hazarınkurtlarvadisi.pdf

1

HAZAR'IN KURTLARVADİSİ

PETROL İMPARATORLUĞUNDAKİ GÜÇ SAVAŞLARI

Faruk Arslan

2

[Faruk Arslan]

12 Nisan 1969'de Ankara'da doğdu. Aslen Çorumludur. 3 yıllık GATA Sağlık Astsubay Hazırlama Okulu'ndan mezun oldu. Azerbaycan Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nü bitirdi. Hazar'ın Statüsü konusunda tez yazarak 1997'de ‘Uluslararası Hukukçu’ unvanını kazandı. Kanada’da Centennial College'den 2008’de ‘Sosyal Toplumcu’ diplomasıyla mezun oldu. Toronto’da York Üniversitesi’nde Sosyoloji bölümünde yüksek eğitim gördü ve 2011’de tamamladı.Arslan, Karabağ, Çeçenistan ve Abhazya savaşlarını yakından takip etti. Hazar'ın enerji rezervleri ile ilgili yazdığı 3 binden fazla haber ve makale Türk ve yabancı basında yayımlandı. Azerbaycan Zaman gazetesinde muhabirlik, haber müdürlüğü ve köşe yazarlığı yaptı. CHA Azerbaycan temsilciliğini 3 yıl yürüttü. 2 yıl süresince Türkiye'de yayımlanan Zaman gazetesinde Bakü Mektubu adlı köşeyi yazdı. Azerbaycan'da yayımlanan ilk çocuk gazetesi Tomurcuk'un kurucularından oldu. Zaman gazetesinde 2000 yılı sonuna kadar Ankara'da diplomasi, dış politika ve enerji muhabirliğini yürüttü. 14 ülkede basılan Zaman gazetesine yönelik özel araştırma dosyaları hazırladı. Türk dünyası özel muhabirliği yaptı. Azerbaycan Gazeteciler Cemiyeti, Ankara Diplomasi Muhabirleri Derneği ve Kanada Etnik Gazeteciler Derneği üyesidir.2000-2001’de Kanada’da Zaman gazetesi temsilciliği görevini üstlenirken, Toronto muhabiri olarak çalıştı. Kanada Türkleri’nin posta ile dağılan ücretsiz haber dergisi Sunrise'ı kurdu ve bir yıl boyunca editörlüğünü üstlendi. 1998-2004 periyodunda Ali Alperen mahlasıyla sırasıyla Gündüz, Muhalif, Gelecek gazetesi, Hür Gelecek gazetelerinde ve 2009’dan beri Milli Ocak’ta köşe yazısı yazdı. 2004 yılında Metafizik Magazin dergisinde yazıları yayımlandı. 2004’den beri Kanada’da beş bin tirajla yayımlanan ve ücretsiz dağıtılan Canada Türk’te 2006’dan beri köşe yazısı yazıyor. 2000’den beri ise, internet medyasında aralıksız köşe yazılarıyla haberciliğini sürdürüyor. Evli ve iki çocuk babası olan Arslan, Kanada ve Türkiye vatandaşı olarak Kanada’da gazetecilik yaşamına devam ediyor. Arslan, iyi derecede İngilizce, Almanca ve Azerbaycan Türkçesi biliyor.

Yayımlanmış Eserleri: Matrix’in 11 Eylül Kurgusu Hazar’ın Kurtlar Vadisi: Petrol İmparatorluğunda Güç Savaşları Net Kırılma: Evenjelik Harbin Kurgusu Petrol Satrancı Kanada’ya Gelmenin Yolları-Kurtar Bizi Kanada Mesih’in Hızır’ı Barnaba: Hristiyanlığın Gizli Tarihi Keşmir’de Hz. İsa Efsanesi September 11 Fiction of Matrix (English) Vadi’nin Şifresi Çözülüyor Kurtlar Vadisi Fenomeni Karakutu Ergenekon’un Karanlık İsmi: Tuncay Güney Mason Bektaşiler Eşekler Sınıfı: Askeri Okulda İrtica Paranoyası İlk Muhacirler Azerbaycan Kanadalı Müslümanlar, Mühtediler, Türkler Narratives on Canadian Muslims, Reverts, Turks (English) Tevhid Havarisi Barnaba Sociological Writings in the Canadian Perspective (English) Merchant Splitting and Processing Plant: Business Plan (English)

3

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ : AJANLAR VE GAZETECİLER!

1. BÖLÜM : KURTLARI İNİNDEN ÇIKARAN İLK PETROL

2. BÖLÜM : 1. DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ ve SONRASI KURTLARIN LEŞ SAVAŞI

3. BÖLÜM : SOVYETLER VE SONRASINDA KURTLARIN PETROL AVLARI

4. BÖLÜM : PETROLCÜ KLASİĞİ: ÖZAL'A SUİKAST, ELÇİBEY'E DARBE, ALİYEV’E SUİKAST, DARBECİYE DARBE

5. BÖLÜM : KURT ALİYEV'E TÜRKİYE DARBELERİ VE RUS SUİKASTI

6. BÖLÜM : TÜRKİYE'NİN PETROL MACERASI

7. BÖLÜM : HAZAR'DA STATÜ SAVAŞI

8. BÖLÜM: TÜRKMEN GAZINDA “ MAVİ AKIM “ SKANDALI

9. BÖLÜM : ŞAHDENİZ ALTENATİFİ VE FİYAT OYUNU

10. BÖLÜM : PETROLCÜ KURTLARIN KÖRFEZ- HAZAR BALANSI

SON SÖZ: TÜRKİYE’NİN ENERJİ STRATEJİSİ

KAYNAKÇA

4

ÖNSÖZ : AJANLAR VE GAZETECİLER!

Eşim Bakülü bir Azeri olduğu için kendimi hep ' Odllar( Ateşler) Diyarı'nın bir parçası addetmişimdir. Azerbaycanla ünsiyetimin başlangıç tarihi 20 Ocak 1990 Bakü katliamıdır. Bu katliam olmasaydı hayatımın akışı başka türlü cereyan edecekti, belki de gazeteci olmayacaktım. Neden mi? Son 13 yılını Türk dünyasına vermiş biri için tuhaf olacak ama, bu olaydan önce böyle bir ülkenin varlığından habersiz idim. Resmi tarih onlardan bahsetmiyordu, Sovyet demirperdesine ek olarak dış Türkleri dışlayan rejimimiz gözümüzü perdelemişti.

27 Ocak 1990 Şadırvan/İzmir vaazında bu olayı anlatırken bayılan Fethullah Gülen kanımı dondurmuş, birden 'kardeşlerin zulüm görürken sen rahat içindesin' diyen vicdanımın sesine kulak vermiş, tüm dünyevi arzuları bir kalemde silerek beni hızla çeken bu ülkeye gitmenin yollarını aramaya başlamıştım. İstanbul'da ücret almadan Bulgaristan ve Romanya'dan gelen ilk öğrencilerin belletmenliğini yapmış, Moğolistan'dan gelmiş Kazak Türklerine ve yetişkinlerden oluşan Çeçenlere Türkçe öğretmiştim. 1991'in sonlarında İstanbul'a gelen bir Azeri heyet, ' Ne olur gel, size her türlü imkanı sağlarız' dediğinde bir saniye bile düşünmemiştim.

Azerbaycan macerasına başlarken hayır-duasını eksik etmeyen Fethullah Gülen, Azerbaycan ve Orta Asya’da yayımlanacak Zaman gazetelerini kurmaya giden 19 kişilik ekibimizden bekar olanlara ’ orada akrabalık ilişkisi kurun’ demişti. 5 bekar gazeteci arkadaşım deneselerde yerli gelin bulamadılar, içlerinde akrabalık tavsiyesini yerine getiren tek kişiydim.

Azerbaycan’ın Eğitim Bakanı Mısır Merdanov ve suikasta kurban giden Prof. Dr. Ziya Bunyadov cinayetiyle ilgili 1998’de haksız yere görevden alınan İçişleri eski bakanı Nizani Gocayev yakın akrabalarım olmuştu. Azerbaycan Meclis Başkanı Murtuz Elaskerov, AMİP Lideri İtibar Memmedov ve SOCAR Başkan yardımcısı Salmanov ise uzak akrabalarımdı. Milli Küreken ( damat) olarak çağrılıyordum. Faruk ismi Azerbaycan’da olmaması nedeniyle yeni ismim Ferruhtu. 1992 yılı başında İstanbulda vize aldığımız Sovyet Konsolosluğu, bir haftalık vize vermişti, üstelik Bakü yerine Sibirya'daki kentlere giriş vizesi yazmıştı. Rüşvetle ilk tanışmamda o günlerde Hakkari otobüs terminaline benzeyen Bakü havaalanında bu sayede oldu. Rus polisi parayı seviyordu. 7 günlük vize ile geldiğim Azerbaycan'da tam 7 yıl kaldım. Savaş muhabirliği ve bölge gazete bürolarını kurma görevim nedeniyle Azerbaycan'ın her kentini en az 20 defa dolaştım, Bakü'nün her sokağı bana avucumun içi kadar yakındır. 8 değişik Azeri şivesini anlarım, en sevdiğim Şirvan lehçesini mükemmel kullanırım, Bakü'de Uluslararası İlişkiler okumam uluslararası hukuk masteri yapmam nedeniyle akademik ve edebi Azeri diline de hakimim. Azerbaycan'dan Türk medyasına 5 binden fazla haber yazdım, Televizyon ve radyolara konuştum; yerli Azeri basınında yazdığım Kril ve Azeri Latini alfabesinde haber ve makale sayısıda 3 bin civarındadır. 7 yıl boyunca hergün yayımlanan tüm gazeteleri okudum, en iyi haber ajansları Turan ve Şark'dan gelen bilgilerle gıdalandım.

Röportaj yapmadığım siyasi lider ve politik fıgür yoktur diyebilirim. Azerbaycan'da girmediğim hiç bir delik, tanımadığım kimse, eski Sovyet ülkelerinde gezmediğim yer olmadığı kanısındayım. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'i 1993-1998 arasında yurtiçi ve yurtdışında adım adım izledim. Bu nedenle sürekli Azeri televizyonunda görünmemden dolayı gittiğim heryerde Azeriler bana bizden biri şeklinde yaklaşmıştır. 2000 yılı sonuna kadar Bakü'ye iki defa gittim. Aliyev, her Türkiye'ye geldiğinde beni arkasında buldu. Rahmetli Elçibeyle olan yakın ilişkilerim Aliyev tarafından hep şüphe ile karşılanmış, muhaliflerle yaptığım röportajlar kızgınlığını hep artırmıştı. Azeri mentalitesinde muhalif ses, hain demektir. ABD Başkanı Bush'un dediği gibi ' Ya bizdensin, ya onlardan' kuralı geçerlidir. Hiç kimseye siyasi olarak taraf olmamamın avantajını çok iyi kullandım. Türkiye'den Aliyev'i devirmenin moda olduğu dönemde ve devletin her kesiminin bulaştığının ortaya çıktığı bir sırada Azerbaycan'ın eski Dışişleri Bakanı Hasan Hasanov'in bir gün yüzüme şöyle haykırdı: ' Seni çok araştırdık, sen temizsin'. Azerbaycan dış politikasına vukufiyetim nedeniyle Hasanov’un kendi adına sormadam demeç yazma izni verdiği tek gazeteciydim. Tüm bunlar doğruları yazmamı hiçbir zaman engellemedi.

Çalıştığım medya organlarında sansür yediğim zaman yayımlatacak başka bir medya buldum, hakikatin gizli kalması, tersinden gösterilmesi okuyucuya hakarettir.

5

Biliyorum biraz tuhaf karşılanacak ama, nedense ajanlar ve petrol arasında bir bağ kurmaya çalışmış, ikisi arasındaki simetrik ve ters orantılı ilişkileri yakalamaya çalışmışımdır... 007 James Bond filmleri serisinin 19.'sunda Hazar'ın Kurlar Vadisi resmedilmişti. İngiliz Gizli Servisi'nin gözde ajanı Bond yine işbaşındaydı. Bond, ekonomik rant kaynakları üzerinde yapılan bir senaryonun baş kahramanıdır bu kez. Batının geleceği söz konusudur ve Bond, bunun için hayati öneme sahip olduğu bilinen Bakû-Ceyhan boru hattını terörist saldırıdan kurtarma rolüne soyunmuştur... Sanal mekanların abartılı kahramanı, senaryosu ve sonu iradi olarak hazırlanmış bu sanal yapımda "zafer"le çıkmış olsa bile, reel hayat için aynı şeyleri tekrarlamak takdir edilmelidir ki mümkün değildir. Hayat akışının dışarıdan müdahalelerle düzenlediği bu yapımlar sonuçta biraz da girift çıkar ilişkilerinin perde arkasını yansıttıkları için biz insanlar açısından 'realize" edilebilecek hususiyetler taşırlar.

İsterseniz henüz çok fazla yol almadan ve konu bütünlüğünü bozmadan, biz yine filmdeki ana konu ve önemli sahnelerine dönelim ve projeksiyonlarımızı ortalama bir seyircinin dikkatlerinden kaçan 'kritik" noktalara çevirelim.... Filmin aksiyon sahneleri. Bond'un Türkiye, ABD ve Batı dünyasının büyük çoğunluğunun petrol politikaları ile uyuşmayan İngiliz çıkarlarını koruduğunu fark edemiyor. Fark etmek için zaten petrol uzmanı olmak gerekli. Filmin içine sinen İngiliz kurnazlığı bu sorunu Bond'a İstanbul'u nükleer bir facia ile yok olmaktan kurtarmasını sağlayarak çözmüş. Ne gam. Oysa filmin çekildiği 1999 yazında Türkiye'de PKK intihar saldırıları olduğu için Bond ve kızları çekimler için İstanbul'a gelmeye korkmuştu. Biz Türkler Bond'un İstanbul'u kurtardığına ve film sayesinde İstanbul'un reklamının yapıldığına sevindik.

Bu arada İngilizler, Bond ile Hazar petrolünün, yapımını sağladıkları Bakû-Supsa hattından tankerlerle boğazlardan naklini, yani İngiliz tezlerini kurtarmıştı. Gözbağcılığı konusunda uzman olduklarını bu kitabı okurken anlayacaksınız; ' vay canına ' nidaları ile diş bileyeceksiniz. Hazar bölgesinde 90'lı yılların petrol mücadelesi müthiş ayak oyunları ile doluydu. Kan, entrika, darbe, suikast sıradan olgular olarak karşımıza çıkıyordu. Gerçekler ve filmler arasında ince bir çizgi var. Kitabımızın konusu ile filmin konusu aslında aynı. Filmde isim verilmeden zikredilen Sovyet öncesi Bakû petrollerinde payı olan yabancı şirket Shell olması gerekirdi; bu aldatmacaya rağmen karşımızdaki şirket 1998'deki evliliğinden sonraki adıyla BP-Amoco.

1911'de bölünmek zorunda kalan Standart Oil'in yavrusu Exxon da oyunun figürlerinden. Bu şirket adeta Amerikan-İngiliz rekabetinin Anglo-Amerikan beraberliğine dönüştüğünü simgeliyordu. Amoco Standart Oil'in tekeli kaldırıldıktan sonra kurulmuştu. BP ise bağımsız olarak gelişti; ancak Standart'ın bölünen parçalarında bir kesim BP'nin Amerikan temsilciliğini sürekli yürüttü. Zaten işlerde bu noktada karışıyor. BP ve Amoco evlendikten sonra işler tamamen arapsaçına döndü. Tüm petrol devleri arka arkaya evlilikler yaptı. Hazarda paylaşım savaşını tamamlayan kurtlar, 11 eylül faciasını suistimal ederek önce Afganistandaki doğalgaz hattı çıkarlarını kutardı, sonra Saddam devrilerek Suudi Arabistan'a karşı Irak petrolüne ABD el koydu.

Tekrar filme gelecek olursak; filmdeki Bond kızı şirketin başına babası yerine geçen Elektra rolündeki Sophie Marceau. Başrolü oynayan son Bond ise Pierce Brosnan. Gerçek hayatta da petrol şirketleri Amerikan, İngiliz ve Rus ajanları ile dolu; ülkeleri için bilgi topluyor, gerekirse operasyonlar yapıyor. Filmin gerçekçi yanı bu olgu. BP ve Amoco gerçekten casuslarla dolu iki şirket. Ancak işin ilginç tarafı filmde Rus KGB' si realitenin tersine Bakû-Ceyhan'ın tek alternatif kalması için İngiliz petrol şirketi ile kol kola çırpınıyor. Tilki kod adlı uluslararası terörist Rusya İç Güvenlik Teşkilatı'nın (FSB ) Atom Bölümü Özel Timi yöneticisi olarak karşımıza çıkıyor. İster istemez FSB'nin 1999 Ağustos ayına kadar başkanı olan Tilki kod adlı şimdiki Rusya devlet başkanı Vladimir Putin aklınıza geliyor. Bu tilki acaba o tilki mi? Çünkü film çevrildiği tarihte gerçektende o Rus istihbaratının içinde bulunuyordu. Gerçek hayatta tilkilerin gerçek planlarını okuyacaksınız; sahtesini değil.

Filmde, İngiliz istihbarahatı MI 5 ve 6 ile organik bağı olan Bakû petrollerinde büyük payı olan İngiliz şirket BP, bir yandan kendi yaptığı boru hattına Rus özel timi ile birlikte sabotaj düzenleyerek hedef saptırırken, bir yandanda MI6'yı ve Bond'u aldatarak İstanbul'u yok etmek, boğazları tanker taşımacılığına kapatmak istiyor. Bu noktada kıl kapıyorum. Neden boğazları kurtarıyor? Petrol şirketinin sahibinin kaçırılan

6

kızı Elektra, babası fidyeyi göndermeyince Tilki ile anlaşıyor, kendisini kaçıran teröriste aşık oluyor ve kötüler safına geçiyor. Elektra, filmin başında nereden çıktığı bilinmeyen fidye paraları ile babasını öldürerek işin başına geçiyor. Tilkiye duyulan aşk ile birlikte hırsla entrikadan çorba yapılmış. Filmin kilit sözcüğü : " Yaşamaktan korkuyorsam canlı kalmamın ne yararı var. " Bond, Elektra ile Tilki arasındaki ilişkiyi bu sözcük ile çözüyor ve Elektra'nın kirli aşk teklifini, ' dünya yetmez ' diye geri çeviriyor. Senaryosunu yazanlar tam bir komplo teori uzmanı olmalı. Kafası karışan seyirci ayrıntılarıyla ilgilenemez hale geliyor. Gerçek hayatta İngilizler filmde yaptıklarını yaparak petrol kavgasını seyircilerin gözlerini boyayarak kazanmaya çalışıyor. Sadece kendi çıkarlarına yarayan politikaları ise bu arada tıkır tıkır yürüyor.

Merhum Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev'i tam 5 yıl adım adım izlerken, Kurt politikacının Hazar'daki kurtların dansını nasıl idare ettiğini gözlemledim. Kitabın oluşmasına Aliyev'in yakınına bu kadar yaklaşabilmemde yardımcı oldu. Bu kitaba bugüne kadar yazılmamış, bilinmeyen petrol suikastlarını, darbe girişimlerini ve ayak oyunları oynayan doymaz aç kurtların ulumalarını aldım. Merhum Cumhurbaşkanımız Turgut Özal'a yapılan suikast ve merhum Azeri lider Haydar Aliyev'e yönelik petrol suikastlarını heyecanla okuyacaksınız.

Derin konuları cesur yazılarıyla kaleme alan gazetecilerin kaderi ajanlıkla suçlanmaktı. Hele yurtdışında görev yapıyorsa şüpheci bakışlar üzerinde toplanırdı.' 007 Türk James Bond'u' lakabını bana 7 yıl Azerbaycan Zaman gazetesinde aynı haber merkezini paylaştığım Azeri meslekdaşım Aziz Mustafa takmıştı. Delili ise, 1998'de Amerikan Kongresi'nin Sovyetleri yıkmak için kurduğu Azatlık ( Liberty) Radyosu'nun beni Türkiye'de yayımlanan yukarıdaki haftalık Bakü Mektubu köşe yazımı esas göstererek ' Türk ajanı' olarak suçlamasıydı. Almanca ve İngilizce bilmem, koyu bir Türk milliyetçisi olmam nedeniyle emindi: Ben silah yerine kalemini kullanan 'Türk James Bond' idim. Diğer Azeri meslekdaşım İmran bey ise, Türkiye'nın petrol çıkarlarını amansızca savunduğum için adımı ' Baku-Ceyhan profesörü' olarak koymuştu. Ankara'daki Rus diplomatlara görede kesinlikle MİT hesabına çalışan biriydim; hatta bir ara CIA olduğumdan şüphelendiklerini hissettirdiler.

1994'den itibaren Azeri petrollerine yapılan yatırımlar ve Bakü-Ceyhan boru hattı ana haber kalemim haline gelmişti. Yazdığım 3000'e yakın petrol haberi ile Türkiye'de isim yaparken, yabancı basın tarafından bağımsız kaynak olarak kabul edilmeye başlandım. Azeri dostlarıma göre, bu projenin gerçekleşmesi benim takibim olmadan mümkün olmazdı. Hem İngilizlerin oyunları, hem Aliyev'in, hem Amerikalıların oyunlarını ortaya çıkarmak; Rusları ve İranlıları rezil etmek ve Türkiye'nin yaptığı hatalara zamanında müdahele etmek görevimdi. Bu arada haftada beş gün çıkan Zaman gazetesinin haber merkezini idare etmek, haftada Azerbaycan Zaman'a üç köşe yazısı sunmak, CHA temsilcisi olarak Türkiye'ye günde beş haber yazmak, haftada Türkiye Zaman'a bir köşe göndermek rutin işlerimdi. Başta BBC Azerice servisinin olmak üzere saygın yabancı haber ajanslarının haber doğrulayan bağımsız kaynağı haline gelmiştim. Tam bir ' Newsman', haber adamı, 'haber manyağı' olup çıkmıştım. Gürcistan, Ermenistan ve Rusya haberleri avucumun içi kadar yakındı. Türk televizyon ve radyolarına konuşan Türk gazeteci olmak aynı bir heyecan veriyordu.

Azerbaycan Lideri Haydar Aliyev'in içerideki ve dışarıdaki temaslarını, programlarını izlemek kısa sürede Azerbaycan Cumhurbaşkanlığında kredi oluşturmuştu. Aliyev, yurt dışına götüreceği muhabirleri özenle seçerdi. Masraflar karşılandığı için bu tüm gazetecilerin arzusuydu. Yabancı gazeteci olarak Aliyev heyetindeki tek muhabirdim. Azeri meslekdaşlarıma göre, Aliyev heyetindeki tüm gazeteciler mutlaka ajandı. Azatlık Radyosu için çalışan rahmetli Elmira Ahmetli, Azeri istihbaratı, Elmira Akındov Rus istihbaratı, şu anda milletvekili olan Amerika'nın Sesi Radyosu temsilcisi Rafael Hüseynov güya CIA adına çalışıyordu. Geriye kalan bendenizde Azeri dostlarıma göre MİT adına çalışıyor olmalıydım ki, Aliyev beni de yanına yaklaştırıyordu. Aliyev, KGB'nin eski elemanı olarak hala Andrapov tarzı bir diktatör polis-isthbarat rejimi yönetirken, yanına istihbaratçı olmayan birini almazdı onların mantığına göre. En yakın Azeri dostlarım bile' Bizim MİT dindar, milliyetçi birini eleman yapmaz' şeklinde kendimi savunmamı anlayamıyor, gerekçemi komik bularak bıyık altından gülüyordu.

Azeri meslektaşlarım artık bana ' 007 Türk James Bond'u diyordu. 1998 cumhurbaşkanlığı seçiminde Aliyev'in seçim fotoğraflarını ve aile albümü için özel fotoğraflarını çekmek için Zaman Gazetesi'nden Kemal Kazaz ve beni kullanması, iddialara tüy dikti. Aliyev'in 35 yıllık özel fotoğrafçısı bile beni kıskanmış,

7

özel fotolar için götürüldüğümüz özel yerlere kendisinin bile götürülmediğini söylemişti. Aliyev fotoları beğenmiş, Alman ve Rus fotoğrafçıların çektiklerini beğenmeyerek bizimkileri hem seçimde kullanmış hemde büyütürek her tarafda astırmıştı. Diktatör Aliyev'le ilişkileri korumak için belki bu gerekliydi, ama herşeyinde bir sınırı vardı. Aliyev'i en çok kızdıran Elçibey, İsa Kamber ve Azeri muhalefeti ile olan dostluklarım idi.

'Türk James Bond'u takılmalarını makaraya sararken, beni şok eden teklifi aldım. Aliyev'in sadece kendisine bağlı özel bir istihbarat teşkilatı daha vardı. Basını izlemekle görevli özel eleman bir gün beni odasına çağırdı. Aliyev, kendisine bağlı özel istihbarat elemanıı olmamı istiyor, düzenli rapor istiyordu. 2. Abdülhamit'in Yıldız İstihbaratı gibi sistem kuran Aliyev, sağlamalı istihbarat yapar, resmi istihbarat bilgilerini kendine bağlı, kimliği sadece kendince bilinen özel elemanlarına teyit ettirmeden inanmaz, çalıştığı adamlar hakkında kalın dosyalar tutardı. Benim tarafsız, dürüst, rüşvet yemiyen her olayı derinlemesine araştıran özelliklerim dikkatini çekmişti. İlk talep edilen raporlar, rüşvet alarak haber-şantaj yapan Azeri gazetecilerin listesi ve sivil toplum örgütü adı altında Hıristiyan misyonerlikte bulunan 38’den fazla yabancı kuruluşların rüşvetle satın aldığı yerel yöneticilerin isimleriydi.

Azerbaycan'dan 'Gazeteci-Ajan' olmamak için Temmuz 1998'de süratle ayrıldım. Daha doğrusu, benim Aliyev’e ajanlık yapmaya başladığım iftirasını atan idarecimin işgüzarlığı ile acilen tayinim çıkartıldı. Güya beni koruyorlardı. Bana iftira atan kardeşim 1999 yılına Ankara Zaman’a gelip gözyaşları içinde helallık istemese, iftirayı fark edemiyecek kadar saftım. Kıskançlık, hırs ve kindarlık iyi insanlarda da bulunur. İnsanlar hakkında hüsnü zan eder, iyi düşünürüm. Bu bir hadistir ve müslümanın ibadetidir. O arkadaşımı afv ettim mi? Ben helal etsem bile ulvi heyetin kutsi şahsi maneviyesi afv etmiyebilir... Çünkü ben Azerbaycan’a dönmeye değil ölmeye gelmiştim. Bu hakikatı samimiyetle bana tayin mektubumu uzatan Zaman Gazetesi Genel Müdürü Hüsyein Gülerce ve Ankara temsilcisi Hidayet Karaca’nın yüzüne söyledim. Kaderinizden kaçamazsınız ama ihlaslı halis niyet sevabını ihmal etmemelisiniz...

' 007 Türk James Bond' lakabının Ankara'da üç yıl süren diplomasi muhabirliği yıllarımda beni gölge gibi takip ettiğini söylemeliyim. Diplomasi muhabirinin işi gücü Ankara'da diplomatik misyonlarda çalışan pek çok resmi ve diplomat gözüken gayriresmi yabancı ajanla lüks otel lobilerindeki resepsiyonlarda, büyükelçiliklerde, özel yemeklerde lak-lak etmektir. Öğretim görevlisi, Başbakanlık müşaviri, bürokrat, iş adamı, emekli büyükelçi, asker veya danışman görüntüsünde pek çok MİT elemanı kendileri ne kadar çaktırmasada haber kaynağımdı. Bu bilgileri kullanmak maharet ister. Spekülatif bilgi ile gerçek bilgiyi birbirinden ayırmak bazen çok güçleşir, yanılgılara düşer veya hedef saptırmaya yönelik politikalara alet olduğunuzu hissedersiniz. Ama sağlam muhakeme yaparak sizi yönlendirmeye çalışanları kendi silahları ile vurursunuz. Tersini yazarsınız. MİT, eleman olarak benim gibileri değil yüzde yüz emredileni yapanları seçer; kimi kullanacağını iyi bilir. Azeri dostlarıma göre, Sovyetler Birliği'nde yaşasam kesinlikle KGB tarafından keşfedilirdim. MİT'in KGB gibi olmadığı gerçeğine asla inanmadılar.

Herşey Azeri istihbaratının kapılarını gazetecilere açması ile başlamıştı. '' Bütün gazeteci arkadaşlarımı devletimizin hesabına ajanlık yapmaya, istihbarahat birimlerimizle işbirliğine çağırıyorum '' diye gayet samimi ve ciddi bir teklifi bizatihi Azerbaycan Güvenlik Teşkilatı başkanın ağzından işittiğimde kulaklarıma inanamaştım doğrusu. Etrafıma şöyle bir bakındım; 60'a yakın meslekdaşımın istisnasız hepsi gülüyordu. Tarihler 5 Nisan 1998'i gösteriyordu. Tarihinde ilk defa Azeri istihbarat teşkilatı kapılarını gazetecilere açmıştı. İçlerindeki tek yabancı gazeteci bendim.

'Ajanlık kötü bir şey değildir ' diye devam eden yetkili ağız konuşmasını şöyle sürdürdü : '' Gazeteciler içtimai-siyasi devlet adamıdır. Siz heryere maşallah bizden daha hızlı giriyorsunuz; yazdıklarınızla kamuoyu oluşturuyor, devlet sırrı olması gereken hassas konuları bile irdeliyor, döküp saçıyorsunuz. Aynı vatan için çalışmıyor muyuz, o halde gelin yazılmaması gereken konuları tesbit ettiğinizde bize bilgi verin; ülkemizde iç barış ve istikrar bozulmasın,gereken önlemleri biz hemen yılanı-çiyanı uyandırmadan alabilelim. Sansasyon için ülkenizi dağıtmayın. Siz yazıp çizdikten sonra kimseyi yerinde bulamıyoruz. Telefonları dinliyoruz, ama herkesin telefonunu dinlemeye kimsenin gücü yetmez. En vatansever gazeteci vatanı hesabına çalışandır. Unutmayın yazdıklarınızı okuyan yabancı istihbarahat birimleri aleyhimize planlar hazırlıyor. Gelin elele çalışalım.''

8

Azerbaycan Güvenlik teşkilatını gezen Azeri meslekdaşlarıma yapılan ajanlık teklifini dinleyen tek yabancı, aslında kardeş, dost ülke olmamız itibarıyla yabancı olmayan tek Türkiyeli gazeteciydim. Demokrasi ve basınla şeffaflığın bu kadar ilerlediğine gerçektende şaşmamak elde değildi. Azeri meslekdaşlarımız cesurca, dudakları uçuklatan sivri sorularını çekinmeden Güvenlik Teşkilatının başkanı Namık Abbasov'a yöneltirken, tabii herkes eskiden olduğu gibi bir elin daha sonra kendilerini tutup, karanlık dehlizlerde işkenceye tabi tutmayacağından emindi. Aklıma birden ajan filmlerinin tartışılmaz gözdesi 007 James Bond geldi; acaba o da gazetecilik yapmış mıydı? Soğuk savaş döneminde KGB'yi modern teknolojiyi de kullanarak çevik zekasıyla atlatan, binbir tehlikeden sıyrılan, görevini hep başarıyla tamamlayarak İngiliz kraliçesine bağlılığını ifade eden meşhur ajanla gazetecilerin mesleki özellikleri arasında bağlantı kurmaya çalıştım. Amerikan çıkarlarını korumak için dünyanın dörtbir yanında özgür basını destekleyen ve önemli noktalarda bulundurduğu yerli, yabancı ve tabii ki Amerikalı gazetecileri bir nevi istihbarahat elemanı gibi kullanan, bazen onları operasyonlarının içine iten CIA'de acaba gazetecilere aktif ajanlık teklifinde bulunmuş muydu ? Ya KGB; yabancı ülkelere gönderilen Tass ajansının muhabirleri aynı zamanda ajan mıydı acaba?

Sovyetler döneminde içerde ve dışarda çalışan gazetecilerin acaba kaçta kaçı aynı zamanda ajandı? Peki, dünyadaki bu tecrübeden elbette yararlanan MİT, Türk basınında çalışan gazetecilerle nasıl bir işbirliği yapıyor; bilgi alışverişinde bulunulan gazeteciler hangi kıstaslarla seçiliyor; ajanlık yapan vatansever meslekdaşlarımız kimlerdi acaba? Acabalı sorularım tükenmedi. Dalgın, dalgın bu tip ilginç sorularıma kendi kendime cevap ararken yukarıdaki ifadelerin sahibi Namık Abbasov, kendisinin 20 yıl gazetecilik yaptığını, emekli oluncada yine gazeteci olacağını samimi duygularla mütebessüm bir çehreyle açıkladı. Gerçek bir vatansever olan Abbasov, Azeri meslekdaşlarımıza önemli bir hatırlatmada bulunmayı ihmal etmedi : '' KGB'de Sovyetlerle beraber gitti, şimdi içinde olduğunuz bina ve teşkilat bağımsız Azerbaycan için çalışıyor; hala KGB diye bize şüpheli bakanlar, lekelemeye çalışanlar uyanın. Ülkesi için ajanlık yapmak şereftir; provokotörlük yapmayın, vatanınız için çalışın.''

Doğrusu çok etkilendim, Abbasov'a hak verdim. Azerbaycan'ın bağımsızlığını korumasında önemli bir görevi başarıyla eda eden bu teşkilat artık tamamen Milli. Topraklarında Rus üssü ve askeri bulundurmayan tek BDT ülkesi olan Azerbaycan'ın istihbarahat alanındaki başarısında da kuşkusuz Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in rolü büyüktü. Teşkilatın müzesini gezerken Haydar Aliyev'le ilgili iki stand çok ilgimi çekti; zaten mihmandarımızda uzun uzun anlattı Aliyev'in istihbarahat alanındaki başarılarını. 1960'larda teşkilata Aliyev'in başkanlık etmesinden başlayarak 1985'e kadar ordu ve teşkilatda çalışan personelin Azerileştirilmesi zirveye ulaşmış, 1993'den itibaren ise tamamen milileşmişti. Çalışan Rus personel yolcu edilmiş teşkilat yüzde 70 oranında Azerileşmişti.

Halen Kafkaslarda karışıklıklar sürererken Azerbaycan'da istikrar ve barışı bozmak isteyen güçler kötü emellerin bu nedenle hayata geçiremiyordu. Aliyev ülkesinin her noktasına hakim olması sayesinde, karşı istihbaratı anında elde ediyordu. Kafkas ve Orta Asya ülkelerinde Azerbaycan'da ki kadar gibi hür ve bağımsız yayın organları yok; anlayacağınız burada muhalif sesler düğer eski Sovyet ülkelerine nazaran susturulmuyor, demokratik bilinç ise süratle gelişiyordu. Türkiye'de olduğu gibi yazılmayan hiç bir şey kalmıyordu. Abbasov basın mensuplarına soruyordu : '' Herşeyi yazmanıza göz yumuyoruz, daha ne istiyorsunuz. Şok açıklamalar mı? '' Azerbaycan Güvenlik Teşkilatında geçirdiğim 5 saati inanın hiç unutamayacağım. Şok açıklamalar yapmayacağını söyleyen Abbasov, en azından beni şok etmişti. Gazetecilikle ajanlık arasında fazla bir fark olmadığını öğrendim o gün.

Gazetecilere herkesin niye şüpheyle baktığını şimdi daha iyi anladım. Ajan olmak yada olmamak işte bütün mesele buydu! Sovyet anlayışına göre gazeteci ajan demekti. KGB'nin patrolu olmuş Yevgeni Primakov bir gazeteci değilmiydi? Çek Cumhuriyeti'nin başkenti Prag'dan yayın yapan Amerikan Kongresi'nin maliyeleştirdiği Azatlık ( Liberty ) radyosu, Namık Abbasov'un şok girişimine şok yaklaşımım üzerine ertesi gün Faruk Arslan'ı MİT ajanı ilan ediyordu. Sadece beni değil, Bakü'de Hürriyet gazetesinin temsilciliğini yapan İrfan Sapmaz'da güya MİT ajanıydı! İşin tuhaf tarafı bu duyuruyu yapan Azatlık radyosunun Azerbaycan masası şefi Mirza Hazar'dı. Mirza Hazar, Guba kentinden Bir Dağ Yahudi'siydi. Azerbaycan'da onun MOSSAD ve CIA'ya çalıştığı iddiaları ayyuka çıkmıştı. İpin ucu kaçırılmış haber bültenlerine haber veren haberciler, Aliyev aleyhtarı olduğu sürece ekmek yiyordu. Mirza Hazar, Bakü'de

9

muhalif görüşlere sahip 9 acar muhabire haber karşılığı yüksek ücretler ödeyerek Aliyev rejimini yıkmaya çalışıyordu.

Tuhaf ama gerçek. İçlerinde tek tük Aliyevciler Elmira Ahmedova ve Rusça masasına çalışan Elmira Akındov ise Rus istihbaratına çalışıyordu. Oysa para kaynağı olan ABD ve Amerikan petrol şirketleri Aliyev'den petrol payları kopartabilmek için ülkelerinin dış politikasını bile değiştirmişti. Kim kimin adamıydı, kim kime çalışıyordu ? Belli değildi. Neler oluyordu? Kafkaslarda oyunlar ve aktörler karmakarışıktı. Çünkü Kafkas politikaları petrole endeksliydi. Petrol çok can alan, ülkeleri karıştıran, darbelerin, suikastların gerekçesi olan kara bir nesneydi. O nesne Kafkasları fokur fokur kaynatıyordu.

Acabalı sorularıma MİT eski müsteşarı Mehmet Eymür, azılı düşmanı ANAP lideri Mesut Yılmaz'ın cumhurbaşkanı seçilmemesi için Şubat 2000'de ikamet ettiği ABD'den web sitesi açınca cevap bulabildim. Eymür "Genel Yayın Yönetmenleri" de dahil bazı gazetecilerin MİT'e çalıştıkları iddiasıyla birlikte "Daha 20 kadar Ajan Gazeteci var" sözleri, ajans gazetecilik mefhumunu ilk kez lügatımıza ciddi biçimde girdirdi. Eymür, Fatih Altaylı'nın MİT ajanı olduğunu ifşa ederken diğerlerinin isimlerini vermemeyi tercih etmişti. TGC Başkanı Nail Güreli'nin rahatsızlık duyduğuna dair MİT'e mektup göndermesinin ardından MİT Müsteşarı Şenkal Atasagun nihayet beklenen tarzda açıklamasını yaptı. Atasağun'a göre, MİT'in kullandığı gazeteci yoktu! Atasagun'un bu açıklaması başında bulunduğu örgütün ajanlarını deşifre etmemeye yönelikti.

1996 yılında ABD'de yaşanan benzer bir "ajan gazeteciler" tartışması CIA ile yakın ilişkiler içerisinde bulunan MİT'in uygulamalarına da ışık tutuyordu.Tartışmanın kaynağını, Richardson&Murtha yasa tasarısı oluşturuyordu. Tasarı ile, CIA'nın gazetecileri kullanmasını tamamen yasaklaması hedefleniyordu. Dönemin CIA Başkanı John Deutch'un, istisnai hallerde kullanıma izin verilmesi için Dış İlişkiler Komisyonu'na başvurması ile durum değişti. Tasarıya, CIA'nın istisnai hallerde özel izinle gazetecilerin kullanabilmesi hakkı eklendi.14 bin üyeli Profesyonel Gazeteciler Derneği, CIA'nın gazetecileri kullanma isteğine, gazetecilerin güvenli çalışma ortamlarını zayıflattığı için büyük tepki gösterdi. Bu gerçeği somut örneklerle de ortaya koydular. Ancak, bütün bu itirazlar tasarının yeni haliyle 1997 yılında yasalaşmasını önleyemedi. Böylece CIA'nın ajan gazeteciler kullanması için, 19 yıl aradan sonra yasal kılıf da hazırlanmış oldu. Zira ABD de, CIA'nın gazetecileri "ajan" olarak kullanması, 1977 yılında Senato İstihbarat Komitesi'nin soruşturması ile yasaklanmıştı. Senatör Frank Church başkanlığındaki Komite, 1976 yılı itibariyle CIA'nin 50'yi aşkın gazeteciyi "ajan" olarak kullandığını ortaya çıkarmıştı. Komite soruşturması, CIA'nın kullandığı gazeteciler arasında, yayın yönetmenleri, editörler, muhabirler ve yurt dışı temsilciler olduğunu gösterdi.

Ajan gazeteciler arasında, Watergate skandalı ile öne çıkan Washington Post muhabiri Ben Bradlee, Pulitzer ödüllü Miami News muhabiri Hal Hendrix, önde gelen basın sendikacısı Joseph Alsop da vardı. CIA'nın ajan yelpazesi, Radio Liberty, Washington Post, New York Times, Reuters, Associated Press, Newsweek, CBS gibi dünyaca tanınmış yayın kuruluşlarına kadar yayılmış durumdaydı. CIA, ajan gazetecileri bazen kamuoyu oluşturmakta, bazen de istihbarat toplamakta kullanmıştı. Üstelik sadece Watergate skandalında olduğu gibi yurt içinde değil, Musaddık darbesinde olduğu gibi yurt dışında da gazeteciler yaygın olarak kullanıldı. Basına sızan resmi belgelere göre CIA İran'da Musaddık'ı devirmişti; Dışişleri Bakanı Albrihgt bu nedenle geçte olsa Nisan 2000'de özür diliyordu. Musaddık olayı konusunda New York Times'ın yayınladığı resmi belgelerde, basının nasıl kullanıldığına dair de net bilgiler veriliyordu.CIA, Musaddık hükümetinin azli için Şah Rıza Pehlevi'ye görevden alma yazısı yazdıramayınca, bunu kendisi Kraliyet tarafından yazılmış gibi kaleme aldı. Ardından da, Associated Press ve Newsweek dergilerini kullanarak yayınlattı.

New York Times'ın Tahran muhabiri Kenneth Love'ın belgeyi yayınlarken kullandığı, "İran gazetelerinde ertesi gün yayınlanacak" ifadesi ise, işin oyun boyutunun en açık delili idi. Bu arada CIA'nın Musaddık darbesi sırasında bir İran gazetesinin patronunu, 45 bin dolar vererek satın aldığını da belirtmekte fayda var. CIA'nın "ajan" gazetecilere düşkünlüğü ortadaydı. Şüphesiz, gazetecileri kullanan tek örgüt de CIA değil. İngiliz MI6'nın yine kendi belgelerine dayanarak, Endonezya'daki Sukarno darbesi için Reuters, BBC ve Observer yayın kuruluşlarını kullandığı ortaya çıkmıştı. Hatta KGB'nin bir Türk gazeteciyi, Afganistan savaşı sırasında mücahitler hakkında bilgi toplamak için gönderdiği de, KGB arşivleri açılınca günyüzüne çıktı. Hele Türkiye'de 28 Şubat sürecinde yakından şahit olduğumuz, her gün gizli bir kaset veya

10

rapor yayınlayan "düğmeci" ve "tetikçi" gazetecilerden sonra, Atasağun'un"ajan gazeteci yok" iddiası biraz havada kalıyordu. Bu insanların deşifresi için yeni Mehmet Eymür'ler beklemek yerine, bir gün MİT'in de arşivlerini açmasını beklemek daha güvenli olabilir.. Kimbilir, belki MİT de bir gün açılır...

Atasağun'un açıklamasından sonra www. atin.org ünvanlı web sayfasında yayımlanmasına rağmen yukarıdaki sözlerin kendisine ait olmadığını ileri süren Eymür, " Ne MİT'in elemanlarını açıklamak gibi bir misyona talibiz, ne de medyanın saygıdeğer emekçilerine dil uzatmak gibi anlamsız bir tavrın içine gireriz. Yazdıkarımız kimi rahatsız ediyor, kim üstüne alınıyorsa muhatabımız o dur. " ifadelerini kullanıyordu. Eymür'e göre, işbirliği ile satılmak arasındaki fark şuydu: " Daha önce de belirtmiştik. Biz her Türk vatandaşının ( basın mensupları dahil) Milli İstihbarat Teşkilatını sevmesini ve milli birlik ve bütünlük için ona hizmet vermesini arzuluyoruz. Gelişmiş toplumlarda basın-istihbarat işbirliğinin bir çok misali var. ABD'de büyük tartışmalardan sonra İstihbarat Teşkilatı'nın basın mensuplarını "faaliyet elemanı" olarak kullanması yıllar önce yasaklandı. Buna karşın, mesela sadece "Terör Konusunda" faaliyet gösteren "Haber Ajansları" var. Bunların mensupları, o konuda uzmanlaşmış kişiler. İstihbarat teşkilatları bu kişilerin bilgi ve belgelerinden, tecrübelerinden açık bir şekilde yararlanıyorlar. Bazen istihbarat teşkilatlarının ulaşamadığı bilgilere onlar ulaşıyorlar. Kimse bu işbirliğini onur kırıcı ve şerefsiz bir davranış olarak algılamıyor. İnsanlar istihbarat teşkilatlarının, devletin vazgeçilmez ve önemli bir unsuru olduğuna inanıyorlar. " Bu tartışmaları ilgi ile izleyen Azeri Büyükelçi Memmed Nevruzoğlu'de Atasağun'un ciddi olup olmadığnı merak ediyor ve ekliyordu: " Sovyet döneminde Itar Tass'ın tüm muhabirleri KGB ajanıydı. Önemli olan içte değil dışta istihbarat yapabilmek. Bunun içinde para lazım. " İstihbarat pahalı bir işti.

Türk basınında elbette MİT ile birlikte çalışan ve servisleri emir telakki ederek spekülasyon, provakasyon yapan gazeteciler vardı. Bir istihbarat adına çalışmak gazetecinin tarafsızlığına, bağımsız düşünceye leke düşürürdü. MİT- gazeteci ilişkileri şeffaf olmalıydı; kapalı kapılar arasında gelip giden dosyalar varsa bunun adına gazetecilik değil Türkçe muhbirlik denirdi. (Azerice muhbirlik gazetecilik anlamına geliyor. ) Açık bilgiyi medyada yazmak istihbaratçılık değildi, yazmadan jurnallemek veya kasıtlı yönlendirme yazmak ise gazetecinin işi olamazdı. Gazetecilerin yolu ajanlarla kesiştiği için tehlikeli bir kavşakta duruyorlardı.

Hiç bir zaman ' 007 Türk James Bond' olmadım, 'Azeri Bond'luğundanda kaçtım; sadece gerçekleri arayan, cesur, tarafsız, bağımsız bir gazeteci-yazardım. MİT'in 007 Türk James Bond'u Yeşil kod adlı şu anda Albay olması gereken Mahmut Yıldırım ve Susurlukta mefta olan Abdullah Çatlı gibilerdi. Burada itiraf etmek zorundayım ben hiç bir örgüt, şirket, devlet veya istihbarat hesabına çalışmayan, çalışmamış, çalışmayacak kadar özgür bir gazeteciyim. Bu nedenle bağımsız kaynak olarak yabancı ajanslar Bakü'de görev yaparken hep görüşüme başvurdu. BBC, hatta beni ajan ilan eden Azatlık radyosu. Azeri kardeşlerimin sandığı gibi MİT elemanı kesinlikle değilim. CIA' ya, Rus istihbaratına çalıştığımda iddia edildi. Şükür Allah'a bir tek MOSSAD ajanı diyen çıkmadı. Bu kitabı yazaken kaç defa beynimim kitlenip, rüyamda yazmaya devam ettiğimi hatırlamıyorum. Şimdi yerinize sıkıca yerleşin ve okumaya başlayın. Ama hatırlatmak zorundayım; bu film gerçek. 007 James Bond'un filminde gördüğünüz illüzyonlar ve aksiyon sahnelerinin bilinç altında oluşturduğu yanılsamalar bu kitapta yok!..

Aralık 1999’da İstanbul’da yapılan AGİT Zirvesi, 62 hükümet ve devlet başkanını İstanbul'a topladı; ama gazeteciler korumalardan bir türlü liderlere yaklaşıp da bir çift laf alamadı. Zirveyi diplomasş muhabiri olarak izliyordum. Bir çeşit saklambaç oynanıyordu. Gazeteciler, liderleri adeta 'koklayarak, sıcaklığını hissederek' özel haber yapıyordu. 'İri gazete'nin 'büyük yazarı' Fransa Cumhurbaşkanı Chirac'ın elini sıkmanın sıcaklığını bir köşe yazısına yayarken, kimisi liderlerle kazara çektirdiği bir fotoğrafın altını doldurdu. Kimisi de Clinton'la randevu alamamanın haberini tam yarım sayfa yaptı. Hem de büyük bir gazetecilik başarısı olarak lanse ederek!

Ben onlardan geri mi kalacaktım? Çırağan Sarayı'nda asrın anlaşmaları imzalanıyordu. Bakü-Ceyhan'la ilgili yaptığım haber sayısı üç bini geçtiğinden gazetecilere '5 bin sayfalık anlaşmanın altında benim adım da yazılmalıdır' diyordum. Clinton ile aramızda üç metre vardı, tam karşı karşıyayız. O da ne? Bana, gözlerimin içine bakıyor. Fotoğrafını çekiyorum, yine bakıyor. Çok da sıcak, sempatik... Bakışıyoruz... Adeta, 'Faruk, bu kadar yazdın, anlaşmayı sonunda imzaladık, artık mutlu olabilirsin' diyor. Bu

11

arada gazeteciler Clinton'ın nereye baktığını görmek için gözlerini bana dikiyorlar. Bu bakışmalar çok uzayacak. Clinton'ı nereden tanıdığım konusunda spekülasyonlar yapılacak, diye göz kırpıyorum ona. Amacım bakışlarını benden uzaklaştırmasını istemekten öte bir şey değil. Clinton, sonunda gülümseyerek Demirel'e bir şeyler söylüyor ve bana bakmaktan vazgeçiyor.O gün diplomasi muhabşrlerşnin dilinde dolaşan espiri tarihe geçecek cinsten:Faruk Arslan Bill Clinton’la keşişti ve Bakü-Ceyhan'la ilgili anlaşma imzalandı. Faruk unutma! Clinton Monica Lewinski ile de böyle keşişirdi!..

Taha Kıvanç köşesinde kitabımın reklamını Yeni Şafak gazetesinde yapan Fehmi Koru’ya şu yorumundan dolayı teşekkür ederim.“Bu sıcakta çekilir mi?” yakınmanızı duymuyor değilim. Ancak, heybemize doldurduğumuz hafif tertip kitaplar yanında yaz mevsimini verimli geçirmeye yarayacak eserlere de ihtiyacımız var. Mehmet Barlas da Bodrum’a ağır kitaplarla gitmiş, unutmayın. Bu sebeple, dünyamızın aldığı yeni biçimi daha iyi anlayıp algılamamıza yarayacak iki kitap tavsiyem olacak... ‘Kadife devrim’ türü bir değişikliğin yeni adresinin Azerbaycan olacağı herkesin dilinde. Hatta bazılarına göre, Gürcistan ve Ukrayna bir girizgâhtı, esas hedef Orta Asya’daki enerji kaynakları... Bugünlerde devreye giren Bakü-Ceyhan petrol hattı açısından da önemli bu beklenti. Kanada’da yaşayan gazeteci Faruk Arslan’ın “Hazar’ın Kurtlar Vadisi – Petrol İmparatorluğundaki Güç Savaşları” adlı eseri, sağda-solda okuyup zihninizin bir tarafına attığınız ucu açık bilgileri anlaşılır kılacak sizin için...

Etrafındaki pek çok gelişmeye hazırlıksız yakalandı Türkiye; Azerbaycan’la bir ara ilgilenilirdi, buna rağmen etkisi sınırlı kalmıştı. Bundan sonra yaşanacakları etkileyebilmek için de görünenin ötesini sorgulayan bilgilere ihtiyaç var. Azerbaycan’ı avucunun içi gibi bilen, yönetici kadroyla hısımlık ilişkisi bulunan Faruk Arslan her sayfası bir roman heyecanıyla okunan kitabında işte bu imkânı sunuyor okuyucuya... (Karakutu Yayınları: Tel.: 212- 519 8374; Faks: 212- 519 8377).

Bu eserin ilk üç baskısını yapan Karakutu Yayınevleri’nin sahibi Rasih Yılmaz’a şükranlarımı sunuyorum.

Gazeteci YazarFaruk Arslan

Toronto, Kanada15 Mayıs 2011

12

1. BÖLÜM

KURTLARI İNİNDEN ÇIKARAN İLK PETROL

Azeri petrolünün tarihi serüveni, bugünkü ' Kurtlar Vadisi' perspektifini de çiziyor. Petrolün bulunması ve değerinin anlaşılmasıyla ' petrole hücum ' 1,5 asır öncesine dayanıyordu. Ateşler diyarı olan Azerbaycan ve o zamanlar küçük bir sahil kasabası olan Bakü Zerdüşt mezhebinden olanların taptıkları nesne; "ebedi ateş sütunu "topraklarıydı. Üç önemli ateşgah ateşe tapanlar tarafından ibadet yerine çevrilmişti. Bunlar Surahanı, Pirallahı (Artyom Adası ) ve Şubanı dağındaydı. Bu dağ Zerdüşiler'in en önemli tapınağıydı. Fakat daha sonra bu merkezler dağıldı. 19. asrın ortalarında Bakü'ye gelen Aleksandr Dumas ateşgahlardan çok etkilenmiş ve günlüğünde onlardan geniş biçimde bahsetmişti. Bakü'nün Muhammedi Köyü'nde binlerce yıldır hiç sönmeden devam edegelen ateş, suni değil, doğal kaynaklarda besleniyordu. Petrol kalıntılarını içeren ve kireç taşının yarıklarından kaçak yaparak gelmiş alev alan gaz, ateşperestliğin bu mekanda neden doğduğuna da bir bakıma açıklık getiriyordu.

Türklerin eski dini Şamanistliğin merkezi Surahanı idi. Şark mitolojisine geçen hiç sönmeyen ateşin sırrı sızan anlatıldığı üzere bu gazdı. Bu topraklarda bol miktarda bulunan yağlı kara madde çok daha önceleri keşfedilmiş, ancak sanayi devrimi henüz gerçekleşmediği için mistik bir hüviyete büründürülmüştü. Tarihi seyri içinde uğruna kanlar döküldü, ülkelerin sınırlarını değiştirdi, kara altın denilen bu sıvı madde için. 20. yüzyılda ise, modern anlamda insanların birer ticarı '' Put '' haline getirdiği nesne haline geliverdi. Öyle ki bu maddeye daha doğrusu bu zengin sıvı maddesine sahip olan devletler, diğer ülkeler üzerinde söz sahibi oldu, onları hükümranlık sahasına aldı. Zenginlik kaynaklarının sağladığı yönetsel avantajları insanlar ve ülkeler üzerinde acımazca kullanan zenginlik sahibi ülkeler, bir insanlık dramı sendromunun da ilk ateşleyicisi oldular. Kara altın, kara bela haline gelmişti.

Tarihçilere göre, Abşeron yarımadasında petrolün çıkartılmasının 2500 yılı aşkın yaşı var. Ünlü seyyah Marco Polo izlenimlerini yansıttığı seyahatnamede, 13. asırda Abşeron'da kazılmış kuyulardan çıkartılan ' kara madde' den halk evlerini aydınlatmak için faydalandığını yazıyordu. Askeri maksatlar için kullanıldığı gibi, şifa bulmak içinde yararlanılan türü mevcuttu. Kafkas dağlarının bir parçası olarak Hazar Denizi kıyılarına kadar uzanan Abşeron yarımadasındaki Bakü yakınlarında yağ çıkartıldığını kayıtlarına geçiren Polo, bu yağın yemekte kullanılmak için uygun olmadığını, yakma işinde kullanıldığını yazar. Ayrıca bu yağın develerde uyuz hastalığına iyi geldiğide Polo'nun seyahatnamesinde yer alır. Halen kullanılan Neftalan petrolü Polo'nun tanımlamasına tıpatıp uyuyor.

