequare dolores
Et turpes ignominias et barbara iussa?
Abde caput Benace tuo et te conde sub amne,
Victrices nec iam Beus interlabere lauros.
En etiam ceu nos agerent crudelia nulla
455 Nec lacrimae plauctusve forent, en dura tot inter
Spes Latii spes et studiorum et Palladis illa
Occidit: ereptum Musarum e dulcibus ulnis
Te miserum ante diem crudeK funere , Marce
Antoni, aetatis primo sub flore cadentem
460 Vidimus extrema positum Benacide ripa,
Quam media inter saxa souans Sarca abluit uada.
Te ripae flevere Athesis, te voce vocare
Auditae per noctem umbrae manesque Catulli,
Et patrios mulcere nova dulcedine lucos.
465 Tempestate illa Ausouiam rex Gallus opimam
Vertebat bello et Ligurem ditione premebat,
Parte alia Caesar ferro superabat et igni
Euganeos placidumque Silinr Carnumque rebellem:
Et totum luctus Larium moerorque tenebat.
LIBER SECUNDUS.
.jNunc- age, quae vitae ratio quae cura adhibenda
Perniciem adversus tantam, quid tempore quoque
Conveniat, nostri quae pars est altera coepti,
Expediam et miranda hominum comperta docebo.
5 Quippe nova quum re attoniti multa irrita primum
Tentasseut , tamen angustis solertia maior
In rebus crescensque usu experientia longo
Evicere, datumque homini protendere longe
Auxilia et certis pestem compescere vinclis,
10 Yictorem et sese claras attollere in auras.
Credo equidem et quaedam nobis divinitus esse
Inventa, iguaros fatis ducentibus ipsis.
3>Tam
,quanquam fera tempestas et iuiqua fuerunt
Sidera, non tamen omnino praesentia Divum
15 x\bfuit a nobis placidi et clementia coeli.
Si morbum insolitum si dura et tristia bella
Vidimus et sparsos dominorum caede Penates,
Oppidaque , incensasque urbes subversaque regna
Et templa et raptis teinerata altaria sacris,
20 Flumina deiectas si perrumpentia ripas
3*
S6 FRACASTORII SYPHILIS.
Evertere sata et mediis nemora eruta iu undis
Et pecora et domini correptaque rura natarunt,
Obseditque inimica ipsas penuria terras:
Haec eadem tamen, haec aetas (quod fata negarunt
25 Antiquis) totum potuit sulcare carinis
Id pelagi, immensum quod circuit Amphitrite.
IVec visum satis, extremo ex Atlante repostos
Hesperidum penetrare sinus, Prassumque sub Arcto
Inspectare alia praeruptaque littora Rhapti,
30 Atque Arabo advehere et Carmano ex aequore merces
:
Aurorae sed itum in populos Titanidis usque est
Supra Indum Gangemque supra, qua terminus olim
Catygare noti orbis erat , superata Cyambe
Et dites ebeno et felices macere silvae.
35 Denique et a nostro diversum gentibus orbem
Diversum coelo et clarum maioribus astrie
Remigio audaci attigimus duceutibus et Diis.
Vidimus et Vatem egregium , cui pulchra canenti
Parthenope placidusque cavo Sebethus ab antro
10 Plauserunt umbraeque sacri mauesque Maronis,
Qui magnos stellarum orbes cantavit et hortos
Hesperidum coelique omnes variabilis oras.
Te vero ut taceam atque alios quos fama futura
Post mutos cineres quos et venientia saecla
45 Antiquis conferre volent , at , Rembe , taceudus
Inter dona Deum nobis data non erit unquam
Magnanimus Leo,
quo Latium quo masima Roma
Attollit caput alta, paterque ex aggere Tibris
Assurgit Romaeque fremeus gratatur ovauti.
50 Cuius ab auspiciis iam nunc mala sideTa mundo
LIBER SECUNDUS. 37
Cessere, et laeto regnat iam Iupiter orbe,
Puraque pacatum diffuudit lumina coelum:
Unus,
qui aerumnas post tot longosque labores
Dulcia iam profugas revocavit ad otia Musas,
55 Et leges Latio antiquas rectumque piumque
Restituit: qui iusta animo iam concipit arma
Pro re Romana pro relligione Deorum,
Unde etiam Euphrates etiam late ostia Nili
Et tantum Euxini nomen tremit unda refusi,
60 Atque Aegaea suos confugit Doris in Isthmos.
Ergo , alii dum tanta canent dumque illius acta
Inclyta component , dum forte accingeris et tu
Condere et aeternis victurum intexere chartis
:
Nos, quos fata vocant haud tanta ad munera, lusus
65 Inceptos quantum tenuis fert Musa sequamur.
Principio quoniam aifecti non sanguinis uua
Est ratio , tibi sit morbo spes maior in illo,
Sanguine qui iusedit puro: verum, quibus atra
Bile tument spissoque resultant sanguine venae,
70 Maior in iis labor est pestisque tenacius haeret.
Quare operae pretium est validis atque acribus uti
Omuibus hos contra , miseris nec parcere membris.
Quin etiam meliora sibi promittere cuncta
Ille potest,
qui principiis uovisse sub ipsis
T5 Serpentem tacite valuit per viscera labem.
Nanque, ubi pasta diu vires per pabula longa
Auxerit et iam se vitium firmaverit intra,
Heu quanto tibi libertas speranda labore est!
Ergo omnem impendes operam te opponere parvis
80 Principiis, memorique animo haec praecepta reconde.
38 FRACASTORn SYPHILIS.
Iu primis ego non omni te assuescere coelo
Exhorter: fuge perpetuo quod flatur ab austro,
Quod coeno immundaeque grave est sudore paludis.
Protenti potius campi mihi liber et agri
85 Tractus et apricis placeant in collibus aurae
Et molles zephyri pulsusque aquilonibus aer.
Hic (iubeo) tibi nulla quies nulla otia suuto.
Rumpe rooras, agita assiduis venatibus apros
Impiger , assiduis agita venatibus ursos.
90 Nec tibi sit labor aerii cursu ardua montis
Vincenti rapidum in valles deflectere cervum,
Et longa lustrare altos iudagine saltus.
Vidi ego saepe malum qui iam sudoribus omne
Finisset silvisque luem liquisset in altis.
95 Sed nec turpe puta dextram summittere aratro
Et longum trahere iucurvo sub vomere sulcum,
Neve bidente solum et duras proscindere glebas
Et valida aeriam quercum exturbare bipenni,
Atque imis altam eruere ab radicibus ornum.
100 Quin etiam, exercere domi quo te quoque possis,
Parvam mane pilam versa mihi vespere versa,
Et saltu et dura potes exsudare palaestra.
Vince malum : nec te fallat,quod desidis otii
Assidue desiderium lectique sequetur,
105 Tu lecto ne crede, gravi ne crede sopori
:
His alitur vitium et placidae sub imagiue pacis
Decipit e dulcique trahit fomeuta quiete.
Nec non interea effugito quae tristia mentem
Sollicitant, procul esse iube curasque metumque
110 Pallentem ultricesque iras omnemque Minervae
LIBER SECUIVDUS. 39
Addictum studiis auimum , sed carmina sed te
Delectent iuveuumque chori mixtaeque puellae.
Parce tamen Veneri mollesque ante omnia vita
Coucubitus, nihil est nocuum magis , odit et ipsa
115 Pulchra Veuus tenerae contagem odere puellae.
Quod sequitur, victus Tatio tibi maxima habenda est,
Nec sit cura tibi, neve observantia maior.
