Henri Alleg Büyük Geri Sıçrama Evrensel Basım Yayın

EVRENSEL BASIM YAYIN

Biiyiik Geri S1~rama

Y1kmt1 ve Umut Rusyas'nda Roportaj

Henri Alleg

Dota Basm Yayrn Tic. Ltd. $ti. Galipdede Caddesi

Sahkulu Sokak

Sahin I~ Merkezi No: 10 Kat 2

Tunel I Istanbul

Tel: 0 212 293 63 45-47

Faks: 0 212 293 63 3 I

Evrensel Basrm Yayrn-57

Buyuk Geri Sr~rama

Henri Alleg

~evwen

Kerem Kurtgbzii

Kapak Tasanm

Sava~

B0Y0K GER SI~RAMA

YIKINTI VE UMUT RUSYASI'NDA ROPORTAJ

MOSKOVA: NEW-LOOK*

Vaktiyle Moskova metrosunu goren yabanc!lar i~in o ar-ttk gerc;ekten, hem muzaffer devrimin, hem de bu devrimin yaydtgi inanc;lann sirngesi olan eski metro degildir.

Temelde degi~memi~ istasyon adlannm (Leninski Pros-pekt, Pervomayskaya, * * Proletarskaya, Komsomolskaya,

Plo~ad Revoliyutsi ... ) hala uyandtrdtklan kahramanhk c;agn-Imlanna kar~m; yine oyle ba dondiiriicii yiiriiyen merdiven-lere, hollerini geni~ miize salonlarma benzeten bronz heykel-lere, alc;ak-kabartmalara, koca mozayiklere kar~m; bu yerle-rin ac;tga vurduklan bilinmeyen bir diinyadtr.

li- ~iiriitiilmez kamtlanm iilkelerine aktarabilmek amaciyla, ziyaretleri boyunca, Moskova sokaklannda, bir "ger~ek dilen-ci" bulmak i~in didinip dururlard1. Gorev, bu goriintii avcila-n i~in o kadar kolay degildi; ~iinkii Sovyet kentlerinde dilenci-ler giderek seyrekle~iyordu. Oysa bugiin dilenciden ge~ilmiyor. Bir "ozgiir toplum" kurmak i~in iilkenin yeni yoneticileri tara-fmdan uygulamaya sokulan "~ok tedavisi" ile gecikme h1zla ve geni~ ol~iide kapauld1. Sadaka isteyen bir yoksulu fotografla-mak aruk ger~ekten bir "scoof" * degildir. Bugiin Mosko-va'da, herhangi bir "uygar" * * kentteki kadar el uzatan insana rastlamr. Ve burada her ki~ soguktan olenler de ~ok fazlad1r. 1996 Subati'nda giinliik gazeteler, yalmz Arahk 1995 ve Ocak 1996 aylan i~inde ba~kentin ~e~itli yorelerinde soguktan don-mu~ yakla~1k 250 ceset topland1gmi bildiriyorlardi.

Demek oluyor ki, Paris'te ve ba~ka yerlerde oldugu gibi, metronun, evsiz-barks1zlara a~1lmca, ayncahkh bir konukevi haline gelmesinde ~a~Ilacak hi~bir ~ey yoktur. Aktarma ge~itleri boyunca, insan iki yoksul s1ras1 arasmda ilerliyor. Surada, pis bir yasuk iistiine yerle~mi~ bir kotiiriim; orada eski bir te-kerlekli koltuk ii'Stiinde bir ~olak, gelip ge~enleri acmdumak iizere sakathklanm "pazara" ~1kanyorlar. Daha otede duvar dibine ~omelmi~, pis ve ~elimsiz, dokuz on ya~lannda bir ~ocuk; agz1 a~1k ve ba~1 geriye dii~mii~, uyuyor. Dizlerinin iis-tiinde, insanlann ge~erken duraklamadan goz atuklan bir ya-Zlh karton: "Annem bizi terk etti. Babam hasta. YalnlZlm. Ona ila~ almam i~in bana yard1m edin!" Paras1z tedaviye ge-lince, diindii o! Ge~idin obiir yamnda, ba~1 ve omuzlan delik

de~ik bir ~alia sarmalanm1~ bir kadm, onun da bir pankart1 var: "Kocam oldii! Onu defnedecek param yok! lsa a~kma Atlama haber. -

yard1m edin bana!" Onceleri cenaze toreni hizmetleri yok pa-hasma yap1hrd1. Art1k durum oyle degil. lnsanm olen yakm-lanndan birini defnetmesi ~ok pahah bir i~. lnsan bugiin, ya-~ayanlan besleyecek olanaklan olmaymca, olen akrabalanna

kar~1 yiikiimliiliiklerini nas1l yerine getirir? lki mum arasmda do~eme iistiine konulmu~ bir Meryem

Ana ikonas1 oniinde dize gelmi~, pa~avralar i~inde bir ba~kasl dualanm oyle derin secdelerle uyumla~tmyor ki, her egili~te almm yere ~arp1yor. Gelip ge~enlerin yam ba~mdaki ayak~ kab1 kutusuna att!klan kag1t paralara kar~l ilgisiz goriiniiyor; kutudan 100 ve 200 Rublelik kupiirler ta~1yor. Tahsilat ve-rirnli gibi goriiniiyor; ama dogr;usu 100 Rublelik on buru~uk kag1t olduk~a biiyiik bir oylum tutarsa da, toplam1 1997 kur-lanna gore, art1k, 1 Frank bile etmiyor.

Ama bana oyle geliyor ki, dilenmelere kar~1hk veren insan-lann say1s1 bizdekinden daha ~ok. SMIC, "yararlananlar"m her gun (ve yalmzca) bir ekmek satm almalanna olanak veren bir tutar olarak, ayhk 54.000 Ruble (yani a~ag1 yukan 54 Frank) saptad1gmda, boylesi bir comertlik yine de ~a~Irtlcl bir ~ey oldu. Bir kiklonun y1klcl giiciiyle iilkenin iistiine ~ullanan felaketler, insanlan ba~kalannm mutsuzluklanna kar~1

ba~ka yerlerde oldugundan daha dayam~rnac1 ve daha duyar-h k1lma sonucunu rnu dogurdu? Bana e~lik eden gen~ Mosko-vah Oleg, ars1z bir niikteyle, "sanm1yorum, sadece bu kadar dilenci gormek ah~kanhgm1 heniiz edinemediklerindendir" diyor. Bu kalabahg1 betimleyen bir Moskova gazetesi, bir

"Kii~iik-Kalkiita" diye yazd1. Heniiz degil, ama nerdeyse. H~la satacak bir ~eyleri kald1gl i~in heniiz dilenmeye karar vermemi~ olanlar da var: Gorece ~Ik -uygun bir manto, koca bir kiirk ~apka, deri eldiven, cilah potinler- altm1~ ya~lannda bir bayan, bir kelime soylemeksizin, elinin ucuyla bir deri ce-ket sunuyor. Goriinii~e gore koyden gelen ve kat kat giydigi yiin giysileriyle gri bir bez topuna benzeyen bir ba~kas1 kuru mantarlanna ovgiiler diiziiyor. Son iiriin garantisi: 5000 Rub-

II

le kordonu. Aydm tavtrh kuru bir ihtiyar iki eski matematik el kitabt oneriyor. Bir ba~kast Amerikan "Time" dergisinin li~ soluk nlishasmt. Blucin giymi~ bir gen~ kadm tabaklanyla bir-likte yere koydugu ii~ eski fincan ve davul ~alan pelii~ bir ayt sunuyor. Onun yanmda duran adam, kara burnunu ceketinin arahgmdan ~tkaran bir kii~lik kopegi -o da sattltk- gogsiinde stkt stkt tutuyor. On metre daha gidince, kemamndan hiiziin-lu notalar doktiiren ~op gibi bir delikanhya rasthyoruz. Tono-zun altmda eski bir Rus havast yanktlamyor ve sanki onu da-ha bir kederle dolduruyor.

erkekler- biri olan, izotoplar konusunda uzman, ama halen i~siz olan fizik miihendisi Oleg, ku~kusuz, bu Sovyetler sonra-SI donemde gen\lerin bunahmm1 en ate~li ve co~kulu anlatan

ki~iydi. Ogrenimi masmda, okul bitince, bir giin i~siz kalabi-lecegini bir an bile akhna getirmemi~ti. 0 zamanki tasas1 ya-pacagt i~in olabildigince en ilgin~, ya~ammm ise, kendisi ve tiim iilke i\in en vars1l, dopdolu, en yararh olmasiydi. Kor de-gildi ve bir\ok ~eyin iyi gitmedigini pekala goriiyordu. Oyesi bulundugu komsomolda olsun, Particle ve Devlette olsun, uzun zamandan beri giderek artan bir bozulma i\inde ve SSCB'nin ya~ammm son ydlannda utanmadan serpilmi~ti. Bitmez tiikenmez kithklar kar~1smda insanlann ho~nutsuzlugunu ve yorgunlugunu; Gorba~ov'un verdigi sozlerden sonra da, durumlarmm daha da kotiile~tigini; magazalann vitrinle-rinin ve raflarmm hi~bir zaman olmadigi kadar bo~ald1gmt saptadiklannda ise ofkelerini gormii~tii.

Oniversite s1ralarmda yanyana oturdugu dostlanndan (j:O-gu art1k, iilkenin yazg1s1 ve sosyalizmin geleceginden ~ok ken-dilerini dii~iiniiyorlardt. "Bencillik gosterileri, entrikac1hk, a\-gozliiliik, Sovyet toplumunda kotii kar~Ilamrd1", diyordu Oleg, oysa bugiin, tam tersine, diin hor goriilen duygulan, bir ti.ir kt~kirtlci ars1zhkla sergilemek nerdeyse bir moda haline

gelmi~ti. Ana babalan ve ata-analan gibi, "aptal olmadiklan-m" ve "artlk palavraya inanmadtklanm" one si.irmek okulda ogretilen ortak ahlak. Ba~ka bir deyi~le, insamn arttk, "yeni

dii~iiniirler"in "ikiyiizlii komiinist tlraf' adm1 verdikleri ~eyi benimsemesine izin verilmiyordu.

Kimilerine bakdacak olursa, olaylan ciddi ve ger~ek~i ola-rak gormek i(j:in, arttk, her ideolojiye giivenmemek, ba~kalan hakkmda hemen hi~ kaygdanmamak ve yalmz bir kurt gibi, her siiriiye kar~t durmak gerekiyordu. Y a~am denilen bu kavgada, ancak boylelikle iyi bir pay elde edilebilirdi. Ba~ta Amerika ol-mak iizere, kapitalist diinyamn ogrettigi bu degil miydi? Ruslar 1917' den beri, iitopyayt pragmatizme, toplumun iyiligini birey-

13

sel ba~anya yegledikleri i\in her ~ey iflasla sonu\lannu~ degil miydi? "l~te bugiin kimi insanlann, daha \Ok da gen\lerin ag-zmdan duyulan ~ey bu", diyordu yine Oleg. "Bense, bana diin-yamn biitiin dolarlanm sunsalar bile, dii~iinii kurduklan bu ruhsuz ve umutsuz gelecekten hi\bir ~y kabul etmezdim!"

Dostlan onayhyorlard1. Oleg'in dedikleri, ister heniiz og-renci olsunlar, ister iiniversiteyi \Oktan bitirmi~ olsunlar, tam-dJklan gen\lerin biiyiik bir boliimii i\in ne yaz1k ki ger\ekti. Zengin olmak, yeni toplumsal merdivenin tepesine olabildi-gince \abuk ula~mak, i~te onlan giidi.ileyen buydu. Sosyalist toplumun istedigi moral ol

nen yenilenme gibi sunulmu~, o da ba~anstz olunca, anstzm kendilerini haztr olmadtklan bilinmeyen bir dtinyaya itilmi~

bulmu~lardt. Bu dtinyada yok olmamak i

Baka yerlerde oldugu gibi, Rusya'da da, insanlann oncelikle ogrenmek istedikleri dil, "i dunyas1"mn dili olan Ingilizceydi.

lnsan gen~ ve ailesi paraSIZ olunca ogrenime balamadan once iyice diiiinmesi dogru olurdu. Bugiin en yetenekli gen~ler bile ozel derslerin yardimi olmakslZln bir Devlet Oniversi-tesinden diploma almakta ~ok gii~liik ~ekiyorlard1. Konu-tuklanmdan biri, "ogretim oylesine bozuk ki, diye belirtiyor-du, "kimileyin smavlarda sorulan sorular ders y1h i~inde i-lenmemitir bile."

Daha alayc1 bir bakasi diizeltiyordu onu: Tam tersine, og-retim; "yoksul ogrencilerin cesaretini kirmak i~in ... gitgide diizelerek diizenlenmi"ti. Ogrenimi ve smavlarda baanyi gittik!fe gi.i!f kiiarak ~ok bi.iyi.ik say1da aday1 i.iniversiteli unva-nmdan elemeyi baanyorlardi. Buna kar~1hk, eger insamn ozel bir okul ya da enstiti.iye yazilma olanag1 varsa (Yilhk ka-yit hare! 1500 - 3000 Dolar, yani 1996'da, Moskova'da "dogru" ayhk i.icret degerinin 15 - 30 kat1), Devlet Oniversi-telerince verilen diplomayla aym degerde bir diploma kopar-mak hemen hemen kesindi. Ote yandan, -paras1 odenmek ko-uluyla- gerekliyse s1mfta kalmak i~in hi~bir engel yoktu, oy-sa resmi ogretimde ogrencilere bu olanak tanmm1yordu. bn-ceki donemin tersine, diplomanm art1k bir i giivencesi degil, yalmzca daha iyi bir i bulma ansi sundugu anlaIhyordu.

A~1k ya da gizli, acimasJz bir salgm hastahk gibi yayiian gene! yoksulluktan *, en bata ve en ciddi bi~imde etkilenen-ler, yaamak i~in emekli ayhklanndan baka bir eyleri olma-yan emeklilerdi. Mihmandanm Lena'nm evinde bunlardan biriyle tamtim. Moskovah ~ok eski dostum Lena'ya, imdi olmi.i kocasiyla birlikte, ilk kez Cezayir'in bagimsizhgi erte-sinde rastlamitim. Kocas1 o vakit Cezayir'de Moskova Rad-yosu muhabiriydi. "1992'den itibaren," diye yaz1yor Rus gazeteci Aleksandr Sabov, "liberal re-formlarla birlikte iilkemize, Bat1da

Lena'nm bana tamtt1g1 ki~i eski bir diplomatt1. Kariyerini SSCB Radyo ve Televizyonlarmdan Sorumlu Bakan Yardim-CISI olarak tamamlamadan once uzun y11lar Washington'da

kalmi~tl. Emekli ayhg1 300.000 Ruble, demek ki 60 Dolardan daha azd1 (ya da yakla~1k 300 Frank). Donemin ozelligi, hele biiyiik rakamlar sozkonusuysa herkes Dolar olarak hesap ya-plyor; ~iinkii enflasyon -1995'ten bu yana art!~ hiZI yava~lami~ olsa bile Ruble olarak a~1klamnca i~in i~yi.iziinii anlama-YI engelliyor. Ger~ekten, moday1 izleyenler Amerikan argosu-nu kullamyor ve sanki Bronx ya da Manhattan'da oturuyor-

larmi~ gibi, "bucks" diyorlar. Rus~ala~tmlm1~ sozci.ik, ~ogul ad olarak ''bucksov" haline geliyor.