M.Ö. yazılan eserlerde, eski seyyahlara ait bilgilerde geçmişte Bakü'den el kuyularından petrol çıkarıldığından, tuz imalatından bahsediliyordu. Yunan, Arap, Fars, Rus ve Türk seyyahları buradan develerle petrol taşındığını naklediyor. İçeri şehirde bulunan Buharalılar ve Hindistanlılar kervansarayları Bakü'nün 14.-15. asırlarda Orta Asya ve Hindistan'la ticaret yaptığının en bariz göstergesiydi. 1813'te Rusya ve İran arasında imzalanan '' Gülistan '' anlaşmasıyla Kuzey Azerbaycan Rusya tarafından resmen ilhak edildiğinde henüz petrolün değeri dünyada bilinmiyordu. Bakü, Rus Çarlığının bir dükalığının küçük bir parçasıydı. 1846'da Bakü'de 8120 kişi yaklaşık 1600 hanede yaşıyordu. Bakü küçük bir sahil kasabası görünümündeydi. ilk petrol bulununca, 1859'da Bakü Rus bölge valiliğinin merkezi yapıldı ve bir köy görüntüsünden kurutularak süratle büyümeye başladı. Şehir kalelerle çepeçevre sarılıydı. Kalenin etrafına derin hendekler kazılmış ve böylece şehrin emniyeti sağlanıyordu. Sokaklar dar ve eğri, evler tek katlıydı. Dikkate değer üç bina mevcuttu. Şirvanşahlar Sarayı, Çiftkale ( Goşakala) kapıları, Bakü Han Sarayı ve efsanevi Kız Kulesi. Kız kulesi hakkındaki rivayetler çeşitli. Bunlardan en tutarlı; " İlk adı Gözetci kulesiydi, daha sonra kısalarak Göz kulesi oldu. Muhabet, aşk ve metaneti temsil ettiği için temsil babından adı Kız Kulesine çevrilmişti. Bir rivayete göre adı Kuz kulesi idi. Eski Türkçede gücü temsil ediyordu. Kulenin altından üç yöne yolu vardı. Ramana kalesine, Bibi Heybet Mescidine ve Kurt kapısına.

Dünya tarihinde ilk defa petrol, bu ünvanıyla Azerbaycan'da bulundu. İlk petrol endüstrisi Azerbaycan'da kuruldu. İlk bulunan petrol, Abşeron'da Surahanı kasabasında oldukça sığ, 15-30 metrelik derinlikteydi. Bakü'de 1829 yılına kadar, elle kazılmış 82 petrol kuyusu bulunuyordu. O zamana kadar petrol

13

endüstrisi ilkelde olsa gelişmeye başlamıştı. İpdidai usüllerle petrol çıkartılan bu kuyulardan verim alınamıyordu. Çarlık hegomanyası altındaki Azerbaycan'da petrol endüstrisi devlet tekeli şeklinde idare ediliyordu. 1854'de bir Abşeron sakini, 35 metrede ilk petrol kuyusunu kazdı. Aslında ilk kuyular 1806'da 50, 1821'de 120 adet oldukça sığ olarak kazılmıştı. Ancak bu devirde petrol değişik amaçlarla evlerin ve şehirlerin yağ lambaları ile aydınlatılması için kullanılıyordu. 1848'de mühendis Marcus Semyonov, Azerbaycan toprağında dünyada ilk defa teknik üsulle petrol kuyusu kazdı. Bu kuyudan petrol 1847'de fışkırdı. Amerikalılar bu tarihte petrolü, kellik ilacı ve mide kramplarına şifa olarak kullanıyordu. Amerika kıtasını baştanbaşa gezen gezginler, küçük şişelere doldurdukları petrolü ilaç diye yutturuyordu. Azerbaycan ise petrolün değerini çoktan anlamış, kuyu üstüne kuyu kazıyordu.

ABD'de ilk petrolü bulan Albay John Drake ilk petrol kuyusu sondajını Bakü'den 11 yıl sonra yapmıştı. Azerbaycan'da ise mekanik sondaj ve endüstriyel petrol üretimi çoktan başlamıştı. 1863'da Pirallahı adasında mekanik üsullu petrol kazma çalışmaları başarısızlıkla sonuçlandı. 1869'da Allahyar Balahanı'da yeni üsulle kuyu kazıldığında 10-15 metreden gelen gürültü ve seslerden korkularak iş yarım bırakıldı.

NOBEL KARDEŞLER

1847'de Bakü'nün Bibiheybet bölgesinde mekanik usüllerle ilk petrol kuyusu açıldı. Bu petrolü bulan ve işleten ünlü İsveçli Nobel kardeşlerden başkası değildi. Bakü'ye gelen ilk Nobel kimyager Robert Nobeldi. Nobel kardeşlerin babası Immanuel İsveçli bir mucitti. Rusya'ya göçmen olarak gelmiş baba Nobel sınai bir şirket kurmuş, daha sonra bu şirketin başına diğer oğlu Ludwig geçmişti. Silah imal eden bir şirket kuran Ludwig ayrıca harap durumundaki Rus topraklarına çok uyan ' Nobel tekerleği'ni icat etmişti. Kardeşlerden bir başkası Alfred hem kimya hemde maliye eğitimi almıştı, gayet yetenekliydi. St. Petersburg'daki öğretmenin de teşvikiyle, nitrogliserin üzerinde çalışmalar yapmış ve sonuçta, tüm dünyada tanınan ve kendisinin Paris'ten idare ettiği büyük bir dinamit imperatorluğu kurmuştu. Robert ise yaptığı işleri batırmış nihayetinde kardeşi Ludwig ile çalışmaya başlamıştı. Silah imali için Ruslarla anlaşmaz yapan Ludwig ihtiyaçı olan ceviz kerestesini almak üzere kardeşi Robert'i Kafkaslara, Bakü'ye gönderirken bunun Nobel kardeşlerini petrol macerasına sürükliyeceğini bilmiyordu.

Bakü'nün petrol havasını koklayan Robert, kendisine verilmiş yirmibeş bin Ruble kereste parasını babası ve kardeşine sormadan rafineri işine yatırıyordu. Böyle Nobeller fiilen petrol işine giriyordu. Aldıı rafineriyi verimli hale getiren ve modernleştiren Robert çok geçmeden Bakü'nün en yetenekli rafinericisi olmuştu. 1876'da Robert, ilk ışıklandırma yağ sevkiyatını St. Petersburg'a yaparken kardeşi Ludwig olan bitenleri görmek için Bakü'ye geldi. Petrol işine merak saran Ludwig, kendi kişisel önderliğinide kullanarak kısa sürede Bakü'nün petrol kralı olmuştu. Bu tarihe kadar Amerikan petrolü Rus piyasasında pazarlanıyordu. bu petrol Standart Oil'e yani John Rockefeller'e aitdi. Nobellerin kontrolündeki Azeri petrolü Amerikan petrolünü köşeye sıkıştırmaya başlamıştı. Petrol ulaşımı sorununa bir çözüm bulan Ludwig fıçı yerine gemilerde yaptırdığı depoları kullanmayı başlatarak tanker taşımacılığının babası oluyordu. Zoroaster isimli dünyanın ilk tankerini ısmarlayan Ludwig, 1878'de bunu Hazar'da kullanmaya başladı. Atlantik'e kadar uzanan petrol nakliyeciliğinde bir devrim başlatan Ludwig, kurduğu büyük ve tam entegre petrol kombinesi ile Rus petrol ticaretini ele geçirmişti.

Nobel kardeşlerin kurduğu Petroleum Producing Company tüm imperatorluğa yayılmış kuyuları, boru hatları, rafinerileri, tankerleri, mavnalarıla, stoklama depoları ve kendine ait demiryoluyla ve perakende dağıtım şebekesiyle bir dev haline gelmişti. Tüm 19 yıl boyunca 11 yıl içinde bu denli büyüyen bir şirket bulmak oldukça zordu. Ancak kardeşi Robert Ludwig'in yine gölgesinde kalmıştı, bir gün kardeşi ile kavga ederek İsveç'e döndü. Ludwig ise durup dinlenmeden büyüme peşindeydi. Kardeşlerden Alfred ise daha tedbirliydi, babasının aşırı genişlemeden dolayı nasıl iflas ettiğini unutmamıştı. Nobeller Rus imperatorluğu içinde petrol dağıtımına hakimdi, ancak Rus hudutların dışında ulaşım zorluğu nedeniyle piyasaya girememişti. Balatık denizindeki bir yere petrolü ulaştırması büyük maliyete ve ulaşım güçlüklerine takılıyordu. Bakü'ye 341 mil mesafedeki Tiflis'e gazyağı nakletmektense, 8000 mil uzaklıktaki ABD'ten ithal etmek daha ucuza mal oluyordu. Rusya ve Azerbaycan'daki tüketiciler henüz pahalı gazyağını alacak lükse

14

sahip değildi. Nobeller dışa açılmak zorundaydı. Bu nedenle Bakü'yü Tiflis'e Batum'a bağlayan bir demiryolu inşa

etmeyi planlayan yerli üreticiler Bunge ve Palaskovsky, inşaat devam ederken petrol fiyatlarının düşmesi nedeniyle yapımı tamamlayamıyordu. Ancak bir kurtuluş çaresi bulmakta gecikmediler. Fransız vatandaşı bir Yahudi olan Rothschild ailesi aranan kandı. Petrol tesislerini ipotek eden iki girişimci istedikleri borç parayı bulmuştu. Rothschild kredisi sayesinde Bakü demiryolu 1883 yılında tamamlandı. Böylece Batum bir anda dünyanın en önemli petrol limanlarından biri oldu. 1886'da Rothschild'ler Hazar Denizi ve Karadeniz Petrol Şirketi'ni kurdular ve şirkete Rus dilindeki baş harfleriyle Bnito adını verdiler. Depolama ve pazarlama tesislerini Batum'da kurdular. Çok geçmeden Nobel kardeşlerde aynı akıma uydu. Dünya petrol pazarlarında 30 yıl sürecek savaşın başlaması Bakü-Batum demiryolunun açılması ile başlamış oluyordu. Batılı ve Rus sermayesinin Bakü'ye akın etmesinde Nobel kardeşler başrolü oynuyordu.

Rothschild'in sahneye çıkmasıyla Nobel kardeşler birdenbire büyük bir rakiple karşı karşıya geliyordu. Bu rakip kısa sürede Rusya'nın en büyük ikinci petrol grubunu kuruyordu. İki rakip Avurpa'da Amerikan aydınlatla yağıyla yarışır haline gelince Standart Oil, petrol hakimeyiteni uzun süre devam edeceğini anlamıştı. Amerikan konsoloslukları Standart Oil hesabına istihbarat topluyor, raporlar hazırlıyordu. Standart Oil, Nobel kardeşlerin hisselerinden pay alarak Bakü petrolleri piyasasına girmek istiyordu. 1885'de Standart'ın üstdüzey diplomatı W.H. Libby St. Petersburg'da bu amaçla Ludwig Nobel'e teklif götürdü. Nobel kardeşleri bu öneriye evet demektense Avrupa'da satış teşkilatını güçlendirmeyi yeğledi. Rus ve Azeri petrolü üretiminin büyük artış göstermesi onları yeni pazarlar aramaya zorluyordu.Bakü'de hayret verici kaynaklara rastlanmış bunlara Kormilitza ( Islak Dadı ), Altın Pazar ve Şeytan Pazarı adı verilmişti. Bunlardan Drujba ( Dostluk ) adlı kuyu beş ay süresince kırküçbin varil petrol vermişti. 1886'ya gelindiğinde kaynak sayıbı onbiri bulmuştu. Tüm Rusya düzeyinde üretilen toplam petrol miktarı 1879-1888 arası on katına çıkmış, 23 milyon varile erişmişti. Bu Amerika'daki üretimin beşte dördünden fazlasına eşitti. Standart Oil, 1885'de bu ilerlemeye önlem olarak petrol fiyatlarını düşürüyordu. Rus petrol ve gazyağının kalitesi ve güvenliği konusunda şüphe uyandıran söylentiler yayan Standart Oil, sabotajdan rüşvete kadar her yola başvuruyordu. 1888'de Rothschild'ler İngiltre'de kendilerina ait ithalat ve dağıtım şirketi vuruyor, hemen ardından Nobel kardeşler onları izleyerek aynı yolu deniyordu. Sonunda Standard Oil, ABD dışında ilk şirketi olan Anglo American Oil Company'yi kurdu. Bu şirket Rothschild'lerin Londra'da kurduğu şirketden 24 gün sonra kurulmuştu.

1889 yılında ise Nobel kardeşler bölgede ilk boru hattını inşa ettiler. Yaklaşık 70 km'lik bu hattın yapılma amacı, Bakü-Batum demiryolunun dik yamaçlı dağlık bölgeden geçen kısmında lokomotiflerin 5-6 tanker vagonundan fazlasını çekememesi nedeniyle demiryolunun bu bölümünü by-pass etmekti. Nobel kardeşlerden Albert Nobel'in icadı olan dinamit de, boru hattının geçtiği kayalık bölgede güzergah açmak için ilk defa burada kullanıldı. Ludwif Nobel'in 1888'de 59 yaşında Fransız Riviera'sında tatilini geçirdiği bir sırada kalp krizi geçirerek hayata veda etmesi, yeni bir dönemin habercisiydi.

Avrupa'da yayımlanan gazeteler bu arada yanlışlıkla Ludwig yerine Alfred'in öldüğünü yazmıştı. Daha kendisi hayattayken basılan bu ölüm ilanları karşısında Alfred üzüntü duymuş ve kendisinin bu ilanlarda savaş donanımcısı ' dinamit kralı ' olarak tanıtılması canını sıkmıştı. Gazeteler, Alfred'in insanları sakat yapmak ve öldürmek bahasına muhteşem servet kazanmış ' ölüm tüccarı ' olarak lanse ediyordu. Bu ölüm ilanları, biyografiler, ve suçlamalar üzerinde durup uzun uzun düşünme ihtiyacı duydu. ve oturup vasiyetnamesini yeniden yazdı. Yeni vasiyetnamesinde tüm parasını insanlığın gelişimine katkıda bulunan kişilere ödül olarak dağıtılmasını istiyor ve böylece Nobel ismi ölümsüzleşiyordu.

Bakü'de petrol sanayisini geliştiren, yatırım yapan 6 petrol milyoneri mevcuttu. Hacı Zeynel Abidin Tağıyev, onların içinde tek Azerbaycan Türkü olanıydı. 1863'de Tağıyev'in davetiyle Bakü'ye gelen ünlü Rus kimyacısı Mendeliyev, diğer petrol zenginlerinin B.A. Kokoryev, Burmeystr, Lents, Kubanda ise Albay A. H. Noveseltsov olduğunu yazıyor. Bibiheybet'de deniz kenarında çok sayıda kuyu kazan Tağıyev'in, hemen yanında bir fabrika kurduğunu, Bakü'de pek çok bina inşa ettiğini ve Rusya ile ticaret yaparak , iç istikrarsızlıklara aldırış etmeden hatırı sayılır servet topladığını kaydeden Mendeliyev, sadece 1883'de Tağıyev'in kuyularından 217 bin ton petrol fışkırdığına dikkat çekiyor.1860'lara gelindiğinde 218 kuyudan

15

petrol çıkartılıyordu. 1873'e kadar geçen kısa sürede, 20'den fazla basit petrol rafinerisi kurulmuştu.1879'da Bakü'de 9 olan kuyu sayısı, 1900 yılında 1710'a kadar yükseldi. 1871'de Balahanı' da tekniki usüllerle kazılan ilk kuyu hizmete sokuldu. 1872'de petrol üretiminde '' Götürü '' usulüne son verildi. Tekel sistemi ortadan kaldırıldı. Böylece Bakü petrollerine yabancı sermaye akını başladı. 1873 'de 3.9 Pud olan petrol üretimi, 1895'te 348 milyon Pud'a yükseldi. 1859'da Surahanı'da ilk petrol üretim fabrikası hizmete sunuldu. 1873'den başlayarak, Bakü etrafında petrol üretim bölgesi '' Garaşeher '' oluşmaya başladı. Bundan kısa bir müddet sonra Keşle ve Ağşeher'de petrol üretim kuruluşlarının inşasına başlandı. Petrol sanayinin gelişmesine paralel olarak, diğer sanayi dallarıda gelişiyordu.19. asrın sonlarında 20.asrın başlarında Bakü'de petrol üretimi bir hayli arttı. 1901'de Bakü, dünyada üretilen petrolün yarısından çoğunu üretiyordu.

Bu yıllarda, Bakü kötü şartlarda çalışan petrol işçilerinin istismar edildiği bir ihtilal hazırlık merkezi haline getirilmeye çalışılıyordu. Bakü petrol endüstrisi, Stalin, Voroşilov ve Kalinin gibi Bolşevik liderlerin eğitim merkezi oldu. Bakü, artık Hazar üzerinde kaynayan sıcak bir devrim yatağıydı. Bakü nüfusunun ancak dörtde biri Azeri Türküydü; geriye kalanların çoğunluğunu Ermeni ve Ruslar oluşturuyordu. Lenin çıkardığı ihtilalcı Iskra gazetesi işte bu muhitle yayılıyordu. Nina kod adıyla yayın faaliyeti sürdülüyor, dış dünya Bakü'den Lenin Iskra gazetesine ulaşıyordu. Bu yeraltı faaliyetine petrol endüstrisi bilmeden suç ortaklığı yapıyordu. Bolşevik liderleri yetiştiren bu muhit Sovyetlerin gelecekteki Maraşali Klementi Voroşilov da bulunuyordu. Asıl adı Josef Tuaşvili olan Koba kod adlı Stalin, bolşevik liderlerin en kanlısı olacaktı.1901 ve 1902 yılları arasında Batum'da en başarılı sosyalist organizatör olarak Stalin gösteriliyordu.1903 yılında, Bakü'de Stalin'in liderlik ettiği petrol işçilerinin grevi, Rus ülkesi genelinde bir greve dönüştü; bu kriz zorlukla atlatıldı. Stalin bu grevden sonra ilk defa tutuklandı, daha sonra yedi defa daha tutuklanacaktı. Onu Bakü hapishanesinden kaçıran isim 28 Mayıs 1918'de ilk Azerbaycan devletini kuracak Müsavat akımının önderi, Türk milliyetçisi Mehmet Emin Resulzade'den başkası değildi. 1904 Ocak ayında Rus-Japon savaşı grevleri bastırıp ülkeyi bütünlüğünü korumak için Çar tarafından kesten çıkartılmıştı. Ancak Aralık ayında Bakü petrol işçileri yeni bir grev başlattılar. Çarlık hükümeti bunu silahla bastırdı. 1905 Eylül-Ekim aylarında başlatılan grev isyana dönüştü. Ancak bu isyanda silahla bastırıldı. Lenin, Kanlı Pazar diye anılan bu grevi Büyük Prova olarak tanımlar. Rus hükümeti kriz içindeydi. Marcus Samuel, Rothschild'ler ve diğer petrolcüler petrol temini için Bakü pazarını seçtiklerine pişman olmuşlardı.

Bu isyanları örgütleyen Stalin, adeta 1917 Bolşevik ihtilalinin provasını yapıyordu. Bu grevler petrol şçilerini örgütlenmeye sevketti.1906'da, Azerbaycan'da ilk Petrol İşçileri Sendikası kuruldu. Stalin, 1907-1910 yılları arasında yine Bakü'de ihtilal provaları yaptı. 1917 devriminin ilk ateş merkezi olarak kullanılan Bakü, dünya siyasetine etki edecek 70 yıllık sosyalist rüzgarının ekildiği bir mekan olmuştu. Bakü petrolü ve endüstrisi, daha asrın başına dünyayı böylesine sarsacak bir inkilabın ve inkilapçıların yetiştiği bir ortamı doğurmuştu. Bu olaylar gelişirken Bakü'de petrol üretimi 667.1 milyon Pud'a yükselmişti. 1900- 1903 yılları arasında Rus ekonomisini etkileyen kriz Azerbaycan petrol sanayiini de etkiledi. Şirketlerin çoğu, petrol üretimini durdurmak zorunda kaldı. Petrol ihrcaatı büyük ölçüde azaldı. Bakü'de olup bitenler dış dünyada derin yankılar uyandırıyordu. İlk defa korkunç birç ayaklanma yüzünden petrol akımı durduruluyor, büyük yatırımlar değersiz kalıyordu. 1905 Rus-Japon savaşını Ruslar kaybetmiş, ülke içindeki hakimiyetini Çar artık yitirmişti. Çar'ın itirazlarına rağmen Duma adında anayasal düzene dayalı parlamento ilk defa kuruluyordu. Bakü'deki petrol işçileri Duma parlamentosuna üye olarak Bolşevikleri seçmişlerdi. Ayrıca Nobel'in Batum'daki temsilcisi de sokak ortasında öldürülmüştü. 1907'de bir kez daha grev dalgası Bakü'yü sarmış genel greve dönüşme sinyali veriyordu.

Bolşevikler, petrol işçilerini Çar yönetimi aleyhine kışkırtmak için bir kez daha Bakü'ye gönderdiler. Çar bu arada anayasayı yok etmeye Duma'yı kapatmaya çalışıyordu. 1910'da Stalin bir grev hazırlığı daha yaparken yakalanıyor ve Rusya'nın kuzeyinde Sibirya'da terkedilmiş topraklarda sürgüne gönderiliyordu. Stalin ihtilalci kişiliğini ve fesat kurmada ustalığını, hırs ve alaycı tabiatını Bakü'deyken bilemiş ve geliştirmişti. Bu özellikleri, onu Sovyetlerin lideri yapacak, Komünizmi ısrarla yerleştiren Sovyet tipi model meydana getiren bir zalim şahsiyet olarak onu tarihe geçirecekti. Bunlara rağmen Bakü, Rusya'nın en önemli petrol üretim merkezi olarak kaldı. 1909'da Bakü'nün nüfusu 222.694'de yükselmişti. 10 yıl içinde tüm Rusya'de petrol teknolojisi geri kalmış, üretim düşmüştü. Batı standartlarının geresinde kalınmıştı. 1904-

16

1913 arasında Rusya'nın ve Bakü petrollerinin dünya petrol ihracatındaki hissesi yüzde 31'den yüzde 9'a düşmüştü. Nobel'ler, Rothschild'ler ve Marcus Samuel açısından bu petrol kendilerine heybetli bir servet ve güç katmıştı. Bu güç sadece petrolcüleri değil rakiplerini de etkilemişti. Nitekim Stalin 1920'lerde Bolşevik tahtına çıktığında şu sözleri söylemişti : " Büyük işçi kütlelerine liderlik yapmanın en anlama geldiğini ilk defa Bakü'de anladım. Bakü'deki ihtilal kavgasına katılmakla vaftiz edilmiş oldum. Orada ihtilalın bir yolcusu oldum. "

1913'de Bakü'de artık 3500 kuyu faaliyet gösteriyordu. Bu tarihlerde petrol madenlerinde yaklaşık 45 bin kişi çalışıyordu. 1898'de petrol üretimine göre Azerbaycan ilk sırada yer alıyordu. 1901'de ise dünyada çıkartılan petrolün yüzde 60'ı Azerbaycan'dan elde ediliyordu.1917-1920 yıllarına kadar Abşeron'un sığ petrol yatakları, Balahanı, Sabuncu, Ramanı, Surahanı ve Bibi Heybet idi. Yıllık üretim 10 milyon tondu. Bu yılllarda Rusya ve Azerbaycan'da meydana gelen; Bolşevik ihtilalınden kaynaklanan olaylar nedeniyle petrol üretimi düştü. 1923'den başlayarak petrol üretimi her yıl artırıldı.

PETROL HAYATI DEĞİŞTİRDİ

Azerbaycan'ın sosyal hayatını petrol sanayisi ve geliri kısa sürede tamamen değiştirdi. Manaf Süleymanov, " Neft Milyoncusu " adlı kitabında şunları şunları yazıyordu. Bakü, eyalet merkezi olduktan sonra nüfusu hızla artmış, kalenin dışına taşmıştı. Kalenin deniz kısmı yıkılarak yapılmakta olan sahil yolunda kullanılmıştı. Kalenin geri kalan kısmının yıkılmasını Çar'ın Kafkas valisi engellemişti. Bundan dolayı kale bugünlere kadar yarım kaldı. Bakü'nün önde gelen ilk mimarlarından Kasımbey Hacıbabayev şehrin yerleşimini ve yollarını, mimar Mirza Kafar ise binaları çok dikkatli şekilde yapmışlardı. Mirza Kafar, ömrünün otuz yılını bu işlere harcadı. Bakü petrolünün sayesinde tüm Kafkasyada ekonomik canlanma meydana geldi. 520 km'lik Bakü-Tiflis demiryolu ve şehrin içinden petrol madenlerine giden 26 km'lik demiryolu çok kısa sürede tamamlandı. İçtimai ve inzibatı devlet dairelerinin sayısı artmış, önemli mahkemeler kurulmuştu.

Ülke bir hukuk devleti olma yolunda ilerliyordu. Çarlıktaki tüm güçlü avukatlar Bakü'ye akın ediyordu. Bunlar arasında Makiniski, Bek, Karabey, Şatunovski başlıcaları idi. Avukat Karabey, tüm kanunları, yasaları, tüzükleri düzenlemeleri tarihi ile numarası ile ezbere biliyor; hiç bir davayı kaybetmiyordu. 1878 yılında kanalizasyon yapımına başlanmış, polis şubelerinin sayısı artırılmıştı. Şehirde adresler masası tertip edilmiş ve sokaklar lambalar ile aydınlatılmıştı. Mahallelere çöpcüler tayin edildi. Ünlü Azeri zengin hayırsever Hacı Zeynel Abidin Tağıyev, 1886'da kendi parasıyla şehre yangın deposu yaptırdı ve itfaye kurdurdu.1886-1887 yıllarında telefon istasyonu kurularak sokaklara taş töşenmeye başlandı. Birçok banka ve maliye kredi şirketleri kuruldu. İçtimai Bank, Volga-Kama Bankası, İran Bankası, Devlet Bankası bunlardan önemlileriydi. İngiltre, Almanya, Fransa, İran, Osmanlı, İsveç, Norveç Bakü'de konsolosluk açtı.

1884'te petrol sanayicileri " Sovet Siezd"i kurdu. Bu kurumla kendi haklarını devlete karşı koruyorlardı. Sovet Siezd aldığı petrol kararlarını " Petrol İşleri " adlı dergide yayınlıyordu. Kurum Çarlık Rusyası'nda burjuvazinin ilk ve en önemli kurumuydu. Aynı zamanda hastane, okul, kütüphane yaptırarak petrol işçilerinin kullanımına sunuyordu. İşçi tatillerini önlemek için her sene polise 535.000 manat para ödeniyordu. Kurumun başkanlığını 6 yıl Ludwig Nobel, 26 yıl Kukasov yapmıştı.1887'de Tağıyev, 5 ortakla şehirde atlı tramvay yolu yaptırarak 1892'de hizmete soktu. Tramvay, Akşehir, Karaşehir ve Bayıla gidiyordu. Bakü'de zanaatkarlar ordusu oluşturulmaktaydı. Arabıcılar aralıksız olarak madenlerden fabrikalara petrol taşıyorlardı.

1800'lü yılların sonlarında Tagıyev'in tavsiyesiyle tanker sahipleri birleşerek şirket kurdular. Bakü hızla büyüyordu. 1906'da gaz lambaların yerini elektrikli lambalara bırakıyordu. 1907'de belediye trafik hakkında düzenlemelerde bulundu. Tağıyev, 19. asrın sonlarında petrol taşıyan gemilerin sahiplerini biraraya getirerek Kür-Hazar gemicilik şirketini kurdurdu. Amaç petrolün dışında yük ve yolcuların da Volga ve Kür çaylarında taşınmasıydı.Yerli zenginlerden Çolak Ağabala Guliyev'i teşvik eden Tağıyev, Bakü-Batum boru petrol hattı şirketini inşaat için harakete geçirdi. Bakü'den başlayan, Kür çayı kenarından geçerek, Kafkas

17

dağlarının eteği ile Suram yaylasının eteğini aşan Reon yaylasından da geçen 800 kilometre uzunluğunda ki Hazar ile Karadeniz'i birleştiren petrol boru hattı sayesinde Azeri petrolü uluslararası piyasalara çıkacaktı. Ermenilerin engel olma çabalarına rağmen 1897'de başlayan hat inşaatı 1907'de tamamlandı.

1900'da Bakü'de 14 büyük odun anbarı, 106 petrol şirketi, 16 petrol hattı ve 56 modern atölye mevcuttu. 1906'da Ag neft ( gazyağı ) lambaları yerini elektirik lambalarına bırakıyordu. Gazyağı ticareti Yahudi kökenli Fransız Rothchild'in Mazot şirtketinin elinde tekelleşmişti. 1890'da İngiliz James Wishay, Bibiheybet'teki petrol madenleri ve Karaşehirde Şibayev şirketinin fabrikalarını aldı. Belçika, Almanya ve ABD'den temsilciler ve Bakü'deki şirketler bankalar kurmaya başladı. Petrol kuyalarından çıkarılan petrol anbarlarda depolanıyor. Maden sahipleri, tüccar ve Rus devleti arasında elde edilen büyük gelir bölüştürülüyordu. Petrol kuyularında, inşaat sektöründe yol yapımında ve tüm ağır işlerde çalışanlar Şah rejiminden kaçan İranlılardı.

Tağıyev, Bakü'ye bir dokumacılık fabrikası kurmuş, İngiltre'den 2500 makine getirtmişti. Fabrikanın kapasitesi yılda 30 milyon metre bezdi. Fabrika Kafkasya'da ilk dokuma fabrikasıydı. Rusya'da da yapılan ilk 29 fabrika arasındaydı. Ürün genelde müsülaman memleketlerine satılıyordu. Müslamanlarda, hac, umre, Kerbela ve Meşhed ziyaretlerinde hep bu kumaşı tercih ederlerdi. Şimdide kullanılan belediye binasının temeli 1900 yılının mayıs ayında atılıyordu. Bina 400 bin Manat'a malolmuştu. Kafkas vilayetinin Tiflis belediye başkanının senede 4000 manat aldığı ile kıyas edilerse,bu büyük bir meblağdı. buna karşılık Bakü zenginleri belediye başkanlarına 20 bin Manat veriyordu. O zaman Çar'ın en iyi bakanları 15 bin Manat alıyorlardı. Belediye binasının karşısına " Nina " kız okulu yapılmıştı.

Çok kısa zaman içinde Bakü'de kilise ve mescitler inşa edilmişti. Bunlardan Aleksandrü-Nevski kilisesi görkemli bir yapıttı. temel atma törenine III. Aleksandr'da katılmıştı. Çar, Bakü'ye geldiğinde ilginç bir olay yaşanmıştı. Çar trenden indiğinde Tağıyev dışında herkes başındaki fes veya şapkayı çıkarmıştı. Bu olay Çar'ın çok dikkatini çekmiş ve onu yanına çıkarak ' sen kimin tebasındansın 'diye sormuştu. Tağıyev, Rus imperatorluğunun deyince Çar, oldukça kızmıştı. Sonunda kilise bitmişti. Bitimine yakın toplanan 150 bin Manat sadakanın müslümanlar tarafından verilmesi oldukça manidardı. Kilise III. Aleksandr öldükten sonra tamamlandı. Fakat Stalin döneminde bir çok mescit gibi sırf Allah'ın anıldığı ibadet edildiği bir mekan olduğu için dinamitlerle havaya uçuruldu.

O zamanlar sadece iki yerde asfalt vardı. Kilise ve emniyet binasının önünde. Her biri 500 metre idi. Kilisenin etrafından kiliseden daha yüksek bina yapılmasına izin verilmiyordu. Aslında kilisenin yeri daha önceden belediye tarafından cami yapımı için müslümanlara verilmişti. Fakat iş uzayınca kilise yapımına karar verilmişti. Bakü'nün içeri şehirdeki en önemli mescidi olan Tezepir'i Nabat hanım, kocası ve babasından kalan mirasıyla yaptırıyordu. Gök mescidi ise Ejder Bey yaptırmıştı. Bakü limanı çok önemliydi. Tüm ihracat ve ithalat buradan yapılıyordu. Onlarca köprü ve tersanenin yer aldığı liman üç bölümden oluşuyordu. Gemilere yükleme ve gümrükte yolcu bindirme Limanın orta kısmından Zığ'dan Şıh burnuna kadar uzanan bölümden yapılıyordu.

Köprüler genelde ait olduğu kişi ve şirketin adını taşıyordu. Adamov köprüsü gibi. Limanın ikinci kısmı kara şehirden başlayarak Sultan burnuna oradanda Zığ'a kadar uzanıyordu. Bu kısımda 43 köprü vardı ve buradan gemilere petrol ve petrol mamülleri yükleniyordu. Fabrika ve atölyeler burada yer alıyordu. Limanın üçüncü kısmı yani doğu tarafı Bayıl burnundan başlayarak Naftalan-Bibi Heybet'e kadar devam ediyordu. Bu kısımdan gemilere ağaç ve ağaç ürünleri bununla beraber çimento, mazot yükleniyordu. Kış aylarında ise gemiler bakım ve tamire alınıyordu. Bakü'de deniz taşımacılığı o kadar ilerlemişti ki, burası Rusya'da ilkler arasındaydı.

Bakü hızlı biçimde yapılanmaya başlıyordu. Oteller, lokantalar, pasajlar, büyük binalar, hamamlar, mağazalar, eğlence yerleri açılıyordu. Bunlardan sebze ve meyve pasajı, bugünde kullanılan Tağıyev adlı eski unvermag pasajı, Çanakkale lokantası, Ermitray hamamı ve kışkulübü başlıcaları arasında yer alıyordu. Balahanı köylüleri Bakü'de ve köylerinde en zengin sayılan insanlardı. Her bostan ve bahçede birkaç petrol kuyusu mevcuttu. Bu köyün erkekleri kendilerinden aşırı derecede emin ve havalı idiler. Öyleki, meyhanede sarhoş olan Balahanı'lı kapıdan çıkmak yerine duvarı tercih edince meyhaneciye duvarı yıktırarak masrafları öderdi. Silahı olan, bileği de güçlü kişilere 'Goçu' deniyordu. Diğer adıyla şehir eşkiyası. Gürcüler Bakü'ye

18

gelip zenginlerden para alıyor ve düşmanlarını öldürüyordu. Mafya işleri Bakü'de Gürcülerin elindeydi. Bir zamanlar çok alıştılar zenginleride tehdit etmeye başladılar. Bunun üzerine zenginler fakir çocuk ve gençlerden koruma timleri oluşturmaya başladı. Bu defada bu gençler para sahibi olunca Gürcüler gibi davranıyordu. Böylece Bakü'de Goçu adlı kabadayılar türedi. Bakü zengin olduğu için Goçu çoktu. Her zengin bir Goçu ekibi kurmuştu. Pazar ve dükkanları kendi aralarında paylaşarak haraç topluyorlardı. Özel giysi giyiyor, bellerinde hançer ve subay tabancası taşıyorlardı.

Bakü petrol sanayisinin gelişmesiyle ilgili yayımlanan gazete ve dergilerde bu yıllarda gitgide artmaya başladı.İttifak, terakki, Seda, Seda-i Hak, Hayat, Teze Hayat, Tekamül, İkbal, İrşad, Yoldaş, Kaspi bu gazetelerden bazıları. Dergiler arasında ise, Fyuzat, Yeni Fyuzat, Arı, Baba-i Emir, Zenbur, Tuti, Mezeli, Şelale, Kelniyyet, Molla Nasreddin'i sayabiliriz. Kara altının gelirleri sayesinde dünkü arabacı, arpa-saman satan olmuştu; başında balçık çanağı taşıyanlar Avrupa başkentlerinde seyahat ediyor, dünyanın en meşhur kaplıca ve dinlenme merkezlerinde istirahat ediyordu. Servetlerine uygun saray, köşk tipli evler Bakü'de inşa edildiği gibi, Bakü'nün kasabalarında kenarında özellikle Merdakan ve Şuvelan'da bağ ve bahçeler yapılmaya başlandı. Baştan başa kayalık, susuz , yolsuz, demiryolunda uzak olan bu bölgede bağ, bahçe yapmak için ancak petrol zengini olunmalıydı. Tağıyev'in Surahanı'dan Merdekan'a çektirdiği yol nedeniyle Merdakan tarafına akın başladı. Bakü Belediyesi kurulduğu 90 yıldan beri onbir hektar ( 110 dönüm ) araziyi ağaçlandırmasına karşın, Tağıyev başkanlığında petrolcüler, 70 hektar araziyi yeşillendirmişler, kurdukları şatafatlı havuzlu bağ evlerinde arisokratik bir tabakanın zevkü sefa sürmesini de sağlamışlardı.

18. asır sonu 19. asır başında yabancı sermayenin petrol işletmeciliğini büyük ölçüde sahiplendiği Bakü'de yerli girişimcilerin de petrol piyasasında iş tutmaları Müslüman-Türk bir burjuvazinin teşekkül etmesine yol açtı. Kimi başında fesi, papağı, kimi şapkalı, zihni tümüyle batılı; cömert, cimri, hırslı, mütevekkil, hemen hepsi yoksulluktan gelen onca Müslüman ve Türk neft milyoneri geçmişlerini unutmadıkları gibi yoksul soydaşlarına yardım elini uzatmayı da ihmal etmezlerdi. Malikâneleri ise dünya malının sarayları gibi yükseldi. Bu malikânelerin her birinin hikâyesi var. Ölen oğlunun anısına acılı baba tarafından "dikilenler", düğün hediyesi olarak inşa ettirilenler vs. Fakat hikâye asıl 1920'de Kızıl Ordu Bakü'ye girdiği zaman tamamlandı. Sovyet yönetimi bütün işletmeler gibi emlâki de devletleştirildi ve neft milyonerleri kendilerini bir gecede yoksullaşmış buluverdiler. Kendisi için inşa edilen evin bodrum katında yaşamaya mecbur kalan nazenin hanımlar, son isteği evini bir kez daha görmek olan ölüm mahkûmları, intiharlar, sürgünler, firarlar, terk-i diyarlar. Büyük felâketin zenginle züğürdü eşitlediği, parıltılı hayatların daha çok keder sayfalarına bakan dokunaklı hikâyelerdir bunlar.

Çocukluğunda hamallık yapan Tagiyev'in hayatı yoksulluktan zenginliğe tırmanışın ama tekrar yoksulluğa düşüşün öyküsüdür. O, neft milyonerlerinin dünya malıyla en zengini değildir belki ama en hayırseveridir. Tiyatrolar, hastaneler, camiler, hattâ kiliseler açtırır, Kafkas dağlarından seramik borular döşeterek Bakü'nün çözülmez sanılan su sorununu çözer. İçilen her yudum suda ona bu gün bile bir şükran vardır. İşçilerine sesini yükseltmez, hatalarını affeder, kendisine el uzatan öksüz, dul ve yetimleri geri çevirmez. Asıl yatırımı insan zihnine yapmak gerektiğinin farkında olan bu uyanık zekâ, soydaşlarının Rus işgali altındaki perişanlığının farkında, dönemi için çok büyük meblağları gözden çıkararak okullar açtırmıştı. Avrupa'ya öğrenci göndermiş, geleceğin onların zihinlerinde derlenip toparlanacağını sezmiş, en çok eğitime yatırım yapmıştı. Konağı sanatseverlerin, aydınların, Türkiye'den gelenlerin uğrak yeri olan Tagiyev işin ilginci gözünü açtığı andan itibaren çalışmak mecburiyetinde kaldığı için okuma yazma bilmezdi. 1920'de, anavatanını terk etmeyi reddeden 90'lı yaşlarının sonundaki bu mütevekkil adama bir istisna olarak, mülklerinden birini seçme ve orada yaşama hakkı verilir. Öldüğünde 101 yaşındadır ve Ahund Hacı Türab'ın ayakucuna gömülmeyi vasiyet etmiştir. Zenginlik ve yoksulluk bu şekilde sarmaşınca rivayetlerin de önü açılır. Rivayete göre bir gün Hacı Türab, Yasin Sûresi'nin 82. ayetini okur. "O isterse Ol der ve olur". Tagiyev merak eder: Şimdi ben bu kadar servete sahibim. Allah isterse bir anda yok olur, öyle mi? Öyle, der Ahund. Tagiyev bütün servetini kaybettiğinde, beni Ahund'un ayakucuna gömün, der, onun ayaklarının bildiğini benim başım bilmiyor. Tagiyev'in düşlenemez servetinden bahsetmek zenginin malı züğürdün çenesi meselinden başka bir şey. Çünkü onun servetüsâmânını nasıl kazandığı ve kaybettiği etkileyici bir roman. Ama Tagiyev'i Tagiyev yapan, onu nasıl harcadığı. Sadece zengin olduğu için

19

girmemişti fihristeye. Zenginlik son maharetiydi. O şimdi mezarında, mal sahibi mülk sahibi hani bunun ilk sahibi sırrına vâkıf, uyuyor. Ve bana öyle geliyor ki onun mezartaşında görünmez bir yazı var:

Ben iki fakirlik arasında bir süre zengin olmuş biriyim. Hayatımın tamamı zannedilen servetüsâmânımla sadece bir parantez içiyim. İsmime Hacı Zeynelabidin Tagiyev derler. Aslında evvelim ve ahirim, ezelim ve ebedimle Muhibb-i âl-i âbâ, ümmet-i Muhammedî'yim.

TARİHİ GELENEK: RUS BASKISI

Batı sermayesinin Azerbaycan'ın petrol sanayisine 19. yüzyılın 80-90. yıllardan başlayan yatırım geleneğine karşı Rus yönetiminin aldığı siyasi tavırı irdelemek, bugün izlediği politikaları anlamak açısından yararlıdır. Çünkü Rus baskısı içgüdüseldi adeta tarihi bir gelenekti. 21. yüzyılın yeni dünya düzeni, 19. ve 20. yüzyılın konjontürüne benzememesine rağmen bilinç altında Rus baskısı kabus olarak yaşamaya devam edecekti. Azeri petrolüne sermaye akışı eskiden beri sürekli Rus tehditi altındaydı. 1872'de 'iltizam sistemi '' nin kaldırılmasıyla Azerbaycan'ın petrol sanayisine yabancı sermaye konulması için elverişli bir zemin oluştu. İlk yabancı yatırımcılar, Rusya'nın Güney Kafkasya ve bazı valililerinin temsilcilerinden ibaret idi. 1875'den itibaren ise Batılı iş adamları Azeri petrolüne ilgi göstermeye başladı. ilk gelenler arasında meşhur olan İsveç uyruklu Nobel kardeşler, 1873'de küçük ağ petrol zavodunu elde ederek, Azerbaycan'ın petrol sanayisinde faaliyete başladılar. Daha önce ise işlerini müstakil değil ortak şirket hüviyetinde sürdürüyorardı. 1879'da Nobel kardeşler şirketi kurulurken tesisçiler arasında Nobel kardeşlerin yanı sıra İsveç vatandaşı Şegren ve Nellis ile Rusya vatandaşları P. Bilderling ve M. Belyamin'de bulunuyordu. 70'li yılların sonunda A. Selimhanov'un petrollü topraklarını kiralayan Avusturyalı Y. Doçar, 1880'li yılların ortalarında faaliyete başlamış Alman kapitalistleri O. Lens, K. Vayzer, O. Kvel Batılı petrolcülerin sayısını artırdılar, Ancak Nobel kardeşler dışında onlar büyük ölçüde yatırım yapmamaları nedeniyle dikkatleri çekmemiştir.

1880. yılların ikinci yarısında, '' Hazar-Karadeniz '' cemiyetinin hisse senetlerinin Paris bankeri Rothchild tarafından satın alınması, Azeri petrol sanayisine Batı'lıların ilgisinin artmasına yol açtı. Petrol ile zengin toprakların o dönemde sadece Bakü etrafında bulunması, Batılılara ekonomik ve elverişli geliyordu. Çünkü petrol boru hattının olmaması ve Güney Kafkasya demir yolunun sınırlı taşıma imkanlarına sahip olması, Azeri petrolünün Avrupa piyasalarına ulaşmasını zorlaştırıyordu. Bu nedenle Abşeron'daki toprak arazilere ABD'deki petrol sahalarına nisbetle 10 kat daha ucuzdu. Bu durum Batılı yatırımcıların daha az sermaye ile daha çok gelir elde etmesini sağlıyordu. Petrol madenleriyle ilgili 1872'de çıkartılan kanunun yabancı yatırımcıları tanıdığı geniş haklar ve onlarında bu imkanlardan yararalanarak faaliyetlerini artırması, Rus hükümetinin memurlarını rahatsız etmeye başlamıştı. Nihayet 1887'de Hazar-Karadeniz petrol boru hattının yapımına ilişkin projeye Batılı işadamlarının katılımının sınırlandırılması konusunu Rus hükümeti ilk defa müzakere etmek için gündeme getirdi. Rusya Toprak ve Emlak Komitesi'nin konuyla ilgili raporunu görüşen Bakanlar Kurulu, 8 Nisan 1887'de, petrol boru hattıyla ilgili projenin sadece Rus sermayesiyle inşa edilmesinin mümkün olmadığı kararında birleşti. Buna göre batı sermayesinin celp edilmesinde bir beis görmeyen Bakanlar Kurulu, bir yandanda kontrolü elden bırakmamak maksadıyla Kafkas'da petrollü toprakların yabancı mülkiyetine geçmesini sınırlandırarak mülkiyet sınırlarını belirleyen karar kabul etti. Kanun taslağı halinde iken bu kararın gözden geçirmesi ve rey bildirilmesi için İçişleri , Maliye bakanlıkları ve Kafkas Mülkü İşler Başidaresine gönderildi. Taslak'da, '' Batılı iş adamı ve şirketlere Kafkas'da petrollü toprak almak, kiralamak hakkı hangi kanunla verilmiş olursa olsun lağvedilmelidir. '' ibaresi dikkati çekiyordu. Taslak, Kafkas'da boş topraklarda petrol araştırmaları yapmak ve petrol üretim hakkının ise yalnız Rusya ve tabi olanlarına verilmesini öngörüyordu.

Batılara aman vermeyen sert önlemler kanun taslağını hararetle savunan Rusya Toprak ve Emlak bakanı M. N. Ostrovsky, Batılıların petrollü topraklarını ele geçirmesinin sadece ekonomik açıdan değil, hem de siyasi bakımdan Çar Rusya'sının Kafkasya'daki çıkarlarını iyileşmeyecek biçimde zedeleyebileceğini söylüyordu. Batılı sermayenin Azerbaycan'a akın etmesi siyasi ve stratejik açıdan bölgenin Rusya adına

20

kaybedilmesi anlamına geliyordu. Rus burjuvası ve Ruslaştırma politikasının geleceğinden endişe duyan Çar idaresinin bazı memurları, Batı kültür ve anlayışının hakim olması halinde, avuçları içinde hissettiği Kafkas'ın giderek elinden çıkacağından tedirgin idi. Petrollü topraklar tam sömürge ile yarı sömürge politikası izleyen iki yabancı arasında bulunuyordu.

Rus yönetim kadroları arasında fikir ayrılıkları, taslak müzekelerinde gayet ilgi çekiciydi. Toprak ve Emlak bakanlığının hazırladığı taslak, İçişleri bakanı D. A. Tolstoy ve Kafkas Mülkü İdare Baş reisi A. M. Dondukov Korsakov, olumlu kanaat bildirirek, yabancılara petrollü topraklarda mülkiyet verilmemesini istedi. Rusya Maliye bakanı İ. A. Vışnegradsky, ülkenin mali çıkarlarını göz önüne alarak 3 Mart 1988 tarihli mektubunda kanun taslağına itiraz etti. Bakan, siyasi tavır sergileyen Rus politikacılarını uyararak '' Petrol zenginliğinden doğru ve başarılı biçimde yararlanılması için büyük sermaye gereklidir.Yeterli sermaye yok iken böyle bir kanun kabul edilemez. '' diyordu. Bakana göre, ekonomik çıkarların yanı sıra siyasi açıdanda Batılı yatırımcıların sıkıştırılması, mülkiyet haklarının sınırlandırılması nihayet Azerbaycan'dan çıkartılması zararlı bir girişimdi. Azerbaycan'ın yerli Rus Burjuvası ve Ruslaştırma politikasının geleceği hiçte tehdit altında değildi. Bilakis Batılı yatırımcılar sayesinde güvente altında idi. Ayrıca yabancılara karşı girişilecek sınırlandırma operasyonu dünya borsasında kötü etki yapacak ve Rusya ile Batı ülkeleri arasındaki ilişkiler bozulacaktı.

1888-1889 yıllarında Çar Rusya'sının maliyeleştirilmesinde Paris bankeri Rotchild'in rolü dikkate alınırsa, Maliye bakanının temkinli tavrı daha iyi anlaşılır. Bakan, Batılı petrol şirketlerin ' kesin biçimde ' sınırlama vaktinin henüz gelmediğine dikkat çekiyor, taslaktaki sert önlemlerin yerine geçici olarak sıkı kontrol mekanizmasının getirilmesini teklif ediyordu. Buna göre, petrollü toprakları elde etmek isteyen Batılılar, İçişleri , Maliye Bakanlığı ile Kafkas Valiliğinden ' olur ' aldıktan sonra Toprak ve Emlak Bakanlığında izin alması zorunlu kılınmalıydı. Vışnegradsky, takiyye yapılmasını daha sert önlemlerin ertelenmesi gerektiğini tavsiye ediyordu. Maliye bakanının delilleri, diğer yetkililerin tavırlarına etki etti.

Kafkas valisi, Toprak ve Emlak bakanına 31 Mayıs 1888'de gönderdiği mektupda, söz konusu taslağın şartlarının yumuşatılmasını ve ilk dönemde Batılıların petrol sanayisine yapacakları yatırımları, Maliye bakanının teklif ettiği biçimde sınırlandırmanın mümkün olabileceğini yazıyordu. Ancak, önlemlerin gecikmeden alınması için harakete geçilmeliydi. Devlet Toprak ve Emlak bakanlığı tüm teklifleri dinledikten sonra Bakanlar Kurulu'na 24 Agustos 1888'de yeni proje sundu. Bu taslakta'da Nobel ve Rotchild tarafından büyük toprak arazilerinin tekelleştirildiği vurgulanarak, yabancıların mülkiyet hakları elde etmesinin sınırlandırmanın ertelenmesinin doğru olmadığı savunuluyordu. Devlet toprak ve Emlak bakanı M. N. Ostrovsky, Maliye bakanının endişelerini haklı bulmuyor, sorunun petrol sanayisine yatırımda değil, petrol nakil yollarında ve bu tür ticareti yapanlarda yaşanacağını iddia ediyordu. Bu şirketler sınırlandırma kapsamı dışında tutulacaktı, asıl sınırlama mülkiyet edinenlere uygulanmalıydı.

Ostrovsky, siyasi yönden Batılı petrolcülerin tamamen köşe sıkıştırılmaması düşüncesinde Maliye bakanının görüşleri paylaşıyor ve onun teklifini yerinde buluyordu. Bu teklife göre, Kafkaslarda petrollü arazileri satın almak veya kiralamak isteyen yabancı şirketler önce İçişleri , Maliye Bakanlığı ve Kafkas Valiliğinden ' olur ' alacak, daha sonra gerekli izni Devlet Toprak ve Emlak bakanlığı verecekti. Böylelikle Batı sermayesinin hukuklarının sınırlandırılmasıyla ilgili kanun taslağı, Maliye bakanının etkisiyle ciddi değişikliklere uğradı.3 Haziran 1892'de petrol madenleriyle ilgili kanunun 5. maddesine yerleştirilen izin prosüdürü, bürokratik engeller ortaya çıkarsada, daha sonraki yıllarda Batı sermayesininin akışında görülen hızlanma, Rus kanunun o dönemde gerçekleştirilme imkanı bulmadığını , engellemelerin başarıya ulaşamadığını gösteriyor. Buna rağmen bu kanun Rusya Bakanlar Kurulu'nda uzun süre tartışma konusu oldu. 1887-1892 yılları arasında 5 yıl sürmesine karşın Batı sermayesinin Azerbaycan'ın petrol-sanayisine dahil olma şartları oldukça yumuşak bir sınırlama ile kanunlaşmış oldu. Zaten mevcut kanunda yapılan değişikliklerin pratikte hiç bir etki göstermediği görüldü.

90. yılların ikinci yarısından itibaren Batılı sermayenin Azeri petrol sanayisine akını arttı. Bu dönemde Rus özel sektörünün azlığı, hatta hemen hemen hiç olmaması, yabancı yatırımın Rusya'ya nüfuz etmesine, yerleşmesine zemin hazırladı. Batılılar Çar idarecileri ve bakanlarından gerekli izinleri fazla zorlukla karşılaşmadan alabiliyorlardı. Hazineyi doldurmak için Çar yönetimi, petrollü toprakları bile açık

21

artırma ile satışa çıkardı. Ancak hükümetin bu politikaları özellikle Kafkas valiliği ve idarecilerinde rahatsızlığa yol açtı. Nisan 1897'da Kafkas valisi, Devlet toprak ve Emlak bakanlığına yazdığı mektupda, yabancı petrol şirketlerine sık sık izinler verilmesi yüzünden, yabancılara getirilen sınırlandırma kanununun delindiğini ve hiç bir öneminin kalmadığını belirtiyordu. Kafkas valisi Glotsin, yabancı petrolcülere keşfedilmiş petrol yataklarının satılması yerine, yeni yataklarda araştırma yapmalarına izin verme yoluna gidilmesiyle petrol sanayisinin gelişeceğine dikkat çekiyordu.

İki yıl sonra vali, tutumunu biraz daha sertleştirirek, petrol alanında faaliyet göstermek isteyen şirketler kurulurken, onların yönetim kurullarında Hıristiyan Rus milliyetinde olanlardan bulundurulmasını şart olarak ileri sürülmesini teklif etti. Azerbaycan gibi strajetik ve jeopolitik bir mekanı kimseye vermek istemeyen Rusya, sadece Batılı yabancıları değil, yerli Azerbaycanlılarında petrol üretimiyle uğraşmaması, zenğinleşmemesi için elinden geleni yapıyordu. Petrolün sadece Rus kontrolünde olmasına çalışanlar bunu sadece devletlerinin çıkarları için değil, kendi şahsi kazançlarından dolayı istiyorlardı. Pek çok başvurudan sonra Çarın fermanı ile Mart 1898'de özel bir müşavere yapılması kararlaştırıldı. Bu toplantıda Devlet Toprak ve Emlak bakanı A. Yermolov'un teklifiyle Bakü petrol madenlerinin işletilmesiyle ilgili durumu gündeme getirdi. Petrol alanlarının ihalesiz istifadeye sunulması; Batılıların petrol madenlerini ele geçirmesi tartışıldı ve daha önce kabul edilen kanun gereği petrol şirketlerinin Rus uyruklu ortaklar edinmemesi halinde mülklerinin devlet tarafından el konulması teklif edildi.

Rusya iki arada bir derede kalmıştı. Batılıların faaliyetini tamamen yasak edemediği gibi kontrolü ele geçirme girişimleri de başarılı olamıyordu. Rusya'dan petrol ve yan ürünlerinin ihracının gelişmesi için Batılı petrolcülerin Azeri petrolüne yatırım yapmasını şart gören Rusya Maliye Bakanı S. Y. Vitte, bu ticaretden Rusya'nın karlı çıktığını belirtiyordu. Toplantı sonucunda, Batılı petrolcülerin zararlı olmadığı gibi, mevcudiyetlerinin elzem olduğu kararına varıldı. 3 Haziran 1898'da alınan kararla yabancıların Kafkas'daki petrol madenlerinde ferdi ve şirket olarak yatırım yapmasında eski kuralların geçerliliğini korumasında uzlaşıldı.1 Mayıs 1899'da Rus imperatoru bu kararı onayladı. Böylece Rus yatırımcılarla Batılılar arasındaki petrol-hukuk savaşı, geçici olarak Batılıların lehine sonuçlandı. Özellikle İngiliz sermayesinin Azeri petrolüne akını ve yüksek petrol teknolojisinin transferi sayesinde Bakü 20. yüzyıl başlarında dünyanın en büyük petrol sanayi merkezlerinden birine çevrildi.

