Het grootste archiefstuk van Tilburg: de kaart van Diederik Zijnen uit ...

de kaart van Diederik Zijnen uit 1760

In 1760 tekende cartograaf Diederik Zijnen een kaart van Tilburg en

Goirle. Met zijn afmeting van 345 bij 440 centimeter, is de kaart het

grootste archiefstuk van Regionaal Archief Tilburg, en wellicht het op

een na grootste in Nederland. De manuscriptkaart is onlangs hoog-

waardig gedigitaliseerd en via de website van het archief toegankelijk

gemaakt. Het is een uniek document dat van grote waarde is voor de

geschiedenis van deze streek.1

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D3 6  

In BrabantR o n a l d P e e t e r s

Ronald Peeters (1953) is hoofd Stadsmuseum Tilburg en voormalig gemeentearchivaris van Regionaal Archief Tilburg. Hij organi-seerde tentoonstel-lingen en publiceerde talloze boeken en artikelen over de geschiedenis van Tilburg.

Auteur

De behoudsmedewerker van het archief, en restauratoren van Restauratieatelier De Tiendschuur bestudeerden in januari 2011 de staat van de kaart van Zijnen alvorens deze zou worden gedigitaliseerd. Er werd een conditierapport opgesteld. (Foto: Jan Stads/Pix4Profs. Collectie Regionaal Archief Tilburg)

Het grootste archiefstuk van Tilburg:

In 1732 gaf de Duitse Prins Wilhelm VIII landgraaf von Hessen-Kassel (1682-1760), als toenmalige heer van de heerlijkheid Tilburg en Goirle, op-dracht aan landmeter Daniël Verhoeven om zijn bezittingen aldaar op te meten.2 De topografi-sche documentatie van Verhoeven ging terug tot in de zeventiende eeuw. Veel van zijn gegevens waren gebaseerd op de inlichtingen die hij kreeg van ‘luiden [lieden] van hooge Jaren die daar van de beste kundigheid hebben, door overleevering van haare Ouderen.’ Deze metingen zouden voor de cartograaf Diederik Zijnen in 1760 mede de grondslag vormen voor de vervaardiging van een imposante manuscriptkaart van de heerlijkheid Tilburg en Goirle. De particuliere domeinen van de heer waren op de kaart oorspronkelijk met de toentertijd gangbare oppervlaktematen in ‘lo-pensaten’ aangegeven en ‘met een groene couleur gedekt’. Deze kleuren zijn in de loop der jaren gro-tendeels verdwenen. Von Hessen-Kassel verbleef waarschijnlijk nooit op zijn kasteel en liet zijn zakelijke belangen in

Tilburg dan ook behartigen door zijn secretaris en zijn rentmeester. De aankoop van de heerlijkheid in 1710 was dus niet meer dan een geldbelegging. Dat gebeurde wel vaker in die tijd. In 1754 ver-kocht hij de heerlijkheid Tilburg en Goirle aan Gijs-bertus Steenbergensis voor 165.000 gulden. Hij kocht zo niet alleen de heerlijke rechten, hoeven, molens en het kasteel, maar ook de landgoederen die door Wilhelm waren aangekocht en bovendien de meubels die zich op het kasteel bevonden.3 Steenbergensis (1729-1785), rijksgraaf van Ho-gendorp, vrijheer van Tilburg en Goirle, was van 1782 tot 1785 raad en rentmeestergeneraal van de domeinen in stad en Meijerij van ’s-Hertogen-bosch. In 1754 liet hij het kasteel in Tilburg in zijn geheel afbreken en vervangen door een nieuw ‘na den hedenda[a]gsche smaak ontworpen, vierkant, hoog en fraaij gebouw’. Hij was het die aan Diede-rik Zijnen de opdracht gaf om een grote kaart van zijn vele bezittingen te vervaardigen.4

i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 1 

Zonder het enthousiaste werk van de vele onderzoekers die zich met het Brabantse erfgoed bezighouden, zou de bron waaruit ook In Brabant put weldra leeg raken. In Brabant biedt daarom iedere editie een gastauteur uitgebreid de ruimte om zijn of haar verhaal te doen, om te tonen hoe diep hij of zij in het Brabantse verleden is gedoken.

3 7

Prins Wilhelm VIII landgraaf von Hessen-Kassel (1682-1760), van 1710-1754 heer van de heerlijkheid Tilburg en Goirle. Schilderij van Heinrich Tischbein. (Collectie Schloß Fasanerie, Hessen)

De kaarttekenaar Diederik ZijnenDiederik Zijnen werd geboren in Rotterdam in 1730.5 Zijn vader Johannes Isaak Zijnen was in 1735 schoolmeester in Enschot en in 1736 te Wintelre. Behalve zijn vader, grootvader en overgrootva-der, waren vier ooms van Diederik Zijnen school-meester, die voornamelijk afkomstig waren uit de omgeving van Vessem en Mierlo.6 Zijnen zou als cartograaf een militaire loopbaan

doorlopen. In 1757 tekende hij op 27-jarige leeftijd de verdedigingswerken van Bergen op Zoom. De kaart werd in 1761 als kopergravure gepubliceerd in het, in 2010 herdrukte, boek Histoire abregée de la ville de Bergen op Zoom door Johan Faure.7