Principio quoscunque amnes quoscuuque paludes
Quosquelacus liquidi pascunt quosque aequora pisces,
120 Omne genus procul amoveo. Sunt quos tamen usus
Liberius,quum res cogit , concedere possit.
Omnibus his est alba caro non dura tenaxque,
Quos petrae et fluviorum adversa marisque fatigant
:
Tales nant pelago phycides , rutilaeque per undas
125 Auratae, gobiique et amantes saxea percae,
Talis dulcifluum fluviorum scarus ad ora
Solus saxa inter depastas ruminat herbas.
Sed neque, quae stagnis volucres quaeque amnibusaltis
Degere amant liquidisque cibum perquirere in undis
130 Laudarim : tibi pinguis anas, tibi crudior anser
Vitetur, potiusque vigil Capitolia servet,
Viteturque gravi coturnix tarda sagiua.
Tu teneros lactes, tu pandae abdomina porcae,
Porcae heu terga fuge et lumbis ne vescere apriuis,
135 Venatu quamvis toties confeceris apros.
- Quiu neque te crudus cucumis, non tubera captent,
]\Teve famem cinara bulbisve salacibus exple.
IVon placeat mihi lactis amor, non usus aceti,
IVon fumosa mero spumantia pocula Baccho,
140 Quales Cyrnaei colles campique Falerni
40 FRACASTORII SYPHILIS.
Et Pucinus ager mittunt, aut qualia nostris
Rhaetica dat parvo de collibus uva racemo.
Nempe Sabina magis placeaut, dilutaque tellus
Quae tulit et multo domuerunt Naiades amue.
145 At, tibi si ex horto victus mensaeque Deorum
Sunt animo atque olerum simplex et inemta voluptas,
Non menthae virides , non laeta sisymbria desunt,
Intybaque , et toto florentes frigore sonchi,
Et sia fontanis semper gaudeutia rivis,
150 Et thymbrae suaves et odoriferae calaminthae
:
Laeta meliphylla, et riguo buglossus ab horto
Carpautur, plenisque ferax erucula palmis
Atque olus, atque rumex, et salsi gramina crithmi,
lpsa lupum dumeta ferent , hinc collige primos
155 Asparagos , albae asparagos hinc collige vitis,
Quum nondum explicuit ramos umbracula nondum
Texuit et virides iussit peudere corymbos.
Singula sed longum est nec percensere necesse,
lamque aliud vocor ad munus : iuvat in nova Musas
160 Naturae nemora Aoniis deducere ab umbris,
Unde mihi si non e lauro intcxere fronti
Serta volent tautaque caput cinxisse corona,
At saltem ob servata hominum tot millia dignum
Censuerint querna redimiri tempora fronde.
105 "Vere novo si quem morbus tenet aut et in ipso
Autumno , si firma aetas , si sanguis abundat,
Regalem mediamve lacerti incidere venam
Proderit atque extra foedatum haurire cruorem.
Praeterea,quocunque habeat te tempore pestis,
170 Corruptum humorem et contagem educere turpem
LIBER SECUNDUS. 41
Ne pigeat, facilique luem deponere ab alvo.
Aute tamen ducenda para, concreta resolve,
Et crassa attenua et lentore tenacia frange.
Ergo Coryciuinque thymum sit cura, thymumque
175 Pamphylium, thymbrae similis qui durior exit,
Prima tibi coxisse, lupique volubile grameu,
Foeniculumque, apiumque, et amari germina capni.
His polyporum hirtos imitata filicula cirros
Additur, et lymphis tangi renuens adiantus,
180 His sterile asplenum , his pictam phyllitida iunge
:
Quorum ubi decoctum permultis aute diebus
Ebiberis, crudumque humorem incoxeris omnem,
Tum scilla medicare acri, et colocynthide amara,
Helleboroque gravi, nec non, quae in littore surgens
185 Qua ludit maris uuda ter evariata colorem
Ter flores mutata die rem nomiue signat,
Herba potens radice , suum cui ziuziber adde
:
Adde etiam anguineum cucumin, Nabathaeaque thura,
Myrrhamque, bdelamque, hammoniacique liquorem,
190 Et lacrimam panaceam et dulci Colchica bulbo.
His actis, si forte tibi frigentia corda
Et molles animi fuerint, nec acerba placebit
In primis tentare brevique extinguere pestem,
Sed placidis agere et per tempora lenibus uti:
195 Tum superest tibi cura animum ad fomeuta Telicta
Vertere contagisque ad tenuia semina coecae
Illa quidem consueta modis inserpere miris.
Profuerint igitur, quaeque exsiccantia quaeque
Marcori resinosa solent obsistere putri.
200 Tales sunt myrrhae lacrimae, sunt talia thura,
42 FRACASTORII SYPHILIS.
Cedrusque, aspalathusque immortalisque cupressus,
Et bene cum calamo spirans redolente cyperus.
Ergo nec desint casiae, nec desit amomum,
Macerve agallocumve tibi, nec cinnama odora.
205 Est etiam in pratis illud iuxtaque paludes
Scordion, omnigenis quod tantum obstare venenis
Coutagique solet, parvo quaerenda labore
Herba tibi , viret ipsa comis imitata chamaedryn
Flore rubens referensque allii cum voce saporem.
210 Aurora nascente huius frondemque comantem
Radicesque coque atque haustu te prolue largo.
Sed neque carminibus neglecta silebere nostris,
Hesperidum decus et Medarum gloria, citre,
Silvarum : si forte sacris cantata poetis
215 Parte quoque hac medicam non dedignabere Musam,
Sic tibi sit semper viridis coma semper opaca
Semper flore novo redolens, sis semper onusta
Per viridem pomis silvam pendentibus aureis.
Ergo ubi nitendum est coecis te opponere morbi
220 Seminibus, vi mira arbor Cithereia praestat,
Quippe illum Citherea suum dum plorat Adouim
Munere donavit multo et virtutibus auxit.
Quorundam inventum est, vitrei intraconcavavasis,
Cui collum oblongum est venter turgescit in orbem,
225 Aut hederae folia , aut Ida mittente maniplos
Dictamni , Illp-icamve irim , rhamnive nigrantem
Radicem, aut inulas coquere : iu sublime solutus
Effertur vapor et tenuis vacua omuia complet.
Ast ubi : frigenti occursavit ab aere vitro
230 Cogitur et rorem liquidus densatur in udum,
LIBER SECUNDUS. 43
Decurritque vagis per aperta canalia rivis.
Destillantis . aquae cyathum sub lumina prima
Luciferi potare iubent stratisque parare
Sudorem , nec certe ab re : vis utilis olli est
235 Relliquias morbi tcnues dispergere in auras.
Interea, si membra dolor convulsa maliguus
Torqueat, oesypo propera lenire dolorem
Mastichinoque oleo, lentum quibus anseris unguen
Emulsumque potes lini de semiue mucum,
240 IVarcissumque, iaulamque, liquentiaque adderemella,
Coryciamque crocam, et vilem componere amurcam,
At fauces atque ora malus si eroserit herpes,
Tange nitro, et viridi medicata aerugine lympha
Semina inure mala et serpentem interfice pestem.
245 Verum ipsos ope non alia consomere achores
Urentum quam vi poteris,
quibus addere debes
Pingue aliquid, quod secum intus siccantia portet.
Haec eadem et miseros artus si qua ulcera pascunt
Tollere, concretosque valebunt solvere callos.