22

2. BÖLÜM

1. DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ ve SONRASI KURTLARIN LEŞ SAVAŞI

Birinci Dünya Savaşı başlamadan önce, İngilizler Bakü petrollerinde büyük hisselere sahip olmuşlardı. Shell şirketinin kurucusu Marcus Samunel'de ilk petrol yatırımını 1890'da Azerbaycan'a yapmıştı. Royal Dutch/Shell'in patronu Henry Deterding, Samuel'in Bakü petrollerine dolaylı yönden sahip olmuştu. Marcus ile Deterding ortak rakipleri Standart Oil'e karşı birlikte haraket ediyordu. Marcus ve Deterding, 20. yüzyılı sarsacak petrol imperatorluğunun temelini bu küçük Kafkas ülkesinde atıyordu. Petrol taşımacılığında ve pazarlanmasında Deterding'le Marcus ortaktı. Deterding, Bakü petrol piyasasına Avrupa'nın meşhur bankeri Yahudi asıllı Rotchild ile 1912'de yaptığı ortaklık anlaşmasının ardından, onun Bakü petrollerindeki gücüne de uzandı. Rotchild, Deterding'in desteğiyle kısa süre de Bakü petrolleri üzerinde mühim hisseler satın aldı. 1912'ye kadar petrol hisseleri Rotchild'in gözükmesine karşın, aslında bu hisseler Deterding'in idi. Bu tarihte hisseler resmen asıl sahibine devredildi, ama Rotchild'de bir nevi Deterding'in ortağı olarak kaldı. Bundan sonra Deterding, Rus şirketlerinden Koninlijke'ye ait şirketi tasfiye ederek hisselerini artırdı. Maykop ve Grozni petrollerine Deterding yatırımlar yaparak Rus petrolü üzerindeki gücünü de artırıyordu.

Savaşı müteakip İngilizlerin Enzeli üzerinden Yarbay Destervil komutasında Bakü'yü işgali nedeniyle ürken petrol hissesi sahipleri, karanlık görünen istikbal endişesi ile hisselerini yok pahasına elden çıkarıyor, Deterding'in adamlarıda bunları topluyordu. İngilizler sadece bir ay Bakü'de kalmıştı. Ancak Bakü'de mühim hisselere sahip Mantaşeff ve Liyanozof şirketlerinin elinde bulunanan hisse senedlerinin büyük kısmını, Deterding, yine değerinden aşağı bir fiyata satın alıyordu. Aynı yıl içinde Deterding, sadece Shell adını kullanarak Kuzey Kafkasya'daki Nikopol-Morinpol petrol sahalarını da satın aldı. Bu suretle Bakü petrol sahasını Kuzeyden Güneye ve Doğudan Batıya içine alan bir daire çiziyor ve bu petrollerin hemen hemen yüzde 90'ına sahip çıkıyordu. Deterding, petrolü yapılacak bir boru hattı ile Batum'a ulaştırmak istiyordu. Standart Oil tröstünün patronu Yahudi asıllı Rockfeller Bakü 'de petrol hisseleri satın almakta geç kalmıştı. İki Yahudi petrol kralı, kafalarını Bakü kazanının içine sokunca kızılca kıyamet kopacaktı.

ALMAN ve İNGİLİZLERİN PETROL HEVESİ

Azeri petrol zengini Zeynel Abidin Tağıyev, Birinci Dünya savaşının ilan edildiği gün Almanya'da ailesiyle istirahat ediyordu. Derhal Berlin'e gelen Tağıyev'e Alman bankasındaki 100 bin Manat parası bloke edildiği söylendi; bu nedenle Tağıyev ülkesine dönemiyordu. Almanya, Rus tebalarını yakalayarak esir kamplarına gönderiyordu. Tağıyev, tek çare olarak Osmanlı Büyükelçisi' nden yardım istedi. Türk Büyükelçi'nin direkt Alman Kayzeri II. Wilhem'a başvurusu sonucu petrol milyoneri Tağıyev ve ailesinin Bakü'ye dönüşü için izin , gemi ve koruyucu verildi.

Gence ve Gedebey kentlerinde daha 19. asrın ortalarından itibaren , bakır, altın ve gümüş çıkartan meşhur Alman sanayicisi Siemens kardeşlerin mevcudiyeti ve petrol zengini Bakü'nün önemi, II. Wilhem'in Tağıyev ailesine ayrıcalık tanımasına yol açmıştı. Bu izinde şüphesiz Osmanlı Büyükelçisinin nüfuzu da rol oynuyordu. Tağıyev, gemiyle 35 Rus, Ermeni, Gürcü ve Yahudi topluluğunu da Bakü'ye götürerek esir olmaktan kurtardı. O dönemde Rus ve İngiliz işbirliği sözkonusu idi. Almanya'nın, gelecekle bambaşka planları vardı. Bakü'nün tükenmez petrol zenginliğini ele geçirmek, Kafkas'ın madenlerini ülkelerine taşımak, İran, Ortadoğu , Uzak Doğu ve Hindistan'a Bakü üzerinden yol açmak istiyordu.

Birinci Dünya Harbi'nde Romanya petrollerinden yararlanan Almanya'nın gözü Bakü petrollerindeydi. Almanlar Romen petrollerini yeniden işletmeye koyuldukları sırada, General Ludendorff, gözlerini daha büyük bir ödüle dikmişti. Bu ödül Bakü petrolleri idi. Savaş sırasında artık petrole muhtaç savaş aletlerini çalıştırmak için ne kadar çok petrole ihtiyacı olduğunu kavramıştı. Almanya, Osmanlı İmperatorluğu ile müttefik olarak dört cephe üzerinde ölüm kalım savaşı yapıyordu.

23

İşte bu sırada Rusya'da Kerensky'nin başlattığı Sosyal Demokrat İhtilali, kısa bir süre sonra Lenin'in Petrograd'a gelmesi ile Bolşevik ihtilali şeklinde gelişmiş ve ve 17 Ekim 1917'de Rusya'ya Komünistler hakim olmuştu. Çarlık İdaresi yıkılmış yerine Karl Marks'ın fikirlerini gerçekleştirmek amacıyla Proleter bir idare kurulmuştu. Almanlar Ruslarla Brest Litovsk muahedesini yaparken , Bakü petrollerini ele geçirmeyi hedefleyen kendi lehlerine gizli bir maddeyi ekletmeyi de unutmamışlardı. Gizli protokol maddesine göre, Almanlar ihtilal sonucu iç karışıklıklarla çalkalanan Rusya'yı rahat bırakacak, Ruslarda Kafkaslar üzerindeki Alman ilerleyişine gözyumacaktı. Ayrıca Almanlar, alacakları Bakü petrollerine karşılık bölgeye ilerleyen Türk kuvvetlerini durdurma teklifinde bulundular. Ruslar bu teklifden çok hoşnut olmuştu. Lenin bu olayı şu sözleriyle tanımlar: "Teklifi gayet tabi kabul ettik."

Öte yandan o günlerde Bolşeviklerin ileri gelenlerinden biri olarak sahnede beliren Joseph Stalin, kenti kontrolü altında tutan Bolşevik Bakü Komünü'ne telgrag çekerek isteği uymasını ve yerine getirmesini emrediyordu. Ancak yerel Bolşevikler bu emre uyacak psikolojide değildi. Stalin'e şu yanıtı verdiler: " Ne zaferde ne yenilgide Alman çapulculara alın terimizle ürettiğimiz petrolden bir damla vermeyeceğiz. "

Almanya bu anlaşmadan yararlanarak Rusya'nın da izniyle Mayıs 1918'de Von Kress kumandasında 3000 kişilik bir birlikle Karadenizde'ki Poti limanına Türk dostlarına hiç haber vermeden çıkarma yapmıştı. Bu birlik aynı tarihlerde Kafkas İslam Ordusu komutanı Nuri Paşa'nın Batum üzerinden Azerbaycan'a ilerleyişini de engelliyordu. Bakü'de Ermeni Şamuyan önderliğinde Azeri Türklerine katledilmesini önlemeye çalışan Türk ordusu bu nedenle Nahçıvan üzerinden Gence-Bakü güzergahına haraket etmek zorunda kalmıştı. Berlin'den gelen isteklere yan çizen Türk birlikleri petrol bölgelerine ilerlediler. Ağustos başlarında petrol üreten toprakları ele geçirmelerine karşın, Bakü'de yaşamakta olan Rus ve Ermeniler İngilizlerden yardım istiyordu. 1918 Ağustos ortalarında İran yoluyla ilerleyen küçük bir birlikle İngiliz ordusu Bakü'ye kurtarmak ve ' düşmanı ' petrollerden uzat tutmak için olaya müdahale ediyordu. Askeri birlik gerektiğinde Romanya'da uygulanmış olan planın aynısını uygulamak ve, " Bakü pompalama istasyonunu, boru hattını ve petrol rezervlerini tahrip etmekle" yükümlüydü.

28 Mayıs 1918'de Gence'de Mehmet Emin Resulzade'nin banisi olduğu Müsavat hükümeti Fethelihan Foyinski başbakanlığında genç Azerbaycan'ın bağımsızlığını ilan ediyordu. Bakü Ermenilerin elinde idi. Şamuyan Bakü, Şamahı ve Guba'da 30 bine yakın Türkü katletmişti. Bu arada Ruslar, Almanların Bakü'yü almasına ses çıkarmamayı, ancak elde ettikleri petrol sahalarından hisse vermelerini zımmen kabul etmiş görünüyordu. Almanlar, petrol yüzünden kader birliği ettikleri Türkleri arkadan vurmuştu. Almanlar Batum ardından Bakü'yü de işgal etmekten çekinmedi. Ancak Sadrazam Yakup Şevki Paşa'nın Almanya nezdinde yaptığı sert müdahele netice vermiş, Alman birliği her iki şehri terke mecbur olmuştu. Osmanlıyı uçuruma sürekleyen Enver Paşa'nın kardeşi Nuri Paşa komutasındaki 15 bin kişilik Kafkas İslam Ordusu'nun Bakü'de bağımsız Azerbaycan'ı kurmasını ve bunu korumasını istiyordu.

Enver paşa Bakü merkezli Türkistan destekli bir mücadele başlatmak istiyor, Azerbaycan'dan çok şeyler umuyordu. Bu arada Nuri Paşa Nahçıvan-Karabağ hattından Gence'ye ulaşmış Kürdemir-Göyçay-Şamahı savaşlarında Ermeni Taşnak çetecilere ve Rus işbirlikçilerine hakettikleri dersi vermiş, ama 1100 Mehmetçikte şehit olmuştu. Bu galibiyetle Azerbaycan'ın bağımsızlığı perçinlenmiş, Ermeni çeteciler temizleyen kurtarıcı , Nuri Paşa'ya 15 Eylül 1918'de Bakü'ye şaşalı bir karşılama töreni düzenlenmişti. Tağıyev, Musa Nağıyev gibi petrol zenginleri ve tüm halk Nuri Paşa'yı bir kurtarıcı olarak layık olduğu biçimde ağırlamıştı. Nuri Paşa, hükümetde azınlık konumunda olan Müsavatçılar ile gittikçe ağırlıkları artan Bolşevik taraftarları arasında dengeyi çok iyi ayarlamaya çalışıyordu. Bir yandanda ülkede asayişi sağlıyordu. Ancak bu sırada imzalanan Mondros Mütarakesinde yer alan şartlar üzerine İstanbul'dan derhal Bakü'yü boşaltmalarına dair talimat geldi. Nuri Paşa, bir süre bu emre uymayarak zaman kazanmaya çalıştı. Ancak İngiliz diplomatları İstanbul'a ültimatom vermiş, Bakü'nün hemen Osmanlı askerinden arındırılmasını istiyordu. Nuri Paşa, İstanbul'dan gelen ikinci sert emir üzerine ne yapacağını şaşırdı. Ancak Ankara'dan Mustafa Kemal'in ve Erzurum'dan Kazım Karabekir'in gönderdiği telgraflarda da ' geri dön ' yönünde talimatlar birleşince çaresiz Bakü'yü gözü arkada kalarak terketti. Azerbaycan kara altının başına açtığı kara kaderiyle başbaşa kalmıştı.

İşte bu sıralarda Şubat 1918'de, Türk kuvvetleri bölgeden çekilirken, sözde Bakü'de yaşayan Ermeni

24

ve Rusların yardım talebiyle İngilizler Bakü'ye girdiler. İran'da bulunan İngiliz kuvvetlerinden bir birlik Yarbay Destervill kumandasında 40 vasıta ile Enzeli üzerinden Bakü'yü işgal etti. Osmanlı ve Rusya, bu tarihte ne İngilizlerle ne de petrolle uğraşacak durumda değildi. Osmanlı son savleti ile yine de yardım elini uzatmış, ancak imzalanan barış anlaşmaları uyarınca eli kolu bağlanmıştı. Aslında İngilizleri bu yola sevkeden petrol nazımı Deterding idi. İngiliz ordularını petrol emelleri için kullanıyor ve bunu Londra'ya İngiliz dış politikasının çıkarları ile eşgüdüm gösteriyordu. Bu arada 26 Bakü komiseri olarak bilinen, daha sonra Sovyet döneminde milli kahraman haline getirilen yerel Bolşeviklerde bu sırada idam edilmişti. Hazar Denizi'nin 140 mil doğusuna götürülen 26 Bakü komiserinin 24'ü Ermeni sadece ikisi Azeri Türkü idi. Aralarından bir kaçı kaçmayı başarmıştı. Bunlardan biri de Ermeni Anastas Mikoyan adlı bir gençti. Mikonyan nasılsa yolunu bulacak Moskova'ya giderek durumu Lenin'e anlatacaktı. Kritik bir dönemeçte Bakü petrollerinden yoksun bırakılmak Almanya için büyük bir darbeydi. Almanya'nın petrolle çalışan savaş endüstrisinin sadece iki aylık petrolü kalmıştı.

Bu arada dünya konjonktüründeki dengelerde Azerbaycan'ın aleyhine çevrilmişti. Standart Oil tröstünün baskısı altında bulunan ABD Başkanı Harding, Bakü petrollerinin yüzde 90'ının İngilizlerin eline geçmesinden dolayı Azerbaycan'ın bağımsızlığını tanımayacağını açıklıyordu! Bakü petrolünü tamamen ele geçirmede kararlı olan İngilizler ise kukla bir Bakü yönetimli ile güya bağımsızlıktan yana tavır koyuyordu. Böylece Rus zulmünden kurtularak müstakil devlet olmak isteyen Azerbaycan'ın yanı sıra Gürcistan'ın bağımsızlık girişimi o tarihlerde İngilizlerden sonra ikinci büyük güç olan ABD'den veto yedi. Harding'in bizzat verdiği emirle Rusya'da Bolşevik kuvvetleri ile mücadele eden General Denikin nezdindeki Amerikan temsilcisi Amiral M.Cully, Denikin'e 23 Kasım 1920'de bir muhtıra vererek Azerbaycan devletini tanımayacaklarını kati suretle bildirdi. İngiltre'nin bu karardan 9 ay önce Azerbaycan ve Gürcistan'ı tanımasına inat ABD, Rusya'ya şirin gözükmeye çalışıyordu.

Bolşevik ihtilali, iç savaşa yol açmış, günde binlerce insan öldürülüyor; Rus ve yerli aristokratların malikhaneleri, çiftlikleri, sarayları, konakları yağmalanıyordu. Proleter Kızılorduya karşı birlikte mücadele eden Çar taraftarları ve Rus aristokratları çetin harpler veriyordu. Bu arada Bakü'de de Zeynelabidin Tağıyev'in tüm mülküne el konmuş, sarayları konakları yağmalanmış, petrol zengini Tağıyev, her geçen gün zenginliğinden kan kaybediyordu. Bakü'yü İngiliz askerlerine işgal ettiren Sir Henry Deterding, bir yandan Azerbaycan'ın bağımsızlığını destekleyerek Rusya ile Azerbaycan arasında Gürcistan'ı tampon devlet olarak petrolün güvenliği için diriltirken, öbür yandan Bolşeviklerin kuyusunu kazıyordu. Deterding, Rusların birbirine düşmesinden yararlanarak Kızılorduya karşı Çar generalleri Kolçakoff, Donikin ve Vrangel'i umutsuz savaşlarında yenileceklerini bile bile desteklemişti. İngilizler, yine atik davranarak bu tarihlerde ağır haraket eden Amerikalılara ait Standart Oil'in Bakü'de Nobel kardeşlerden almaya çalıştığı yatakları da bir nevi işgal etmişti.

Osmanlı, Mondros Mütarekesi ile savaş yenilgisini kabul etmişti. Ancak savaşın ve barış anlaşmalarının mimarı İngilizler, Ruslar kendilerine gelmeden, rejimlerini oturtmadan Uluslararası Petrol Konferansı toplayarak , petrol yatakları işgalleri altında iken petrol meselesini halletmek istiyordu. Ayrıca İngilizler 40 yıldır ABD ile sürdürdükleri petrol savaşında, üstünlüklerini bu konferans ile teyit ettirmeye gayret ediyordu. Petrol nehirleri üzerinde cereyan eden savaştan karlı çıkan ve kara bela petrolle çalışan ağır savaş aletlerini hizmete sokan İngiltere, dünya petrol hakimiyetini tescil ettirmek için sabırsızlanıyordu.21 Kasım 1918'de toplanan konferansda, konferans üyelerine verdiği ziyafette İngiltre'nin müteveffa Dışişleri Bakanı Lord Gürzon , '' Müttefikler nihai zafere Petrol Dalgaları üzerinde geldiler. '' diyordu. Savaş sonunda İngiliz Avam Kamarasında petrol müzakeresi yapılıyordu. Petrol baronu Deterding'in müzakerelere gönderdiği Royal-Shell Grubu Yönetim Kurulu üyesi Eg. Prettymann sözleri arasında şu itirafda bulundu: '' Almanya, Avusturya-Macaristan ve Osmanlı İmperatorluğu ile imza olan mütareke sayesinde tüm dünyada üretilen petrolün yüzde 50'si bilfiil İngilizlere geçti. Artık Büyük Britanya'nın bir petrol imperatorluğu haline geldiğini iftiharla söylemek isterim.''

Dünya haritası yeniden çiziliyordu. Fakat Rusya'da devam eden iç harbin ve İngilizlerin tahrik ettiği ulusçu ayaklanmaların haritada tadilatlar yapacağını İngilizler bile hesap edememişti. Bolşevikler, Rus Çarı Aleksandr ve ailesini katlederek bir devri sona erdirmişler, iç savaş sırasında Çar kuvvetlerine destek

25

verdiğini bildikleri İngiletre ve ABD'nin Moskova temsilciliklerine birer nota vermişlerdi. İngilizler fırsatdan istifade ederek karışıklık sırasında sadece Bakü petrollerine değil Türkistan petrollerine de el atmışlardı. Rusya, söz konusu nota ile yabancıların resmi ve gayri resmi tebalarını ve askeri güçlerini çekmesini istiyor, çetecilere yardımdan vazgeçmeleri için uyarıyordu. İngiliz ve Amerikalılar Rusya'nın bu ikazı üzerine Rusya'nın iç işlerine bilvasıta yaptıkları müdahaleleri durdurdular ve tüm vatandaşlarını çektiler. Yalnız İngilizler, Yarbay Destervill'in işgali altında bulundurduğu Bakü'den, yani petrol sahalarından daha bir müddet çıkmak istemediler. İngilizler petrol bölgelerinden çekilmekle beraber, petrol haklarından kolay vazgeçmediler. Petrol güvencesi almak için Ruslardan uluslararası konferans sözü aldılar. İngilizler, Bakü petrollerini ele geçirmek için askerleri ile gelmişlerdi. Ancak evdeki hesap çarşıya uymadı. Bolşevikler güçlenince İngilizler, petrol uğrunda bir savaşı daha gözle alamayarak bölgeyi terke mecbur oldular.

BAY YÜZDE BEŞ

Mezopotamya'da bulunan petrolün önemini kavrayan İngilizler, entrikaları ile Almanya'ya karşı mücadele ederken İngiltere hükümeti, 1912'de hiç beklenmedik bir oyuncuyu farketmişti. Petrol diplomasisi tarihine ' bay yüzde beş ' olarak geçecek bu oyuncu Ermeni kökenli Osmanlı vatandaşı Kaluste Gülbekyan'dan başkası değildi. Irak petrolleri için kurulan Türkiye Petrol Şirketi, Deutsche Bank'ın bölgedeki petrol imtiyazlarını devralmıştı. Petrol hisselerinin yarısını devralan şirketin kuruluşunu milyoner Ermeni Gülbekyan yüzde beş komisyon alarak sağlamıştı. Birazda daha derin araştırma yapıldığında Gülbekyan'ın Türk Milli Bankası'nda yüzde 30 hissesi olduğu ve bunu sakladığı ortaya çıktı. Bankadaki yüzde 30'luk hisse petrol şirketindeki yüzde 15'lik hisse anlamına geliyordu.

Bu Gülbekyan kimdi? Gülbekyan, petrolle uğraşan bir ailenin ikinci kuşağıydı. Varlıklı bir Ermeni petrolcü ve banker olan babası servetini Osmanlı İmperatorluğu'na Rus gazyağı ithal etme yoluyla edinmişti. Bu çabalarından dolayı Sultan tarafından ödüllendirilerek Karadeniz kıyısında bir kente vali atanmıştı. Londra'da King's College'de maden mühendisliğini eğitimi gören Gülbekyan tezini petrol mühendisliği teknolojisi üzerine hazırladı. Babası Klauste'yi aile gelirinin çoğunluğunun geldiği Bakü'ye gönderdi. Petrol işi ile ilk defa burada tanışan Gülbekyan adeta büyülenmişti. Gülbekyan, Bakü'de petrol fışkırmasına tanık olmuştu. Bakü'den Türkiye'ye dönerken dostlarına tekrar geleceğini söylüyordu; ama bir daha hiç dönemedi. Gülbekyan Rus petrolü hakkında yazılarını bir kitapda toplayarak yayınlıyor ve Osmanlı sultanı'nın dikkatini çekiyordu.

Sultan, Gülbekyan'dan Orta Doğu petrolü konusunda bir araştırma yapmasını istedi. Bölgeye hiç gitmeden Alman demiryolu mühendislerinin hazırladığı raporları kullanarak Sultan'a rapor sunan Gülbekyan, bundan sonra 60 yıl sürecek ömründe artık kendini tamemen bu konuya adayacağını bilemezdi. İstanbul'daki günlerini halı ticareti ile geçiren Gülbekyan aslında fazla başarılı bir esnaf hiç olamadı. Gülbekyan'ın asıl işi istihbarat toplamaktı. Her zaman yanında kendisi için casusluk yapacak kişiler bulundururdu. Kesinlikle hiç bir zaman kimseye itimaz etmezdi. 1896 yılında Gülbekyan vapurla Mısır'a kaçmıştı. Mısırda çok nüfuzlu iki Bakülü Ermeni petrol milyonere ile tanışmış, onların gözüne girmişti. Bu Nubar paşaydı. Bu tanışıklık sayesinde Gülbekyan Londra'da Bakü petrollerinin satış temsilciliğini kazanmıştı. Londra'da Samuel kardeşler ve Henry Deterding ile tanıştı onlara kendini kabul ettirip ittifak kurdu. Gülbekyan'ın oğlu olan Nubar bu ittifak konusunda daha sonra şunları yazmıştı : " Babam ve Deterding yirmi yılı aşkın bir süre gayet iyi anlaşan çok yakın iki dosttu. Acaba bu yirmi yıl içinde babam mı Deterding'i kullanmıştı, yoksa Deterding mi babamı ? Bunu kimse bilemez. Ancak yanıtı ne olursa olsun aralarındaki ilişkinin her ikisi içinde hem kişisel açıdan, hem de genel olarak Hollanda kraliyet /Shell Grubu açısından son derece verimli olduğu bir gerçektir. Gülbekyan Shell'e yeni angajmanları ve öncelikle re müktesap haklar getiriyor ve mali işlerini düzenliyordu."

1907 yılında Samuel kardeşleri kendi yönetimi altında İstanbul'da bir büro açmaya ikna etmişti. Türk hükümetine müşavirlik yapan Gülbekyan, ayrıca Türkiye'nin Paris ve Londra sefaretlerinin mali müşavirliklerini yapıyordu. Türk Milli Bankasında pay sahibiydi. Tüm bu özelliklerini kullanarak rakip İngiliz ve Alman yatırımcılara daha sonra da Royal/Shell yatırımını Türkiye Petrol Şirketine bağlamayı

26

başardı. İngilizler, bu şirketin D'Arcy'a ait Anglo-Pers Şirketi ile ibrleşmesi için baskı yapıyordu. En sonunda İngiliz ve Almanlar birleşme stratejisinde anlaştılar. 19 Mayıs 1914 Dışişleri Bakanlığı anlaşmasına göre Anglo-Pers yüzde 50 hisse almış, yüzde 25'şer hisse ise Shell ile Deustche Bank arasında paylaştırılmıştı. Ancak arada Gülbekyan vardı onunda memnun edilmesi gerekiyordu. Shell ve Anglo-Pers kendi hisselerinden yüzde 2.5'u Gülbekyan'a ' bağış ' adı altında vererek sorunu çözümlüyordu. Gülbekyan, oy yüzdesine göre yönetimde hak sahibi olmayacak ancak tüm parasal gelirlerden yararlanacaktı. İşte ' Bay yüzde beş ' lakabı böyle doğmuştu. O günden sonra da Gülbekyan bu lakapla anılacaktı. Onyıllar devam eden rekabet sona ermişti.

28 Haziran 1914 tarihinde verilen diplomatik notayla Osmanlı Sadrazamı, Mezopotamya imtiyazının yeni kurulmuş olan Türkiye Petrol Şirketi'ne verileceğini resmen vaat ediyordu. Ne yazık ki bu tarih Avusturya Arşidükü Franz Ferdinand'ın Saraybosna'da uğradığı suikasta rastlar. Bu itibarla da birinci dünya savaşını başlatan ilk kurşunun atıldığı tarihtir. Zamanlama böyle gelişince bir soru cevapsız kalmıştı. İmtiyaz gerçekten verilmiş miydi, yoksa verileceğine dair bağlayıcı olmayan bir sözden ibaret mi kalmıştı ? O gün için savaş Anglo-Cermen işbirliğine son veriyordu. Bu durum Türkiye petrol Şirketi'ni de etkiliyordu.Savaş sonrası dağılan Osmanlı ve ardından kurulan Türkiye cumhuriyeti sürecinde petrol hak hesabı henüz görülmemişti. 1922'de toplanan taraflar Irak petrolünden kimin ne kadar pay alacağı konusunda anlaşamıyordu. Ağustos 1921'de Irak tahtına Kral Faysal geçiriliyordu. Deterding ile Gülbekyan'ın arası 1920'lerden sonra Irak petrol paylaşımındakı kıskançlıklar nedeniyle bozulmuştu. Bu kopmadan sonra Standart Oil'in New Jersey Başkanı Walter Teagle'de Irak'taki paylaşım mücadelesine ortak olmuştu. Gülbekyan, yüzde beşlik hakkı için ham petrol değil nakit para istiyordu. Bu nedenle paylaşım işi bir türlü bitirilemiyordu. Irak petrolünün miktarı konusunda yapılan araştırmalar hiç bir bölgenin bu kadar petrol zengini olmadığını gösteriyordu. Bu yöndeki raporlar Amerikalılara harakete geçirdi.Bu arada İngilizler Kuzey Irak (Musul-Kerkük) petrol yataklarını 1916'da yaptıkları Sykes-Picot anlaşması ile Fransızlar'a bırakmışlardı. İngilizler Bağdat'a girdikten sonra stratejilerini değiştirip Musul-Kerkük petrol yataklarının ele geçirilmesine yönlendiler. Ateşkes anlaşması imzalanır imzalanmaz Musul'a saldırıp ele geçirmişler ve yeni bir askeri statü yaratıp Musul-Kerkük petrolleri ile ilgili olarak Fransızlar'a karşı avantaj sağlamışlardı. Fransızlar bu oldu bittiyi sindirememişlerdi.

Kuzey Irak petrolleri üzerine çıkmak üzere olan kavgalarını ancak ABD Başkanı Widrow Wilson önleyebilmiş ve tarafları yatıştırmıştı. Sonunda 1920' de yapılan gizli San Remo Anlaşması ile Fransızlar Musul-Kerkük petrol haklarini İngilizler'e kendilerine Turkish Petroleum Company'deki 25% Alman hisselerinin verilmesi kaydıyla devretmişlerdi. İlginçtir ki bütün bu kavgalar henüz bir gallon bile petrol çıkarılmadan verilmekteydi. Fransızlar petroldeki İngiliz hakimiyetinden rahatsız oldukları, Irak'taki haklarını kendileri işleyebilmek için 1924'te Compagnie Francaise des Petroles ismindeki petrol şirketlerini kurmuşlardı. ABD hükümeti ve Amerikan petrol şirketleri kendilerinin İngiliz-Fransız uzlaşmaları ile Irak petrollerinden tamamen uzaklaştırılmasından çok rahatsızdı. Amerikan hükümeti petrol şirketlerinin baskısıyla İngiliz-Fransız ortak hareketleri eski moda emperyalist davranışlar olarak niteleyip kınamışlardı. Daha da ileri gitmişler ve ABD Dışişleri Bakanlığı Hukuk Danışmanı Allen Dulles bir memorandum yazarak Turkish Petroleum Company (TPC) nin parçalanmış Osmanlı İmparatorluğu ile yaptığı petrol hakları anlaşmasının geçersiz olduğunu ve ABD'nin bunu tanımayacağını söylemişti. İngilizler ABD'den gelen baskıya boyun eğip onlara da adil bir pay vermeye razı olmuşlardı. Görüşmeler sonunda Amerikan Konsorsiyumuna da TPC içinde 25%'in altında bir pay verilmişti.

Kerkük'te 1927'de ilk olarak petrolü bulan İngiliz uzman D'Arcy yaşamını fakirlik içinde bitirirken bütün bu olayların merkezine İngiliz hükümeti tarafından, bu bölgeyi ve insanlarını çok iyi bildiğinden, aracı (deal maker) olarak sokulan (sonradan İngiliz vatandaşı olan) Calouste Sarkis Gulbenkian kısa zamanda dünyanın en zengin insanı oluvermişti. Bütün çatışmalar ve anlaşmalar sonunda Irak petrolleri eşit 23.75% paylarla British Petroleum, Royal Dutch Shell, Compagnie Francaise des Petroles, Amerikan Petrol Şirketleri Konsorsiyumu ve de 5% Calouste Sarkis Gulbenkian hisseleri olarak paylaşılmıştı.

İngiliz istihbaratının girişimiyle Şeyh Sait isyanı çıkartılarak Ankara köşe sıkıştırılıyordu. Türk milli misakının sınırları içinde yer alan Musul ve Kerkük kopartılırken Türkiye sesini çıkartamayacak kadar kaos

27

içinde olmalıydı. Orta Doğu haritası yeniden çiziliyordu. Tarihe ' Kızıl hat ' olarak geçen Orta Doğu'daki ülkelerin İran ve Kuveyt dışında petrole göre sınırlarını belirleyen anlaşma 31 Temmuz 1928'de imzalanıyordu. Sözleşmeye göre, Hollanda kraliyet/Shell, Anglo-Pers ve Fransız şirketinin her biri petrolün yüzde 23.7'sini alıyordu. Amerikan çıkarlarını korumak için kurulan Yakındoğuyu Geliştirme Şirketi'de aynı oranda pay almıştı. Askıdaki tek konu Gülbekyan meselesiydi. Gülbekyan'ın yüzde beşi sözleşmeye göre petrol olarak ödeniyor, ancak petrolü derhal Fransız şirketine satabiliyordu. Gülbekyan parasına kavuşmuştu. Türkiye Petrol Şirketi'nin bölgede petrol arama ve çıkartmaya yetkili kılan özveri maddesi ise şirketlerin petrolün sadece kendilerinin çıkartabileceği maddesi ile yok ediliyordu. Gülbekyan, anlaşma imzalanırken eline bir kırmızı kalem alıyor, Orta Doğu haritasının başına geçiyor ve kırmızı çizgilerle sınırları çiziyordu. Bu çizilen sınır İngiltere ve Fransa Dışişleri Bakanlıkları'nın petrole göre belirlediği ' kırmızı sınır ' idi. Kızıl hat anlaşması Gülbekyan'ın zaferi idi. Türkiye'nin ise petrolden mahrum bırakıldığını, Musul ve Kerkük'ü kaybettiğini simgeliyordu. Türkiye Petrol Şirketi'nin adı daha sonra Irak Petrol Şirketi olarak değiştirilecek Irak petrolündeki Türk izleri silinecekti.

AMERİKALILARA İNGİLİZ OYUNU

İngiltere, Bakü petrollerinde Amerikalılara unutmayacakları bir kazık atmıştı. İngilizler,Rusya ile işbirliği yaparak Bakü petrolleri üzerindeki haklarını gizli olarak 1926'ya kadar sürdürdü. Amerikan şirketlerini usta bir oyunla safdışı eden İngilizleri ise Ruslar, daha sonra Bakü petrollerinde müthiş bir kazık atarak Amerikalıların intikamını aldı! Asıl kazık yiyen ise şüphesiz bağımsızlığını kaybederek köle muamelesi gören Azeri Türkleriydi. Royal/Shell'in patronu Deterding, Rusya'yı uluslararası bir konferans toplanması için ikna etmiş, konferansın 10 Nisan 1922'de Cenova'da toplanması kararlaştırılmıştı. Konferansın resmen ilan edilen maksadı, harbden yeni çıkmış ve iktisadi durumu berbat olan Avrupa milletlerini kalkındırma olarak gösterilmiş ise de, asıl müzakeler madalyonun öbür yüzünde Bakü petrolleri imtiyazı işi idi. Ve bu çok gizli tutuluyordu. Konferansa Bakü petrolleri üzerinde hakka sahip 160 şirketin temsilcisinin çağrılması ne demekti ? Asıl paylaşım ise petrol hisselerini toplayan iki tröst arasında cereyan ediyordu.

Konferansın, Birinci Dünya Harbi öncesinde kızışan Royal Dutch/Shell- Standart Oil tröstlerinin mücadelesi şeklinde nihayetleneceği aşikardı. Nitekim Standart Oil, konferansdan iki gün önce Nobel kardeşlerle Bakü petrol hisseleri üzerinde daha geçen yaz aylarında bir anlaşma imzalandığını açıklıyordu. A.S. Bedford, Nobel kardeşlerin elinde bulunan aksiyonların yüzde 51'inin Standart Oil'de olduğunuresmen duyuruyordu. Bedford,Deterding'e savaş ilan ediyor, üstelik ABD hükümeti adına konuşarak Bakü petrolleri üzerinde Sovyetler ile herhangi bir hükümet veya şirket arasında yapılan anlaşmayı asla tanımayacaklarını ilan ediyordu. Bu açıklamalar konferans katılımcılarını şok etti. Asıl önemli olanı bu beyanat Azerbaycan ve Gürcistan'ın bağımsızlığını kaybettiğinin göstergesi idi. Azeri milliyetçiler, İngiliz delegasyonuna tepki telgrafları çekerek, tarihi baba yurdları üzerinde oynanan oyunu protesto ediyordu. İngiliz Başbakanı Lloyd Georg ve Rus Dışişleri Bakanı Çiçerin , bu protestolar üzerine iyice asabileşmişti. Fakat asıl tedirgin olan, Cenova'da konferans yapılırken, perde arkasında Londra'da Bakü petrollerini masaya yatırmak için Bolşeviklerin selahiyet verdiği Rusya'nın Londra Büyükelçisi Krasin Yoldaş ile Henry Deterding idi. Aslında müzakere edilen Azerbaycan'ı kimin ne derece sömüreceği idi. Petrol nehirleri cesametinde oluşan kan nehirlerinde Azerilerin istiklal ve hürriyet aşkları boğuluyordu. Petrol memleketi üzerinde, uzun süren Moskof boyunduruğundan sonra 28 Mayıs 1918'de devlet kuran Azeri Türkleri hiç önemsenmiyordu. Cenova konferansı genç Azerbaycan devletinin ipinin çekildiği bir toplantı idi. Zaten bu konferanstan yaklaşık iki yıl önce, sözde Azeri Bolşeviklerin daveti üzerine 27 Nisan 1920'de Kirov komutasında Rus Kızılordusu, ülkeyi işgal etmiş ve Bolşevik Azerbaycan'ı kurulmuştu. Hatta Bolşevik Azerbaycan'ının ilk ve son Büyükelçisi İbrahim Abilov'u Ankara'ya atanmıştı. Bolşevik Azerbaycan'ın Devlet Başkanı Neriman Nerimanov'da Rus heyetinden ayrı olarak Cenova konferansına katılıyordu.

Konferansda Birinci Dünya Harbinden sonra bağımsızlık kazanmış Azerilere istiklal vermek fikri değil, Bolşevik Azerbaycan'ından büyük petrol tröstlerini arkalarında gizleyen devletlerin, ne koparabileceği,

28

petrol hisse ve gelirlerin taksimi, nasıl bölüşecekleri masaya yatırılıyordu. Konferans masasında, İngiliz Başbakanı Georg'un arkasındaki Deterding ve ABD Roma Büyükelçisi'nin arkasında duran Standart Oil'in Genel Müdürü A.S. Bedford hemen sırıtıyordu. Genç T.B.M.M.'den konferansa Celaleddin Arif bey çağrılmıştı. Konferans, hırslı delegelerin çetin bir mücadelesi şeklinde geçti. Konferans yapılırken Londra'daKrasin ile Deterding arasında gizli kapılar arasında müzakereler yapıldığı haberi ortalığı karıştırdı. Bu arada Deterding, güvendiği adamlarından biri olan Albay Boyle'u Bakü petrolleri konusunda İngiltre'nin ve şirketin yetkilisi olarak görevlendirmişti.

Ruslar, Ameirikalılar ile İngilizler arasındaki rekabetden yararlanmak için iyi bir plan yaparak konferansa gelmişti. Sovyetlerin Londra büyükelçisi Krasin, Sovyetlerin büyük devletlere Bakü petrol arazisi üzerinde üçer bin hektarlık bir petrol imtiyazı vermeye hazır olduğunu konferansın ikinci gününde açıkladı. Oysa Sovyet heyet azalarından Litvinof , Çarlık Rusya'sının borçları, İngiltre-Fransa'nın Rusya'daki emlaklarına tasfiye için 99 yıllık bir imtiyaz anlaşmasını önermesine karşın, bunu reddederek, Sovyetlerin iki yüzlü bir politika izlediğinin işaretlerini veriyordu. Lloyr Georg, 99 yıllık imtiyaz verilmezse buna tekabül eden iki milyar altıyüz milyon sterlinin tazminat olarak verilmesini sinirli bir eda ile verilmesini talep eden ikinci önerisini gündeme getirdi. Buna karşılık Rusya'nın içişlerine karışılmaması gerektiğinin altını çizen Litvinof, İngiltre'nin Bolşevik karşıtı güçleri destekleyerek Sovyetleri beş milyar Sterlin zarar uğrattığını vurgulayarak İngilizleri kendi silahları ile vurdu. Litvinof, İngiliz başbakanının tazminat talibi üzerine uğradıkları zararın ödenmesi için tonferansa resmen teklif sunarak, İngilizleri fena faka bastırmıştı. Rus delegasyonunu Amerikalılar örgütlüyordu, İngilizler bu beklenmedik öneri karşısında deliye dönmüştü. İngilizler, Fransa, Belçika ve İtalya delegegasyonundan destek bulmaya çalışsada bu konuda Almanların bir oyunu nedeniyle hüsrana uğramıştı.

Almanlar konferans öncesi Rapallo'da imza edilen gizli anlaşma ile Fransa ve Belçika'nın konferansı baltalaması konusunda anlaşmışlardı. Fransa ve Belçika'nın İngilizlerin karşısında yer almasının bir nedenide ABD'nin konferans öncesi bu ülkelere verdiği kredilerin tasfiyesini istemesiydi. Konferansda konuşulan tek şey petrol haline gelmiş, konferansın tıkanması için Fransa ve Belçika'nın çabaları sonuç vermişti. Fransa bu girişimi ile Bakü petrolleri üzerinde Standart Oil'den daha fazla hisse sahibi olmasına karşın, hisselerini tehlikeye atıyordu. Fransa, Bakü'deki petrol sahalarına 70 milyon, Belçika 21 milyon İngiltre ise 172 milyon Sterlin sermaye yatırmıştı. Fransa ve Belçika'nın Standart'ın himayesinde İngiltre'ye cephe alması, İngiliz başbakanı George'u kızdırdı, ama yapacağı hiçbirşey yoktu, çıkmaza sokulan petrol paylaşımına boyun eğdi. Ama Deterding'in boyun eğmeye niyeti yoktu.

Konferans sonunda kabul edilen memarandum Sovyetlerin kabul edebileceği yumuşak bir ilsan ile yazılmıştı. Memarandum'da yer alan mülk sahipleri ile ilgili şu kısım daha sonra Amerikalıları şok edecekti. Bu bölümde : '' Malikler, Bolşeviklerin nasyonalizmi ilan etmelerinden evvel Rusya'da emvam sahipleri çolan fertler veya fertlerden müteşekkil grublardır.'' deniliyordu. Boşşevik İktisadi azasından Büyükelçi Krasin bu maddeyi şöyle izah ediyordu : '' Sovyet hükümeti Bakü petrol sahalarının dörte birinin kayıtsız şartsız sahibi olmalıdır. Dörtte üçü ise, dörde bölünmek suretiyle İngiltre-Fransa, ABD ve Belçika'ya eşit biçimde verilmelidir. Ecnebi tebaası olan mülk sahipleri de gözden uzak tutulmamalıdır. Büyük mülk sahipleri oluşturulacak konsorsiyumda yer almalıdır. Mülk sahipleri Bolşevizmin hakim olduğu 1918 öncesine aitdir.''

Standart Oil'e İngilizler mükemmel bir oyun oynamıştı. Çünkü Standart Nobel kardeşlerden petrol hisselerini 1920'de almıştı, Nobel kardeşlerin önceki haklarıda ortadan kaldırılmıştı. İngilizler, zaten petrol hisselerinin çoğnu satın almıştı, böylelikle diğer ülkelerin tümü Bakü petrollerinden tasfiye edilmiş oluyordu. İngilizler mizanseni hazırlarken, istikbalde Rusların da bir gün onları atlatabileceğini akıllarına getirmemişlerdi. Amerikalılar gibi Fransız ve Belçikalılarda, petrol hisselerini 1918'den sonra aldıkları için kurulacak konsorsiyumda iştirak haklarını kaybediyorlardı. Ancak Fransa Cumhurbaşkanı Puankare Paris'ten Cenova'ya memarandum'un imzalanmaması için talimat gönderdi. Belçika ve ABD'de sert tepki gösterdi. Amerikan Dışişleri, Amerikan vatandaşlarının hak ve hukuklarını müdafa prensibinden taviz vermeyeceğini haykırıyor, açıkca tehdit ediliyordu.

29

Konferans allak bullak olmuş, İngiliz ve Ruslar şaşkına dönmüştü. Avam kamarası Başbakan George'u topa tuttu. Amerikan hükümetinin aldığı sert karar kendisini gösterdi. Kısa müddet sonra Ruslar, Bakü petrollerini millileştirdiklerini ilan ettiler. Böylece Avrupa devletleri gibi ABD'de bu petrollerden mahrum kaldı. Konferansdan tek karlı çıkan Ruslar olmuştu. Deterding, Cenova konferansının intikamını Standart Oil'den ABD'de aldı. Standart'ın Amerika piyasasında sıkıştırılmış, en önemlisi ABD Başkanı Harding'in nazarında itibarının sıfıra indirilmesinde etkili olmuştu.. Bir yıl sonra Harding Standart'dan sıyrılmış, Standart'a karşı çıkmış, bir iddiaya bu durum şüpheli addedilen ölümünü de hazırlamıştı. Harding'in eşi kocasını Standart Oil'un öldürtüğünü ileri sürmüş, petrol cinayetlerine bir ABD başkanıda eklenmişti!

Deterding, Fransa'da Rotchild ailesini kullanarak Fransa ve Belçika'nın katılımıyla yeni bir konferans düzenlenmesi için girişimde bulundu. İngiliz başbakan George, resmen devletlerarası temaslara başladı. İngilizler, ne olursa olsun Bolşevikler güçlenmeden petrol meselesini bitirmet istiyordu. George, Lahey'de toplanacak bu konferansa Versay anlaşmasını imza edenleri davet edecekti. Bunların zarasında yenilen Almanya ve Bolşevik hükümetide dahildi. İngilzler, Bolşeviklere, yeni rejimi Avrupa'ya tanıtma vaadiyle ikna etmişlerdi. Başbakan George, konferansın amacını gayet açık şekilde şöyle izah ediyordu : '' İngiltere Bolşevik rejimini Avrupa'ya tanıttır. Ancak Bolşevik idareside Bakü petrolleri üserinde imtiyaz sahibi olan herkese haklarını teslim etmelidir. '' Böylelikle Rotchild'in himmetiyle Lahey Konferansının 15 Hasiran 1922'de toplanmasına karar verildi. Konferansa Sevr muahedesini imzalamış devletlerin hepsi katılmıştı.

İleride Sovyetlerin Dışişleri bakanı olacak Maksim Litvinof, konferansa Batılı devletlerin Rusya'ya yapacağı mali yardıma karşılık Bakü petrolleri üzerinde hat tanıyacaklarına dair bir öneri ile geldi. Ancak bütün mülk sahiplerinin haklarının iadesi prdensibi kabul edilmiyordu. Eşhasa ait mülkler Sovyet devletinin eline geçmeliydi. Bu öneriyle Nosel kardeşlerden pay alan Standart Oil ister istemez tasfiye oluyordu. Litvinof, 1918'den önce petrolz imtiyazı almış tek bir tröstle muhatap olmak istediklerini ifade ediyordu. Bu teklif Standart Oil'i çileden çıkardı. Rus heyeti, hangi sahaların bu çerçeve içine girdiğini gösteren bir haritayı ve karar suretini bile basında neşretmişlerdi. Bu durum konferansı tehlikele soktu. Ruslar hazırlıklı gelmişti, hemen yeni bir öneri sunarak, '' Rusya'ya vaki imtiyaz taleplerinin önceden moskova'da tetkik edilmesi. bundan sonra muvafık görülen şirket ve tröstlere imtiyaz verileceğini '' ortaya attı. Yeni teklifler konferansı ikiye böldü.

Lahey'de mücadele sürerken İngiltre Dışişleri Batanlığı'nın evrak mahzenlerinde Sovyetlerin Londra Büyükelçisi Yoldaş Krasin, Deterding ile bir anlaşmaya imza attı. Buna göre İngilizler üç yıl boyunca Bakü petrollerinin alıcısı olmak şartıyla Rusya'ya içinde bulunduğu mali krizden kurtarmaya söz veriyor , buna karşılık Bakü petrolleri imtiyazını alıyordu. İki tarafta memnundu. Deterding zaten satıcısı olduğuBakü petrollerini üç yıl boyunca satın alma hakkını çalıyor ve Standart Oil'i tamamen diskalifiye ediyordu. Lahey'de ingiliz diplolamatı Lloyd Brlam, mülklerin iade edilmesini estediklerini belirterek Avrupalıları aldatıyor, esasen ise çifte bahis oynuyor, çifte kazanıyordu. İngilizler , ayrıca Polonya ile Bolşevik rejimini anlaşmayı imzalamaya mecbur ediyordu. Henüz yeni doğmuş Rus rejimini , İngilizlerin silah ve lojistik destek sağladıkları Polonyalıların tarafından kolayca yıkabileceği korkusu Rusları, Bakü petrolleri konusunda taviz vermeye zorluyordu.

Nitekim Polonya'nın istiklalinin temsilcisi Mareşal Pilsudsky, bir vuruşta Bolşevik ordusunu dağıtmış, Moskova'ya doğru yürüyordu. Bolşevizm doğmadan ölürken, bir mucize oldu. İngiltre Dışişleri Bakanı Lord Gürzon, Polonya ordularının durmasını için Mareşal Pilsudsky'e adeta emir gönderdi. Tarihe Gürzon hattı diye geçen çizgide Polanya ordularının durması talep ediliyordu. Polonyalılar çaresizce bu talimata uydular. İngilizler, Bakü petrollerinde imtiyaz alarak Standart'ı yenmek bahasına Bolşevikzmi himeye etmiş, 20 yüzyılın yüzkarası komünizmin insanlığın başına bela olmasına dolaylı olarak izin vermişlerdi. İngilizler, aslında bu haraketi sadece Bakü petrolleri için değil, dünya petrol imperatorluklarını perçinlemek için yapmışlardı. ABD'nin karşısına Bolşevik Rusya'sı çıkartılmalıydı.

Ruslar, kendilerini Polanya çizmesinden kurtaran İngiltre'ye, perde arkasındaki Deterding'e minnetdarlık borcunu ödemek için Bakü petrollerinde imtiyaz haklarını tek bir tröste dağıtması için vereceğini basına sızdırıyordu. Deterding, İngiliz diplomasisini kullanarak Sovyetler'i kurtarmış bir

30

kahraman edasıyla rejimin kendisini hiçbir zaman gözardı etmeyeceğine inanıyordu. Deterding, Fransa ve Belçika'ya teklif göttürerek petrol hisseleri baki kalmak şartıyla bir konsorsiyum kurulmasını öneriyordu. Ancak konferansa çağrılmayan ABD, o yıllarda Avrupa ülkelerine açtığı 21 milyar dolar tutarındaki krediye şantaj aracı olarak kullanarak yine bu ülkelerin Deterding'e boyun eğmesini engelledi. 20 Temmuz 1922'de resmen Rus delege Litvinof tarafından sunulan Deterding’in bu önerisine cevap verlmeleri için üç günlük süre öngörülmesine rağmen konferansa sürpriz biçimde ertesi gün son verildi. Bu kararda ABD'nin Fransa ve Belçika'ya yaptığı baskılar rol oynamıştı. Bir uluslar arası konferansda daha Deterding'e Rockfeller iyi bir ders vermişti. Gerçi Deterding, Krasin ile yaptığı anlaşma gereği Sovyet petrolü adıyla Bakü petrolünü üç yıllığına alacaktı, ama bu tüm Bakü petrollerine hakim olması anlamına gelmiyordu. Bu konferansdan çıkan sonuç, Shell grubu da dahiy Bakü petrollei üzerinde hak sahiib olan şirketler bunu unutmalıydı. Ruslarda , Deterding'de Amerikalılara ateş püsküyordu. Standart Oil, Rusya'dan hiç bir şekilde petrol alınmayacağına ilişkin bir karar çıkartarak, Sovyetlere bir ders vermek istiyordu. Ancak Deterding'in Ruslarla anlaşarak üç yıl Bakü petrolü pazarlayacağı Bakü petrolü pazarlayacağını henüz bilmiyordu. Deterding, Orta Doğu ve Uzak Doğu'da petrol üretimin kısarak Avrupa piyasalarını Bakü petrolü ile doyurmaya başladı. Bakü'de Deterding'inde hissesi olan Neft Sendikası'ın 1924-1925 yıllarında ürettiği 80 milyon ton petrolün 34 milyon tonu İngiltere'ye, 8.5 milyon tonu Fransa, 14 milyon tonu İtalya, 5 milyon tonu Belçika ve diğer Avrupa ülkelerine Deterding aracılığıyla satılmıştı.

İngilizlerin Avrupa piyasasına Ruslara bırakmış gözükerek Standar Oil'i milyonlarca dolar zarar ettirmiş, konferansların intikamını Rockfeller'den almıştı. İngilizlerin, Bakü petrollerinin Avrupa piyasalarında satılmasına müsamaha ve menfaatlerini Deterding'e vermesi 1926 yılına kadar sürdü. Ruslar, su tarihden sonra artık Deterding'e verdikleri hisseyi ödemeyeceklerini bildirdiler. Rusya artık ne Polanya'dan ne herhangi bir dış tehditden korkuyordu. İç savaştan yakasını sıyırmış, yeni rejimin estirdiği terör havası isyan ihtimalini tamamen ortadan kaldırmıştı. Bu karar Deterdin'i şoke etti. ABD ve Rockfeller de bu kararında Sovyetleri destekledi. 1926 yılı ve 1927'nin Nisan ayına kadar Deterding, dünyanın dört bir yanındaki yüzlerce gazetesi ile Sovyetler aleyhine amansız bir kampanya başlattı. Rusların kurduğu rejik güven kaybına uğradı. Ama kararlıydılar. Deterding'in 15 ay süren medyatik savaşı durdurmasının tek sebebi Irak petrolleri idi. Musul petrollerini genç Türkiye'nin elinden bir dalavareç çevirerek alıveren Deterding, 1927 yılında yeni Irak devleti ile 75 yıllık bir imtiyaz anlaşması imza ediyordu.Deterding, Bakü petrol sahalarında kaybettiğinden daha fazlasını ve sağlamını Irak'ta bulmuştu Deterding'in hedef tüm Arap petrolü idi.

Bu arada Deterding'un Ruslara karşı açttığı savaşı bitirmesinden dört ay sonra Standart Oil ile Neft ( Petrol) Sendikası birbiri ile yakınlaşma sonucu 22 Nisan 1927’de aralarında bir anlaşma imzalanmıştı. Yapılan 5 yıllık anlaşmaya göre Ruslar Standart Of New York'a her yıl 100 bin ton petrol verecekti. Ruslar sattıkları petrolü kendi vasıtaları ile sevkedeceklerdi. Petrolü, İstanbul, Portsaid ve Kolombo limanlarında teslim edeceklerdi. İlk petrol sevk edilir edilmez Deterding, kontrolü altındaki medyayı harakete geçerdi. Sovyetlerin sattğı petrolün Avrupalılardan gaspedilmiş Bakü sahalarından elde edildiğini ileri sürüyorlardı. Başkasınının malına tecavüzü düpedüz hırsızlık olarak lanse eden Deterding, Standard Of New York'u kötü duruma düşürmüştü. Bakü petrol sahası üzerinde hakkı bulunan tüm şirketler bu kampanyaya katılarak Standart aleyhine birleştiler. Standart Oil ve Amerikan sermayesi tüm Avrupa pazarı ve dünylada büyük darbe yedi. Bundan sonra da Standart grubu ile Shell grubu pek çok defa karşı karşıya geldi. Azerbaycan'ın bağımsızlığına malolan bu petrol çekişmesi, Azerbaycan Meclisi’nin Sovyetler Birliği’nden ayrılma kararı aldığı 18 Ekim 1991'e kadar sürecek Rus zulmünü de beraberinde getirmiş, bu toprakların gerçek sahibinin servetine sahip çıkması için 70 yıl gerekmiştir.

3.BÖLÜM

31

SOVYETLER VE SONRASINDA KURTLARIN PETROL AVLARI

Hazar Bölgesi’ndeki petrol ve doğal gaz kaynaklarının keşfi ve bölge halkı tarafından kullanımının tarihçesi, milattan önceki devirlere rastlasa da, denizden petrol, ilk defa XVI. Yüzyılda çıkarılmıştır. Yani bölgedeki enerji kaynaklarının varlığı, çağlar öncesinden beri bilinmekte ve kullanılmaktadır. Bakü'de 2600 yıldır insanların yanan suyun değerini bildikleri ve insan yaşamının olmadığı Hazar Bölgesi’nde elde edilen petrolle ateşler yakıldığı belirtilmektedir. Hatta petrol, Arapların kullandığı meşhur Rum ateşinin elementlerinden birisiydi (İşler, 1999: 55-56). Bakû’nün yerleşik bulunduğu Abşeron Yarımadası’ndaki petrol çıkarımına ilişkin olarak, ilk gerçekçi bilgiler, 7. ve 8. yüzyıla kadar dayanmaktadır. Bu dönemde petrolün, çok ilkel ve doğal yollarla elde edildiği kaynaklarda belirtilmektedir (Nevruzov, 2003: 13). Marco POLO, “Seyahatler” adlı kitabında, 1271–1273 tarihlerinde ziyaret ettiği Kuzey İran’ı anlatırken, neftin, Bakü’de o zamanın koşullarına göre ticarî olarak işletilmekte olduğundan bahsetmiş ve Bakü’deki bu ticaretin büyüklüğünden ne kadar etkilenmiş olduğunu kayda geçmiştir (İşler, 1999: 56). Bakü’de üretilen petrol, doğal olarak ticari gelişimi de beraberinde getirmiş ve doğudan batıya, kuzeyden güneye Bakü’nün çevresine kadar uzanmıştı. Büyük kaplarla yüklü deve kervanları, Bakü'de elde edilen petrolü uzun yıllar diğer ülkelere taşıdılar. Talebin artışı ile birlikte yeni petrol arama sahaları açılmıştır. O dönemde, kuyuların en eskileri elle kazılmıştır. Tarihi bilgilere göre, Abşeron'da 1594 yılında 35 metre derinliği olan birinci basit kuyu kazılmıştır. 1806 yılında Abşeron Yarımadası’nda 50 tane olan petrol kuyusu sayısı 1821 yılında 120 olmuştur. 19. Yüzyılın sonunda Bakü’nün adı, dünya çapında siyah altın başkenti olarak yayılmıştı. Bu bölgede ilk petrol kuyusu 1847'de Bibi Eybat petrol bölgesinde, Rus mühendis Semenov tarafından sondajdanmıştır (Nevruzov, 2003: 13).