In 1759 maakte hij enkele voorstudies voor zijn opus magnum: de manuscriptkaart van de heer-lijkheid Tilburg en Goirle in 1760. Maar waarom hij

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D3 8 

Landmeter Daniël Verhoeven

Daniël Verhoeven, waarvan noch geboortedatum, noch overlijdensdatum bekend zijn, werd in 1716 door de Raad van Brabant aangesteld als landmeter.32 Verdere gegevens omtrent zijn leven zijn schaars. Zo ontving hij in 1719 voor gedane werkzaamheden als ‘glasmaker en verver’ aan de pastorie te Tilburg een bedrag van 22 gulden en 10 stuivers.33 Voor het opmeten en kar-teren van de landgoederen van Von Hessen-Kassel in Tilburg en Goirle ontving hij 275 gulden. Blijkbaar was hij van meerdere markten thuis. In hetzelfde jaar kreeg hij namelijk als ‘mr. Leijdedecker en glasmaecker’ 47 gulden voor ‘het leijdecken op t Casteel’.34 Verhoeven was van 1737 tot zeker in 1781 een van de huurders van het Tilburgse pand De Ram.35 Dit pand bevond zich aan de zuidzijde van de Heuvel, wat tegenwoordig bekend staat onder Korte Heuvel. Er is nog een prach-tige manuscriptkaart van zijn hand bewaard gebleven. Het is een ‘Figurative Carte’ van de schuttersbogaard en de schutsboom van Handboogschuttersgilde Sint-Sebastiaan op ’t Heike te Tilburg uit 1771.36

Plattegrond van de schuttersbogaard van het gilde van Sint Sebastiaan aan de Doelenstraat (tussen de huidige Sint Joris-straat en Primus van Gilsstraat), in 1771 vervaardigd door Daniël Verhoeven. (Collectie Koninklijk Handboogschuttersgilde Sint-Sebastiaan Tilburg, in het Regionaal Archief Tilburg)

in Tilburg terecht is gekomen, kunnen we alleen vermoeden als wij zijn verdere leven volgen.Van 1764 tot zijn dood in 1768 was hij als kapitein-ingenieur en hoofd der artillerie van de stad Cochin (tegenwoordig Kochi geheten) aan de zogenaamde Peperkust van Malabar in het zuid-westen van India verbonden aan de Nederlandse Vereenigde Oostindische Compagnie. Zijnen vervaardigde van 1764 tot en met 1767 meerdere technische tekeningen en kaarten van Cochin en andere vestingwerken van de VOC aan de kust van Malabar. Tien tekeningen en kaarten van zijn hand zijn bewaard gebleven. Zij bevinden zich in het Nationaal Archief in ’s-Gravenhage.8

In 1774 wordt in Tilburg een notariële akte van mach-tiging opgemaakt, waaruit blijkt dat Diederik Zijnen op 26 december 1768 op 38-jarige leeftijd te Cochin was overleden.9 In zijn aldaar opgemaakt testament worden als enige erfgenamen genoemd Catharina Geetruy Zijnen en haar man Jacob Hendrik Velsen, wonende te Tilburg, en Catharina Cornelia Zijnen en haar man Hendrik van Ginkel, wonende te ’s-Her-togenbosch. Beide dames waren volle nichten van Diederik Zijnen.10 Deze erfgenamen ontvingen een bedrag van 1916 gulden, 13 stuivers en 5 penningen als ‘afgeslootene soldij’ van Diederik Zijnen over de jaren 1766, 1767 en 1768. In 1771 machtigden dezelfde erfgenamen Jan van Munster, koopman te Middel-burg, om een bedrag van 2148 guldens 13 stuivers en 10 penningen in ontvangst te nemen wegens het tegoed dat Diederik Zijnen bij de ‘Generale Neder-landsche geoctroyeerd Oostindische Compagnie’ nog had uitstaan.11

Met al deze aanwijzingen is de ‘Tilburg-link’ van Diederik Zijnen makkelijk te leggen. Zijn nicht Ca-tharina Geetruy Zijnen was immers een dochter van de Tilburgse schoolmeester Jacobus Zijnen, en haar man Jacob Hendrik Velsen was aldaar vicepresident schepen. Beide functionarissen behoorden tot de elite van Tilburg. Het is dus zeer aannemelijk dat Diederik Zijnen via deze familieband door de graaf Van Hogendorp werd gevraagd de manuscriptkaart te tekenen.

i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 1  3 9

Voorstudies voor de kaart van Tilburg en GoirleDiederik Zijnen was blijkbaar niet de eerste car-tograaf die opdracht kreeg van Gijsbertus van Hogendorp om de grote manuscriptkaart van zijn heerlijkheid te mogen tekenen. Dat blijkt uit zes in het Regionaal Archief Tilburg bewaard gebleven voorstudies voor de kaart. In 1758 tekende namelijk