1996'da, 1 Dolara kaq1hk size yakla~1k 4500 Ruble veri-liyordu ve bu yeni Rublelerden 12.000'i 1991 'in bir eski Rub-lesine denkti. Bu sonuncu tarihte, ortalama iicret, ayhk 297 Rubleydi. Be~ y1l sonra, bir i~

temcz koyluler"e donu~mu~. Art1k ~ok ciddi olarak meteoro-loji tahminlerini, gelecek kar ya da yagmuru ve si.irmek, dik-mek, budamak i~in en uygun zamanlan merak ediyorlar.

Moskova eski Belediye Ba~kam Gavril Popov'un bir kara-nndan sonra, vaktiyle kente ait olan konutlann (buyiik ~ogunlugu kente ~ok uzak) kirac!lan, bir tescil hare! odeyerek resmen konutlann sahipleri olmu~lar. Goriinii~e gore ~ahane olan bu armaganm (bir tiir ciilus sevinci armagam) yurtta~m goziinli kama~tlrmas! ve sonu~ta onu, "ekonomik reform-lar"m (yani cebri yiiriiyii~le kapitalizme donii~), ozel ~tkarlara bu kadar comert~e hizmet ettiklerine gore, daha ~imdiden sozlerini tuttuklarma inandumas1 gerekirdi. Ama ger~ekte bu karar, ailelerin ve ozellikle en yoksullann gene! durumunu

agirla~tlrmaktan ba~ka i~e yaramadt. Eskiden Sovyet yurtta~larmm kiralan, aile iicretinin ancak

gorece du~iik bir oram kadardt: %5 ila 15 aras1. Kira, su, tstt-ma, elektrik, gaz harcamalanm ve biitiin oteki yiikiimliiliikleri i~ine alJyordu. Telefon kullamm1 i~in, saydan ve siireleri ne ka-dar olursa olsun, kent i~i konu~malara ayn bir fatura ~tkar!lmakstzm, pek kii~iik bir para (ayda iki-i.i~ Ruble) i::ideniyordu.

Belediye kararnamesinden yararlanan her kirac1; konutu-nun sahibi oldugu i~in, kira bi~imsel olarak kaldmlmakla bir-likte, yine de gcr~ekten yok olmad1. Ayhk "yiikiimliili.ikler"

bi~iminde yeniden ortaya ~Ikti. Bu yiikiimluliiklerin tutan, konutta oturanlann sadece kiract olduklan zaman odemek zorunda olduklan paradan ~imdi bile ~ok yi.iksektir (ortalama i.icretin ii~te birinden fazla). Bu harcamalar i::iyle ag1r bir yiik olu~turuyorlar ki, art1k Moskovahlann bi.iyi.ik bir bi::iliimii (Moskova'da yay1mlanan Amerikan gazetesi "Moscow Tri-bune"e gore % 60'1) bunu kar~!layamiyorlar.

Sosyalist di.izen zamanmda hekim ve di~ hekimi baklmlan, cerrahi ameliyatlar, ila~lar, gi::iz doktoru muayeneleri, gi::izliik

20

ve ~e~itli protezlerin saglanmas1, t1pk1 -kre~ten i.iniversiteye kadar- milli egitimde (bu, aynca bi.iti.in i.iniversite ogrencileri-nin yararland1klan gene! bir burs sistemiyle destekliydi) oldu-gu gibi, gen;ekten paras1zdL Dinlenme evleri ile tatil yurtlann-da kah~lar da bedava ya da bedava gibiydi.

Ukrayna smulanndan Pasifik'e, Kutuba yakm bolgelerden Orta Asya'nm gi.iney s1mrlanna kadar 280 milyon Sovyet yurtta~I (kadmlar ic;in 55, erkekler ic;in 60 ya~mdan ba~layarak) bir emekli ayhgt ahrd1. Emekli ayhklan -upk1 i.icretler gi-bi- gorece di.i~i.ik kalmt~ olsalar bile, ayhk alanlann, fiyat ar-tl~I ve enflasyondan zarar gormemeleri saglanmt~tl. Bu kolay-hklardan ~ve emekliler ic;in kent ic;i ula~1m h~zmetlerinin pa-raslz olmas1 gibi daha ba~kalanndan- yararlananlar buna o kadar ah~ml~lardt ki, arttk bunlann kendiliklerinden i~lediklerini, dikkat edilmeye bile degmeyecek kadar dogal bir ~ey olduklanm di.i~i.inmi.i~lerdi. Biraz, solunan ve var oldugu, size de gerekli oldugu, ancak mahrum kaldigm1zda fark edilen ha-vaya benziyordu.

Bunlar yine de ele~tiriyi engellemiyordu. Bu elqtiriler umursamazhk, bi.irokrasi ve i.ist di.izey kadrolar ile yakmlan-nm yararland1klan ayncahkh davram~lann (ozel kliniklere, dinlenme evlerine ve ozel magazalara giri~ gibi), halkm c;o-gunlugu ic;in toplumsal hizmetlerin kalitesinin di.i~mcsi ile at-

ba~I gittigi rejimin son ytllannda daha canlanm1~t1. Ama en sonunda, kusurlanyla birlikte, bu sistem bi.iti.in ni.ifusa geze-genin ba~ka i.ilkelerinin ~ogunda bilinmeyen bir ya~am gi.iven-cesi saghyordu. Bu sistem onlara sonsuz gibi goriiniiyordu ama, i~te tek bir darbeylc yikllml~tl.

Arna yeni dururn herkesi mutsuz etrnedi. Belediye kreleri, i~letmek i~in gerekli para yoklugundan, kaybolma yolunda ol-salar da Rus olsun, yabanc1 olsun, dad1h yeni-zengin c;ocuklan ic;in bahc;eler Moskova, Saint-Petersburg ve oteki kentlerde ek-sik degil. Dcvlet, sendika ya da baka halk orgi.itlerinin mah olan dinlenmc evlcri ozel ki~ilere satild1klarmdan otel ve pansi-

21

lar, bu yeni "i~" di.inyasmda, ti.im yollara tuzaklar kurulmu~ olacagm1 ve kendilerini her donemec;:te alc;:aklann bekleyecek-lerini hemen anlamal-:: ve sakmganhg1 ogrenmek ic;:in hm1zhk, saldm, cinayet ve dolandmc1hgm gorece seyrekle~tigi bir top-lumda c;:ok uzun si.ire ya~amJ~lard1r.

Kap1 vuruluyor. Gi.ilec;: ziyarctc;:iler gori.ini.iyor. Ta~mmaz mal "businessman"leri. Yi.izlerinden adeta namus, anhiy1~ ve comertlik okunuyor: "Sevgili dostlar, sLkmulanmzL biliyoruz. Eskilerin, ana-babalanmlZln s1kmulan bunlar. Neden onlar gibi yapm1yor, koye gidip ya~ammJZI di.izeltmiyorsunuz? Biz size bu olanag1 sunuyoruz: Gelin, Moskova'ya birkac;: kilo-metre uzakhkta gi.izel bir dac;:a 'ya kar~1hk, dairenizi bize verin. Orada daha rahat edersiniz; konforunuz, sebze yeti~tirmek ic;:in bir bah\eniz olacak ... "

Randevu ahmyor. Onerilen ev gori.ili.iyor ve begeniliyor. Hem saglam, hem rahat, bi.iti.ini.iyle bagLmSLZ ve can stklc1

kom~u yok. Dstelik, ci)mert "satLc!" mobily3lanndan bi.iyi.ik bir boli.imi.ini.i cvJe h1rakacak. Ka\LrLlmamasJ gereken harika bir fLrsat. Pazarl1k bi~tr birmez, ra~mma, ncrJeyse art1k dost-lar haline gelen "cmlak memurlan"nm kaqdtkstz yardLmla-nyla yap1hyor.

Bir erkek ve kansmm, kaba kaba dac;:a 'nm kaptsmL vur-duklan gi.ine kadar her ~ey iyi gidiyor. Gelcnler klzgm ve of-keli; onlarm evlerine ne hakla yerle~tiklerini soruyorlar. Zo-raki goc;:menlere evi hemen bo~altmalan, yoksa buna zorlana-caklan ihtar cdiliyur. Bi.iti.in a\Lklamalanna kar~m onlann ya-pacaklan ~ey de bu.

ka bir deyi~le, arttk, yiiksekogretirn, bilirnsel egitirn vc ara~ttrrnanm gelecegi giindernde degil. Giindernde alan business ve Dolar. Gerisi bizi ilgilendirrnez! Bu dururnda, iiniversite -ve enstitiilerin yonetirninden dogrudan dogruya sorurnlu olan-lar, 'ba~lannm ~aresine baktyorlar.' Bundan dolayt da kirnse kmayarnaz onlan. Boylece, iyi kotii, giinii giiniine ~ah~rnalan siirdiiriiyoruz. Ne kadar surer? Size bunu kirnse soyleyernez!"

Moskova Oniversitesi'nde, bir Arap dili ve edebiyatt uzrna-mm ziyaret ettigirnde, ondan, bulundugurnuz bina boliirnii-niin Arap

Petersburg Onive:sitesi'ni dii~iiniiyordurn. Y1k1k doki.ik bir-kac; binaya, Arnerikan Kirnya Konsorsiyornu "Proctor and Garnble"m "sponsorlugu" sayesinde "c;ekidiizen" verilebil-rni~tir; konsorsiyorn, iiriinlerini Rus pazannda satarak bunun yiiz katmi geri ahyordu. Herrnitaj Miizesi'ni ve eski K1~hk Sa-ray c;evresine (tarn, 1917 Ekirn ayaklanrnac1lannm hiicurna gec;tikleri yer) rnuzafferane dikilen yiizlerce Coca-Cola flarna-smi da amrns1yordurn; Anierika'mn sirngesi bu kopiiren i~ecek, Rus ve diinya kiiltiiriiniin bu yiice yerinin sivasmi yaptir-

rni~ oldugu ic;in kideleri rninnettarhga davet eder gibiydi. "Spassiba, Coca-Cola!"*

"Sa~ol, Coca-Cola!"

27

SON HABERLER ... SON HABERLER .....

+ Yangmla miicadele merkezinin bildirdigine gore, 1996 ytlznzn ilk altt ayt ir;inde, Moskova'da, 250 ki~i yangznlarda olmii~tiir. Ger;en ytla gore bir iyile~me goriiliiyor: Ger;en ytl kurban saytst iki yiiz altmt~a ula~mt~tt. (Agustos 1996)

+ Urallar'daki kiir;iik Berezniki kenti polisleri, dana eti di-ye insan eti satan dart ki~iyi tutukladtlar. Bu "sattctlar"tn "mallar"mt nastl temin ettikleri bilinmiyor. Soru?turma de-vam ediyor. (Temmuz 1996)

+ Sibirya'daki Barnaul kibrit fabrikast, kutu yapmak ir;in karton olmadtgmdan, iiretimini on be~ gun durdurmak zo-runda kaldt. Personelin iicretini odeyemeyen (abrika yonetimi her iicretliye 500.000 Ruble (500 Frank) degerini, yani bir ay-ltk iicreti kar?tltgt;,_t kibrit kutusu bir;iminde verdi. Aldtgt ma-lt paraya r;evirmek ir;in herkes ba?tntn r;aresine bakacak. (Su-bat 1996)

+ Terk edilen kopekler (ne beslemek ne de a?tlatmak ir;in para olmadtgmdan) kamusal bir tehlike haline geldiler. Ocak-Temmuz 1996 arast, Saint-Petersburg'da (eski Leningrad) 1 000' den fazla insan, kopeklerin saldmsma ugradt ve tsmldt. 200 ki~i hastaneye kaldmldt. Aynt donemde, Kiev'de, 3600 kentli, kopek tstrmalarzndan tedavi gordii ve 7000 ba?tbo~ kopek yakalandt. (Agustos 1996)

+ "Uyu~turucu Kar;akr;tltgt ve Kullantmma Kar~t Ulusla-rarast Miicadele Dernegi" yoneticilerinden biri alan Vadim Boliimler arasmdaki "Son Haberler" ba~hk!t metinler, ~ogu Moskova'da lngilizce olarak ~tkan giinliik "Moscow Tribune"den olmak iizere ~e~itli Rus gazetelerinden ("Moskovskii Komsomoletz", "Izvestia", "Obchtchata Gazeta", "Nezavisimaya Gazeta" vb.) almmt~nr.

Nijsky'ye gore, 1986'da Sovyet hastarielerinde 46.000 ki~i uyu~turucuya kar~t tedavi goriiyordu. 1992'de ise 1.500.000 saytltyordu. Bugiin, Moskova'da 500.000, Saint-Peters-burg'da 250.000 uyu~turucu tutkunu hesap edilmektedir. Es-ki ba~kent, uyu~turucu ka~ak~tltgmm Avrupa' daki biiyiik merkezlerinden biri haline ge/mi~tir. Asya ve oteki bolgeler-den getirilen uyu~turucu, lskandinavya ve Balttk ulkelerine dagtttlmaktadtr. (Haziran 1996)

+ Belediye miifetti~leri Moskovaltlart, Moskova'ntn kuzey ve giiney mahallelerindeki kimi magazalarda sattlan, kart~tk ve tehlikeli ~araplart satm a/mama/art ir;in uyardt. Bu ~araplartn ir;inde ur;ucu asitler ve hatta hazen cam parr;actklart bulunu-yor. Etiketlere baktltrsa, r;ekici "marka" ad/art da sergiliyor-lar: "Tchornye glaza" (Siyah gozler), "Krasnya Grozd" (Siyah salktm) ve "Solntsev bokalo" (Si~edeki giine~). (Mayts 1996)

+ Elektrik ~irketi "Chitaenergo"nun, demiryolu kumpan-yastntn elektrigini kesme kararmdan sonra, 25 Temmuz per-~embe giinu Sibirya demiryolu seferleri durduruldu. Kumpan-yaya 50 mi/yar Ruble (50 mi/yon Frank) tutarmdaki elektrik faturasmtn odenmedigi hattrlattltyor. Seferler, borcun oden-mesinden sonra, saat iki bur;ukta yeniden ba~ladt. (Temmuz 1996)

+ Mir Uzay lstasyonu'nda bulunan kozmonotlart, ongo-rulen tarihte Baykonur'a getirmek. ir;in Rus Uzay Ajansz'ntn odenegi yok. Yetkililer kozmonotlarm uzayda kalt~lartntn en az 40 gun daha siirecegini bildirdiler. Onceki Mir miiretteba-tmm diinyaya donii~ii 52 giin gecikmi~ti. (Temmuz 1996)

"BUTUN ZAMANLARIN EN BUYUK HOLD-UP'I" *

Hileyle el konulan ve 'dev bir kapka

Sovyet ekonomisinin onemli dallannda ve i~letmelerinde eski bin;:ok yoneticinin izledigi yolun hem bayagt, hem de ib-retlik oyki.isii. Uygun zamanda olabildigince "voucher" edin-diklerinden, kendi giri~imleri ile kurulan ozel ~irkette bunlan hisse senetlerine 'revirmi~ler ve ~irkette pay 'roklugu ve karar giiciine sahip olmu~lardt. Boylece bunlar genellikle, a'rtk ve basit dolandmcthktan oldugu kadar, 'rtkanlan yeni ve kan~tk yasalardan da kaynaklanan birtaklm numaralarla, bugiinden yanna, kimileyin metelik bile odemeden, Sovyetler donemin-de sadece memurlan olduklan kurumlann ger'rek patronlan ve sahipleri haline geldiler.

