Het ontstaan van de mens · MENS 53 3 Het ontstaan van de mens deel 2. van aapmens tot mens In de vorige aflevering (MENS nr. 52) werd de geschiedenis geschetst van onze kennis over

MENS :een indringendeen educatievevisie op hetleefmilieu

Dossiers en rubriekendidactisch gewikten gewogen dooreminente specialisten

M i l i e u -E d u c a t i e ,N a t u u r &S a m e n l e v i n g

MENS :een indringendeen educatievevisie op hetleefmilieu

Dossiers en rubriekendidactisch gewikten gewogen dooreminente specialisten

AFG

IFTEK

ANTO

OR

AN

TWER

PEN

X P

4090

29

53 Apr-Mei-Jun 2004 Driemaandelijks populair-wetenschappelijk tijdschrift

Het ontstaan van de mensdeel 2. van aapmens tot mens

MEN

S53

2

Beste lezer,

goeiemorgen,

Het is tijd om op te staan, we hebben immers een lange tocht voor de boeg - een tochtdie u met ons hebt aangevat in het vorige nummer, langs de verschillende mijlpalen in deontwikkeling van de mens, van aap over mensaap tot aapmens en uiteindelijk tot mens.

De inzichten in beide dossiers zijn tot stand gekomen via doordachte redeneringen opbasis van zorgvuldig opgegraven en indringend bestudeerd fossiel materiaal. De intellectueleinspanningen die geleverd zijn om onze ontstaansgeschiedenis te schrijven, door eminentewetenschappers over de gehele wereld, staat garant voor de betrouwbaarheid van het verhaal.

Niet dat deze geschiedenis doorheen de eeuwen en zelfs nu nog overal ter wereld zonderslag of stoot aanvaard wordt. In bepaalde staten van de VS is het doceren van evolutie-theorie op de middelbare school nog steeds verboden, en MENS zou zich daar al moetenbeginnen voorbereiden op juridische vervolging.

En toch lijkt het evident - u bent een zoogdier, een primaat, en u bent nauw verwant aande chimpansee. U deelt een aantal basisbehoeften, voelt een aantal dingen aan net alsandere zoogdieren, en op uw zoektocht naar eten (vroeger in de jungle, nu in uw koel-kast) vindt u lekker wat ook andere primaten lekker zouden vinden. Voor meer info verwijsik u daarbij naar de nummers van MENS rond gezonde voeding en vlees. Maar als apartesoort binnen de primaten hebt u natuurlijk een aantal kenmerkende eigenschappen. Uw haarloosheid, al mag dat voor bepaalde mannen een magere troost zijn. Uw twee-benigheid, al mag dat voor het aantal rugpatiënten in onze samenleving niet steedsverlichting brengen. O ja, en uw stel sterk ontwikkelde hersenen. Waarmee u in staat bentom ingenieuze verbeteringen aan te brengen aan uw wereld (en ook hier verwijs ik naarverschillende nummers van MENS, bv. rond chocolade en nanotechnologie), en tevens opeven ingenieuze manier diezelfde wereld efficiënt naar de filistijnen helpt. En hier verwijs iknaar alle andere nummers van MENS.

Gelukkig hebben we toch al een paar stappen gezet op het pad van de culturele ontdek-king en evolutie. We hebben als soort geweldige verwezenlijkingen op ons conto staan,van de piramides van Gizeh tot aan het International Space Station, van het Weinachtsora-torium van Bach tot de ideeën van Martin Luther King, van een instantie als de VerenigdeNaties tot de smeekbede om Nooit-Meer-Oorlog. Na honderdduizenden jaren van evolu-tionair sleutelen aan onze schedel - laat de foto’s u overtuigen van al het geknutsel -beginnen we stilaan ook iets te doen aan wat er in die schedel zit. Desondanks is de wegnog lang (en de gids... die mag u zelf zoeken).

In ieder geval, voor u ligt het middelste deel van de saga van de menswording. Voorlopighet laatste. Het derde deel mag u namelijk de komende eeuwen mee helpen schrijven.

Geert PottersHoofdredacteur MENS

I n h o u d

Vo o r w o o r d

MENS is een uitgave van de VVB vzw, de Vlaamse Vereniging voor Biologie. In het licht van het huidige maatschappijmodel ziet zij objectievewetenschappelijke voorlichting als één van de basisdoelstellingen.

www.2mens.com

Onder de auspiciën van:- Federale diensten voor Wetenschappelijke, technische

en culturele aangelegenheden (DWTC)- Belgisch Werk tegen Kanker en Vlaamse Kankerliga- Koninklijke Vlaamse Chemische Vereniging (K.V.C.V.)- Koninklijke Vlaamse Ingenieursvereniging (KVIV)- Vereniging Leraars Wetenschappen (VeLeWe)- Vereniging voor het Onderwijs in de Biologie (V.O.B.)- Vereniging Leraars Aardrijkskunde (V.L.A.)- Vlaamse Ingenieurskamer (V.I.K.)- Water - Energie - Leefmilieu (WEL)- Centrum voor Milieusanering, U. Gent- Verbond der Vlaamse Academici (V.V.A.)- Nederlands Instituut voor Biologen (NIBI)- Natuur & Wetenschap- Provinciaal Instituut voor Milieu-Educatie (PIME)- Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van

Antwerpen (KMDA)- Zoo Antwerpen en dierenpark Planckendael- Koninklijk Belgisch Instituut voor

Natuurwetenschappen (KBIN)- Koninklijk Instituut voor het duurzaam beheer

van de Natuurlijke rijkdommen en de bevordering van de schone Technologie (K.I.N.T.)

Coördinatie:Prof. Dr. R. [email protected]

Hoofd- en eindredactie:Dr. G. [email protected]

Kernredactie:A. Van der Auweraert, UAR. Caubergs, UAC. Thoen, middelbaar onderwijsB. Van de Vijver, UA

Info en abonnementen:C. De BuysscherTe Boelaarlei 23, 2140 AntwerpenTel.: 03 312 56 56 - Fax: 03 309 95 [email protected]

Abonnement: 18 € op nr. 777-5921345-56

Educatief abonnement: 10 €

of losse nummers: 3,15 €(mits vermelding instellingsnummer)

Promotie en externe relaties: I. Van HerckGSM: 0475 97 35 27Fax: 051 22 65 [email protected]

Topic and fund raising:Dr. S. De NollinTel.: 03 609 52 36 - Fax 03 609 52 37e-mail: [email protected]

Verantwoordelijke uitgever: Prof. Dr. R. Valcke [email protected]

Met dank voor de illustraties aan:Toerismedienst GibraltarWalter DecleirBart Van De VijverInge Van DyckInge Van HerckScientific American

© Alle rechten voorbehouden MENS 2004

Het ontstaan van de mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3De East-Side story . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Paedomorfose. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8‘Out of Africa’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Het ontstaan van de moderne mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

MEN

S53

3

Het ontstaan van de mensdeel 2. van aapmens tot mens

In de vorige aflevering (MENS nr. 52)werd de geschiedenis geschetst van onzekennis over het ontstaan van de mens éneen aanvang gemaakt met het feitelijkverhaal van de menswording. De stam-boom op de volgende bladzijde toonteen overzicht van alle totnogtoe bekendesoorten mensachtigen (overgenomen uitScientific American, speciale uitgave maart2003).

De oudste leden van de familie van demensachtigen werden eerst recent ont-dekt:• Sahelanthropus tchadensis (met de bij-

naam Toumai) werd ontdekt in 2001in Tchaad en leefde rond 7 miljoen jaargeleden.

• Orrorin tugenensis (met de bijnaam Millenniummens) werd ontdekt in2000 in de Tugen heuvels van West-Kenya en leefde tussen 6,1 en 5,6miljoen jaar geleden.

• Van Ardipithecus ramidus werden tweevormen gevonden in het Midden-Awash gebied in Ethiopië. De oudstevorm werd ontdekt in 2000 en leefdetussen 5,8 en 5,2 miljoen jaar geleden,de jongste werd ontdekt in 1993-1994en leefde rond 4,4 miljoen jaar geleden.Bij de ontdekking beschouwde menbeide vormen als ondersoorten of

rassen. De oudste werd Ardipithecusramidus kaddaba genoemd, de jongsteArdipithecus ramidus ramidus. Hedenten dage zijn er bepaalde auteurs diemede door het grote tijdsverschil tussen beide vondsten stellen dat hetniet om ondersoorten gaat, maar omaparte soorten. In dat geval dient denaam van de oudste vondst omge-vormd te worden tot Ardipithecuskaddaba.

Met deze vondsten ontstond een helediscussie over diverse aspecten van hetontstaan van de familie van de mensach-tigen. In de eerste plaats werd het ont-staan ervan teruggebracht van 4,4 mil-joen jaar geleden naar ongeveer 7 miljoenjaar geleden. In de tweede plaats blekenal deze soorten geleefd te hebben in eenbosrijk gebied en niet in de open savan-ne. In de derde plaats tenslotte werd eentweede soort ontdekt (Sahelanthropustchadensis) die in Tchaad, ver ten Westenvan de riftvallei, leefde. De eerste soortwas Australopithecus bahrel-ghazali (metde bijnaam Abel) die in 1995 werd ont-dekt en leefde tussen 3,5 en 3 miljoenjaar geleden, in een toenmalig waterrijklandschap met een rijke fauna en floranabij een meer dat de voorloper was vanhet huidige Tchaadmeer. Deze beide

Dit dossier werd samengesteld door Prof. Dr. Walter Decleir, Universiteit AntwerpenMet medewerking van: Inge Van Dyck, Universiteit Antwerpen

Homo sapiens

Homo rudolfensis

Homo habilis

Homo ergaster

Paranthropus boisei

Toumai

vondsten maken dat naast de klassieke"East Side Story" ook een "West Side Story" in de maak is.