Gijsbertus Steenbergenis, rijksgraaf van Hogendorp, vrijheer van Tilburg en Goirle (1729-1785). (Collectie Noordbrabants Museum)

ene C. Reij een detailkaartje van de herdgang (buurtschap) Veldhoven, in 1759 deed Diederik Zijnen dat van respectievelijk de herdgangen Has-selt, Korvel en Hoeven en in 1760 van de Stokhas-

selt en Oostheikant.12 De voorstudies (23 x 27 cm) van Zijnen zijn precies georiënteerd zoals de gro-te manuscriptkaart, dat wil zeggen dat het noor-den op zowel deze detailkaartjes als op de grote kaart 45 graden naar rechts gericht is. Het kaartje van C. Reij is, in tegenstelling tot die van Zijnen, wel naar het noorden gericht. Blijkbaar doorzag Zijnen dat hij de grote kaart niet naar het noorden kon richten omdat ook Goirle erop zou moeten komen. In verhouding zou de kaart dan hoger dan breed worden, en dat was gezien het uiteindelijke

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D4 0  

Kaart van Bergen op Zoom en omgeving uit 1757. Het is de oudst beken-de kaart die Diederik Zijnen tekende. Deze gravure staat in het boek van J. Faure, Histoire Abregée de la Ville de Bergen-op-Zoom (’s-Gravenhage, 1761). (Collectie Het Markiezenhof Historisch Centrum, inv. nr. KG 183)

i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 1  4 1

meint ter vergroting van de Oude Warande, en in de Rauwbraken nog een stuk van 120 lopensaten (20 hectare), dat de Nieuwe Warande zou worden. De vierde uitgifte dateerde van 1763 en omvatte 253 lopensaten (42 hectare). Uit dit stuk gemeint is Rey s Hof ontstaan.14 Van Hogendorp wilde zijn oude en nieuw verwor-ven bezittingen op een kaart vastleggen. Daar liet hij dus Charles Rey de Carle in 1758 al aan begin-nen, een jaar later opgevolgd door Diederik Zijnen.

De grote kaart nader bekekenZijnen heeft op zijn kaart in de cartouche linksboven heel nauwkeurig beschreven welk gebied hij in kaart heeft gebracht en op welke metingen hij die heeft gebaseerd. Het cartografisch voorwerk werd ver-richt van 1758 tot en met 1760. De schaalverdeling staat onder aan de kaart, in zogenaamde ‘Rynland-sche en ’s-Hertogenbosche Roeden’ (dat zou omge-rekend een schaal van 1:4566 zijn).15 Hij schrijft op de kaart ook dat de grensscheidingen van de heerlijk-heid Tilburg en Goirle met de omliggende dorpen met verschillende kleuren is aangegeven. De kaart van Zijnen geeft een fantastisch ge-detailleerd beeld van Tilburg en Goirle uit 1760. Er was nog ‘ruimte’ linksboven op de kaart over om er, hoewel dat natuurlijk aanvankelijk niet de

formaat van drie meter hoog en vier meter breed geen optie. Een grotere hoogte zal in de ruime vestibule of in een van de ‘twee spacieuse zalen’ van het kasteel aan de Hasselt, waar de kaart heeft gehangen, wel onmogelijk zijn geweest. Of Reij meerdere voorstudies heeft gemaakt, is niet bekend. Evenmin waarom hij uiteindelijk ook niet aan de grote kaart heeft gewerkt. Wie was nu die C. Reij en wat was zijn relatie met Van Hogen-dorp? Charles Reij de Carle (1731-1802), kocht in 1797 als gepensioneerd kolonel van het Staatse leger, het landgoed dat later bekend zou staan als Rey’s Hof (het huidige Reeshof).13 In 1763 had hij reeds samen met Gijsbertus van Hogendorp een stuk ‘gemeint’ gekocht, met de naam De Heerevelden (in wat nu een onderdeel is van de wijk de Reeshof). Wellicht is voor Van Hogendorp de uitgifte van de ‘gemene gronden’ of ‘gemeint’ de reden geweest om de manuscriptkaart van de heerlijkheid te la-ten vervaardigen. De vier grootste gronduitgiften waren immers die aan de heren van Tilburg, zoals in 1712 aan Von Hessen-Kassel. Die verkreeg ruim 350 lopensaten (58 hectare) en legde er het nu nog bestaande en unieke sterrenbos Oude Wa-rande aan. De twee volgende uitgiften waren die aan Gijsbertus van Hogendorp. In 1757 kwam hij in het bezit van 250 lopensaten (42 hectare) ge-

Van 1764-1768 ver-vaardigde Diederik Zijnen een aantal kaarten in opdracht van de Vereenigde Oostindische Com-pagnie, waaronder deze kaart van de vestingstad Cochin aan de kust van Malabar in India. (Collectie Nationaal Archief. Collectie Leupe, inv. nr. 0900C)

bedoeling was, ook Riel, en een stukje van Alphen op te tekenen. De kaart is weliswaar een momentopname, maar de meeste we-gen, paden, vennetjes en waterlopen zijn nog terug te voeren naar de late middeleeuwen. Veel zal er sindsdien niet veranderd zijn. We mogen dus spreken van een uniek document dat van grote waarde is voor de ontstaansge-schiedenis van Tilburg, Goirle en Riel.Het is jammer dat op de grote kaart, in tegen-stelling tot de voorstudies, de huizen niet zijn in-getekend. Uit 1766 zijn woningtellingen bekend.