250 Si vero aut haec nequicquam tentasse videbis
Aut vires animique valent ad fortia quaeque,
]Vec differre cupis,
quin te committere acerbis
Festiues diramque brevi consumere pestem:
Hinc alia inventa expediam, quae tristia quanto
255 Sunt magis hoc tanto citius finire labores
Aerumuasque mali poterunt, quippe effera labes
Inter prima tenax et multo fomite vivax
Nedum se haud vinci placidis et mitibus at nec
Tractari sinit, et mansuescere dura repuguat.
260 Sunt igitur styracem in primis qui, cinnabarimque
44 FRACASTORII SYPHILIS.
Et miniuin , et stimmi agglomerant et thura minuta,
Quorum suffitu pertingunt corpus acerbo,
Absumuntque luem miseram et contagia dira.
At vero et partim durum est medicamen et acre
265 Partim etiam fallax, quo faucibus angit in ipsis
Spiritus eluctansque animam vix continet aegram.
Quocirca totum ad corpus nemo audeat uti
Iudice me : certis fortasse erit utile membris
Quae papulae informes Chironiaque ulcera pascunt.
270 Argento melius persolvunt omnia vivo
Pars maior, miranda etenim vis insita in illo est:
Sive quod id natum est subito frigusque caloreinque
Excipere, unde in se nostrum cito contrahit iguem,
Quodque est condensum humores dissolvit agitque
2T5 Fortius , ut candens ferrum flamma acrius urit
:
Sive acres, unde id constat compagine mira,
Particulae nexuque suo vinclisque solutae
Introrsum ut potuere seorsum in corpora ferri,
Colliquant concreta et semina pestis inuruut:
280 Sive aliam vim fata illi et natura dedere.
Cuius et inventum medicamen munere Diviim
Digressus referam. Quis enim admiranda Deorum
Munera praetereat? Syriae nam forte sub a
Vallibus umbrosi nemora inter glauca salicti,
285 Callirhoe qua fonte sonans decurrit amoeno,
Fama est cultorem Diis sacri agrestibus horti
Cultorem nemoram sectatoremque ferarum,
Ilcea labe gravem tanta , dum molle cyperum,
Et casiam , et silvam late fragrantis amomi
2S0 Irrigat, haec orasse Deos et talia fatum:
LIBER SECUNDUS. 45
Dii, quos ipse diu colui, tuque optima tristes
Callirhoe quae saucta soles depellere morbos,
Cui nuper ramosa ferens ego cornua cervi
Aeria victor fixi capita horrida quercu:
295 Dii, mihi crudelem misero si tollere pestem
Hanc dahitis, quae me afflictat noctesque diesque,
lpse ego purpureas ipse alhas veris et horti
Primitias vobis violas ego lilia vohis
Alba legam, primasque rosas primosque hyacinthos,
300 Vestraque odoratis oneraho altaria sertis
!
Gramen erat iuxta viridans, sic fatus ut aestu
Fessus erat viridi desedit graminis herha.
Hic Dea , vicino quae sese fonte lavabat,
Callirhoe liquido ex antro per lubrica musco
305 Saxa fluens, iuveni dulci blandita susurro
Lethaeum immisit somnum , sparsitque sopore
Graminea in ripa et salicum nemus inter opacum.
Atque illi visa est sacro se flumine tollens
In somnis coram esse,pia et sic voce locuta
:
310 Ilceu, iu extremo Diis tandem audite labore,
Cura mei, t^bi nulla salus quacunque videt Sol
Speranda est terram magnam super. Hoc tibi poenae
Dat Trivia et precihus Triviae exoratus Apollo,
Ob sacrum iaculo percussum ad flumina cervum
315 Et nostris affixa tibi capita horrida truncis.
Nam, postquam illa feram exanimem per gramina vidit
Ahscisso capite et sacro sparsa arva cruore,
Omnibus ingemuit silvis dirumque precata est
Auctori. Oranti Latous tanta sorori
320 Affuit et pestem misero immisere nefandam
46 FRACASTORII SYPHILIS.
Durus uterque tibi : quiu et quacuuque videt Sol
Interdixit opem, quare tellure sub ima,
Si qua salus superest, coeca sub nocte petenda est.
Est specus arboribus tectum atque borrore verenduia
325 Vicina sub rupe, Iovis qua plurima silva
Accubat et raucum reddit coma cedria murmur.
Huc , ubi se primis Aurora emittet ab undis,
Ire para et nigrantem ipsis in faucibus agnam
Mactato supplex atque, Ops tibi maxima, dic, hanc,
330 Dic, ferio. JXigram tum ]N~octem umbrasque silentes
Umbrarumque Deos ignotaque numina Nymphas
Et thya venerare atrae et nidore cupressi.
Hic tibi narranti causam auxiliumque vocanti
Haud aberit Dea, quae coecae in penetralia terrae
335 Deducat te sancta et opem tibi sedula praestet.
Surge age.nec vani speciem tibi concipe somni,
llla ego sum quae culta vago per pinguia fonte
Dilabor Dea vicinis tibi cognita ab uudis.
Sic ait et se caeruleo cita condidit amne.
3-10 Ille autem, ut placidus cessit sopor, omina laetus
Accipit et jVympham precibus veneratur amicam.
O sequor , o quocunque vocas, pulcherrima fontis
Vicini Dea Callirhoe ! Tum, postera primum
Exsurgens Aurora suos ubi protulit ortus,
345 Monstratum lovis in silva sub rupibus altis
Antrum ingens petit et nigrantem tergora primo
Vestibulo sistit pecudem magnaeque trementem
Mactat Opi : tibique, inquit, ego hanc Ops maximamacto.
Tum IVoctem Noctisque Deas iguota precatur
350 Numina, iamque simul thyau atramque cupressum
LIBER SECUNDUS. 47
Urebat, quum vox terrae revoluta cavernis
Longe audita sacras Nympharum perculit aures,
Nympharum quibus aera solo suut condita curae.
Extemplo commotae omnes ac coepta reponunt
:
355 Sulfureos forte ut latices et flumina vivi
Argenti , mox unde nitens coucresceret aurum,
Tractabant, gelidoque prementes fonte coquebant.
Centum iguis spissi radios centum aetheris usti
Bis centum concretorum terraeque marisque
3G0 Miscuerant nostros fugientia semina visus.
At Lipare , Lipare , argenti cui semina et auri
Cura data et sacrum flammis adolere bitumen,
Continuo obscurae latebrosa per avia terrae
Ilcea adit firmansque animum sic incipit ipsa
:
385 Iiceu (nanque tuum nec nomen nec mihi labes
Ignota est, nec quid yenias) , iam corde timorem
Exue, nequicquam non te huc carissima mittit
Callirhoe , tibi parta salus tellure sub ima est.
Tolle animos et me per opaca silentia terrae
370 Insequere : ipsa adero et praesenti numine ducam.
Sic ait et se antro gradiens praemittit opaco.
Ille subit maguos terrae miratus hiatus
Squallentesque situ aeteruo et sine lumine vastas
Speluncas terramque meantia flumina subter.
375 Tum Lipare : hoc quodcunque patet quam maximaterra
Hunc totum siue luce globum, loca subdita nocti [est,
Dii habitant : imas retinet Proserpina sedes,
Flumina supremas quae sacris concita ab antria
In mare per latas abeunt resonautia terras,
380 In medio dites Nymphae, genera unde metalli,
48 FRACASTORII SYPHILIS.
Aerisque argentique aurique nitentis origo,
Quarum ego nunc ad te miserans ipsa una sororum
Advenio , illa ego, quae venas per montis hiantes.