Biitiin iilkede artan bu tiir operasyonlar, sosyalist ekono-mi yaptlannm --bzel kesim yaranna- yiktmmm gen;ek anlam1 konusunda milyonlarca Rusun gozlerinin a'rllmasma katk1da bulundu.

Bu durumda, iktidardaki "reformcular"m -bunlardan biri Y eltsinci "Evimiz Rusya" partisini kuran, Ba~bakan Viktor

giri~imleri aym niyetten kaynaklamyor. Amerikan federal dt~ahm-dt~sattm bankas1 (Eximbank) 1996 Ocak ayt sonunda, sivil havacthgt gelitirmek i\in Rusya'ya bir milyar Dolarhk bir bor\ verdigini bildiriyordu. Daha a\Ik\ast, bu bor\, 20 yeni llyuin 11-96 yap1m1 i\in "Pratt and Whitney" motorlan ile "Rock-well International" elektronik bileenlerinin satillll finanse edecek. Bu a9k\a demek oluyor ki, "Amerikan yardtmt"nm so-nucu, Aeroflot U\aklannm donammmda kullamlan Rus yap1m1 havacthk gere\lerinin htzla yok edilmesi olacaknr.

"Rasyonalizasyon" programmm -kukusuz birincisi ka-dar haytrhah bir yeni bor\lanmay1 gerektiren- bir baka evre-sinde, Aeroflot, U\aklanm Boeing'lerle degitirmeye davet edilecektir. Viktor C::ernomirdin -ya da aym tiirden ba~ka bir babakan- gelip de, eski Sovyetlerden davralman Devletin bii-yiik havacthk iletmelerinin arttk verimli olmadtgmJ, bunlan modernletirmek de \Ok pahahya malolacagmdan, ozellqti-rilmelerinin daha yararh olacagmt, "tam da" bir hiiyiik Ame-rikan irketi, hi\ ka\mlmayacak ilgin\ onerilerde bulundugu sira a\tklaymca, kemerler taktlacak.

Olkeyi ekonomik baktmdan bagtmh hale getirme i~i, he-men hemen klasik hale gelen ve bugiin Latin Amerika, Afrika ve Asya halklarmdan \Ogunun iyi bildikleri bir siirece gore devam ediyor: Bu, Devlet \arklannda yer alan ~u yiiksek bii-rokrasinin iiyeleri ile iilkenin zenginliklerini, bir tiir diizenli yagmalama giriiminde birleen, iireticiden \Ok asalak, her tiirden \Ikarci ve ka\ak\I yeni zenginlerin * i~birligiyle, etkin ve \Ikara dayah kanhmtyla yapthyor. Goriiniie gore, boyle bir giriimde, bu zenginliklerin korunup geli~tirilmelerinden daha \Ok kazanmalan gerekiyor. Bu yeni toplumsal karmana bagh kiileri adlandrrmak i'in Rusya'da bazen "komp-rador" terimi kullamlryor. Marksist siizliikten almma bu terim, siimiirge ya da yan-siimiirge iilkelerin, kendileri hi,bir ey iiretmedikleri halde, yabanCl kapitalistlerin aracrlan ya da vekilleri olarak, 'evirdikleri ilerden yiizdelerini alan U yeni burjuva-lan tammlryor.

Her dtahm ya da dtsanm mah (bu son durumda hemen yalmzca hammaddeler sozkonusudur), bunlardan bir~oklanna ulusal ekonominin hi~ de yaranna olmayan bir kazan~ saghyor; ~tinkti elde edecekleri karlar aym tilkede yatmlma-ytp, lsvi~re ya da baka yerlerde a~nklan kiisel hesaplan i-irecek. Boyle bir yabanc1 kapitalist gruba ortak olanlar yap-ttklan hizmetler karthgt odtillerini "rtivet" ve oluturulan karma irketlerde hisse olarak alacaklar.

Boyle uygulamalar bir ol~tide pazar tezgahlan ve magaza vitrinlerinde bile goriilen sonu~lar da dogurdu. Dtandan ge-tirilen mallar giderek giinliik tiiketim maddelerinin yerini ah-yor. Hem de bu maddelerin iyi kalitede ve yeterli saglandtkla-n alanlar da i~inde. SSCB, halkmm gereksinimlerini kaqila-mak i~in, ttikettigi etin yaklatk ii~te birini, bugdaym ise be~te birini dtandan saglardt. Bugiin, i~ tiiketimi biiyiik ol~iide diiffiii olmasma karm, bu aym gtda maddelerinin %50'si ile % 70'ini dtandan almas1 gerekmektedir.

Dike ekonomisine uluslararas1 sermayenin dogrudan kanh-mt yine de gorece diiiik kalmtttr. 1994 sonunda, ozel kesim-de yabanc1 yatmmlann pay1 ancak 4 milyar 250 milyon Dola-ra ulatyordu ...

Bu durumda, uluslararas1 biiyuk petrol ve gaz ~irketlerinden ~ogunun ("Total" ve "Gaz de France" da bunun i~indedir) dunya dogalgaz rezervlerinin %60'ma sahip bir Rusya ile; Amerikan Chevron ~irketinin de ~ok gu~lii bir bi~irnde

yerle~tigi Azerbaycan ve Kazakistan gibi, oteki, eski Sovyet cumhuriyetleri ile sozle~me imzalamalan ya da imzaiamak i.izere olmalan atrttct degildir. Amerikan "majors" temsilci-leri bi.iti.in gizli pazarhklarda on madadtrlar. Bunlar, bata, Sovyet komplekslerinin kaht

maya davet eden yeni reklamlar ortaya ~1k1yordu. Ba~kentliler pasta kutulannda, onlan gozi.ipek olmaya isteklendiren ta-mtma ilanlan buluyorlardt: "Eger bu kadar ablhysan, nastl oluyor da hala bu kadar yoksul oluyorsun?" Soruya baktn!

"Ba~armm formi.ili.ini.i bilmek ister misin? Oyleyse, acele et!" Bunlan "ogi.it~i.i"ni.in adresi ve telefon numaras1 izliyordu. Y e~il renkli ve bir Amerikan banknotu boyutundaki ilanm ar-kasmda yi.iz Dolarhk kupi.iri.in ttpktbastmt. lnsana di.i~ler kur-duracak bir ~ey.

Ama Ruslar gitgide daha az di.i~ kuruyorlar. Gerekli bir ge-~i~ doneminden sonra, kapitalizmin bolluk boynuzunun i.izerle-rine bo~altacagt altm yagmuru, kendisini beklettik~e bekletiyor. Yine de, ka~ ki~i bir an peri masalma inanm1~ ve aldattlmt~! Bi.i-yi.ik bir reklam bombardtmamna yaslanan yi.iksek dolandmct-hk uzmanlan enayilerin parastyla servet yaparken, onlar bi.iti.in bir omri.in tasarrufunu battrmt~lar. Dev boyutlara ula~mas1 ve ozellikle odi.in~ veren onmilyonlarca sa insamn felaketine yol as:mas1 nedeniyle, en i.inli.i olay, hep kullandtgt MMM rumu-zuyla, Sergey Mavrodi admda biri tarafmdan ba~lattlan olay-dJr. Bu mad a, dolandJrd1g1 ki~iler hala onun Duma'' se~imlerine girmesini ve milletvekili se~ilmesini istemekteydiler. Ona sunduklan parlamenter dokunulmazhgmm ve resmi ~evrelerle stkt su~ ortakhgt baglanmn korumas1 sayesinde, Mavrodi daha uzun si.ire kovu~turmalardan uzak kalacaktlr.

Fransa'da ve oteki eski "liberal demokrasi" i.ilkelerinde, genellikle ~ok yi.iksek di.izeylerdeki birtaktm ki~ileri lekeleyen saytstz para skandalmm tamklan olan kimseler, "bunlarda

~ok ozgi.in bir ~ey yok", diye di.i~i.inecekler. Ama milyarlann soz konusu oldugu bu ti.irden mali maceralann, eski Sovyetler Birligi yurtta~lannca hala tam olarak duyulmadtgt oluyordu. Ozellikle Brejnev doneminin son ytllannda bazt bi.iyi.ik yol- Rus Parlamentosu.

di.inyanm bi.iti.in gizli pazarlannda satrlan askeri gerec;:lere ka-dar) a~mlmast yoluyla; uyu~mazltklan c;:ozmek ic;:in i~in ic;:ine gencllikle tabanca ve makinelilerin de kan~ttgt uyu~turucu ka-c;:akc;:tltgt ve kadm ticareti dahil her ti.irden kac;:akc;:thk yoluyla; onmilyonlarca Dolara yi.ikselen c;:ok bi.iyi.ik kiisel servetler bir

~im~ek hlZlyla olu~tu. y oneticilerin yakmlan olan, genellikle c;:e~itli mafya * grup-

larmm ic;:inde ya da onlara baglt bulunan, her zaman Devlet Bakanlan gibi, kiisel silahlt korumalanyla korunan bu yeni milyarderler kendilerine inamlmaz villalar yaptmyor; oforle-riyle en pahalt arabalarda geziyor; -"yi.iksek kalite" Merce-deslere di.iki.inler- ve Cote d' Azur'deki otellerde ate~ pahast-na kral daireleri kiralamakta, hatta burada si.irekli yerleri ol-sun diye, gorkemli konaklar satm almakta duraksamtyorlar. Bunlara "yeni Ruslar" ("novi Ruski") deniliyor ve bir sozciik oyunu yapthyor: "yeni Ruslar" ve "yeni zenginler" (Franstz-ca olarak ama Rus tarzmda soyleniyor)* * Bu onlan rahatstz etmiyor: Her devrin ztpc;:tkttlan gibi, zenginliklerini sergilerne-yi seyiyor ve M()skova'da kendileri hakkmda yaptlan akala-nn, komplekssiz, tadmt c;:tkanyorlar. Bu ztpc;:tkt:lardan biri, bir meslektaa soruyor:

"Bu kravatt kac;:a aldmtz? "250 Dolar" "Sizi kaztklamt~lar, ben aymsmt 500'e aldtm."

Y a da byle bir ey: "Mersedesi degitirdin, ha? Ama oteki de yepyeniydi ... " "Evet, ama ki.il tablast doluydu."

Su "ugursuz 1917 ytlt"ndan sonra, aristokratlarla banker-lerin kac;:mak zorunda kaldtklanm, kendi i.ilkelerinin tarihin-

Ama bu sozciik Rusya'da, ltalya'daki "birle~ik" iirgiit kast edilerek kullamld-gmda, onun dile getirdigi anlam1 tam olarak kar~Ilamiyor. "Geleneksel" toplu-luklar degil, daha

den ogrenip aydmlanmi~ olduklanndan, yumurtalanm aym Rus sepetine koymakta sakmgan davramyor ve vurgunlannm i.iri.inlerini lsvi~re, Amerika ya da ba~ka iilkelerin bankalarin-da ac;tlan hesaplarda topluyorlar.

Bilimler Akademisi Toplumsal-Siyasal Ara~tirmalar Ensti-ti.isii yoneticisi Profesor Genadi Osipov, 1990 ytlmdan beri, Rusya'dan Battya c;tkanlan paralann tutanm 200 milyar Do-lar dolaymda tahmin ediyor. Mihail Gorbac;ov'un "perestroy-ka'? doneminde one siirdiigii rakamla kar~tla~tmlmast gere-ken bir rakam: 0, Amerikan finnalannm, SSCB'nin ekono-mik baktmdan yeni bir silkinmesine yardun ettnek ve "Ame-rika-Sovyetler l~birligi"ni belli etrnek i~in yatlrmak zorunda olacaklan tutan 400 milyar Dolar olarak saptam1~t1.

Gorbac;ov, San Francisco'da, 1990 Haziram'nda, Hotel Fremont'ta, onuruna verilen resepsiyon strasmda, sec;kin bir dinleyici topluluguna -Amerika'mn en gii\lii IJOkuluslu ~irketlerinin patronlanndan olu~uyordu- seslenetek, ev sahiplerini soylu sozciiklerle dolu, ama gerc;eklerden uzak oldugu kadar da bulamk olan "yeni dii~iince"sini payla~maya davet etmi~ti. Bunlar gerc;ekte en c;ok birkac; rotu~la papanm dinsel bir soy-lqisini aratmayacak, pek yeni olmayan birtaktm dii~iincelerdi.

Bir kez ban~ saglanmca, "yeni dii~iince"nin c;agtmtza ege-men olacagmt ve "uluslararast politikayt biitiin insanhgm or-tak ahlaki ve manevi ilkelerine" dayanduacagmt ilan ediyor-du. Herkesin -zenginlerle yoksullar, i~sizlerle c;okuluslu ~irketler, bagtmh halklarla silah tiiccarlan-, bu hemen hemen Incil'e uygun anlayt~larda birle~melerinin "Devletlerarast ili~kileri insanctlla~tlrma"ya ve en sonunda "smtf c;tkarlannm otesinde, biitiin insanhgm ortak c;tkarlanm saglama"ya yar-dtm edecegini vaat ediyordu. Ve -bu gerc;ekten sadece safhk-tan mtydt?- elde edecekleri kin hesaplamakslZln ellerinden bir "cent" bile kac;trmayan, para etoburu ev sahiplerini Sov-yetler Birligi'nin geli~mesine yardtm etmeye -c;iinkii c;Ikarlan-nm burada oldugunu one siiriiyordu- ve evrensel bir kucak-

45

la~ma i~inde, yeni peygamberin yolunu gosterdigi pml pml bir dunyamn kurulu~una kattlmaya ~agmyordu.

Perestroyka ve onunla birlikte "yeni du~unce" gomuldii; ama bugun hesabm ne kadar yanh~ oldugu goruluyor. "Batt-dan do~uya buyuk transferlerin olmamas1 bir yana, SSCB yt-kthnca bu transferler, ozunde, ters yonde, dogudan batlya ya-ptldt" .diyor, yine Genadi Osipov. Rus paras! binbir yoldan, Batmm bankalanna ve dolayh olarak, onlann paraca destek-ledikleri spekulasyonlara ve projelere yatmld1. Sonu~ olarak, daha once D~uncii Dunya Dlkeleri ile ili~kilerinde oldugu gi-bi, koku~mu~ bir "ulusal" azmh~m su~ ortakhg1 ile, zengin ulkeye, yine kendi zaranna daha da zenginle~me olanaklan saglayan, yoksul ulkedir. Kanama durmad1. Ytlda en az 10 milyar Dolarhk bir htzla yine devam ediyor.

SSCB'nin ytktlmasmdan do~an bankalar, ozelle~tirmenin ve ondan dogan mali operasyonlann ba~hca ara~lan oldu. Pa-ralann kaynagma aldtrmayan -paranm kokusu yoktur-, az ~ok dogrudan dogruya iktidara ba~h bankalarla para babala-nnm, ulkeyle ilgili buyuk ekonomik ve politik kararlan ken-di ~1karlan dogrultusunda yonlendirmek i~in art1k yeterli agtrhklan var.