Tilburg had in dat jaar welgeteld 1172 woningen. Historisch onderzoeker en publicist Martin de Bruijn berekende dat het inwoneraantal op dat moment ongeveer 7800 moet hebben bedragen. De belangrijkste bestaansmidde-len waren landbouw en textielnijverheid.16 Dat eerste is op de kaart erg duidelijk te zien. Tus-sen de verschillende gehuchten bevinden zich uitgestrekte akker- en weidecomplexen. Aan de buitenranden zien we veel heidevelden, heu-velachtige zandverstuivingen (bijvoorbeeld Beeksche Duynen) en talloze vennetjes.De verschillende bewoningskernen hebben vaak een driehoekige vorm en liggen op sa-menkomst van wegen. Daaromheen lagen met name boerderijen. Die driehoekige vor-men zijn heden ten dage nog in het straat-beeld als pleinen terug te vinden, bijvoor-beeld Korvelplein, Hasseltplein, Veldhoven

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D4 2  

foto links: Fragmentkaartje Velthoven (thans Wilhel-minapark), in 1758 getekend door Charles Reij de Carle. (Collectie Regionaal Archief Tilburg) foto onder: Fragmentkaartje Hasselt, in 1759 getekend door Diederik Zijnen. (Collectie Regionaal Archief Tilburg) foto rechts: Leden van de familie Van Breugel voor de inrijpoort van het landgoed Rey’s Hof. De man naast het paard is Charles Rey de Carle. Schilderij door J. Vrijmoet uit 1787. (Collectie dr. Francisco Tudela van Breugel Douglas, New York/Lima, Peru)

i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 1  4 3

Brabants Historisch Informatie Centrum te ’s-Her-togenbosch en was afkomstig uit de collectie van baron Van den Bogaerde van Terbrugge te Hees-wijk.21 De Tilburgse gemeentearchivaris F.H.M. Ouwerling (1883-1960) kreeg de kaart in 1916 voor onderzoek tijdelijk in bruikleen van het toenma-lige Rijksarchief. Hij maakte van de gelegenheid gebruik om de manuscriptkaart door P.J. de Clip-pel, tekenaar bij Publieke Werken, op hetzelfde formaat te laten reproduceren. Er bestaan nog drie ingekleurde exemplaren van.22

Het lijkt er op dat Hendrik Verhees de kaart van Diederik Zijnen grotendeels heeft gekopieerd. Beide kaarten zijn nagenoeg identiek aan elkaar. De oriëntatie en het kaartbeeld zijn hetzelfde. Maar er is één groot verschil. Verhees tekende de bebouwing in, wat Zijnen niet heeft gedaan. Ver-der heeft Verhees wel alle paden, waterlopen en vennetjes getekend, maar niet alle heidevelden en duinlandschappen die Zijnen wel tekende. Ook de oppervlaktematen van de eigendommen van de heer van Tilburg en Goirle ontbreken op de kaart van Verhees.

(Wilhelminapark) en Heuvel. De meeste wegen waren onverhard; het waren akkerwegen en zandpaden. Er waren slechts enkele uitzonderin-gen, zoals de Steenweg (Heuvelstraat).Op de kaart komen tientallen geografische na-men (toponiemen) voor, waarvan er vele bij zijn die we nu nog kennen. De meeste toponiemen zijn al vrij oud en terug te vinden in schepenprotocol-len vanaf het begin van de vijftiende eeuw. Er zijn intrigerende namen bij zoals bijvoorbeeld Bom-melskonte17, Bosch van den Prins van Sultsbach18, Quirijnstok en Jan Aarte Boomke19.

Verhees als navolger van ZijnenHet zou nog tot 1791 duren voordat er weer een dergelijke gedetailleerde manuscriptkaart van de heerlijkheid Tilburg en Goirle zou worden gemaakt. Dat was door Hendrik Verhees (1744-1813) uit Boxtel. In 1791 tekende hij de ‘Caarte Figuratieve Van de Heerlijkheden Tilburg, Goirle en Riel, Aangeduid met haare Gehugten, Buurten, Rivieren, Wegen, Waterlopen en Grensscheidin-gen, Etc.’.20Deze kaart is sinds 1902 in bezit van het

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D

De lotgevallen van de kaart van ZijnenDe grote manuscriptkaart van de heerlijkheid Til-borg en Goirle heeft vanaf zijn ontstaan in 1760 tot aan de verkoop in 1858 in het kasteel van Tilburg aan de Hasselt gehangen. Notaris J.A. Daamen (1825-1892) had de leiding over de verkoop. Zijn zoon Louis beweerde in 1901 dat de kaart door de laatste gravinnen Van Hogendorp als dank voor zijn bemoeiingen bij de verkoop aan zijn vader zou zijn geschonken.23 Op aandringen van burgemeester F. Suijs zou Daamen toen de kaart aan de gemeente hebben geschonken. Dat klopt echter niet, want vol-gens de gemeenterekening uit 1859 verkocht Daa-men de manuscriptkaart aan de gemeente Tilburg voor 24 gulden en 77½ cent.24 De kaart bevond zich sindsdien op het stadhuis van Tilburg. Ondanks de aanschaf ging iedereen er later blijk-baar toch van uit dat de kaart destijds slechts in