Caliirhoae haud ignota tuae, fumantia mitto
385 Sulfura. Sic ibant terra et caligine tecti.
lamque exaudiri crepitantes sulfure fiammae
Conclusique ignes stridentiaque aera caminis.
Haec regio est late variis ubi foeta metallis,
Yirgo ait, est tellus, quorum vos tanta cupido
390 Exercet superas coeli qui cernitis auras.
Haec loca mille Deae coecis habitamus in antris,
]\ucte Deae et Tellure satae, quis munera mille
Mille artes. Studium est aliis deducere rivos,
Scintillas aliis Timari et sparsa per omnem
395 Semina tellurem flammarum ignisque corusci.
Materiam miscent aliae massamque coercent
Obicibus multa et gelidarum inspergine aquarum.
Non procul eruptis fumantia tecta caminis
Aetnaei Cyclopes habent , versantque coquuntque
400 Vulcano stridente atque aera sonantia cudunt,
Laeva haec abstrusum per iter via ducit ad illos.
Destera sed sacri fluvii te sistet ad undam,
Argento fluitantem undam vivoque metallo,
Unde salus speTanda. Et iam aurea tecta subibant
405 Rorantesque domos spodiis, fuligineque atra
Speluncas varie obductas et sulfure glauco,
Iamque lacus late undantes liquidoque fluentes
Argento iuxta astabant ripasque tenebant.
Hic tibi tantorum requies inventa laborum,
410 Subsequitur Lipare,
postquam ter flumine vivo
LIBER SECUNDUS. 49
Perfusus sacra vitium omne reliqueris unda.
Sic fatur, simul argenti ter fonte salubri
Perfundit, ter virgineis dat flumina palmis
Membra super, iuveuem toto ter corpore lustrat
415 Mirantem exuvias turpes et labe maligna
Exutos artus pestemque sub amne relictam.
Ergo age,quum primum coeli te purior aer
Accipiet nitidamque diem solemque videbis,
Sacra para et castam supplex venerare Dianam
420 Indigenasque Deos et Numina fontis amici.
Sic virgo , et iuvenem tanto pro munere grates
Solventem e nocte aetherias educit in oras
Dimittitque alacrem atque optata in lumina reddit.
Accepit nova fama fidem populosque per omnes
425 Prodiit haud fallax medicamen, coeptaque primum
Misceri argento fluitanti axungia porcae.
Mox etiam Oriciae simul adiuncta est terebinthi
Et laricis resina aeriae. Sunt qui unguen equinum
Ursinumve adhibent bdelae cedrique liquorem.
430 Nonnulli et myrrhae guttas et mascula thura
Adiiciunt miniumque rubens et sulfura viva.
^Haud vero mihi displiceat, componere si quem
Trita melampodia atque arentem iuverit irim,
Galbanaque et lasser graveolens, oleumque salubre
435 Lentisci, atque oleum haud experti sulfuris ignem.
His igitur totum oblinere atque obducere corpus
Ne obscoenum ne turpe puta: per talia morbus
Tollitur et nihil esse potest obscoenius ipso.
Parce tamen capiti et praecordia mollia vita.
440 Tum super et vittas adstringe et stuppea necte
4
50 FRACASTORII SYPHILIS.
Vellera, dein stratis tegmento imponere multo
Dum sudes foedaeque fluant per corpora guttae.
Haec tibi bis quiuis satis est iterasse diebus
:
Durum erit, at quicquid tulerit res ipsa ferendum est.
445 Aude animis , tibi certa salus stans limine in ipso
Signa dabit : liquefacta mali excrementa videbis
Assidue sputo immundo fluitare per ora,
Et largum ante pedes tabi mirabere flumen.
Ora tamen foeda erodent ulcuscula , sed tu
450 Lacte fove et cocto cytiui, viridisque ligustri.
Tempore non alio generosi pocula Baccbi
Annuerim sumenda tibi, purumque Falernum,
Et Cbia , et pateris spumantia Rbaetica largis.
Sed iam age vicinae victor gratare saluti:
455 Ultima adest tibi cura eadem et placidissima, corpus
Abluere et lustrare artus ac membra piare
Stoecbade, amaracinisque comis , et Tore mariuo,
Verbenaque sacra , et bene oleutibus heracleis.
LIBER TERTIUS.
^ed iam me nemora alterius felicia mundi
Externique vocant saltusj longe assonat aequor
Herculeas ultra metas et littora longe
Applaudunt semota. Mihi nunc magna Deorum
5 Munera et ignoto devecta ex orbe caneuda
Sancta arbos, quae sola modum requiemque dolori
Et finem dedit aerumnis. Age Diva beatum
Uranie venerare nemus , crinesque revinctam
Fronde nova iuvet in medica procedere palla
10 Per Latium et sanctos populis ostendere ramos
:
Et iuvet haud unquam nostrorum aetate parentum
Visa prius nullive unquam memorata referre.
Unde aliquis forsan , novitatis imagine mira
Captus et heroas et grandia dicere facta
15 Assuetus , cauat auspiciis maioribus ausas
Oceaui intacti tentare pericula puppes,
Nec non et terras varias et flumina et urbes
Et varias memoret gentes et monstra reperta,
Dimensasque plagas alioque orientia coelo
20 Sidera et iusiguem stellis maioribus Arcton
4*
,2 FRACASTORII SYPHILIS.
Nec taceat nova bella omnemque illata per orbem
Signa novum et positas leges et uomiua nostra,
Et canat (auditum quod vix venientia credant
Saecula) quodcunque Oceani complectitur aequor
25 Iugens omne una obitum mensumque carina.
Felix , cui tantum dederit Deus , at mihi vires
Arboris unius satis est usumque referre,
Et quo inventa modo fuerit nostrasque sub auras
Advena per tautum pelagi pervenerit aequor.
30 Oceano in maguo ardenti sub sidere Cancri,
Sol ubi se nobis media iam nocte recondit,
Hac ignota tenus tractu iacet insula longo,
Hispanam gens inventrix cognomine dixit
:
Auri terra ferax sed longe ditior una
35 Arbore : voce vocant patrii sermonis Hyacum.
Ipsa teres ingensque ingeutem vertice ab alto
DifTundit semper viridem semperque comantem
Arbuteis silvam foliis, nux parva sed acris
Dependet ramis et plurima frondibus haeret.
40 Materia indomita est, duro et paene aemula ferro
Robora, quae resiuam sudant incensa tenacem.
Dissectae color haud simplex, in cortice lauri
Exteriore viret levor,pars altera pallet
Ruxea, at interior uigro suJfusca colore est
45 Iuglandemque ebenumque inter, quod si inde ruberet,
Iam poterat variis aequare coloribus irim.
Hanc gens illa colit studioque educere multo
Xititur, hac late colles campique patentes
Hac omnis vestitur ager , nec sauctius illis
50 Est quicquam aut potiore usu : quippe omnis in illa
LIBER TERTIUS. 53
Spes iacet hanc contra pestem quae coelitus illic
Perpetua est. Validos abiecto cortice ramos
Multa vi tuudunt aut in segmenta miuuta
Elimant,puroque scobes in fonte reponunt,
55 Dum bibulas nocteraque diemque emaceret humor,
Inde coquunt : nec non illos ea cura fatigat,
Vulcano ne forte furens erumpat aquae vis
Et superuudantem spumam proiectet in ignes.
Spuma quippe linunt , si quicquam e corpore toto
60 Abscedit , si quicquam aegros depascitur artus.
Dimidia absumta superest quodcunque reponunt
Divini laticis. Quin et segmenta relicta
Rursus ut ante coquunt addentes suaveliquens mel.