Sovyetler doneminde bankacthk duzenlemesi, sadece Dev-let Merkez Bankas1 (Gosbank) ile sanayi ve yap!Cthk, tanm-gtda, konut ve toplumsal sorunlar, tasarruf ve d1~ ticaret gibi, ekonominin temel kesimlerinde uzmanla~an be~ kuruma da-yamyordu. 1988 MayiSI'nda, ticari bankalarm kurulmasma izin verildi; ama ozellikle, 1990 Arah~mda onlara daha ~ok hareket olanag1 veren yeni bir yasanm yaymlanmasmdan son-ra, ozel bankalar ~a~tlacak derecede ~ogald1. 0 kadar ki, ba~kentte art1k ekmek~iden ~ok, banka oldugu soyleniyordu. 1996 ba~mda, Moskova'da, 150'si yabanc1 bankalann ~ubeleri olmak i.izere, 2573 banka saythyordu.

Orman yasas1; "Menatep", "Inkom", "Stoli~nyi", "Toko",

bagimsizbgmm yitirilmesi ve somiirge gibi bag1mb hale geti-rilmesi demektir. Bu, iilkenin bekledigi gw;ek reformlann uy-gulanmasi degil, her hatta ve inamlmasl gii\ yikim ol\eklerin-de gerilemedir. Rakamlar i~te burada; korkun\. Dort ydda (1991 'den beri) sanayi i.iretimi %52 di.i~ti.i ve alu bin biiyiik

i~letme kapanld1. Sava~ s1rasmda, i.iJkenin bi.iyi.ik bir boh.imi.ini.in fa~istlerce i~galine kar~m, korkun\ yikimlara kar~m, iiretimimiz sadece % 24 di.i~mi.i~ti.i. Yalmz endiistri ile yetinirsek, ~u birka\ yd i\inC:e ekonomimize verilen zarar, demek ki, Ikinci Diinya Sa-

va~I nedeniyle ugradigimiz zarardan iki kat fazlad1r. Tanm alanmda ise i.iretim azalmas1, gene 1991 'e gore, % 48'e ula~tl. K1rsal alan gi.ibreden mahrum oldugu halde, bu durum, vaktiyle tek ba~ma giibre i.iretiminin onda birini kar~dayan Rusya'nm en bi.iyi.ik fabrikasmm kapatdmasmi engdlemedi. Nedenini aramaym. Fabrika bir yabanc1 irkete satildi; irket-se onu, sadece \abmasmi durdurmak ve bize kendi iiriinleri-ni satmak i\in satm ald1.

Toplumsal planda da sonu\lar dehet vericidir. Resmi i-sizlik oranmm, \ahan niifusun % 6's1 dolaymda donecegini resmi rakamlar gosteriyor. Giihin\. % 20 denilseydi ger~ege daha yakm olurdu. Gi.ivenilir uzmanlann verdikleri bilgilere dayanarak, ni.ifusumuzun yaklaIk % 60'mm yoksulluk eigi-nin" altmda ya~ad1gmi kabul edebiliriz. Ba~ta, eskiden hemen hemen bedava, bugi.inse ya[mz paraSinl odeyebilen[ere a\Ik olan obbi bak1m ve ila\lar olmak i.izere, toplumsal kolaybkla-nn neredeyse yok olmasmdan hi\ soz etmeyelim. Su\lann ve cinayetlerin bu boyutlara ula~masmm nedenini anlamak i~fin de uzun uzun di.ii.inmeye gerek yak. lte yine bir orneklik ra-kam: 1994 yilmda, al\ak\a nedenlerle oldiiriilen kiilerin sa-

"Yoksulluk qigi'' -llgili ulkenin orralama ya~am dtizeyine gore degi~en kav-rarn- bir hireyin, onun altmda, amk ge

ytst, Afganistan. sava~mda olen Sovyet askerlerinin saytsmdan iki kat ytiksektir. .. '"'

Bu konu~mamn yaptldtgt Strada istatistik

hakh gostermek i~in, Marx'a donmekte bir an bile duraksamt-yarlar. "Marx vaktiyle", diye hattrlattyarlar, "kapitalizmin her gozenekten ~irkef ve kan stzduarak diinyaya geldigini" .. saptamamt~ mtydt? Oyleyse neden stzlamyaruz? Dike kendisi-ni kamiinizmin ~eytanlanndan kurtardtktan sanra, anu bera-berinde siirtikleyen kaku~ma ve cinayet, Rusya'nm dagru yala girdiginin tam kamttdtr. Marx'm kendisi de dagrulardt bunu."

Bu ~a~trttct vargtlan fazla ciddiye almadan -bulunmaz bir arstzhgt sergiliyar bunlar- yine de zaytf naktasmt belirtebili-riz. XXI. ytizytlm ktylS1, ne kapitalizmin yeniden dagu~unu, ne de donti~tinti haber veriyar; tam tersine, anun ttikenmi~ligini, ~tiriimii~ltigtinii ve hatta "~irkef ve kan"m, hi~bir zaman kirletmedigi kadar, yalunu kirletmeye devam ettigini, hJrStz-hk, ~iddet, i~~ilerin actmastz somtirtilmesi, oldtirtimler ve so-mtirge yagmalanyla fiilen ger~ekle~tirilen sermayenin ilk biri-kiminden tam alarak geli~mesine kadar, ge~mi~te Battda a~tlan yallan yeniden ge~menin arttk anun i~in mtimktin alma-dtgmt gosteriyar.

lardan biri bu sonuca vanyordu. Ona, eski "Moskova" oteli yakmlanndaki, "Halklar Dostluk Evi"nde a~tlan bir resim sergisinde rastlamtttm. Piyasa toplumuna doniiiin, i.ilkesini ~abucak "zengin i.ilkeler" grubuna yeti~tirecegini one siiren resmi a~tklamalara kanmamttl. "Rusya'nm G-7'ye, bi.iti.in haklara sahip bir iiye olarak kattlmast gerekse bile, bu bir G-8 etmez. G-7 bu~uk bile etmez ... "

0,. daha kotiisiinii bekliyordu: "Yeltsin ve otekiler bize, Battya ve gonence kavu~acagtmtzt soyli.iyorlardt; ama biz tamgaz Gi.ineye ve azgelimeye dogru g~ttigimizi a~tk~a gorii-yoruz. Bu gidiin sonunda, Rusya yava yava Zaire ya da Ni-jerya gibi bir i.ilkeye benzeyebilir. Meger ki, gemi daha once par~alanll).asm ve Uluslararast Para Fonu ile Di.inya Banka-sl'nm liitfuyla tamamen dagllmasm."

ya i~in korkulrnast gereken bu. Onun yoni.ini.i kokten degi~tirecek beklenrnedik bir politik st~rama dt~mda," diye baghyor-du sozi.ini.i.

SON HABERLER ... SON HABERLER ...

+ Moskova'ntn tam ortasmda bul~nan eski "Orak ve (:e-ki~" fabrikasmm 5000 iKisi ne satrlacak ne de kullantlacak urunleri uretmeye devam ediyor. lr;ilerin ve memur/arm r;a-ft~ttkfart -gecikmeli de olsa ucretlerini alacaklarznt umarak-askeri kompleksin ~u anda odenegi yok. (Kaszm 1995)

+ BERD'e gore, Rus giriimciler 1994'te yurtdtzna 43,1 milyar Dolar yattrdtlar. Bu tutardan 18 milyart gizlice "kar; tt." "Yasal olarak" aktarzlan geri kalanm (25 milyar Dolar) buyuk bir bolumunu karaborsa ve r;qitli kar;akr;rltklardan do-gan dovizler oluturuyor. (Kaszm 199 5)

+ Or; Rus kadmt, (:,ar'm en kur;uk oglu Nikola'nm 1918' de olmedigini one suruyor ve kendilerinin (:ar'm to run-/art olduklarmz iddia ediyorlar. Rus monaristleri nast! davra-nacaklartnz kararlattrmak ir;in genetik test/ere bavurulmasz-nt isteyeceklermi. lngiliz uzmanlar -DNA testi ir;in- Krali~e Victoria'ntn soyundan geldigi kabul edilen hir prense (Prensin ktz kardei son (:,ar'la evlenmiti) bawuracaklarmt. Tefrika-ntn arkast bekleniyor. (Kastm 1995)

+ IT AR-T ASS Ajanst, "Rosbiznessbank "tn ba~kanmtn da, sekreteri gibi, zehirlenerek olduruldugunu bildiriyor. Telefon altctlarz fosfor esaslz i.)zel bir zehire bulanmt. 1 numaralz ~upheli baka bir bankact: Bu bankact, kurbant olacak kiinin ken-disini gruptan atacagmdan korkuyormu. (Kast1n 1995)

+ lngilizce olarak yayrmlanan "Moscow Time"m kiir;uk ilanlarmdan biri oyle: "Genr; Rus krzlannm biiyiilii ve kat-merli masajt. Tel 24 53166" "Unutulmaz masaj ve r;ok daha fazlast. Tel 3628063" ve biri daha: "Sevg,ili Patron! Dogum gunun kutlu olsun. Hepimiz r;etin iinizde size baartlar dile-riz. Sevgiler. Tum INELSA ekibi." (Kaszm 1995)

+ Moskova'da birdenbire tiireyen biifelerin sahipleri r;e-

53

~itli anaforculartn kurbanz. Bir sebze sdttctst, "Moscow Tri-bune" den bir gazeteciye, gangsterlerin kendisine zorla kabul ettirdikleri "himaye "nin (Rusfast "kri?ka "= bir r;att) gelirinin %60'mdan fazlastnt yedigini soy/Uyor. Gazeteci "Peki, neden polise ~ikayet etmiyorsunuz?" diye soruyor. Sattctntn yanztt

~u: "Bu haydutlarm rahat rahat falt~mak ifin kime para ver-diklerini sanzyorsunuz?" (Araltk 1995)

t 199 5 so nunda, Rus Devletinin alttn rezervleri 115 ton-du. Oysa rezervler Sovyetler Birligi'nin son zamanlarznda 2500 tona yukselmi~ti. Bu para stokundan 900 tonu eski ba~bakan Igor Gaydar tarafmdan ba~lattlan reformlar strasmda

kaybolmu~. Buharla~mt~lar! Bir "giivenlik kurulu" soru~turma yaptyor. (Ocak 1996)

t "Industrial Bank of Japan" -"Nippon Steel" ile "Nis-san Sirketi" hissedarlarz arasmdadtr- Rusya'ntn en buyii:k 20 b.:mkasmdan biri alan "International Moscow Bank"m hisse-le1 inin % 12 'sini ele ger;irdi. Operasyon, J aponlarm Sibirya ve Rus Uzakdogusu'nda yatmm yapmalartnt saglayacak. "Inter-national Moscow Bank", %60 hissesi yabanct (Alman, Avus-turya, Franstz ve Liiksemburg bankalarz}, %40't ise Rus alan bir "joint venture"dtr. (Kastm 1995)

t Yurtta/tk bilinci olmemi?: Rus halktntn %21 'i (yani yakla~tk 30 milyon ki~i) kamu yararzna r;alt~malara goniillu kattltyor. 20.000 orgiit r;e~itli etkinliklerde bulunuyor: (.:orba gunleri diizenleme, herkese apk alanlar haztrlama, r;evre ko-ruma, ogrencilere yardtm, vb. (Mart 1996)

t Tek Van Do -Kore astllt sava~ sanatt- Rusya'da ve Ba-gtmstz Devletler Toplulugu'nun (BDT) oteki ulkelerinde bu-yiik bir ba~art kazantyor. Bu sanatt ogretmek ifin daha ~imdiden 65 jimnastik salonu (ozel) ar;tldt. En unlit hocalardan biri alan Ustad Rhee, Bruce Lee, Mohamed Ali ve birfok Amerikan Kongresi iiyesini r;alt~ttrmt~. Kattltm: Ayda 100 Dolar. (Mart 1996)

54

NOSTALjl Mt? NOST ALJt Mt DEDtNtZ?

1996 yth Arahk aymda, "Leninski Prospekt" i.izerinde, he-men hemen, Gagarin diye birinin amsma dikilen ve 1~d J~d bir metal parlakhgtyla, Kozmosa dogru ft~kmyormu gibi gori.inen heykel-dikiJita~ yiiksekliginde, biiyiik bir se\im levhas1 biitiin

bakt~lan iistiine \ekiyordu. "Haydi Rusya" hareketinin ba~kam ve Duma adayt Boris Fiodorov'un bir \agrlSlydJ bu: "Aitm1~ milyon i\ sava~ ve tenkil oliisii Ziganov'a oy vermezler!"

Kendi kendime, gerek rakamlan alabildigine ~i~irmesiyle, gerekse i\ sava~ ?li.ilerini (Beyazlar ve Ktztllar kan~tk) ve siya-sal -"adi", su~suz- su~lu biitiin mahkumlan aym ~ekilde "ko-miinist tenkil"in kurbanlan sayan diizenbazhgtyla bu kadar

~a~trttct bir tanltlmm se~menleri nastl etkileyebilecegini soru-yordum. Dogrusu, soru yonelttigimde, bunlan densizlik sa-yanlar dt~mda, bana bu tiir sorulara kar~1 duyarh ~lduklanm soyleyen Rusa \Ok rastlarnadtm.

Hakstzhklan, kusurlan, unutulup gitmi~ cinayetleri bir yana btrakmadan ;ogu, biitiin bu dramlarm art1k tarihe maloldukla-nm dii~iiniiyorlardt. Hem berbat, hem yi.ice, ama yalmz kar~ttlar arasmda polemigi besleyebilecek ~eylerden uzak durmak

i~in anunsanmast utandtran son derecede ~att~mah bir tarihe. Bana oyle geliyor ki, bu tutum basit se;im ;er\evesini a~t

yor; Sovyetler sonrast Rusya'nm ortak anlayt~mt belirtiyordu. Ge\mi~in hem odiinsiiz ele~tirilebilmesi, hem de yok saytl-makstzm, hizaya baktlarak, nesnel olarak seyredilebilmesi ge-rekirdi.

Once Stalin'in biistleri -"Stalinsizle~tirme" donemindeydi bu- ardmdan SSCB'nin ;okii~iinden sonra, Brejnev'inkiler kaldmldt. Onlii devrimcilerin adlanm ta~tyan bir;ok yerle~me

55

yeri, yeni makam sahiplerinin karan i.izerine, yeniden eski ad-lanm aldtlar; ama Sovyetler doneminde kimi binalarm yi.izi.i-ne konulmu~ c;ok saytda mermer ya da bronz levha -dokunul-

mamt~, yaZilan taze-, buralarda filanca tarihsel toplantilann yaptldtgmt, falanca se

adaylann zaferi, gommii olduklan komiinizmin hala canhhgt-nt korudugunu gosterdigi i~in bunlan akmhga dii~iirdii.