Het eerste deel van het verhaal van hetontstaan van de mens leerde ons dat defamilie van de mensachtigen ontstondtoen bepaalde mensapen overgingennaar een tweebenige levenswijze. Hier-door werden zij per definitie eenmensachtige en met hen ontstond danook de familie van de mensachtigen.Gedurende zeer lange tijd ging het omnog primitieve tweebenigheid waarbijde mogelijkheid om zich in de bomenterug te trekken behouden bleef. Menspreekt in dit verband van facultatievetweebenigheid. Het gaat bij dit alles omwezens die veel meer op een chimpan-see geleken dan op een moderne mens.Zij worden om deze reden meestal aan-geduid als aapmensen. Men spreekt vanslanke aapmensen die veel later evolu-eerden tot robuuste aapmensen en dietenslotte rond 1 miljoen jaar geledenuitstierven. Deze evolutie, evenals deafsplitsing van deze evolutielijn die leid-de naar de moderne mens, vormt hetonderwerp van dit tweede deel van hetverhaal over het ontstaan van de mens.

MEN

S53

4

Homo sapiens (wereldwijd)

H. neanderthalensis(Europa en West-Azië)

H. heidelbergensis(doorheen de Oude Wereld)

H. antecessor(Spanje)

H. erectus(Oost-Azië)

H. habilis(Afrika Sub-Sahara)

H. ergaster(Oost-Afrika)

H. rudolfensis(Oost-Afrika)

P. robustus(Zuid-Afrika)

P. boisei(Oost-Afrika)

Milj

oen

jare

n ge

lede

n

A. garhi(Ethiopië)

A. africanus(Zuid-Afrika)

A. bahrelghazali(Tchaad)A. afarensis

(Ethiopië en Tanzania)

Paranthropusaethiopicus

(Oost-Afrika)

Australopithecusanamensis(Kenya)

Kenyanthropus platyops(Kenya)

Voorstelling van de menselijke stamboom(Scientific American)

Overzichtskaart met de vindplaatsen vanmenselijke fossielen inAfrika voor de mens-achtigen voor het eerstdit continent verlieten.De Grote Riftvallei isaangeduid in het oranje.

Ardipithecus ramidus(Ethiopië)

Sahelanthropus tchadensis(Tchaad)

Orrorin tugenensis(Kenya)

6

5

4

3

2

1

0

1. Lucy en verwanten.

Tot het begin van de jaren 90 was deoudst gekende mensachtige Australo-pithecus afarensis. De bekendste vondstgebeurde in 1974 door Donald Johansonen Tom Gray in Hadar in het Afargebiedin Ethiopië en werd Lucy genoemd.Zowat 40% van het skelet werd terugge-vonden. In 1975 vond het team vanJohanson in hetzelfde gebied fragmen-ten van minstens 13 individuen. Menspreekt in dit verband van de “eerstefamilie”. Nog latere vondsten wezen opeen belangrijk geslachtsdimorfisme. Aldeze vondsten maken van Australopithe-cus afarensis de heden best gekendeaapmens. Het rechtop staande lichaamen de facultatieve tweebenigheid wezenin de richting van de mens maar de kopwas nog zeer mensaapachtig ondermeer door de relatief sterk vooruitste-kend gelaat met nog grote tanden. Desoort leefde tussen 4 en 3 miljoen jaar

geleden, was 1,10 tot 1,35 meter groot,woog 30 tot 45 kg, had een hersen-volume van 400 tot 450 cc en leefde inOost-Afrika van Ethiopië tot Tanzania.

MEN

S53

5

DE EAST SIDE STORYDe twee totnogtoe enige vondsten vanvroege mensachtigen ten westen van deriftvallei, namelijk Sahelanthropus tcha-densis en Australopithecus bahrelghazaliuit Tchaad, stelden een vraagteken achterhet algemeen verbreide beeld dat dewieg van de mensheid ten Oosten van deriftvallei heeft gestaan. De schaarsheidvan deze vondsten, in combinatie methet feit dat het om nog zeer primitievemensachtigen gaat, contrasteert met deveel talrijkere ontdekkingen in Oost- enZuid-Afrika, die ons daarenboven goedeinzichten geven in een evolutie van primitievere naar verder ontwikkeldemensachtigen. Tweebenigheid was welis-waar ontwikkeld in een bosrijk milieu,maar kreeg nadien zeer waarschijnlijk eenbelangrijke overlevingswaarde bij deovergang naar het mozaïeklandschap vanbosjes en open savanne (zie foto pag. 3)die het Oost- en Zuid-Afrikaanse land-schap kenmerkte. Hierdoor kenden dezeallereerste mensachtigen succes in destrijd om het bestaan en konden dezezich verder ontwikkelen. Hierdoor blijkt erdus toch, ondanks de nieuwe ontdekkin-gen, een “East Side Story” te bestaan !Men spreekt in dit verband ook van desavannetheorie over het ontstaan van demens.

Als mogelijke voordelen van tweebenig-heid in de open savanne werden zeer verschillende argumenten naar voorgebracht zoals :

• Het vrijkomen van de handen waar-mee de eerste mensachtigen terverdediging vuistslagen konden uitde-len, takken of stenen konden gooien,of waarmee ze voedsel konden meene-men, jongen vasthouden en vervoeren,enz...

• Opgericht lopen geeft een beter over-zicht van de omgeving.

• Rechtop lopen vangt meer wind enmaakt dus een betere afkoeling moge-lijk. Bovendien toont men zo eengeringer oppervlak naar boven toewaardoor de kans op een zonnesteekkleiner was.

• Een merkwaardig argument komt uitde door de huidige wetenschappers inde regel verguisde watertheorie, diestelt dat de eerste mensachtige eentijd in en nabij het water heeft geleefd.Deze theorie gold lang als een tegen-stander van de algemeen aanvaardesavannetheorie. De mogelijkheid optwee benen door het water te wadenen tegelijk de handen voor iets anderste gebruiken, past in de stelling dat inhet verhaal van de menswording eenfase ontbreekt waarin de “mens inwording” evolueerde in een watermi-lieu. Volgens de auteurs van dezetheorie kan alleen hierdoor verklaardworden dat de mens eigenschappenheeft van grotere waterdieren zoalseen naakte huid met een onderhuidsevetlaag, een verminderd belang van

geurervaring, een overvloed aan talg-klieren die zorgen voor een vette enwaterdichte huid, enz...

Naast tweebenigheid speelden ook tal-rijke andere eigenschappen een rol bij deevolutie van de mensachtigen. Eén ervanwas een grotere intelligentie en eencomplexer sociaal gedrag. Deze warenreeds in bepaalde mate aanwezig bij de mensapen waaruit de mensachtigenontstonden. Na het ontstaan van demensachtigen werden deze eigenschap-pen belangrijke middelen om te kunnenoverleven in de open met bomen afge-wisselde savanne waarin zovele grotere,snellere en sterkere roofdieren voorkwa-men. De echte explosie van dezeeigenschappen die de weg zou voor-bereiden voor het ontstaan van demoderne mens, zou echter eerst vele miljoenen jaren later gebeuren (zie verder).

In dit hoofdstukje wordt de evolutie vande mensachtigen besproken die beginttussen 4,4 en 4 miljoen jaar geleden metde slanke aapmensen en eindigt rondzowat 1 miljoen jaar geleden met hetuitsterven van de robuuste aapmensen.Een mijlpaal daarbij was de afsplitsing,waarschijnlijk rond 2,5 miljoen jaar gele-den, naar de Homo-lijn (of de lijn van deeigenlijke mensen).

MEN

S53

6

2. Australopithecus africanus De allereerste vondst werd gedaan in1924 door Raymond Dart in een kalk-steengroeve nabij Taung in Zuid-Afrikaen geraakte bekend als “het kind vanTaung”. Het eerste volwassen exemplaarwerd ontdekt door R. Broom in 1936 inSterkfontein nabij Krugersdorp. Latervolgden nog verschillende vondsten.Eén van de best bewaarde en bekendsteschedels van Australopithecus africanuswerd in 1947 gevonden door R.Broomen J. Robinson bij Sterkfontein. Dezestaat sedertdien bekend als "mrs. Ples"(zie foto), hoewel later werd aange-toond dat het zeer waarschijnlijk om eenman ging. Australopithecus africanus hadiets grotere hersenen dan A. afarensis,het gelaat stak iets minder vooruit en de

snijtanden waren wat kleiner. De soortleefde in Zuidelijk Afrika tussen 3,2 en2,5 miljoen jaar geleden, was gemiddeld1,25 meter groot, woog ongeveer 30kg, had een herseninhoud tussen 450 en530 cc en was een alleseter. Er is eenduidelijk verschil in het achterhoofdsge-deelte, de hoektanden (kleiner dan bijchimpansee), de oogkammen (mindersterk ontwikkeld) en het aangezicht(minder vooruitstekend).