Scilicet hunc uuum mensis accedere potum
65 Et lex ipsa iubet gentis mandatque sacerdos.
Servatum at laticem et decocti pocula primi
Bina die quaque assumunt,quum surgit ab ortu
Lucifer et sero egreditur quum Vesper Olympo.
]Vec prius absistunt potu,quam menstrua cursum
70 Luna suum et totum peragrans perfecerit orbem
Fraternasque iterum convenerit aemula bigas.
Interea coecis sese penetralibus abdunt,
Quo neque vis venti non halitus aeris ullus
Insinuet sese et gelidis afflatibus obsit,
75 Quid mirandum aeque memorem, super omnia victum
Quam tenuem quam magna sibi ieiunia poscant*?
Quippe solet satis esse , ipsum dum corpus alatur
Dum superet vita et tantum ne membra fatiscant.
5Ve tamen ah ne tanta time , sacer ilicet haustus
80 llle modo ambrosiae vires reficitque fovetque
54 FRACASTORII SYPHILIS.
Iuque occulta gerit ieiunig pabula membris.
!S"ectare ab epoto binas non amplius horas
Imponunt sese stratis , medicamen ut intro
Large eat et calido sudorem e corpore ducat.
85 Interea vacuas pestis vanescit in auras,
Et (dictu mirum) apparet iam pustu]a nulla,
Iamque nomae cessere omues , iam fortia liquit
Membra dolor,primoque redit cum flore iuventa
:
Et iam Luna suum remeans nova circuit orbem.
90 Quis Deus hos illis populis monstraverit usus,
Qui demum et nobis casus aut fata tulere
Hos ipsos , unde et sacrae data copia silvae,
IVunc referam. Missae quaesitum abscondita IVerei
Aequora in occasum Solisque cubilia pinus
95 Littoribus Ionge patriis Calpeque relictis
Ibant oceano in magno pontumque secabant,
Iguaraeque viae et longis erroribus actae.
Quas circum innumerae properantes gurgite ab omui
Ignoti nova monstra maris Kereides udae
100 Adnabant celsas miratae currere puppes
Salsa super pictis volitantes aequora velis.
Nos erat et puro fulgebat ab aethere Luna
Lumina diffundens tremuli per marmora ponti,
Magnanimus quum tanta heros ad munera fatis
105 Delectus dux errantis per caerula classis
Luna, ait, o pelagi cui regna haec humida parent.,
Quae bis ab aurata curvasti cornua fronte,
Curva bis explesti , nobis errantibus ex quo
IVon ulla apparet tellus, da littora tandem
110 Aspicere et dudum speratos taugere portus,
LIBER TERTIUS. 55
]Voctis honos coelique decus Latouia virgo.
Audiit oranteui Phoebe , delapsaque ab alto
Aethere se in faciem mutat , Nereia quali
Cymothoe Clothoque uatant, iuxtaque carinam
115 Astitit et summo pariter uans aequore fatur
:
Ne nostrae dubitate rates , lux crastina terras
Ostendet fidoque dabit succedere portu.
Sed vos littoribus primis ne iusistite, dudum
Ultra fata vocaut : medio magna insula ponto
120 Est Ophyre, huc iter est vobis hic debita sedes
Imperiique caput. Simul haec eifata carinam
Impulit, illa levi cita dissecat aequora cursu,
Aspirant faciles aurae , et iam clarus ab undis
Surgebat Titan , humiles quum surgere colles
125 Umbrosi procul et propior iam terra videri
Incipit. Acclamant nautae terramque salutant
Terram exoptatam. Tum portu et littore amice
Excepti , Diis vota piis in littore solvunt,
Quassatasque rates defessaque corpora curant.
130 Inde ubi quarta dies pelago crepitansque vocavit
Vela Rotus, remis insurgitur, altaque rursum
Corripiuut maria et laeti freta caerula sulcant.
Linquitur incerto fluitans Anthylia ponto,
Atque Hagia, atque alta Ammerie, execrataque tellus
135 Cannibalum, et ripa Gyane nemorosa virenti.
Protinus innumerae panduntur turribus altis
Insulae oceauo in vasto,quas inter opacis
Undantem silvis unam cursuque sonantem
Fluminis aspiciunt, magno qui spumeus alveo
140 In mare fulgentes auro subvectat arenas.
56 FRACASTORII SYPHILIS.
Huius in ora placet pronas. appellere puppes,
Invitant nemora et dulces e flumine lymphae.
Iamque solo viridante alacres ripaque potiti
In primis terram ignotam Nymphasque salutant
145 Indigenas, Geniumque loci, teque aurifer Amnis
Quisquis in arva maris nitida perlaberis unda.
Tum duram Cererem et patrii carchesia Bacchi
Aggere in herhoso expediunt, dein quaerere si qui
Mortales hahitent,pars fulvam fluminis undam
150 Mirari mixtamque auro disquirere arenam.
Forte per umbrosos silvarum plurima ramos
Assidue volitabat avis, quae picta nitentes
Caeruleo pennas rostro variata rubenti
Ibat nativo secura per avia luco.
155 Has iuvenum manus ut silvas videre per altas
Continuo cava terrificis horrentia bombis
Aera et flammiferum tormenta imitantia fulmen
Corripiunt, Vulcane tuum, dum Theutonas armas
Inventum dum tela Iovis mortalibus affers.
160 Nec mora, signantes certam sibi quisque volucrem,
Inclusam, salicum cineres sulfurque nitrumque,
Materiam acceuduut servata in reste favilla.
Fomite correpto diffusa repente furit vis
Ignea circumsepta simulque cita obice rupto
165 Intrusam impellit glandem , volat illa per auras
Stridula, et exanimes passim per prata iacebant
Deiectae volucres : magno micat ignibus aer
Cum tonitru quo silva omnis ripaeque recurvae
Et percussa imo sonuerunt aequora fundo.
170 Pars avium nemus in densum conterrita et altos
LIBER TERTIUS. 57
Se recipit scopulos,quorum de vertice summo
Horrendum una canit (dictu mirabile) et aures
Terrificis implet dictis ac talibus infit:
Qui Solis violati» aves sacrasque volantes
175 Hesperii, nunc vos quae magnus cantat Apollo
Accipite et nostro vobis quae nuntiat ore
:
Vos quanquam ignari longum quaesita secundis
Tandem parta Ophyrae tetigistis littora ventis,
Sed non ante novas dabitur summittere terras
180 Et longa populos in libertate quietos
Molirique urbes ritusque ac sacra novare,
Quam vos iufandos pelagi terraeque labores
Perpessi diversa hominum post proelia multi
Mortua in externa tumuletis corpora terra,
185 Navibus amissis pauci patria arva petetis,
Frustra alii socios quaeretis magna remensi
Aequora, nec nostro deerunt Cyclopes in orbe.
Ipsa inter sese vestras discordia puppes
In rabiem Ferrumque trahet, nec sera manet vos
190 Illa dies foedi ignoto quum corpora morbo
Auxilium silva miseri poscetis ab ista,
Donec poeniteat scelerum. — Nec plura locuta
Horrendum stridens densis sese abdidit umbris.
Ollis ossa rigor subitus percurrit et omnis
195 Palluit ac gelida fugit formidine sanguis.'
Tum vero sacras volucres Divosque precati,
In primis Solem et sanctum servantia lucum
Numina supplicibus venerantur agrestia votis
:
Pacem orant rursumque Ophyren fluviumque salutant.