Bir alt1 ay sonra, bakanhk se~imlerinde Yeltsin'in ba~anSI, bunlann kaygtlanm dagttmaya yetmemi~ti; -;iinkii bu ba~annm, hem de yalmz Bakanm ti.ikenen sagilg1 nedeniyle de~il, dayamkstz oldugunu biliyorlardt. Yine biliyorlardt ki, ikinci turda, onun adt ~evresinde birle~en se~men -;o~unlugu, bunu, ilk yetki donemindeki yonetimini onayladtklan i-;in yapma-mtlardi. Gelecek i-;in ona giivendiklerinden de degil. Oyla-madan dart ay once, Amerikah ekiplerce* yaptlan kamuoyu yoklamalan ona ancak %6 ans tamyorlardt. "lyi bir bakan i

New-York Eyaletinde, Bedford Hills "dam~manhk" fir-masmm yoneticisi de olan ekip i.iyelerinden Richard Dres-ner'in ardrnda zaten uzun bir deneyim vardt. Yetrr..i~li y1llann sonunda ve seksenlerin ba~mda, Bill Clinton'm en yakm poli-tik dam~mam Dick Morris'in yardJmCJSJ olmu~ ve onu Arkan-sas Valisi se\tirmek i\in katkida bulunmu~tu. Ekibin be~inci i.iyesi Felix Braynin, o gi.ine dek, hi\ se\im kampanyalanyla

ugra~mami~tl. Beyaz Rusya asiih, \i\egi burnunda bir Ameri-kahydi; Birle~ik Devletlere 1 979'da go\ etmi~ ve San Francis-co'ya yerle~mi~ti. Ba~langi\ta profesyonel hokey oyunculugu, sonra bina boyacJhgi yapm1~; sonunda o da, uzmanhg1 Rus-ya'da yatmm yapmak isteyen firmalara ve i~adamlanna yol gostermek olan bir "dam~manhk" bi.irosunu yonetmek i.izere

i~ di.inyasma yonelmi~ti. Aralannda ba~kanhk se\imlerini ha-ztrlamakla gorevli ba~bakan yardJmcJsi Oleg Soskovets'in de bulundugu kimi Kremlin yoneticilerini boyle tamyabilmi~ti. Biaynin, Ruslan, Dick Morris tarafmdan gizlice sahk verilen, yani Bill Clinton ~a.rafmdan da kabul edilen bu "uzmanlar"la

ili~kiye g~\irmek i\in arac1hk etmiti. Amerikahlar, gorevi, babas1yla si.irekli bir ili~kiyi si.irdi.ir-

mek olan Boris Yeltsin'in kiz1 Tatiana Dyachenko'nun da ka-tdmasyla, a\kladklanna gore, se\imi kazand1rabilecek tek taktigi

den sec;imleri iptal yo luna ba~vurmamak gerekirdi *- ic;in, nef-rct etmelerine karm, onlan Yeltsin'e oy vermeye ve ba~ka tiir-lii yapamayacaklarma inandtrmak gerekiyordu. Bunun ic;in, korkudan yararlamlmahyd1. "Komunistler kazamrlarsa ic; sa-

va~, karga~a ve oldiiriimler ba~lar. Her ~ey bugiin ya~adtklanmzdan c;ok daha korkunc; olur. Y a Y eltsin, ya da kan ve ka-os ... " Y eltsin'in tekelinde olan televizyonlar, radyolar (birinci turdan sonra Ziganov'un radyo ve televizyona c;tkt~J gerc;ekten iinlenecektir) durrnadan bu kamtlan vurgulayacaklardJr.

C..orevi biten ba~kanm, kendisine oy vermelerini istedigi rnilyonlarca sec;men, Devletin kendilerine bon;lu oldugu uc-retleri aylardtr almamt~lard1. Ekip, Yeltsin'in sec;ili~inin he-men ertesinde iicretlerin odenecegini ac;tklamaktan kesinlikle vazgec;mesi kamsma varmt~tt; c;iinkii aruk kimse onun vaatle-rine inanmtyordu ve boyle vaatler aleyhine olurdu. Ocretleri hemen odemeye balamaltydJ. IMF'nin ve 'dost demokrasi-ler'in milyarlan ile bun lara eklenmesi gereken, Y eltsin'in ya-saya aykm olarak el koydugu Merkez Bankast rezervleri bu-nu ktsmen kar~tlayacakt1. Amerikaldar ona aynca, iicretlerin iidenmemesinin sorumlulugunu ac;tkc;a yiiksek mernurlann i.istiine atmasmt ogiitlediler: Kendisi, Yeltsin, herkesin alaca-gmt almast ic;in, c;ok onceden emir vermi~ oldugu halde, bun-lar onun emirlerini yerine getirmemi~lerdi.

Batmm yogun destegi, yalan ve demagoji, antikomiinist kara c;alma ve korku ekimi, bol keseden dagttdan para ve Ge-. neral Aleksandr Lebed gibi, birinci turun oyun dt~l ettigi kimi adaylara, "iyi" aday lehine davranrnalan ic;in verilen sozler ve makamlar, yani bir arada, biitiin bu malzemeler, sonunda, Yeltsin'in zaferine yol ac;acakttr. Bill Clinton, Jacques Chirac (o, "sevgili dostu Boris Nikolayevic;"i kiisel olarak kutlaya-cakttr), Helmut Kohl, John Major ve dogrusu boyle bir karn- Bu, dam~mam Korjakov'un Yelrsin'e yapt1g1 oneriydi.

6r

panyada gori.ilmeleri istenmeyecek "solcu" tanman birtaktm ba~ka politikactlar, ciddi ciddi, "sonunda, Rusya'da demok-rasi kazandt!" diyeceklerdir.

Y eltsin 40 mil yon oy, yani kullamlan top lam oylann % 53,5'ini almt~tl. Ziganov'un oyu, % 40,3'li.ik bir oranla, 30 milyondu. * Sahte demokratlarla, sahici yeni zenginlere, teneke reformculara, ycrli mafyalarla dt~andan kampanyayt paraca

desteklemi~ sozde dostlara gore bir zafer. Ama Batt ba~kentlerinde, c;oziimlemeyi biraz daha ileri gotiiren gozlemcilere gore, yenilen adaym aldtgt sonuc; yeneninki kadar, hatta belki daha anlamhydt. Sec;imler aslmda hic;bir ~eyi c;ozmemi~ti.

5SCB'nin ve SBKP'nin dagttdmasmdan en c;ok bq ytl son-ra, komiinistlere kar~I seferber edilen bi.iyi.ik kaynaklara kar-

~m, onlar yeniden canh ve diri bir giic; olu~turmu~lardt. Y elt-sin sonras1 onlan yine hesaba katmak gerekirdi.

Oyleyse, "gulag" ile kolelik arasmda sefil bir ya~am si.irdi.ir-di.ikleri soylenen onmilyonlarca erkek ve kadmm, bu "zin-dan"dan kurtulur kurtulmaz, yitirmi~ olduklanmn actsmt bu kadar ac;tk_pmda ozgiirle~me ve toplumsal geli~me hareketine katklSlm inkar etmeyi ya da kesin olarak bilmezden gelmeyi set;tiklerinden, sanki dilleri tutulmu~ gibidirler. Sovyet gen;e-gi hakkmda ta~tdtklan yiizeysel ve smtrlt yargtlar, Ruslann bu garip ve uzun "cehennem ya~amlan"na ili~kin her ~eyi ~oktan

unutmu~ olacak kadar belleksiz davram~mi at;tklamaya pek yardtm etmiyor.

Bunlar ba~kanhk se

Bir gi.in ve ~ok yersiz olarak, yeni bir sosyalist Devletin, es-ki SSCB'nin kendi ki.illerinden yeniden dogabilecegi di.i~i.incesinden endielenen kimileri, yine de ~oyle bir apklama deni-yorlar: Ruslann arad1klan; rejimleri degil, yalmzca rejimin onlara sagladtgt kolayhklardtr. Anla~tlmast gi.i~ bir dikotomi. Bu kadar igren~ bir sistem -Ronald Reagan'a gore "koti.ili.ik imparatorlugu"-, boylesi yararh sonu~lan nasd dogurabilmi~ ki, bu sistemde ya~amt~ olanlar, bugi.in "kurtulmu~" oldukla-n ~eyin yitimine aglay1p duruyorlar? Insan hem meyvelerin mi.ikemmelligi ile ovi.ini.ip, hem de bunlan i.isti.inde ta~tyan agacm oldi.iri.ici.i bi~imde zehirli oldugunu one si.irebilir mi?

Daha a~tk~as1, insanlann ozlemle aradtklan kolayhklar -bi.i-ti.in kusurlanna kaqm- temel amact, birilerinin ~tkarlan degil, herkesin gonenci olan bir toplumun dogal i.iri.ini.i degil miydi?

Dogrusu, Stalin'in oli.imi.inden ve yontemlerinin yi.iri.irli.ik-ten kaldmlmasmdan otuz ytl sonra, SSCB, gerek ekonomik, ge-rekse politik alanda ve daha a~tk~as1, ger~ek bir sosyalist de-mokrasinin i~leyi~i konusunda, yokluklar, gerilikler ve ttkan-maiardan zarar gormeye devam ediyordu. Onci.ileri perestroy-kayt kar~tdevrime battrmadan once, onun resmen gidermek is-tedigi ite bu kusurlard1r. Ama bu aym di.inya, yaammm en ~etin anlannda bile, somi.iri.ini.in saltanatmt ve paranm diktator-li.igi.inii ortadan kaldtrmt~ oldugu ic;:in, insanlann ve balklann eitligi ilkesine dayandtgl ic;:in herkese toplumsal hak ve yarar-lar, egitim ve ki.iltiirel geli~me olanaklan, ba~ka i.ilkelerde bilin-meyer1 bir dostluk ve karde~lik degeri saghyordu.

U~suz bucakstz i.ilkede ya~ayanlardan ~ogu -degiik yiiz balk- 1917'den beri a~dan yoldan gurur duyuyorlardt. 1917 onlan,

Ku~kusuz, herkes bilir ki, tarihi yeniden yapmak istemek bo~unadtr. Yine de, gi.ili.in~ olmakslZln, insan kendi kendine Unu sorabilir: Daha dogar dogmaz onu ku~atan si.irekli di.i~manhk olmasaydt; 1917'den hemen sonra i.ilkesini yaktp yt-kan 14 kapitalist Devletin silahh mi.idahalesi olmasaydt; aym Devletlerce Beyaz Muhaftzlara ve kartdevrime verilen destek olmasaydt; di.izenlenen ve ytllarca si.irdi.iri.ilen ekonomik ablu-ka olmasayd1. Nazi istilast ve soguk sava~ olmasaydt Sovyet-ler Birligi'nin yolu nastl olurdu?

Bir ba~ka uluslararast baglamda, sosyalizmi kurmanm gi.i~li.ikleri, ozveriler ve ~ekilen acilar baktmmdan, hi~ ku~kusuz, ~ok daha az bir bedele malolurdu; ne pahasma olursa ol-sun, savunulmas1 gereken bir "ku~anlmt~ kale" i~inde hapse-dilme duygusu daha ~ekilir, halkm bekledigi ti.iketim madde-lerinin bolca i.iretimi daha kolay ger~ekletirilir ve, sonu~ ola-rak, i~ koullar da ger~ek bir sosyalist demokrasinin gelime-si i~in daha uygun olurdu.

Be yilbk kapitalizm deneyimi -bunu i.isti.i orti.ili.i olarak, i.ist di.izeyde "uygar" bir baka kapitalizm ti.iri.i kartsma koy-mak ister gibi, genellikle bir "vahi" stfan ekleniyor- rekabet ve "serbest teebbi.is" toplumunun ger~ek yi.izi.i konusunda Ruslan ve eski SSCB'nin oteki halklanm aydmlatmak i~in 70 ytlbk "koti.i Sovyet propagandast"ndan daha ~ok ey yaptl . .,. Piyasa toplumuna doni.ii.in i.ilkeye mutlaka getirecegi gonen~ konusunda perestroyka boyunca yaytlan di.iler de geni ol~i.ide dagtldt gitti.

1996 1 MaylSI'nda, Saint-Petersburg'daki balk yi.iri.iyi.ii.in-de gostericiler (saydan ajanslann haberlerine gore 35.000; di.izenleyenlere gore bunun iki kanydt) kimsenin kulaklanna ftstldama geregi duymadtgt bir slogam haykmyorlardt: "Kah-rolsun kapitalizm!" Slogamn se

ttsal degildi. Hem daha once yararland1klan kolayhklann hem de bunlan kendilerine saglayan, ozlemini duyduklan sis-temin yitirili~ini dile getiriyorlard1. Olkelerinde sosyalizmin yeniden canlanmasmm zorunlu olarak esasli di.izeltmeler ge-rektirecegini dii?i.inseler bile, ~ok say1da eski Sovyet yurtta~Inm hissettikleri bunlard1r.

Bu apa~1k ~eyleri kabul e~mek, -bunlar resmi ve yanresmi tek dii~i.incenin ana konulanna kar~It ~eylerdir- Sovyet ger-

~ekliginin, cennet gibi olmaktan uzak olsa bile, yine de onu biitiin ya~am1 boyunca, koti.ilemektcn geri kalmayanlann sunduklan karikatiire hi~ benzemcdigini de teslim etmek de-mektir. Bundan sonra, onlann, ist

~imlerde dile geliyar. Bugiin apgt yukan altmt~ ya~mda Oni-versite Profesorii Svetlana, eski arkadalanm "~arkt soylemek ve aglamak i~in" aradtgmt soyliiyar. Eski Rusya ve Devrimlc ilgili ~arktlar; ~acuklugunda pianiyelerle, iiniversitede ogren-cilerle ogrenilen ya~am sevincini, kardqligi ve umudu anlat~n

~arktlar soylemck vc yak alan ideale aglamak i~in. Lena ise, iilkeyi savunmak ve in~a etmek i~in katlamlan

ozverilerin, ~ckilen actlann; palitik gerekler ve iilke ~1karlan adma, ytllar siircn smtrlamalan sessizcc kabuli.in, onmilyon-larca insanm bi.itiin o karkun~ ~abalarmm sanunda bir i~e ya-raytp yaramadtgmt kendi kendinc soruyardu: "Biliyorsun, yorgunuz biz, yargunuz, ~ak yargunuz. Biitiin bunlardan son-ra yorulmak hakktmtz degil mi? Peki ~imdi, iilkeyi bir kez da-ha yeniden in~a etmek i

firmasmz dava ediyor. Yasaya gore bir yabancz ~irketin askeri i~letmeleri satm alma hakkz yok. Ama bu hukum, "Nick and C."nun -Ruslar araczlzgzyla- Rus milli savunmasma baglz 19 ~irkette hisse sahibi olma-smz engellemiyor. Yeni -daha szkz- bir yasa hazzrlanmasz gerekecek. (Mart 1996)

Oteden beri Manhattanlla ~alz~an bir Amerikan ~irketi Moskovalla yeni bir taksi filosu kuruyor: Kanarya sarzsz Volga'larm her iki yamnda siyah ve san dama ku~agz var. Taksi tutmamn bedeli, kilometre ba~ma 1 Dolar 70 sent. Servis makbuz vermeyi ve gerektiginde yolcuyu otelin giri~ine dek ~emsiye ile ge~irmeyi iferiyor. (Aralzk 1995)