Azerbaycan sahillerinde petrolün aktif bir şekilde üretilmesi ve dünya piyasalarına sürülmesiyle 19. Yüzyılda Batılı petrolcülerinin akınına uğrayan bölge, 1900’lü yılların başında tek başına dünya petrol tüketiminin yarısını karşılamaktaydı. Hazar Denizi’nin Sovyetler Birliği’nin işgaline uğramasından sonra, ilk petrol 1922’de Azerbaycan kıyılarında Bibi Heybet bölgesindeki İliç Körfezinde çıkarıldı. Ancak Hazar’da asıl petrol macerası, 7 Kasım 1949’da, Azerbaycan’ın “neft taşları” yatağının işletime açılmasıyla başladı (Gouliev, 1997: 37). Yeni keşfedilen bu yataklarla Hazar’da en büyük üretici konumunda olan Azerbaycan, 1986 yılına kadar SSCB’nin ürettiği petrolün % 60’ını tek başına karşılamıştır (Ogan, 2004: 2 ve Aras, 2001: 21). Son zamanlarda Rusya Federasyonu, İran, Kazakistan ve Türkmenistan’ın kendi ulusal sektörlerinde petrol ve doğal gaz arama çalışmalarına hız verdikleri gözlenmektedir.

Azerbaycan, Sovyetler Birliği'ne katılmadan önce yalnıız Balahanı, Sabuncu- Ramana, Bibiheybet, Surahanı, Binegedi, Ateşgah ve Artyom yataklarından petrol çıkarılıyordu. Sovyet döneminde Puta, Garaçuhur, Zığ , Lökbatan, Buzovna- Meştaga, Garadağ, Zire petrol ve gaz yatakları işletmeye sunuldu. Azerbaycan'ın 26 Nisan 1920'de işgal eden Kızılordu'nun içinde Lenin tarafından Azerbaycan Petrol Sanayii'nin başına getirilmiş AleksandrSerebrovski'de bulunuyordu. Geniş yetkilerle atanan Serebovski, 2 gün içinde Bakü petrolünün Rusya'ya taşınmasını başlattı. 16 Mayıs'a kadar 5.3 milyon ton Bakü petrolü taşıınmıştı. Lenin, İngilizlerin Bakü petrolünü ellerinden almasına fena halde bozulmuş, petrolsüz demiryolu ve sanayiinin kurulamayacağını anlamıştı.

28 Mayıs 1918'de bağımsızlığımı ilan eden Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin tanınıp tanınmayacağı uzun zaman tartışılmıştı. Bakü petrolü Rus sanayisinin candamarı idi. İşgal bu tartışmaları bitirmişti. Ancak Azerbaycan'ın petrol sanayiisinde sorunlar mevcutdu. Bakü bir petrol mezarlığına dönmüştü. Tüm depo ve ambarlar hatta Petrol donanma gemileri bile petrolle dolup taşmıştı. Petrol teknolojisi eskimiş, 1913'de 45 bin işçi çalışırken bu rakam Eylül 1920'de 25 bine inmişti. Bakü'nün elden ele geçmesi yüzünden mühendisler ve kalifiye işçiler Bakü'yü terketmiş. sanayi felç olmuştu. Lenin, petrol konusunda Azerbaycan'a bazı tavizler verilmesi gerektiğine inanıyordu. Bu konuda bir karar tasarısı hazırlatan Lenin, 1 Şubat 1921'de Halk Komiserleri Sovyet'inde bu tasarıyı geçirdi. Buna göre Bakü ve Grozni petrolleri için kiralama yoluna giderek, petrolün dış pazarlara pazarlanması planlanıyordu. Bu nedenle Serebovski, İstanbul'a giderek Bakü petrolüne müşteriler buldu. İstanbul'dan ucuz yiyicek ve giyim

32

eşyalarına karşılık petrol takası yapılacaktı. Bundan dolayı 1925'de Grozni-Bakü-Batum petrol boru hattı açıldı. Bu hatdan petrol nakli 1934'e kadar Rus menfaatleri için sürecekti.

Eylül 1921'de Azerbaycan Petrol Komitesi, Azerneft şirketine dönüştürülmüş, Türkiye üzerinden Almanya, Fransa, Hollanda, Belçika, İpnanya ve İtalya'ya petrol satıyordu. Serebovski, İstanbul'a geldiğinde siyasi faaliyetlerdede bulundu. Lenin'in izniyle İstanbul'da bulunan Brangel Ordusu'na bağlı askerler arasında propaganda yaparak bazılarını Bakü petrol sahasında çalışma şartıyla Bakü'ye döndürdü. En az iki yıl petrol işinde çalışan 5 binden fazla asker, daha sonra anlaşmaları bitince İstanbul'a dönmeyerek, Bakü'de yaşamayı tercih etti. Bakü'ye petrol ticaretinde serbestlik vermesi Lenin'i Moskova'da zor duruma düşürüyordu. Bakü petrol ihracatını 1925'de 1 milyon 650 bin tona çıkararak 1921'e göre beşe katladı.

1922'de Balahanı, Sabuncu ve Zagatala'da yeni petrol yatakları bulunmuştu. Aynıı yıl kurulan ve halen Bakü'de faaliyet gösteren '' Leytenant Şimit '' adlı fabrika, 1925'de önemli petrol aletleri üretmeye başladı. Böylece Azerbaycan'ın petrol sanayiisinde yenileşme dönemine girildi. 1921'de yılda 2 milyon 400 bin ton petrol üretilirken, 1925'de 4 milyon 600 bin ton petrol üretilmeye başlandı. Petrol üretimi, 1941'de en yüksek seviyeye 23 milyon tona ulaştırıldı. Bu rakamlar evveller Sovyetlerin yüzde 90 petrol ihtiyacını karşılarken daha sonra yüzde 71,5'lere kadar geriledi. 2. dünya savaşında Sovyetlerin petrol üretim hacmi olan 35 milyon tondan 23-24 milyon tonuna Azerbaycan veriyordu. Petrole talebin sürekli artış göstermesi Bakü'ye petrol ve gaz ilimlerinin merkezine çevirdi. Sovyetlerin pek çok petrol uzmanı Bakü'den yetiştiği gibi, üçüncü dünya ülkelerinden gelen öğrencilerde Azerbaycan Petrol akademisinde yüksek öğrenim görüyor, master veya doktora yapıyordu.

1950-1960 yıllarında Azeri bilim adamları bölgedeki petrol ve gaz rezervlerinin tahmin edilenin çok üstünde olduğunu isbat ettiler. Aşağı Kür yaylasında Kurovdağ, Mışovdağ, Karabağlı ve denizde; Neft Taşları, Kum adası, Cenup gibi yataklar keşf edilip istifadeye sunuldu. Jeoteknotik açıdanda yapılan tesbitler sonucu, Bahar, Sengecal-deniz, bulla ve güneşli'de rezevlerin olduğu ortaya çıkarıldı. Azerbaycan Sovyetler Birliği'ne dahil olduktan sonra yöneten liderlerden yerli ve yabancı asıllı olanların hepsi merkezi idarenin bir dediğini iki etmiyordu. 60'lı yıllardan itibaren hızlı bir yükselişe geçen Haydar Aliyev 1969'da Komünist Parti Birinci Sekteri olduğunda 46 yaşında idi. Tarih 14 Temmuz 1969'u gösteriyordu. Azerbaycan'da bu dönemden itibaren bir sanayi devrimi başlatan Aliyev, iki petrol rafinerisinin Bakü'de kurulmasını sağlamakla kalmadı, petrol yan ürünleri nin işlendiği ve petrol teçhizatının yapıldığı dev bir petrol sanayisi kurdurdu. Azerbaycan'ın yıllık petrol üretimi 14 milyon ton iken rafinerilerin kapasitesi 28-30 milyon tondu; diğer ülkelerden petrol alınıp işleniyordu. Ayrıca petrol makina sanayisinin ürünleri Sovyet ülkeleri ihtiyacının yüzde 70'ini karşılıyordu.

1966-1970 arasındaki döneme göre petrol üretimi 27.1 milyon tona ulaşmıştı ki, bu rakam en yüksek üretim yapılan 1941'deki rakamdan 3.5 milyon ton fazlaydı. 70. yıllarda petrol sanayisi hızlı bir gelişme grafiği çizdi. 1982'de Aliyev'in Moskova'da polütbüro üyesi olarak üst düzey göreve yükselmesi, Azerbaycan için bir dönem noktası oldu. Rusya'ın Azerbaycan'dan mümkün mertebe az petrol taşıması, rezervlerin düşük gösterilmesi, Azerbaycan'ın bugün sahibi olduğu bakir petrol alanlarını kaptırmaması açısından faydalı oldu.Aliyev'in bu politikası sonucu, Ruslar , '' 60 yılda 1 milyar ton petrol çektik, kuruttuk '' diye başka petrol sahalarına yöneliyordu. Hazar'da daha pek çok yatak bulunmasına karşın 1980'lerden sonra izlenen politika gereği, petrol üretimi bu yataklarda donduruldu. Üretimi sürdürülen yatakların ise tekniki teçhizat ile donatılması ihmal edildiğinden gerekli onarım ve bakım yapılmadığından petrol üretimi tedricen azalmış 1990'de yılda 11-12 milyon tona düşmüştü.

Azerbaycan'ın petrol ve gaz üretiminde düşüş Hazar'daki rezervlerin tükenmesinden değil, Sovyetler'in petrol sanayisi ve politikasında olan değişikliklerden kaynaklanıyordu. Önce Tataristan ve Başkürdistan, daha sonra Batı ve Doğu Sibirya'da petrol rezevlerinin bulunması ve daha ucuza mal edilmesi, Azeri petrolüne olan talebi azalttı. Bakü'de bugün eski ve hantalda olsa büyük bir petrol sanayisi bulunuyordu. Büyük bir sanayi kompleksi haline gelen '' Azerneftdaş '' şirketi, Azerbaycan'ın çeşitli bölgelerinde kurulan 14 fabrikadan oluşuyordu. Bu kuruluşlarda tahminen 20 bin işçi çalışıyordu. En önemli petrol makinelerinden, kuyuların tetkik ve tamiri için kullanılan makinelere kadar 600 çeşit mal üretiliyordu. Sovyetler Birliği'nin dağılması bu fabrikaları olumsuz yönde etkiledi. Eski Sovyetlerde derinlik pompaları,

33

fiskiye armatürleri, ve mancılık tezgahları sadece Bakü'de üretiliyordu. Rusya, bu aletleri Bakü'den almamaya başladı. Halbuki Bakü, merkezi yönetim ve planlamalanın yardımıyla 25 ülkeye bu aletleri satıyordu. Dış ülkelerle geçici anlaşmalar yapan ve bu aletler karşılığında takas yoluyla gıda maddeleri alan merkezi yönetim çökünce , bu fabrikalar müşteri bulamaz hale geldi. Petrol sanayiinde büyük bir bunalım başladı.

Zaten Moskova, Sovyetler dağılmadan Azerbaycan petrol sanayiisine üvey evlat muamelesi yapmaya başlamıştı. Merkezden yapılan yatırımların yüzde 85'inden çoğu Batı Sibirya, Ural ve Volgaboyu petrollerine ayrılmıştı. Azerbaycan'a ise ayrılan yatırım 1990 öncesi her yıl yüzde 15 azalıyordu. 1989'den itibaren petrol üretimi 2.5 milyon ton azalmıştı. Ayrıca Sovyet teknolojisi ile karada 400 metre , denizde ise 200 metre derinliğin ötesinde petrol çıkartılamaması nedeniyle Hazar'da ki Azeri petrol kuyularından verimli yararlanılması mümkün olmamıştı. Azerbaycan'ın bağımsızlığı kazanmasının ardından daha önce keşfedilmiş petrol yatakları üzerinde anlaşmalar yapmak ve konsorsiyumlar kurmak için Bakü'ye gelenler, alt yapının mevcut olmasından dolayı hiç eli boş dönmediler.Yabancı petrol şirketleriyle Azerbaycan Devlet petrol şirketleri arasında petrol yatakları ile ilgili yapılan görüşmeler sonrasında imzalanan protokol ve memarandumlarla petrol şirketlerine öncelikle önceden ellerinde olan rapor ve fizibilite çalışmaları sunuluyordu.

Şöyle bir süreç izleniyordu: Anlaşma uyarınca 3-6 ay veya belirlenen sürede kendi imkanlarını da kullanarak ilgilendikleri petrol yatağı veya bölgesinde araştırma yapan şirketler, bunun içinde ücret ödüyorlar. Rezervler eğer avantajlı ise anlaşma zemin oluşuyordu. Petrolün kalitesi ve bulunduğu derinliğe göre kategorilere ayrılır. A, B, C 1 kategorisindeki petrol rezervleri izin ancak kuyu kazılıp, deneme petrolü çıkartıldıktan sonra rezerv adını alır ve petrolün mevcutluğu kesinleşmiş olurdu. D, E gibi diğer kategorilerde yer alanlar için tahmin tabiri kullanılır. rezerv denemezdi. Tahminler büyük olabilirdi, ancak bunların rezerve dönüşmesi için yapılan araştırmalar kuyu kazmaya dönüşmeliydi.

Karada ve denizde bulunan real yatakların bugüne kadar yüzde 35'i üretilmişti, diğer petrol ülkelerinde bu rakam yüzde 50-55'ı, hatta daha yukarı rakamları buluyordu. Yeni teknolojik imkanlardan yararlanarak halen çalışmakta olan petrol yataklarından Azerbaycan 340 milyon ton petrol daha elde edecekti. 120 yıldır Azerbaycan'da petrol sanayi üsulu ile çıkartılıyor. Bu dönemde 68 petrol va gaz yatağı bulundu ve yerin altından toplam 1 milyar 325 bin ton petrol çıkartıldı. Deniz yataklarından ise çıkartılan petrol hacmi 415 milyon ton, gaz hacmi ise 435 milyar metreküp olmuştu. 70 yılda petrolün fiyatını onun üreticisi ve sahibi değil Azerbaycan değil Moskova tayin etti. Moskova, Azerbaycan'ın bağımsız kazanmasından önce petrolün tonuna 35 Ruble ödüyordu, daha sonra son zamanlarda bu fiyat 65 Rubleye çıkartılmıştı. 1991'in başlarında bu rakam 120 Rubleye ulaştı. Buna karşılık doğalgazın metrekübü 35 Ruble'den 15 Rubleye indirildi. Halbuki petrolün tonu 130 Ruble 78 gepike, gazın 1000 metrekübü ise 115 Rubleye maloluyordu.

1991'de 120 Rubleye 4 kilo et alınıyordu. Moskova, Azeri petrolünü maliyetinden ucuza alıyordu. Üstelik petrol için ödenen para Azerbaycan'a ait fonlarda kalmıyordu. Petrol kuruluşlarının fonları Moskova'da toplanıyordu. Hazarneftgaz birliği'nin 1989'da elde ettiği 180 milyon Ruble gelirin 140 milyon Rublesi ittifak fonlarına gönderilmiş, Azerbaycan fonlarına ise sadece 3 milyon Rublesi aktarılmıştı. Azerbaycan, Moskova fonlarında kalan bu petrol dovizlerinin ülkeleri yararına nasıl döndüğünü bilmiyordu. Nitekim 1990'da Başbakan olan Hasan Hasanov, bu gerçeği, '' Bugüne kadar petrol ihracatımızdan elde edilen gelirin küçük bir kısmı ihtiyaçlarımız için ayrıldı. Moskova'da toplanan dövizin nasıl kullanıldığını bilmiyoruz. Fonlarda Azerbaycan'ın çıkarlarının nasıl korunduğu şüphe altındadır. '' şeklinde ifade ediyordu. Azerbaycan bu tarihte 600 milyon Ruble değerinde olan mal ihracatının yüzde 85' ini petrol, petro-kimya ürünleri ve petrol aletlerinden elde ediyordu.

Azeri halkı, 70 yıl boyunca sömürülen petrollerine yanıyor, hepsinin ağızından ortak biçimde '' bu servettin geliri Azerbaycana'a aktarılsa idi ülkemizin toprak yüzölçümünü 7 cm altın ile kaplamak mümkün olurdu '' sitemleri dökülüyordu. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ( SOCAR ) Sovyet sisteminin ürünü bürokratik hantal bir yapıya sahipti. 1999'da SOCAR, 76 bin petrol işçisine maaşlarını veremiyordu. SOCAR yetkilileri, sorunun Sovyet döneminden kalan ' merkezi idare sistemi 'nden kaynaklandığını,

34

SOCAR'a devlet şirketlerinin 6 trilyon Manat ( yaklaşık 150 milyon ABD doları ) borcunu ödememesinden dolayı personele olan 100 milyar Manatlık ( yaklaşık 250 bin dolar ) maaş ödemesini yapamadıklarını savunuyorlardı. 1998 ve 99 yıllarında petrol fiyatlarındaki düşüş Azeri petrol sanayisini de vurmuştu. Bu konuda Petrolcülerin Haklarını Savunma Komitesi Başkanı Mehdi Mediyev'le Petrol Sendikaları Birliği Başkanı Cevanşir Aliyev arasında sert söz düelloları yaşanıyordı. Azerbaycan'da sendikaların Sovyet sisteminden kalan yapıya göre devlet nezdinde kurulması nedeniyle devletin görüşlerini savunan Cevanşir Aliyev, SOCAR' da personel şişkinliği olduğunu, SOCAR'ın 76 bin personelle yılda 9 milyon ton petrol üretirken, Norveç'in Statoil şirketinin 25 bin işçi ile yılda 50 milyon ton petrol ürettiğine dikkat çekiyordu. Mehdi Mediyev ise personel çıkarmaların keyfi olduğunu belirterek, 1997'de işten çıkartılan 1161 kişinin yerine, 1998'de petrol işinden hiç anlamayan 547 kişinin işe alındığını, maaş ödenmemesinin personel şişkinliği veya petrol fiyatları ile ekonomik krizle hiç bir ilgisinin olmadığını savunuyordu..

HAZAR DENİZ’İNDE PETROL

1980’lerin sonlarında, Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa’da yaşanan yapısal ve ideolojik bunalımlar, bölgede komünizm ve ona bağlı güç ilişkilerinin çökmesine neden olmuş ve birkaç yıl içerisinde bölgedeki jeopolitik görünüm köklü biçimde değişmiştir. Böylece İkinci Dünya Savaşı’nın ardından ortaya çıkan Soğuk Savaş dönemi sona ermiş, Avrasya’daki tehditler, yerini belirsizliklere dayalı potansiyel risklere bırakmıştır. Bu durum, Kafkasya ve Orta Asya bölgelerinin jeopolitik önemlerinin günümüzde daha da artmasına yol açmıştır. Tarih boyunca Avrasya’nın değişik bölgelerine yapılan kavim göçlerinin en önemli kavşak noktalarından birini oluşturan Kafkaslar, Anadolu-Akdeniz ve Step-Karadeniz nitelikli siyasi güçler arasındaki en önemli rekabet alanlarından birini oluşturmuştur. Osmanlıların Karadeniz’in kuzey bölgelerine sarktığı dönemlerde iç alanlardaki dağınıklığa rağmen istikrarlı bir bütünlük arz eden bu bölge, Rusların kuzey-güney istikametinde Karadeniz’e ulaşan su yollarını denetim altına almasından sonra, 200 yıl kadar süren bir hâkimiyet mücadelesine sahne olmuştur (Berkok, 1958: 12).

Kafkasya, 18. ve 19. Yüzyıl boyunca Osmanlı İmparatorluğu, Çarlık Rusya’sı ve İran’ın nüfuz mücadelelerine sahne oldu. Osmanlıların 1877–78 savaşını kaybederek bölgeden çekilmesinin ardından, bu mücadele, Hindistan yolunu kesmek isteyen Rusya ile bu yolu açık tutmaya çalışan İngiltere arasında devam etti. SSCB’nin dağılmasından sonra, bu durum, çok taraflı bir rekabet alanına dönüştü. Bugün bu rekabet içerisinde yer alan bölge devletleri arasında Türkiye, Rusya ve İran’ın yanında, bölgede çıkarları olan ABD ve AB de yer almaktadır. Kafkasya, özellikle dört nedenden ötürü jeopolitik açıdan büyük önem taşımaktadır (Berkok, 1958: 332). Bunlar şu şekilde sıralanabilir; 1. Jeostratejik anlamda Orta Asya’ya giriş kapısıdır. 2. Orta Asya bakımından bölge, dosdoğru Batı pazarına açılan bir geçittir. 3. Orta Asya ile bir bütün olarak ele alındığında bölge önemli miktarda petrol ve doğal gaz potansiyellerine sahiptir. 4. Bir Orta Doğu devleti olma niteliğini kaybeden Rusya Federasyonu açısından, Akdeniz ve Basra’ya uzanan jeopolitik bağlantı hattıdır.

Kafkasya, zengin enerji kaynaklarına sahip Hazar Havzası ile Batı’yı birbirine bağlayan Doğu-Batı Koridoru özelliğindedir. Bugün, Kafkaslar üzerindeki mücadelenin asıl nedeni de bölgenin kendine has bu jeopolitik konumudur. Kafkaslar, Akdeniz’e açılan birçok kapıya sahiptir. Orta Asya’nın ticari zenginliğinin taşınması bakımından Avrupa ile Asya arasında Anadolu’ya ulaşan bir köprü niteliğindedir (Berkok, 1958: 12). Ayrıca, Basra’yı kontrol eden stratejik konuma da sahiptir. Öte yandan Kafkasya Hazar enerji kaynaklarının batıya ulaştırılmasında düşünülen muhtemel boru hatlarının üzerinde yer alması sebebiyle paha biçilmez değerdedir. Zira bölgede, petrol rafinerilerinin ve petrokimya tesislerinin yer alması stratejik ve ekonomik açıdan çok önem taşımaktadır (Tavkul, 2005: 3). Kafkasya gibi Orta Asya da, çok iyi incelenmesi gereken bir jeopolitik olgudur. Orta Asya, Soğuk Savaş döneminde olduğu gibi, günümüzde de etrafına karşı tehdit oluşturan bir bölge değil, tehdit altında ve henüz istikrarını bulamamış bir bölgedir. Ayrıca Orta Asya, Rusya ve Batı güç odakları için Çin tehdidine karşı bir tampon bölgedir. Orta Asya, jeopolitik ve jeostratejik açıdan önemli bir bölgedir. Strateji Uzmanı Erol MÜTERCİMLER, Orta Asya’nın jeopolitik önemini şu cümleler ile anlatmaktadır: “Asya Kıtası içinde, Türkistan’ı dikkate almayan politika düşünülemez.

35

Türkistan, Asya’nın tamamını ilgilendiren politikalarda öncelikle dikkate alınması gereken bölgelerden birisidir” (Mütercimler, 1997: 63).

Orta Asya, 19. Yüzyılda Rusya ve İngiltere arasında süren zorlu rekabetin ayırım hattı olduğu gibi, 20. Yüzyılın ikinci yarısına egemen olan ABD-SSCB Soğuk Savaş rekabetinin ayrım hattını da oluşturmaktadır. Bu bölgenin, güney kuşağı üzerinde bulunması, bölgenin coğrafi özelliklerinden kaynaklanan jeopolitik önemini sürekli gündemde tutmuştur (Gubayduline, 2000 : 80). SSCB’nin dağılmasıyla birlikte Orta Asya jeopolitiğinin önem kazanmasının ve bu bölge üzerinde küresel rekabet yaşanmasının başlıca nedeni, bölgenin zengin enerji kaynaklarına sahip olmasıdır (Ogan, 2004: 2). Özellikle petrol ve doğal gaz rezervlerinin çok fazla olması, bölge ve dünya devletlerinin dikkatini kısa zamanda bölgeye çekmiştir (Yüce, 2001: 24). Bölgede bulunan enerji kaynakları ile ilgili olarak, değerli araştırmacı Haktan BİRSEL ise şu tespiti yapmaktadır: “Dünyanın en iyi stratejistlerinin, teorilerini oluştururken, birinci hedef olarak Orta Asya’yı göz önüne almalarının en büyük sebebi, bu bölgenin sahip olduğu zengin enerji kaynaklarıdır” (Birsel, 2005: 19).Bölgenin, ulaşım ve iletişim ağlarının kesişme noktasında bulunması da belirtilen önemini pekiştirmektedir. Çünkü Orta Asya’nın petrol ve doğal gaz taşınan bölgelerinden güney ve doğu yönlerinde boru hatlarının inşası, kaçınılmaz olarak, ciddi jeoekonomik ve jeostratejik sonuçlara yol açacaktır. Hazar Havzası’nın petrol ve doğal gaz boru hattı güzergâhları, 21. Yüzyılın jeopolitiğini belirleyecektir (Ogan, 2004: 1-2).

Özetle, Kafkasya ve Orta Asya bölgelerinin coğrafî konumları, geçmişten bugüne siyasi oluşumlara ve gelişmelere, tarihin akışına çok etkili olmuştur. Tarih boyunca önemlerini her devirde koruyan Kafkasya ve Orta Asya, jeopolitik ve jeostratejik önemlerini günümüzde de devam ettirmektedirler. Ayrıca Kafkasya’da ve Orta Asya’da küresel ve bölgesel dengelerin iç içe geçtiği ve karşılıklı olarak birbirlerini etkilediği son derece hareketli jeopolitik bir yeniden yapılanma süreci söz konusudur. Bu süreç, çok hızlı bir şekilde bugün de devam etmektedir.

HAZAR BÖLGESİ’NİN PETROL VE DOĞAL GAZ REZERVLERİ

Hazar Havzası’nda yer alan Türk Cumhuriyetleri’ndeki enerji rezervlerinin miktarı ile ilgili tartışmalar hala sürmektedir. Değişik kaynaklarda farklı değerler ile karşılaşmamız mümkündür. Farklı değerlerin yanında, bazı araştırmacılar, bölgenin enerji potansiyelinin abartıldığını da ifade etmektedirler. Ancak bölgedeki arama çalışmalarının sürmesi ile enerji rezervlerinin sürekli değişeceği de unutulmamalıdır. Bölgedeki enerji kaynaklarının rezerv miktarlarının farklı kaynaklarda değişik oranlarda öne sürülmesinin bazı nedenleri vardır. Şöyle ki, rezervler konusunda farklı beklentisi olan oyuncuların, rezervleri, olduğundan yüksek ya da düşük gösterme çabaları, herkes tarafından bilinmektedir. Örneğin, ülkesine yabancı yatırımcı şirketleri çekebilmek ya da imzalanacak anlaşmalarda daha iyi şartlar sağlamak isteyen üretici ülkeler, sahalardaki rezervleri olduğundan çok daha yüksek gösterebilmektedirler. Bu durumun aksine, yatırımcı şirketler de, yine bu anlaşmalardan elde edebilecekleri karları maksimize edebilmek için rezervleri düşük gösterme ve yatırım gereksinimlerini çok yüksek çıkarma çabasına girebilmektedirler. Bölgedeki enerji potansiyelleri hakkında çok çeşitli referans kaynakları olmasına rağmen, bir fikir vermesi açısından, araştırmamızda güvenilir olan kaynaklara yer verilecektir. Bu kaynakların istatistikî verilerine genel olarak göz atacak olursak, karşımıza önemsenecek potansiyeller çıkacaktır. Şimdi bu kaynaklardan bazılarını vermeye çalışalım.

Uluslararası Enerji Ajansı’na göre, Orta Asya ve Trans-Kafkasya’da yer alan Türk devletlerinin ispatlanmış petrol rezervleri 17–50 milyar varil arasındadır. Olası rezervler ise 186 milyar varildir (Tablo 1) (EIA, 2006: 112). Bu rakamlar, ABD Ulusal Güvenlik (eski) Danışmanları’ndan Rosemarie Forsythe’ın çalışmasında, olası ve ispatlanmış petrol rezervleri toplamı olarak belirttiği 200 milyar varil rakamı ile iyimser tahmin aralığında paralellik arz etmektedir (Pamir, 2000: 2). 2006 yılında Uluslararası Enerji Ajansı tarafından yayınlanan bölge ile ilgili rapora göre, Hazar Bölgesi’nde toplam (ispatlanmış+muhtemel) petrol rezervleri 200 milyar varilden fazladır (Tablo 1). Aynı kaynağa göre, Hazar Bölgesi’ndeki doğal gaz

36

rezervlerinin toplam (ispatlanmış+muhtemel) 560 trilyon m3 civarında olduğu belirtilmektedir (Tablo 3) (EIA, 2006: 112).

TABLO 1: Türk Cumhuriyetleri’nin İspatlanmış, Olası ve Toplam Petrol Rezervleri

İspatlanmış Rezervler

ToplamPETROLÜLKELER

Düşük Yüksek

Olası Rezervler

Düşük Yüksek

Azerbaycan 7 7 32 39 39Kazakistan 9 40 92 101 132Türkmenistan 0,55 1,7 38 38,55 39,7Özbekistan 0,3 0,59 2 2,3 2,59

Rezervler (milyar varil)

Toplam 17,2 49,7 186 203,2 235,7ÜLKELER 1992

20002005 2010

2010(düşük) (yüksek)

Azerbaycan 222 309 440 900 1290Kazakistan 529 718 1.293 1.900 2400Türkmenistan 110 157 196 165 450Özbekistan 66 152 125 150 260

Üretim (bin varil/gün)

Toplam 927 1.336 2.054 3.315 4.600Kaynak: EIA, Energy İnformation Administration, Caspian Sea Region: Key Oil and Gas Statistics, July-2006

AIOC’nin ilk Başkanı olan Terrence (Terry) Adams ise, Azerbaycan ve Kazakistan’ın (Hazar civarındaki) ispatlanmış rezervler toplamını 27,5 milyar varil, olası rezervler toplamını 40–60 milyar varil olarak belirtmektedir (Pamir, 2000: 2). BP’nin 2005 yılı verilerine göre, Kazakistan’ın petrol rezervinin 39,6 milyar varil, Azerbaycan’ın petrol rezervlerinin 7 milyar varil olduğu; Kazakistan’ın doğal gaz rezervinin 3 trilyon m3, Türkmenistan’ın doğal gaz rezervinin 2,90 trilyon m3 ve Özbekistan’ın doğal gaz rezervinin ise 1,86 trilyon m3 olduğu göz önüne alınırsa, bölgenin cazibesinin boyutları kendiliğinde ortaya çıkacaktır (Tablo 2) (BP, 2005: 78).

TABLO 2: ABD Enerji Bakanlığı ve BP Verilerine Göre Türk Cumhuriyetleri’nin Petrol RezervleriABD ENERJİ BAKANLIĞI

VERİLERİ(2005)ÜLKELER(Milyar varil)

Düşük Yüksek

BP VERİLERİ(2005)

AZERBAYCAN 7 13 7KAZAKİSTAN 9 29 39,6TÜRKMENİSTAN 0,5 1,7 0,5ÖZBEKİSTAN 0,3 0,5 0,6TOPLAM 16,8 44,2 47,7

Kaynak: ABD Enerji Bakanlığı; Caspian Sea Region Key Oil and Gas Statistics, Ağustos–2005-BP: Statistical Review of World Energy Haziran–2005 ( 1 ton=7,33 varil )

ABD Enerji Bakanlığı’nın 2005 yılı verilerine göre ise, “Hazar Dörtlüsü” olarak da bilinen Türk devletlerinin toplam petrol rezervleri, 17–44 milyar varil arasındadır. Gaz rezervlerinin ise toplam 6,57

37

trilyon m3 ile 8,97 trilyon m3 arasında olduğu belirtilmiştir (Tablo 2-4) (BP, 2005: 79). ABD Dışişleri Bakanlığı raporlarına göre, Hazar'da henüz keşfedilmemiş en az 163 milyar varil daha petrol var. Toplamı 179 milyar varili buluyor. Beklentiler, 200 milyar varile ulaşılması yönündedir (Arslan, 2005: 3). Ayrıca, dönemin ABD Başkanı Bill Clinton'un Hazar Havzası Enerji Danışmanı John Wolf, Washington'ın politikalarında etkin bir yeri olan Stratejik ve Uluslararası Etüdler Merkezi'nin (CSIS), Hazar Bölgesi için hazırladığı “olumsuz raporu” eleştirerek şunları söylemiştir: "Hazar, petrol zenginidir. Bu kurum (CSIS), geçtiğimiz yıllarda da aynı raporları yayımladı ve yanıldığı ortaya çıktı. Yeni bulunan Kuzey Kashagan petrol yataklarının büyüklüğü, bu iddiaları geçersiz kılmaya yeter” (Yüce, 2006: 151-152).

TABLO 3: Türk Cumhuriyetleri’nin İspatlanmış, Olası ve Toplam Doğal Gaz Rezervleri

DOĞAL GAZ

ÜLKELER

İspatlanmış

Rezervler

Olası Rezervler

Toplam Rezervler

Azerbaycan

30 35 65

Kazakistan 65 88 153Türkmenistan

71 159 230

Özbekistan 66,2 35 101

Rezervler (trilyon metre küp)

Toplam 232 328 560DOĞAL GAZ

ÜLKELER

1992 2000 2005 2010

Azerbaycan

0,28 0,20 0,18 0,7

Kazakistan 0,29 0,31 0,84 1,24Türkmenistan

2,02 1,89 2,08 3,50

Özbekistan 1,51 1,99 1,97 3,20

Üretim (trilyon metre küp/yıl)

Toplam 4,10 4,39 5,07 8,64Kaynak: EIA, Energy İnformation Administration, Caspian Sea Region: Key Oil and Gas Statistics, July 2006

Hazar’a kıyısı olan ülkelerinin sahip olduğu ham petrol rezervlerinin toplam 95,7 milyar ton olduğu hesaplanmıştır. Bu rezervlerin büyük bir kısmı, Kazakistan (60 milyar ton) ve Türkmenistan’ın (16,5 milyar ton) payına düşmektedir. Rusya’nın payı 2,2–5 milyar ton iken, İran’ın payı 2 milyar ton civarındadır. Azerbaycan’ın payı ise 5–12 milyar ton kadardır (Kaliaskarova, 2007: 7). Aşağıdaki tabloda ABD Enerji Bakanlığı ve BP verilerine göre Türk Cumhuriyetleri’nin doğal gaz rezervleri verilmiştir (Tablo 4).

TABLO 4: ABD Enerji Bakanlığı ve BP Verilerine Göre Türk Cumhuriyetleri’nin Doğal Gaz Rezervleri

ABD ENERJİ BAKANLIĞI

VERİLERİ(2005)

ÜLKELER(Tcf) (1 m3 =35,31kübik fit) İspatlanmış

(tcf)Potansiyel

(tcf)

BP VERİLERİ(2005)

Trilyon m3

AZERBAYCAN 30 35 1,37

38

KAZAKİSTAN 65 88 3TÜRKMENİSTAN 71 159 2,90ÖZBEKİSTAN 66 35 1,86TOPLAM 232 tcf=6,57

trilyon m3317

tcf=8,97 trilyon m3

9,13 trilyon m3

Kaynak: ABD Enerji Bakanlığı; Caspian Sea Region Key Oil and Gas Statistics, Ağustos–2005, BP: Statistical Review of World Energy Haziran–2005 NOT: Tcf (Trilyon Kübik Fit) Doğal Gaz Sektöründe Kullanılan Bir Birimdir.

Diğer bazı kaynaklarda ise, Hazar Bölgesi’nde tahminen 40 milyar varil bir petrol rezervi vardır. Ancak önümüzdeki yıllarda sürdürülecek araştırmalar sonucunda keşfedilecek yeni enerji yatakları ile bu rakamın 100 ile 200 milyar varil civarında bir seviyeye çıkması beklenmektedir (Ogan, 2001: 155-Binay, 2003: 2). Bölgedeki devletlerin petrol ve doğal gaz rezervlerinin büyük kısmı henüz geliştirilememiş ve bölgenin önemli bir kısmında dahi rezerv tespiti halen yapılmamıştır. Hazar Havzası’ndaki tahmini petrol rezervlerini, bazı ülkelerin zengin petrol rezervleri ile karşılaştıracak olursak, önemli sonuçlara ulaşabiliriz. Şöyle ki, Hazar’daki petrol rezervi, Irak'taki belirlenmiş petrol rezervinden 100 milyar varil daha fazladır. Dünyanın bilinen en büyük petrol yatağına sahip Suudi Arabistan’ın 261 milyar varillik petrol rezervinin üçte ikisi civarındadır (EİA, 2006: 119). Hazar Bölgesi’nin kaynakları konusunda araştırmacılar tarafından telaffuz edilen en düşük rakam bile, ABD topraklarındaki (22 milyar varil) ve Kuzey Denizi’ndeki (17 milyar varil) ispatlanmış petrol rezervlerinin büyüklüğü ile yarışabilir. Başka bir ifadeyle, Hazar’ın petrol rezervlerinin Basra Körfezi bölgesindeki rezervlerin dörtte birine eşdeğer olduğu bilinmektedir (Kaliaskarova, 2007: 5 - Parlar, 2003: 619).

Ayrıca, Hazar Bölgesi’nin enerji kaynakları, bu bölgenin, 21. Yüzyılda ikinci bir Basra Körfezi olabileceği düşüncesinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bunun nedeni, bölgedeki eski rezervlere ek olarak, zengin yeni hidrokarbon rezervlerinin keşfedilmesidir. Bazı kaynaklarda ise, bu bölgede bulunan enerji rezervlerinin dünyada üçüncü sırada yer alacak potansiyele sahip olduğu belirtilmektedir (Borombaeva, 2002: 14). Şekil 1’de Hazar Havzası’nda bulunan enerji yataklarındaki bazı rezervlerin dünyadaki başka yatakların rezervleri ile kıyaslanması verilmiştir. Öte yandan, Hazar Denizi'nin büyük oranda keşfedilmemiş enerji rezervleri, uluslararası yatırımlara açılmış durumdadır. Ancak bölgedeki zengin enerji kaynakları, milyarlarca dolarlık geliştirme ve bunun ardından da taşıma yatırımlarının sonrasında gerçek anlamda bir değer ifade edecektir. Bölgedeki mevcut yatırımların sürdürülmesi, kesintisiz ihraç olanaklarının sağlanması gibi varsayımların gerçekleşmesi halinde; Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan’ın petrol üretimleri toplamının 2010 yılında 194 milyon tona, ihracatının ise 117 milyon tona ulaşması beklenmektedir (Pamir, 2006: 2)

Şekil 1: Hazar Havzası Rezervlerinin Dünyanın Büyük Rezervleri İle Kıyaslanması

Kaynak: DİMİTROF, Thomas: “The İmplications of BTC”, İEA Roundtable on Caspian Oil and Gaz Scenarios, http://www.iea.doe.gov, 14.04.2003

Başka bir kaynakta ise, bu durum, şu şekilde ifade edilmektedir. 2015 yılı itibariyle dünya petrol tüketiminin 4 milyar ton olacağı tahmin edilmektedir. 2015 yılı itibariyle Hazar Bölgesi’nden dünya piyasalarına her gün ortalama 4.12 milyon varil petrol arz edilebileceği ve günlük üretim hacminin ise 4,7 milyon varil olabileceği öngörülmektedir. Batılı uzmanların görüşlerine göre 2015 yılında Hazar Denizi’nden üretilecek petrol miktarı, 1990’ların sonunda Kuzey Denizi’nden üretilen petrol miktarına ulaşacaktır. Dolayısıyla Hazar, gelecekte büyük petrol üretim merkezlerinden birisi olacaktır (Kaliaskarova, 2007: 6).

(milyar varil petrol eşdeğeri)

02468

101214161820

ACG SD

KashaganTengiz

Karachaganak

Prudhoe BayFortie

s

Kuparuk

Sout Pars

Kirkuk

39

Doğal gaz üretimi açısından bakıldığında, söz konusu 4 ülkenin 2010 yılı üretimlerinin (iyimser senaryo) 201 milyar m3, ihraç potansiyellerinin ise 84 milyar m3 olduğu tahmin edilmektedir. Kötümser senaryoda 2010 yılı ihraç değeri 71,6 milyar m3’tür. 2020 yılı için iyimser senaryoda 120 milyar m3, kötümser senaryoda ise 115,9 milyar m3 ihraç potansiyeli öngörülmektedir (Pamir, 2006: 2).

Öte yandan, büyük güçlerin yanı sıra finans çevrelerinin de rol aldığı bölgedeki enerji rekabetinde, gerek kaynakların işletilmesinde ve gerekse taşınmasında kendi projelerini kabul ettirebilecek olan ülkenin, yeni yüzyılda uluslararası arenada büyük avantaj sağlayacağı aşikârdır. Bu yüzden enerjinin nakli ile ilgili çok çeşitli projeler de öne sürülmüş durumdadır. Hazar Bölgesi’ndeki petrol ve doğal gaz boru hatlarının büyük bölümü Sovyetler Birliği döneminde inşa edilmiş olduğundan, çoğu Rusya içlerine dağıtım yapmak amacıyla planlanmış. Bu durum da, hatların ihracat amaçlı kullanımını kısıtlamaktadır. Eski hatların büyük bölümünde de bakımsızlıktan kaynaklanan sorunların artmaya başladığı belirtilmektedir.Bölge devletlerinin sahip oldukları enerjinin dünya pazarlarına ulaştırılabilmesi için, son yıllarda, çeşitli boru hatları gündeme gelmiştir. Bunlardan bir kısmının inşaatına başlanmış olup, bir kısmı ise halen proje aşamasındadır. Bunlardan bazıları şunlardır; (1) Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi. (2) Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı Projesi. (3) Türkmenistan-Türkiye-Avrupa (Hazar Geçişli) Projesi. (4) Türkiye-Yunanistan Doğal Gaz Boru Hattı Projesi. (5) Mavi Akım Doğal Gaz Boru Hattı Projesi. (6) Aktau (Kazakistan petrollerinin Bakü-Ceyhan’a aktarılması) Projesi. (7) Orta Asya Doğal Gaz Boru Hattı (Centgaz) Projesi (Türkmenistan-Afganistan-Pakistan). (8) Türkmenistan-İran-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı. (9) Samsun-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı . (10) Türkmenistan-Çin Doğal Gaz Boru Hattı. (11) Kazakistan-Rusya (Atrau-Samara) Ham Petrol Boru Hattı Projesi.

Son yıllarda petrol çıkartma çalışmalarının deniz dibinde yürütülmesi petrol uzmanlarının gözlerini Hazar'a çevirmesinin başka bir nedeni olarak görülüyordu. Jeologlar, Hazar Denizi tabanı jeolojisinin sismik görüntüsünü mükemmelleştirerek tahmini 200 milyan varil petrole ulaşabileceğinin hesaplarını yapıyor. Bu havza şimdiye kadar keşfedilen en büyük deniz tabanlı petrol yatağıydı. Petrol arama şirketleri insansız denizaltılardan yararlanarak bilimkurgu filmlerini aratmayacak devasa matkaplarla petrol arıyor. Denizaltılar, bu matkapları robot kolları ile yönlendirerek deniz tabanında delinmesi gereken nokta üzerine getiriyor. Teknolojik gelişmeler en elverişsiz koşullarda bile petrol aranmasına izin veriyor. İnsanlar hala petrol sanayiisini, 19, yüzyılın geri çalışma koşullarında işçilerin orada burada gelişigüzel delikler açtığı bir endüstri olarak düşünüyor. Petrol yerkabuğunun çatlakları ve boşluklara arasında kaldığı için tipik bir kuyudan elde edilen petrolün yüzde 70'i yeraltında sıkışıp kalmış bulunuyor. Bu nedenle en ufak bir teknolojik gelişme kuyunun verimini artırarak üretimde patlama yaptırıyor. Büyük petrol şirketleri , bugün 3-D sismik görüntüleme ve bilgisayar kontrollü sensor'lardan yararlanarak kuyunun içindeki petrol ceplerini tesbit ediyor.

Meksika Körfezi'nde toplam olarak 15 milyar varil, Brezilya sahillerinde 30 milyar varil, Angola başta olmak üzere Batı Afrika sahilerinde 30 milyar varil petrol çıkartılıyor. 2005 yılana kadar dünyada üretilen petrolün beşte birinin denizden elde edileceği ileri sürülüyor. 200 milyar varil petrol rezervi olan Suudi Arabistan'dan sonra denizdeki petrol rezervine göre Hazar havzasının ön planı çıkması iştahları kabartıyor. Tüketicinin kullanımına sunulan petrol miktarının artırmanın bir yoluda doğalgazı benzin ve motorine çevirmek. Doğalgaz yıllardan beri elektrik üretiminde ve evlerde ısıtma kazanlarında kullanılıyor. Alaska petrol havzasında ise kuyulardaki basıncı artırmak için doğalgaz gerisin geri toprağa pompalanıyor. Nijerya ve Ortadoğu'da ise ateşe verilip yakılıyor. Bu uygulamanın kısa süre iiçnde tarihe karışacağı düşünülüyor. Kimya mühendisleri yıllardan beri doğalgazı nasıl akaryakıt haline getireceklerini hesaplıyor. Ancak bu işlemin çok pahalı olması yatırımcıları düşündürüyor. Nazi'lerin ikinci dünya savaşının sonlarına doğru doğalgazı benzine çevirme çalışmaları başarısızlıklya sonuçlanmıştı. Güney Afirak'da bu yöntemi, ırk ayrımcılığı nedeniyle yabancı ülkelerin uyguladığı boykut nedeniyle başvurmak zorunda kaldı. Günde 100 bin varil akaryakıt kapasiteli böyle bir tesis, bundan 20 yıl önce 100 milyar dolara kurulurken bugün bu rakam 10 milyar dolara indi. Tahminlere göre dünyadaki doğalgaz rezervlerinden 1.6 trilyon varil akaryakıt üretilebilir. Bu gazın büyük kısmı akaryakıta çevrilemiyor. Denizaltındaki doğalgaz rezervlerinin 5 trilyon varillik akaryakıta eşit olduğu ileri sürülüyor. Hazar petrol ve doğalgaz rezervleri 21.yüzyılda enerji açlığını

40

giderecek olmasından dolayı, uzun süre iştah kabartmaya devam edecektir.

REZERV RAKAMLARI ABARTILI MI ?

Azerbaycan'ın bağımsızlığını kazanmasından sonra petrol sanayisinde yeni ufuklar açıldı. Azeri kamuoyu, artık sahibi oldukları, Rusya'ya bedavaya akıtmadıkları petrolün ülke ekonomisini canlandırmasını, halkın refah seviyesine bu zenginliğin yansımasını bekliyordu. Ancak bir takım zorluklar ortaya çıktı. Petrol teknolojisi eskimiş,yeni teçhizat alınamaz olmuş, petrol üretimide hayli azalmıştı. 1990'a gelindiğinde yıllık üretim 12 milyon 512 bin tondu. Bu tarihden sonra yıllık petrol üretimini 9 milyon ton civarında tutan Azerbaycan ilginç bir durumla karşılaştı. Bakü'deki iki petrol rafinerisinin yıllık petrol işleme kapasitesi 21 milyon ton, yıllık üretim 9 milyon tondu. Yani rafineri olmasına rağmen üretim yetersiz hale geldi. Eski dönemde de Azerbaycan diğer Sovyet ülkelerinden petrol alarak işliyordu, ancak bu işlem durduruldu. Bu arada teknolojinin demode olmasıda rafinerilerin önemli bir handikabı haline geldi. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, Azeri petrolüne yatırım yapan yabancı şirketlerinden demode olmuş teknolojiyi değiştirmeleri , yenilemeleri için yararlanacak, Dede Korkut ve Shelf -5 gibi Hazar'da petrol sondaj yapabilen iki yüzer platformu tamir ettirmişti.

Petrole ilgi gösteren ülkelerin ve şirketlerin yaklaşımlarını incelemeden önce, iştahları kabartan Hazar'ın petrol ve doğalgaz rezervlerinin hacmi konusunda bilgi vermek yerinde olur. Azerbaycan , bağımsızlığını ilan ettiği 18 Ekim 1991'den itibaren Batıl petrol şirketlerinin akınına uğradı. Azeri petrol uzmanı bilim adamlarının bazılarının iddiasına göre, karada 20 milyar ton, denizde ise 78 milyar ton petrolün sahibi oldu. ABD Enerji bakanlığı uzmanlarının hesaplamalarına göre ise, Hazar'ın Azerbaycan sektöründe tahmini 30 milyar ton petrol ( 200-300 milyar varil ) mevcuttu. Bu rakamlar, bazılarına göre Basra körfezi ülkelerinin petrol rezervlerine eşitti. Hazar'ın dibinde olağanüstü bir petrol denizi bulunuyordu. Washington Uluslararası Araştırmalar Enstitüsünün yaptığı araştırma ise Azerbaycan'ın petrol servetine toplam 4 trilyon dolar fiyat biçiyordu. Bu meblağı " ABD iki defa depremle yıkılsa tamir edilse bu rakam masraflara yetecek büyüklüktedir. " diye izah ediyordu. Hazar rezervlerinin büyüklüğünü ancak Körfez ülkeleri le kıyaslayan uzmanlar, yine Hazar petrolünün Körfeze alternatif olmadığı yönünde birleşiyorlardı. Hazar petrolü, 20 yıl sonra bitecek Kuzey Buz Denizi petrolünün yerini alacak rezervler olarak görülüyordu. Hazar petrolünün uluslararası platforma nakil tarihi de bu nedenle sürekli erteleniyordu. OPEC üyelerinin Mart 1999'de üretimleri kısma kararı almasıyla 10 dolara gerileyen Brend Türü petrolün varili 2000'e girilirken 27.17 dolara çıkıyordu. Üretim kısılırken Hazar petrolü büyük hacimde piyasa bırakılamazdı. Irak savaşının ardından Suudi Arabistan petrol üretimini kısma kararı almış, petrol fiyatları fırlamıştı.

Hazar'la ilgili raporlar, araştırmalar , belgeler çelişkilerle dolu olması tam bir İngiliz oyunuydu. Bir takım siyasi mülahazalar, çıkarlar, petrol dengeleri belgelerin güvenirliğine gölge düşürüyordu. Örneğin Milletlerarası Uluslararası Strajetik Araştırmalar Enstitüsü ( IISS ) sahip olduğu petrol rezervleri nedeniyle dünyanın enerji kaynaklarından biri olarak nitelenen Hazar petrollerinin rezevlerinin yetersiz olduğunu savunuyordu. IISS Başkanı John Chipman, 1998 yılında ensititü tarafından yapılan araştırma sonucunda hazırlanan raporda, Hazar petrol rezervlerinin şişirtilmiş tahminlerden ibaret olduğunu , Hazar'ın tabi servetlerinin abartıldığını ileri sürüyordu. Enerji alanında saygın bir kurum olarak nitelendirilen IISS'nin yıllık raporunda, bir çok siyasi uzmanın görüşüne atfen '' petrol fiyatları düşerken, yeni petrol alanları geliştirmek ve petrol boru hatları inşa etmenin verimsiz ' olduğu iddiası esas kabul edilmişti. Raporda, ABD Enerji Bakanlığı'nın Hazar denizinde 200 milyar varil civarında rezerv olduğu yolundaki tahminlerin petrol sanayi çevreleri tarafından alayla karşılandığı vurgulanmış, Hazar'da henüz çıkartılmayanlar dahil 25-35 milyar varil arasında petrol bulunduğu tahmini ağırlık kazandığı belirtilmişti.IISS, zaman zaman yaptığı açıklama ve araştırmalar ile dünya kamuoyunu yanlış yönlendiriyordu.

Amerikan Enstitüleri ise ABD bakanlığın verilerini doğruluyordu. Wood Mackenzie danışmanlık şirketi tarafından hazırlanan rapora göre ise Hazar petrolü, Körfez petrolü ile aynı sınıfta değildi. Hazar'da tespit edilmiş rezervin 70 milyar varil olduğu ve bunun çoğunluğunun Kazakistan'da bulunan Kaşağı yatağında olduğu belirtilen raporda, Körfezden az olmakla birlikte bütün standartlar göz önüne alındığında

41

gerçekten rezervlerin büyük olduğu sonucuna varılmıştı. OECD'de çalışan iktisatlarca hazırlanan " Enerji Jeopolitiğinin Değişen Yüzü " başlıklı rapor ise şunların altını çiziyordu : " Yeteri kadar büyük olmadıkları ve bunları pazara sunmada zorluklar yaşadıkları için Hazar rezervleri önümüzdeki 10 yıl içinde dünya enerji fiyatları üzerinde çok önemli bir etki yapmayacaklardır. Ne var ki, buna rağmen hükümetler ve ilgili sanayiler Orta Doğu'da istikrarsızlıktan endişe duydukları için Hazar'ı dikkatle izlemeye devam etmektedirler.

Savaş yada başka bir karışıklık Orta Doğu petrol akışını inkitaya uğrattığı taktirde Hazar bölgesi, meydana gelecek farkı kapatabilir, doldurabilir. İran'a yakınlığından dolayı Hazar bölgesi hem coğrafi ve hemde siyasi anlamda daha da önem kazanmaktadır. Hazar bölgesi sadece dünya enerji pazarına yaptığı katkıdan dolayı önemli değildir, bölge potansiyel üretimi için mücadele eden çok geniş çaplı birbirine bağlı iç, dış, bölgesel ve global rekabet unsurlarından dolayı da önemlidir."

Kanıtlanmış rezervler konusunda ki rakamlar ile potansiyel rezervler arasında çok farklı rakamlar ortaya konmaktaydı. Bazı kaynaklar, bölgedeki petrol rezervlerinin Basra Körfezi ülkeleri ile kıyaslanacak büyüklükte olduğunu iddia etmekteydi. Bu kaynaklara göre bölgedeki rezervler 200 milyar varilden (yaklaşık 27,4 milyar ton) aşağı değildi. Üstelik bölgenin jeolojik incelenmişlik düzeyi (özellikle de Hazar Denizi'nin altı) diğer petrol bölgeleri ile karşılaştırıldığında oldukça düşüktü. Hazar Denizi'nin 170 bin mil karalik bölümünde bugüne kadar petrol ve doğalgaz arama çalışmaları yapılmamıştı. Arama çalışmalarının artması ile bölgenin kanıtlanmış enerji rezervlerinde artış olması beklenmekteydi.

Bir kısım uzmanlar ise yukarıda belirtilen rakamları oldukça abartılı bulmaktaydı. Bu görüşü savunanlara göre en evvel yabancı sermayeyi ülkelerine çekmek isteyen bölgedeki ülkeler petrol rezervleri ile ilgili verileri yüksek göstererek ülkelerini yabancı yatırımcıların gözünde daha cazip hale getirmeyi amaçlanmıştı. Bu, aynı zamanda kendi petrol şirketleri aracılığı ile bölgede bir etki alanı oluşturmak isteyen Batılı ülkelerin de çıkarlarına uymaktaydı. Azerbaycan, İran, Kazakistan ve Türkmenistan'daki enerji potansiyelini ortaya koyan (doğalgaz dahil) Amerikan verileri 51,2-57,1 milyar ton petrol eşdeğerini bulmaktaydı. Bu, neredeyse kanıtlanmış dünya petrol rezervlerinin % 40'na yakındı. Bu rakamlar aynı konudaki Rus verilerinden 4 kat fazlaydı (15,9 milyar ton). Bölgedeki petrol rezervlerinin miktarı konusunda sonu gelmez tartışmalar devam etmekte, bu süreçte enformasyon savaşı da hiç de azımsanmayacak bir rol oynamaktaydı.

Maliyete etki eden diğer bir husus da hidrokarbonların çıkarma maliyetiydi. Örnek verecek olursak Orta Doğu ülkelerinde bir ton petrolün çıkarma maliyeti 2-5 dolar arasında değişirken, Kuzey Denizi petrolü için bu rakam 10 dolar civarındaydı. Azerbaycan petrolleri için ise bu rakamın (onshore) 17-20 dolar civarında olduğu tahmin edilmekteydi. Bölge petrolün çıkarılması konusundaki iklim ve coğrafik koşullar yönünden de Orta Doğu, Kuzey Denizi ve Meksika Körfezi'ne göre daha fazla dezavantajlara sahipti. Bu bakımdan petrol çıkarmanın sadece Sibirya'da daha zor olmasından bahsedilebilirdi.