3. Australopithecus garhi

Australopithecus garhi werd ontdekt in1997 door Tim White in Bouri (Ethio-pië). Het gaat slechts om eenschedelfragment met een bovenkaakmet tanden. Het verschilt van de overi-ge australopithecinen door onder meerde grote achtertanden en een intrige-rende combinatie van primitieve metafgeleide eigenschappen. De vondstwerd gedateerd op 2,5 miljoen jaargeleden.

4. Kenyanthropus platyops

In 1999 vond een team onder de lei-ding van Meave Leakey in Lomekwi inTurkana (Kenya) een intrigerende ver-brijzelde schedel en enkele beenderenen tanden die Kenyanthropus platyopswerd genoemd. De grootte van deschedel is vergelijkbaar met A. afarensis

en A. africanus maar had een plattergezicht (vandaar de naam ‘platyops’)en kleinere tanden. Deze soort, geda-teerd op 3,5 miljoen jaar geleden,speelt sedertdien een opmerkelijke rolin de discussie aangaande de overgangvan aapmensen naar de Homo-lijn. Alsdeze inderdaad de ontbrekende scha-kel van de overgang zou zijn dan moetde afsplitsing naar de Homo-lijn veelvroeger gebeurd zijn dan tot dan toealgemeen aangenomen en kunnen deArdipithecinen - Australopithecineneen doodlopende tak zijn. Het steedsrijker wordend gamma van vroegemensachtigen brengt met zich meedat een overeenkomstig stijgend aan-tal menselijke stambomen kan voorop-gezet worden zodat de 21e eeuw stofkrijgt voor vele discussies omtrent demenselijke stamboom.

5. De robuuste aapmensen

Alle tot nu toe besproken aapmensenworden ook wel gebundeld onder debenaming "slanke aapmensen". Dezeverdwijnen rond 2 miljoen jaar geledenom plaats te maken voor de Homo-lijnen de Paranthropus-lijn. Deze laatste iseen doodlopende tak van mensachti-gen die vertrekt van de Australopithe-cus-lijn rond 2,5 miljoen jaar geledenen eindigt rond 1 miljoen jaar geleden.Zij worden gekenmerkt door relatiefkleine hersenen, zeer grote tanden enstevige kaken met bij de mannetjes eenbeenkam op de schedel voor de aan-hechting van de stevige kaakspieren.

Deze evolutie is een aanpassing aan deovergang naar het malen van taaiplantaardig materiaal. Dergelijke spe-cialisatie naar een typische plantenetervindt men eveneens bij de huidigegorilla. Men kent drie soorten robuusteaapmensen die in de Y-type stamboomnog onder de geslachtsnaam Australo-pithecus werden ondergebracht maarnadien hernoemd werden tot Paran-thropus.

Paranthropus aethiopicus werd ontdektdoor Alan Walker in 1985 in West-Tur-kana (Kenya). De intacte bijnavolledige schedel werd al snel bekendals “de zwarte schedel” en werd geda-teerd op 2,5 miljoen jaar geleden. De

herseninhoud is relatief klein en werdbepaald op 410 cc. De soort leefde inOost-Afrika tussen 2,7 en 2,3 miljoenjaar geleden en werd in Oost Afrikaopgevolgd door Paranthropus boisei.

De eerste vondst van Paranthropus boisei(OH5 – zie foto), gedateerd op 1,8 mil-joen jaar geleden, gebeurde in 1959door Mary Leakey in de Olduvai-kloofen was toen wereldnieuws.De eerste naam ervan, Zinjanthropusboisei, verwijst naar het Boise-fonds dathet onderzoek van Leakey steunde, deeerste bijnaam was "dear boy" en in depers werd deze bekend als de "noten-krakermens". Nadien werden nogtalrijke vondsten gedaan. Paranthropus

De figuur toont een vergelijking van hetschedelprofiel van Australopithecus afri-canus (volle lijn) met een chimpansee(stippenlijn).

MEN

S53

7

6. De Homo-lijn

Terwijl tweebenigheid het kenmerk bijuitstek is voor de mensachtigen in hetalgemeen is de stijging van de hersen-inhoud met onder meer als gevolg decapaciteit om werktuigen te vervaardi-gen het kenmerk bij uitstek voor deHomo-lijn (of de lijn van de eigenlijkemensen). Men neemt aan dat deze ont-stond onder invloed van een verdereafkoeling van het klimaat en overeen-komstig het droger worden van hetOost-Afrikaanse landschap. De savannebreidde zich hier steeds verder uit enkende een explosieve ontwikkeling vantalrijke nieuwe soorten, die zich aan hetveranderde landschap aanpasten. Ditwerd ondermeer goed bestudeerd engedocumenteerd bij de antilopen, maarhet werd ook een sleutel naar een ver-dere evolutie van de mensachtigen.

Tussen 1960 en 1964 werden in deOlduvai kloof in het zuiden van deSerengeti-vlakte (Noord-Tanzania) fos-sielen gevonden behorend tot een 7-talindividuen die door Leakey, Tobias enNapier werden gedefinieerd als Homohabilis (de handige mens). De naam

vindt zijn oorsprong in de mening vande auteurs dat deze de maker was vande primitieve stenen artefacten die inde buurt ontdekt werden. Het warenrolstenen of rolkeien van kwarts of vul-kanisch gesteente waarvan door middelvan een andere steen (de hamer) afsla-gen werden gemaakt tot een bruikbarekern overbleef. Men spreekt in dit ver-band van de Oldowan-cultuur naar deOlduvai-vallei waar deze artefacten voorhet eerst gevonden werden. Mennoemt ze choppers en chopping tools.Hierbij wordt slechts één uiteinde vande kei bewerkt; de andere blijft onge-schonden en dient voor het vastgrijpener van. Ook latere mensachtigen heb-ben deze steencultuur gebruikt, maar zijgingen daarnaast ook tot complexeresteenbewerking over. Na de ontdekkingvan de eerste Homo habilis werden nogtalrijke vondsten gedaan op zeer ver-schillende plaatsen in Zuid- enOost-Afrika. De grote variabiliteit van devondsten leidde op het einde van dejaren 80 echter tot het inzicht dat alleswat tot dan toe onder Homo habilisgeklasseerd werd, moest opgesplitstworden in twee verschillende soorten,nl.: Homo habilis en Homo rudolfensis.

boisei was ongeveer 1,70 meter grootmet een gemiddelde herseninhoud tus-sen 500 en 550 cc, leefde tussen 2,1 en1,1 miljoen jaar geleden en kwam voorover een zeer groot gebied in Oost-Afrika.

Paranthropus robustus gelijkt op Paran-thropus boisei en is waarschijnlijk deZuid-Afrikaanse vorm er van. De eerstevondst gebeurde 1938 in Kromdraai(Zuid-Afrika). In 1992 werd in Drimolen

ten noordwesten van Johannesburg eennieuwe ontginningsplaats ontdekt metniet minder dan een 80-tal specimens.Onder deze nieuwe vondsten waren erveel kinderen evenals de tot op hedenmeest volledige schedel van een volwas-sen vrouwtje. Mede door deze laatstevondsten werd duidelijker dan tevorenbewezen dat de vrouwtjes geen been-kam hadden en kaken en tanden, dieslechts zowat een derde van de groottevan de mannetjes bereikten. De figuurtoont het verschil in seksueel dimorfis-me, dat sterk was bij de aapmensen enverminderde bij de eigenlijke mensen(Homo-lijn). P. robustus leefde in ZuidelijkAfrika tussen 2,0 en 1,5 miljoen jaargeleden.

Met de robuuste aapmensen sterft deevolutielijn van de aapmensen uit rond 1 miljoen jaar geleden. De oorzaak hiervan weten wij niet. Enerzijds wordtgewezen op klimaatveranderingen, vol-gens anderen was de zich sterkontwikkelende Homo-lijn de oorzaak vandit uitsterven.

Homo habilis

Oldowan artefacten

w

v

v

w

Verhouding in grootte tussen een australopithecinenkoppel (links) en moderne mensen (rechts)

Homo habilis

Homo habilis is gemiddeld 1,30 metergroot en is 40 kg zwaar. De hersenin-houd is tussen 550 tot 680 cc. Hetgezicht is platter geworden ten opzichtevan de vroegere soorten en de kiezenvertonen de typische “menselijke”knobbels. Te samen met Homo habiliswerden ook beenderen van dierengevonden waaruit kon afgeleid wordendat deze zich voedde met kleine dieren, die hij waarschijnlijk zelf ving,naast grotere dieren die als aas werdengegeten. Dit maakt H. habilis tot eenalleseter met zeer waarschijnlijk eengrote voorkeur voor vlees. Hij was waar-schijnlijk nog geen echte jager, maareerder een aaseter. De foto toont KNM-OH24 (Kenya National Museums -Olduvai Hominid nummer 24).

Homo rudolfensis

Het best bekend is de beroemde sche-del met nummer KNM-ER 1470 (KenyaNational Museums – East Rudolf num-mer 1470), die vooreerst als H. habiliswerd gedefinieerd om vervolgens als H.rudolfensis te worden omgedoopt. Ditfossiel werd uit zowat 150 fragmentengerestaureerd (zie foto) door MeaveLeakey. Homo rudolfensis heeft geleefdhebben tussen 2,4 en 1,7 miljoen jaargeleden, werd tot 1,40 meter groot,woog gemiddeld 50 kg en had een her-seninhoud van 650 tot 750 cc.