Avrupa ve Asyallaki fe~itli "zevk mekanlarz"na genf Rus kadm-larz (:artzr seferleri var. Rusyalla seks sanayii tam geli~me halinde. Sanayiciler sex shop'larda satzlabilecek butiin gere~leri Asya ile birlikte iiretmeyi dii~unuyorlar. Bu businessmen'lerden biri, "9 milyonluk nufusu ile yalmz Moskova bile doymu~ olmaktan uzak bir pazar" diye apklzyor. ($ubat 1996)

Ruslarm ellerinde 100 dolarlzk 15-20 milyar Dolar var. 1996 ba~mda, Ortadogullan gelen bu kagzt paralarm yakl~zk %20'sinin sahte oldugu tahmin ediliyordu. Taklit edilmesi daha giif yeni bir kagzt para yakmda yava~ yava~ dol~tma sokulacak. (Ocak 1996)

Stalin'in dogumunun 116'ncz yzldi:iniimu, dogum yeri olan Giircistan'm Gori kentinde co~kuyla kutlandz. Gefit ti:ireni, kzzzl bay-raklar, portreler. 69 y~mda bir emekli, bir gazeteciye , "iyi ya~zyorduk, fabrikalar i~liyordu, kolektif fiftlikler falz~zyordu... Bugiinse her ~ey

karmakarz~zk" diyor. "45 yzl bir fabrikada falz~tzm ve ayda be~ dolar alzyorum. jnsan bu parayla gefinebilir mi?" (Aralzk 1995)

68

KUMLARDA BOGULAN BiR PERESTROYKA

"Ozgiir diinya: SBKP'nin yasaklanmas1 ve SSCB'nin dagitll-rnasmm ertesinde, haberi nerdeyse inanarnadan selamlarnl~tl: Politikacuarla gazeteciler "bu bir devrirn!" diye haykmyorlard1. Bu tek sozciik onlan genellikle de~etten titretirken, kendilerinden

ge~j:ip onu tekrarlamaktan bir tiirlii geri kalarntyorlardl. Sozkonusu olanm bir "kar~1devrirn" oldugunu iyi bildikleri i~j:in ku~kusuz. Ama haydi bakalrm, kitleleri "Y~asm kar~1devrirn!" diye hayklrmaya davet ederek heyacanlandmn. Sozciik kendisiyle birlikte, bir giin

ba~kaldurnaya cesaret etrni~ yoksullar ve zaytflara kar~1 oyle bir Olf ve kin kokusu getiriyor ki, gii~j:liiler s1mf1 uzun zarnandrr bundan ka~j:mrnayt ogrenmi~. Oyleyse "devrim" diyelirn daha iyi, onunla sav~mak sozkonusu olsa bile!"

Ote yandan tarnarniyle dogal bir ~ey bu.

gozleri ya~larla doluyordu: "lnsan, daha \=Ok gereksinimi olan bir ba~kasma; bir hasta \=Ocuga, bir yarah askere vermek i\=in son ekmek diliminden yoksun kaltyordu. Ve bunu verirken, kim olursa olsun, kendi akrabalarmdan biri, bir baba, bir ana, bir karde~ ya da bir hz karde~, Sovyet iilkesinin neresinde olur-sa olsun, a\=, yarah hasta olursa, onun, tammad1g1 hem~erilerden aym dayam~ma ve sevgi i~aretlerini goreceginden emindi. Biitiin insanlara ve diinyanm hangi ko~esinde olursa olsun, biz-den bir destek isteyen biitiin halklara kadar uzanan bir karde~lik. Kiiba, Vietnam, Angola, Cezayir, M1s1r ile tiim 6zgiirliik sa-

va~\=danna yard1m edebildigimiz i\=in gururluyduk. Simdi ise biitiin bunlar yitip gitti. Ba~ka halklar i~in art1k hi\=bir ~ey ya-pamaylz. Kendi kendimize yard1m etmekten bile aciziz!"

Ba~ka birileri ise sadece yitip giden gen\=liklerine iiziiliiyor-lar. Bunlar ar;:1k a\=1k, ge:;:mi~i ycnidcn ya~amak gibi bir istekle-ri olmad1gm1 soyliiyorlar. Onlan once, "yeni gidi~"in dogrudan dogruya yarar saglad1g1 ~u azmhk i\=inde buluyoruz. H1zh edi-nilen servetleri ka\=akr;:1hk, biiyiik \=aph dolandmClhk ve 6rgiit-lii SU\= iistiine kurulu \=1karc1 gangsterler var elbette, ama binler-ce yeni magaza, diikkan, "fast food", biife ve stand sahipleri, ticaret aracdan, toptan ve perakende d1~ahm iiriinleri satiCdan, ozcl i~yerlcrini a\=mak i~in gereken paralan bulan hekim, di~ he-kimi ve avukatlar, kcndi hesaplanna i~ kuran ve yeni i~lerinde Devletin i~

azmdan, ~imdilik, \=i.inki.i bunlarm yann i~siz kalmayacaklannm hi\=bir gi.ivencesi yok- boyle bir nedenleri yoktur.

Gene! olarak daha \etin ve daha uzun si.ireli bir \ah~ma kar-~I!tgt aldtklan iicretler Battda verilene gore \Ok di.i~iik, ama yi-ne de ortalama yerel iicrctin \ok i.istiinde. Moskova'da, lngiliz-ce yaytmlanan gazetelerden biri olan "Moscow Tribune" de \a-

lt~an otuz ytlltk bir yonetim sekreteri bana, i.icretinin 500 Dola-n (2500 Frank) buldugunu, yani bir i~\ininkinden 10 kat fazla oldugunu biiyiik bir gururla soyli.iyor. 0 da sosyalist donem it; in hi\= iizi.ilmemi~ti. Tam tersine, ozellikle korktugu ~ey, ko-mi.inistlerin iktidara d()ni.i~iiydi.i. "Bu", diyordu yine, "demok-rasinin ve ozgi.irli.igi.in sonu" demek olur. Hepsi de Yeltsinci ka-ttkstz demokratlann ellcrinde olan radyo ve televizyon istas-yonlarmm agtz birligi etmi~\=esine vurgulaytp durduklan bir di.i-~i.ince ve sozlere, o, Banlt bir ya~am bi\=emini ozellikle ekliyor-du. Ama bu Batt, i~sizlerinki degil, "kazananlar"m Battstydt ve kendisi bundan boyle onlann bbli.igi.inc girmi~ oldugunu sam-yordu.

Moskova'da -ciddi istatistiklcr olmadtgmdan \=Ok yakla~tk tahminlere gore- Boris Yeltsin'in deyi~iylc "iyi ya~ayan" insan-lar grubuna giren (aile iiyeleriyle birlikte) ki~ilerin saytst hemcn hemen 700.000'e yiikselecekti. Yani a~agt yukan niifusun % 7'sine. Ama burada sozkonusu olan, zenginligin ve "yasal" ya da mafya i~i "modern" ticaret etkinliklerinin en bi.iyi.ik \ap-ta yogunla~ttgt ba~kenttir. Rusya'nm bi.iti.ini.i i\=in -Moskova, Saint-Petersburg ve birka\= merkez d1~mda- bu oran %3'ii a~amazdt.

Ti.im gcri kalanlara i~lerin yeni gidi~i ancak ytktm ve sefalet getirmi~ olacak. Bu da nostalji \=agmt a\tyor.

'' Bu durumda, Moskova'ntn -Saint-Petersburg ve ba~ka birka;; kentle birlikte-, 1996 milletvekili se"imlerinde, Yeltsin-c;:ernomirdin partisinin (" Evimiz Rusya") oy say1smm komi.inisderinkini a~t1g1 sayd1 yerler arasmda olmasmda ~a~dacak bir

~ey yoktur.

7I

SON HABERLER ... SON HABERLER ...

+ Riga'da (Letonya), "Nostalji" adz veri/en bir kahve a~tldt. Ortam ve dekor "Sovyetlere ozgu": Kwrtmlt perdeler, Marx ve Lenin'in bustleri, kolhozculart r;altzrken, kentlileri 1 Mayts ger;it torcnine hazzrlantrken gosteren tablolar. Eski arkrlar: "Buyuk ve guzeldir ozgur yurdum ", "Benim evim Sovyetler Bir-ligi", "Ruslar sava isterler mi?" vb. Duygulanan ilk mi,4teriler, kuruluun eksikliklerini tamamlamak i~in ambarlarmda o done-min eya ve mobilyalartnt aramaya soz verdiler. (Nisan 1996)

+ 199 5 Araltk ayz milletvekili ser;imlerinde atrt milliyet-~i Vladimir Jirinouski'nin (Liberal Demokrat Parti) listesinde kendi ailesinden altz kii bulunuyor: Kartst, ktz kardei, kar-dei, kaytnbiraderi ve iki yegen. "Hepsi bu kadar degil'', diye ar;zkladt Jirinovski, bakalart da var; benimkiyle aynt adz tat-madzklart ir;in (ark etmemisiniz!" "Elverili'' yeni bir tuzuge gore, kimi apartman daireleri oncelikle milletuekillerine veri-liyor. ]irinovski, sonur;larz beklemeksizin, daha imdiden bun-lardan 5'ini ailesi ir;in ayrrtmt. (Araltk 1995)

+ Kremlin'deki Spaskaya Kulesi'nin eski saati yakmda onarzlacak ve yeniden "politik doneme" ayarlanacak. Saatin r;algtst vaktiyle dinsel muzik r;almttt. Daha sonra "Enternas-yonal"i r;aldt. Bundan boyle iki Glinka melodisinin nota/art yanktlanacak. (Ocak 1995)

+ NTV tefevizyon kanalt, Moskova'daki Izmailovski Par-kt'nda ir;inde radyoaktif madde olan bir kap bulundugunu ar;tkladt. Po/isler once bir grup (;er;en'in eylemi oldugunu du-unduler, ama bu varsayzm dogrulanamadt. (Kastm 1995)

+ 1994'te, askere r;agrzlan 30.000 kii C:er;enistan'da sa-vamak istemedikleri ve ordudaki yaanttntn kabalzgmdan (zrza ge~me ve angaryalar) urktukleri ir;in r;agrzya kartltk ver-mediler. Askeri makamlar 199 5 sonunda asker kar;aklarmtn,

~agrtlanlarm %60'ma ula~masmt bekliyorlar. (Agustos 1995) + Rusya Ba~savctst, bir Rusun hi/eli aractlzgzyla, askeri u~ak

fabrikast "Avionika"ntn hisselerini satm aldzgz i~in Amerikan "Nick and C.'' firmasmt dava ediyor. Y asaya gore bir yabanct ~irketin askeri i#etmeleri satm alma hakkt yak. Ama bu hu-kum, "Nick and C. "nun -Ruslar araczlzgzyla- Rus milli savun-masma baglt 19 ~irkette hisse sahibi olmastnt engellemiyor. Ye-ni -daha stkt- bir yasa haztrlanmast gerekecek. (Mart 1996)

+ Oteden beri Manhattan'da ~alt~an bir Amerikan ~irketi Moskova'da yeni bir taksi filosu kuruyor: Kanarya sartst Volga'larm her iki yanmda siyah ve sart dama ku~agz var. Taksi tutmanm bedeli, kilometre ba~ma 1 Dolar 70 sent. Ser-vis makbuz vermeyi ve gerektiginde yolcuyu otelin giri~ine dek ~emsiye ile ge~irmeyi i~eriyor. (Araltk 1995)

+ Avrupa ve Asya'daki f(e~itli "zevk mekanlart"na genr; Rus kadmlart (;arttr seferleri var. Rusya'da seks sanayii tam geli~me halinde. Sanayiciler sex shop 'larda sattlahilecek butun gere~leri Asya ile birlikte iiretmeyi dii~iinuyorlar. Bu businessmen'ler-den biri, "9 milyonluk niifusu ile yalnzz Moskova bile doymu~ olmaktan uzak bir pazar" diye apkltyor. (Subat 1996)

+ Ruslarm ellerinde 100 dolarltk 15-20 milyar Dolar var. 1996 ba~mda, Ortadogu'dan gelen bu kagzt para/arm yakla-~tk %20'sinin sahte oldugu tahmin ediliyordu. Taklit edilme-si daha gu~ yeni bir kagzt para yakmda yava~ yava~ dola~tma sokulacak. (Ocak 1 Y96)

+ Stalin'in dogumunun 116'nct ytldoniimu, dogum yeri alan Gurcistan'm Gori kentinde co~kuyla kutlandt. Ger;it to-reni, ktztl bayraklar, portreler. 69 ya~mda bir emekli, bir ga-zeteciye, "iyi ya~tyorduk, fabrikalar i~liyordu, kolektif r;i(tlik-ler r;alt~tyordu ... Bugunse her ~ey karmakart~tk" diyor. "45 ytl bir fabrikada ~alt~ttm ve ayda be~ dolar alzyorum. lnsan bu parayla ger;inebilir mi?" (Aralzk 1995)

73

KUMLARDA BOGULAN BtR PERESTROYKA

"Ozgi.ir di.inya", SBKP'nin yasaklanmast ve SSCB'nin da-gttdmasmm ertesinde, haberi nerdeyse inanamadan selamla-

mt~tl: Politikacllarla gazeteciler "bu bir devrim!" diye hayki-nyorlardL Bu tek sozci.ik onlan genellikle deh~etten titretir-ken, kendilerinden ge~ip onu tekrarlamaktan bir tiirli.i geri kalamtyorlard1. Sozkonusu olanm bir "kar~tdevrim" oldugu-nu iyi bildikleri i~in ku~kusuz. Ama haydi bakahm, kitleleri

"Ya~asm kar~tdevrim!" diye hayktrmaya davet ederek heya-canlandmn. Sozci.ik kendisiyle birliktc, bir gi.in ba~kaldtrmaya cesaret etmi~ yoksullar ve zaytflara kar~1 oyle bir o~ ve kin kokusu getiriyor ki, gi.i~li.iler stmh uzun zamandtr bundan ka-

~mmayt ogrenmi~. Oyleyse "devrim" diyelim daha iyi, onun-la sava~mak sozkonusu olsa bile!*

bte yandan tamamiyle dogal bir ~cy hu.

dugu soylenecek; ama ~ogu, onun diktatorli.ik yetkileri alma giri~imine (ba~anh) kar~t ~tkacak milletvekilleri "gericiler" olarak a~tklanacaklar. ''

Bi.iti.in umutlanm Y eltsin ve adamlannm iktidarda olmast-na baglamt~ kariyerist politikactlar ya da mafyamn adam!an en gelberi di.i~i.incelerle dolu fmldak ideologlar, "ilericiler" ve

"~agda~lama yanda~lan" diye amlacaklar. Boyle bir yoneli~i yadstyacak kimselere gclince, onlardan "tutucular" ya da "di-nozorlar" olarak soz edilecek. Ge~miten yeniden ti.ireyen bu

ki~ilerin, sagduyulu insanlan, kapitalizmin evrensel zaferini ger~ek

o da bir tankm iistiinden,.. (1917'de, Lenin'in Petrograd'da yapttgt gibi!) onlan "ozgiirliik ve demokrasi" ugruna dovii~meye ~agtrmak i~in soylev ~ekecek.