4 4  

foto boven: Uitsnede Oude Warande uit de kaart van Diederik Zijnen. (Collectie Regionaal Archief Tilburg) foto rechts: Kaart van de heer-lijkheid Tilburg en Goirle door Diederik Zijnen, 1760. (Foto Pictura, Heiloo. Collectie Regionaal Archief Tilburg)

i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 1  4 5

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D4 6  

foto boven: Kaart van de ‘Heerlijkheden Tilburg, Goirle en Riel’ door Hendrik Verhees, 1791. (Foto Microformat, Lisse. Collectie Brabants Historisch Informatie Centrum) foto rechtsonder: Veilingcatalogus verkoop kasteel en andere goederen, 1858. (Collectie Regionaal Archief Tilburg) foto rechtsboven: Fragment van een zwaar beschadigde en vervuilde kaart van Zijnen voor de restauratie in 1979. (Foto: Jan Brieffies. Collectie Regionaal Archief Tilburg)

i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 1 

bruikleen was verkregen van een andere zoon van de notaris, Frans Daamen. In 1935 vond namelijk het merkwaardige feit plaats dat Frans Daamen de kaart juist aan de gemeente wilde schenken ‘voor het toekomstig museum’. De schenking werd zonder beraadslaging door de gemeente-raad aanvaard.25 De kaart berust nog steeds in het depot van het Regionaal Archief Tilburg; het Stadsmuseum is er namelijk nog steeds niet.

OvertekeningIn 1962 kwam de toenmalige gemeentearchivaris drs. H.J.A.M. Schurink (1907-1985) tot de conclu-sie dat de materiële toestand van de opgerolde manuscriptkaart uitermate slecht en raadpleging

zeer moeilijk was. Restauratie bleek in die tijd nagenoeg onmogelijk. Het besluit werd genomen om de kaart op ware grootte op transparantpa-pier over te tekenen. Dit huzarenwerk werd ver-richt door archiefmedewerker Leo Langeweg (1918-1995). Er werd een hanteerbare fotografi-sche kopie op ongeveer een vierde van de ware grootte vervaardigd.26 Langeweg vatte in 1973 het plan op om de kaart ook in atlasvorm uit te geven. Hij ging daarbij een stapje verder. Hij had namelijk aan de hand van de huizenlijsten ten behoeve van de grondbelasting over de periode 1737-1807 een aansluiting kun-nen vinden met de oudste kadastrale kaarten uit 1832, waardoor hij een nauwkeurig beeld kreeg van de situering van de huizen tussen 1737 en 1832. Natuurlijk leverde dit geen kaartbeeld op van een bepaald moment, maar hiermee kon toch de bewoning uit de tijd dat Zijnen de kaart tekende, worden gereconstrueerd. Vergelijking met de zes fragmentkaartjes van Rey de Carle en Zijnen, gaf nagenoeg eenzelfde beeld. De atlas is in feite niet de kaart van Zijnen meer, maar een door Lange-weg gereconstrueerde kaart. 27

Conservering en restauratieIn 1973 werd door de restauratoren van het ge-meentearchief de toestand van de kaart opnieuw bestudeerd. Een gedeelte ervan werd schoon-

4 7

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D4 8  

kaart bleken de oorspronkelijke kleuren blauw en groen weer enigszins terug te komen. Omdat er geen ruimte was om de kaart weer in elkaar te zet-ten en op te hangen, werden de dertig elementen los bewaard en vastgezet op oud-Hollandse papier.28

In 1993-1994 volgde een tweede restauratie door het Tilburgse Restauratieatelier De Tiendschuur. Restaurator Kees Donkers koos nu duidelijk voor het in oorspronkelijke vorm terugbrengen van de kaart door deze weer op linnen te monteren. Dat de vorige restauratie niet secuur was gedaan, blijkt uit de volgende opmerking van Donkers: ‘Waar vooral veel aandacht aan besteed moet worden, is dat ingevulde delen verwijderd moeten worden en opgevuld worden met onlangs ontdek-te fragmenten.’ Hij bedoelt, dat die fragmenten al voor de restauratie van 1978 er van afgevallen waren en zorgvuldig door de gemeentearchivaris zijn bewaard. De aldus gerestaureerde kaart, die met rand inmiddels 345 cm hoog en 440 cm breed was geworden, zou zonder de stokken over een zuurvrije koker worden gerold. Bij terugkomst van het restauratieatelier in 1994 is de kaart en-kele dagen voor het publiek in het archief aan de Kazernehof tentoongesteld, waarna deze weer werd opgeborgen in het depot.29

gemaakt, maar van een volledige restauratie is afgezien. Pas in 1978 viel het besluit voor een al-gemene restauratie. Eerst werd bekeken hoe de kaart in elkaar zat en hoe de conditie was. Er za-ten twee houten rollen aan die werden verwijderd. De kaart bleek te bestaan uit dertig aan elkaar geplakte stukken papier op een linnen achter-grond. De restauratoren knipten de kaart los op de bevestigingsnaden. Vele fragmenten waren in de loop der jaren door slijtage verdwenen. Na het schoonmaken van de donkerbruin geworden