Deze beide soorten hebben te samenmet de robuuste aapmensen (Paranth-ropus sp.) tezelfdertijd in dezelfde regiogeleefd. Recent is er twijfel ontstaan ofHomo habilis wel de maker was van deOldowan-artefacten en hiermede dediscussie of deze wel op de Homo-lijnthuis hoort. Er gaan dan ook stemmenop om hen eerder te beschouwen alsverder geëvolueerde aapmensen en henovereenkomstig niet meer in hetgeslacht Homo op te nemen. Dit ingrij-pend idee wordt echter tot de dag vanvandaag niet algemeen aanvaard. Eenalternatief als tussenstadium tussen aapmensen en de Homo-lijn is de in1999 ontdekte Kenyanthropus platyops.

De discussies omtrent dit alles is bijge-volg in volle gang en men dientnieuwe ontdekkingen af te wachten omin deze ingewikkelde puzzel enige line-aire afstammingslijn van de modernemens te ontdekken.

MEN

S53

PAEDOMORFOSE

Evolutiebiologen stelden vast dat hetevolutiemechanisme van "variatie ennatuurlijke selectie" zich op veel verschil-lende manieren kan voordoen. Eén ervan wordt aangeduid als heterochronie.Hiermede bedoelt men dat onderdelenvan het lichaam in een verschillend tem-po evolueren. Een mooi voorbeeld hiervan is paedomorfose genoemd naar hetGrieks paedos (kind) en morphos(vorm). Dit is een toestand die geken-merkt wordt doordat nakomelingengeslachtsrijp (en dus volwassen) wordenin een toestand die bij de voorouderseen jonger stadium was. Deze toestandkan het resultaat zijn van twee verschil-lende mechanismen. Ofwel is devoortplanting versneld ten opzichte vanhet lichaam ofwel is de lichaamsontwik-

keling vertraagd ten opzichte van devoortplanting. Het eerste mechanismenoemt men progenese, het tweede neo-tenie. Het resultaat noemt men in beidegevallen paedomorfose. Bij de mensspreekt men soms ook van een volwas-sen geworden foetus en noemt ditverschijnsel overeenkomstig foetalisatie,een term die voor het eerst werd geïnt-roduceerd door de Hollandse anatoomBolk.

Zeer waarschijnlijk laat het niet meerontwikkelen van een verder gevorderdontwikkelingsstadium en het evolutiefbehouden en aanpassen van een jeugd-stadium een snellere evolutie toe dan hetontstaan van totaal nieuwe vormen. Eenheel stel van eigenschappen van demoderne mens kan in het licht van dezeverschijnselen een verklaring vinden.

Ter illustratie toont de volgende figuurhet silhouet van een jonge en een vol-wassen chimpansee. Het is duidelijk datzowel een jongere als een oudere mensmeer gelijkt op de jeugdvorm van eenmensaap dan op deze van de oudere

8

MEN

S53

9

mensaap. De menswording ging bijgevolg gepaard met het volwassen wor-den van de jeugdvorm waardoor de voorvolwassen mensapen vooruitstekendekaken en lippen verdwenen. De zo vanvolwassen mensapen verschillendejeugdvorm wordt eveneens getoond aande hand van twee foto’s, genomen doorde auteur van deze teksten, van een jon-ge chimpansee, respectievelijk een jongegorilla.

Het paedomorfoseverschijnsel verklaarteen heel stel van menselijke eigenschap-pen, waar van wij er slechts enkele zullenvermelden :

1. Eigenschappen van een jonge mens-aap, zoals relatief grote schedel enhersenen, speelsheid en nieuwsgierig-heid, kunnen bij mensen tot ver in de

volwassenheid blijven bestaan. Hetleervermogen en het ermee verbon-den geheugen en nieuwsgierigheidzijn bij de mens hier door veel sterkerontwikkeld dan bij dieren. Dezeeigenschappen zijn wel, zoals bijandere zoogdieren, het sterkst ont-wikkeld in de jeugd, maar blijven, integenstelling tot andere zoogdieren,bestaan tot hoge ouderdom, hoeweler toch wel een langzame daling vandeze capaciteiten bestaat met hetouder worden.

2. Door de retardatie breken de tandenvan de mens in een later stadiumdoor dan bij mensapen het geval is,en door de reductie van de kaken ont-stond minder plaats voor de achterstekiezen. Hun doorbreken gaat tengevolge hier van in de regel niet pro-bleemloos en er is een trend naarreductie van het aantal kiezen.

3. Door de reductie van de kaken was ereen overeenkomstige reductie van dekrachtige kaakspieren. Dit leidde danweer tot de opsplitsing en verfijningvan deze spieren tot talrijke gelaats-

spiertjes, die de mens kenmerken enhem een tot op heden onovertroffencapaciteit tot mimiek geven. Dezewas belangrijk en maakte in afwezig-heid van een goed spraakvermogenhet beter interageren in groepsver-band mogelijk. Na het ontstaan vaneen goed spraakvermogen zorgdedeze mimiek voor een complementairbeter uiten van emoties.

4. Door de geringere beharing van demens gelijkt hij meer op een mens-apenfoetus dan op een volwassenmensaap.

5. De mensenbaby vertoont een relatiefgrote schedel, wat een handicap gingvormen bij de geboorte. De schedelvan het pasgeboren kind vertoontovereenkomstig ruime fontanellen die

pas laat na de geboorte zullen dicht-groeien.

6. De schedel van de baby kan onvol-doende groeien door de beperktheidvan het geboortekanaal. Om dezereden werd de zwangerschap korter.Bij mensapen gebeurt de bevalling,zoals bij de meeste dieren, in de regelprobleemloos. Bij de mens is dezevaak zeer moeilijk wegens het relatiefsmalle geboortekanaal.

7. De vermelde problemen bij degeboorte gingen gepaard met eenander fundamenteel aspect van demenswording. Zoals elders betoogdbegon de weg naar de mensheid metde overgang van viervoetigheid naartweebenigheid. Hier door werd devroegere onderkant van het lichaamomgevormd tot de voorkant. Dezelaatste ging hier door een steedsbelangrijkere rol spelen bij de interac-tie tussen twee individuen. Eén van deaspecten hier van was de verplaatsingvan het vaginakanaal. Hierdoor werd,in tegenstelling tot de overige zoog-dieren, de geslachtsgemeenschap viade voorkant niet alleen mogelijk, maarook de normale seksuele interactie,die niet alleen het meeste bevrediginggeeft, maar ook het meeste kans opbevruchting verzekert. Ten gevolge

hiervan werd de geboorte nog com-plexer. De figuren tonen bij de mensin de eerste plaats de foetus in debekkenuitgang en in de tweede plaatsde complexe geboorte, waarbij defoetus zich moet buigen en draaien.

8. De retardatie van de ontwikkeling vaneen mensenbaby heeft een stelbelangrijke gevolgen. Zo is deze vrijhulpeloos bij de geboorte, zowel alsnog lange tijd nadien. Hierdoor is eenlangere verzorgingsperiode nodig,waardoor een sterkere band tussenmoeder of ouderpaar en het kinddiende te ontstaan. Hier door ontwik-kelden zich complexere socialegedragingen.

MEN

S53

10

“OUT OF AFRICA”

Er kan heden ten dage nog nauwelijksenige twijfel bestaan over het feit dat dewieg van de mensheid tussen 7 à 6 enongeveer 2 miljoen jaar geleden in Afri-ka heeft gestaan. De geschiedenis vande mens op de andere continentenspeelde zich uitsluitend nadien af.

Tussen 2 en 1,5 miljoen jaar geledenwas er in Afrika een mensachtige ont-staan die meer begon te lijken op demoderne mens dan op een mensaap.Deze was groter (gemiddeld 1,65 à1,70 meter) en slimmer (herseninhoud800 tot 950 cc) dan zijn voorgangers,had een vlakker gezicht met kleinerekaken en tanden en een skelet dat aan-gepast was aan het rechtop lopen enhet boomleven definitief achter zich hadgelaten. Cultureel bevond deze jager-verzamelaar zich in het vroegpaleolithicum met een steentraditie, hetAcheuleaan, die wees op een stijgendehandigheid en communicatievermogen.Hierbij wordt de oorspronkelijke chop-per uit de vroegere Oldowan-cultuurverder geperfectioneerd door de steenlangs beide zijden volledig te gaanbewerken.