Petrol ve doğalgazın maliyetini etkileyen diğer husus da nakliye konusundaki altyapı yetersizliğiydi. Petrol ve gazın uluslararası pazarlara ulaştırılması konusunda büyük ölçekli yatırımlara gidilmesi gerekmekteydi. Bu, kısa vadede maliyetlere etki edecek önemli bir unsurdu. Diğer taraftan boru hatlarının inşa edileceği güzergahlardaki politik istikrarsızlıklar da önemli problemler oluşturuyordu.

Hazar'da halen bilinen 200 petrol yatağından 145'i Azerbaycan'a aitti. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ( SOCAR ) Jeofizika ve Mühendis Jeolojisi Üretim Birliği Başkanı Kerim Kerimov'a göre, Azerbaycan'a ait petrol rezervi 8 milyar tondu; her yıl 80-90 milyon ton çıkartılsa 100 yılda tükenmezdi. Bu rezerv Kuveyt petrolünden yüzde 25 daha fazlaydı. Kerimov, karada ve denizde keşfedilen, perspektifli yatak sayısının ise 600 olduğunu belirtiyordu. Büyük ve küçük Kafkas dağları arasında yeraltında uzunluğu 10-15 kilometre, denizde ise 20-25 kilometreyi bulan yatakların bulunduğunu ifade eden Kerimov, sadece Şahdeniz yatağında 300 milyar metretüp gaz olduğunu Mega Proje'de yer alan Çırağ, Güneşli ve Azeri yataklarından elde edilecek petrolün 510 milyon ton değil en az bundan 100 milyon ton fazla olacağını 1992'de söylüyordu.

Mega Proje'nin faaliyetlerini yürüten Uluslararası Konsorsiyum Başkanı ( AIOC ) Tery Adams, üç yıl sürdürdüğü görevini aralık 1997'de devrederken Kerimov'u doğrulamıştı. Yapılan sondajlar Mega Proje'de yer alan üç yatak'da; Azeri , Çırag ve Güneşli’de petrol rezervinin beklenenin üstünde 650 milyon

42

ton olduğunu ortaya çıkarmıştı. SOCAR'da herkesin ağabey olarak tanıyıp saygı gösterdiği Kerimov, Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'inde sevip saydığı yetkin ve güvenilir bir petrol uzmanıydı. Hazar rezervleri yeterliydi, ancak sepekülasyanlar bitmek bilmiyordu.

Dünya petrol çevrelerinde Hazar petrol rezervlerinin 2700 km uzunluğunda Bakü-Ceyhan hattını inşa etmek için yetersiz olduğu yönündeki iddialara SOCAR Başkanı Natik Aliyev'i kızdırıyordu. Aliyev, Haziran 1999'da yapılan Neftgaz fuarında bu iddialar üzerine şu açıklamayı yapma gereği duyuyordu: " Hazar denizinde 379 bin km alanda petrol ortaya çıkarılmış, 386 yatakta petrol ve gaz olduğu ispatlanmıştır. Bu yataklarda 27.5 milyar ton petrol mevcuttur. Tahmini 100 milyar metreküpü ispatlanmış 2-3 trilyon metreküp gaz rezervimiz bulunmaktadır. Azerbaycan'da imzalanmış 19 petrol anlaşmasına 15 ülkeden 33 büyük petrol şirketi katılmış, Azerbaycan petrollerine toplam 60 milyar dolar yatırım yapılmıştır. Petrol rezervlerimizin büyüklüğü ana üretim hattı yapımını zorunlu kılmaktadır."

Hazar petrollerinin uluslararası piyasalara çıkartılmasında ABD-Almanya çekişmesi yaşanırken, ABD'nin Hazar petrolünü kısa ve orta vadede piyasalara çıkartmak istemediği öne sürülüyordu İngilizlerin ise Hazar rezervlerini bilinçli olarak düşük göstermeye çalıştığı iddia edililiyordu. Hazar havzası petrollerini, Türkiye üzerinden Avrupa pazarlarına ulaştıracak Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattının önüne engel olarak petrol rezervlerinin yetersizliğini çıkartan kurnaz İngilizlerdi. 26 Mart 2000 günkü nüshasında Los Angeles Times, Hazar petrol rezervlerinin verimlilik açısından asgari miktar olan 6 milyar yerine, sadece 4 milyar varil petrole sahip olduğunu iddia etti. Gazete, petrol fiyatlarının düşüklüğünün projeyi kurtarmaya yetmeyeceğini kaydetti. Haberini bölgede incelemelerde bulunan uzmanlara dayandıran gazeteye göre, bu son gelişme toplam maliyeti 2.5 milyar dolar olan projeyi tehlikeye attı. Oysa ABD destekli projeye ilişkin devletler arası anlaşma, 18 Kasım 1999'de İstanbul'daki AGİT zirvesinde imzalanmıştı.

Projenin siyasi yönü Hazar petrollerini Rusya ve İran etkisinden kurtarmak ve petrol yatakları üzerinde Batı'nın denetimini sağlamaya yönelikti. Ancak enerji uzmanları yaptıkları kasıtlı araştırmalarla bölgede petrol şirketlerini tatmin edecek düzeyde petrol olmadığını ortaya atmaya hız verdi. Gazeteye konuşan Washington merkezli Petroleum Finance Co. adlı kuruluşun direktörü Julia Nanay, "Uluslararası piyasada yükselen petrol fiyatları, projeyi eskisinden cazip hale getirdi. Ancak buna rağmen bölgedeki rezervlerde proje için gerekli petrol yok" diyordu. Stratejik ve Uluslararası Çalışmalar Merkezi'nde enerji uzmanı olan Robert Ebel de "Bu maliyet sorunu değildir. Boru hattından geçirmek için yeterli düzeyde petrolünüz olması gereklidir" diye hattın rantabl olmayacağına işaret ediyordu. ABD'nin 'Türkiye taşın eline altını koysun, artı maliyeti karşılaşın' politikası izlediğini kaydeden İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Erol Manisalı, ABD'nin arz dengesizliği oluşturmamak için henüz Hazar petrolünü piyasalara çıkartmak istemediğini ileri süren Türk akademisyenlerdendi. Manisalı, "ABD, Hazar petrollerini elinde tutmak istiyor, ama kısa ve orta vadede piyasalara çıkarmak istemiyor. Çünkü ABD'nın hakim olduğu Orta Doğu petrol pazarında payı yüksek. Bu bölgedeki petrol üretici ülkelerde ABD'nın denetiminde. Buna rağmen Azerbaycan ve Rusya mali krize girmemek için orta vadede petrol rezervlerini ihraç etmek istiyor. Hatlar ve petrolün çıkartılma zamanı bakımından fikir ayrılıkları var." görüşünü savunuyordu. Manisalı, İngiliz petrol şirketlerinin kasıtlı olarak Hazar petrol rezervlerini düşük gösterme gayretinde olmasının gerekçesininde söz konusu zamanlama pazarlığı olduğunu belirtiyordu.

Gerçektende Londra Strateji Araştırmalar Enstitüsü'nün, Bakü'de faaliyet gösteren yabancı petrol şirketlerine Hazar'ın petrol ve gaz rezervleri konusunda 'karamsar bir rapor' göndererek Hazar petrollerine yatırım yapılmasına engellemeyi çalıştığı ortaya çıkıyordu. Hazar ana üretim boru hattı kararı verilmesi için çok erken olduğu ileri sürülen raporda, Uluslararası Konsorsiyum'un (AIOC) BP'li başkanı David Woodword'unda bu kararın 1999 sonunda verilmesi için hazırlattığı rapordan yararlanıldığı kaydediliyordu. Kamuoyundan gizlenen raporda, Hazar'da iddia edildiği gibi 5 milyar ton petrol olmadığı iddia edilirken, tahmini rezervler için "fantastik" ifadesi kullanılıyordu. Raporda, Hazar'da birbirine yakın yataklarda imzalanan 17 konsorsiyumun hedeflediği petrol rezervlerini elde edemeyeceği savunuluyordu.Karabağ Konsorsiyumu'nun (CIPSO) feshedildiği hatırlatılan raporda, Kuzey Abşeron Konsorsiyumu'nun (NAOC) iflas etmek üzere olduğu, petrol şirketlerinin Bakü'yü terkettiği öne sürülüyordu. Petrol fiyatlarının sürekli düşüşüne dikkat çekilen raporda, o gün için "Varil başına petrol fiyatı 15 dolara çıkmadan Hazar

43

petrolü dış piyasalara çıkartılmamalı. Halbuki şuanda Hazar petrolünün varil fiyatı 7 dolar. Hazar petrolü uluslararası piyasalara çıkartılırsa petrol şirketleri büyük zarar görür." tesbitinde bulunulmuştu. Kazak petrolünün yanı sıra Azerbaycan'ın Abşeron yarımadasında karadaki petrol yataklarına 100 milyon dolardan fazla yatırım yapan ABD vatandaşı Türk işadamı Birleşmiş Milletler Birliği ( BMB) şirketi başkanı Ali Rıza Bozkurt, Hazar petrollerine bugüne kadar 40 milyar dolar yatırım yapıldığını, Amerikan raporlarına göre elde edilecek toplam gelirin 4 trilyon dolar olduğunu belirtiyordu. Bozkurt, petrol zengini Türk ülkelerinin bu zenginliği yerinde kullanacak vatansever , modern eğitim almış beyinlere gereksinim duyacağına dikkat çekiyordu. Azerbaycan'ın dünyanın önemli finans merkezlerinde itibarının çok yüksek olduğunu vurgulayan Bozkurt, Bakü-Ceyhan petrol boru hattının Rusya istese de istemesede mutlak gerçekleştirileceğini ifade ediyordu.

Hazar'daki Azerbaycan'a ait petrol rezervleri konusunda farklı görüşlerin bulunması ve tahmini rakamlar arasındaki uçurum herkese şaşırtıcı geliyordu. Bu tamamen bir taktik savaşıydı. 1980 tarihli KGB belgesinde Hazar'daki Azerbaycan'a ait petrol yataklarında rezervlerinin tahminden çok az olduğu ve yatırım yapmanın gereksizliği vurgulanıyordu. Bu dönemde Aliyev , sadece Azerbaycan Komünist Parti birinci sekreteri olarak ülkenin hakimi değil, KGB'ninde patronuydu. Tonu 35 Ruble gibi komik bir rakama Ruslara Azeri petrolünü satmak yerine Rusları KGB belgeleriyle yanıltmayı yeğlemişti. Azerbaycan, Sovyetler'den bir gün kopacağını anlamış olmalıydı ki, sahibi olduğu petrol rezervlerini Moskova'dan gizlemeye çalışıyordu.

1990'dan sonra Hazar'a, özellikle Azerbaycan'a akın eden yabancı petrol şirketlerin korkutan, endişelendiren bölgedeki Rus etkisininin yanı sıra söz konusu belgeydi. Halbuki bu belgenin sahte olduğu açıktı. Hazar'daki petrol rezervlerini uzman araştırmalarıyla tesbit edebilen ABD , tabii ki bu hilenin sebebini biliyordu. Ancak şunu da itiraf etmek gerekirdi : Ortada dolaşan tahmini rakamlar gerçekten abartılıydı. Ama küçük bir tekniki ayrıntı unutuluyordu. Tahmin rakamları büyük olabilirdi, çünkü bulunmamış değerdi; rezerv ise kuyusu kazılmış, petrol olduğu isbatlanmış gerçek değerdi. Ne olursa olsun ortada olan rakamlar Hazar'ın 21. yüzyılda dikkat merkezinde olacağını göstermekteydi.

ŞEYTANIN BACAĞI KIRILDI

Azerbaycan'da 12 Kasım 1995'de geçirilen ilk demokratik (!) parlemanto seçimleri ile birlikte hazırlanan yeni anayasada halkın onayına sunulmuş ve kabul görmüştü. AGİT'in seçimlerde sahtekarlık yapıldığına ilişkin raporuna rağmen bu gelişmeler dünya kamuoyunda Azerbaycan'da barış ve istikrarın oluştuğu yönünde olumlu bir imajın yerleşmesinde önemli etken oldu. Azerbaycan'ın hızlı bir yükseliş trendine geçmesinde Aliyev'in dış politikada izlediği aktif, kararlı tutum ve engin devlet tecrübesi, kariyeri önemli rol oynadı. Büyük devletler ve dev petrol şirketlerinin birbiri arkasına Bakü'ye akın etmesi, muhatap alabilecekleri ciddi, otoriter bir lideri karşılarında bulmalarından kaynaklanıyordu.

Hantal ve felç durumda olan Sosyalist ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geçen Azerbaycan'da herşey yeniden kurulması nedeniyle büyük sıkıntılar yaşanıyordu. Ülkenin yüzde 20'si Ermeni işgali altında olmasının yanı sıra ülke ekonomisinin toparlanması, canlanması için mevcut iç potansiyel ve imkanlar ya kullanılamayacak kadar kötü durumda veya eski sistemin tedrisatından ve devlet yönetiminden geçmiş insanların elinde, pusulasını şaşırmış, aksiyonunu yitirmiş bir pozisyonda idi. Geçim şartları iyice zorlaşmış, halk sosyal bir patlayışın eşiğine gelmiş, ülkenin toprak bütünlüğü bozulmuşdu. Devletler konjonktüründe Azerbaycan'ı çıkarları gereği bile olsa savunacak sözü geçen pek az devlet mevcuttu.

Aliyev, ülkeyi içte ve dışta kötü durumdan kurtarmak için tüm kozlarını oynamalı, potansiyeli harakete geçirmeliydi. Ülkenin pamuk, üzüm, makina sanayi gibi alanları da yeni teknoloji ve kalkınma için kaynak bekliyordu. Aliyev, sosyal siyasi sorunları çözmek maksadıyla, Azerbycan'ın petrol kartını en mükemmel biçimde ortaya koymak maksadıyla seri politikalar izlemeye başladı. Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, Rusya'nın asker yerleştirme tekliflerini savuştururken Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ( SOCAR ) ve Azerbaycan Uluslararası İşletme Şirketi ( AOIC ) 20 eylül 1994'te Hazar kıyısında üç petrol yatağı Azeri, Güneşli ve Çırag üzerinde 8 milyar dolar tutarında anlaşma Gülistan sarayında imzalayarak yeni bir sayfa

44

açtı ve petrolde şeytanın bacağını kırmayı başardı. Yüzyılın anlaşması denilen Mega Proje, Azerbaycan'a büyük bir petrol geliri ve Batı yatırımı

getirmeyi vaad etmişti. Hem Aliyev, hem de ülke içindeki muhalefet bu anlaşmanın Azerbaycan'ın yararına olduğunu, egemenliklerini ve ülkelerinin Batı ile ilişkilerini güçlendireceğini iddia ediyordu. Anlaşmaya Türkiye adına Devlet Bakanı Necmeddin Cevheri ve TPAO Genel Müdürü Sıtkı Sancar imza koyuyordu. Petrolü işletecek konsorsiyumu oluşturan şirketler ve payları şöyleydi : " SOCAR( Azerbaycan ) yüzde 20, BP (İngiltre) yüzde 17.12, Amoco (ABD) yüzde 17.01, Unocal (ABD) yüzde 11.2, Lukoil(Rusya) yüzde 10, Penzoil (ABD) yüzde 9.81, Statoil (Norveç) yüzde 8.56, McDermott (ABD) yüzde 2.45, Ramco (İngiltre) yüzde 2.08, TPAO( Türkiye) yüzde 1.75, ( Daha sonra SOCAR’ın yüzde 5 payını almasıyla 6,75 oldu) Delta Nimr ( Suudi Arabistan) yüzde. 1.6.

Anlaşma'da Lukoil'in yüzde onluk payına rağmen Rusya Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Grigoriy Karasin hızla bakanlığının petrol anlaşmasını tanımadığını açıkladı. 1921 ve 1940 yıllarında imzalanan Sovyet-İran anlaşmalarını hatırlatan Karasin, Hazar Denizi ve kaynaklarının denize kıyısı olan devletlerin ortak mülkiyetinde olduğunu iddia etti. Karasin, Azerbaycan'ın bütün kıyıdaş ülkelere danışmadan Hazar kıyısındaki petrol alanlarını işlemek için bir anlaşmayı sonuçlandırmayı yasal hakkının olmadığı ,bu tür danışmalar yapılana ve Hazar'ın kaynaklarının kullanımını belirleyecek yeni anlaşmalar oluşturulana kadar Rusya'nın petrol anlaşmasını tanımayacağını böylece ilan etmiş oldu.

Rusya Dışişleri bakanlığının tutumunun açıkca Rusya Yakıt ve Enerji Bakanlığı'nın tutumuyla çatışması, Rus hükümeti içinde petrol anlaşmasına katılarak kazanç sağlamayı arzulayan ve eski SSCB'de Batı nüfuzunun yayılmasını engellemeyi arzu edenler arasında bir ayrılığın varlığını gösteriyordu. Lukoil, elde ettiği yüzde 10'luk payla milyarlarca dolar kazanacak ve döviz sıkıntısı çeken Rus ekonomisine katkıda bulunacaktı. Ancak Dışişleri Bakanlığı'nın anlaşmayı tanımama tutumu Moskova'da hakim olan görüşün anlaşmanın maddelerinin gerçekleşmesini engelleme olduğunu gösteriyordu.

Hazar kıyısındaki kaynakların geleceğinin herhangi bir kıyıdaş devlet tarafından tek taraflı olarak belirlenemeyeceğini iddia ederek Rusya, anlaşmanın uygulanacak maddeleri üzerinde bir tartışma açmayı ve böylece Transkafkasya'da Batı'nın ekonomik ve siyasi nüfuzunun yayılmasını durdurmayı hedefliyordu. Bu çabada Moskova'nın doğal müttefiki Batı'nın bölgedeki etkisini ortadan kaldırmaya çalışan ve Rusya'nın meşum bir strajetik ortaklığı gerçekleştirmeye çalıştığı İran'dı. Nitekim İran Dışişleri bakanı Ali Ekber Vilayeti, ABD'nin baskısı nedeniyle Mega Proje'ye İran'ın alınmayışını sert bir dille eleştirerek, '' Azerbaycan'ın bundan zararlı çıkacağı ' tehditini savurdu.

Petrol anlaşmasının imzalanması ile sanki önceden fitili ateşlenmiş barut patlama noktazına gelmişti. Olaylar birbiri ardına gelişti. Henüz iki gün geçmişti. Şuşa ve Laçin'in 1992'de Ermeniler tarafından işgali ile ilgili açılan davadan tutuklu bulunan Azerbaycan Savunma Bakanı Rahim Gaziyev, Yardımcısı Baba Nezirli, Laçin Öz Savunma Birlikleri Komutanı Arif Paşayev ve Azerbaycan'dan tek taraflı bağımsızlığını ilan eden Taliş-Mugan Cumhuriyeti'nin tutuklu sözde devlet başkanı Alikral Hümbetov; tutuklu bulundukları Ulusal Güvenlik Bakanlığı hücresinden kaçırılıyordu. Olay yüzünden Milli Tehlikesizlik Bakanı Neriman İmranov görevinden alınarak yerine yardımcısı Namık Abbasov getirildi. Aliyev, kaçırıylma olayı ile ilgili televizyondan halka hitaben yaptığı konuşmada, eski KGB'nin devamı olan Milli Güvenlik Bakanlığı'ndan tutukluların kaçırılmasını tarihte görülmemiş bir olay olarak değerlendirdi. Olayı Azerbaycan'ın bağımsızlığına ihanet olarak nitelendiren Aliyev şöyle diyordu : " Bunun petrol anlaşmasının imzalanmasının ertesi günü meydana gelmesi tesadüfi değil. Petrol anlaşması pek çok çevreleri rahatsız etti."27 Eylül'de Beyaz Saray'da biraraya gelen Rus lider Boris Yeltsin ve ABD Başkanı Bill Clinton, Karabağ ve petrol konusunda fikir ayrılıklarının olduğunu açıklıyordu. Yeltsin'in Dış politika Danışmanı Sergey Karaganov, aynı tarihte bunu şöyle izah ediyordu: " Türklerle 100 yıldır oynadığımız nüfuz oyununa dönüyoruz. Eğer petrol boru hattının Türkiye üzerinden geçirilmesine karar verilirse biz buna kesinlikle engel oluruz. Çünkü petrol boru hattının bizim kontrolümüzde olması gerekmektedir. " Üç gün sonra BM Genel Kurul toplantısı için ABD'de bulunan Aliyev, iki sorunlu konuda ABD'den destek istiyordu. Bu isteğe karşı celalelenen Rus istihbaratı yine düğmeye bastı. 30 Eylül'de Azerbaycan Meclis Başkan Yardımcısı Afiyeddin Celilov ve Devlet Başkanlığı İstihbarat Başkanı Albay Şemsi Rahimov, iki ayrı saldırada

45

hayatlarını kaybediyordu. Afiyeddin Celilov, Aliyev'in evlilik dışı berüaberlikten doğan oğluydu. Bu gerçek halk tarafından bilinmesine rağmen resmi olarak hiç telaffuz edilmezdi. Ancak Rus istihbaratı Aliyev'i can evinden vurmuştu. Rahimov'un öldürülmesi ise mesaj niteliği taşıyordu. En yakınındaki insanı öldüren Rus istihbaratı Aliyev'e ' icap ederse senide öldürürüz, ayağını denk al' uyarısı yapıyordu.

Bu arada Türk Enerji Bakanı Atasoy, Moskova'da gaz alanında başka bir protokolu Ruslarla imzalayıordu. 1 Kasım 1994 tarihini taşıyan bu anlaşmaya göre Türkiye, 6 milyar metreküp gaza ilaveten yılda 4.5 milyar mekreküp gaz alacaktı. denge kurulmuştu. Diğer denge İran'la kurulmalıydı. Nitekim 12 Kasım 1994'de İran Petrol Bakanı Gulamrıza Agazade, Bakü'ye yaptığı üç günlük ziyaretin ardından Azerbaycan'ın petrol konsorsiyumundaki yüzde 20'lik payından yüzde 25'inin İran'a verilmesine ilişkin anlaşmanın Bakü'de imzalandığını duyuruyordu. Ayrıca İran, zor günler yaşayan Nahçıvan'a yıllık 500 bin ton kapasiteili rafineri ve boru hattı kurararak petrol verecekti. Buna karşılık Azerbaycan yılda 1.5 milyon tonluk ürününü İran'a vermeyi tahhahüt ediyordu.

Ne olursa olsun; bu tarihe kadar Hazar'da petrol anlaşmaları imzalanmaması için her türlü entrikaya başvuran Rus istihbarahatı yenilmişdi. Darbe, suikast, iç savaş, Karabağ savaşı kartları Aliyev'in başarı iç ve dış politikaları sayesinde kimi zaman sert, bazen de yumuşak operasyonlarla ekarte edildi . Mega Proje çerçevesinde faaliyetlerin yürütülmesi için Azerbaycan Uluslararası Operasyon Şirketi ( AIOC ) oluşturulurken, anlaşma petrol şirketlerinin pay bölgüsünün yanı sıra tüm tekniki , iktisadi meselelerde ayrıntılı biçimde kapsıyordu. 12 kasım 1994'de Azerbaycan Meclis'inde onaylanarak kanuni hale gelen, geçerlilik kazanan anlaşma 30 yıl için yabancı petrol şirketlerine ilğili petrol yataklarında haklar veriyordu. Anlaşma şartlarına göre Azerbaycan bu üç yatakda petrol ve gazda mülkiyet hukukunu koruyordu.

Konsorsiyum toplam 8 milyar dolar yatırım yapılmasını öngörürken, yabancı ülkelerin yönetim tecrübesi ve modern teknolojisinden yararlanılması hedefleniyordu. Anlaşma, yabancı petrol şirketlerine yatırım karşılığı petrol payı hakkı tanıyordu. Petrol yataklarının işletilmesi için kurulan AIOC'nun ilk başkanlığına British Petrolium ( BP ) Azerbaycan temsilcisi Tery Adams getirildi. Her petrol şirketi yetkilisine 5'er yıllık arayla başkanlık hakkı tanındı. AIOC Yönetim Kurulu 11 petrol şirtketinin temsilcisi 11'de , Azerbaycan hükümeti ile SOCAR temsilcisinden oluşturulmuştu. AIOC'nun faaliyet programı , bütçe kontrolü ve önemli kararları 22 kişilik yönetim kurulu'nun zaman zaman yaptığı mutat toplantılardan çıkıyordu. Mega Proje'de yüzde 10 payı bulunan SOCAR ile AIOC arasındaki ilişki diğer yabancı şirketlerinden farksızdı. AIOC'nun görevi, Azeri , Çırag yataklarında ve Güneşli yatağının derinliklerinde yerleşen bölümünde petrol ve gazın işletilmesinden, petrolün Azerbaycan ve uluslararası piyasalara ulaştırılmasından ibaret idi. Anlaşma eski Sovyetler Birliği mekanında, çok uluslu Batılı sermayenini ilk büyük atılımı olması hasebiyle önem arzediyordu. Üç yatakda tahmini rezervin 540 milyon ton petrol olarak hesaplanması projenin uluslarası standartlara uygun olduğunu isbat ediyordu.

Kuzey denizinde ve Meksika körfezindeki petrol yataklarına yaptıkları yatırımlar ve aldıkları başarılı sonuçlarla dikkat çeken petrol şirketlerinin Hazar'daki ilk petrol anlaşmasına büyük ilgisi, ihtiyaç duyulan yüksek teknoloji, mühendis, ekolojik güvenlik ve yönetim tecrübesinide bölgeye taşıması gibi etkenler, Mega Proje'nin ününü tüm dünyada duyurdu. Aliyev, modern Azerbaycan'ın petrolünü, dünya politikasında , bölgesel anlaşmazlıklarda , barış için işbiriliği yönünde altın bir anahtar biçimde kullanmaya bu anlaşma ile müthiş, görkemli bir başlangıç yaptı. Dünyanın süper devletleri, güç merkezleri bir anda dikkatlerini Azerbaycan'a çevirdi.

Azeri petrol rezervlerine artan ilgiden Azerbaycan'ın çıkarları ve önemli sorunlarının çözümünde bir koz olarak yararlanmaya çalışan Aliyev'in yoğun diplomatik çabası meyvesini vermişti. Bu çabalar barış ve istikrar amacına yönelik olması nedeniyle uluslararası kamuoyundan büyük destek gördü. Bundan sonra Aliyev, uluslararası konsorsiyumların sayısını kısa zamanda artırmak için girişimlerde bulundu. Petrolün ortak çıkartılması ve uluslararası piyasalara nakledilmesiyle , Azerbaycan'ın milli ekonomisine büyük katkı sağlayacağı, refah seviyesini yükselteceği gibi, ülkenin bozulmuş toprak bütünlüğünün eski haline getirilecek ; uluslararası kamuoyunun çıkarları eksenine oturttukları petrol Azerbaycan'ı saygıdeğer bir konuma kavuşturacaktı. Aliyev, 20 yıl sonra petrolden ülkesinin 115 milyar dolar gelir elde edeceğini ümit ediyor, refah seviyesi yüksek bir toplum için ise çok uzağı değil 2005 yılını gösteriyordu.

46

Dünya'yı idare eden zenginler kulubü G-7 ülkelerine verilen petrol payları, ülkelerinin Azerbaycan politikasında dikkatli olmalarına yol açacak, ekonomik menfaatler siyasi alanda Azerbaycan'ın haklı davasında kamuoyunu ortak noktaya getirecekti. Nitekim Ermenistan bu baskıyı üzerinde hissetmeye başladı. Karabağ ihtilafında köşe sıkıştı. Cumhurbaşkanı Levon Ter Petrosyan, AGİT tarafından sunulan iki aşamalı planı 10 ekim 1997'de tam kabul etmişken 8 Şubat 19987e kadar Taşnak Sutyun destekli Robert Koçaryan çetesinin baskılarına dayanamayarak istifa etmek zorunda kaldı. Koçaryan 27 Mart 1998'de cumhurbaşkanı seçilir seçilmez, Aliyev'in petrol kartını kullanmaktan vazgeçmesini istedi, Batılı ülkeleri iki yüzlülükle suçladı.

Uzun zamandır Çin, Japonya ve İsrail'de Azeri petrolüne ilgi gösteriyordu. 1994'de Aliyev Çin'e resmi bir ziyaret düzenlemiş, Çin parlemanto başkan yardımcısı Bakü'ye gelmişti. Temmuz 1997'de İsrail Başbakanı Benyamin Netanyahu'da Asya gezisi sırasında aniden uçağının yönünü Bakü'ye çevirmişti. Netanyahu, Cumhurbaşkanı Aliyev'le Mayıs 1998'de Zagulba'daki bağ evinde geceyarısı bir görüşme gerçekleştirme gereği duydu. Ocak 1998'de Aliyev Japonya'ya ziyaret düzenledi. Burada da ABD'de olduğu gibi, '' petrol şeyhleri '' gibi görkemli karşılanmış, Japonya ile petrol anlaşması imzalanması törenine katılmıştı. Çin ve Japonya Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine o cümleden Azerbaycan'a büyük yatırımlar yapmak için atağa geçerken, iş adamları heyetleri arka arkaya ziyaretler düzenlemeye başladı. Tarihi İpek yolu üzerinde yer alan Azerbaycan büyük önem kazanmaya başladı. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi daimi üyesi Çin'in Azerbaycan'a ilgisi siyasi dengeler açısından büyük önem arzediyordu.

Dünyanın en gelişmiş ülkelerinden biri olan Japonya, Azerbaycan petrolüne büyük yatırımlar yapmak için girişimlerde bulunmaya başladı. Her yıl 400 milyon ton petrol ithal eden bir damla bile petrol üretmeyen Japonya gibi dev bir sanayiye sahip, enerjiye muhtaç bir ülkenin Azerbaycan'a ilgisi, şüphesiz bölgesel dengelerde iktisadi çıkarların rol oynadığı Azerbaycan safında yerini alması anlamına geliyordu. Petrol zengini Azerbaycan Japonya'nın strajetik müttefiki olmakla, dünya konjonktüründe, şekillenen bölgesel ilişkilerde ağırlığını artırdı. Amerika'da da petrol şeyhleri gibi karşılanan Aliyev'in Agustos 1997'de ABD'ye yaptığı ziyaret sırasında imzalanan 10 milyar dolar değerinde 4 petrol anlaşması, dünyanın dikkatini tekrar Hazar' a çevirdi.

ABD, Çin ve Japonya'ya göre Azeri petrolüne ilgi gösteren İsrail'in siyasi ve iktisadi maksatları değişik eksenli. İsrail, Arap ülkelerinin petrolünü ithal eden bir ülke. İsrail-Arap sorunu sayılan Filistin meselesinin çözümlenmesinin daha uzun süreceği, barış görüşmelerinin hızında ve bunca yıl alınan mesafeden belliydi. Arap ülkeleri nadirde olsa biraraya geldiklerinde ve Arap zirvelerinde sürekli İsrail'e bir takım yaptırımlar uygulanmasını gündeme getirmekte, bu durum İsrail yönetimi rahatsız etmekteydi. 1991'de Azerbaycan'ın bağımsızlığını tanıyan ilk ülkelerden olan İsrail, gelecekte Hazar petrolünün tüketici olacağının hesabını yapması hasebiyle özellikle Azerbaycan'a olan ilgisini artırdı. İsrail petrol ihtiyacını dünya pazarından; Arap ülkelerinden, Venuzuella'dan kuzey denizinden görmekte, transfer ücretleri nedeniyle pahalıya mal olmaktaydı. İsrail'in Bakü büyükelçisi Arkadi Mil Man, Bakü - Ceyhan petrol boru hattının yapılmasını desteklediklerini şöyle izah ediyordu: Hayfa ve Aşkolon limanlarımız Ceyhan'a yakın; buradadaki petrol rafinerilerimiz petrolü yakın olan Ceyhan'dan almak varken niye Latin Amerika, Arap ülkeleri veya Avrupa'dan ithal etsin.

Petrol hatlarının belirlenmesini pasif, sessiz bir seyirci konumunda izleyen İsrail, ABD'deki lobileri vasıtasıyla aslında aktif işler görmeye başladı. İsrail, petrol satın almak için yeni üreticiler arıyordu. Arap ülkeleri petrol satışını durdurduğunda İsrail'in alternatifi olmalıydı. Diğer tarafdan Azerbaycan'da yaşayan 25 bin Yahudi azınlık serbestçe, en güzel mevkiilerde hiçbir baskıya maruz kalmadan yaşıyordu. İsrail, Azeri petrolünün ithaline talip olduğu gibi, Bakü-Ceyhan petrol boru hattının yapımı konusunda da katılımcı olmak istiyordu. Çünkü bu hattı siyasi müttefikleri ABD ve Türkiye destekliyordu.

Arap ülkeleri ile çevrili olan İsrail Türkiye ile ilişkileri daima sıcak tutmakta, Azerbaycan'da bölgede partneri olarak görmekte devam ediyordu. İsrail'in Türkiye ve Azerbaycan'la iktisadi-siyasi ilişkiye girmesinin çeşitli avantajları taraflar açısından bulunuyor. ABD'de yaşayan 6 milyon Yahudi topluluğu, maddi açıdan hem zengin hemde Amerikan Kongresinde alınan kararlarda, siyasi bakımdan etkin bir role sahipti. ABD'deki Taşnak görüşlü Ermeni lobisinin etkisini dengelemek için Yahudi lobisi ile Azerbaycan

47

ilişkilerini sıcak tutmalı. Azerbaycan cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, Agustos 1997'de ABD'ye düzenlediği 10 günlük gezi sırasında ABD'deki Yahudi lobisiyle özel görüşmeler yapmış, Yahudi Kongre üyeleri ile temasa geçmişti. 1992'den beri Azerbaycan'ın ABD'deki lobicilik çalışmalarını Yahudiler yürütüyordu.Azerbaycan'ın Moskova Büyükelcisi Ramiz Rızayev ve Washington büyükelçisi Hafiz Paşayev'in girişimiyle ilk önce 1994'de Türkiye'ninde lobicilik faaliyetlerini üstlenen Genital Line şirketi ile yıllık 2,5 milyon dolar karşılığında anlaşma yapılmış, ancak bu şirketin istenilen performansı gösterememesi üzerine 1995'de bu şirket yine Yahudi lobi şirketi Global ile değiştirildi. ABD Dışişleri Bakan yardımcısı Yahudi Eizen Stutart başta olmak üzere Beyas Saray ve Washinton yönetiminde üst görevlerde bulunan 50'ye yakın Yahudi diplomat, Yahudi sermayeli Ammerikan petrol şirketlerinin çıkarları için Azeri tarafında yerlerini almıştı. Ermeni ve Rum lobisi ise bu konuda Yahudi lobisinin karşısında bulunuyordu. Washıngton'ın resmi Hazar ve petrol politikalarında Yahudi lobisi etkin olması, Azerbaycan-İsrail, Türkiye-İsrail ilişkilerinin 1995'den sonra belirgin biçimde üst seviyeye çıkmasında etikili oluyordu. Ankara'da hükümetler değişiyor, İsrail politikası değişmiyordu. Bakü, ticari hayatını Yahudi iş adamlarının serencamına vermişti. Haftada beş gün Bakü-Tel Aviv uçak seferlerinin yüzde yüz doluluk oranı ile yapılması bunun en açık göstergesiydi.

Asıl büyük handikap Rusya'nın, eski Sovyetler Birliği'nin tek varisi olarak kendisini görmesi ve Azerbaycan başta olmak üzere Türk Cumhuriyettlerini arka bahçesi kabul ettmesiydi. Okyanusun öbür ucundan ABD'nin Hazar'a müdahelesi Rusya'yı gıcıklandırıyordu. Soğuk savaş dönemini andıran bu nüfuz savaşı henüz sonuçlanmadı. Bağımsız ülkeler üzerinde ağırlığını hissetirmeye çalışan Rusya'nın tehlikeli jeopolitik siyaseti nedeniyle bağımsız çizgi izleyen Azerbaycan sürekli Rusya ile karşı karşıya kalıyordu. Haydar Aliyev'in '' Azerbaycan'n bağımsızlık yolundan hiç bir güç geri çeviremez ' çizgisine karşın Rusya Azerbaycan'da bağımsızlığını kazandığından beri bir takım oyunlar tertipleyerek Bakü'yü bu umutdan vazgeçirmeye, diz çöktürmeye çalışıyordu.

Rusya, Tacikistan'da iç savaş çıkartarak 1993'de bu ülkeye barış gücü adı altında Rus askerini soktuğu gibi Azerbaycan ve Gürcistan'ı da karıştırmak istemiş, ama Azerbaycan üzerinde oynadığı oyunlar hep fiyasko ile sonuçlanmıştı. Tacikistan'a barış gücü diye soktuğu askeriyle bu ülkeyi aslında işgali altında bulunduran Rusya'nın Azerbaycan politikaları hep geri tepmişti. Moskova'nın hesabındaki yanlışlık petrol eksenliydi. Tacikistan'ın petrolü yoktu, ama Azerbaycan'ın vardı. Azerbaycan ABD için önemliydi, ama Tacikistan o denli önemli değildi. Moskova, bu nedenle Orta Asya'yı Tacikistan'a konuşlandırdığı 201. Rus ordusu ile kontrol etmeye çalışırken, Kafkasya'yı Ermenistn'a yerleştirilen resmi 30 bin gayri resmi 50 bin Rus askeri ile denetimi altında bulundurmayı tercih etmişti.

PETROL ANLAŞMALARINDA REKOR ARTIŞ

Azerbaycan, Mega Proje'nin ardından arka arkaya petrol anlaşmaları imzalamak isteyen yabancı şirketlerin akınına uğradı. Her yılın haziran ayında Bakü'de buluşan dünyanın petrol ve gaz devleri Hazargaz fuarlarında Hazar petrollerini yakından tanıdı, petrol kulislerinde bulunmaya başladı. Hazar petrol yatakları üzerinde kurulan 2. büyük konsorsiyum olan Karabağ projesine Türkiye katılmadı. 10 Kasım 1995'de Bakü'de imzalanan anlaşma ile Rusya'nın Lukoil petrol şirketi yüzde 32.5 ile en yüksek payı alırken, İtalya'nın Acip yüzde 30, ABD'nin Penzoil yüzde 30, Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi SOCAR yüzde 7.5 'luk hisseyi aldı. 80-120 milyon ton petrol olduğu tahmin edilen yatağa Karabağ adlı 30 yıl süresince geçerli olmak üzere 1.7 milyar dolar yatırım yapılırken CİPCO adı verilen konsorsiyum başına üç yıllığına Lukoil başkanı Vahit Elekberov getirildi. Konsorsiyum, 14 Şubat 1996'da Azerbaycan Mecllis'inde onaylanarak hukuki statü kazandı.

Mayıs 1996'da faaliyete başlayan CİPCO'nun başkan yardımcılığına ACİP ve Penzoil şirketlerinin başkanları getirildi. Bugüne kadar iki sondaj kuyusu kazılan Karabağ yatağında tam bir petrol şoku yaşandı. Petrol aranırken, gaz bulundu. Petrol rezerlerinin ise 6000 metre derinde olduğu ortaya çıktı. SOCAR yetkilileri CİPCO yöneticilerinin gösterdikleri yerde sondaj vurmamalarından kaynaklanan bir sorun olduğunu belirtiyordu. Azerbaycan'da büyük petrol rezervlerine sahip olduğu tahmin edilen, ancak yapılan keşif çalışmaları sonucu olumlu netice vermeyen Karabağ, Danyıldızı ve Eşrefi yataklarıyla ilgili projelerin

48

tekrar canlandırılması 1999'da tekrar gündeme getiriliyordu. Bu tür haberler Hazar petrolüne kan kaybettiriyordu.

Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) yetkilileri bölgelerde çalışmalarda bulunan bazı petrol şirketlerinin, projelerin tekrar hayata geçirilmesi için başvuruda bulunduğu bildiriyordu. Kanada'nın AEC International şirketininin konuyla ilgili olarak SOCAR ile temasa geçtiği ve imkanların değerlendirilebilmesi amacıyla görüşme talep ettiği belirtiliyordu. Keşif çalışmalarının istenilen sonucu vermediği Tanyıldızı ve Eşrefi yataklarında 150 milyon ton petrol rezervi bulunduğu tahmin ediliyordu. Yataklarla ilgili projede, SOCAR'ın yüzde 20, Amoco'nun yüzde 30, Unocal 25.5, Itacho yüzde 20, Delta yüzde 4.5 hisseye sahip bulunuyordu.

Hazar'ın aynı adlı Şahdeniz petrol yataklarında petrolden ziyade doğalgaz çıkartılması amacıyla kurulan Şahdeniz Konsorsiyumu, 3. imzalanan anlaşma oldu. 25 yıl süresince geçerli olacak Konsorsiyuma İran'ın OİCD şirketinin de katılması nedeniyle Amerikan petrol şirketleri bu projeye iştirak etmedi. 100 milyon ton petrol, 400 milyar metreküp doğalgaz bulunduğu tahmin edilen Şahdeniz yatağında SOCAR'ın payı yüzde 10 olmasına karşın, kar marjinalı yüzde 60 biçiminde yüksek tutuldu. Diğer petrol şirketleri ise elde edilecek karın yüzde 40'ını bölüşmek zorunda kalacak.İngiltre'nin BP ve Norveç'in Statoil şirketi ortaklığının yüzde 51 pay aldığı konsorsiyumda, TPOA yüzde 9'luk payı ile en az hisseyi alan şirket oldu. Konsorsiyum'da Fransa'nın Elf Akiten şirketi, Rusya'nın Lukoil şirketi ve İran'ın OIEC şirketi ayrı ayrı yüzde 10'ar pay aldı. Şahdeniz yatağında yapılan ilk sondajlar ise TPOA'nın doğru yataga yatırım yaptığını ortaya koydu.

Hazar'ın Azerbaycan sektöründe yer alan Eşrefi ve Danulduz petrol yatakları üzerinde kurulan NAOC adlı konsorsiyum, Bakü'de Gülistan sarayında Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in katılımıyla 14.Aralık.1996'da imzalandı. Türkiye'nin ve tüm çabalarına rağmen Rusya'nın giremediği konsorsiyum'da ABD'nin Amoco yüzde 30, Unocal yüzde 25.5, Japonya'nın Itacho Oil yüzde 20, Suudi Arabistan'ın Delta Nimr şirketi yüzde 4.5 pay alırken, SOCAR'ın pay oranı yüzde 20 şeklinde gerçekleşti. 30 yıl süresince geçerli olacak, 2 milyar dolar yatırım yapılacak petrol yataklarında 150 milyon ton petrol olduğu tahmin ediliyordu.

Ocak 1997'de Paris'de imzalanan Lenkeran-Deniz, Talış-Deniz petrol yatakları üzerindeki konsorsiyum aynı zamanda Bakü dışında imzalanan ilk petrol anlaşması ünvanını taşıyordu. SOCAR'ın yüzde 25 pay aldığı anlaşmada Cumhurbaşkanı Aliyev bu anlaşma'da Fransa'nın Elf Akiten Şirketine yüzde 65, Total şirketine yüzde 10 pay vererek, Ermeni'lerin yakın dostu olan Fransa'yı yanına çekme çabası içine girdi. Çünkü bu tarihde Karabağ sorunun çözümünde görevlendirilen AGİT MİNSK Grubunda dengeler bozulmaya başlamış Rus ve ABD'li eşbaşkanı yeterli bulmayan Ermenistan üçüncü eşbaşkanın Fransız olması için başvuruda bulunmuştu. Paris'de Aliyev Fransız eşbaşkana karşı olduğunu açıklamasına karşın buna engel olamadı. AGİT dönem başkanı İsviçreli Flavvo Cotti, Fransız temsilci Georgh Bojye'yi atarken Bakü'ye hiç sormamış, geri adım atılması da imkansızlaşmıştı. Aliyev, Fransız petrol şirketlerine verdiği paylarla bu zararı nötralize etmeyi umdu.

Ağustos 1997'de Aliyev'in ABD ziyareti sırasında 10 milyar dolar tutarında dört anlaşma imzalandı. Bu anlaşmalar Azerbaycan'ın petrol politikalarının değiştiğini gösteriyordu. Çünkü SOCAR artık anlaşmalarda yüzde 50 pay alıyordu. Exxon şirketi ile imzalanan Nahçıvan yatağı üzerindeki anlaşma'da yüzde 50'şer pay bölüştürülmüştü. 96 milyon ton petrol, 170 milyar metreküp gaz rezervi bulunduğu tahmin ediliyor. SOCAR, 220 milyon ton petrol ve 300 milyar metreküp gaz bulunduğu tahmin edilen Abşeron yatağı üzerinde anlaşıyordu. 70 milyon ton petrol 50 milyan metreküp gaz bulunan yatakda Mobil'le anlaşan SOCAR, Amaco ile de İnam yatağı için anlaşma imzalamıştı. İnam yatağındaki konsorsiyuma ABD'li Arco ve Rus Lukoil'unda katılım girişimleri sonuçsuz kalmıştı.

SOCAR, küçük yataklarda olsa Hazar'daki Zeynelabidin Tağıyev, D-39, D8-9 yatakları üzerinde anlaşmalar imzaladı. Aliyev'in ocak 1998'de Japonya'ya yaptığı ziyaret sırasında başta Itacho ve Mitschubischi olmak üzere toplam 5 şirketin ortak konsorsiyumuyla SOCAR arasında Mugan, Ateşgah ve Tava yatakları üzerinde 2 milyar dolar tutarında anlaşma parafe edildi. Haziran 1998'de Bakü'de Gülistan sarayında üç petrol anlaşması daha bu kafileye katıldı.

49

TPAO'nın da yüzde 5 pay aldığı Kurdaşı yatağı üzerindeki konsorsiyumda , SOCAR yüzde 50, İtalyan Acip yüzde 25, Mitsui Şirketler Grubu yüzde 15 hisse aldı. 2.5 milyar dolar maliyetindeki yatakda 100 milyon ton petrol çıkartılması planlanıyor. Bakü'ye 150 kilometre uzaklıkta Salyan kentinde ki karadaki iki yatağa da 1.5 milyar dolar yatarım yapan şirketler ilk defa denizdeki yataklardan karaya kaymış oldu. GüneyBatı Gobustan'da yer alan 50 milyon ton petrol bulunan yatak üzerinde kurulan konsorsiyumda SOCAR yüzde 20, Britanya-Kanada şirketi Commonwealth and Gas yüzde 40, ABD'li Union Texas Petrolium yüzde 40 pay aldı. 100 milyon petrol bulunan Kursenki ve 52 milyon ton petrol bulunan Karabağlı yatağı üzerinde kurulan konsorsiyumda ise SOCAR yüzde 50, ABD'li Fronteira Recourses yüzde 30, ABD- Suudi Arabistan şirketi Delta- Ness yüzde 20 hisse aldı.

22 Temmuz 1998'de Aliyev'in Londra''ya ziyareti sırasında dört anlaşma daha imzalanarak Hazar'da ABD-İngiltre dengesi sağlanmış oldu. British Petrolium (BP) ve İngiliz devlet petrol şirketi State Oil Co ile imzalanan 5 milyon dolarlık yatırım anlaşmasında Norveç'e ait Statoil şirketi de yüzde 15 pay alırken, SOCAR'ın hissesi yüzde 40 şeklinde gerçekleşti. Ramco ile yüzde 50'şer pay esasına göre SOCAR , en az 5 milyar varil petrol çıkartma esasına göre yatakların rehabiltasyonu, araştırılması ve geliştirilmesiin öngören anlaşma imzadı. İnam yatağına yakın bir projede İngiliz şirketi Monument Oil and Gaz'ın yüzde 12.5, SOCAR'ın yüzde 50 pay alması konusunda anlaşıldı. Ayrıca Morrison Construction Group'un başkent Bakü'de Hilton oteli ve resmi bir konak evi kompleksi inşa etmesi kararlaştırıldı.

ABD'li petrol şirketleri Azerbaycan petrol piyasasında paylarını artırarak , Hazar petrolleri için ana üretim petrol boru hatlarının belirlenmesi arafesinde yetkin bir konuma geldi. 26 Nisan 1999'da NATO zirvesi nedeniyle ABD'ye giden Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, Amerikan petrol şirketlerine yeni petrol payları verdi. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ( SOCAR) ile Amerikan petrol devleri Mobil, Exxon ve Moncrief arasında Capitol'de 27 Nisan'da toplam yatırım maliyeti 10 milyar dolar olan üç ayrı anlaşma imzalandı. Anlaşmaların imza töreninde Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, ABD Ticaret Bakanı William Daily, Enerji Bakan yardımcısı John Hlotyer , Senatör Kay Baily Hatcington, Exxon Genel Müdürü Tery Kunts hazır bulundu.

Cumhurbaşkanı Aliyev burada yaptığı konuşmada, Azeri petrollerine ilginin her geçen gün arttığını belirtirken, imzalanan çok sayıda anlaşmadan elde edilen petrol için ana üretim hattına ihtiyaç duyulduğuna dikkat çekti. ABD , Azerbaycan ve Türkiye'nin ana üretim hattı olarak Bakü-Ceyhan'a destek verdiğini yineleyen Aliyev, Amerikan şirketlerini bu projeye destek vermeye çağırdı. Amerikan şirketlerinin büyük paylara sahip olarak önemli kararlar verilmesinde etkin konuma geldiğine işaret eden Aliyev, Bakü-Supsa hattınında artık açıldığını, Azeri petrolünün uluslararası platforma naklinde sorun yaşanmayacağını kaydetti.Bu aradan üç anlaşma daha imzalanmıştı. Exxon ile SOCAR arasında Bakü'nün 110 km güneydoğusu'ndaki "Zafer, Meşal " petrol yataklarının araştırılması, işletilmesi ve üretimi alanlarını kapsayan " Production Sharing " tipli anlaşma imzalandı. SOCAR'ın payı yüzde 50, Exxon'un yüzde 30. Geriye kalan yüzde 20'lik payı Fransa'nın Total şirketi almıkştı. " Lerik Deniz, Savalan " yataklarının işlenmesini kapsayan ikinci proje, SOCAR ile Mobil arasında imzalandı. Yataklar Hazar'ın güneyinde yer alıyor. SOCAR yüzde 50, Mobil yüzde 30 pay aldı. Kalan yüzde 20'lik pay için ise müşteri aranıyordu. Aşağı Kür eteklerinde yer alan üçüncü petrol alanı karada bulunuyordu. Bu anlaşmada Azeri piyasasına ilk defa giren ABD'li petrol şirketi Moncrief yüzde 64 pay alarak konsorsiyumun önderliğini üstlendi. SOCAR'ın yüzde 20 pay aldığı konsorsiyumda, ilk defa özel bir Azeri şirketi olan ISR yüzde 16 pay aldı.

BEYAZ KURT

Hazar’ın Kurtlar Vadisinde ‘ Beyaz Kurt’ kesinlikle Rusya idi. Aç kurtlar ise Amerikan ve İngiliz şirketleriydi. Hazar petrollerinin reytingi yükseldikçe , imzalanan petrol anlaşması sayısı arttıkça, Bakü'de faaliyet gösteren petrol şirketi bürosuda mantar gibi çoğalmaya devam ediyordu. 90 dev petrol şirketi Bakü'de daimi büro bulunduruyor, pek çoğuda temsilcilik ve takip görevini işbirliği yaptığı bir Batılı şirkete vermişti. Manzara, kurtlar sofrasını andırıyordu. Paylaşılacak nesnenin sindirimi oldukça zor olsada, 'medeni olduğunu iddia eden' milletlerin temsilcileri Hazar sofrasındaki mücadelelerini henüz çok medeni biçimde

50

sürdürüyordu.Bakü'de her yıl geneleksel hale gelmiş Hazar Petrol-Gaz fuarı gerçekleştirilirken herkes' kurtları sürü

halinde görebiliyordu.1994'de ilk defa açılan fuara 120 şirket, 1997’de 250 şirket temsil ederken, 1998'de bu defa 29 ülkeden 400 şirket katılmış, tüm becerilerini sirk gösterisine dönmüş Spor-fuar meydanda standları etrafında meraklı seyircilerine nümayiş ettiriyorlardı. Fuar çerçevesinde Avrupa Birliği'nden 9 ülkeyi temsilen gelmiş 40 konuşmacı, Hazar petrolleriyle ilgilenenlere ilginç bilgiler sundular. Hazar'da daha önce imzalanmış anlaşmalarla kurulmuş 9 uluslararası konsorsiyum'un başkanları, uzmanları, yetkilileri, işlerin nasıl yolunda gittiğini anlattılar, yeni konsorsiyum kurmak isteyen, petrol payı peşinde koşan şirketlerin iştahlarını hayli kabarttılar fuar süresince. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ( SOCAR ) Başkanı Natik Aliyev'in, Hazar'daki petrol yataklarını karış karış bilen SOCAR Başkan yardımcısı Ordünaryüs Profesör Hoşvakt Yusufzade'nin iyi bir tezgahtar gibi malını pazarlaması, kurt petrolcüleri çok duygulandırmıştı.SOCAR artık petrol anlaşmalarında eskisi gibi küçük paylar değil yüzde 50 gibi yüksek paylar alıyordu. Bu durum Azerbaycan'ın yeni petrol politikasını gösterdiği gibi, riskli ülke konumundanda süratli biçimde uzaklaştığını da kanıtlıyordu. Cumhurbaşkanı Aliyev'in bundan sonra, ekonomik projeler sunan, işimize gelenle anlaşma yapacağız diye bu düşünceyi açıkca ifade etmeside bunun deliliydi. Gülistan sarayında imzalanan Kurdaşı, Karabağlı, Kursenki, Gobustan yatağı üzerindeki üç petrol anlaşması ise tamamen şova dönüşmüştü. Böylece konsorsiyum sayısı 12'ye çıktı. Son iki konsorsiyum diğerlerinden farklı olarak Hazar'da değil, karada Bakü'ye 150 kilometre uzaklıkta Salyan kenti yakınlarında yer alıyordu.

Azerbaycan'ın halen yüzde 70 petrol rezervi Hazar'da, ama karadaki petrolde hiçte küçümsenmeyecek ölçüde büyük gelir getirebilecek bakir sahalardan oluşuyordu. Üç yıllık uykudan sonra nihayet TPOA'nın yüzde 5'de olsa Kurdaşı konsorsiyumundan pay alması sevindirici bir gelişmeydi. 2 milyar dolar tutarındaki yatırım projesi olan anlaşma çerçevesinde 50-100 milyon ton petrol üretimi bekleniyordu Projenin operatörlüğünü ise ACIP şirketi üstleniyordu. En az pay Türkiye'ninde olsa TPAO'yu kış uykusundan uyandırdığı için Enerji ve Tabi Kaynakları bakanımız Cumhur Ersümer'e teşekkür etmek gerekiyordu. Çünkü, son anda bu anlaşmaya katılan TPAO'nın çokta gönüllü olmadığı, pek istekli davranmadığı biliniyordu. Ersümer, Azerbaycan'da yıl sonuna kadar imzalanacak 5 petrol anlaşmasından bir kaçında pay elde etmek için girişimde bulunduklarını da haber verdi. Ancak Türkiye ekonomik krize girince bu hayal gerçekleşmedi. Mega Proje'de 6,75, Şahdeniz'de yüzde 9 pay alan TPOA'nın Kurdaşı'dan aldığı yüzde 5'lik payla Hazar’ın Kurtlar Vadisine yavru kurt olarak katılmıştı. Bu anlaşmalar, 30 Temmuz 1998'de Azeri Meclis'inde onaylanarak yürürlüge girdi.