200 Interea e silvis nigrum genus ora comasque
58 FRACASTORII SYPHILIS.
Ad naves nova turl>a virum concurrit inermis,
Pectora nudi omnes evincti frondibus omnes
Paciferis : tanta qui celsas mole carinas
Mirati vestesque virum fulgentiaque arma
205 Vis satis expleri possunt, et ab aethere missi
Sive homines sive heroes sint sive Deorum
IVumina adorantum ritu precibusque salutant:
Ante alios ipsum regem , cui munera laeta,
E ripis colleetum aurum et cerealia dona
210 Et patrios fructus ct mella liquentia portant.
Vestibus ipsi etiam nostris et munere multo
Donati exceptique mero nova gaudia miscent.
IVou aliter, quam si mensis dapibusque Deorum
Mortalis quisquam adscitus felixque futurus
215 Hauriat aeternum coelestia pocula nectar.
Ergo , ubi amicitiae securos foedere utrinque
Firmavere animos , habita et commercia gentis,
Ipsi inter sese reges in littore laeti
Complexu iungunt dextras et foedera firmant.
220 Alter gossipio tenui pectusque femurque
Praecinctus , viridi limbum pingente smaragdo,
Ora niger , iaculo armatur cui destera acuto
Squamosi spolium sustentat laeva draconis.
Alter at intexto laeuam circumdatus auro,
225 Quam subter rutila arma micant, capiti aerea cassis
Insidet et pictae volitant in vertice cristae,
Fulgenti ex auro torques cui candida colla
Cingunt atque ensis lateri dependet Iberus.
Et iam commixti populi hospitioque recepti,
230 Hi tectis domibusque altis in uavibus illi,
LIBER TERTIUS. 59
Laetitia ludisque dies per pocula ducunt.
Forte loco lux festa aderat, Solique parabant
Ultori facere umbroso sacra annua luco,
Hesperiaeque Ophyraeque manus convenerat omnis.
235 Hic convalle cava ripae viridantis in herba
Selectorum ingens numerus , matresque virique
Confusi plebs atque patres puerique seuesque
Astabant , animis tristes et corjiora foedi
Squallentes crustis omnes taboque fluentes,
2-M) Quos circumfusos albenti in veste sacerdos
Pura lustrat aqua et ramo frondentis Hyaci.
Tum niveum ante aras caedit de more iuvencum
Et iuxta positum pastorem sanguine caesi
Respergit pateraque rigat , Solique potenti
2i5 Ad numeros Paeana canit, nec cetera turba
Non sequitur, mactantque sues mactantque bidentes
Visceribusque veru tostis epulantur in herba.
Obstupuit gens Europae ritusque sacrorum
Contagemque alio non usquam tempore visam.
250 At dux multa animo tacitus secum ipse volutans,
Hic erat ille , inquit , morbu3 (Dii avertite casum !)
Iguotum interpres Phoebi quem dira canebat.
Tum regem indigenam (ut sermo faudique facultas
Iam communis erat) cui sint solennia Divum
255 Scitatur,quid tanta astet convalle sub alta
Languentum miseranda manus, quid pastor ad aras
Sacra inter caesi respersus sanguine tauri.
Quem contra: Hesperiae o heros fortissime pubis,
Rex ait, hi gentis ritus haec sacra quotannia
260 Ultori de more Deo celebramus , origo
60 FRACASTORII SYPHILIS.
. Antiqua est veteresque patrum fecere parentes.
Quod si externorum mores hominumque labores
Audivisse iuvat,primaeva ab origine causam
Sacrorum et pestis miserae primordia pandam.
265 Forsitan Atlautis vestras pervenit ad aures
Nomen et ex illo generis longo ordine ducti.
Hac et nos longa serie de stirpe profecti
Dicimur , heu quoudam felix et cara Deiim gens,
Dum coelum colere et Superis accepta referre
2T0 Maiores suevere boni, sed numina postquam
Contemni coeptum est luxu fastuque nepotum
Ex illo quae sint miseros quantaeque secutae
Aerumnae, vix fando unquam comprendere possem.
Insula tum prisci regis de nomine dicta
275 Ingenti terrae concussa Atlantia motu
Corruit absorpta Oceauo,quem mille carinis
Sulcavit toties terrae regiua marisque.
Ex illo et pecudes et grandia quadrupedantum
Corpora non ullis unquam reparata diebus
280 Aeternum periere : externaque victima sacris
Caeditur, externus nostras cruor imbuit aras.
Tumquoqueethaec infanda lues, quam nostra videtis
Corpora depasci, quam nulli aut deuique pauci
Vitamus, Diviim offensis et Apollinis ira
285 De coelo demissa omnes grassatur in urbes.
Unde haec sacra novo primum solennia ritu
Instituere patres, quorum haec perhibetur origo
:
Syphilus (ut fama est) ipsa haec ad fiumina pastor
Mille boves niveas mille haec per pabula regi
290 Alcithoo pascebat oves, et forte sub ipsum
LIBER TERTIUS. 61
Solstitium urebat sitientes Sirius agros,
Urebat nemora et nullas pastoribus umbra9
Praebebant 9ilvae , nullum dabat aura levamen.
IDe gregem miseratus et acri concitus aestu
295 Sublimem in Solem vultus et lumina tollens,
]\am quid Sol te, inquit, rerum patremque Deumque
Dicimus et sacras vulgus rude ponimus aras,
Mactatoque bove et pingui veneramur acerra,
Si nostri nec cura tibi est nec regia tangunt
300 Armenta? an potiu9 Superos vos arbitrer uri
Invidia ? mibi mille nivi9 candore iuvencae
Mille mibi pascuntur oves: vix est tibi Taurus
Unus, vix Aries coelo (si vera feruntur)
Unus , et armeuti custos Canis arida tanti.
305 Demens quin potiug regi divina facesso,
Cui tot agri tot sunt populi , cui lata ministrant
Aequora et est Superis ac Sole potentia maior?
Ille dabit facilesque auras frigusque vireutum
Dulce feret nemorum armentis, aestumque levabit.
310 Sic fatus, mora nulla, sacras in montibus aras
Instituit regi Alcitboo et divina facessit.
Hoc manus agrestum hoc pastorum caetera turba
Exsequitur , dant thura focis incensa litantque
Sanguine taurorum et fumantia viscera torrent.
315 Quae postquam rex , in solio dum forte sederet
Subiectos inter populos , turbamque frequentem
Agnovit , Diviim exhibito gavisus honore,
IVon ullum tellure coli se vindice NumenImperat, esse nihil terra se maius in ipsa:
320 Coelo habitare Deos, nec eorum hoc esse quod infra est.
62 FRACASTORn SYPHILIS.
Viderat haec, qui cuncta videt, qui singula lustrat.
Sol pater atque animo secum indiguatus iniquos
Intorsit radios et lumine fulsit acerbo.
Aspectu quo terra parens correptaque ponti
325 Aequora quo tactus viro subcanduit aer.
Protinus illuvies terris ignota profanis
Exoritur. Primus regi qui sanguine fuso
Instituit divina sacrasque in montibus aras
Syphilus ostendit turpes per corpus achores,
330 Insomnes primus noctes convulsaque membra
Sensit et a pTimo traxit cognomina morbus,
Syphilidemque ab eo labem dixere coloni.
Et mala iam vulgo cunctas diffusa per urbes
Pestis erat , regi uec saeva pepercerat ipsi.