Hierdoor ontstonden in de eerste plaatsde typische amandelvormige vuistbijlenmet een driehoekige vorm en een puntaan het uiteinde (zie figuur). Naast dezekerntechniek ontstond daarbij ook deafslagtechniek, waarbij de afslagen wer-den omgevormd tot verschillendesoorten werktuigen. Dit stadium in demenswording kreeg halfweg de 20eeeuw de wetenschappelijke naam Homoerectus maar in het licht van een steedsgroter aantal ontdekkingen die een fijne-re indeling noodzakelijk maakten, werdde vroege Afrikaanse vorm ervan in1975 hernoemd met de nieuwe naamHomo ergaster. De foto toont één van debekendste schedels, namelijk KNM-ER3733, ontdekt in 1975 in Koobi Fora aanhet Turkanameer in Noord-Kenya, enwerd gedateerd tussen 1,8 en 1,7 mil-joen jaar geleden. De grootste sensatiewas echter het in 1984 ontdekte, ophanden en voeten na uitzonderlijk volle-dig skelet (KNM WT 15000) van deTurkana-jongen in Nariokotome, even-eens aan het Turkanameer. Dit werdgedateerd op 1,6 miljoen jaar geleden.Mede wegens de relatieve volledigheidvan het skelet werd dit fossiel het onder-werp van uitgebreide onderzoekingenen besprekingen (zie foto van boek "Op

zoek naar de missing link"). Homo ergas-ter kreeg een centrale rol in degeschiedenis van het ontstaan van demens toebedeeld wegens het feit datdeze al dan niet terecht beschouwdwordt als de eerste mensachtige die hetAfrikaanse continent verliet. Voorlopignog slechts één enkele vondst zou er opwijzen dat Homo habilis hem dit hadvoorgedaan maar dit is nog zeer onze-ker. Terwijl de vroege Homo ergaster zichin Afrika na 1,5 miljoen jaar geleden ont-wikkelde tot de late Homo ergaster,veroverden diens uit Afrika uitgewekensoortgenoten vooreerst Azië en later ookEuropa. Oorspronkelijk stelde men datde uittocht van Homo ergaster leidde totrespectievelijk de Afrikaanse, Aziatischeen Europese Homo erectus met als éénvan de kenmerken een gestegen herse-ninhoud tot 900 à 1100 cc. Een recenteevolutie van onze visie op de mensachti-gen bestaat er in om de naam Homoerectus uitsluitend te gaan gebruikenvoor de Aziatische vorm. De AfrikaanseHomo erectus, die leefde tot grossomodo 1 miljoen jaar geleden, wordt danaangeduid als (late) Homo ergaster en deEuropese vorm als Homo heidelbergensis.Volgens een aantal auteurs ontstondenin Europa uit Homo ergaster vooreerstnog andere mensen, zoals de Ceprano-mens en Homo antecessor, maar hunplaats in het ontstaan van de mens isnog omstreden. Zij kunnen zowel dood-lopende evolutielijnen geweest zijn alsvoorlopers van de Heidelbergmens.

Afrika

Daar het tropisch regenwoud praktischgeen fossiele vondsten mogelijk maaktzijn de vindplaatsen van de late Homoergaster beperkt tot Oost- en Noord-Afri-ka. Het is niet duidelijk wat er zich na 1 miljoen jaar geleden in Afrika afspeelde.Leefde Homo ergaster nog een tijd ver-der of werd deze verdrongen doorHomo erectus, die volgens sommigeauteurs vanuit Azië Afrika binnendrong ?Zeer waarschijnlijk is het er op volgendeontstaan van presapiensvormen, archaïsche moderne mensen én vananatomisch moderne mensen, een eigenAfrikaans evolutie-gebeuren, en stonddus ook de wieg van de moderne mensin Afrika. Volgens de Out-of-Africa theo-rie ontstond deze laatste in Zuid- ofOost-Afrika rond 150.000 jaar geledenen verliet hij dit continent tussen 60.000en 50.000 jaar geleden via het Midden-Oosten. Daarna verspreidde hij zichoostwaarts over Azië en westwaarts overEuropa. Ook hier zijn er echter verschil-lende theorieën en deze zijn hetonderwerp van het volgend hoofdstukje.

Vuistbijlen. Het “zakmes” uit het Acheuleaan

Homo ergaster

MEN

S53

11

Het Midden-Oosten en Azië

In het Midden-Oosten zijn er een aantalvindplaatsen die een aanwijzing zijn datdit gebied vanaf ongeveer 1,7 miljoenjaar geleden een waar knooppunt werdvan migraties tussen Afrika, Azië enEuropa. In het noordoosten van Afrikazowel als in het Midden-Oosten werdentussenvormen gevonden die in afwach-ting van meer duidelijkheid voorlopighet best aangeduid worden door degecombineerde benaming Homo ergas-ter/erectus. Men weet nog niet of hetHomo ergaster was of de vermelde tus-senvorm, die oostwaarts trok doorheenzuidelijk Azië en die tenminste rond 1 miljoen jaar geleden als Homo erectuszowel Java (de Java-mens) als China (dePeking-mens) bewoont. Deze wordt inbeide landen teruggevonden in talrijkevindplaatsen die gedateerd konden wor-den tussen grosso modo 1 miljoen en300.000 jaar geleden. De figuur boven-aan toont een vergelijking tussen dePeking-mens en de moderne mens. Hetopvallendst is het schuine voorhoofdmet stevige wenkbrauwbogen, de uit-stulping aan het achterhoofd en de nogsteeds vooruitstekende onderste helftvan het gezicht. Een slechts licht gewij-zigde zogenaamde late Homo erectusleefde in China zelfs tot minder dan100.000 jaar geleden. Deze late overle-ving van Homo erectus in Azië staat incontrast met de evolutie van de mens inAfrika en Europa.

Europa

De verovering van Europa gebeurt heelwat later dan deze van Azië en is veelcomplexer. Mogelijke oorzaken hier voorwaren de ijstijden die tijdens de glacia-len hun invloed tot diep in het zuidenlieten voelen, ofwel de talrijke vervaarlij-ke grote zoogdieren die er voorkwamen,zoals de holenbeer, de wolharige neus-hoorns, de grottenleeuw, de mammoet,of de sabeltandkatten.

Feit is dat de weg oostwaarts vanuit hetMidden-Oosten aantrekkelijker ofgemakkelijker moet geweest zijn dandeze westwaarts. De oudst gekende“Europeanen” werden ontdekt in 1994en gedateerd tussen 900.000 en800.000 jaar geleden. De eerste werdontdekt in de Gran Dolina-grot van deSierra de Atapuerca in Noord-Spanje, detweede in Ceprano, gelegen op onge-veer 90 km ten zuiden van Rome. DeSpaanse soort werd Homo antecessorgenoemd maar de status er van als eenaparte soort wordt nog niet door ieder-een aanvaard. De Ceprano-mens werdoorspronkelijk beschouwd als Homo erec-tus maar dit werd herzien door demoderne trend om de naam Homo erec-tus te reserveren voor de Aziatischevorm. Als nieuwe wetenschappelijkenaam voor de Ceprano-mens wordtzowel aan een nieuwe soort gedacht alsaan Homo antecessor. In afwachting vanmeer vondsten op andere plaatsen wor-den de beide vermelde mensachtigenheden ten dage beschouwd als mogelij-ke overgangsvormen tussen Homo ergasteren Homo heidelbergensis.

Een probleem is het gebrek aan anderevergelijkbare vondsten en van vondstenin het algemeen tussen 900.000 à800.000 en 600.000 à 500.000 jaargeleden. Men weet hierdoor ook nietlangs welke weg zij Europa bereikten.Sedert lang is men er van overtuigd datde verovering van Europa door de mensvia het Midden-Oosten gebeurde. Devraag is echter of er daarnaast ook nogandere toegangswegen bestaan hebben.Vooral de twee vermelde oude vondstenuit Spanje en Italië doen vermoeden dat,gezien Homo ergaster zowel in het Midden-Oosten als in Noord-Afrika totin Marokko voorkwam, deze de over-steek naar het Europese continent ookkan gemaakt hebben via Gibraltar naarSpanje, of via een vroegere landbrugvan Noord-Afrika via Sicilië naar Italië.De vraag is dan wel of de mensen vantoen in staat waren om, zij het over korte afstanden, de zee te bevaren. Echtebewijzen voor de vermelde alternatievewegen zijn er nog niet.

Gibraltar. Nu de torenwachter van Fort Europa. Zagen de vroegere mensachtigen dit als eersteindruk van het Europese continent?

De foto links toont een vergelijking van een schedel van dePekingmens met deze van een moderne mens.

De figuur rechts toont een vergelijking van een Neanderthal-schedel met deze van een moderne mens. Het assenstelselonderlijnt de belangrijkste verschillen in schedelbouw.

MEN

S53

12

De Heidelbergmens

De naam Homo heidelbergensis of Heidel-bergmens werd voor het eerst gegevenaan een onderkaak, gedateerd op onge-veer 600.000 jaar geleden, die in 1907werd gevonden in het plaatsje Mauernabij Heidelberg. Later gaf men dezenaam ook aan vondsten in Afrika en inEuropa die tot in het begin van de jaren90 verschillende andere namen haddengekregen zoals Europese Homo erectus,“archaïsche mens”, Anteneanderthaleren andere en waar men feitelijk nietgoed weg mee wist. Heden wordt denaam Homo heidelbergensis gereserveerdvoor een ontwikkelingsstadium in Europadat beschouwd wordt als een voorstadi-um van de Neanderthaler. Voorbeeldenvan vindplaatsen van de vroege Homoheidelbergensis zijn Boxgrove (Engeland),Arago (Frankrijk), Bilzingsleben (Duits-land) en Petralona (Griekenland).Voorbeelden van vindplaatsen van delate vorm zijn Swanscombe (Engeland)en de Sima de los Huesos-grot van deSierra de Atapuerca in Noord-Spanje.