foto boven: In januari 2011 werd de kaart van Zijnen met een speciale camera gedigitaliseerd door de firma Pictura te Heiloo. (Foto: Jojanneke van Zandwijk. Collectie Regionaal Archief Tilburg) foto rechtsboven: De volgende stap was het conserveren en restaureren van de kaart. Daarvoor ging deze in maart 2011 naar restauratie- atelier De Tiend-schuur in Tilburg. Centimeter voor centimeter werd de kaart gecon-troleerd op losse stukken, die één voor één werden vastgeplakt. Om bij het midden van de kaart te kunnen komen, werd een speciale brug over de kaart gebouwd, waarop restaurator Marcel van de Wouw lig-gend kon werken. Na anderhalve week was deze klus klaar en kwam de kaart weer terug naar het archief. (Foto: Jojanneke van Zandwijk. Collectie Regionaal Archief Tilburg)

der geval gedocumenteerd in een blog en kreeg veel aandacht van lokale en regionale pers.31 Op 17 en 18 juni 2011 wordt de kaart, ruim 250 jaar na haar ontstaan, gedurende twee dagen aan het pu-bliek getoond. Daarna zal ze, opgerold in de kist, voorlopig weer voor lange tijd worden opgebor-gen in het archiefdepot.

i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 1  4 9

Digitalisering van de kaartDe toegankelijkheid van de kaart bleef daarmee nog steeds beperkt. De kaart mocht niet meer worden uitgerold. Onderzoek kon alleen plaats-vinden door gebruik te maken van de kopie uit 1962 en de atlas van Langeweg. Met de heden-daagse technieken kan dat anders. In het voorjaar van 2011 is de kaart in vijftig overlappende delen van 50 x 50 cm op ware grootte gedigitaliseerd door de firma Pictura te Heiloo. Na het digitalise-ren heeft het restauratieatelier De Tiendschuur nog loszittende delen vastgezet waardoor de kaart weer voor de toekomst afdoende is gecon-serveerd. De digitale kaart werd daarna beschik-baar gesteld via de website van het Regionaal Archief Tilburg.30

Deze digitale scan biedt vele gebruiksmogelijk-heden. Door de enorme grootte kan er op ieder detail ingezoomd worden. Daarnaast kan de be-zoeker van de website een gedeelte van de kaart printen en opslaan door deze te selecteren. Ook zijn een aantal ‘hotspots’ te bekijken die achter-grondinformatie en foto’s bevatten. Aan de digi-tale versie van de kaart kunnen steeds meer hot-spots met links worden toegevoegd, waardoor er een schat aan informatie beschikbaar komt. Het is met de gedigitaliseerde kaart, voorzien van de benodigde software, bovendien vrij simpel om er de hedendaagse kaart digitaal overheen te leggen, het zogenoemde ‘georefereren’. Dat kan ook met kaarten uit andere perioden, zodat de geografische ontwikkeling van het grondgebied goed in beeld kan worden gebracht. De toponie-men op de kaart kunnen ook aanleiding geven om de herkomst ervan te onderzoeken. Archeologen kunnen het landschap op de kaart interpreteren ten behoeve van hun archeologische onderzoek. Het zijn allemaal mogelijkheden die vooral voor educatieve en wetenschappelijke doeleinden in-teressant zijn. Het Regionaal Archief Tilburg wil dit in de nabije toekomst allemaal mogelijk gaan maken. Het hele proces van digitalisering is in ie-

Boek en cd-romRonald Peeters schreef het boek Een Tilburgse kaart nader bekeken. De manuscriptkaart van de heerlijkheid Tilburg en Goirle door Diederik Zijnen uit 1760 (Stads-museum Tilburg 2011), 72 blz., geb., geïll., met cd-rom, ISBN/EAN 978-90-77643-11-2. Prijs: € 14,50. Info: www.stadsmuseumtilburg.nl

Kaart op websitewww.regionaalarchieftilburg.nlhttp://regionaalarchieftilburg.blogspot.com

Symposium en tentoonstelling Dag van Zijnen 17 en 18 juni 2011Info: www.stadsmuseum tilburg.nl

Meer weten?

Tip

Uitsnede kasteel met fraaie tuin- en parkaan-leg uit de kaart van Diederik Zijnen. (Collectie Regionaal Archief Tilburg)

TipEen volledig gean-noteerde versie van dit artikel is terug te vinden op www.thuisinbrabant.nl en www.tijdschriftin-brabant.nl