Fuar döneminde Bakü'deki tüm oteller dolmuştu; ucuz otel bulunmadığı için gecesine 400-500 dolar veriliyordu. Fuar, yeni petrol anlaşmalarına kapı açabilir, dev petrolcüleri buluşturabilir, Hazar petrollerine ilginin ne denli arttığınıda gösterebilir; ama esasen en büyük faydası katılımcı tüm yetkili ve şirketlerin ortak bir ağızla, '' Hazar petrollerinin sahiplerinden biri olan Azerbaycan'a güven duyduklarını haykırmaları ve petrolün uluslararası piyasalara naklinde endişe duymadıklarını ifade etmeleriydi '' Aynı gür edayla ana üretim hattı için '' Bakü-Ceyhan petrol hattının ' değişik konuşmacıların diliyle sık sık telaffuz edilmesi ve ABD Başkanı Bill Clinton'un Transhazar ve Bakü-Ceyhan'a desteğine ilişkin mektubun okunması, herhalde bazı odaklara gözdağı niteliği taşıyordu. Rus temsilci dışında zaten bir itiraz edende olmadı. Rusya Enerji ve Yakıt bakan yardımcısı Valeri Garipov, rahatsız edici tonla aynı mavalı okumuştu : '' Rusya'dan geçen petrol hatları ekonomik olduğuna göre birinci ve sonuncu hatlardır. '' Rusya'nın halen '' Beyaz Kurt '' benim havasında olması pek inandırıcı gözükmüyordu. Azerbaycan'ın kurtlar sofrasında petrolünün paylaşılması tabiri kulağa hoş gelmiyordu, ama acı gerçek buydu. Petrole saldıran aç kurtlar paylaşım operasyonunu 21. yüzyıl gelmeden tamamlamak istiyordu. Hazar petrollerine yabancı yatırım ne kadar çok yapılırsa, bölgedeki eski kurdun sesi o denli kısılıyordu. Sofranın sahibi, misafirlerini ağırlamayı başarırsa, asrın başında olduğu gibi bu defa belki yem olmayabilirdi. 10 -20 yıla kadar 115 milyar dolar petrol gelirine kavuşacak Azerbaycan, kendi petrolünü modern teknolojiyi kurtların elinden kaparak, 21. yüzyılda daha verimli şekilde değerlendirebilirdi. Kurtlar vadisinde bu imkanısz bir hayaldi.

Türkiye, ne aldığı petrol paylarında ne de Bakü-Ceyhan petrol hattı konusunda Azerbaycan'ı aşırı gelir kazanacağı bir sofra olarak görmüyordu. Sadece dünya konjonktüründe Azerbaycan'ın haklı yerini

51

almasında, petrol alanında da elele olmaya çalışıyordu. TPAO'nun 4. ve son defa imzaladığı petrol anlaşması Araz, Alev ve Şark petrol sahasında oldu. Bu proje 21 Temmuz 1998'de imzalanmış, 28.12.1998'de Azerbaycan parlamentosu tarafından onaylanarak yürürlüğe girmişti. Proje kapsamında 170 milyon ton hampetrol, 16 milyar metreküp doğalgaz üretilmesi bekleniyordu. Proje tutarı 9 milyar dolar olan anlaşmanın operatörlüğünü İngiltre ve Norveç şirketleri BP ve Statoil yürütecekti. Proje'de SOCAR yüzde 40, BP-Statoil yüzde 30, Exxon yüzde 15, TPAO yüzde 10, özel sektöre ait bir şirket olan AEC ise yüzde 5 pay almıştı.1999 Haziran'ında yapılan fuar ise oldukça sönük geçecekti. çünkü fuarların yıldızı Haydar Aliyev ülkede yoktu. By-pass ameliyatı olmasının ardından ABD’de istirahat ediyordu. Yeni petrol anlaşmalarının imzalanmayacağını anlayan petrol kurtları, bu nedenle fuara iştirak etmiyordu.

HAZAR'DA İLK FİYASKO

Rusya'nın devlet petrol şirketi Lukoil, Hazar'da büyük yatırım yaptığı Karabağ yatağında şoke oldu. Karabağ yatağında kazılan üçüncü kuyununda kuru çıkmasının ardından konsorsiyum 20 Ocak 1999'da resmen feshedildi. Karabağ yatağından çıkaracağı petrolü Bakü- Novorasiskk'ten nakledeceklerini belirten Rus yetkililer, bu anlaşmayı Bakü-Ceyhan'a karşı koz olarak kullanıyordu. Azerbaycan'da dört petrol konsorsiyumuna katılan Lukoil, organizatörü ve en büyük paya sahip olduğu tek konsorsiyumda, ilk hesaplamalara göre 200 milyon doları aşkın sermaye yitirdi. Nisan 1997'da ilk defa Zaman gazetesi, Karabağ yatağında kazılan ilk kuyunun kuru çıktığını ortayı çıkarmış, ' Hazar 'da şok ' başlıklı haberi ile, petrol konsorsiyumun uzun süre yürümeyeceğini okuyucularına duyurmuştu.

Konsorsiyumda kağıt üzerinde yüzde 35 hissesi olan Lukoil, Azeri şirketi SOCAR ve İtalyan Agip'le kurdukları ortak şiketler Azerilukoil ve Agiplukoil ile birlikte konsorsiyumdaki payını yüzde 52'ye ulaştırarak Mega Proje'den sonra ikinci büyük imzalanan petrol anlaşmasında , dünya uygulamasında ilk defa olarak projenin işletilme hakkını ele geçirmişti. Bu arada konsorsiyumda yüzde 30 payı olan ABD'li Pennzoil'de hüsrana uğradı. ABD Başkanı'nın Hazar Havzası'ndan sorumlu özel temsilcisi Richard Morningstar'da bu fiyasko üzerine yaptığı açıklama 'da kuzey denizinde de bu tür fiyaskoların yaşandığını belirtmiş, Hazar petrollerine ilgilerinin azalmadığını vurgulamıştı. Sahilden 15-20 kilometre uzaklıktaki yatağın işletilmesi için öngörülen 1 milyar 700 milyarlık yatırımı büyük ölçüde üstlenen Lukoil, gerekli malzeme ve diğer makinaları da Rusya'dan getirmişti. Karabağ'dan çıkırtılması tahmin edilen 100-120 milyon ton petrolü Bakü- Novorasisk'ten nakledeceklerini daha önce açıklayan Lukoil Başkanı Vahit Elekberov ve Rusya Enerji Bakanlığı yetkilileri bu anlaşmayı Rusya'nın siyasi ve diplomatik başarısı olarak nitelendiriyordu.

10 Kasım 1995'de imzalanan anlaşma 14 Şubat 1996'da Azerbaycan Parlemantosu'nda onaylanarak yürürlüğe girmişti. Azeri muhalefi bu anlaşmayı Rusya'yı verilen en büyük taviz olarak göstermişti. Bu gelişme ile Rusya, petrol boru hattı müzakerelerinde önemli bir kozunu yitirdi.Rusya Dışişleri, Enerji ve Yakıt Bakanlığı ve Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığı'nın desteğine sahip olan Lukoil, dünyanın en büyük şirketlerinen biriydi. 14 milyar 200 milyon varil petrol üzerinde söz sahibi olan Lukoil, 110 bin kişi çalıştırıyordu. Azeri kökenli başkanı Vahit Elekberov, 2.2 milyar dolarlık şahsi servetiyle Rusya'daki en zenginler listesinde ilk beşe giiyordu. Lukoil'un Azerbaycan'da kurulan konsorsiyumlardan Mega Proje'de yüzde 10, Şahdeniz'de yüzde 10 Yalama yatağında yüzde 50 payı bulunuyordu.

Murathanlı yatağında ise Ramco sanki altın bulmuştu. 5 milyar varil petrol olduğu tahmin edilen bu yatakta bulunan rezervler Hazar'da yaşaşanan fiyaskoyu unutturdu. Gaz ile zengin Şahdeniz'de BP-Amoco'nun bulduğu tahminlerin üzerinde rezervlerde fiyaskoları unuttaran diğer projeydi. İngilizler kendi tezleri ile çelişir hale gelmişti. Hem Hazar'da yeterli petrol ve gaz yok diye yaygara yapıyor hemde fiyasko ile sonuçlanan projelerde şirketleri bulunmuyordu. Kazık yiyen şirketler Lukoil ve İtalyan AGİP'den başkası değildi. 2004'e girerken Hazar'da petrol paylaşım savaşı bitmişti. Hangi Kurtun hangi avı avladığı belliydi. Azerbaycan'da imzalanan 28 petrol anlaşmasında 9 milyar dolar, Kazakistan'da ise, 13 milyar dolar yatırım yapılmıştı.

52

4. BÖLÜM

PETROLCÜ KLASİĞİ: ÖZAL'A SUİKAST, ELÇİBEY'E DARBE, ALİYEV’E SUİKAST, DARBECİYE DARBE

Yabancı petrol şirketleri 1990-1993 arasında Azerbaycan'a yatırım yapmaktan, riske atılmaktan çekindi. Böylelikle petrol sanayisindeki kriz derinleşti. Büyük ümit beslenen petrol sanayisi kötü durumda iken Ermeni işgalinin getirdiği olumsuzluklar, iç savaş, hakimiyet mücadeleleri, silahlı grupların ülkeyi kasıp kavurması da eklenince yabancı petrol şirketlerinin çekinik tutumları uzun sürdü. Amoco, Pennzoil, BP gibi petrol şirketleri incelemelerine 1990 yılından başlamıştı, ancak gözlem yapıyor, yatırımı sürekli erteliyorlardı. 7 Haziran 1992'de cumhurbaşkanlığına seçilen Ebulfeyz Elçibey ve Başbakan Penah Hüseynov ile petrol şirketleri Mega Proje için ön çalışmalara başladı. Ancak 1992-1993 yılları arasında Halk Cephesi hakimiyeti döneminde de istikrarsızlık sürdü. Elçibey'in Rus karşıtı politikası petrol şirketlerince endişe ile izleniyor, akılcı bulunmuyordu. Elçibey gelir gelmez Rusya ve İran'ı düşman diye kategorize etmiş, " Tüm Özbekler koyundur " ifadesine kızan Özbekistan Devlet Başkanı İslam Kerimov, Azerbaycan'la tüm diplomatik ilişkisini kesmiş, uçak seferlerini kaldırmıştı. Elçibey, politikacı değil, bir öğretmen ve bir ideologdu. Zaman onun hiç bir zaman siyasetçi olamayacağını gösterecekti.

Vali tayin ettiği insanlar içinde hiç bir tahsili olmayan çoban, devlet yönetmeyi bilmeyen beden öğretmenleri, hatta dağdan getirdiği çobanlar bile vardı. Komünist damgası yemiş herkesi hükümetdışı bırakmıştı. Daha önce Sovyet döneminde kendi eliyle kadro yetiştirmediği için etrafını çıkar düşkünü insanlar çevirmişti. Elçibey dürüst, insani ve saf tavırları ile belirli çevrelerde sempati de topluyordu. Ancak Rusya'nın tamamen Hazar'dan dışlanmasına Batılı şirketlerde karşıydı. Ayrıca Halk Cephesi döneminde de rüşvet almış başını yürümüştü. Ceplerini Sovyet döneminde gizlice doldurmuş Komünistleri safdışı bırakan Elçibey, cepleri boş çobanları, elektirikçileri, öğretmenleri vali yaparak aç insanları fakir insanların üzerine farkında olmadan salmıştı. Elçibey, herkesi kendisi gibi sanıyordu. Halk içten içe kaynıyordu. Sovyet dönemi aranır olmuştu. ELÇİBEY'İN GÜVENDİGİ İKİ KGB'Lİ

7 Haziran 1992'de seçilen Ebulfeyz Elçibey aslında zoraki bir cumhurbaşkanıydı. Yakınlara kaç kez" Beni Cumhurbaşkanı yapmayın. Halk Cephesi olarak hazır değiliz. Yetişmiş kadrolarımız yok. İktidara gelirsek beni siz bir yıl içinde devirirsiniz. Düşmandan değil dostlarımın samimiyetinden korkuyorum " diye uyarmıştı. Ama dinletememişti. Başta İskender Hamidov olmak üzere Elçibey'e birazda silah zoruyla cumhurbaşkanı olacaksın dayatmasında bulunulmuştu. Bunun istenmesinin diğer nedenide Müsavat Partisini kuran İsa Kamber'in Halk Cephesi'nden ayrılma eğilimi göstermesiydi. Eğer Halk Cephesi iktidara gelmezse bir daha bağımsız ateşi ile yükselmiş bu haraketin birliği dirliği sağlanamazdı. Elçibey, tüm bu etkenler üzerine fedekarlıkta bulunarak cumhurbaşkanı olmayı kabul etmişti.

Elçibey'in öngörüsünün gerçekleşmesi gerçekten bir yıl sürecekti. En yakın arkadaşları onu iflasa sürükleyecekti. Geçmiş sistemin alışkanlık, huy haline gelmiş 'rüşvet hastalığı' Elçibey'i can evinden vuracaktı. Atatürk ve Türkiye sevdalısı Elçibey, Azerbaycan'da ilk petrol anlaşmasının imzalanması için hazırlıkları başlatmış, Başbakan Penah Hüseynov'a tam yetki vermişti. Penahov'un petrol anlaşmasında

53

payının yükseltilmesi için İngiliz BP şirketinden 50 bin dolar rüşvet aldığı iddiası halk arasında dilden dile dolaşıyordu. Toplam dağıtılan rüşvet miktarının 350 bin dolar olduğu da iddia ediliyordu. Geçmiş petrol şirketi Başkanı Resul Guliyev'in yurtdışına kaçırdığı para miktarı milyar dolarlarla ölçüldüğüne göre Halk Cephesi yetkililerinin deyimiyle bu rüşvet rakamı devede kulaktı.

Amoco, Pennzoil, BP ve TPAO'nın katılımıyla dev bir petrol anlaşması imzalanacak, Rus ve İran şirketleri dışlanacaktı. Elçibey, bu anlaşmada petrolün Bakü-Ceyhan hattıyla nakledilmesi için gerekli maddenin de yer alınmasını istiyordu. 7 Kasım 1992'de İzmir'de bir otel odasında Cumhurbaşkanı Turgut Özal'la buluşan Elçibey'in, Özal'a "Bakü'ye iki adamını gönder " demesiyle Ankara petrolle tanışıyordu. Özal, Hazar petrolünün taşınması projesini harita üzerinde Elçibey'e izah etmişti. Bakü-Ceyhan petrol hattının İran'dan geçtiğini görence bir an şaşırdı. Neden diye sordu. İran'daki Azerilerin özgürlüğünü destekleyecek boru hattı, ayrıca Ermenistan'ı da köşeye sıkıştıracaktı. İran'ın desteği ile ayakta duran Ermenistan boru hattı rüşveti ile saf değiştirecek, Karabağ ihtilafı tereyağdan kıl çeker gibi çözülecekti. Özal’ın gizli planı buydu.

Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki bölge olan Zengezur ve Meğru koridoru bu projeyle işlerlik kazanıyordu. Ayrıca hat, İran'ın yanı sıra Nahçıvan'a da giriyordu. Bunları söyleyen Özal'ın kararlılığı ve babacan tavırları Elçibey'i etkilemişti. Ertesi gün TPAO ve BOTAŞ'dan iki yetkili soluğu hemde pasaportsuz giriş yaparak Bakü'de almıştı. Türkiye adına görüşmeler yapan iki yetkili, alelacele Bakü yönetimi ile anlaşma sağlıyor, Hazar petrolünün Bakü-Ceyhan'dan nakledilmesi kararlaştırılıyordu. Anlaşmada Türkiye'ye yüzde otuz verilecek, Bakü-Ceyhan güvence altına alınacaktı. Elçibey, Türkiye'ye çok güveniyordu. Bu anlaşmadan sonra Türkiye'nin Azerbaycan'ı Ermenistan'la yaptıkları savaşta kayıtsız şartsız destekleyeceğine inanıyordu.

Rus karşıtı olması ile tanınan Azerbaycan Cumhurbaşkanı Ebulfeyz Elçibey, Ocak ayı başında çalışmaları başlatmış 1993 sonbaharında Batılı petrol firmaları ve Türkiye ile bir anlaşmayı imzalanmaya hazır konuma getirilmesini talep ediyordu. Özal, Elçibey'den detayları görüşmeleri için güvendiği 4 adamını Ankara'ya göndermesini istemişti. Söz konusu anlaşmanın taslağında üç Azeri petrol yatağının keşfi ve petrolün Türkiye üzerinden Akdeniz'e taşınması amacıyla bir petrol boru hattı kurulması hükmü yeralmıştı. Ancak Elçibey, güvendiği dört adamdan ikisinin KGB'ye çalıştığını daha sonradan öğrenecekti. Özal ile Elçibey arasındaki petrol pazarlığı hemen Moskova'ya uçurulmuştu. Plan, proje hepsi artık Yeltsin'in ve Rus KGB'sinin cebindeydi. Ruslar telaşa düşmüştü. Bu anlaşma ne olursa olsun engellenmeliydi. Gerekirse Elçibey ve Özal öldürülmeli , bedenleri ortadan kaldırılmalıydı. Yaşlı Beyaz Kurt, çıldırmıştı. 9 Mart 1993'te Ankara'ya gelen Azerbaycan Petrol Şirketi Başkanı Sabit Bağırov, Bakü-Ceyhan boru hattı ile Hazar petrolünün Akdeniz'e indirileceğine ilişkin çerçeve anlaşmasını imzalıyordu. Başbakan Süleyman Demirel ve Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin'in şahitliğinde imzalanan anlaşmanın töreninden önce Bağırov tereddüt ediyordu. Azerbaycan'ın Ankara Büyükelçi Mehmet Nevruzoğlu'nun araya girmesiyle anlaşma parafe ediliyordu. Türkiye'den Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanı Ersin Faralyalı ile Azeri tarafından 6 bakanın protokolda imzası bulunuyordu. Türkiye'de iktidardaki DYP-SHP koalisyon hükümetinde BOTAŞ'ın başında Mete Göknel bulunuyordu. Göknel, Bakü-Ceyhan'ın İran üzerinden geçerek Ceyhan'da noktalacağını açıklıyor ve ekliyordu : "Bu yolu istemeyen yabancı şirketler istemezlerse yatırım yapmayabilirler. "Türkiye ile ilgili protokol imzalanması hem Rusya'yı hemde ABD'yi rahatsız ediyordu. ABD İran güzergahına karşıydı; Rusya ise proje ile by-pass edildiğini düşünüyordu. Petrolün avuçlarının içerisinden kaçırılması affedilemezdi. Elçibey, anlaşmanın imzalanmasından 4 ay sonra isyancı Albay Suret Hüseynov tarafından devrileceğini hesap etmemişti. Üstelik egemenliğini bitiren darbeci Albay Hüseynov'a kahramanlık madalyasını ve aldığı tüm rütbeleri o vermişti. Ruslar kukla Hüseynov vasıtasıyla kendi planlarını sahneye koydu. Peki bu nasıl olmuştu? Bakü'de sokaktaki çocuk bile gelişmelerin seyrinden işin nereye varacağını tahmin ederken Ankara ve Bakü yönetimlerini kim uyutmuştu?

Elçibey tüm hesaplarını Türkiye'ye endeksli yaparken Rusya eli boş oturmuyordu. Rus istihbaratının eli uzundu ve Azerbaycan'da istediği manipülasyonu yapabilecek kabiliyetdeydi. Azerbaycan'a yönelik saldırılarını sürdüren Ermeni birlikleri 2 Nisan 1993'de Kelbecer'i işgal etmişti. Elçibey'in Clinton ve Yeltsin'e gönderdiği kurtarın bizi mesajlan netice vermemişti, Azeri Türkleri çaresizdi. Ermenistan'da

54

bulunan 7. Rus ordusu 26 Şubat 1992'de Hocalı'yı işgal edip 7 bin insanı katlettiği gibi Kelbecer işgalindede Ermeni ordusuna hava desteği sağlıyordu. İşte tam bu sırada sahneye hiç beklenmedik bir aktör çıkıyordu.

5-15 Nisan 1993 tarihleri arasında Orta Asya gezisine çıkan merhum cumhurbaşkanı Turgut Özal, ilk durağı olan Taşkent'de bir basın toplantısı düzenliyerek Karabağ ihtilafının artık Ermenistan'ın Azeri topraklarını işgale dönüştüğüne dikkat çekiyordu. Rusları uyaran Özal, ' Ermenistan'a destek olanlar bilsin Türkiye gereğini yapacaktır. ' diyordu. Kelbecer'in Ermeniler tarafından işgal edilmesi halkın Bakü yönetimine olan güvenini sarstı. Rusya'da zaten bunu istiyordu. Halkın güvendiği tüm dallar kesilmeli, yeni bir kurtarıcı aranmalıydı. İşgalden 6 saat önce Elçibey, Başbakan Süleyman Demirel'i telefonla arayarak kenteki 25 bin kişinin kurtarılması için helikopter istedi. Demirel'in cevabı olumsuzdu. Ermenistan ve İran helikopter geçişine izin vermiyordu. 25 bin kişi, 4 metre kar olan o gün Murov dağlarını yürüyerek aşmaya çalıştı. Donarak ölenler, gangren olup ayakları elleri kesilenler çoğunluktaydı. Kelbecer'in kadınlarını Ermeniler esir etmiş Ortadoğu’da zengin Araplara satıyordu.

Elçibey'in güvendiği dağlara kar yağmıştı. Türkiye en zor gününde kendisini yalnız bırakmıştı; ama o Türkiye'ye kızgınlığını yüksek sesle dile getirmeyecek kadar Türkiye aşığıydı. Tabii herkes onun gibi değildi. İçişleri Bakanı İskender Hamidov, iki helikopter göndermekten aciz başbakan Demirel'i baba değil ' nine ' diye nitelendirince kıyamet kopuyordu. Kelbecer faciası, Halk Cephesi ve Elçibey'in raytingini hiçe indirmişti. KGB kontrolündeki Rus söylenti yayıcıların etkisiyle halk bir anda iktidara karşı dönmüştü. Kelbecer işgal edilmeden bir gün önce Bakü'den üç gazeteci; Zaman'dan Cemil Yıldız, Amerikalı gazeteci Thamos Goltz ve Azertaç'dan Azer bir helikopterle şehre inmiş, işgal gecesini orada geçirmişti. Ermeniler telefonla komşu kentenden yarın işgale geleceklerini, herkesi kıtır kıtır keseceklerini bildiriyor, alay ediyorlardı. Kelbecer'de sadece bir tank vardı, onunda aküsü yoktu. Şehir giriş çıkışını kontrol eden asker sayısı sadece 15 idi. Ordu birlikleri Bakü'den gelen bir emirle geri çektirilmişti. Emri veren Gence'de isyan edecek güçlerin lideri Suret Hüseynov'dan başkası değildi. Bakü'nün olaydan haberi yoktu. Kelbecer iktidar hesapları için feda edilmişti. Ertesi gün dağın tepesinden ateş açan Ermeniler güle oynaya katliama doğru ilerlerken, ne yapacaklarını şaşıran üç muhabir bir pankarta Rusca " Pressa " basın yazmıştı. Amerikalı Goltz, arkadaşlarına yabancı gazeteci olduklarını söylemelerini Türk olduklarını gizlemelerini istiyordu. Durum vahimdi. Geldikleri helikoptere doğru koştular,halkta o tarafa doğru ilerlemiş, helikopter bir anda dolmuştu. 60 kişi ile kalkan helikopter Murov dağına çarparak infilak etti ve içindekilere mezar oldu. Bir helikopter daha vardı, gazeteciler oraya koştular, ancak Cemil Yıldız dışarıda kalmıştı. Sadece bir kolu içeri girmişti. Goltz'un içeridekileri itip yer açmasıyla Yıldız'da içeri girdi,yine 60 kişiyle helikopter havalandı. Murov dağına çarpmaktan kılpayı kurtularak Bakü'ye ulaştı.

Ertesi gün tüm dünya katliamı fotolarıyla bu muhabirlerden öğreniyordu. Çok acı olaylar yaşanmıştı. Ermeniler de kurtarıyoruz diye helikopter kaldırmış, Azeri kadın ve kızlarını bu helikopterlere doldurarak Erivan'a götürmüştü. Bu kadınlar, kızlar önce kötü emeller için kullanılacak, daha sonra ise Orta Doğu kadın pazarına satılacaktı .Bir çok Azeri kadın intahar ederek bu kötü kaderine son vermeye yeğledi. Erkekler gayretsiz olunca kadınlar namuslarını nasıl korusundu. Ertesi gün Cemil Yıldız ile birlikte Niva marka arabamla soluğu Bakü'ye 540 km uzaklıktaki Murov dağının eteklerinde aldım. Bir kişi kurtarabilirmiyim umuduyla karlı dağlardan gelen çıplak ayaklı Azerileri bekleyen gözüyaşlı iki Türk gazeteci, ayakları elleri donmuş birkaç kişi Gence hastanelerine yetiştirdi. Gence'de hastaneler dolmuştu. İki gazeteciyi kabul eden Gence Vali yardımcısı Ramiz Memmedov, ' herkesi kurtardık tam 24 bin 450 kişiyi sağsalim Gence'ye taşıdık ' diye yalan söyleyince iki Türk gazeteci dayanamamıştı: Başınıza gelenleri biliyoruz. Cemil, Kelbecer de idi. Gelin doğruları konuşalım. Eğer hemen kurtarma timleri kurmazsanız, yarın vatan haini olarak gazetelere çıkacaksınız.

Ramiz Memedov çok korkmuştu. Kimdi bu kendisini tehdit eden gazeteciler? Bakü'den gelen yabancı gazeteci olmak, zaten korkması için yeterliydi. Ama böyle cesaretli bir çıkışı anlaşılan beklemiyordu. Birden gözleri doldu. Kapıları kapattı, odanın içindeki yardımcılarını dışarı çıkarttı. Ağlamaya başladı. ' Evet anlattıklarınız doğru, büyük bir katliam. Ne yapabilirdik ? ' dedi, ellerini zonkluyan şakaklarına götürerek. ' İçimizdeki satkınlar, satılıklar halkımızı yine bu güne düşürdü' derken Memmedov artık gözlerimizin içine bakamıyordu. Kelbecer katliamı, Özal’ın petrol planına karşı Rusların cevabıydı.

55

ÖZAL'A RUS SUİKASTI !

Bu arada Özal Özbekistan Kırgızıstan'a giderken uçakta yaptığı açıklamada, " Karabağ meselesi artık büyük Ermenistan hayali haline geldi. Ermeni hududunda siz ciddi bir manevra yapsanız, iki üç merminiz oraya düşse ne olur ? Mesele şu noktaya gelir: Sen fazla gidersen, ben buradayım. Ama bunu lafla değil fiilen söylemek lazım. " ifadelerini kullanıyordu. Başta Demirel olmak üzere hükümet üyeleri böyle bir şey söylemenin doğru olmadığını belirterek Özal'ı eleştirdiler.

Ermeni saldırıları sürerken TSK 'a bağlı 3. ordu teyakkuza geçirilmişti. Bazı sbirlikler sefer görev emirlerini yerine getiriyor ve küçük manevralara başlıyordu. BM Güvenlik Konseyi 7 Nisan'da işgalci Ermenilerin Azeri topraklarını terketmesi isteğine ilişkin bir kınama kararı alıyordu. Bu arada Demirel, Diyarbakır'dan Ankara gelirken uçakta, ' Türkiye'nin Ermenistan'a müdahelesinin mümkün olmadığını açıklayınca Ruslar ve Ermeniler rahat bir nefes alıyordu. Elçibey, " Artık Türkiye'den hiç bir şey istemiyorum. Ben Türkiye'ye de İran’a da başvurdum. 5-10 helikopter verinde kadınları çocukları kurtaralım dedim. İnsanlar ormanlara ve köylere kaçmışlar. Orada çocuklar öldü, kadınlar karın içinde dondu. Rusya, İran ve Türkiye helukopter vermedi. Şimdi ben Türkiye'den ne isteyeyim. " diye sitem ediyordu. Ermeniler Azerileri tehcir etmek için kimyasal silah kullanıyor kimse tınmıyordu.

Özal gezisinin son durağı olan Bakü'ye 13 Nisan 1993'te adımı atmıştı. Elçibey'de görüşen Özal , Karabağ ihtilafı ve ve Ermeni saldırılarına ilişkin Özbekistan'da yaptığı açıklamayı tekrarlıyordu : " Doğu illerimizde tatbikat düzenleriz bir kaç kurşun da öte tarafa düşer. "Ermenilere gözdağı verilmişti. Ancak Demirel'in soğuk tutumu Ermenileri cesaretlendirmişti. Nitekim anamuhalefet parti başkanı ANAP lideri Mesut Yılmaz'da bu gerçeği dile getirerek Türkiye'nin Ermenileri caydırmak için elindeki imkanları kullanmadığı için Demirel'i suçluyordu. Elçibey'le düzenlediği ortak basın toplantısında Özal, "Ermenistan askeri tutumda ısrarı sürdürümez. Bu yolda vazgeçeceklerini umut ediyorum. yoksa bu yolun sonu onlar için hüsran olur. " diyordu. Azeri kamuoyu bir anda Özalcı oldu, onu bağırlarına bastı. Özal'ın 20 Ocak 1990 Bakü katliammına ilişkin ABD ziyareti sırasında yaptığı, "Azeriler Şii, biz Sünniyiz " gafını unuttturmuş, kendini sevdirmişti.

Elçibey-Özal kapalı görüşmelerinde baş gündem maddesi Bakü-Ceyhan'dı. Henüz Türk kamuoyunun böyle bir projeden haberi yoktu. Elçibey, Özal'dan aldığı cesaretle petrol anlaşmasına hız verdi ve anlaşmanın yaz aylarında imzalanacağı açıklamasını yapma hatasında bulundu. Rus ve İran istihbaratı haberi hemen uçurmuştu. Elçibey, Özal'dan ordularını eğitmelerini istemiş, olumlu yanıt almıştı. 1992'de ilk defa Azerbaycan'dan Harp okullarında okutulmak üzere 500 öğrenci seçiliyordu. Özal, bu eğitim ilişkisini daha geniş zemine yayıyordu. Türk özel timi ve özel haraket birlikleri Karabağ'da operasyonlar yapması ve Ermenileri yıldırması için Bakü'ye gönderilmişti. Gönderilenler arasında ünlü ülkücü yiğitlerde vardı. Gözüpekliği ile tanınan İrfan Özcan, Atilla Kaya gibi lider savaşçılar Karabağ savaşında Azerileri yanlız bırakmamıştı. Şöhret gibi Aydın gibi Azeri özel tim elemanlarını bu ülkücü ekip yetiştirmişti. Ali Batman, Ramiz Ongun ve Musa Serdar Çelebi'nin organizesi ile savaşa giden ülkücülerin vurucu timi Rüzgar bölüğü büyük yararlılıklar göstermişti.

Türk ekibinden Ermenilerin eline geçen esirlere Ruslar, çok işkence yapıyordu. Dişleri , tırnakları sökülüyor, bedenlerine elektrik veriliyordu. Bunlardan biride iki yıl esir kaldıktan sonra Kızılhaç'ın devreye girmesiyle 1997'de serbest bırakılan Atilla Yumak'tı. Yumak ferdi haraket eden biriydi. Bir Türk'ün tek başına dünyaya bedel olduğuna inanmıştı. İstanbul'da karısını ve çocuğunu bırakarak Azeri kardeşlerine yardım için cepheye koşmuştu. Gördüğü olaylar ne kadar hata yaptığını ispatlıyordu. Bunları anlatırken göz yaşlarını tutamıyor, kendisini reddeden ailesine artık dönemeyeceği için yardım etmemizi diliyordu. Türk subaylarında içlerinde savaştığı rüzgar bölüğü bir süre sonra arka cepheye çekildi.

Türk ordusu subayları, Şamahı, Nasosi kasabası ve Sumgayt'da resmen Azeri gençlerine gerilla eğitimi vermeye başladı. Şahahıdaki üsse yanlışlıkla girmiş, Metin yüzbaşı ve üç astsubay arkadaşla konuşmuştum. Ancak burada olduklarına dair tek kelime yazmamamı rica ettiler. Bu timler Ermenileri çileden çıkarmıştı. Öyleki Haziran 1992’de 35 köyü teslim alarak Şuşa'ya kadar ilerlemişlerdi. Maalesef

56

Azerbaycan Savunma Bakanlığı içindeki gizli Ermeniler Türk ekibinin geri çekilmesi için talimat verdirmiş, Karabağ'da savaşı noktalayacak haraket geri püskürtülmüştü. Bu emri veren Savunma Bakan Yardımcısının Ermeni olduğu 1994’de Moskova’ya kaçınca anlaşılacaktı.

Bu olaydan sonra Türk ekipleri Karabağ'da önde savaşmak yerine geri cephede asker eğitmeyi tercih etmeye başlıyordu. Susurluk kahramanı Mehmez Özbay lakaplı Abdullah Çatlı, Azeri ordusunu eğiten elemanlardan biriydi. Ermeni kamplarıının yerleri MİT tarafından tesbit edilmiş Çatlı'nın eline 30 kamp krokisi verilerek Bakü'ye gönderilmişti. Karabağ'daki dağlık coğrafi şartlar gerilla savaşını gerektiriyordu. Düzenli ordunun başarılı olması zordu. Dağlık bölgenin koridorlarını, patikalarını bölge insanı Azeriler biliyordu. Azeri ordusu homojen değildi, kimin Ruslara, Ermenilere çalıştığını tesbit etmek hayli zordu. Ön saflarda çarpışırken, arkadan seni korumakla görevli asker hain bir kurşunla seni şehit edebilirdi!

15 Nisan'da Bakü'den dönüşünde Özal, Azerbaycan namına savaşmayacaklarını ancak maddi ve manevi destek vereceklerini ilan ediyordu. Özal'ın kastettiği resmi Türk ordusu birlikleriydi. Özel eğitimli, örtülü ödenekten destek alan Türk birlikleri her zaman Azeri birliklerin yanındaydı. Türkiye'nin Nahçıvan üzerindeki garantörlük anlaşmalarını hatırlatan Özal, " Gidip kucaklaşsak, korkmayın geldik buraya desek ne olur? Böyle yaparsak Batılılar meselenin çözümü için daha çabuk davranır. " diye konuşmaktan çekinmiyordu. Aynı gün TBMM Azerbaycan ile imzalanan Askeri eğitim ve konsolosluk anlaşmasını jet hızıyla geçiriyordu. Onaylanan savunma birliği anlaşmaya göre Türkiye ve Azerbaycan üçüncü ülkelerden gelecek saldırılara karşı koyabilecekti. Dışişleri sözcüsü Volkan Vural, bu konuda artık yeni bir savunma paktı yapılmasına gerek olmadığını duyuruyordu.

Turgut Özal, Bakü'den dönüşünden sonra 11 günlük Orta Asya gezisini Azerbaycan'daki hassas durumu Başbakan Süleyman Demirel'e konutuna çağırarak anlatıyordu. 17 Nisan'da Çankaya Köşk'ünde sabah jimlastiğini yapan Özal kalp ve kroner yetmezliği gerekçesiyle tansiyon düşmesinden hastaneye kaldırılıyordu. Özal'ın yanında doktoru yoktu. İlk önce Hacettepe'ye kaldırılmış, GATA'ya götürülürken yolda Allah'a yürümüştü. Özal'ın şüpheli biçimde ölüşü Azeri kamuoyunda derin bir infial uyandırıyordu. Sabah jimlastiği sırasında kalp ve kroner yetmezliğine bağlı tansiyon düşmesine bağlı olara Hacettepe Üniversitesi hastanesine kaldırılan Özal bütün müdahelelere rağmen kurtarılamamıştı.

Azeri istihbaratı Özal'ı Rus istihbaratının zehirleyerek öldürdüğü kanısındaydı. Konuya ilişkin sorularımı Bakü ofisime yaptığı ziyaretde cevaplayan Azeri İstihbaratı Basın müşaviri Mahir bey, ‘ Olabilir. Ancak sadece tahmin ediyoruz’ demişti. Bu konuda hazırlanan rapor, Elçibey'e iletilmişti. Özal’a ilk zehirli bardak Taşkentde verilmişti. Bu zehir ölümcül değildi. Ancak Kazakistan ve Azerbaycan’da verilen iki zehirli bardakla birleşince toksik zehirin kombinasyonu tamamlanmıştı. Zehirin saldırıya geçmesi için fünye görevi gören Özal’ın o sabah içtiği portakal suyuydu. Kimyasal reaksiyona geçen zehir kalp hastası olan Özal’da kalp krizi meydana getirmişti. Ancak kimse Özal'ın Bakü'de zehirlendiğini kabul etmek istemiyordu. Bu duyulursa bir skandal olurdu. Kulaktan kulağa yayılan bu dedikodu ' fısıltı gazetesi' nin manşetindeydi. Azeri halkı böyle bir infaza ev sahipliği yaptıkları için vicdan azabı çekiyordu. Gizli petrol pazarlığı ve Karabağ'da izlediği şahin politika Özal'ın başını yemişti. Ama ortada delil yoktu. Ankara'ya şüpheler bildirilmiş, ama gerekli cevap alınamamıştı. Azeri halkı sanki kurtarıcısını kaybetmişti, milyonların gözyaşı sel olmuştu. Oysa Özal'ın Azerbaycan'a yaptığı hizmet Türkiye'ye yaptığı hizmetlere göre deryada damlaydı. Protokol kurallarına göre bir devlet başkanın yemek yediği tabaklar, su içtiği bardak 45 gün muhafaza edilir, hemen yıkanmazdı. Özal'ın eşi Semra Özal, o günlerde Özal'ın saç örneğinin analiz edilmesini istiyordu. Oğlu Ahmet Özal'ın ifadelerine göre saç örneği alınmış, ancak tahlile gönderilememişti. Oğul Özal, bu sisperdesinin bir gür aralanacağını söylüyordu. Kardeşi Korkut Özal'da sırrı biliyor, ama saklıyordu. Bu sırrın açıklanması ülkeler arasındaki ilişkileri bozabilirdi. Önlerine bir duvar çıkarılmıştı : Devlet Sırrı...

Ama hiç kimsenin aklına iki gün önce yemek yediği Azerbaycan'dan tabak, çanak kontrolü yapılmasını talep etmek gelmedi. Olay, böylece kapandı. MİT istihbarat yetkililerinin, Özal'ın ölümüyle ilgili yaptıkları diğer bir tahmin daha ilginçti. BU konuda görüşüne başvurduğun askeri istihbarat yetkilileri hiç şaşırmadan Özal’ın Rus suiikastı ile öldürüldüğünü bildiklerini söylemişti. MİT’e göre, Özal'ı öldürmek için talimat alan Rus istihbaratı, Özal'ın pilli kalp kullanmasından yararlanarak, o günlerde kullanıma giren

57

yeni bir suikast taktiğini uygulamıştı. Bu üsul Özal'a 20 metre kadar yakınlaşan birinin bir düğmeye basması ile yapılıyordu. Bu düğme manyetik bir şua yayıyor, yakında kalp hastası olan kişinin kalbi duruyordu. Rus istihbaratı istemediği diplomat veya politikacıları, özelliklede militanları bu yolla kuşku çekmeden ortadan kaldırıyordu.Kalp hastası olmayan sağlak adamların bile kalbini bu usulde durdurmak mümkündü. Özal'ın ölümünün ardından otopside veya herhangi bir araştırmada, suikast usulü anlaşılamıyordu. Ölüm normal ölüm gibi rapor ediliyordu.

Azeri ve Türk istihbaratlarının raporlarına yansıyan iki iddia da bugüne kadar karanlık kalmıştı. Bu iddiaları Türk kamuoyu hiç öğrenemedi. Ülkeler arasında bir krize yol açmaması için iddiası bile dillendirilmemişti. Özal'ı Rus istihbaratı öldürdüğü kanısı Azerbaycan'da yaygın bir görüş olarak kaldı. Bakü-Ceyhan ve Karabağ sorununa Özal'ın radikal yaklaşımı hayatına mal olmuştu. Özal'ın cenazesi Türkiye'de milyonları buluştururken, Türk cumhuriyetleri devlet başkanı ve Nahçıvan Meclis Başkanı Haydar Aliyev'de hazır bulundu. Elçibey, " Allah-u Teala Hazretleri Turgut Özal'ı çok sevdiği Turgut Özal'ı Türk dünyasına veda seferine gönderdi. Bu seferler ancak mukaddes insanlara nasip olur. " derken, Kazak lider Nazarbayev, " Kazak halkı artık öksüz kaldı. Türk dünyasının kendisindern ümit beslediği Özal'ı çok arayacağız. " diyordu. Kırgız lider Akayev üzüntüsünü, " Kırgız halkı için Özal Hızır gibiydi. Ne zaman başımız sıkışsak yardıma koşacağına inanıyorduk. Hızırımızı kaybettik " şeklinde dile getiriyordu. Özbek lider Kerimov,'da Özal'ın Türk dünyasbı için bir umut olduğunu, gelecekle ile ilgili çok güzel projeler var iken kaybettiklerini doğruluyordu. Türkmen lider Niyazov, Türkmen halkının tarif edilmez acılar içinde olduğunu belirtiyordu. Özal'ın cenazesine Ermenistan Devlet Başkanı Levon Ter Petrosyan'da gelmişti. Elçibey ile Petrosyan ilk defa Özal'ın cenazesinde buluşuyordu.

Kurtlar Vadisi Gladio filmi 2010’da rahmetli eski cumhurbaşkanımız Turgut Özal’ın zehirlenerek öldürüldüğü tezini yeniden gündeme getirdi. `Neden öldürüldü?` sorusuna verilen cevap tek değil. Yüzlerce senaryo içinden dikkate alınması gereken birbirinden farklı üç ayrı tez bulunuyor. En çok bilineni, şimdi İmralı`da bulunan Abdullah Öcalan`ın, Özal`ın vefatından hemen sonra, Kuzey Iraklı Kürt lider Celal Talabani`ye açtığı tezdir. Ordu elitini kızdırmış, hayli hiddetlendirmiştir. Tezin ilk yazarı Fehmi Koru’dur. Film, bu konuyu işliyor. İkincisi, zehirlenmeyi ihbar eden bir Azeri ve Hacettepe'deki laborant hanım. Kan tahlili anormaldi, kan şişeleri kayboldu, olayın üstü örtüldü. Azerilerin çoğu, tıpkı eşi Semra Özal gibi, Özal’ın "Büyük Türk Birliği"ni gerçekleştirme projesi nedeniyle öldürüldüğünü iddia ediyorlar. Üçüncü tezin müellifi benim. Özal’ın ölmeden önce gizlice yaptığı petrol payı, erken Bakü Ceyhan hattı anlaşmaları ve Karabağ’a radikal yaklaşımı nedeniyle öldürüldüğünü 1993’den beri savunuyorum. Bu günkü görüşüm de, uluslar arası bir konsorsiyumun konsensusa varıp infaz kararı aldıktan sonra Özal’ı Ruslara zehirlettiği yönünde. Bu konsorsiyumda, ABD, İsrail, İngiltere, Rusya ve Almanya var. Alman ve Türk Gladioları, Rus ayakları ile birlikte ‘ortak operasyon’ yaptılar. Özal, Orta Asya ziyaretinden dönüşte ayağının tozuyla Bulgar sanatçının sergisine gitmişti. Vefatından bir gece önce sefaretteki bu sergiye katılması için yorgun Turgut Bey'e anormal bir biçimde ısrar edildi. Nihayetinde, o gece içtiği (normalde hiç sevmediği) limonatadan zehirlendi.Kardeşi Korkut Özal, cinayet mahaline ilk yetişen isimdi. Dinleyelim: Ağzının kenarından sarımtırak bir sıvı geliyordu, orada ölmüştü. Özel doktoru Cengiz Aslan, ben, Semra hanım baş ucundaydık. Semra Hanım Cengiz Aslan`a `Turgut Bey`in saçından bir tutam kesip bana verir misin` dedi. Ben o anda herhalde hatıra için alıyor` diye düşündüm. Semra Hanım Turgut Özal`ın saçını ABD`deki bir kliniğe gönderdi. Tabi farklı bir isimle. Merakla sonucu bekliyorduk. Gelen sonuç hepimizi şok etmişti. Turgut Özal zehirlenmişti` Daha sonra evlerine giren gizemli bir hırsız, bu sonuçları, yedek kıl örneklerini götürdü.1993’ten bu yana yaşanan olaylara Gladio’nun etkisinin anlatıldığı Kurtlar Vadisi filmi, Özal’ın ölmediğini, öldürüldüğünü, İskender Büyük’e mahkemede itiraf ettiriyor. 2 numara Fuat Aras”, bir yandan “İskender’e Apo’ya suikast” talimatı verirken, bir yandan da Apo’ya telefon açıyor: “Orayı hemen terk et!” Yani; “tazıya tut, tavşana kaç” taktiği! Apo, suikasttan, “o telefon” sayesinde kurtuluyor! (Gerçeği: Mesut Yılmaz, Ergenekon’un strateji uzmanı Yalçın Küçük’e suikast haberini uçurmuştu.) İskender, verilen talimatı yerine getiriyor! Gladio’nun iddiasına göre; Özal, “Kerkük ve Musul’a girecek, bunun karşılığında Kürtlere federasyon verilecektir! Bu ise, kaçak uyuşturucu ekonomisini yöneten baron ve Gladio’nun işine gelmiyor.

58

Yeni Şafak’ta yazan Fehmi Koru 6 Mayıs 2002 tarihli köşesinde, Özal’ın nasıl ve neden zehirlendiği tesbitimi tarihe şöyle geçirmişti:“Azerbaycan`da çok yaygın kabul görmüş olan bir tez var: `Bölgede, Rusya`yı dışlayan, doğal zenginlikleri Türk-İslam cumhuriyetlerinin kendi kullanımına sunan bir düzen arayışı içerisindeydi Özal; bazı mutabakatları gizlice sağlamıştı da... Bu yüzden, Bakü`da konakladığı sırada, Azeri yönetiminden Rus casusları tarafından zehirlendi.` İlginç değil mi? Bu tezi bugüne kadar ısrarla savunan bir gazeteci arkadaşımız... Özal`ın Orta Asya gezisi sırasında ve sonrasında Bakü`de Zaman gazetesi muhabiri olarak çalışmış, Azeri yönetimi ve istihbarat kaynaklarından haber alabilen Faruk Arslan, bir süre Ankara`da da görev yaptı. Tezi, ilk kez, iki yıl önce yayımlanan `Petrol Kurdu` adlı kitabının `Petrol, darbe ve suikastlar` bölümünde dile getirmişti. Faruk Arslan, `Azeri istihbaratı Özal`ın ölümünde Rus istihbaratının rolü olduğuna inanıyor` diyor. Dediğine göre, istihbaratçılar, Özal`a gezinin iki ayrı durağında zehir verildiğini düşünüyorlarmış. Kazakistan ve Azerbaycan... Verilen zehir, belli bir süre sonra, vücuda alınan herhangi bir sıvıyla öldürücü hal alıyormuş... Rus istihbaratının, kalp ameliyatı geçirmiş insanlara karşı `ışınla suikast` düzenleme teknolojisi geliştirdiğini de yine ondan öğreniyoruz... Protokol gereği, konuk devlet başkanının kullandığı takıma 45 gün dokunulmazmış; bunu kaydettikten sonra, `Keşke, Özal Ailesi, Bakü`da kullandığı tabak ve bardakların tahlilini isteseydi` diyor Faruk Arslan... Ruslar`ın bir devlet başkanına suikast düşünme cür`etinin umutsuzluktan kaynaklandığını öğreniyoruz. Anlaşılan, Özal`ın, Balkanlar`dan sonra Orta Asya ve Azerbaycan gezisine çıkması bardağı taşıran damla olmuş... O günlerde, Ermenistan`ın, Azeri bölgesi Dağlık Karabağ`ı işgal ettiğini, savaşın Azeriler lehine seyretmediğini de hatırlayalım. Özal, Bakü`ya gelirken, `Ermenistan bizimle sınırdaş; karşı tarafa bizden bir-iki mermi düşse ne olur?` tehdidini savurmuştu... Başka ayrıntıları Faruk Arslan`ın satırlarından takip edelim: `Uzatılan şekerin ucunda petrol hakkı ve Bakü-Ceyhan olduğunu Ruslar iyi biliyordu. Özal, petrol hattını, Türk dünyasına bağlanan hayati bir damar olarak görüyor, güvenlik şeridi oluşturarak bölgeyi Rusya`dan kopartmak için adımını atıyordu; hem de Amerika`nın resmi politikasını belirlediği 1998`den tam beş yıl önce... Gezi öncesi (Şubat 1993), İzmir`de bir otelde, Azeri bakan Sabit Bağırov ve iki yardımcısı ile Özal`in güvendiği üç kişi gizli bir petrol protokoluna imza atıyordu. Bu haber ilk önce Moskova`ya ulaştı. Elçibey`in en güvendiğim adamlar diye gönderdiği üç kişiden ikisi Ruslar`a çalışıyordu. Bu anlaşmayı engellemek için Ruslar`ın önünde tek yol kalmıştı: Özal`ı sessizce öldürmek...` Şimdi Kanada`da serbest gazetecilik yapan Faruk Arslan`ın vardığı sonuç şu: `Özal`ı Rus istihbaratı öldürdüğü kanısı Azerbaycan`da yaygın bir görüş olarak kaldı; Bakü-Ceyhan ve Karabağ sorununa Özal`ın radikal yaklaşımı hayatına mal oldu.` Faruk`un bir iddiası da, Türkiye`de askerlerin bu tezi araştırdığı, ama sonucu açıklamadığı... `Özal öldürüldü` diyenlerin dillendirdiği makul tezlerden biri bu.”

‘Zehirlendi’ tezimin yıllar sonra film yapılmasından gurur duyuyorum.

ELÇİBEY'E DARBE

Rus istihbaratı artık düğmeye basmıştı. Elçibey ne olursa olsun devrilecek yerine Moskova'da bekletilen devrik, kaçak sabık cumhurhurbaşkanı Ayaz Muttalibov getirilecekti. Rus ve İran istihbaratı ortaklaşa çalışıyordu. 130 milyon dolarlık devirme bütçesi kilit adamların satın alınması için kullanılıyordu.Kelbecer'deki Rus oyununa karşı koyamayan Elçibey son ve tehlikeli kozunu oynamaya karar vermişti. 28 Mayıs 1993'te imzaladağı kararname Rusları deliye döndürdü. Elçibey, Gence'deki son Rus askeri Tugayın'ında ülkesini terketmesi için kararname imzalamıştı. Rus askerlerini bir yıllık iktidarı döneminde yıldırarak ve yerlerine Rusyalı Rusları sevmeyen Ukraynalı Rus askerlerini getirerek gönderen Elçibey, son noktayı koymuştu. Azerbaycan artık tam bağımsızdı. Bu kararı vermek için ise anlamlı bir tarih seçmişti. 28 Mayıs, 1918'de ilk defa Gence'de Mehmet Emin Resulzade tarafından kurulan bağımsız Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin bayrak yükselttiği tarihti. Resulzade, " Bir kere yükselen bayrak bir daha inmez " demişti. Bu bayrak 28 Nisan 1920'de Kirov komutanlığında Azerbaycan'ı işgal eden 11. Kızılordu birlikleri tarafından indirilmişti. Ama şimdi yeniden dalgalanıyordu. Ayrıca Elçibey, imzaladığı ayrı bir kararname ile 28 Mayıs'ın Azerbaycan'ın bağımsız günü olarak kutlanmasını istiyordu.

59

Ancak Elçibey endişeliydi. 28 Mayıs günü odasına Başbakan Penah Hüseynov, Meclis Başkanı İsa Kamber ve İçişleri Bakanı İskender Hamidov'u çağırdı. Çok açık bir dille arkadaşlarına, " Artık Ruslar ve içerideki satkınlar beni bu ülkede iktidarda durdurmazlar. Kendi ölüm fermanımı imzaladım. Ama halkım için mutluyum. Yüzyıllar sonra topraklarımız ilk defa Rus askerlerinden arındırıldı. İktidarda 10 gün bile kalmam şüpheli " dedi. Rus askeri Gence'den çıkarken ve ülkeyi terkederken geride ağır silahları ve tankları Albay Suret Hüseynov'a bırakmıştı. Ayrıca Leningrad'tan sonra SSCB'nin en büyük gizli yeraltı uçak pisti ve havaalanının bulunduğu Kürdemir kenti büyük bir facianın eşiğinden dönmüştü. Yeralttı pistindeki 20 adett Mig-21 ve 2 adet Mig-29'u ve böylesine modern bir üssü Azerilere teslim etmek istemeyen Ruslar, üsten çıkarken tüm elektronik cihazları bozmakla kalmamış, tüm şehri havaya uçaracak bir tertibatı da ateşlemek istemişlerdi. 100 bin kişinin yaşadığı küçük bir taşra kenti olan Kürdemir'i uçak pilotlarından biri olan Ukraynalı bir Rus kurtarmış, son anda ateşlemeyi durdurmuştu. Olayı anlatan Azeri subay, " O gün sizde Kürdemir valisi Tevfik Kerimov ile görüşmek için şehirdeydiniz. Sizinde hayatınız kurtuldu. Geçmiş olsun." diyordu. Kürdemir'deki üst düzey dostlarımı ziyaretim sırasında olayın teyitini aldığımda artık anlamıştım: Ruslar için insan canı ile pire canı arasında fark yoktu.

İsyancı komutan Albay Suret Hüseynov Elçibey rejiminin karşıtı olarak haraketa başladığı dönemde, 28 Mayıs 1993'de Gence şehrinde üstlenen Rus güçlerinin Azeri yetkililerle önceden yapılmış anlaşma çerçevesinde Azerbaycan'dan çekilmeye başlamış ve arkalarında önemli miktarda silah, mühimmat ve ekipman bırakmışlardı. Elçibey, Rus askerini ülkeden göndermesinin sonucu olarak kısa bir zamanda devrileceğini bilmesine rağmen, büyük büyük riske girişmeyi göze almıştı. Rus askerlerinin gidişinden sadece bir hafta geçmişti. Karabağ'da gösterdiği üstün cesaret ve kahramanlıklardan dolayı kendisine kahramanlık madalyası takılmış ve bölgedeki ordunun yetkin komutanı sayılmış Albay Hüseynov'u Ruslar çeşitli vaatlerde aldatmıştı. Rus istihbaratı, onu ülkenin kötü yönetildiği konusunda ikna etmiş, ülkeyi kaostan sadece kendisinin kurtaracağını söylemişlerdi. Albay Hüseynov, Rus istihbaratı tarafından satın alınmış, adeta beyni yıkanmıştı.

Rus’un yeni KGB'si yeni bir planı sahneye koyuyordu. 5 Haziran'da Karabağ'da toprak kayıpları nedeniyle görevinden Nisan ayında istifa etmek zorunda kalmış eski Savunma Bakanı Rahim Gaziyev'e bağlı bir grup silahlı asker Gence'de güvenlik güçleri ile çatışmaya girdi. İsyancılardan 100 kadarı tutuklandı. 5 haziran günü Cemil Yıldız ile birlikte arabamla Hüseynov'un karargahına girmiştim ve bu olayı sorguluyordum. Hüseynov kendinden emin biçimde ' Bakü'de hainler oturuyor, koymuyorlar bizi Karabağ kurtarmaya ' diye açıkça Elçibay iktidarını suçluyordu. Sizi kim koymuyor dediğimize kızan Hüseynov kapıyı bize gösterdi. Darbeci bir askerle uzun süre tartışmak zaten abesti. O bir askerdi. Dediği dedik çaldığı düdüktü! Kendi görüşünün haklılığına o denli inanmıştı ki, KGB tarafından kullanıldığını fark edemeyecek kadar şapşaldı!

6 Haziran 1993'de Gence isyanını başlatan Albay Suret Hüseynov, hükümet kuvvetlerini yenilgiye uğratarak Gence'yi ele geçirdi. Hükümet yetkililerini rehin alan asiler 69 kişinin ölümüne 150 kişininde yaralanmasına yol açmıştı. Rus istihbarahatı ile anlaşan Hüseynov, ülkeye Moskova'da barınan eski Cumhurbaşkanı Ayaz Muttalibov'u getirilmesi için KGB ile pazarlık yapmıştı. Elçibey, Genelkurmay Başkanı Nureddin Sadıkov'u azlederek yerine Sefer Abiyev'i getirdi. İsyanın başladığını anlayan Bakü yönetimi duruma el koymak istesede çok geç kalmıştı. Çıkan çatışmada kardeş kanı dökülmüş Bakü'ye olan nefret artmıştı.