De Neanderthaler

Dit alles maakt dat heden het beeldbestaat van een opvallend eigen stukjeEuropese ontwikkeling van mensachti-gen. Vertrekkend van Homo ergaster leidtdit via Homo heidelbergenis naar deNeanderthaler. De vele vondsten brach-ten de noodzaak om een opdeling temaken in pre-Neanderthaler, vroege,klassieke en late Neanderthaler. De vroe-ge Neanderthalers ontstonden tussen300.000 en 250.000 jaar geleden tijdensde voorlaatste ijstijd en evolueerden totde vroegste klassieke Neanderthalers inde laatste tussenijstijd die zich situeerttussen 130.000 en 120.000 jaar geleden.Ook tijdens de ijstijden zelf waren erwarmere en koudere fasen. In de koud-ste perioden lag heel Noord-Europaonder het ijs en was praktisch ontoegan-kelijk voor de mens van toen, wasMidden-Europa bedekt met toendra enhad alleen Zuid-Europa een voor demens gunstig klimaat, vooral geken-merkt door loof- en naaldbossen. DeNeanderthalers leefden voortdurend aande rand en ten zuiden van het ijs entrokken hierdoor met de wisselende ijstijden bij herhaling naar het noordenen terug. De evolutie naar de Neander-thalers wordt algemeen beschouwd alseen biologische aanpassing van de mensaan een koud en bar klimaat. Biologischvertaalt zich dit in een gedrongen gestaltemet onder meer een grote neus die dekoude lucht voldoende opwarmt vooraleer

dit de longen binnendringt, zoals bij deeskimo’s. Psychisch vertaalt zich dit dooreen belangrijke mate van vindingrijk-heid, doorzicht en communicatie-vermogen in verband met aanpassingaan steeds wijzigende omstandigheden.De hersen- inhoud werd zelfs groter dandeze van de moderne mens. Indrukkenop de binnenkant van de schedel sugge-reren dat de hersenwindingen nog ruwerwaren dan bij de moderne mens. Hetvoorhoofd week nog terug wat zou kun-nen wijzen op een mindere ontwikkelingvan de prefrontale lobben van de herse-nen. Het achterhoofd vertoonde eenuitpuiling wat misschien te maken heeftmet een sterke zintuigontwikkeling (ziefiguur blz. 11 bovenaan rechts).

De Neanderthaler kende het nodige suc-ces en breidde zijn verspreidingsgebiedniet alleen uit over heel Europa maar ookverder in Westelijk Azië tot het huidigeOezbekistan. Dit gebied werd niet steedsvolledig bezet en grote gedeelten er vanwaren tijdens de hoogtepunten van deijstijd volledig “leeg”. Cultureel behoortde Neanderthaler tot het Midden-Paleo-lithicum met een steentraditie die hetMousteriaan wordt genoemd (naar hetplaatsje Le Moustier waar de eerste ste-nen artefacten werden ontdekt).

De anatomisch moderne mens drongrond 45.000 jaar geleden vanuit Afrikavia het Midden-Oosten het Europesecontinent binnen. De visies en discussiesaangaande de interactie tussen Nean-derthalers en anatomisch modernemensen zijn talrijk en gevarieerd. Zijgaan van een gewelddadige confrontatieover een jarenlange cohabitatie naar devoorstelling dat Homo sapiens zeer langleefde ten zuiden van de Neanderthalerszodat de confrontatie zeer beperkt bleef.Feit is echter dat na de invasie van demoderne mens de Neanderthaler zichtot in Spanje en Portugal terugtrok waar-na rond 28.000 jaar geleden elk spoorvan Neanderthalers verdwijnt. De meestgangbare opinie vandaag de dag is datde ontwikkelingsweg naar de Neander-thaler een doodlopende evolutieweg isgeweest. Niet iedereen is het daarmeeeens en bij herhaling wordt vooropge-steld dat er mogelijk ook biologischevermenging is geweest. Deze laatste stel-ling vereist dat de Neanderthaler geenaparte soort was, maar een ondersoortvan de moderne mens en dat er ook bijhedendaagse mensen restanten van deNeanderthaler moeten aanwezig zijn. Boxgrove

Petralona

MEN

S53

13

Als besluit kunnen wij stellen dat deNeanderthaler tijdens de ijstijd in Europaontstond en voldoende tijd had om zichbiologisch aan te passen aan een ruw enbar klimaat. De anatomisch modernemens ontstond daarentegen in een(sub)tropische omgeving en migreerdeslechts nadien naar koudere streken.Hierdoor kreeg hij minder tijd om zichbiologisch aan te passen. De huidigeEuropeaan kreeg hierdoor bijvoorbeeldwel een lichtere huid als aanpassing aanminder zonnelicht, maar bleef toch veleeigenschappen uit een warmer verledenhouden. Een voorbeeld hiervan is dat hijin rust en naakt het minst stofwisselings-energie verbruikt bij ongeveer 26°C enzich hierdoor bij deze temperatuur hetbest voelt. Deze optimale temperatuurvermindert met elk kledingstuk dat hijaantrekt. Zijn aanpassing aan koudere omstandig-heden is echter vooral cultureel geweest.De ijstijd is niet de wieg van de modernemens geweest, maar heeft hem zeerwaarschijnlijk wel geoefend in organisa-tievermogen, creativiteit en inzicht omhet best te kunnen overleven in moeilijkeomstandigheden. Seizoenen met koudewinters vereisen inderdaad dat in functiehiervan wordt rondgereisd, dat materiaalvoor het maken van werktuigen wordtbijeengehaald, vaak van grotere afstand,allerhande plannen dienen gemaakt omde familie te laten overleven terwijl demannen jagen en daarbij zich veelal inkleine groepjes gedurende min of meerlange tijd dienen af te zonderen. Dit alleswas zeer waarschijnlijk slechts mogelijkdoor het opzetten van complexe socialenetwerken. Daarin was de anatomischmoderne mens de Neanderthaler zeerwaarschijnlijk veruit de baas.

HET ONTSTAAN VAN DEMODERNE MENS

De mensachtigen ontstonden rond 7miljoen jaar geleden, het geslacht Homoontstond ongeveer 2,5 miljoen jaar gele-den en rond 2 miljoen jaar geledenverliet Homo ergaster (of Homoergaster/erectus) voor het eerst Afrika.Men weet niet zeker wie de voorouderwas van de moderne mens. In de oudeY-vormige stamboom is dit Homo erectus.Na de reeds bij herhaling vermelde her-ziening van deze naam wordt Homoergaster algemeen aangeduid als degrootste kanshebber.

Over het ontstaan van demoderne mens bestaan tweeof drie theorieën

De KANDELAARTHEORIE

De kandelaartheorie (of candelabratheo-rie) kreeg ook andere namen zoals hetpolycentrisch model, de multiregionaletheorie of de polyfyletische oorsprongvan de moderne mens. Deze theorie steltdat de moderne mens op verschillendeplaatsen op aarde onafhankelijk vanelkaar ontstond, door lokale ontwikkelinguit ter plaatse wonende voorouders, endat dit daarna gevolgd werd door gene-tische vermenging van de verschillendepopulaties. De theorie vertrekt, juist zoalsde andere theorieën, van het ontstaanvan de eerste mensachtigen in Afrika enhet verlaten van dit continent door waar-schijnlijk Homo ergaster (maar inverband met dit laatste zijn ook nogalternatieve theorieën) die zich verderontwikkelde tot lokale mensachtigenzoals Homo erectus in Azië, (late) Homoergaster in Afrika, Homo ergaster/erectusin het Midden Oosten, Homo heidelber-gensis in Europa enz. Van dan af wordthet verhaal totaal anders. Op deze ver-schillende plaatsen gaan de vermeldelokale populaties zich onafhankelijk vanelkaar ontwikkelen via presapiensvormennaar (vroege) moderne mensen. De Azia-tische moderne mens zou dan bvb.ontstaan zijn uit de Pekingmensen, deAustralische uit de Java-mensen, de Euro-pese uit de Heidelbergmensen. deAfrikaanse uit de mensen van Broken Hill,Laetoli, Border Cave enz. Ook in hetMidden-Oosten is een continue evolutievan lokale vormen tot de moderne mensin deze optiek denkbaar. Dit is echternog niet het einde van het verhaal. Vol-gens de kandelaartheorie is het wel nognodig dat er vervolgens genetische ver-menging gebeurde van de verschillendevermelde populaties van moderne men-sen met als resultaat dat een totalegenenpool kon ontstaan die de modernemens met zijn hedendaagse variatieskenmerkt. De moderne mensen op deverschillende continenten zijn bij gevolgontstaan door plaatselijke continue ont-wikkeling en niet door opeenvolgendeinvasies van elders. In tegenstelling totde oorspronkelijke kandelaartheoriewordt heden ten dage niet meer uitge-sloten dat bvb. de Neanderthaler inEuropa wel een doodlopende vertakkingis geweest en de moderne mens er uit-zonderlijk toch door invasie vanuit het

Midden-Oosten is terechtgekomen. Detheorie sluit ook niet meer uit dat geïso-leerde populaties niet de kans kregen omaan de genetische vermenging deel tenemen en om deze reden mogelijk nogsteeds op archaïsch ontwikkelingsniveauzijn blijven staan. Deze theorie heeft eenstel van opvallende en zeer ingrijpendeconsequenties. In het licht ervan moetenalle mensachtigen van Homo ergaster ofHomo ergaster/erectus tot en met Homosapiens noodzakelijkerwijze behoren totéén en dezelfde soort. Het zijn dan alle-maal rassen behorend tot Homo sapiens.Een probleem voor deze theorie is datzowel de mobiliteit als de verspreidingen de densiteit van de vroegere popula-ties de genetische vermenging niet ergwaarschijnlijk maken. Dit laatste is hedenten dage geen probleem meer en kan bijvoorbeeld vergeleken worden met histo-rische feiten zoals de invasies vanaf de16e eeuw en de import van slaven inZuid-Amerika die leidden tot de voorMidden- en Zuid-Amerika typische meng-populaties van Kaukasoïden, Negroïdenen Indianen.