  i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D5 0  

Noten

De tekst van dit artikel is ontleend aan: Ronald Peeters, Een Tilburgse kaart nader bekeken. De manuscriptkaart van de heerlijkheid Tilburg en Goirle door Diederik Zijnen uit 1760 (Tilburg, Stadsmuseum Tilburg, 2011), Stadsmuseum Tilburg Cahier 11, 72 blz.Ronald Peeters, De straten van Tilburg (Tilburg, 1987), p. 68; Meer over Von Hessen-Kassel in: Wolf v. Both en Hans Vogel, Landgraf Wilhelm VIII Von Hessen-Kassel. Ein Fürst der Rokokozeit (Mün-chen/Berlin, Deutschen Kunstverlag, 1964), 251 blz.Berend Dijksterhuis, Bijdragen tot de geschiede-nis der heerlijkheid Tilburg en Goirle (Tilburg, 1899), p. 17.Peeters, De straten van Tilburg, p. 70-71.Gemeentearchief Rotterdam, Doopregister Gereformeerde Gemeente nr. 25, 1728-1732.Nederland’s Patriciaat, deel 43, 1957, p. 350; Idem, deel 45, 1959, p. 379; De Navorscher, jrg. 55, 1905, p. 231-232; Regionaal Archief Tilburg (RAT), Genealogisch dossier Zijnen.J. Faure, Histoire abregée de la ville de Bergen op Zoom (’s-Gravenhage, 1761), 336 p. en 1 kaart. Een exemplaar van dit boek bevindt zich in het His-torisch Centrum Het Markiezenhof te Bergen op Zoom, inv. nr. DEP 7601; Exemplaren van de kaart zijn te vinden in de Bibliotheek Universiteit van Tilburg, Brabant-Collectie, inv. nr. B 46.2 / 1747 (45) en 2 ex. in het Historisch Centrum Het Markie-zenhof te Bergen op Zoom, Beeldcollectie nrs. KG 183 en KG 183a; De kaart is afgebeeld in Beknopte historie van de stad Bergen op Zoom. Johan Faure. Een geschiedenisboek uit 1761 (Tilburg, Stichting Zuidelijk Historisch Contact, 2010), p. 468-469.Nationaal Archief, Collectie Leupe / Verzame-ling buitenlandse kaarten P.A. Leupe (1808-1881), eerste gedeelte (VEL) / inv. nrs. VEL 0230, 0900A, 0900B, 0900C, 0901A, 0901B, 0901C, 0902, 0904 en 0914.RAT, Notarieel Archief nr. 99, fol. 89 (2-7-1774), machtiging i.v.m. testament D. Zijnen 1768.RAT, Brief van Centraal Bureau voor Genealogie, ’s-Gravenhage, 1962. Gegevens ontleend aan manuscript genealogie Zijnen, samengesteld door een lid van de familie.RAT, Notarieel Archief nr. 105, fol. 55r en 55v (24-7-1771), machtiging voor notaris Pieter Coster; zie ook: fol. 66r en 66v (21-8-1772), idem.

Alle aanwezig in RAT, Collectie kaarten: geen inv. nrs.; De voorstudies waren in het bezit van Lambert G. de Wijs (1882-1949). Zijn grootste be-kendheid heeft hij te danken aan zijn werk als pu-blicist, amateurhistoricus en folklorist, waarmee hij zich bijzonder verdienstelijk heeft gemaakt voor Tilburg. Hij was van 1927 tot 1930 lid van de gemeenteraad, waarin hij zeer geijverd heeft voor de oprichting van een Tilburgs historisch museum. Talloze objecten die werden ingezameld, zijn nog bewaard gebleven; het museum kwam er echter tot op heden nooit. Na zijn dood kwam zijn uitge-breide verzameling boeken, archivalia, prenten, aantekeningen en enkele historische objecten bij het gemeentearchief, thans Regionaal Archief Tilburg, terecht. De Wijs zal twee kaartjes (Has-selt en Korvel) vermoedelijk hebben gekocht in het Zuid-Nederlandsch Antiquariaat te ’s-Her-togenbosch in de periode 1938-1949. Ze werden toen in een catalogus aangeboden voor vijftien gulden per stuk. Op de drie kaartjes van Hoeven, Stokhasselt en Oostheikant zijn op de achterzijde waarschijnlijk in de twintigste eeuw in potlood kindertekeningen gemaakt. Dit doet het ergste vermoeden. Zou het een teken kunnen zijn dat de vele voorstudies als tekenpapier zijn gebruikt en zodoende helaas verloren zijn geraakt?C.J. Weijters, ‘De Reijshof onder Tilburg. Een vergane grootheid’ in: Historische Bijdragen, tijdschrift van de Heemkundekring ‘Tilborch’, jrg. 1, 1970, nr. 5 (ook als overdruk; waarnaar hier verwe-zen wordt), p. 12; Ronald Peeters, ‘Nieuwe straat-namen II’, in: Tilburg, tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, VIII, 1990, nr. 4, p. 107-110.Martin de Bruijn, ‘Macht en onmacht. Bestuur en politiek 1450-1780’, in: Cock Gorisse (hoofd-red.), Tilburg stad met een levend verleden. De geschiedenis van Tilburg vanaf de steentijd tot en met de twintigste eeuw (Tilburg, Regionaal Historische Centrum Tilburg, 2001), p. 143-146; J.H. van Mosselveld, ‘De Oude Warande te Tilburg’, in: Brabantia, jrg. 3, 1954, p. 101-128; Weijters, ‘De Reijshof’, p. 4.J.H Rentenaar, Van Swindens Vergelijkingstafels van lengtematen en landmaten, heruitgave van editie 1812, 2 dl. (1971); C. Koeman, ´Restauratie door middel van overtekenen van een Brabantse manuscriptkaart uit de 18e eeuw , in: Tijdschrift