Bu gosteriler ensonu, ancak birka~ bin ki~i topladt. A~agt yukan dokuz milyon niifuslu ve "devrimi yapan" bir kent i~in

~ok az. Ama ne onemi var! Kamera ve ~en;eveleme uzmanla-nnm ellerinden ~tkan fotograflar ve filmier, randevuda "bii-yiik kalabaltklar" bulunmasa bile, varmt~ izlenimini vermeye yetecekler. Uzmanlar hepsinin arasma anlamlt birka~ ~arptct haber serpi~tirecekler: Yerinden sokiiliip ayaklar altmda ~ignenen, pek belirgin orak ~eki~li ktztl bayraklar ve bunlann yerlerine ~ekilen

y3zg1S1yl3 oyn3nd1g1 S33tlerde emek\ilerin bu derin sessizligi niye ve iktid3r sorumlulugu kendi i.izerlerinde ol3n komi.inist-lerin bu 3\Ik mi.ic3dele k3\3khgi niye?

Bu nokt3da o kadar iiziici.i soru var ki, iilkelerinin ya~ad1g1 trajedinin, herkesi, biitiin di.i~i.ince ve ~abalanm bugi.in i.izerin-de yogunla~tlrmaya itmesine kar~m, i.ilkiilerine bagh kalan Rus komi.inistlerinin hemen hemen ak11lanndan \Ikmiyor. Evet, bunc3 t3rihsel ve di.iny3 \apmda zaferlerin kazamldigi en az 70 yilhk sosy3list yonetim bu ifl3sa ni\in ve nas1l V3r3bildi?

Y 3mt, yalmz, eski Birligin onmilyonlarca insamm degil, bi.i-ti.in kit3lard3 (ve en ba~ta i.i\i.incii diinya i.ilkelerinde) SSCB'nin V3rhgmm bile kendi y3zg1lanm ne k3dar etkiledigini bilen mil-y3rlarc3 insam da ilgilendiriyor. Onlar bugi.ini.in "tek kutuplu", y3ni Amerikan emperyalizmi ve ideolojisinin egemen oldugu di.inyasmd3 onun olmay1~mm direnme ve bagimSIZ davr3nm3 yeteneklerini ne kadar 3Z3lttigmt da biliyorlar.

Soguk S3Va~m ve atom silahm3 sahip iki "si.ipergi.i\"i.in tehlikeli \3tl~m3smin sona ermesi, ins3nhg1 bun3lt3n ni.ikleer yok olu~un korkun\ ipotegini k3ldirmi~ gori.inse bile, bu yine de, halkl3n "bolgesel" sav3~l3rdan ve silahh seferlerden kur-tarmadi. Ostelik, genellikle biiyi.ik devletlerin ve daha \Ok da ABD'nin mi.idahalesi ile ba~laulan ve si.irdi.iri.ilen bu seferler daha da artti.

Uluslararas1 para babal3n ile onlann Margaret Thatc-her'd3n Ronald Reag3n'a, Helmut Kohl'dan Fr3n\ois Mitte-rand'3 kadar "odevine b3gh vekilleri"nin, SSCB'nin sonunu "T3nnnm liitfu" olar3k k3r~Ilam313n \Ok dogal olsa d3, sol politik3cil3nn, dah3 d3 3\Ik\aSI komi.inist ya da eski komi.i-nist p3rtilerin yoneticilerinin de ho~nutluk a\Ikl3diklanm i~itmek de \Ok ~a~lftiCidir. Onl3r i~te \Ok ~iiki.ir, "si.iri.ikledikleri bu pr3ng3"dan, dediklerine b3kihrsa, gerek Fr3nsa'd3, gerek-se ba~k3 yerlerde sosyalizm yand3l3nnm kar~I k3r~IY3 kal-diklan gerilemelerin herhalde temel nedeni olan bu gori.inti.i-si.i "itici" "model"den kurtulmu~lard1r.

77

kammm giindemine koymak i\in se\ilen an rastlanttsal degil-di. Eksik bilinen, ama ~ok ~iipheli "gen;ek araytctlan"nm, "a\tkltk" ("glasnost") adma kamuya sunduklan "if~aat", "tamkhk" ve "iddialar"la altiist edilen, sarstlan, yolundan \1-kanlan, kimileyin hemen hemen yok edilen bir tarihin bo~luklanm, haklt olarak, doldurmak isteyen militanlarla sade yurt-talann bin;ok sorusuna kar~dtk vermek sozkonusuydu.

Her ~eyden once gereken CY' reform mu~tulan iizerine, bir\ok Sovyet yurtta~mm inandtklan gibi, act ve korkun\ bo-zukluklann ortaya konulmast, agtr ve inat\1 hatalann sert ama zorunlu onlemlerle ortadan kaldmlmast mtydt; yoksa tam tersine, biitiin bir Sovyet ge\miinin, sosyalizmin kendisi-nin tam ve kesin olarak reddi ile birlikte, kesin bir mahkumi-yeti miydi?

Gorba\OV "perestroyka"yt, alkt~lar arasmda, "daha az de-gil, daha \Ok sosyalizm" diye tamtmttt. Ama en ytrttct elqtir-menler arttk projektorleri ge\mi~in trajedilerine, ekonomik tu-tarstzhklarla onlara el;k eden ve siiriip giden biirokratik ya-valtklara yoneltmekle yetinmcyip, en anlt sayfalanna vann-caya kadar, Devrimin ve SSCB'nin kuruluunun tarihini tam olamk sapttrmaya koyuluyorlardt. Stalin di:ineminde ilenen cinayetler, \ok sert bir bi\imdc komiinistlcri de vurmu olan tenkil onlemleri, giri~kcnlik ve sorumluluk ruhunu kosteklc-yen o her yerde haztr vc naZir biirokrasi; onlara gore, sosyalist demokrasinin haklt giisterilcmez bozulu~lanmn sonucu degi\, "Marksist-Leninist idcolojinin dogal iiriinii" idilcr.

Bu sonu\lara varanlann hedefi arttk, Sovyet toplumunun stkmttlanm diizeltmek dcgil; bu toplumu tiimi.iyle en igren\ renklerle boyayarak, kamuoyunu, onun sadecc kesintisiz bir hakstzhk ve haanstzltk dizisi oldugunu, sosyalizmin bir tu-zaktan ha~ka hir ~ey olamayacagmt vc gerek gene! \tkarlan-mn, gerekse aklm ~~kt~stz bir yolun olabildigince \abuk terk edilmesini istediklerini kabul etmeye haztrlamaktt.

79

kapitalist Bahdan gelebiliyordu. Demokrasi en iyi model olarak, yal-mzca Birle~ik Devletlerin ornegini verdigi demokrasiyi alabiliyordu.

Bu demokrasiyi goklere ;:Ikaranlardan hi;:biri, Devrimi ve onun d~manlanna kar~I almak zorunda oldugu koruma onlemlerini mahkllm etmek i~j:in, kar~Isma, s1mf ;:Ikarlanna ili~meden, "saf demokrasi"nin erdemlerini ~j:Ikaran kimselere Lenin'in verdigi sert yamtlan merak etmi~ ve hatta ammsam1~ goriinmiiyordu.

0, "Kim i;:in demokrasi? Kimin

biiyiik siyasal altiist olulann keskin gorii~lii bir tamgt olan Amerikalt komiinist gazeteci Mike Davidow" bana, "insant

~a~trtan", diyordu, "antikomiinist ve anti Sovyetik saldmlara en

i~in yetmi~lik ya~m1 ve buyuk ol~ude kariyerinin sonunu bek-lemesi gerekmi~ti. Tersinin soylenemeyeceginden emin olma-mn kendisine verdigi guvenle, 'Stalinci tenkil' yiiziinden 70 milyon insanm oldugii iddiast i~te boyle duyuldu. lkinci Oiin-ya Sava~t'ndaki toplam Sovyct kurbanlannm u~ katmdan faz-la! Aktl almaz rakam ~a~kmhgmda bakahm kim daha ileri gi-decck?

Belki Aytmatov gibi Plisetskaya ve oteki Sovyet unllilerinin "Politikact" olmadtklan, dolaytstyla bunlann yargtlarmm "uzmanlar"mki kadar onemli olmadtgt soylenecektir. Ama bu uzmanlar daha ileri gitmekten geri kalmadtlar; tam tersi-ne. Tarih~iler, gazeteciler, kuramctlar, arnk yalmzca sosyaliz-min "biitiiniiyle olumsuz sonu~lan"na degil, onun ideolojik temellerine ve ozellikle her tiirlii kotiiliigiin kaynag1 olarak

a~Iklanan s1mf miicadelesi kuramma saldmyorlardi. Battda, kapitalist sistemin pohpoh~ulan hi~bir zaman daha iyisini yapmadtlar.

"Pcrestroyka Nedir?" ad1m ta~Iyan ve "Progres" yaymevi tarafmdan yaymlanan bir kitapta, Felsdeci P. V. Kiselyev ~oyle yazmakta duraksamtyordu: "Totalitcr sosyalizmin yeniden yaptlanmasi (perestroyka) ba~anstzhga ugrad1; ama bu sosya-lizm ancak onun Parti ve Devletteki biitiin bile~enlerini ytka-rak ortadan kaldmlabilir ... " Kiselyev ~oziimlemesini Fran~ois Furet'nin yadstmayacagi ~u sattrlarla tamamhyordu: "Ev-rensel bir e~itligin hiikiim siirebilecegi bir kralltgm kurulabile-cegi ve insan dogasmi, onun dogu~tan bireyciligi ile birlikte, kokten degi~circbilecegi yolundaki uydurma dii~iince uygula-maya konuldu ve manevi, siyasi yoksullugu, kolelik uygula-mast, korkun~ bir ahlaki ve toplumsal bayagtla~ma ile kendi-sini belli eden bir sis tern kurmakla sonu~land1..."

Aym ki~i, "

oziimseyip etkili bir bic;:imde kullanmaktan aciz olduklanmn gostergesiydi .. .'"' diye ekliyordu. Kiselyev, sonuc;: olarak, ko-mi.inistlerin Rusya'da olas1 bir yeniden iktidara gelme tehlike-sini onlemek ic;:in, olabildigi kadar c;:abuk, "komi.inist efsane-lere ve dogmalara kar~It herkesi toparlayacak bir antitotaliter gi.ic;:ler ittifaki"mn** kurulmastm dilemekteydi.

Bu arada, bu olr;iisi.iz sozler kar~tsmda SBKP yonetimi sessiz kahyor; hatta kimi iiyeleri onlan gizlice yi.ireklendiriyordu. Kendi payma Mihail Gorbac;:ov, tamamen susmadtgt zaman, ancak c;:ok yumu~ak bir tepki gosteriyordu. Sosyalizme kaqt saldmlar, onun c;:att~an iki kar~tt aktm arasmda oynamak iste-digi hakem roliini.i giic;:lendirmeye yardtm ettigi olc;:iide ho~ kar-~dandtklan ic;:in, bu tavtr bir taktik sec;:ime uygun dii~iiyordu. Ama yine ucuna diig:nc gcc;:irilmi~ florelcrle vuru~ma kadar.

llk SITada, sosyali~min yeni bir ac;:tltmtm amac;: edinen Sov-yet sisteminin savunuculan goriiliiyorlardi. lkincide ise gerc;:ek amac;:lan ac;:tkc;:a kapitalizme donii~ olanlar.

"Demokratlar" admt alan bu sonunculara giivenceler ve-rerek, birincilere ise ho~ sozler ederek Gorbac;:ov htzla her iki-sinden de uzakla~tyordu. "Demokratlar" gerekli adtml at-makta ve ac;:tkc;:a kendilerine kaulmakta duraksadtgt ic;:in arttk onu kamuoyu oniinde ele~tirmekten c;:ekinmiyorlardt. Tehlike kar~tsmda Genel Sekreterin konumunun bozulmasmdan ve edilgenliginden endi~elenen sosyalizm savunuculan ise ona gitgide daha az giiven duyuyorlard1.

Gerc;:i, biitiin kttalardaki -"aym gemiye binmi~ ve hepsi de niikleer yok olma tehdidi altmda bulunan"- insanlan, silahla-n btrakmaya ve i~birligine davet eden sozleri iyi kaqdanmt~tl; lnsanm kendi halkt hakkmda daha a~agtlaytct olmast gen;ekten zordur. Admt dah:~ once andtgtmtz kitabmda bu sozleri almttlayan Mike Davidow, filozofumu zttn, Gagarin diye birinin ilk uzay adamt oldugunu bilmezden geldigine haklt ola-r;tk dikkari .;eker. Mtke Davidow, amlan yaptt ..

rupa iilkelerinin "kurtanciSI" ve "soguk sava~m bitmesinin" nedeni diye nitcleniyordu- Bau'da hala dorugunda oldugu si-rada, kendi iilkesinde artan diizensizlik ve boliinme, giivensiz-lik, kararStZbk ve kithklarla birlikte saygmhgt da ufalamp du-ruyordu.

Gorba

yuyorlardt. Onlara gore, Gorba~ov ekonominin "liberalizas-yonu", politikanm Batth "demokratizasyonu" yolunda yete-rince ileri, yeterince \abuk gitmiyordu.

Bunlann en iinlii, en etkili ki~ilerinden biri alan, "Mosko-va Haberleri"nin ba~yazan lgor Yakovlev* onu 3\lk\a, ken-disinin ve dostlannm anlam1~ olduklan ve tiim Sovyet politik mirasmm htzla reddedilrnesi dogrultusunda, devarnmt da iste-yecekleri bir "perestroyka" \izgisini terk etmi~ olrnakla su~luyordu. Ba~kentin "demokratlar" ~evresinde arttk yalmzca da-ha radikal, daha enerjik, daha yetenekli yeni bir liderin gerek-liliginden soz ediliyordu. Ote yandan, "Washington Post"un Moskova rnuhabiri David Rernnick, "M. Gorba~ov'un ba~hca destek~ileri alan aydmlann ana verdikleri destegi amk,

hi~bir zarnan tarn olarak giivenrnedikleri bir adama, Boris Yeltsin'e aktardtklanm" yaztyordu. * *

Bu ki~i yukanda sozi.i edilen eski Politik Bi.iro i.iyesi Aleksandr Yakovlev ile ka-n~tmlrnarnalldlf. "International Herald Tribune", 28 Mart 1991.