DE “OUT OF AFRICA” THEORIE

De “Out of Africa” theorie kreeg ookandere namen zoals de “ark van Noach”theorie, de “zwarte Eva” theorie, hetmonocentrisch model of de monofyleti-sche oorsprong van de mens. Deze komthet meest overeen met het klassieke den-ken over evolutie en het ontstaan dersoorten, en is ook de achtergrond vanhet verhaal over het ontstaan van demens in deze MENS-dossiers. Volgensdeze theorie gaf één enkele geografischgeïsoleerde populatie in Afrika ten zui-den van de Sahara aanleiding tot demoderne mens om zich vervolgens van-uit het ontstaansgebied te verspreidenen alle overige mensachtigen te verdrin-gen. Dergelijk scenario geldt niet alleenvoor de moderne mens en gaat uit vanhet bij herhaling volledig verdringen vanlokale soorten door een nieuwe soort.

Een belangrijke steun voor de “Out ofAfrica”-theorie werden een aantal labora-toriumstudies over de evolutie van heterfelijk materiaal. Hiertoe werd DNA ver-zameld van zowel mensapen als zo veelmogelijk verschillende mensentypen vande gehele wereld. Vervolgens werdendoor middel van computerprogramma’sde min of meer grote onderlinge ver-wantschappen bepaald. En deze wezensteevast op een oorsprong van de

MEN

S53

14

moderne mens vertrekkende van eenzogenaamde “stichter”populatie uit deSub-Sahara. Allan Wilson van de univer-siteit van Berkeley werkte daarbij metmitochondriaal DNA. Dit wordt uitsluitend van moeder op dochter door-gegeven. Hierdoor vond hij “degemeenschappelijke moeder van allemensen” of (de gebruikte techniek indachtig) ook “mitochondriale Eva”genoemd. Deze moet geleefd hebbenrond 150.000 jaar geleden in Afrika tenzuiden van de Sahara. Ook latere onder-zoekingen op DNA bevestigden demonofyletische oorsprong van de mens.Hierbij werd gesteld dat de bosjesman-nen (of San) evolutief het dichtst bij deoorspronkelijke populatie zouden staan.Rond zowat 4000 jaar geleden woondendeze in geheel Afrika ten zuiden van deevenaar met uitzondering van het tro-pisch oerwoud waar de pygmeeënleefden. Het verdringen van lokale popu-laties door nieuwe veroveraars zou menkunnen vergelijken met historische feitenzoals de verovering door Kaukasoïdeinvasies van Noord-Amerika of Australiëwaarbij de oorspronkelijke bevolkingsterk gedecimeerd werd en nauwelijksnog een rol van betekenis speelt. In ditlaatste voorbeeld gaat het wel om hetverdringen van populaties of rassen doorandere van dezelfde soort. Dit is niet hetgeval in de “Out of Africa”-theorie.

DE NETTHEORIE of het NETMODEL

Deze theorie wordt beschouwd als eenvariant op de kandelaartheorie en wilgedeeltelijk aan de “out of Africa” theo-rie tegemoet te komen. Deze theoriesluit niet uit dat er naast genetische ver-menging toch ook nog indringen vanandere populaties (bvb. van Afrika naarAzië en Europa of van Azië terug naarAfrika) met verdringing van de lokalepopulatie kan gebeurd zijn.

Het ontstaan van de moderne mens

1. De vroegste Homo sapiens

Homo sapiens fossielen die leefden tussen180.000 en 100.000 jaar geleden vindtmen uitsluitend in Afrika. Enkele voor-beelden zijn :

• In 1997 werden de oudste fossielevoetafdrukken van een moderne mensontdekt in tot zandsteen verharde pre-historische duinen langsheen deWestkust van Zuid-Afrika ten noordenvan Kaapstad. Deze werden gedateerdop 170.000 jaar geleden.

• In Herto in Ethiopië werd in 2003 tweevolwassen schedels en één gefragmen-teerde kinderschedel gevonden,gedateerd op 160.000 jaar geleden enHomo sapiens idaltu gedoopt.

• Oude menselijke resten werdengevonden langsheen de kust van Erit-rea en gedateerd op 130.000 jaargeleden.

• Een reeds lang bekende vindplaats vanHomo sapiens is Klassies River Mouthaan de Zuidkust van Zuid-Afrika. Daarbevinden zich grotten die regelmatigdoor jager-verzamelaars werdenbewoond tussen 120.000 en 60.000jaar geleden. Men vond er een evolu-tie in technieken om te jagen en tevissen die doet vermoeden dat Homosapiens een belangrijke verhoogdecapaciteit tot symbolisch denken ver-wierf rond 60.000 jaar geleden.

De eerste moderne mensen buitenAfrika

Deze werden gevonden in de Levant(Midden-Oosten), een waar kruispunttussen de 3 continenten van de oudewereld. Reeds sedert de jaren 30 zijn erHomo sapiens-vondsten gedaan ten zui-den van Haifa (Israel) die gedateerd

werden tussen 105.000 en 95.000 jaargeleden en die bekend geraakten als “demensen van de berg Carmel” of de“Palestijnse mensen”. Aan de hand vande skeletten en gevonden stenen artefac-ten stelt men dat in de Tabun-grotmensen leefden met Neanderthal-eigen-schappen en in de Skhul-grot eerdermoderne mensen. Sedert 1965 werdenook in een naburige grot te Quafzeh fos-siele mensen gevonden die gedateerdwerden op 100.000 jaar geleden. Hierging het om uitsluitend anatomischmoderne mensen die echter nog cultu-reel in het voor Neanderthalers typischeMousteriaan-cultuurstadium leefden.Deze vondsten van verschillende popula-ties die rond dezelfde tijd leefden, maaktdeze streek en deze mensen tot onder-werp van discussies over de overgangvan Neanderthalers naar moderne men-sen en de betekenis van het Midden-Oosten hierbij.

De verovering van de overigecontinenten

In Azië en Australië werden de oudsteHomo sapiens vondsten gedateerd opongeveer 60.000 jaar geleden.

• Van de vroege Homo sapiens vindtmen in Azië weinig sporen. In deShanxi-provincie in China zijn er been-derresten gevonden die 125.000 à100.000 jaar oud zouden zijn en toe-gewezen kunnen worden aan eenarchaïsche Homo sapiens.

• Toen de ijstijd op zijn hoogtepunt wasdaalde het zeeniveau met 100 meteren dit liet toe dat mensen vanuitIndonesië op een of andere nog onbe-kende wijze via landbruggen of viavlotten konden oversteken naar hettoenmalige Sahulcontinent dat hethedendaags Nieuw-Guinea zowel alsAustralië en Tasmanië omvatte. Deoudste menselijke vondsten in Australiëwerden gedateerd tussen 60.000 en50.000 jaar geleden Men weet nog

Uitzwermen van de moderne mensover de verschillende continenten.

MEN

S53

15

niet of er één of meerdere invasies van-uit Zuid-Oost-Azië naar Australië plaatsgrepen. Feit is dat de oorspronkelijkebewoners (of aborigines) een opval-lend raciale homogeniteit vertonen.

• De moderne mens in Europa tussen40.000 en 10.000 jaar geleden kreegde naam Cro-Magnon naar de eersteontdekking er van in 1868 in LesEyzies (Frankrijk), nabij een heuvel metde naam Cro-Magnon (grote gat).Onder de talrijke andere belangrijkesites vermelden wij de Grimaldigrottennabij Menton en Predmost in Tsjecho-slowakije.

• De oudste migratie naar het Ameri-kaanse continent gebeurde vanuitZuidoost-Azië door mensen die ver-want waren met de Aborigines vanAustralië en Stille Oceaanpopulaties endie bekend staan als de Paleo-amerika-nen, waarvan voor zover bekendheden geen nakomelingen meerbestaan. Recentere migraties gebeur-den door premongoloïde volkeren dievanuit Mongolië en Noordoost-Azië(Siberië) Alaska bereikten via deBeringstraat. Deze laatste is nu eenondiepe zeestraat, die in koudereperiodes in het verleden bij herhalingdroog kwam te liggen juist zoals bv.het Noordzeebekken ooit Engelandmet het Europese continent verbond.Men is het er nog niet over eens ofdeze verovering van Amerika éénmaliggebeurde of bij herhaling is voorgeko-men, doch in de regel opteert menvoor dit laatste. De laatste migratiezou rond 12.000 jaar geleden gebeurdzijn toen de Beringstraat voorlopigvoor het laatst in de geschiedenis nog-maals kwam droog te liggen. Eenrecente theorie stelt dat niet alleen deBeringstraat een doorgang betekendevanuit Azië naar Amerika. Zoals de hui-dige Eskimo's aantoonden kunnenmensen vanuit Noord-Oost-Azië zeergoed ook met bootjes langsheen dekusten Amerika bereikt hebben. Opdeze wijze ontstond de zeeroutetheorie.