1

2

3

45

6

7

8

9

10

1 1

12

13

14

15

i n b r a b a n t N U M M E R 3 J U N I 2 0 1 1  5 1

van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap, deel LXXX, 1, 1963, p. 104, geeft een schaal van 1:4.500.Martin de Bruijn, ‘Groeien tegen de verdrukking in 1450-1780’, in: Cock Gorisse, Tilburg stad met een levend verleden, p. 102.Als antwoord op de vraag van “waar ga je naartoe?”, werd dan onder andere vaak gezegd: “naar Bommelskonte... drie uren boven de hel, waar de honden met hun gat blaffen.” Sommige taal-kundigen leggen Bommelskonte uit als ‘kont van de bommel’. Een ‘bommel’ is een duivel, dus Bommelskonte is dan ‘duivelsgat’ of ‘duivelsaars’. Daar is het niet pluis, want het is de ‘ingang van de onderwereld’. Zie: Ewoud Sanders in NRC Handelsblad van 17 februari 2003, op de website aangevuld op 22 augustus 2008.Het bos is genoemd naar Karel Filips Theodoor (1724-1799) paltsgraaf van Sulzbach (1733), keurvorst van de Palts (1742), hertog van Palts-Neuburg, Gulik en Berg (1742), markies van Bergen op Zoom (1742), heer van Wijnendale (1742), heer van Ravenstein (1742) en keurvorst van Beieren (1777). Van zijn moeder, markiezin van Bergen op Zoom, erfde hij het markiezaat Bergen op Zoom (Bron: Wikipedia).Over de betekenis van Quirijnstok en Jan Aarte Boomke, zie: Peeters, De straten van Tilburg, p. 1 en 131.Hans Pel, Op de kaart gezet Hendrik Verhees. Politicus, kaartenmaker en waterstaatkundige 1744-1813 (Boxtel, 2007), p. 90, 198 en afgebeeld op p. 220-221.Verslagen omtrent ’s-Rijks Oude Archieven. Rijks-archief te ‘s-Hertogenbosch, XXV, 1902 (1904), p. 117; Coll. Brabants Historisch Informatie Centrum, ’s-Hertogenbosch, Atlas inv. nr. 343-5785.F.H.M. Ouwerling, ‘Verslag betreffende het Ar-chief der gemeente Tilburg over 1916’, in: Verslag gemeente Tilburg, bijlage R, p. 7.Handschrift van Louis Daamen ‘Van de heerlijk-heid Tilburg en Goirle en de Graven van Hogen-dorp’, p. 15. Dit handschrift uit 1901 is eigendom van RAT, maar sinds vele jaren daar niet meer aanwezig).RAT, Gemeenterekening 1859, hfdst. II, art. 2, bij-lage 44 vermeldt als uitgaaf aan notaris Josephus Antonie Daamen ‘Koopsom en onkosten eener kaart aangekocht in October 1859 ten kasteele te

Tilburg f 24,77½ .’

RAT, Handelingen van de Raad van 15 maart 1935 (agenda 4, Bijlage 178); Nieuwe Tilburgsche Cou-rant van 23 februari 1935.Koeman, ´Restauratie door middel van overteke-nen’, p. 104-105; Kopie brieven H.J.A.M. Schurink aan Burgemeester en wethouders gemeente Tilburg, 1963, Coll. RAT; De reproducties zijn door het toenmalige Gemeentearchief verspreid. Nu zijn er nog enkele exemplaren in de collectie van het Regionaal Archief Tilburg aanwezig.De oplage van de atlas bedroeg 100 stuks; Pierre van Beek, ‘Boeiende atlas van de oude Heerlijk-heid Tilburg en Goirle’, in: Het Nieuwsblad van het Zuiden van 30 maart 1973.Het betrof in totaal dertig vellen die overlappend aan elkaar waren geplakt; achttien stuks met de gemiddelde formaten van 62 cm breed en 95 cm hoog; twaalf kleinere randfragmenten van ongeveer 62 cm hoog x 40 cm breed en 42 hoog x 62 cm breed. Het papier werd eerst ontzuurd (de Ph-waarde was 5,5) en vervolgens gebleekt met KMnO4 en Chloramine T.RAT, Dossier kaart van Diederik Zijnen, restaura-tierapporten.www.regionaalarchieftilburg.nl http://regionaalarchieftilburg.blogspot.com/search/label/KvZ2011RAT, Rechterlijk archief nr. 625, d.d. 30-3-1716.Abdij Archief Tongerlo, akte in kopie in RAT, AAT Bundel Tilburg, I, 129.RAT, Transcripten van de rentmeestersrekening 1732. De originele rentmeestersrekening bevindt zich in het Staatsarchiv Von Hessen-Kassel te Marburg (D.).RAT, Notarieel archief, 72, fol. 119, d.d. 8-4-1740; RAT, Huizenregister Kerk en Heuvel, samenge-steld door archiefmedewerker Leo Langeweg.RAT, Collectie prenten en tekeningen, doos 55. De manuscriptkaart is onderdeel van het archief van het Koninklijk Handboogschuttersgilde Sint-Sebastiaan Tilburg.

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

3031

3233

34

35

36