Özel eğitimli kendisine ölesiye bağlı bin askeri ile tanklar eşliğinde Bakü'ye yürüyen Hüseynov Gobustan'a geldiğinde durdu ve Bakü yönetimine ültimatom gönderdi. O sırada Nıva marka aracımla Bakü'ye haber ulaştırmaya çalışırken Hüseynov'un adamlarını daha önceden tanımanın kazancı ile geçişime izin verildi. Topu topu 500 kişi, 5 tank ile Bakü kapısına dayanan Hüseynov'un adamları gözlerini karartmıştı. Gerekirse kardeş kanı dökülecekti. Hüseynov'un adamlarından kurtulmuştum ama Elçibey'in adamları beni bekliyordu. Türk bir gazeteci olmanın avantajı ile küçük bir sorgulamadan sonra onlarda Bakü'ye girmem için müsade ediyordu. Bir iç savaşın ortasında kalmıştım. Ne tuhaf! İki cenahta bana dostça davranıyordu. Elçibey, Meclis Başkanı İsa Kamber ve Başbakan Penah Hüseynov'un istifasını isteyen Hüseynov'a kardeş kanı dökülmemesi için boyun eğdi. Kardeş kanı döktürmük isteyen Rus oyununu bozdu.

60

Herkes Elçibey'i aşırı hümanist olmakla suçluyordu. 500 kişiyi tepelemek Elçibey için kolay bir işti. Ama o zoru seçmişti! Rusya'nın eli Haziran 1993 olaylarında açıkça belirgindi. Geri çekilen Rus askerleri , askeri teçhizatlarını bilerek Elçibey karşıtı isyancı lidere ve sabırsız ateşli taraftarlarına teslim etmişlerdi. Moskova'nın Hüseynov'u zimmi teşviki arzulanan etkiyi sağlamıştı. Mayıs'ın sonunda ayrılan Rus kuvvetlerince bırakılan silahlar ayaklanmacılar tarafından birkaç gün sonra başlatılan isyanda kullanılmıştı.Elçibey, Rus ordusunun son karargahı Gence'den onları ülke dışına çıkardıktan bir hafta sonra devrilmişti. İsyancı Hüseynov, bölgedeki silah ve narkotik ticaretini Rus mafyası ve askeri gücü ile birlikte yürütüyordu. Elçibey, bu zinciri bozmuş, kahraman (! ) Hüseynov'un tepkisini çekmişti. Hüseynova’a göre, Elçibey, Kamberov ve Hamidov derhal istifa edecekti. Kamberov ve Hamidov birkaç gün sonra istifa etti. Elçibey, hemen istifa etmedi. Bir süre ne yapacağını düşündü. Kardeş kanı dökmek istemiyordu. Bakü'ye dayanmış bu silahlı gücü istese hemen boğardı. Ama ya sonra halka ne diyecekti ? Hümanist, demokrat Elçibey, kardeşlerini nasıl öldürürdü?

Elçibey'i asıl korkutan Moskova yanlısı Mutttalibov'un Bakü'ye getirilerek tekrar cumhurbaşkanı yapılması ve Azerbaycan'a yine Rus askerinin yerleşmesiydi. Bunu kim durdurabilirdi ? Yukarı tükürse sakal aşağı tükürse bıyık; ne yapacaktı? Elçibey, Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinin Meclis Başkanı Haydar Aliyev'i Bakü'ye çağırmaya karar verdi. Ebulfeyz Elçibey'in bu kararına İskender Hamidov ve İsa Kamber sert bir dille karşı çıktı. Elçibey kesin kararını vermişti. Elçibey, Azerbaycan'ın bağımsızlığının tehlike olduğunu görüyordu. Halk Cephesinde Rusya'yı yola getirecek, Rus istahbaratı ile dans ederek onları alt edecek birini göremiyordu. Bu nedenle Rusların KGB ve Politbüro'sunda görevli iken '' İslam Kılıcı '' dediği, siyasi rakiplerini alt etmedeki mahareti nedeniyle Azerilerin ise '' Hacı Leylek '' lakabını taktıkları Aliyev, iyi bir seçimdi. Hiç olmazsa Hüseynov'un Rus aklına uyarak getirmek istediği Moskova yanlısı, eski Cumhurbaşkanı Ayaz Muttalibov'dan kendisine göre '' Ehveni Şer ''di. Elçibey, Aliyev'in 1987'de Ruslardan kinli ayrıldığını biliyordu. Ayrıca Sovyet düşmanı diye idam edilecekken Elçibey’i 1980’da KGB zindanlarından kurtaran Aliyevdi.

ALİYEV' E SUİKAST VE PLANLI YÜKSELİŞİ !

Son Sovyet Lideri Gorboçov, Ermeni yardımcısı Agabekyan'ın tavsiyesine uyarak Sovyet lideri olmaya namzet Aliyev'i bertaraf etmişti. Onu kalp hastası diye diskalifiye etmişler ve Moskova'da kimse ile görüştürmeyerek göz hapsinde tutmuşlardı. Eşi Zarife hanımı kaybedince Aliyev 1987'de vatana dönmeye karar verdi. Ancak Ruslar ona Bakü'yü de dar etti. Ayrıca Halp cephesi Aliyev’i bunamış ihtiyar olarak görüyor, Bakü’yü terketmesini istiyordu. Aliyev ancak 1990'da Nahçıvan milletvekili olarak yurduna dönerek Rus tahakkümünden kurtulabilmişti. Bir evi bile yoktu, bacısının evinde kalıyordu, tek koruması Beyler kapısında yatıyordu. Ruslar yinede Aliyev'in peşini bırakmamış Polütbüro'da görev yaparken işlediği suçları (!) ortaya çıkarmak için Rusya Başsavcısı Cudin'i görevlendirmişti. Cudin, Sovyetler için çeşitli rutin dışı işlerin altına da imza atmış Aliyev hakkında tam 116 ayrı dava açılacak biçimde soruşturma yapmıştı. Eğer Aliyev, Rusya'da kalıp iktidar mücadelesinde bulunsaydı, bu dosyalar bir bir ortaya çıkartılacak Aliyev'in siyasi karizması bitirilecekti. Aliyev, hem Ruslara duyduğu kini henüz boşaltamamıştı, intikamını almak için fırsat kolluyordu. Rus tilkisinin kafasında dolaşan 40 tilkinin ne olduğunu bilecek kadar kurnaz olan Aliyev, bu özellikleri nedeniyle tekrar ilgi odağı oluyordu.

Rus ayısı ile ancak kurnaz tilki Aliyev başa çıkabilirdi. Üstelik ELçibey'in Aliyev'e Sovyet dönemiinden kalma bir diyet borcu vardı. Elçibey 70'li yıllarda üniversite hocası iken etrafına Turanizm idelojisini açıklamış, bu durum Moskova ve KGB'nin dikkatini çekmişti. Elçibey hapsi boylarken Aliyev Komünist Parti Birinci Sekreteri olarak Azeri lideriydi. Ayrıca KGB generalı olarak tüm Kafkas Aliyev'e bağlıydı. Aliyev, Elçibey 1.5 yıl cezasını çektikten sonra halkın yoğun teveccühünüde gözönüne alarak Moskova'nın Elçibey'i affetmesini sağlamış Bayıl hapishanesinden erken salınmasını temin etmişti. Elçibey, bu olaydan sonra 1990'da kadar 11 yıl Aliyev'in portresini başının üstüne asmış onu Türk büyüğü olarak saymıştı. Üniversite camiasının Elçibey'e desteği ve bir talabe fraksiyonu olan ve 80'li yılarda oluşan Yurt Hareketi, onu bir lider olarak ortaya çıkarmıştı.

61

Bu yıllarda Aliyev, Moskova idi ve Elçibey güçlerinin arasına ajanını sokmaya ihmal etmemişti. Ne olurdu ne olmazdı. ya gerçekten Elçibey'in 1972'de dediği gibi Sovyetler dağılır ve bu kuruluş yıkılırsa... Aliyev'in adamı Etibar Memmedov'dan başkası değildi. Moskova'da iken Azerbaycan'daki halk haraketini izlemiş Memmedov'u içine sokarak günü gününe bilgi almıştı. Halk Cephesi iktidar olurken Etibar'a çok istediği başbakanlık görevi verilmemiş, bir köşeye atılmıştı. Aliyev'in ajanı olduğunu biliyorlardı. Azerbaycan Milli İstiklal Partisi'ni kuran Memmedov, ikinci adam olmaya mahkum bir politikacı olarak kalmıştı. Kimseye yaramamıştı. Ona istediği kemiği kimse vermiyordu. Elçibey, bu kadar kurt arasında sakallı olması nedeniyle muhalifleri tarafından 'keçibey' diye anılıyordu. Ama o hiç bir zaman Abdurrahman Çelebi olarak görülmek istemedi. Aliyev'i Bakü'ye getirmek içn uçak gönderirken ' Keçibey'in yerini kolay kolay yerinden edilemeyecek bir 'Kurt'un alacağını pekala biliyordu.

DARBE PLANI BP'DEN İDDİASI !

Türk istihbaratının gizli belgelerine dayanan The Sunday Times Gazetesi, BP şirketinin daha fazla petrol elde edebilmek için Azerbaycan'da Haydar Aliyev'i iktidara getiren darbecilerle 'petrole karşı silah' anlaşması yaptığını 26 Mart 2000 günkü nüshasında iddia etti. Gazeteye göre, BP, Ermenistan'a karşı savaşan Azerileri silahla donattı. The Sunday Times Gazetesi'ne göre, 1993 yılında demokratik olarak seçilmiş Cumhurbaşkanı Ebulfeyz Elçibey'e karşı gerçekleştirilen ve Haydar Aliyev'i iktidara taşıyan ayaklanmanın ardında, aralarında BP'nin bulunduğu 'petrol şirketleri' yer alıyordu. MİT'e göre, Azerbaycan'da 1993'teki Devlet Başkanı Elçibey'in devrildiği darbenin arkasında İngiliz petrol şirketi BP vardı. İngiliz Sunday Times gazetesi Türk Milli İstihbarat Teşkilatı'nın Azerbaycan'da 1993 yılında Ebulfeyz Elçibey'e karşı yapılan darbenin arkasında dev petrol şirketlerinin olduğunu anlatan raporunu ele geçirdi. Rapora göre, bugünkü Devlet Başkanı Haydar Aliyev'i iktidara getiren darbenin perde arkasında İngiliz petrol şirketi BP ve Amerikan Amoco vardı. Ruslar kendi oyununu oynamıştı. MİT'in raporuna göre, komisyoncular seçimle işbaşına gelmiş Azeri hükümetinin önde gelen yetkililerine Elçibey'e karşı Aliyev'e desteklemeleri için rüşvet verdiler. Bir MİT yetkilisinin söylediğine göre, BP Azerbaycan ile çok iyi bir petrol anlaşması yapmak istiyordu. 1991 yılında bağımsızlığını kazanan Azerbaycan, sahip olduğu 200 milyar varil petrol rezervi ile uluslararası şirketlerin iştahını kabartıyordu. Azerbaycan pazarından pay kapmak isteyen petrol şirketleri kısa sürede Azeri mafyasıyla kol kola hareket etmeye başladılar. MİT belgelerine göre Azeri petrolünde daha fazla pay almak isteyen BP, 40 kişinin ölümüne yol açan darbenin ardından Ebulfeyz Elçibey'i indirerek KGB kökenli Haydar Aliyev'i iktidara geçirdi. Aliyev, iktidara gelince ilk iş olarak BP'nin başını çektiği konsorsiyumla "yüzyılın anlaşması" denilen 5 milyar sterlinlik anlaşmayı imzaladı. BP ve Amoco böylece Azeri petrolünü işletme hakkına sahip oldu. Eski bir MİT görevlisi, BP yöneticileriyle petrole karşılık silah konusunda pazarlıklar yaptığını anlatıyordu.. MİT görevlisi düzenlenen toplantıda aralarında BP'nin de bulunduğu petrol şirketlerinin Aliyev'e ve Azerbaycan başbakanına Ermenistan'a karşı destek önerdiklerini savunuyordu. BP'li yetkililer Kolombiya'dan getirtecekleri silahlar ve paralı askerler ile Azeriler'i Ermenistan'a karşı savaşında destekleyeceği sözü verdi. İddiaları BP de doğruladı. Sabah gazetesinde yayınlanan bu haber aynı gün içinde MİT tarafından yalanlansa da Sunday Times gazetesinde yayınlanan belgenin BP yetkilileri tarafından kabul edilmesi oldukça ilginçti.

1993 darbesinin temelinde bağımsızlık yanlıları ile Moskova yanlıları arasındaki çatışmalardan yatıyordu. Bağımsız Azerbaycan'ın şair ruhlu devlet adamı Elçibey liderliğindeki bir grup ülkenin milli kaynaklarının dost ülkelerle özellikle Türkiye ile paylaşılmasını ve bu sayede uluslararası güçlere karşı bir denge oluşturulmasını savunuyordu. Moskova yanlısı diğer grup ise buna karşı çıkıyordu.18 Haziran 1993 günü Cumhurbaşkanlığı binasına baskın planları hazırlandı. Milli ordu kurulması konusunda Elçibey'le anlaşmazlık yaşayan Hüseyinov'un askerleri Gence'de isyan çıkardı. İsyanın üzerine çekilmeye zorlanan Elçibey, Bakü'yü terk etti. Ulusal Meclis Başkanı Aliyev Cumhurbaşkanı olurken Hüseyinov da başbakanlığa atandı. 11 Haziran'da Nahçıvan'a giden BP şirketinin yetkilisi Peter Welsy ve hemen ardından ABD'nin Bakü Büyükelçi vekili Robert Fin Aliyev'in yükselişini takdis etmek için, aynı gün Nahçıvan’a gidiyordu. Fransız büyükeilçi Jan Perren'de Fin'le birlikte Aliyev'i Bakü'ye göreve çağırıyordu. Eliçey'den ayrılarak AMİP

62

partisini kurmuş Etibar Memedov'da aynı fikirdeydi; Aliyev'le görüştükten sonra aynı teklifi yapıyordu. .Memmedov vasıtasıyla Halk cephesine gizli destek veren Aliyev şimdi meyvelerini topluyordu. Sovyetlerin yıkılacağını fark eden Aliyev, geleceğe yatırımı yapmıştı. İşte Memmedov'da bu kritik günlerde Aliyev'e bağlılıklarını sunuyordu. Zaten Elçibey, ona istediği makamları bir türlü vermemişti. O'na ajan, gizli Aliyevci gözüyle bakmışlardı.

Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'de çözümü Aliyev'in bulacağına inanıyordu. Nahçıvan'a 100 milyon dolarlık kredi açarak Aliyev'in konumunu güçlendirmişti. Zaten Elçibey'e hiç ısınamamıştı. Ayrı dünyaların insanlarıydılar. 12 Haziran'da Demirel'den mesaj getiren Azerbaycan Kültür Derneği temsilcileri Mehmet Genkerli, Yahya Taşdelen, Fahreddin Gülseven, Ahmet Karaca ve Mustafa Taşkın'ı kabul eden Aliyev artık kararını vermişti. 13 Haziran'da İsa Kamber'in Meclis başkanlığından istifası Aliyev'in dönüş yolunu açmıştı. Aliyev, Bakü'ye gelecek Meclis başkanı seçilecek ve ipleri eline alacaktı. Formül bulunmuştu. Ancak Azerbaycan Kültür Derneği temsilcileri hesaplarını Elçibey'in kalışı üzerine yapmıştı. Evdeki hesap çarşıya uymayacaktı. Kurt keçiyi yiyecekti!

1998 yılında Amoco ile evlendikten sonra dünyanın en büyük petrol şirketi olan BP, Aliyev tarafından petrol görüşmelerini yürütmek için atanan Azeri yetkilinin kendilerinden 360 milyon dolar rüşvet istediğini itiraf etmişti. The Sunday Times Gazetesi, Türk Hükümeti'nin Azerbaycan'daki darbeyle ilgili gizli belgelerini ele geçirdiğini iddia etmesi bir oyun muydu ? Gazeteye göre üst düzey bir Türk güvenlik yetkilisi Bakü'deki darbeyi MİT Başkanı'na şöyle rapor etti; 'İstihbarat çalışmalarımız sonucunda iki petrol devi, BP ve Amoco'nun, darbenin ardında yer aldıkları anlaşılmıştır.'

Türk istihbaratının gizli belgelerine dayanan İngiliz gazetesine göre aracılar, darbe öncesinde Azeri Hükümeti'nin demokratik bir şekilde seçilmiş yetkililerine para ödediler. Gazeteye açıklama yapan bir Türk istihbarat subayına göre BP, bu sayede daha iyi bir petrol anlaşması yapmayı umuyordu. Aracılarla yürütülen pazarlıklar sonucunda anlaşma, 'petrole karşılık silah' anlaşmasına dönüştü. Bu gizli anlaşmadan sadece birkaç ay sonra Batılı petrol konsorsiyumu ile Azerbaycan Yönetimi arasında imzalanan 5 milyar dolar değerindeki 'yüzyılın anlaşmasında' BP başı çekti. Anlaşmaya darbeyle iktidara gelen Azeri Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev imza attı. Azeri petrolünde stratejik çıkarları olan İngiltere ve ABD, Aliyev'in iktidara gelmesini memnuniyetle karşıladılar.

'Petrole karşılık silah anlaşmasının' görüşüldüğü toplantıya katıldığını belirten Türk askeri istihbarat yetkilisi şu bilgiyi veriyordu: 'Toplantıda anlaşıldığı kadarıyla BP, Exxon, Amoco, Mobil ve TPAO'nun üst düzey yetkilileri bulunuyordu. Konu her zamanki gibi petrol hakları ve Azerilere silah ve paralı asker sağlanmasıydı. Tüm petrol şirketi temsilcileri, BP dahil, Azeri Cumhurbaşkanı ve Başbakanı'na Ermenistan'a karşı yürütülen savaşta yardım teklif ettiler. Hazar petrollerini üretip ihraç etmeyi üstlenen AIOC konsorsiyumunun ana ortağı olan BP-Amaco'nun Türkiye Temsilcisi Peter Henshaw: "Başkan Elçibey görevden ayrıldığında BP ve ortaklarıyla Hazar petrolleri üzerine bir anlaşma imzalamak üzereydi. Onun görevi bırakmasından elde edebileğimiz ve elde ettiğimiz bir çıkar da yoktur." diye kendilerini savunuyordu. Azerbaycan'ın Ankara Büyükelçisi Mehmet Novruzoğlu ise "Haber doğru değil. Öncelikle Haydar Aliyev bir darbeyle işbaşına gelmedi. Elçibey, Nahcivan'a uçak gönderip üç kere davet etti. İkincisi, Elçibey sürgünde değil: Bakü'de, Halk Cephesi Partisi'nin başında. Üçüncüsü, Aliyev işbaşına gelmeden önce darbe girişiminde bulunan Suret Hüseyinov, Moskova'nın adamıydı. Önce Rusya'ya kaçtı, şimdiyse Bakü'de hapiste. Bu haber acaba MİT'i zor durumda bırakmak için mi yazıldı?" diye soruyordu. MİT yapması gereken şu açıklamayı yaptı: "Milli İstihbarat Teşkilatı'nın "The Sunday Times" gazetesince iddia edilen içerikte bir raporu kesinlikle yoktur. Bu tür haberlerin, sözde MİT raporlarına veya bir MİT yetkilisine atfen üretilmesinin ardında, halen çok iyi bir düzeyde olan Türkiye-Azerbaycan ilişkilerini bozmaya çalışmak amacının yattığı değerlendirilmektedir."

Türk-Azeri ilişkilerinin bozulması en çok Bakü-Ceyhan hattının engellenmesini isteyenlerin işine yarayacaktı. Bakü-Ceyhan engellenirse, muhtemelen Hazar geçişli Türkmen doğal gaz hattı projesi de yatacaktı. Kafkasya ve Orta Asya cumhuriyetlerinin Türkiye üzerinden batıya açılması stratejisi ortadan kalkacaktı. Amerikan politikaları iflas edecekti. Nitekim Azerbaycan eski Meclis Başkanı Resul Guliyev'de BP'nin darbedeki rolünü değerlendirirken, " Petrol anlaşmaları için rüşvet verilip alınmış olabilir. Ancak

63

Aliyev'i getirmek için BP'nin Elçibey'i safdışı ettiği mantıksız " yorumunu yapıyordu. Çünkü BP ve Amoco zaten Elçibey-Özal pazarlığı ile çerçevesi belirlenen petrol anlaşmasında yüzde 30 pay alıyorlardı. Oysa daha sonra BP'nin alacağı pay yüzde 17 ile sınırlı kalacaktı. O halde iddiaları ortaya atan yine Rus istihbaratıydı. Bakü'deki İngiliz Büyükelçiside bu görüşü savunuyordu.

ENKAZ DEVRALDI

Tekrar Elçibey'den hemen sonrasına dönelim. Aliyev'e Elçibey, gerçekten berbat durumda bir ülke bırakmıştı. Aliyev 15 Haziran'da Bakü'ye gelirken yanında ne koruma ordusu ne de sonradan etrafını çevirecek çıkarcıların hiç biri yoktu. Bakü Bine havaalanı kurtarıcısını küçük bir halk topluluğu ile karşılamıştı. Aliyev'in arkasında sadece yanından hiç ayrılmayan gönüllü koruması, bir Yezidi Kürdü olan akrabası Beyler bulunuyordu. Aliyev'in gelişiyle gizli Rus darbesi oyunu tutmadı. Ruslar Elçibey'in Aliyev'i Bakü'ye davet etmesini hiç ama hiç beklemiyordu. Bir şeyi daha unutmuşlardı. Süleyman Demirel. Elçibey, ne yapacağını bilemez halde kıvranırken, Demirel'e akıl danışmıştı. Demirel'in Elçibey'e verdiği akıl Aliyev'in Nahçıvan'dan Bakü'ye getirtirilerek Meclis başkanı yapılmasından ibaretti.

Demirel Aliyev ile 1966-1969'lara dayanan dostluğunu hiç unutmamıştı. Aliyev, Türkiye'de görev yapan bir Sovyet elemanı iken Başbakan Süleyman Demirel ile tanışmıştı. Birlikte çektirdikleri o günü yansıtan fotoğraf KGB arşivlerinin tozlu raflarında günyüzüne çıkacağı günü bekliyordu. Elçibey ile Demirel'in frekans ayarları ise birbirini hiç tutmamıştı. Demirel'in verdiği tavsiye Elçibey'in son güvendiği mercii Türkiye'yi den gözden çıkarmasına yol açmıştı. Elçibey umutsuzdu, kırgındı, çaresizdi. Ankara bile ona güvenmiyordu. Bakü'ye gelen Aliyev, parlamentonun ilk oturumunda oybirliği ile hemen Meclis başkanı seçilmişti. Hüseynov, Aliyev'e ' olur ' vermişti, ancak hala Elçibey'in istifasını istiyordu. Elçibey, kararsızdı. Türkiye'ye mi sığınsındı, yoksa başka bir ülkeye mi bilemiyordu. Aliyev'le 8 saat süren uzun bir görüşme yaptı. Yanına kimseyi almamış, Aliyev ile başbaşa görüşmüştü. Bu görüşmenin sır perdesi hiç aralanmadı. Elçibey, 17 Haziran gece yarısı saat 03 : 00 'da kendisini bekleyen uçağa istikamet Nahçıvan emrini verdi.

Sonra birden fikir değiştirdi. O gün ilk önce gizlice Ankara'ya gitti. Ancak liderler onla görüşmeye yanaşmıyordu. DYP Milletvekili Ayvaz Gökdemir'le konuyu bir gece tartıştı. Elçibey sürekli konyak içiyor, muhataplarına iyi bir lider izlenimi vermiyordu. Sürekli ' ben bitdim, ben tükendim ' diyor, muhataplarının gözünden iyice düşüyordu. Ona ülkesine dönmesi ve bir süre beklemesi tavsiye edildi. Elçibey tekrar Nahçıvan'a oradan Ordubat ilçesindeki dede baba yurdu Keleki'deki evine yerleşti. Bu arada Aliyev Hüseynov'u ikna etmiş, Gence'de kardeş kanı dökenlerin cezasız kalmayacağı güvencesini vermişti. Ayrıca Halk Cephesi dönemi de kapanacak, ülke yeni cumhurbaşkanını seçecekti.

Ve Hüseynov Başbakan olacaktı. Elçibey'in gidişi ile Hüseynov'un şehre girişi bir olmuştu. Basının karşısına birlikte çıkan Aliyev ve Hüseynov alınan kararları çıklarken sorulara hep Aliyev'in cevap vermesi dikkat çekiyordu. Hüseynov'a sorulan sorulara bile Aliyev, sözü alarak kendisi cevap veriyordu. Hukuk fakültesini dışarıdan rüşvet vererek bitirmiş Hüseynov'un konuşma yeteneği zayıftı; iyi bir askerdi, ama asla politikacı değildi ve asla olamayacaktı. Elçibey, Meclis'in dön çağrılarına kulak vermeyip ülkeyi buradan yöneteceğim diye ısrar edince yetkileri elinden alındı. Elçibey'e Meclis oybirliği ile güvensizlik gösterdi. Haydar Aliyev, Cumhurbaşkanı'nın selahiyetlerini hayata geçirmeye başladı.

Aliyev, akılcı davranarak isyancı Suret Hüseynov'u ve taraftarlarını yatıştırmak için onu başbakanlığın yanı sıra ordunun ve iç güvenlik teşkilatının başına getirdi. Çünkü Hüseynov milli kahraman ünvanına sahip, halk nazarında iyi bir imaja sahip iyi bir asker, ama kötü bir politikacıydı. Bunu kısa sürede kendisi de anlayacaktı. Ancak Elçibey istifa etmedi. Görev süresinin Eylül 1997'de biteceğini hep savundu; bu tarihe kadarda Bakü'ye dönmeyerek tezini savunacaktı. Elçibey, dünya diplomasi tarihine yeni bir başkanlık modeli kazandırdı! Elçibey döneminin Dışişleri Bakanı Tevfik Kasımov'da görevini üç ay dondurduğunu açıklayarak, diplomasiye yeni bir yöntem kattı.

Aliyev şaşkına dönmüştü. Ruslar, Azerbaycan'ı parçalamak için bir yandan Ermeni işgaline askeri destek veriyor bir yandanda ülkeyi bölmek için azınlıkları tahrik ediyordu. Kuzeyde Lezgisiztan devleti kurulması için Rus istihbaratı açık prim vermişti. Lezgilerin bir kısmı Dağıstan'da bir kısmı Azerbaycan'ın

64

Kusar kentinde yaşıyordu. Ermeni istihbaratı ile Lezgi terör örgütü Sadval'ı işbirliği yaptıran Rus istihbaratı, bu bölgeyi Azeri topraklarından kopartmak için düğmeye basmıştı. Kuzeyde Lezgiler ayaklanıyordu. Güneyde Farslarla akraba Talışlar, Mugam-Talış Cumhuriyeti kurmak istediklerini açıkça ifade eder olmuşlardı. Başkanları Ali Kiram Hümbetov iyice gemiyi azıya almıştı. Zakatala , Balaken kentlerinde Avarlar bile özerk bölgeden bahsediyordu. Ülkenin eski Savunma Bakanı Rahim Gaziyev, Rus silah mafyası ile işbirliği halinde silah ticareti yaparak kendi cep çıkarları hesabına ülkeyi kazıklamıştı, toprakları Ermenilere silah atmadan hediye etmişti. Daha sonra Şuşa kentini Ermenilere hediye eden zatın olmayan Azeri ordusunun komutanı Gaziyev'in olduğu ortaya çkmıştı. Hergün yeni marifetleri belirlenen Gaziyev herkesi şaşırtıyordu. Herkesin kahraman sandığı Gaziyev hain çıkmıştı. Halk kime güveneceğini şaşırmıştı.

Ülkenin başbakanı darbeci Albay Hüseynov, ordusu düzensiz, polis teşkilatı ise içeride bir çok parçaya bölünmüş değişik mafya gruplarına hizmet ediyordu. Aliyev, çok zor günler geçiren bir ülke teslim almıştı. Aliyev önce ülke içinde birliği sağlamalıydı. Azerbaycan'ı bu hale getiren Rus istihbaratı ve Rusya ile iyi geçinmeli, şahin politikalar izlemekten kaçınmalıydı. Ali Kiram Hümbetov, Gaziyev tutuklandı. Aliyev, azınlıklar tehditine karşı Azeri Türklüğü politikasından vazgeçerek, ' Azerbaycanlılık ' politikası başlattı. Türkçülükten geri adım atılışı, Türkiye'nin Azerbaycan politikasını belirleyen ' derin raportörleri' tedirgin etmişti. Türk medyasında ' Aliyev Moskova yanlısı ' furyası başlatılmış, yeni yönetim kuşku ile karşılanıyordu. Türk kamuoyunda 'Aliyev geldi, demokrasi bitti ' havası hakimdi. ' Derin Ankara ' bilirkişilerine göre resmi dili bile Türkçe yapan Elçibey geri getirilmeliydi.

Azerbaycan'a yatırım yapmak isteyen petrolcüler de Türkçülüğü esas alan ' derin Ankaracılar ' gibi şaşkındı. Aliyev'in gelişiyle siyasi istikrar ve otorite arayışları son bulabilirdi. Ancak hukuki olarak bu önce bir temele oturmalıydı. Haydar Aliyev, 26 Haziran'da aldığı kararla Türkiye ile yapılan petrol anlaşmasını iptal etmiş, yabancılarla yapılan anlaşmalarıda askıya almıştı. Bir gün sonra Türk Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin, isyancı Hüseynov'la temasa geçmediklerini belirterek, Türkiye'nin Elçibey'in yanında yer alacağını eşkiya yöntemleriyle Elçibey'in devrilmesini kabul etmiyecekleirni açıklıyordu. İki gün sonra ise Başbakan Tansu Çiller, Azerbaycan'la yapılan petrol anlaşması konusunda TPAO'dan yetkililerin konsorsiyumla bulunan firma yetkililerle birlikte Azerbaycan'daki yeni yönetimle görüşmek için Bakü'de olduğunu duyuruyordu. Ankara, tamamen şok halindeydi.

Washington'da Elçibey'in cumhurbaşkanlığını tanıyordu. 19 Temmuz'da Keleki köyüne giden ABD Bakü Büyükelçi yardımcısı Filip Remle, Elçibey'e güven mektubunu sunuyordu. Bu arada petrolle ilgili Bakü ile yapılan görüşmeler Ankara'da tam bir soğuk duş etkisi meydana getirdi. Konsorsiyumdaki petrol şirketleri ve ülkeler, son gelişmeler üzerine petrolün Bakü-Ceyhan yerine Rusya'nın Novorasisk limanından Boğazlar vasıtasıyla Akdeniz'i çıkartılması konusunda görüş bildiriyordu. 9 Ağustos'da Aliyev başkanlığında petrolün kaderini belirleyecek toplantı Bakü'de başlıyordu. Toplantıya Azeri, Türk, Amerikan, İngiliz ve Norveçli petrol şirketlerinin temsilcileri katılıyordu.

Aliyev, konuşmasında Elçibey döneminde yapılan anlaşmaların Azeri uzmanlar ve halkın dışlanarak yapıldığını öne sürüyordu. Aliyev diğer ülkelerle yanlış anlaşılmaların ortadan kaldrılması için kendi bilim adamlarının yeni süreçte aktif biçimde yer alacağını belirtiyor üstü örtülü olarak, ' Önceki anlaşmayı Türkiyeliler hazırladı ' demeye getiriyordu. Bu arada Rusya'nın Ankara Büyükelçisi Albert Çernişev, Rus, Orta Asya ve Kafkas petrollerinin boğazlardan geçirilmesine dair isteklerini Başbakan Çiller'e iletiyor, olumsuz yanıt alıyordu. Çernişev, Ankara'yı Ermenistan'a tek başına müdahale etmemesi için uyarıyordu. 13 Ağustos'da biten Bakü toplantısından ise, Hazar petrollerinin İran ve Nahçıvan rotası üzerinden Bakü-Ceyhan güzergahında nakledilmesi konusunda ilke anlaşmasına varılıyordu. 29 Ağustos'ta Elçibey'in görevine dönüp dönmemesine ilişkin yapılan referandumda halkın yüzde 97.5'i güvensizlik oyu veriyordu. 9 Eylül'de Çiller'in Moskova ziyaretinde Çiller, Türkiye'nin teklif ettiği petrol boru hattının teknik çalışmalarında Rusya ile işbirliği yapılacağını ilk defa açıklıyordu. Ankara, Moskova ile ilişki kurma ihtiyacını duymaya başlıyordu. Ankara bir petrol bozgunu yaşamıştı; artık yoğurdu üflüyerek yiyiyordu!

1 Ekim'de kendisine yönelik bir suikast girişiminde bulunulduğunu açıklayan Aliyev, yakalanan üç kişiden birisinin üzerinde Türk pasaportu bulunduğunu seçimden bir gün önce duyuruyordu. Daha sonra yapılan soruşturmada Hasan Tok adlı bu Erzurumlu Türk vatandaşınının Elçibey'le Keleki'de görüştürüldüğü

65

ortaya çıkacaktı. Talimatı veren Türkiye'deki derin devletti. Hasan Tok, savunmasında " Aliyev Moskova yanlısı Petrolü Türkiye'ye vermeyecek; Karabağ'ı da satacak diye öldürmek istedim. Beni Elçibey'in yanına götürdüler, ama onun suikastdan haberi yoktu. Beraber çalıştığım Azeriler suikast anında kaçıp beni tek başına bıraktıkları için teslim oldum. Bu dönekliği affedemedim. Yoksa Aliyev'i öldürmüştüm. ' diyecekti. Tok'un ülkücü kökenli olması Aliyev'de MHP antipatisi uyandırmıştı .Mahkemede mertçe konuşmalar yapan Tok'un itirafları herkesi şaşırtmıştı.

3 Ekim 1993'te yapılan cumhurbaşkanlığı seçiminde Aliyev'in oyların yüzde 98'ini alması, onu halkın kurtarıcı olarak gördüğünü ispatlıyordu. Kral ölmüştü yaşasın yeni kraldı. Üstelik bu yeni kralı tanımak için tercüme-i halini okumak yeterliydi. 1969-1982 yılları arasında ülkeyi Komünist Parti Birinci Sekreteri sıfatıyla yönetmişti. Kafkasların KGB'sinin patronu olmuş 1987'ye kadar Komunist Polütbüro'nun 11 adamından biri, Başbakan Yardımcısı olarak SSCB'yi yönettmişti. Petrolcüler nihayet konuşup anlaşma yapabilecekleri bir siyaset adamı bulmuşlardı. Ancak İngiliz ve Amerikan şirketlerinin, Elçibey yönetimininin başbakanı Penah Hüseynov'a yapılacak ilk petrol anlaşması için verdiği 360 bin dolar şapka (rüşvet veya yerli tabirle hürmet ) boşa gitmişti..O dönemde bu para Azeriler için çok büyüktü. Devran değişmişti pazarlık tazelenmeliydi. Doğu geleneklerindeki adet olduğu üzere her yeni gelen yönetimle yeniden masaya silbaştan oturmak gerekiyordu.

Sovyet bürokrasinin üst kadamesinden gelen Aliyev , petrolcü ve siyasilerin dilinden anlıyordu. Aliyev'in ilk işlerinden biri SOCAR'ın yönetim yapısını değiştirmek oldu. Petrol şirketinin başına Natik Aliyev'i getirdi. Natik Aliyev KGB'de uzun yıllar çalışmış bir isimdi. Aslen Resul Guliyev'e yakın bir isimdi. Ama Haydar Aliyev'in emirlerine harfiyen uymada gösteridiği üstün performans nedeniyle görevinde uzun süre kalmayı başaracaktı. Bilinmeyen gerçek Natik Aliyev’in Aliyev’i Ermeni metresinden olma gayrimeşru çocuğu olduğuydu. Natik’in hiç bir akrabası Azerbaycan’da yaşamıyordu, zira hepsi Rusya ve Ermenistan’da bulunuyordu.

SOCAR'ın ikinci başkanlığına Aliyev, Zarife’den olma resmi oğlu İlham Aliyev'i getirdi. 1987'de ölen Yahudi asıllı Zarife adlı karısından olan İlham iyi bir eğitim almıştı. Resmi nikahlı bu karısından Sevil adlı birde kızı vardı. Sevil'in kocası olan Mirmahmud Guliyev Londra'ya büyükelçi olarak gönderilmişti. Moskova Üniversitesi Uluslararası İlişkiler mezunuydu. Aliyev, Azeri bir hanımdan olma diğer gayrimeşru oğlu Afiyeddin Celilov'u ise Başbakan yardımcılığına getirdi. İmam nikahlı Nahçıvanlı ve Azeri kökenli anadan olan Celilov'un Aliyev'in oğlu olduğunu tüm kamuoyu biliyordu. Aliyev, ekonomiye kafası iyi çalışan kardeşi Celal Aliyev'ide ülkeye gelen yabancı iş adamlarını koordine etmek ve vali seçimi için kadroları belirlemek için aktif kadrosuna almıştı. Diğer kardeşi Akil Aliyev ise eğitim işleri ile ilgileniyordu.Aliyev yeni görevine başlar başlamaz ilk ziyaretçilerinden biri Rusya Dışişleri Bakan yardımcısı Anatoli Adamişin ve petrol şirketleri olmuştu. Bakü'de faaliyet gösteren Amoco, Pennzoil, BP, Statoil, TPAO, Macdermott, Chevron, Metallurg Aliyev'e güvenlerini bildiriyorlardı. 7 Ekim'de seçimi izlemek için gelen TBMM heyeti, Aliyev'i tebrik ziyaretinde Elçibey ve taraflarına siyasi af talebinde bulunuyordu.

5 Kasım'da Haydar Aliyev'in devlet başkanı olması nedeniyle boşalan meclis başkanlığına Resul Guliyev oy birliği ile seçiliyordu. Bir petrol kralı daha hakimiyete taşınmıştı. Guliyev, Sovyet döneminde SOCAR'ın yöneticiliğini yapmış, başbakan yardımcılığına kadar yükselmiş bir bürokrattı. Üstelik Nahçıvanlı'ydı. Ülkenin lider, müdür yetiştiren münbit toprağı Nahçıvan'dan olması onun yolunu da açmıştı. Henüz Sovyet döneminde dolar ile Ruble arasında kur farkı yok iken yurt dışına dolar depo etmeye başlamıştı. Uyanık bir ekonomist ve ılımlı bir politikacıydı. Aliyev'i Nahçıvan'dan Bakü'ye getiren kadro içinde yer alıyordu. 21 Kasım'da yayılan tuhaf bir haber ortalığı karıştırıyordu. Rusya ile Azerbaycan arasında, petrol alanında ayrıntıları ve niteliği açıklanmayan bir anlaşma imzalandığı ileri sürülüyordu. Anlaşma ile Hazar petrollerinin işletmesi ve Batı'ya nakli konusunun Rusya'nın kontrolüne girdiği savunuluyordu. 19 Aralık'ta Elçibey'in Nahçıvan'da yaptığı basın toplantısında Süleyman Demirel'i ' bugüne kadar Azerbaycan'la ilgili açık bir tutum oraya koymadı' diye suçlaması, Elçibey'in Ankara'yı suçladığını gösteriyordu.

21-22 Ocak'ta Bakü'de yapılması planlanan Türk zirvesinin Aliyev'in isteği üzerine ikinci defa iptal edilmesi Ankara-Bakü arasında işlerin pekte iyi gitmediğini ispatlıyordu. İlk zirve merhum cumhurbaşkanı

66

Özal'ın girişimi ile 1992'de Ankara'da yapılmıştı. Aradan geçen sürede ilişkiler kara renkli ' petrol kedi'si girmişti. 8 Şubat 1994’deAliyev, Ankara'ya giderken bu soğukluğu gidermeyi amaçlıyordu. Nitekim Türkiye ile Azerbaycan arasında " Dostluğun ve Çok Yönlü İşbirliği'nin Geliştirilmesi'ne ilişkin anlaşma Aliyev ve Demirel tarafından imzalandı. Anlaşmayla Azerbaycan petrollerinin Türkiye üzerinden dış pazarlara çıkarılması konusunda eski anlaşmaların geçerli olduğu onaylandı. Anlaşmada, iki ülkeden birisinin üçüncü bir ülke veya ülkeler tarafından saldırıya uğraması halinde, diğerinin saldırının ortadan kaldırılması maksadıyla gerekli tedbirleri alması ve gerekli savunma tertiplerinin alınmasına önem verilmesi hükmü yer alıyordu.

DARBECİ HÜSEYNOVA DARBE

Cumhurbaşkanı seçilen Haydar Aliyev'in 1993 sonbaharında Elçibey'in reddettiği Bağımsız Devletler Topluluğu'na Azerbaycan'ı üye yapması, 20 Eylül'de Azeri parlamentosunda kararın onaylanması Ankara'nın Bakü'nün hangi yöne gittiğine ilişkin endişelerini artırdı. Batılı gözlemcilerde tedirgindi. Azerbaycan yoksa tekrar Rusya'nın kucağına mı düşüyordu? Bu arada Ermeniler Rus askeri desteğiyle Azerbaycan'ın Agdam, Gubatlı, Zengilan, Fizuli, Cebrail'ı da işgal etmişti. Aliyev, orduya hakim değildi. Ordu kendi başına buyruk haraket eden dağınık çetelerden oluşuyordu. Çeteler kendi hesaplarına ganimet topluyordu. Katırcı Mehmet Birliği en çok korkulan gruplardandı. Azeri köylerini talan etmek için halkı Ermeniler geliyor diye boşaltıyor; sonra köyün zenginliğini ganimet diye topluyordu. Ayrıca esir ticareti yapıyorlardı. Ermeni esirler Ermenistan'daki ailelere, Ermenilerin elindeki Azeri esirler ise Azeri ailelerine para karşılığı satılıyordu. Savaş sırasında uygulanan abluka nedeniyle yakıtsız kalan Ermenilere benzin ihtiyacını da bu gruplar sağlıyordu. Bölgenin uyuşturucu trafiği de onlardan soruluyordu. Kim Ermenilere karşı savaşıyor, kim kendi halkını soyuyor belli değildi.

Afganistan'dan Karabağ'da savaşmak için gelen ve Kürdemir'deki üste mevzilenen Afgan mücahitler şaşırmıştı. Afganlılarla görüşebilmek için askerlere moral gecesi adı altında bir konser düzenlemem gerekmişti. Kürdemirdeki komutan bu girişimimden dolayı teşekkür etmişti. Yanımde getirdiğim hafız askerlere Kuran ve ilahi ziyafeti sunarken Afganlılarla durumu konuştun. Ancak kaseti elimden alan Afgan lider, bana güvenememişti. Gülbeddin Hikmetyar'ın Hizbülİslam'ından gelen mücahit grup Cebrail kentinden kaçan Azerileri Ermenilere karşı savaşmak için ikna edememişti. Göçmenlerin canlarını kurtarmışlardı, ancak bu durum morallerini bozmuştu. Kısa süre sonra ise Azerileri kaderleri ile başbaşa bırakarak yurtlarına dönmüşlerdi.

Tek düzenli askeri eğitim almış birlik Türk subay ve astsubaylarının eğittiği bir tugaydı. Bu birlik Elçibey'in ilk iktadara geldiği sıralarda Şuşa'ya kadar ilerlemiş 35 köyü geri almıştı. Ancak Rusya'ya satılmış Savunma Bakanı Gaziyev’in Lezgi gözüken Ermeni kökenli yardımcısı, bu birliğe geri çekilme emri vererek mutlak galibiyetden alıkoymuştu. Orduda kimse kimseye güvenmiyordu. Savaşın başından beri Ermenistan'a istihbaratı bilgi sağlayan kişilerden birinin Azerbaycan Savunma Bakan yardımcısı çıkmıştı. Ermeni kökenli istihbaratçı kendini Lezgi diye gizlemişti. Azerbaycan'da kökenlerini gizlemiş 35 bin Ermeni kadını üst düzeylerde görev yapan Azerilerle evliydi. Birçoğu da Ermenistan'a çalışıyordu. Bu nedenle önce akan kan durdurulmalı, güç dengesi sağlanmalıydı. 12 Mayıs 1994'te Bişkek protokolu ile ateşkes anlaşmasının imzalanması, Azerbaycan'a bu imkanı tanıyordu.

Aptal darbeci Başbakan Suret Hüseynov, tahminlerden fazla görevde kalmıştı. Siyasi gözlemciler, bu denli tecrübesiz başbakanı kurt politikacı Aliyev''in üç ay içinde ıskartaya çıkartacağından emindi. Hüseynov bir yılını tamamlamıştı. Aliyev, Hüseynov'un halen Ruslarla birlikte çalıştığı ve bölgedeki uyuşturucu ticaretini kontrol ettiği kanatindeydi. Aliyev, cumhurbaşkanı seçildiğinin birinci yılı Hüseynov'a bir sürpriz hazırlıyordu. 20 Eylül 1994'te imzalanan ilk büyük petrol anlaşmasında Rusya'nın istediği payı elde edemedi. Bu anlaşma Aliyev ile Hüseynov'un yollarının tamamen ayrılmasına neden oldu. Hüseynov bu petrol anlaşmasında Rus Lukoil şirketinin yüzde 20 pay almasında ısrar ederken Lukoil'e sadece yüzde 10 pay verilmişti. Aliyev'e göre Hüseynov kendisini devirmek için hazırlık yapıyordu. İçişleri Bakan Yardımcısı özel eğitimli OMON Birliği'nin komutanı Türk milliyetçisi Rövşen Cevadov'da onu destekliyordu. İşte tüm

67

bu sırada tekrar düğmeye basıldı. 30 Eylül 1994’de Azerbaycan Meclis başkan yardımcısı Afreddin Celilov ve Devlet Başkanlığı İstihbarat Daire Başkanı Albay Şemsi Rahimov, iki ayrı saldırıda hayatlarını kaybetti. O sırada New york'ta bulunan Aliyev, bu olayı ' bağımsızlığımıza kast ediyorlar ' diye değerlendirdi. Aliyev, cinayetlerin petrol anlaşmasından sonra imzalanmasına dikkat çekiyordu. 2 Ekim'de Bakü'de Başsavcılık binası OMON birlikleri tarafından işgal edilince işin rengi karıştı.

Olaylar, Rovşen Cevadov'un kardeşi Hatai ilçe savcısı Mahir Cevadov'un ağabeyine bağılı özel OMON birliğinden bir grup askerle, polis merkezi ve başsavcılığı ele geçirmesi ve 40 kişiyi rehin alması ortamı birden daha da gerdi. Bir süre önce öldürülen Celilov ve Rahimov'un katil zanlısı diye OMON timinden iki kişinin tutuklanması, Cevadovları kızdırmıştı. Derhal bu iki kişinin serbest bırakılması isteniyordu. 4 Ekim'de Başbakan Suret Hüseynov'a bağlı birlikler Gence'yi işgal edince ortalık daha da karıştı. OMON birliklerinin yardımıyla bu isyanın geri püskürtülmesi de hayli ilginçti. Aliyev, 4 Ekim 1994 akşamüstü devlet televizyonundan halka seslenerek Hüseynov'un kendisini devirmek istediğini açıkladığında, nedense kimse şaşırmadı.

Halkın arasında Aliyev'in izleyeceği politikaları yayan yerli istihbarat elemanları veya Rus istihbarat elemanları kulaklara önceden olacakları üflemişti: Darbe olacaktı. Aliyev, televizyondan yaptığı çağrıda Azerbaycan'ın bağımsızlıklarını korumalarını istedi ve herkesi cumhurbaşkanlığı sarayının önüne davet etti. Saatler 22 00'ı gösterdiğinde yüz bine yakın insan cumhurbaşkanlığı önüne toplanmış hararetli bir konuşma yapan Aliyev'i dinliyordu. Bu arada beklenmedik bir olay gerçekleşti. Hüseynov'un yanında yer aldığı iddia edilen Rövşen Cevadov Aliyev'in restine gördü ve alana geldi. Aliyev'in yanına çıkarak herkesin Aliyev'i desteklemesini istedi. Karabağ kahramanı, karate şampiyonu cesur ve sözünü kimseden esirgemeyen Cevadov'un bu girişimi Türkiye'nin dışında herkesi şaşırttı.

Gecenin o saatinde Rovşen Cevadov'u ikna ederek Aliyev'e destek vermesini sağlayan Türkiye'nin Bakü MİT Müşaviri Ertuğrul Güven'den başkası değildi. Görevine başlıyacağı henüz altı ay olmuştu Güven'in. Ama Basın Müşaviri Turgut Er sayesinde Azerbaycan'ın iç siyasetinin kurdu olmuştu. Güven, daha sonra bu darbe girişimini şöyle anlatacaktı : " 4 Ekim 1994 günü Azerbaycan'da büyük bir darbeye teşebbüs olayı oldu. OMON komutanı Rovşen Cevadov ve dönemin başbakanı Suret Hüseynov Aliyev'i devireceklerdi. İktidarı ele geçirmek için bu iki güç birleşti. Aliyev'in bunlara karşı koyacak ne askeri nede silahlı gücü vardı. Hiçbirşeyi yoktu, tamamen teslim olmak veya kaçmak durumundaydı. Biz durumun vahametini anladık. Büyükelçi Altan Karamanoğlu ile oturup müzakere ettik, ne yapabiliriz diye. Benim bazı imkanlarım vardı. Ve tamamen MİT adına, kendi özel imkanlarımla darbeyi önledik. Bunun ayrıntısını varemem, yani isimler son derece kritik. Ferman Demirkol bu sırada oradaydı. TİKA'nın görevlisiydi. Oradaki Meclis'te danışmandı, müşavirdi. Eşi Türk kendisi Azeri kökenlidir. Iğdırlıdır, Alevi kökenlidir. " Güven, darbeyi önleme yöntemini , Aliyev'e muhalefet cephesini parçalamak olduğunu gizlemiyordu: " Cevadov'u Aliyev'in yanına çekmeyi teklif ettim, yani imkanlarımı sağladım. Karamanoğlu,' yapabilir miyiz? dedi. ' Yaparız' dedim. Aliyev'e telefon etti. Aliyev,' Cevadov'u benim yanıma getirin' dedi. Amacımız asıl güce sahip olan Cevadov'u Aliyev'in yanına götürüp barıştırıp Başbakan Hüseynov'dan koparmaktı. Cevadov'u Aliyev'in yanına çekmek darbeyi önlemek anlamına geliyordu. Bu şekilde darbeyi önledik. Aliyev çıktı televizyonlara halkı topladı, ortalık ayağa kalktı. Biz Hüseynov'un Moskova ile çok yakın ilişkisi olduğunu, o geldiği zaman Türkiye aliyhine olacağını değerlendirdiğimiz için bu müdaheleyi yapmak zorunda kaldık. Yahi bu müdahale ise müdahale. Aliyev'e yardımcı olduk ve onu bunu çok iyi biliyor. "

Aliyev, ertesi gün herkesi Azatlık meydanında yapılacak Azerbaycan'ın bağımsızlığını koruma mitingine çağırdı. Müsavat partisi Başkanı İsa Kamber, bu olayları dış tezgah olarak değil, bazı güçler ile Cevadov kardeşler arasındaki anlaşmazlık olarak nitelendiriyordu. Rusya'nın Bakü Büyükelçisi Walter Sonya ise Aliyev'i Rusya'nın değil Türkiye'nin devirmeye çalıştığını iddia ediyordu. Ve tehdit ediyordu : Rusya'yı dışlamak Azerbaycan ve Türkiye'ye pahalıya mal olur. Ertesi gün Azatlık meydanı 20 Ocak katliamı sonrası biraraya gelen iki milyon Azeriden sonra ilk defa bu denli kalabalık bir topluluğu ağırlıyordu. Aliyev mitingde yaptığı ateşli konuşmada hemen yanı başında duran başbakan Suret Hüseynov'u halka şikayet ediyordu. Hüseynov, lal kesilmişti, ithamları dinliyor, halkın Aliyev için yaptığı yoğun tezahürata KGB usüllerini bilmediği için bir anlam veremiyordu. ' Ben zaten iktidarım kendi kendimi devirmek için nasıl

68

darbe düzenlerim? " diye soruyor, ama kimse onu dinlemek istemiyordu. Aliyev herkesin huzurunda Hüseynov'u başbakanlıktan azlettiğini açıkladığı zaman Hüseynov mitingi terketme akıllılığını gösterdi!

Mitingde konuşan Nimet Penahlı'nın Aliyev'in politikalarını savunması Halk Cephesi'nhe vurulan son darbe oldu. Halk Cephesinin kurucularından ve 1988'de Azatlık Meydanında Ruslara karşı yapılan ilk özgürlük mitinglerinin ateşli hatibi saf değiştirmişti. Kısa bir süre sonra Aliyev'in danışmanlığına getirilecek; Aliyev'in kirli çamaşırlarını açıkca ortaya döktüğü için buradanda kovulacaktı. Danışman Penahlı, 12 Kasım 1995'te Azerbaycan'da yapılan ilk demokratik (!) parlamento seçiminden önce Aliyev'in seçilmesi istenen adayları belirlediği listeyi basına verince ipler kopacaktı. İşin tuhaf tarafı seçim sonrası karşılaştırma yapıldığında Penahlı'nın ortaya attığı liste yüzde 99 oranında hedefi vurmuştu.

Bu arada Hüseynov başbakanlıktan kovulduğuna inanamıyordu. Ertesi gün hiç bir şey olmamış gibi başbakanlık makamına oturdu. Başbakan yardımcıları uygun bir lisanla artık burada çalışamayacaklarını izah ettikleri an herşeyin bittiğini anladı. Vatan hainliği ile suçlanıyordu, tutuklanıp hapse konacaktı. Bir yıl önce darbe yapmıştı, kral olmuştu; şimdi zindan onu bekliyordu. Hüseynov, iktidar olunca muktedirde olacağını sanmıştı, ama fena halde yanılmıştı. Hüseynov yakalanacağını nihayet kavrayınca hemen helikopterle Moskova'ya kaçtı. Aliyev, pekte akıllı olmadığını bildiği Hüseynov'un kaçmak için bu kadar hızlı hareket edebileceğini hesap etmemişti.

Uzun süre Hüseynov'u elinde tutarak Bakü'ye karşı bir gün tekrar koz olarak kullanma hesabı yapan Rusya bu fikrinden 1998'de Rus şirketi Lukoil'a Azeri petrol pastasından paylar verilmesi karşılığında vazgeçecek Hüseynov'u iade edecekti. Ancak Moskova, bir gün mutlaka kullanırım düşünçesiyle sabık cumhurbaşkanı Ayaz Muttalibov'u geri vermeye yanaşmıyordu. Ancak unuttuğu bir husus vardı. Aliyev, Muttalibov'un Azeri ekonomisinde pay sahibi Vahitbankla işbirliği yaptığını istihbaratdan gelen bilgiler sayesinde öğrenmiş ve Vahitbank'ın kapanmasına önayak olarak Muttalibov'un Azerbaycan'daki ayaklarını kesmişti. Moskova kullanmak için başka bir kukla bulmalı idi. Tüm bu olumsuzluklara rağmen Moskova Muttalibov'da hâlâ bir cevher görüyordu!

Bu arada 11 Eylül 1994'de Elçibey'e karşı bir suikast girişimi ortaya çıkarıldı. Keleki köyünü kadar gelen, ancak Elçibey'in korumaları tarafından etkisiz hale getirilen tim 17 kişiden oluşuyordu. Timin kim tarafından görevlendirildiği ise hiç bir zaman açıklanmadı. Petrolcü kurtların 20. yüzyıl boyunca sürdürdükleri işlerine gelmeyince muhataplarını suikastla ortadan kaldırma, darbe ile iktidardan düşürme, iç savaş çıkartıp puslu havadan yararlanma oyunları Azerbaycan’ı derinden etkilemişti. Hazar’ın Kurtlar Vadisi’nde kurtlar ulumaya devam ediyordu.

Bakü Askeri Ateşiliği görevinde iken CIA’nın operasyonlarına destek vererek Azerbaycan’da Türkiye’nin imajını mahvedecek Türkiye Bakü Büyükelçiliğindeki Engin Alan, devreye piyon olarak sokuldu. Alan hep CIA ile dirsek temasında çalıştı. PKK’ya destek veren JİTEM birimine yıllarca özel eğitimli subay vermiş bir Özel Harpciydi. Faili meçhulleri çok iyi bilirdi. Azerbaycan’da görev yaptığı 1990’lı yılların başlarında eski Azerbaycan cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’e karşı organize ettiği başarısız darbe ve suikast girişimlerinin mimarıydı. Bunlar aslında Gladyo ve CIA planlaması olan çakma girişimlerdi. Başarısızlığa mahkum darbeleri bilen az sayıda üst düzey yöneticiden biriydi Alan Paşamız. Başbakanlık örtülü ödeneğinden finanse ettiği darbe fiyaskolarını kimseye izah edemez. Türkiye’nin mükemmel imajını bir hamlede yıktı. Türkleri sokağa çıkamaz hale getirdi. ABD’nin imajını parlattı, Türkiye’yi batırdı.