SON HABERLER ... SON HABERLER ... +lr;i~leri Bakanlzgz'na gore, 1995'te Rusya'da i~lenen sur;

ve ci1zayetlerin % 65'i, halk guven duymadtftt ir;in polise bil-dirilmemi~tir. Yine bu ytl i~inde, 755 polis memuru ve 2000'e yakm lr;i~leri Bakanlzgz gorevlisi r;e~itli sut;lar ve ci11ayetler ne-deniyle kovu~turmaya uftramt~ttr. Bu 199 5 ytlt boyunca ulke-de 29.000 ki~i 0/duru/mu~tur. (Nisan 1996)

+"Total" in bir milyar dolarlzk bir yattrtm kar~t!tgmda, Arktika'daki Karyaga petrol yataftmda onem/i bir pay sahibi olacagz anla~tlzyor. Ama daha once, bu gibi sozle~melere ya-banct ortak kattlm11m duzenleyen yasanm kaderinin Parla-meHto tarafmdan belirlenmesi gerekecek. Yuksek Mahkeme

Ba~kalll ''Simdiki halde, bu yasa Anayasaya aykmdzr ve ulu-sal stratejik ~tkarlan yabancz yatmmctlarm karlarzna feda et-mektedir" dedi. (Nisan 1996)

+ 17 Mayzs 1996'da, ba~kanltk set;imlerine dart hafta ka-la, ozef kzt11Vetfer, bombaft bir suikasti engel!emek bahanesiy-fe, Duma (Parlamento) binasznt i~gal ettiler. Bir sure sonra, Gen.uii Ziganov halka, hu giir; gosterisinin gerr;ek nede11lerini at;zklzyordu. Yeltsin, gizli bir toplanttda, bakan/arma, ba~kanlzk se(imlerinde yenilmek korkusuyla, olaganiistu durum ilan edeccgini, Dum..1'yz dagztzp set;imleri iptal edecegini bildirmi~ti. Biitun bakanlarm (biri dz~mda) kar~t r;tkt~t onu geriletmi~ti. ( Mayzs 1996)

+ Diinyanm en biiyiik gaz iireticisi "Gazprom" (%40't h,i/:1 Rus Devletinin elindedir) 1995 'te karmz iir; katma t;zkar-dz (J.45 mi/yar Dolar). Yabancz ~irketler yatmm yapmak i~tin /JiJ birleriyle t;eki~iyor, am a '' Gazprom "un -Rusya'da kullanz-lmz ga.zm 'Yu 90 'till saglzyor- ()nee faturalarmz 6deyen mii~terilcrilli kayzrmasz, odcmeyenlere ise hizmet vermemesi i~tinzsrar ediyorlar. (!)'ubat 1996)

+ Donets (Ukrayna) komur madenlerinde, 1995 ytlmda, olumle sonu(:lanan 339 kaza oldu (Rusya madenlerindekine gore d ;rt kat faz/a). Ukrayna maden i~t;ileri sendikasmdan bir yetkili, "para yoklugundan, apk(:a tehlikeli gorulse bile, miadz dolmu gere(:leri artzk degi?tiremiyoruz", diye apklzyordu. (Ocak 1996)

+ Votka merakltlan daha once "Yeltsin", "Gorha(:ov", "]irinovski" ve "Kremlin" votkalarmz denemi?lerdi. Yakmda

"Kala~nikov"u tadacaklar. Onlu makineli tufegi bulan ki~i onaymz verdi. Butun bu ir;kiler, kalitesiyle unlu Altay daglan-mn suyu ile, Barnaul'da (Sibirya) bir damrtzmevi tarafmdan uretiliyor. (Haziran 1996)

+ Rusya'daki maden i?t;ileri aylardtr alamadzklan iicretleri-nin kar?tltgt olarak boyuna hisse senetleri altyorlar. ''Troud" ga-zetesine (eski sendika orgam) gore, 1993 'te 264, 1994'te 2000 ve 1995'te 5847 maden i?t;isi greui yapzldz. 1996 Temmuzu'nda, 450.000 maden i~t;isi yeniden grevdeydi. (Agustos 1996)

+ Rus uzakdoguszmdaki iiretim merkezlerinde altm lm-szzlzklarz artzyor. 1995 sonu ve 19% bawzda yaptlan t;e?itli operasyonlarda, Magadmz bijfgesillde, giivenlik servisleri ta-rafmdan 120 kg. altm ele get;irildi. (Mart 1996)

+ Rusya'nm 51 bi>lgcsinde (tiim bulge sayzst 89), 225.000 ogretmen ay/ardzr odCilllle)'Cil iicret/erinill odenmesi Ve iicret-/erde artt it;in -once 1

Andrey Miecsko'nun deseni, Politika (Vaqova)

92

dam~manlan -bunlardan baztlan daha once Gorba~ov'un da-m~manlanydtlar- Gorba~ov'un ~evresindekilerden daha ycte-nekli insanlar ... SSCB'nin i~i~lerine kan~mam1z ve Gorba~ov'a

kar~I Yeltsin'i tutmamiz gerekir, demiyorum. Su an i~in se~enek yok. Ama Rusya ve oteki cumhuriyetlerdeki reformcular-la, her di.izeyde ili~kilerimizi gi.i~lendirmeliyiz. Bu Gorba-~ov'un ho~una gitmeyecek, ama ammsayalim ki, bizim ona ol-dugundan

gi.itlerinin yonetimine aym ekilde kaulmt, stradi.izeninin ay-m basamaklanm doruga kadar ttrmanmtlardt. Her ikisi de Brejnev doneminde boyle bir yi.ikseli~ i;in gereken U temel ni-telikleri gostermilerdi: Orgi.itleyici yetenekleri, bata ekono-mik alanda, yani bir fabrikanm, bir sanayi dahnin bamda, plam ger;ekletirmede ya da bir bolgenin yonetiminde pratik sonu;lar almasmt bilen kiiler olarak tanmmak.

Aynca, en azmdan donemin olr;iitlerine gore, polirik "sag-lamhk"lanm ve "giivenilirlik"lerini kamtlamtlardt. Zaman arttk, Devrimin ve savam daha trajik koullannda, eskiden oldugu gibi, komiinist davaya haglt!Jgm i;tenliginin, feragat ruhu, ;tkar gozetmezlik ve her gun g

olarak goriiniiyordu. 0 da ba~taki yonecicilere kar~L, bile iste-ye, bir provokator davram~L sergiliyor, boylece bedava tara-fmdan cesur, ileri gorii~lii, "kohne aygttlar"a, "ayncahklar"a ve bunlardan yararlananlara kaqt dovii~meye haztr bir adam ~ohreti kazamyordu.

Saygmh~1 o kadar arttt ki, 1989 Mart1'nda, a~a~1 yukan %90 oranmda oyla Moskova milletvekili se~ildi. 1990 Tem-muzu'nda, Partiyi btraktt~mt gorkemli bir bi~imde ilan etmek

i~in SBKP 28. Kongresi ki.irsiisiinii kulland1. 1991 Haziran se-~imlerinde yeni kurulan Rusya Federasyonu Ba~kanh~1 maka-mma se~ildi. Bu onun Sovyet Devletinin yaptlanna ve Komii-nist Partisine saldtrmasL i~in yeni ve mi.ithi~ bir tramplen oldu:

Birka~ hafta sonra, 1991 Temmuzu'nda, Rusya Federasyonu-nun yonetsel kurumlarmda ve i~letmelerinde Komiinist Parti-nin ~ah~malanm yasaklayacaktu.

Onceleri "Rusya i~in kapitalizmin hi'rbir bi~imini isteme-digini" ilan etmi~tir. Ama bu onun, rejimi devirmeye kararh olanlann ve i.ilke i

oportiinistlerle kariyeristlerin kendi geleceklerini korumayt dii~iinme vaktinin geldigini hissettikleri andtr. Bunlar Gorba-~ov'un ~ok yava~ giden gemisini hemen terk edip silahlan ve bagajlanyla birlikte Y eltsin'inkine bineceklerdir.

Bu 1991 yth yazmda, a~tk ve gizli kapitalizm yanda~lan, ~abucak zenginle~me konusundaki sabtrstzhklan ~iddetini ar-ttran ka~ak~t ve vurguncular, kendi konumlanm giic;lendir-mek i~in Birlik'te, geri kalanla baglan koparmakta acele eden ~e~itli cumhuriyetlerin politikacdan zaten sendeleyen bir ya-piya oldiiriicii darbeyi indirmek i~in arttk kendilerini yeterin-ce gii~lii hissetmektedirler.

Onlara bu darbe ftrsatm1 aym ydm agustosunda, Yeltsin ve dostlannm, "Rusya'yt geriletmek iizere, reformlar yolun-dan aynlmastm isteyen a~m tutucu komiinistler"in bir hiikii-met darbesi giri~imiyle ba~ladigmi soyleyecekleri olaylar ver-

mi~tir. Dava edilenler ise bunu, "i.ilkeyi yeniden kapitalizme gotiiren sapmay1 onlemek i~in SBKP yonetimi ~ogunlugunun

hi~ de yasad1~1 olmayan son bir giri~imi" diye di.izeltirler. Ne olursa olsun, "darbe"nin ba~ansizligmdan -ve Mihail Gorba~ov'un suikast~1lann elinden "kurtanlmasi"ndan- son-ra, Batii1 yoneticiler ve arkalarmdaki mcdyalar hep birlikte kayJtSIZ ~artstz Boris Yeltsin'in tezini benimscyecekler ve bu arada onu son Stalincilerin yumurtadayken bogmay1 karar-

la~urdtklan "yeni dogan Rus demokrasisi"nin kurtancJst ilan edeceklerdir.

Olaylarm yenenler tarafmdan yaptlan yorumu, billur gibi yahnhgiyla, Rusya dt~mda "eski" ve "yeni" komi.inistler da-hil, konumlanm ~ok giizel bir uzla~ma i~inde koruduklanm tamtlamaya pek dii~kiin hemen herkesi tatmin etmi~ti. Rus-ya'da bile, arttk "demokratlar"m ellerinde olan radyolar, te-levizyonlar ve ~ogu gazeteler aym konulan ele ahyorlard1. Halkm ~ogunlugu da, en azmdan ilk zamanlarda, bunlan omylam1~ goriiniiyordu. 1991'de yaptlan yoklamalara gore, soru yoneltilen ki~ilerden ii~te ikisi, "darbe" ba~anh olsaydt,

roo

durumun daha kotiile~ecegini dii~iindi.ikleri i'Jin, ba~anstz ol-masmdan i'Jten i'Je memnun goriiniiyorlardt. Bir ytl sonra, bu

gorii~ii payla~anlann oram an1k sadece ii'Jte birdi. * Ama soru oldugu gibi duruyor: Sozkonusu olan, ger'Jekten

bir hiikiimet darbesi giri~imi miydi? Tiim operasyonun sorum-lulugunu yiiklenen insanlar ve onlar arasmda, sozci.ileri olan, o zamanki Yiiksek Sovyet Ba~kam Anatoli Lukianov, niyetlerinin ve olaylann ak1~1mn ba~ka bir yorumunu yaparlar. * ''

"Bir hi.ikiimet darbesi nedir?", der Lukianov. "Zorla ya da yasad1~1 yollardan iktidan ele ge'Jirme giri~imidir bu. Oysa ik-tidar o zaman, daha sonra 'hiikiimet darbesi'ni di.izenlemekle

su'flanmi~ kimselerin ellerindeydi. Insanlann kendi kendileri-ne kar~1 darbe yapttklan hi'J goriilmii~ miidiir?"

Bu yalmzca, i~lerini beceremeyen, sonra da -yapabilecek-leri ba~ka bir ~ey olmadigmdan- kararlanm hakh gostermeye ve ba~anstzhklanm a\tklamaya 'Jah~an ki~ilerin "pro domo" bir savunmast mtdu? Belki. Ancak her ~eyin soylenildigi ka-dar basit oimad1gt a'Jtkttr.

Ilk anda basm bildirileri Mihail Gorba'JOV'u "darbeci-ler"in ba~hca hedefi olarak gostermi~, hatta kendisine Mos-kova'dan ivedi gonderilen arac1lann bask1lanna boyun egme-yi reddettigi i'Jin istegine kar~m Kmm'daki da'Jasmda tutuldu-gunu ve d1~anyla her ti.irlii ili~ki olanagmdan yoksun edildigi-ni a'Jtklami~tl. Ama daha sonra Gorba'Jov'un kendisi, Genel Sekreter'in, iddia ettigi kadar "temiz" olmadtgmi ve "su-ikast"in diizenlenmesinde pay bulundugunu SIZdiran Yeltsin tayfas1 tarafmdan su\land1.

Bu tarihi noktada ger'Jegi bilmenin yaran olmakla birlikte,

Anatoli Lukianov'un "Hayali Hiiki.imet Darbesi" adh kitabmm ltalyanca o;:evi-risinde belirtilmi~tir. Editions Robert Napoleone, Roma, 1994. u 1991 A~ustos giinlerinden sonra, iilkenin birc;ok yiiksek yoneticisiyle birlikte "Marroskaya Ti~ina"(Denizcinin Sessizligi) hapishanesinde 18 ay hapsedilen Lu-kianov, Duma rarafmdan (Yeltsin'e kar~m) c;1kanlan bir af yasasmdan sonra, arkada~lanyla birlikte serbest birakllacakur.

IOI

yine de asii soru baka yerdedir: "Darbe"nin -ona biz de boy-le diyelim- ger\ek nedenleri neydi ve ni\in sonunda, balatan-lann tam da engellemek istediklerini soyledikleri noktaya, ya-ni iktidann tam olarak Yeltsin ve "demokratlar"ca ele ge\iril-mesine varan bu kadar \abuk bir baansizhga ugrad1?

Eski Yiiksek Sovyet Bakanmm gordiigi.i gibi ite sorunun dogUU:

"1991 yilmm bamda iki egilim arasmdaki mi.icadele (sos-yalizmin korunmasmdan yana egilimle onu devirmek ve yeri-ne kapitalizmi getirmek isteyen egilim arasmdaki) partilerin, derneklerin, halk toplannlannm kutuplamasi, doruguna ulaffiltl. Kendilerini 'demokratlar' ve \eitli halk dernekleri-nin sozciileri olarak tamtan, kapitalist yonelim yandalannm baskisi gi.inden gi.ine artJyordu. Zaylf di.irni.i, yoneticilerinin reformculugu yi.izi.inden pan;alanmt~ ve ger\ek politik sava-lan yiiri.itme ahkanhgm1 yitirmi bir komi.inist partisi karI-smda, \eitli toplumsal gi.i\lerin kanIk ama gii~li.i bir topla-masi oluuyordu. :ku gi.i\ler hep birlikte sosyalist rejimi ve ko-mi.inistleri uzakla~nrmak istcgini ta~pyorlard1."

"Halkm ger\ek honutsuzlugu i.isti.ine oynayan ve milliyet-\i duygulan bir kald1ra\ gibi kullanan bu gii\lerin baskiSI al-tmda" diye devam ediyor Lukianov, "sosyalizm ve sovyet ik-tidan yandalan, Federasyonun birligini savunanlar ve i.ilke-nin anayasal yapilanna bagh kalanlar yava yava, ama dur-madan htzlanan bir bi~imde gerilemcye bahyorlardi. 1991 yazt sonunda gerilim kopma noktasma vanyordu. Sagm en karanhk gi.i\lerinin saldmya ge\mesi i\in sadece bir i~aret, bir bahane gerekiyordu. Bu bahane onlara 19-21 Agustos gi.inle-rindeki olaylarca saglandt ... '" *

Yeltsin ve bagla~tklarmm yol a\ttgt grevler, gosteriler, ki-mi i.ilke topraklannm aynlma bildirgeleri bi.itiin i.ilkede ~oga- Anatoli Lukianov, amlan yap1t.

102

hyordu. Bu ytktcl gidi~i durdurmaya ~ah~mak i.i.zere, birka~ ay once, 1991 Marti sonunda, Mihail Gorba~ov, SSCB Gi.i.-venlik Kurulu ve Ytiksek Sovyet, yi.i.ri.i.tme orgamm gi.i.~lendirecek bir "olagani.isti.i ha