335 Itur ad Ammericen silva in Cartheside INympham,
Cultricem nemorum Ammericen, quae maxima luco
Iuterpres Divum responsa canebat ab alto.
Scitantur,quae causa mali
,quae cura supersit.
Illa refert : spreti vos o vos numina Solis
340 Exercent : nulli fas est se aequare Deorum
Mortalem, date thura Deo et sua ducite sacra
Et numen placate , iras non proferet ultra,
Quam tulit aeterna est, nec iam revocabilis unquam
Pestis erit. Quicunque solo nascetur in isto
345 Sentiet. llle lacus Stygios fatumque severum
Iuravit. Sed enim , si iam medicamiua certa
Espetitis , niveam magnae mactate iuvencam
Iunoui , magnae nigrantem occidite vaccam
Telluri: illa dabit felicia semina ab alto,
350 Haec viridem educet felici e semine silvam.
LIBER TERTIUS. 63
Unde salus. Simul obticuit, specus intus et omne
Excussum nemu9 et circum stetit horror ubique.
Illi obeunt mandata: sua ipsi altaria Soli
Instituunt, niveam Iuno tibi magua iuvencam,
355 Xigrantem Tellus mactant tibi maxima vaccam.
Mira edam, at Divos iuro et monumenta parentum,
Haec sacra quam nemore hoc toto vos cernitis, arbor
Ante solo nunquam fuerat quae cognita in isto,
Protinus e terra virides emittere froudes
360 Incipit et magna campis pubescere silva.
Anuua confestim Soli facienda sacerdos
Ultori nova sacra canit. Deducitur ipse
Sorte data qui pro cunctis cadat uuus ad aram
Syphilus , et iam farre sacro vittisque paratis
365 Purpureo stabat tiucturus sanguine cultros,
Tutatrix vetuit luno et iam mitis Apollo,
Qui meliorem animam miseri pro morte iuvencum
Supposuere feroque solum lavere cruore.
Ergo eius facti aeternum ut monumenta manerent,
370 Hunc morem antiqui primum statuere quotannis
Sacrorum. Ille tuum testatur Syphile crimen,
Victima vana , sacras deductus pastor ad aras.
Illa omnis, quam cernis, iuops miserandaque turba
Tacta Deo est veterumque luit commissa parentum,
375 Cni votis precibusque piis numerisque sacerdos
Conciliat vates Divos et Apolliuis iras.
Lustrati ingentes ramos et robora sanctae
Arboris advectant tectis , libamine cuius -
Vi mira infaudae labis contagia pellunt. —380 Talibus atque aliis tempus per multa trahebant
64 FRACASTORII SYPHILIS.
Diversis populi commixti e partibus orbis.
Interea Europae fuerant quae ad cara renyssae
Littora iam rursus puppes freta lata remensae
Mira ferunt : late (proh fata occulta Deorum!)
385 Contagem Europae coelo crebrescere eandem,
Attouitasque urbes nullis agitare medelis.
Quiu etiam gravior naves it rumor in omnes,
Illo efldem classem morbo iuvenumque teneri
Haud numerum exiguum et totis tabescere membris.
390 Ergo haud immemores , diras cecinisse volucres,
Affore,quum silva auxilium poscatur ab illa,
Continuo faciles Nymphas Solemque precati
Intacti nemoris ramos et robora ab alto
Convectare parant luco , medicataque sumunt
395 Pocula pro ritu gentis, quo munere tandem
Contagem pepulere feram. Quin dona Deorum
Haud patriae obliti et felicem ad littora silvam
IVostra iubent ferri , coelo si forsitan isto
Assimilem pellaut labem : nec fata secuudos
400 Ipsa negant Zephyros facilisque aspirat Apollo.
Munera vos Divum primi accepistis Iberi
Praesens mirati auxilium, nunc cognita Gallis
Germanisque Scythisque, orbe et gavisa Latino
Iam nuuc Europam vecta est Huyacus in omnem.
405 Salve, magna Deum manibus sata semine sacro,
Pulchra comis, spectata novis virtutibus arbos:
Spes hominum, externi decus et nova gloria mundi,
Fortunata nimis, natam si numina tantum
Orbe sub hoc homines inter gentemque Deorum
410 Perpetua sacram voluissent crescere silva.
LIBER TERTIUS. 65
Ipsa tamen , si qua nostro te carmine Musae
Ferre per ora virum poterunt, hac tu quoque parte
IVosceris coeloque etiam cautabere nostro.
Si non te Bactra et tellus extrema sub Arcto
415 Non Meroe Libycisque Ammon combustus arenis,
At Latium at viridis Benaci ad flumina ripa
Audiet et molles Athesi labente recessus,
Et sat erit, si te Tiberini ad fluminis undam
Interdum leget et referet tua nomina Bembus.
NOTAEIN LIBRUM PRIMUM.
15. Pietro Bembo , natus 1470, Leoni X. Pont.
Max. a literis, a PauloIII. purpura sacerdotali
donatus, poeta latinus et historlcus scriptor nonignobilis, horainum doctorum fautor et amicus.
16. Ioannes Medicaeus, sub nomine Leo X. Pon-tifex Max. ab anno 1513 ad annum 1521, ar-
tium liberalium ipse cultor et munificentissi-
mus patronus.
31. Benacus lacus, hodie Lago di Garda , in
agro Veronensi.
35. Christophorus Columbus et eius socii in no-
vo orbe detegendo.
97. Elephas seu Elephantiasis morbus, leprae
species, quae Romae primum apparuit, cumPompeius M. ex Africa rediret.
98. Lichen seu Mentagra, morbus quidam cuta-
neus, Romae primo \isus, ut ferunt, sub Ti-berii Claudii Caesaris principatu medio. (Plin.
26. 1.) — Omnes, quas vidimus, editiones
habent incola Nili, excepta Romana anni 1531quam secuti sumus.
110. In hoc versu omnes editiones habent accolit?
excepta Romana iam citata, quain etiam hic
NOTAE. 67
secuti sumus, utpote antiquissimam et quaelectionem exhiberet sensui magis congruam.
118. Fortasse rectius legeretur infecerit , quamlectionem vero nulla exhibet editio.
186. Loquitur poeta forsan de morbo atrocissimo,
qui sub nomine Mortis nigrae (der schwarzeTod) regnavit annis 1348 — 1350 , et a con-
iunctione Martis, lovis et Saturni deduceba-tur a medicis astrologicis illius temporis. Poe-tice igitur et non satis exacte dictum est bis
centum etc.
204. Descriptio poetica coniunctionis Martis et Sa-turni in signo Cancri, a qua coniunctione, quaeanno 1484 locum habuit, derivat, cum multis
aliis sui aevi medicis, morbi Gallici originem
Fracastorius.
211. Iovianum Pontanum, qui librum scripsit astro-
logicum ,,Urania sive de stellis " , esse huncvatem dicunt interpretes. Natus erat Ponta-nus anno 1426, mortuus est anno 1503. Cfr.
Syphil. II. 38 sq.
272. Antiquiores edd. habent caprigenum genus,recentiores quaedam capr. pecus.
277. Paucae e recentioribus editionibus habentlonge via mortis , antiquiores omnes mora.
314. Non in hoc loco solum sed etiam in libro
secundo de morbis contagiosis (cap. 12.) benepraedixit Fracastorius morbum Gallicum nonsemper duraturum, sed penitus eum aliquando
dispariturum , forsan etiam aliquando denuorediturum.