BESLUITEn zo ontstond de mens. Zijn band metde dierenwereld blijkt nog steeds uit hetfeit dat deze, voor wat de overgrotemeerderheid van zijn organen en func-ties betreft, niet boven de dierenuitsteekt. Vele dieren zijn sneller en ster-ker, kunnen hoger of verder springen,beter horen of zien enz. Geneesmiddelenen andere stoffen worden vooraleer zeop de mens gebruikt worden, veelaleerst op dieren getest. Zelfs orgaantrans-plantaties van mens naar dier wordenernstig overwogen. Het verschil tussenhet erfelijk materiaal van een chimpan-see en dit van een mens bedraagtnauwelijks 1%.

Dit kleine verschil had echter eenimmens effect. Met één orgaan steekt demens wel ver boven de dierenwereld uit.Dit zijn de hersenen en de wijze waaropdeze het lichaam besturen en leiden. Tij-dens de menswording verwierf Homosapiens een zowat drie maal groter her-senvolume dan de mensapen waaruit hijvoortkwam en deze gelden als de intelli-gentste dieren. De opvallendsteeigenschap van de hersenen van demens is de sterk vergrote capaciteit totculturele evolutie. Hierdoor was de mensin staat om vanaf zijn ontstaan tot hedende natuur in steeds grotere mate te gaanbeheersen en aan zich te onderwerpen.Hierdoor ontstonden ook kunsten enwetenschappen. Door dit alles kan menstellen dat met de menswording eennieuwe dimensie van leven is ontstaanwaardoor deze ver boven de dierenwe-reld uitstijgt.

Het ontstaan van de mens is globaalgenomen en vanuit het eigen standpunteen succesverhaal. Door de wijze waarophij zich in de loop van de tijden ondermeer via hygiëne en geneeskunde konbeschermen, werd hij in steeds minderemate onderworpen aan de natuurlijkeselectie. Mensen die in natuurlijkeomstandigheden niet zouden kunnenblijven leven, doen dit wel in de moderne

maatschappij, en doen daarbij nietnoodzakelijk onder voor de anderen. Ditleidde automatisch tot zowel een zeergrote variatie onder de mensen als naareen indrukwekkende bevolkingsexplosie.Men schat dat de wereldbevolking zowat10.000 jaar geleden grosso modo 6 mil-joen bedroeg. Met de neolithischerevolutie begon de wereldbevolkingsteeds sneller te stijgen en bedroeg inhet midden van de 18e eeuw zowat 100miljoen bedroeg. De industriële revolutiezorgde voor een verdere stijging van dewereldbevolking tot 1 miljard in 1830, 2 miljard in 1930 en 3 miljard in 1960.Op 12 oktober 1999 werd onder grotebelangstelling van de media de 6 mil-jardste wereldburger via een officiëleplechtigheid symbolisch gevierd. Bij deaanvang van het nieuwe millenniumwerden per seconde 5 mensen geborentegen 2 sterfgevallen. Hoewel berekenin-gen en vooruitzichten op dit gebiedmoeilijk en riskant zijn denkt men hedendat 12 miljard mensen zowat het maxi-mum moet zijn dat de aarde kanverdragen. Welk daarbij de leefomstan-digheden zullen zijn, is een andere zaak.Elk individu draagt in min of meerderemate zijn steentje bij tot de, door demens veroorzaakte, steeds zorgwekken-der wordende milieuwijzigingen dieworden gebundeld onder de Engelsebenaming “global change”. Bevolkings-toenamen gebeuren steeds ten koste vande overige levensvormen waardoor dediversiteit van onze planeet een steedszorgwekkender peil zal bereiken. Met ditalles is het grootste probleem geschetstwaarmee de mens in de 21e eeuw zal afte rekenen hebben. Het is dan ook devraag in hoeverre de mens met zijnimmense technologische capaciteit dejuiste socio-economische en ethischeweg zal inslaan ten einde zijn eigen suc-cesverhaal in duurzame banen te leiden.

Errata MENS Nr 52Pag. 12: Lomekiwi is Lomekwi en

Strekfontein is Sterkfontein.Pag. 15: Toumai i.p.v. Tournai

Cro-magnon

O•D

EVIE

0

3 3

22

08

60

Dit dossier kwam tot stand dankzij de steun van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen en de Universiteit Antwerpen.

Experimenteren en onderzoeken ???!!!!!Dit kan bij JCW met volgende activiteiten: Archeologiekamp in Oudenburg van 10 juli tot 24 juli 2003voor 16+In Oudenburg stationeerde zich in de 2e en 5e eeuw n.Chr. een kamp van hetRomeinse leger. Nu wordt hier een supermarkt gepland en dient het verledenopgegraven en ingetekend te worden. Ben je geïnteresseerd in het verleden enwil je helpen met graven en zeven?

Cultuurtrip naar Trier van 26 juli tot 2 augustus voor 18+. Wil je op verkenning naar de oude hoofdstad van het oude Romeinse rijk maarwel buiten de toeristische paden, dan biedt het programma van deze trip eenmooie aan’zet’.

Wetenschapskamp in Blankenberge van 17 tot 24 juli voor9 tot 12 jarigen. Elke dag neem je een andere tak van de wetenschapsfamilie onder de loupe.Aan de hand van proefjes en experimenten zullen allerhande problemen envragen verduidelijkt worden. Geen schrik om een punthoofd te krijgen, er wordtvoldoende spel en ontspanning voorzien.

Space Camp in Brugge van 1 tot 6 augustus voor 11 tot 14 jaarWe gaan niet direct zelf de ruimte in, maar proberen wel op een ludieke manieralle mogelijke ruimte-vraagstukken op te lossen.

Experimenteren met tijd en natuur in Aubéchies van 22 tot 29 augustus voor 12 tot 15 jaar. We bezoeken een inleefsite en proberen te achterhalen hoe de mensen in deoudheid overleefden, daarnaast verkennen we de natuur van vandaag aan dehand hypothesen en proeven.

Teletijdskamp in Aubéchies van 22 tot 25 augustus voor 10 tot12 jaar. Silexen, dappere krijgers, druïden… dit zijn woorden die je via degeschiedenislessen al eens hoorde. Op dit kamp gaan we het leven van toen inlevende lijve uittesten en uitproberen.

Meer info vinden over en inschrijven op deze activiteiten kan gemakkelijkvia Jeugd, Cultuur en Wetenschap, Vlaanderenstraat 101, 1800 Vilvoordetel: 02-252 58 08 - e-mail: [email protected] - website: www.jcweb.be

Dossier op komst:

54 - Antibiotica

Dossiers nog verkrijgbaar zolang de voorraad strekt:

1: “Wie is bang voor dioxinen?”2: “Leven en sterven met chloorfenolen”3: “Zware problemen met zware metalen?”4: “De aardbol op hol”5: “Over kruid en onkruid”7: “Snijden in eigen vlees”8: “In de schaduw van AIDS”9: “Kat en hond in het leefmilieu”

10: “Water, bron van leven... en dood”11: “Chloor: pro en contra”12: “Verpakking: zegen voor het leefmilieu?”13: “Kanker & Milieu”15: “Wees goed jegens dieren”16: “Hoe ontstaat een geneesmiddel?”17: “Moet er nog mest zijn?”19: “Milieubalansen”21: “Afval inzamelen: een kunst”22: “Wees goed jegens proefdieren”23: “Risico’s van kankerverwekkende stoffen”24: “Duurzaam bouwen met kunststoffen”25: “Recycleren moet je leren”27: “Chemie: basis van leven”28: “Vlees, een probleem?”

29: “Beter voorkomen dan genezen”30: “Biocides, een vloek of een zegen?”31: “Het transgene tijdperk” 32: “Jacht op ziektegenen”33: “Eet en beweeg je fit”34: “Genetisch volmaakt?”35: “Pseudo-hormonen: vruchtbaarheid ”36: “Duurzame Ontwikkeling”37: “Allergie in opmars!”38: “Vrouwen in de wetenschap”39: “Gelabeld vlees, veilig vlees!?”40: “Een tweede leven voor kunststoffen”41: “Stressssss”42: “Voedselveiligheid, een complex verhaal”43: “Het klimaat in de knoei”44: “Voorbij de grenzen van het ZIEN”45: “Biodiversiteit, de mens als onruststoker”46: “Biomassa, de groene energie”47: “Het voedsel van de goden: chocolade”48: “Spelen met atomen”- Nanotechnologie 49: “Zuiver water, een mensenrecht?”50: “Dierenwelzijn als werkwoord”51: “De waarheid over varkensvlees”52: “Het ontstaan van de mens” - deel 1

Computers op School en Thuis de praktijkgerichte studiedagen

voor het kleuter- tot en met universitair onderwijs

tijdens de Vlaamse Onderwijsdagen (Vlod)27 februari tot en met 2 maart 2005

in Flanders Expo - Gent

Bezoek www.cst.be• schrijf in voor het behalen van de titel van "dé ICT-

school of dé ICT-inspirator van het jaar" op de CSTawards 2005

• schrijf in voor de CST-wedstrijd voor Whizz kids en Screen teens

Bezoek www.ICTWIJS.bemet noodzakelijke info voor het Buitengewoononderwijs

[email protected]

Heidi Rogiest O9/241 92 11