360. Pro ut saepe recentiorum editionum habent
antiquiores tum saepe. Phyllidis arbor tristis
est Amygdalus.383. Ollius in pascuis Sebinis Cenomanorum, est
5*
68 NOTAE.
flumen Oglio in Longobardica regione Italiae
superioris. Lago d'Iseo est antiquorum La-cus Sebinus.
407. 408. Desunt hi duo versus in editione huius
carminis Basileensi anni 1536, in opp. Fra-cast. , Venet., 1555, in Luisinianae collectio-
nis editione Veneta et Leidensi. Habet vero
hos versus antiqua editio Syphilidis, quae Ro-mae prodiit anno 1531; habent plures recen-
tiores opp. Frac. et Syphilidis editiones.
418. Omina habet editio Syphilidis Romana et
Basileensis, omnia plures aliae recentiores.
Sensus est: dira omina videntur tartareos la-
cus ab imo barathro excivisse etc.
425—432. Meminit poeta occupationem urbis Nea-politanae per Carolum VIII , regem Galliae,
et desperatum eius contra Italormn copias proe-
iium ad Taro seu Tarrum fluvium, qui abEridano excipitur.
433. Serrao est de pugna Venetorum infelici apudGhiera d'Adda, ad ripas Abduae seu Adduae,fluminis itidem ab Eridano excepti.
445. Verona antiquissima civitas, Catulli, Plinii
iunioris, Vitruvii et Fracastorii ipsius patria.
454. Marci Antonii Turriani, amici coniunctissi-
mi, mortem innuit poeta.
461. Editio Romana habet Sacra, Basileensis et
plures aliae Sarca, quam lectionem secuti su-
mus, carminis Fracastoriani in obitum Turrii
memores, ubi legitur: ,,Et vos extremi fle-
stis Hyperborei, sed mage Benacusque senex
et Sarca etc.' 1
NOTAE. 69
NOTAE IN LIBRUM SECUNDUM.
24—34. Asiae orientalis et australis accuratior
cognitio Lusitanorum navigationibus saeculo
XV. peractis debetur; cfr. Ramusio viaggiTom. I.
35—37. Americam a Christophoro Columbo de«tectam et coelum australe, insignibus conspi-
cuum sideribus, innuit poeta.
38—42. Iterum de Pontano poeta sermo est, uti
libro I., v. 211.
167. Fiat venaesectio ex vena basilica vel media-na brachii.
172. Praeparetur secundum leges artis medicaecorpus ante institutam purgationem.
174—180. Coquantur thymus, lupulus, foenicu-
lum, apium, fumaria, polypodium, capillus
Veneris, asplenium et scolopendrium.
184. Veterum Tripolion, recentiorum forsan Plum-bago europaea vel Aster tripolium.
188—190. Cucumis anguinus, thus, myrrha, bdel-
lium, ammoniacum , opopanax et hermodactyli.
206. Scordion, cuius herbae virtutibus adeo con-
fisus est Fracastorius, ut electuarium inde cora-
poneret, quod passim adhuc in officinis phar-
macopoeorum prostat sub nomine DiascordionFracastorii.
212. De citro Medica arbore odas et epigram-
mata composuisse dicitur Fracastorius , quaevero perierint.
223. Destilletur aqua medicata ex foliis hederae,
dictamni Cretici, radicibus iridis Ulyricae, rham-ni et enulae , cuius aquae cyathus mane su-
matur ad sudorem eliciendum.
70 NOTAE.
260. Fumlgatio mercurialis ex cinnabare, minio
et stibio cum styrace et thure, quam ob no-
xios effectus partialem tantummodo suadet Fra-castorius.
270, Fracastorii temporibus internus mercurii con-
tra morbum Gallicum usus iam maiori medico-rum parti innotuit et acceptus erat
,quanrvis
a quibusdam tanquam noxius damnaretur. Ele-
gantem de mercurii usu medico detecto fabu-
lam exhibet poeta v. 283 sq.
340. Omnia pro omina falso habent edd. quae-
dam, Romana habet omina in Emendandis.357. Promentes edd. quaedam recentiores, minus
bene, cum syllaba pro in hac voce producatur9
versus vero brevem postulet.
426—435. Fiat unguentum e mercurio vivo, adipe
porcina, terebinthina et vulgari et laricina.
Vel e mercurio vivo cum adipe equina aut ur-
sina , bdellio , cedria , myrrha , thure , minio
et sulfure, quibus addi potest radix hellebori
nigri et iridis, galbanum , asa foetida, oleummastichinum et balsamum sulfuris,
444. Pro tulerit habet poscat editio opp. Frac.
anni 1584.
449. Pro sed tu habet guae tu ead. ed.
NOTAE m LIBRUM TERTIUM.
5. Sancta arbos ex novo orbe devecta est Gua-iacumseuHyacumlig}iumex nove tunc detecta
America allatum et pro primario morbi Gal-
lici medicamento habitum. Editio Romana ha-
bet canenda est.
NOTAE. 71
19. Altoque habent ed. Basil. et plures aliae,
alioque habet ed. Rora.
82. Insula haec est Hayti seu St. Domingo, abHispanis Columbo duce eam primo attingenti-
bus Espanola dicta seu Hispaniola.
126. Die duodecimo Octobris anni 1492 primo
terra exspectata et paene desperata potitus est
Columbus. Fuit haec terra insula Guanahani(San Salvador) ex serie insularum Lucayen-sium, quam post paucos dies iterum dereli-
quit, insulam Cuba , Antillarum maximam,quaesiturus ,
quam die 27 Octobris attigit, moxvero iter pergens Hispaniolam ipsam reperiit.
Poetice magis,
quam geographice intelligen-
dus est sequens iocus, ita ut sub Anthylia
Cubam, sub Hagia aliam Antillarum, sub Am-merie ipsam Americam, sub Cannibalum tel-
lure insulas maris Caraibici, sub Gyane insu-
lam Gonave s. Guanaba, quae Hispaniolae
iacet ad occasum, vel forsan Guianam intelli-
gas , et ut quae postea narrantur non fiant
in Cuba insula sed in Hispaniola, uti aperte
docet v. 33. Nam neque ab homine sub initio
saeculi XVI. vivente accuratam illarum regio-
num cognitionem , neque a poeta accuratamdescriptionem exspectabis.
135. Pro Gyane habet Cyane ed. Rom.146. Pro arva habent edd. plurimae ora, Basi-
leensis aura; nos lectionem editionis Romanaesecuti sumus, Virgiliani illius memores: Ar-va nova Neptunia caede rubescunt. Aen.
VIII. 694.
152. Psittacos hic intelligi a Columbi sociis fre-
quenter in Antillis visos , non minus facile
intelligitur, quam paulo post in versu 160 sq.
72 NOTAE.
serraonem esse de pulvere pyrio a Germanisinvento»
178. Ophyra dicitur hoc loco insula Hayii ob auri
copiam ibi repertam vel speratam.
265. Atlantis insula a Platone commemorata ma-ior fuisse quam Africa et Asia simul et periisse
dicitur magno terrae motu. An America esse
possit, olim cognita posthac deperdita nuncnove detecta, an potius alia regio nunc in
oceani fundo posita, videant viri historiae tel-
luris periti.
382. Versus insequentes docent, Fracastorium ori-
ginem morbi Gallici non ex America deduce-
re, sed eodem tempore ortam esse dicere hancluem in Europa, quo America detegeretur.
405. Denuo arborem Guaiacum alloquitur, de cu-
ius laudibus totus agit carminis liber tertius.
COUNTWAY LIBRARY OF MEDICINE
nc201
F8U1830
RARE BOOKS DEPARTMENT