69

5.BÖLÜM

KURT ALİYEV'E TÜRKİYE DARBELERİ VE RUS SUİKASTI

Haydar Aliyev’in Azerbaycan’ın başına geçeceğini Türkiye’de ilk farkeden Fethullah Gülendi. Zaman Gazetesi Müdürü İlhan İşbilen, Aliyev Nahçıvanda iken onun güvenini kazanmayı başarmıştı. Aslında herşey bir rüya ile başlamıştı. Uzun süre tesirinden kurtulamadığınız bir rüya-ı sadıka'yı bir dostunuz, yakınınızdan duymuş veya siz mutlaka görmüşsünüzdür; bazı rüyalar gerçekleşir. Tarihin canlı şahitleri olan gazeteci ve yazar takımı, Aliyev’in potansiyelinden habersizken Gülen’in haberdar oluşu gerçekleşen bir rüyaya dayanıyordu. Gülen, en değerli elemanlarını 17 Şubat 1992'de Nahçıvan'a göndererek bu küçük toprağa özel önem vermişti. 1993'ün soğuk bir kış günü Nahçıvan'da gaz, elektirik ve yanacağın olmadığı, temel gıda maddelerin bile bulunmadığı için paranızın da fayda etmediği, sıkıntılı, çileli bir atmosferde görülen rüya tarihi şekillendirecekti. Zaman gazetesinin Nahçıvan muhabiri Muhammed Üsame Gül, işte bu günlerde hergün teşviki mesai'de bulunduğu, sık sık biraraya geldiği dönemin Nahçıvan Meclis Başkanı Haydar Aliyev'i rüyasında gördü.

Rüyasında Aliyev, Meclis binasında ablukada kalmış, kapılar ve pencereler demir sürgülerle kilitlenmiş olduğu içinde bir türlü sesini soluğunu dışarıya duyuramıyordu. Bu arada Meclis kapısının önünde beyaz renkli Tofaş Şahin marka Türkiye plakalı bir araba görüldü. Şoförü Üsame Gül'den başkası değildi. Üsame Aliyev'in Meclis'in penceresinden dışarıya çıkmasını sağlarken arabasına da bindiriyordu. Ancak Aliyev araba haraket ederken tam bineceği zaman yere düştü. Araba ikinci defa döndü, Aliyev'i aldı ve ablukayı yardı. Dünyaya doğru açıldı, önlerinde dünya elipsi bir daire şeklinde dönüyordu. Arabanın etrafında tur atan dünya'nın masmavi yuvarlak görüntüsü, Aliyev ve Üsame'yi çok etkilemişti. Rüya, Fethullah Gülen'e te'vil ettirildi. Yorumu gayet ilginçti: Aliyev Azerbaycan'ın Cumhurbaşkanı olacak, Türkiye ve Zaman gazetesi ve camiası ablukayı yarmasında ona yardımcı olacaktı. Aliyev Ankara'nında tam desteğini alacaktı. Aliyev'in ilk girişimi başarısız olacak, ama ikincisinde Azerbaycan'ın başına geçerek, ülkesini petrol kurtlarının dansettiği arenada yalnız bırakmayacaktı. Rüya ve yorumu Aliyev'e anlatıldığında gülümsedi '' İnşaallah '' dedi Zaman’ın Nahçıvan temsilcisi Muharrem Menekşe’ye. Rüyayı yorumlayan Gülen hocayı Aliyev çok merak etmişti. Onunla mutlaka görüşmek feyzinden yararlanmak istiyordu.

Haydar Aliyev 10 Mayıs 1923 tarihinde Nahçıvan'da Ordubat'da, bazı iddialara göre Ermenistan'ın Sisiyan köyünde dünyaya geldi. Demiryolu işletmesinde çalışan Alirza (Alirıza) ile İzzet Hanım'ın 4. çocuğu olan Aliyev'in 4 erkek, 3 kızkardeşi vardı. Azerbaycan Sanayi Enstitüsü'nde sürdürdüğü mimarlık öğrenimini 1941'de, İkinci Dünya Savaşı nedeniyle yarım bırakan Aliyev, ordudaki görevi sırasında tümgeneralliğe kadar yükseldi, yüksek öğrenimini ise daha sonra Azerbaycan Devlet Üniversitesi'nin Tarih bölümünü bitirerek, tamamladı.1944 yılında Nahçıvan KGB'sinin başına geçti. Azerbaycan Devlet Güvenlik Komitesi (KGB) Başkan Yardımcılığına 1964'de getirilen Haydar Aliyev, 1967'de de bu kurumun başkanlığına yükseldi. Aliyev'in generallik rütbesini alması ve Azerbaycan KGB'sinde en üst düzeyde göreve getirilmesi, Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti'nde ilk kez bir Azeri Türkünün bu görevlere yükselmesi açısından önem taşıyordu. 1967-69 arasında Azerbaycan KGB başkanı görevini general rütbesiyle yürüttü. Askerlik hayatına Temmuz 1969'da nokta koyan Aliyev, hemen ardından Azerbaycan Komünist Partisi Merkezi Komitesi Birinci Sekreterliğine seçildi. 1969 yılında Sovyet usulü siyasi hayata başlayan Aliyev, Azerbaycan Komünist Partisi Birinci Sekreteri seçildi ve bu görevde 1982 yılına kadar Azerbaycan'ı yönetti. SSCB yöneticisi KGB'den meslektaşı Yuri Andropov ile arası çok iyi olan Aliyev 1982 yılından 1987'ye kadar

70

SSCB Politbüro üyesi ve Başbakan yardımcısı görevlerinde bulundu. Aliyev, Sovyetler Birliği tarihinde Politbüro'ya yükselen ilk Müslüman unvanını kazandı.

1988 yılında Mihail Gorbaçov'un ‘‘Perestroyka‘‘ politikasına ayak uyduramayan Aliyev tüm üst düzey görevlerini yitirdi. Üç yıl siyasi sahneden silinen Aliyev 1991 tarihinde ikinci Aliyev dönemini başlattı. 15 Haziran 1993'te Azerbaycan Meclis Başkanı görevine gelen Aliyev 3 Ekim 1993 seçimleriyle Azerbaycan Devlet Başkanı oldu. Aliyev 11 Ekim 1998’de ikinci dönem Devlet Başkanı seçilmişti. Ermeniler işgale başlamadan önce Aliyev'i Mart 1992'de Bakü'ye getirme girişimi dönemin Cumhurbaşkanı Ayaz Muttalibov ve işbirlikçilerinin oyunları ve siyasi rakiplerinin '' Aliyev yaş haddini aştı.65 yaşında, artık bunadı '' bahanesiyle savuşturulmuştu. Aliyev'i istemeyen Muttalibov, 8 Mayıs 1992'de Şuşa'nın işgalinden sonra çıkan halk isyanı üzerine 15 Mayıs'da kuşatılan Cumhurbaşkanlığı sarayından Ruslar tarafından helikopterle Rusya'ya kaçırıldı. Aliyev, bunun üzerine Bakü'ye gelmek istemişti ancak Cumhurbaşkanı yetkilerini kullanan Meclis Başkanı Yakup Memmedov, ölüm tehditi alınca buna izin vermedi. Daha doğrusu dönemin deli fişeki İskender Hamidov, açıkca Aliyev'in gelmesine oy verecek milletvekillerinin uzun yaşamayacağını belirterek Aliyev aleyhinde mitingler düzenletti. Elçibey'i zoraki cumhurbaşkanı seçtiren Hamidov, tam bir kovboydu. 7 Haziran 1992 seçiminin sürpriz ismi, halka ucuz ekmek, iş vaad eden cumhurbaşkanı adayı Nizami Süleymanovdu; Elçibey, salt çoğunluk barajını zor aşmıştı.

Bu rüyanın görülmesinden üç ay sonra ise Albay Suret Hüseynov'un Gence isyanın ardından işin altından kalkamayan dönemin Cumhurbaşkanı Ebulfeyz Elçibey Aliyev'i bizzat 15 haziran 1993'de Bakü'ye çağrarak, zoraki Meclis başkanı seçtirmişti. Aliyev, 3 Ekim 1993'de ise halkın yüzde 92'sinin oyunu alarak cumhurbaşkanı seçilmişti. Aliyev, Zaman'ı hiç unutmadı. Nahçıvan'da köşeye sıkıştırıldığı, evinin bile olmadığı dönemde, kara günlerinde kendisini hatırlayanlara vefalıydı. Nahçıvanda iken türlü türlü baskılara rağmen kendisiyle röportaj yapan Litaraturnaya Gazeta'nın muhabiri Elmira Akındov'la, Azatlık radyosunun muhabiri Elmira Ahmetkızı'na da vefalıydı. O günlerde kendisini yalnız bırakmayan herkese vefalıydı. Kendisine karşı daha sonra kötülük yapsalarda, o kara günlerde kendisini hatırlayanları hep affedecekti. Azerbaycan hakikatlarını dünyaya haykırmak için sık sık dış geziye çıkan Aliyev, ' eski dostlarını ' Zaman ve Samanyolu'nun elemanlarını, iki Elmira 'yı da hep özel uçağında hep yanına aldı. Bu ayrıcalığı başka kimseye tanımadı.

Aliyev, henüz Nahçıvan'da iken tanıdığı Türk kolejlerine ve onların manevi rehberi, Azeri tabiriyle '' Aksakalı '' Fethullah Gülen Hocaefendi'ye karşıda vefalıydı. 5-8 Mayıs 1997'de Türkiye'ye gerçekleştirdiği ziyareti sırasında, Fatih üniversitesi'ne üniversitenin '' fahri doktora '' verdiği törende Fethullah Hocaefendi ile yapacağı özel görüşmede buluşma heyecanı ile gelen Aliyev, Hocaefendi'nin kalp ,şeker ve yüksek tansiyon rahatsızlığı nedeniyle asıl maksadına ulaşamadı. Aslında bir gün önce, Yükseliş kolejini satın alma girişimi nedeniyle Sabah gazetesinin Gülen’i eğitim imperatoru olarak tanımlamas ve 25 milyar dolara hükmettiğini ileri sürmesi Gülen’in bguluşmayı iptal etmesine neden olmuştu. Ama o yine de vefalıydı. Bakü'ye dönerken, uçağına çıkma arafesinde dönemin Devlet bakanı Namık Kemal Zeybek ve İstanbul valisi Rıdvan Yenişen'in kulağına ' Fethullah Gülen Hocaefendi'ye selam söyleyin ' diye fısıldadı. Son sözü bu olmuştu. Aliyev, 26 Aralık 1997'de kabul ettiği Samanyolu, Zaman ve Azerbaycan'da 9 kolej ve bir üniversite açan Çağ Öğretim İşletmelerinin temsilcilerini görür-görmez '' eski dostlarım '' hitabıyla selamlıyor, sımsıcak duygularla ellerini sıkıyordu. Fethullah Hoca'nın mektubu okunduğunda ise vefalı bir dost gibi, '' Bu samimi duygular basında da yayımlanmalı '' diye sekreterine talimatı oracıkta veriyordu. Gülen hocadan gelen mektup Azeri medyasının o gün manşetlerine taşınıyordu. Sekreterin Hocaefendi'ye ' hangi makamın, işin sahibi yazalım ' sorusuna Aliyev'in verdiği cevap muhteşemdi : '' O , zaten meşhur, tanınmış bir insan.''

Hocaefendi mektubunda, " Kardeş Azerbaycan'ın çok değerli cumhurbaşkanı, çok muhterem Haydar Aliyev. Herkese belli ki, zat-ı devletleriniz üstün bir devlet hadimi olarak; bilgi, tecrübe ve kabiliyetlerinizle kardeş Azerbaycan'ın bugünü ve geleceği namına bir ümit çırağı olmakla, aynı zamanda yaşadığımız bölgenin de geleceği için de ço önemli bir mana ifade ediyorsunuz. Bu bakımdan Türkiye'den gelip Azerbaycan'da öz kardeşlik görevlerini yerine getiren, hizmet eden içtimai kurumların temsilcilerine gösterdiğiniz dikkat ve yardımlarda hakikaten şükrana layıktır. " diyordu. Hocaefendi, Aliyev'in Türkiye

71

ziyaretinde daha önceden planlanmasına rağmen biraraya gelemeyişlerinin nedeni şöyle izah etti: " Çok muhterem cumhurbaşkanı ! Türkiye'ye ziyaretiniz sırasında siz Fatih üniversitesine teşrif ederken şeker, kalp ve yüksek tansiyon gibi ciddi hastalıklar yüzünden hekimlerin tavsiyesi ile haraket etmeye mecbur olduğum için zat-ı alillerinizle görüşebilmemiştim. Bununla beraber cismen ne kadar uzak mesafede olsamda kalben özümü her zaman sizin yanınızda hissediyorum. Kardeş Azerbaycan için mümkün ve zaruri olan herşeyi tamamiyle yerine getirdiğimizi söylüyemiyorum. Lakin içinde hala bundan sonrada uzun yılar kardeş Azerbaycan'a hizmet göstermeniz arzusu ile rica ederik ki, zat-ı alillerinize derin hürmetlerimi, cansağlığı ve saadet dileklerimi benden kabul ederseniz."

Aliyev Türkiye ziyareti sırasında Türk kolojelerine açık destek vermiş, Fatih üniversitesindeki doktora töreninde Fethulluh Gülen'e ismi ile hitap ederek teşekkür etmişti. Aliyev’e teşekkür etmesi için konuşması sıarsında bir kağıtla mesaj ileten İlhan İşbilendi. Türk medyasının Gülen acaba takiyye mi yapıyor sorusuna cevap aradığı günlerde Aliyev'den gelen yanıt tokat gibi yüzlerine inmişti. Aliyev eski bir KGB generalı olması hasebiyle Zaman ve Türk kolejleri ilk defa açıldığında araştırmasını yaptırmış, güven duygusu pekişmişti. İktidarı döneminde yaşanacak 3 darbe girişimi sırasında n eredeyse Türkiye hükümetinin tamamı darbenin içinde olduğu ortaya çıkmasına rağmen, darbeye tek karışmayan grub Gülencilerdi. Daha sonra Gülen hocadan gelen ona yakın mektubu Aliyev bir devlet başkanından gelir gibi kabul etmiş ve ona hususi bir yer vermişti. Elçibey döneminde Cumhurbaşkanı Turgut Özal'dan daha sonra cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'den Aliyev'e Fethullah Gülen'in Azerbaycan'daki hizmetlerini ve görev yapanlarını tavsiye eden mektuplar, Gülen'in temsilcileri tarafından getirilmişti. Türkiye'nin en üst düzey yetkilileri Gülen'i övüyordu. Ancak Aliyev, bunla yetinmemiş Gülen cemaatının faaliyetlerine ilişkin devletin istihbarat birimleri tarafından rapor hazırlatmıştı. Hepsinden temiz raporu alan Aliyev, Gülen'i büyük bir ' Aksakal ' olarak kabul ediyordu. İktidarı dönemde Gülen'den gelen 10'a yakın mektubu, Ahmet Yesevi'den Mevlana'dan gelen ulvi mesaj gibi dinledi.

Hasan Tok adında bir Türk vatandaşı 1993'te kendisine suikast düzenlerken, 17 Mart 1995 darbesinde Türk vatandaşlarının eli darbe girişiminde olduğu bilinmesine rağmen Aliyev, '' Türkü Türk'den '' seçmesini biliyordu. Bu nedenle Aliyev, en yakın aile fertleriyle beraberken duyduğu rahatlık içinde, bu ' emin ' insanları kabul ederken , hiç adet edinmediği bir biçimde korumalarını dışarı çıkarıyor öz ailesiyle, bu güvenilir insanları denk tutuyordu. Öyleki aile fotoğraflarını Zaman muhabiri çekiyor, özel hayatına ilişkin en mahrem görüntüleri Samanyolu kameranı alıyordu. Ülkesinin ve insanların zarar değil fayda göreceği bu insanların getireceği hayırsever işlere ve yeni sunulan projelerin tamamına da Aliyev bu nedenle hiç düşünmeden ' Evet ' demişti. Aliyev bu tavırlarıyla, ' bu değirmenin suyu nereden geliyor, acaba takiyye mi yapıyorlar, rejimi yıkarlar mı? ' sorularını irdeleyen Türk kamuoyunun her kesimine de gönderme yapmıştı. Ömrünü sadece milletinin değil, insanlığın selametine adıyan Anadolu'nun bağrından çıkmış Hocaların Hocası ve Alperenlerine, menbası tertemiz hayırseverlerin kazançlarından maliyeleşen bu ' Kutsi harakete ' Aliyev, vefasını göstermişti. O, bazılara göre azılı, iflah olmaz bir Komünist idi. Kimilerine göre halkını ezen bir diktatördü; ülkede bir hanedanlık sistemi ve rüşvet çarkı kurmuştu. Aliyev tüm bu sıfatlandırmalara karşın Gülen Camiasının siyasetden uzak faydalı girişimlerini alkışlıyordu. Bu kutsi topluluk Azeri petrolünün peşinde değildi. Azerbaycan'ın gerçek madeni olan gençlerine yatırım yapıyordu.

Aliyev, darbe olaylarına doğrudan karışan MİT yüzünden iki ülke arasındaki ilişkilerinin bozulma noktasına geldiği anda bunu Demirel ile olan diyaloğunun bunu engellediği savunuluyordu. Oysa gerçek neden Aliyev’in Gülenle tanıdığı Türk insanına saygısıydı. Bu arada Türk okullarına, Türk iş adamlarına, ögrencilerine sınırlamalar getiren Özbek lider İslam Kerimov, Türkiye'deki öğrencilerini bile kendisine yönelik muhalefet hazırlandığı gerekçesiyle çekmişti. Erk Partisi lideri Muhammed Salih'e Ankara'nın verdiği zımmı destek bir bahaneden ibaretti. Kerimov'un, ülkesinde en ufak farklı bir harakete bile tahammülü yoktu. Onun rejimi Özbek komünizmi idi. Demirel ve Gülen Aliyev'den Özbekistan'la ilişkilerin düzeltilmesi için arabuluculuk yapmasını istemişti. Aliyev, sorunlara ilişkin devreye girilmesi kendisine önerildiğinde iyi tanıdığı Kerimov için " Ne yapalım aksi, huysuz bir adam." diyordu. Özel bir sohbetde Aliyev, Gülen’in gönderdiği güvendiği Türk iş adamlarına, " Orayıda Azerbaycan'daki darbe olayı gibi MİT karıştırdı. ( Eski MİT'çi Enver Altaylı'nın girişimi ) Ben fazla kafaya takmadım, iki halkı düşündüm, ama

72

Kerimov benim gibi değil " tesbitlerinde bulunuyordu.

BAŞARISIZLIĞA MAHKUM TÜRK DARBESİ!

17 Mart 1995'de OMON timi başkanı Rovşen Cevadov'un Cumhurbaşkanı Aliyev'e karşı düzenlediği darbe girişimine Türkiye'nin, MİT'in adı karıştı. 3 Kasım 1996'da Türkiye'yi sarsan Susurluk kamyonu, daha önce Azerbaycan'da çok çamlar devirmişti. Darbe girişimini Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'in İslamabad gezisi sırasında Aliyev'e Kopenhag'da iken telefonla arayarak bildirmesi skandalın boyutlarını birazcık hafifletse de Türkiye'nin Azerbaycan'ın iç işlerine karıştığı gerçeği ortaya çıktı. Aliyev, Danimarka gezisini yarıda keserek hemen Bakü'ye döndü. Durum çok vahimdi ülke yeni bir iç savaşa sürükleniyordu. Aliyev'in kimseye güveni kalmamıştı. Nahçıvan'dan kendisine bağlı özel birlikleri uçakla hemen getirtti. Ülkenin polisi isyancı Cevadov'un tarafında gözüküyordu, ordudada güvenilir olmayan güçler her an ters dönebilirdi. Aliyev, kanlı bastırılan darbe girişimi sırasında darbeci Rovşen Cevadovla aralarında irtibatı sağlayan T.C. Bakü Büyükelçisi Altan Karamanoğlu'nun görevden alınması isteğini Cumhurbaşkanı Demirel'e ileterek buna muvaffak oldu. Azeri kamuoyunda Türkiye'nin adı artık darbeci ülke olarak geçmeye başladı. Darbe girişimi tamamen yabancı istihbaratlar savaşı şeklinde cereyan ediyordu. Temel sebebi petroldü. Türkiye bu duruma nasıl düşmüştü? Bir Türk diplomatının kardeş bir ülkede darbecilere destekle suçlanması ağır bir ithamdı. Aliyev, darbeden bir yıl önce Türk Büyükelçiliğini izlemeye almıştı. Büyükelçi Karamanoğlu, güven mektubunu ilk sunan büyükelçi olması nedeniyle aynı zamanda Bakü'deki büyükelçilerin duayeniydi. Olağanüstü durumlarda tüm büyükelçilerin adına konuşma yetkisine sahipti. Yönetim kadrolarında büyük bir prestij yakalamıştı, halk tarafından da çok seviliyordu. Özellikle Elçibey'in devrilmesinin ardından Ankara'nın ve Bakü'deki temsilcisinin yaptığı her haraket Aliyev'in verdiği talimat doğrultusunda Azeri istihbarat birimlerini tarafından adım adım takip ediliyordu. Darbecilerin arkasındaki gerçek isimler MİT’de yıllardır onları besleyen Kaşif Kozinoğlu ve Levent Bektaş idi. Tam bir karakutu olan Kaşifoğlu, eski mafya babası Alaaddin Çakıcı ile derin devlet arasında irtibatı sağlayan ve Susurluk davasının bertaraf edilmesi için hakimlere şantaj yapan isimdi. Türkbank skandalında da kilit isimdi. O dönemde yakayı sıyırmayı başardı. Hepsinin güvendiği dağdı.

Darbeden bir yıl önce 1994 yılı ortalarında Bakü'den kaçan iki Azeri rejim muhalifi, Ankara'da hükümet yetkilileriyle temasa geçip Azerbaycan'da Aliyev'e karşı darbe yapmak istediklerini bildiriyorlardı. Başbakanlık Danışmanları Yasin Aslan, asker kökenli Kamil Yüceoral ve Acar Okan yardımıyla Ankara'da bir kamu kuruluşu misafirhanesine yerleştirilen Fehmin ve Ali isimli Azeriler, Rusların kontrolündeki Ayaz Muttalibov'u da aralarına alıp darbe yapacaklarını, Nahçıvan'da sürgünde bulunan Elçibey'i ülkenin başına getireceklerini söylüyorlardı. Fehmin adındaki Azeri Albay, Elçibey döneminde İçişleri Bakanlığı kuvvetlerinin komutanı olduğunu ifade ediyordu. Ali isimli Azeri ise sürekli Avrupa ve ABD'ye giderek buralarda hükümet ve gizli servis yetkilileriyle görüştüğünü ileri sürüyordu. Türkiye'den para ve silah yardımı isteniyordu. Ali'de Fehmin gibi sürekli Türkiye'de( Alanya'da Türk Federasyonu eski Başkanı Fahri Yiğit'in himayesinde) yaşıyordu. Azeri darbeciler hazırladıkları bir raporu Başbakan Tansu Çiller'e de verdiklerini iddia ediyorlardı. 30-40 sayfayık raporda darbe planı ayrıntılarıyla yer alıyordu. Çiller ayrıldıktan sonra bu rapordan başka yetkililerinde haberi olacaktı.

DYP milletvekili Ayvaz Gökdemir ile ilişki içinde olan darbeciler, Çilller'inde bulunduğu bir yemekte darbe planlarını konuşmuşlardı. Hükümet ve çevresinin bu ilişkisi devlet yetikilerinden saklanıyordu. Çiller, Aliyev'in telefonuna çıkmıyordu. Durumu Aliyev Demirel'e bildirince Demirel Çiller'i uyarmıştı. " Demirel'in sırlarına vakıf olan gazeteci Hulusi Turgut böyle yazıyordu.: Aynı tarihe ilişkin MİT raporları, Çiller'e bağlı olarak çalışan " Susurluk ekibinin" darbe girişimine üç ay kala Cevadov'un özel birliklerini eğitmek üzere Azerbaycan'a gittiğini kanıtladı. Raporda yer almayan bu satırların yazarının tesbit ettiği bir gerçek ise Uğur Mumcu'yu öldürmekten yargılanan MİT'in kullandığı tetikçilerden Abdullah Argun Çetin'inde bu eğitim ekibinden olduğuydu. Çetin, bu gerçeği Zaman'ın Ankara bürosunda yaptığımız, ancak yayınlanmayan röportajında söylemişti. Çetin, Yeşil gibi derin devletin bir tetikçisiydi, ancak asker kökenli olmaması itibarıyla daha çok Çatlı'ya benziyordu. Argun Çetin, Gence ve Kazak kamplarında OMON timi

73

elemanlarını eğitmişti. Uyuşturucu trafiğinin bölge sorumlusu olan Cevadovlarla Çatlı ekibinin birlikteliği Karabağ savaşı nedeniyle başlamış, uyuşturucu ticaretiyle sürmüştü. Azerbaycan'a giden Türk eğitmen kadro içinde o tarihte Emniyet Genel Müdürlüğü'nde danışman olarak çalışan Korkut Eken, adı Ömer Lütfi Topal cinayetine karışan ve İstanbul DGM'deki davada sanık olarak yargılanan Ayhan Çarkın'da vardı. Ekibin başı Abdullah Çatlı'ydı. Susurluk ekibinin darbe hareketinden tam üç ay önce 12 Aralık 1994 tarihinde Türkiye'den Bakü'ye giriş yaptığını Azeri istihbaratı daha sonraki araştırmalarında belirlemişti. Yeşil pasaportlu olan bu ekip vizesiz ülkeye girmişti. Eğitim çalışmalarında kullanılmak üzere yüklü miktarda silah ve cephaneninde sokulduğu biliniyordu. Silahlar, başbakanlık örtülü ödeneğinden sağlanan para ile alınmıştı.

Hizbullah operasyonu sırasında ortaya çıkan kayıp silahlan muammasını bir ucu Azerbaycan'a dayanıyordu. Batman'da ortaya çıkan kayıp silahlar devlet tarafından alınmıştı. Tansu Çiller'in maliyetini örtülü ödenekten karşıladığı ileri sürülen bu silahlar darbe sırasında kullanılacaktı. Çiller'in ' açıklarsam bazı ülkelerle ilişkilerimiz bozulur ' dediği örtülü ödenek harcaması buydu. Ekip bir süre Azerbaycan'da kaldı ve 60 kişilik özel bir birliği eğitti. Eğitmenler grubunun darbe girişiminden önce döndüğü, darbe sırasında Azerbaycan'da olmadıkları Azeri istihbarat raporlarında belirlendi. Bu grubun Azerbaycan'a gidişinden bir süre sonra o tarihte Özel Haraket Daire Başkanı olan İbrahim Şahin'inde Cevadov'un özel davetlisi olarak Bakü'de temaslarda bulunduğu belirleyen Azeri güvenlik birimleri, bu görüşmelerin dökümanlarını birer birer ifşa edecekti.

Darbe öncesi Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı makam odası, 9 Mart günü ilginç bir tasallut girişimine sahne oluyordu. Türk Büyükelçi Altan Karamanoğlu, Azerbaycan'ın bir sosyal bir patlama noktasına geldiğine inanıyordu. Karamanoğlu'nun yanında müsteşarı Vural Güven, MİT temsilcisi Ertuğrul Güven ve Türk askeri ateşesi Tuğgeneral Engin Alan'da vardı. ( Başarısızlığı uğrayan darbe olayından sonra Türkiye'ye tayin edildi. Rütbesi koreneralleğe yükseldi. Özel Haraketler Komutanlığına getirildi. 15 Şubat 1999'da PKK elebaşı Abdullah Öcalan'ı Kenya'dan Türkiye'e getiren özel tim operasyonunu bizzat yönetti ) Karamanoğlu'nun ülkedeki hakimiyeti Aliyev'in hiç hoşuna gitmiyordu. Aliyev ile Karamanoğlu arasında şu diyalog geçti :--- Size darbe hazırlanıyor, bunu önlemek için Rovşen Cevadov'un sırtını okşayın ,konuşun, sohbet edin, hoş tutun, bazı rahatsızlıkkları var. İtimat etsin size.--- Biz ona saygı gösterdik, biraz fazla da taviz verdik. Neden rahatsız? Benim yanıma gelsin.--- Tamam, onu kabul edin.--- Tamam, kabul edeyim.--- Benden ne istiyor?--- Onu anlamanızı ve İçişleri bakanı yapmanızı istiyor?--- İçişleri Bakan yardımcılığı az şey midir? Bu ona niye yetmiyor, neyin iddiasındadır?--- Onu dinlemenizi arzu ediyor?--- Ben devlet başkanıyım, ülkemde kimin bakan olacağına ben karar veririm.--- Halktan biraz koptunuz.; halk ekonomik sorunlar yaşıyor, bu nedenle karşı tarafa geçebilir.

Bu atmosferde devam eden görüşme sona ermişti. Aliyev çok kızmıştı. Ülkesinin iç işlerine bir Türk diplomatın bu denli karışmasını içine sindirememişti. Ama halen ülkenin iplerini tamamen eline geçirememişti. Bu nedenle ' köprüyü geçene kadar ayıya dayı 'diyeceksin politikasını izliyordu. Türkiye kardeş ülkeydi, ama bakanlarını belirleyemezdi. Karamanoğlu, Cevadov'un bu makamı Hüseynov olayında gösterdiği sadakat nedeniyle hak ettiğini savunuyordu. Bu defa durum dahada vahimdi. Ancak Cevadov tayin edilen vakitte kabule gelmeyince Karamanoğlu yeniden telefonla Aliyev'i arayarak tasullutda bulunuyordu. Cevadov tam bir bunalım geçiriyordu. Karamanoğlu onu ikna ediyordu; ancak kardeşi Mahir Cevadov onu fikrinden caydırıyordu. Aliyev, 9 Mart saat 16: 00'u kabul için vakit tayin etmişti. Çünkü ertesi gün Kopenhag'a gidiyordu. Ancak yine Cevadov gelmemişti. Aliyev çok kızmıştı. Ülkenin İçişleri bakan yardımcısı devlet başkanını takmıyordu.

Altan Karamanoğlu, Ankara'ya özel kripto ile darbe hazırlığını, içinde yer alanları isimleri ile bildiriyordu. Dışişleri Müsteşarı Özdem Sanberk'de durumu cumhurbaşkanı Demirel'e iletiyordu. Dışişleri

74

Bakanı Murat Karayalçın, darbe olayında Ferman Demirkol'un karışıp karışmayacağını Karamanoğlu'na telefonla arayarak sordu. O sırada ABD gezisindeydi. Karamanoğlu açıkça, ' Demirkol geldi. Aliyev'i düşürüyorlar, ihtilal yapıyorlar. Biz Türkiye olarak ne taraftayız. Darbe ile ilişkimiz var mı? diye sordu. İş pişkinliğe vurulmuştu. Aliyev'in karşısında darbe hazırlayan Demirkol, elbette ne tarafda durduğunu iyi biliyordu.

Karayalçın, Türkiye'nin darbeye karşı olduğunu Aliyev'in desteklenmesi talimatını verdi. ABD'den dönerken Karayalçın 1 Mart 1995'de Brüksel'deki Türk büyükelçiliğinden dört maddelik bir telgraf mesajı geçti. Elçibey'in korunması ile ilgili gerekli önlemler alınacak, darbenin önlenmesi için gerekli işlemler yapılacak, darbecileri Türkiye'nin meşru hükümetin yanında olduğu bildirilecekti. Aliyev'e durum derhal iletilerek Türk hükümetinin yanında olduğu anlatılacaktı. Demirel, bu tarihten 12 gün sonra Aliyev'i Kopenhag gezisinde yakalayarak durumu anlatmış, Pakistan'da yapılacak ECO zirvesine katılmadan ülkesine dönmesini rica etmişti. Demirel neden bu kadar beklemişti? Rus istihbaratı durumu öğrenmiş, durumu Aliyev'e bildirmişti. Demirel'e sadece Aliyev’in bildiği darbe girişimini bildirerek Türkiye'nin onurunu kurtarmak kalmıştı.

Mart'ın 13'ünde gece yarısı benzin, uyuşturucu ve silah kaçakçılığı yapan OMON timinin Kazak şubesi ordu birlikklerine hücum ederek 5 adet zırhlı aracı ele geçiriyor ve komşu Agstava kentinin yerli yöneticilerini devirmekle darbe girişimini resmen başlatıyordu. 13 mahkum serbest bırakılmış, 600 kalaşnikof isyancı grubun eline geçmişti; devlet otoritesi yerlebir olmuştu. Bu timin başında sorumluluk sahibi olarak İçişleri Bakan Yardımcısı Rovşen Cevadov bulunuyordu. 1992'den itibaren ülkede asayiş ve bilumum kanundışı işler onlardan sorulur olmuştu.

Ancak yasadışı güçlere hükmeden ve kaçakçılık yaptıran asıl kişi kardeşi Mahir Cevadovdu. Bakü'nün Hatai ilçesinin eski savcısı olan Mahir Cevadov, bir nevi Azeri mafyasınnın lideri konumundaydı. Halkın sempatisini kazanmış Karabağ kahramanı Roşven Cevadov'un yiğitliğini kullanıyor; kirli işlerine onuda alet ediyordu. Ekim 1994'te yapılan soruşturma sonucu foyası ortaya çıkmış görevinden azledilmişti. Ama kirli işleri bırakmamıştı. Üstelik kendisini 25 kişilik OMON timi sürekli koruyordu. Azerbaycan İçişleri Bakanı Ramil Usubov'un bile 2 koruması varken Mahir Cevadov devlet başkanları gibi korunuyordu. İşin garip tarafı Türk Büyükelçi Altan Karamanoğlu, sokaktaki çocuğun bile bildiği bu durumdan sanki habersizdi.Veya bir takım güçler tarafından yanlış yönlendiriliyordu. Daha sonra yapılacak araştırmalar Türk derin devletinin sakinlerini, Susurluk hortlaklarını adres olarak gösterecekti. Ancak sır devlet sırrıydı. Üstü örtülecek, sorumsuz sorumlular cezalandırılmayacak aksine mükafatlandırılacaktı!

Kazak'tan başlayan isyanı durdurmak için Rovşen Cevadov'un görevlendirilmesi sanırım darbe sürecinin en ilginç kararıydı. Azerbaycan İçişleri Bakan yardımcısı Zahid Dünyamaliyev ve Savunma Bakanlığı'ndan İsa Sadıkovda görevlendirilenler arasındaydı. Ülkenin lideri yurt dışındaydı. İslamabad'da bulunan Cummhurbaşkanı Süleyman Demirel'in Kopenhag'da bulunan Aliyev'i 13 martda telefonnla arayarak komployu haber vermesi herşeyi birden bire değiştiriyordu. Aliyev ziyaretini yarıda keserek hemen Bakü'ye dönmüştü. Aliyev'in bilmediğini Demirel nereden biliyordu? Yoksa Aliyev biliyordu da, oyun mu oynuyordu?

Ortada çok komik ve acınaklı bir durum vardı. Eski KGB patronu kendisine yönelik darbeyi komşu ülkenin devlet başkanından mı öğrenmeliydi? Bu arada isyancı grup, 14 Mart'ta işi büyüterek Gence ve Tovuz'daki askeri birliklerede baskın düzenlemişti. Ülkenin darbeler tarihinde Gence'nin özel bir yeri vardı. Tüm isyan ve ayaklanmaların start aldığı mekan Genceydi. 1918'de Mehmet Emin Resulzade, Bakü yönetimine Gence'de başkaldırmış doğunun ilk demokratik halk cumhuriyettini burada ilan etmişti. 5 Haziran 1993'de Elçibey'e karşı ayaklanan Suret Hüseynov'un menzilide Gence'ydi. Ancak isyancıların baskını geri tepmişti bu defa. Baskıncılar ateşe ateşle karşılık verilince silahlarını gerilerinde bırakarak kaçmak zorunda kalmıştı.

Gencede incelemede bulunan Cevadov daha sonra Agstava ve Kazak OMON karargahınna giderek isyanın gerekçelerini dinlemiş, oldukça öfkelenmişti. Aliyev, güçlerini sarsmak, gelir damarlarını kesmek istiyordu. Bu hırsla Kazak'tan Bakü'ye dönen Rovşen Cevadov, ne yapacağını şaşırmıştı. Meclis yakınlarında Baş Koruma İdaresi'nin başkanı Fahreddin Guliyev ve iki arkadaşının OMON elemanları tarafından

75

yaralanması bardağı taşıran son damla olmuştu. İçişleri Bakanı Ramil Usubov verdiği bir emirle OMON'ın kanuna aykırı davrandığı gerekcesiyle lagvedildiğini, Rovşen Cevadov'un ise görevden alındığını açıklıyordu.Daha Mart'ın başında Nizami ilçesi polis karakolunu ele geçiren OMON birlikleri, iki polis memurunu da yaralamıştı. Bu arada Mahir Cevadov'un yakalanması için emir çıkartılmış, evi sarılmıştı. Evi koruyan 40 OMON elemanı polisle çatışmaya giriyor 8 kişi yaralanıyordu. Mahir Cevadov kendini koruyanlarla geri çekilirken kardeşi Rovşen Cevadov artı resmen darbe yaptıklarını cümle aleme duyuruyordu. Cevadov, kardeşinin oyununa gelmiş gerçek bşr Karabağ kahramanıydı. En büyük hatası Türkiye'ye fazla güvenmesiydi.

Aliyev’in hemen ülkesine dönmesi Aliyev'i havalimanında uçak yere inerken öldürmek isteyen darbecilerin planını bozmuştu. Daha doğrusu halkı darbede Aliyev’in öldürüleceğine inandırmak için bu hikaye sonradan uydurulmuştu. Aliyev hemen televizyonun karşına çıktı. 15 Mart'da televizyondan halka seslenen Aliyev, Cevadovlara içeriden ve dışarıdan destek verenleri Azerbaycan'ı dağıtmaktan, kan döktürmekten vazgeçmeye çağırıyordu. Aliyev'i ilk arayan Türk Büyükelçi Karamanoğlu idi. Cevadov ile Aliyev arasında arabulucuk yapmak istiyordu. Hüseynov darbesinde ( !) Cevadov ile Aliyev'in arasını bulan yine Karamanoğlu olmuştu. Aliyev, Cevadov üzerinde Karamanoğlu'nun büyük etkisi olduğunu biliyordu. Zaten Türk Dışişleri bu önemli görevi yine Karamanoğlu'na vermişti.

Aliyev, Cevadov'un ne istediğini öğrenmek için huzuruna kabul etti. Önceleri Aliyev'in istifasını isteyen Cevadov sonra tavrını değiştirmiş Aliyev'den gücünün tanınmasını, yani makam istiyordu. Aliyev, bu istenileni yaparsa otoriteyi kaybedeceğini belirterek, taviz vermeye yanaşmıyor, bir yandan da Cumhurbaşkanı Demirel'le telefon mesaisini sürdürüyordu. Aliyev, Cevadov'un defterinin dürülmesi vaktinin geldiğini de anlamıştı. Ankara Türk milliyetçiliği ile tanınan Cevadov'u Elçibey'i geri getirmek için mi istiyordu? Bu şüphe Aliyev'in beynini kemiriyordu. Oysa Ankara, tam tersine ülkeye yine Moskova yanlısı Hüseynov ve Muttalibov'un getirilmesinden endişe ediyordu. Bu nedenle Cevadov'u kilit adam olarak görüyordu.

Demirel- Karamanoğlu, Aliyev-Demirel görüşmelerine Tansu Çiller- Aliyev, Dışişleri Bakanı Murat Karayalçın - Karamanoğlu görüşmeleri de ekleniyordu. Amerikan ve İngiliz büyükelçileri Karamanoğlu vasıtasıyla tavırlarını Aliyev'e ulaştırıyor; taraf olmak istemiyorlardı. Aliyev, isyancıların kayıtsız şartsız teslim olmaları için yaptığı çağrıyı televizyondan yinelerken, Nahçıvan'dan kendisine bağlı özel timi operasyon için getiriyordu. Karamanoğlu-Aliyev görüşmeleri artık telefonla yapılıyordu. Aliyev, isyancıların beyaz bayrak sallayarak çıkmaları isteğinin Cevadov'a ulaşmasını talep ediyordu. Darbecilerin telefonları kesilmişti, tek bağlantıyı Karamanoğlu kurabiliyordu! Bir sonraki telefon görüşmesinde Aliyev Karamanoğlu'na nasıl oluyor da Cevadov'la irtibat kurabildiklerini soruyordu. Cevadov'u destekleyen Türkiye, ona uydu telefonu vermişti. Aliyev bu noktada da otoritesini kaybetmiş, bir zavallı durumuna düşürülmüştü. Türkiye Aliyev'i koruyor muydu, yoksa darbeyi düzenleyen dolaylı olarak Türkiye miydi? Aliyev bunu anlamaya çalışıyordu. OMON elemanlarını silahlarını bırakıp teslim olmaları halinde af edileceklerini belirten Aliyev, 16 Mart'da bu vaatlerini yazılı hale getiriyordu. OMON komutanlarından Şahmuradov ve yardımcısı Ceferov'u kabul eden Aliyev, darbecileri ikna edemiyordu. Darbeciler ülkede tek gücün kendileri olduğunu vurguluyor ve ülkeyi yönetmek için Siyasi Konsey kurulmasını öneriyorlardı.

Karamanoğlu'ya kızan Aliyev televizyon konuşmasında Türkiye'yi de yoğun biçimde eleştiriyordu. Büyükelçinin Cevadovla uydudan görüşerek arabuluculuk yaptığını Aliyev, televizyondam açıklayarak darbede Türkiye’nin eli olduğunu resmen ima etti. Aliyev'e göre Ankara kendisini istemiyordu. Aliyev bu ikilem karşısında Türkiye'yi de yerin dibine vurmayı ihmal etmiyordu. Halkın etrafında toplanmasını isterken kullandığı argüman, ' Türkiye bile beni sattı ' idi. Aynı gün Cevadov kardeşlerin babası Bahtiyar Cevadov'un mektubu televizyondan okununca işin rengi ortaya çıkıyordu. Baba Cevadov, Rovşen Cevadov'a, " Ferman beyleri, Tevfik beyleri dinleme. Onların şahsi çıkarlarına uyma. Silahını bırak devlete tabi ol. " diyordu. Mektupda belirtilen bu Tevfik beyin eski Dışişleri Bakanı Tevfik Kasımov olduğu aşikardı. Peki bu Ferman bey kimdi? Ferman Demirkol'un Türk vatandaşı olduğunu bilmeyenler o gün öğrenecekti. Aliyev'in Cevadovlara destek veren dış güçler dediği ülkelerden biri Türkiye idi. Diğeri ise Rusya. Ayaz Muttalibov'un Azerbaycan'da henüz kesilemeyen ekonomik kolları darbeyi besliyordu. Rahim Gaziyev ve Suret

76

Hüseynov'un silah ve uyuşturucu parası darbecilere güç sunuyordu. Rus istihbaratı elini ateşe sokmayarak maşa kullanıyordu. Aliyev rejimini kendi muhalif vatandaşlarıyla devirme yolunu tercih ediyordu. Nitekim bu durum daha sonra OMON'cuların verdiği ifadelerde ortaya çıkacaktı.

Anlaşılamayan Türkiye nasıl olurda kardeş ülkede kardeş kanı döktürürdü? Türk istiharatı MİT ve Rus istihbaratı aynı politika ve darbe çevresinde nasıl yuvalanırdı? Aliyev, bunu çözemiyordu. Aliyev sık sık televizyona çıkarak halkı bilgilendiriyor, destek istiyordu. Aliyev televizyon konuşmalarında Türk büyükelçisi ile yaptığı telefon konuşmalarına değiniyor, Türkiye'nin darbedeki rolünü ima ediyordu. Sanki Azerbaycan cumhurbaşkanlığı ile Türk büyükelçiliği arasında sürekli telefon irtibatı kurulmuştu. Bir telefon bağlantısıda Türk Büyükelçiliği ile isyancı Cevadov arasında işliyordu. Aliyev isyancı Cevadovla direk irtibat kuramıyor, bunu Karamanoğlu sağlıyordu.

Rovşen Cevadov'un talimatı ile hareket eden OMON timi planlarını hayata geçirmek için dört parçaya bölünmüştü. Bu güçler, Azerbaycan Cummhurbaşkanlığını ele geçirerek Aliyev'i hapis etmekle görevlendirilmişti. Bir grup Meclis'i ele geçirerecek bir grup İçişleri Bakanlığı'nı, diğer grupta devlet televizyonunu tutarak halka açıklama yapacaktı. 20 kişiden oluşan OMON timleri evlerin çatısına çıkarak Rovşen Cevadov'un bulunduğu karakolu koruyordu. Darbecilerin teslim olmayacağı açığa çıkmıştı. OMON'cular, 17 Mart'ın gece yarısı Saat 2 :00'de ilk ateşi açan taraf oldu. 4 asker ölmüş 5 kişide yaralanmıştı. Saat 4 sularında ateşe gelen emir üzerine başlayan hükümet güçleri sabah 9 00'da karakoldan beyaz bayrak sallandırılması nedeniyle ateşi durduruyordu. Ancak daha sonra barış için gelen iki askeri OMON'cuların öldürmesi sinirleri iyice germişti.

Rövşan Cevadov teslim olamayınca Azerbaycan'da tekrar kardeş kanı döküldü. Olayları yakından izleyen benimde can güvenliğim kalmamıştı. Yanımda duran Rus gazeteci bir kaza kurşununa kurban giderek mevta olurken, elimdeki fotoğraf makinesinin deklanşörüne halen basmam herhalde mesleki bir refleks idi. Bir yandan ölen gazetecinin fotoğraflarını çekerken, bir gözümde Cevadov'un kurşun yağmuruna tutulan karargahında idi. Bu sırada operasyon başlamış Cevadov'un kalesi teslim alınmış içeriden sağ çıkartılan OMON timi mensupları bir bir otobüse bindiriliyordu. Makinenin deklanşörüne basarken günün fotoğrafını yakalandığımı sanıyordum. Ancak bu sevincim kursağında kalacaktı. İki koluma giren iki Azeri askeri, olayı fotoğrafladığımı anlamıştı. Makine elimden alınırken, film anında yakılıyordu.

Cevadov ağır yaralanmıştı. Hastaneye kaldırılan Cevadov resmi açıklamaya göre kan kaybından hayatını kaybediyordu. Ancak Cevadov'u taşıyan ambülans birden yön değiştirerek hastane yerine Gög Mescid'e yönelmesini fark eden tek kişiydim. Ambulansın tam arkasında olanları izlediğimden habersizdiler. Cevadov, ambulansda iğneyle öldürülmüştü. Göğ Mescid gasillhanesine götürülen cesedi son gören bendim. Fırsatdan istifade eden OMON 'cular yandaki okula sarkarak kaçmaya başladı, geriye kalanlar ise elleri havada saat 11 : 40'da teslim oluyordu. 400 kişi karakoldan ve Bozkurt Partisi karargahından o gün gözaltına alınmıştı. Aliyev, Cevadovları Ayaz Muttalibov, Suret Hüseynov ve Rahim Gaziyev'in desteklediğini söylüyor, Halk Cephesi ve Bozkurt Partisini suçluyordu. Aliyev, Moskova'da saklanan bu suçluları aralarındaki hukuk anlaşmasına göre iade edilmesini talep ediyor, ülkede olağanüstü hal ilan ederek darbecilere destek verenlerden tamamen ülkenin temizlenmesini istiyordu.

Sivillerin yoğun biçimde yaşadığı bir mekanda geçen kardeş çatışmasının sivil mağdurlarıda vardı. 11 yaşında kaza kurşunu ile can veren Nubarda onlardan biriydi. Pencereden giren tek kurşun alnına isabet etmiş, oracıkta hayata gözlerini yummuştu. Nubar, 5 gün sonra ' bahar kız ' olacaktı. Her Nevruz bayramında her okuldan en başarılı bir kız öğrenci bahar kız seçilir, en güzel kıyafetlerini giyerek kutlamalar sırasında dansederdi. Nubar, bahar kız olamamıştı. Azerbaycan'ın baharıda kardeş kanıyla kararmıştı. Nevruz bayramı yasa dönüşmüştü, kimsenin içinden oynamak, eğlenmek, Nevruz oyunları ile şenlenmek gelmiyordu.Darbeden sonra ortalık sakinleşince Aliyev'i ilk ziyaret edenlerden biri Ankara'nın talimatı üzerine yine Türk Büyükelçisi Karamanoğlu idi. Darbeye Türkiye'nin ve MİT'in adının karışması Ankara'yı derinden yaralamıştı, Türk kamuoyu çalkalanıyordu. Cevadov karargahından çıkan belgeler, iki Türk vatandaşının darbe girişimine karıştığını gösteriyordu. Bu haber o sıralarda Ankara-Bakü arasında bomba etkisi meydana getiriyor, soğuk bir rüzgâr estiriyordu. Azerbaycan Parlamentosunun hukuk danışmanı Azeri kökenli Türk vatandaşı Doç. Dr. Ferman Demirkol aranmaya başlanmıştı. İlişkisi tesbit edilen Bakü'de Mercedes yedek

77

parça dükkanı çalıştıran iş adamı Kenan Gürel ise hemen tutuklanmıştı. 12 Eylül 1980 darbesinden sonra Türkiye'den kaçıp Avusturya'ya yerleşen oranın vatandaşlığına geçen Gürel, daha sonra yerleştiği Antalya'da Elçibey'le tanışmış ve bir süre sonra Azerbaycan'a giderek buraya yerleşmişti. Gürel'e kızını veren Cevadov, bir Türkle akraba olmasının avantajını kullanmıştı.

Türkiye'nin komployu nasıl Aliyev'den önce farkettiği de ortaya çıkmıştı. Demirkol, Bakü Devlet Üniversitesinde görünürde öğretim üyesi idi, ama asıl görevi MİT mensubu olarak TİKA diplomatik dokunulmazlığında Türkiye hesabına casusluk yapmaktı. Aliyev bu durum üzerine Türkiye’ye küsmüştü. Demirkol'u polis Bakü'de bulamıyordu. Demirkol'un bir Türk diplomatın koruması altında olduğunu öğrenen Azeri güvenlik birimleri Türk Eğitim Müşavirliğiin kuşatmış ve içereyi izinsiz operasyon yapmıştı. Ortada büyük bir skandal söz konusu idi. Diplomatik kuralları aşan Azeri güvenlik birimleri elleri boş dönmüştü. Çünkü Demirkol başka yerdeydi. Demirkol, diplomatik dokunulmazlığı olan Bakü Büyükelçiliğinin Din Müşaviri Abdülkadir Sezgin'in evinde saklanıyordu.

Sezgin ile Demirkol darbeden iki ay önce birlikte vakıf kurmuş 1000 Azeri öğrencisine ayda 10 dolar burs vererek kendilerine bağlamakla meşguldü. Ayrıca Din Müşavirliği odasında mukim stratejik araştırmalar merkezi kurmuşlardı. Bu merkez Azeri istihbaratının yaptığı soruşturmaya göre darbecilere akıl hocalığı yapıyordu. Aliyev, Türk Büyükelçiliğini arayarak suçlu olduğu ortaya çıkan Demirkol'u istiyordu. Karamanoğlu- Demirel görüşmesinin ardından Demirel Aliyev'i arayarak tarihi geçecek tasallut girişimi yapıyordu. " Demirkol'u sorgulamadan bize teslim edin, gerekeni yaparız. " Aliyev, Türk Büyükelçi Karamanoğlu'nu da artık istemiyordu. Demirkol ve darbe ile ilintili olduğu tesbit edilen Din Müşaviri Abdulkadir Sezgin'de kara listedeydi. Demirel'den Karamanoğlu'nun görevden alınma talebinde bulunmuş ve isteği Demirkol'un teslimi karşılığı yerine getirileceğine dair güvence alınmıştı.

1995 yılında soğuk bir Mayıs günü Bakü Bine havalimanı pistine Gulfstream marka küçük bir uçak yanaşıyordu. Türkiye cumhurbaşkanına ayrılmış uçakta T.C. harfleri dikkat çekiyordu. Uçakta iki pilot ve bir yolcu vardı, önemli misafirleri götürmeye gelmişlerdi. Ankara'dan gelen dönemin Başbakan Müsteşarı Ali Naci Tuncer ve MİT Daire Başkanı Yalçın Ertan paketleri teslim almaya gelmişti. Uçağa binenlerden biri istenmeyen adam ilan edilen , bir gün önce Aliyev'le veda görüşmesini yapan Türk Büyükelçi Altan Karamanoğlu, diğeri darbe girişiminin Türk mimarı MİT mensubu Ferman Demirkol'dan başkası değildi. Gizli operasyon havalimanında bulunan Azerbaycan'ın ilk özel televizyonu Azerbaycan News Service'nin kameralarına yakalanınca acı gerçek kamuoyuna yansıyordu. Demirkol apar topar sorgulanmadan kaçırılmış, Aliyev kendisine yönelik darbe düzenleyen Türk istihbaratçının çok değerli bilgiler taşıdığını ve işin gerçek yüzünü aydınlatacağını bile bile teslim etmişti.

Aliyev darbeden üç yıl sonra 26 Şubat 1998'de Kanal D'de yayımlanan Arena programında Uğur Dündar ve Haluk Şahin'in sorularını cevaplarken darbe girişimine de ışık tutuyordu. Bakü'ye sokulan uydu telefonlardan biri darbeye karışan Kenan Gürel'in elinde ele geçirilmişti. Bu uydular aslında Çeçen lider Cevher Dudayev’e alınmış ve parası başbakanlık örtülü ödeneğinden tahsil edilmişti. Karamanoğlu’nun Cevadov ile konuşma yaparken kullandığı uydu telefınlar Gürel’in odasında yanında bulunmuştu. Darbecileren dönemin başbakanı Tansu Çiller ile irtibat halinde olduğunu öne süren Aliyev şunları söylüyordu: " Darbeci Cevadov Türkiye'den getirilen bir uydu telefonu ile sürekli haberleşti. O zamanlar ben daha uydu telefonunun ne olduğunu bilmiyordum. Bende bile uydu telefonu yoktu. OMON karargahındaki uydu telefonu ile Ferman Demirkol, Türkiye başbakanı ile danışıyordu. Darbeyi düzenleyenler Türkiye ile temas halindeydi. Türkiye para ve teçhizat yardımı yaptı. Türk elçi Karamanoğlu ve MİT görevlisi Ertuğrul Güven'de bu darbe girişimini destekledi. Demirkol'un darbe sonrası uygulanmak üzere bir anayasa hazarladığını ileri süren Aliyev, darbe başarılı olsayda Demirkol'un cumhurbaşkanı yardımcısı olacağını belirtiyordu. Demirkol'u Demirel'in ricası ile gönderdiğini, ancak pişman olduğunu belirten Aliyev, suçlu olan Demirkol'un sorgulanması halinde çok şeylerin öğrenilebileceğini ifade ediyordu. Ancak işin ilginç tarafı MİT Müsteşarı Şenkal Atasağun, daha sonra yaptığı açıklamada Ferman Demirkol diye bir elemanlarının olmadığını duyuracaktı! Klasik bir yalandı.

Kutlu Savaş'ın meşhur Susurluk raporuna olay şöyle yansımıştı: "Darbe, Azerbaycan'ın karışıklığından kaynaklanmış, Ayvaz Gökdemir'in zımni desteği sağlanarak, Acar Okan, Kamil Yüceoral'ın

78

Türkiye'den katkısı ile Azerbaycan eski Cumhurbaşkanı Ayaz Muttalibov, eski Başbakanı Suret Hüseyinov, Omon birlikleri kumandanı Ruşen Cevadov ve Elçibey'in iştirakiyle yapılacak ihtilal, Azerbaycan'daki Türk görevlilerinden MİT Bakü Temsilcisi Ertuğrul Güven'in, TİKA görevlisi Ferman Demirkol'un ve Din Hizmetleri Müşaviri Abdülkadir Sezgin'in ihmali, kusuru veya tertibi ile oluşmuştur. MİT ise 10 mart 1995 de gelişmeleri haber almış, Sn. Cumhurbaşkanı vasıtasıyle Haydar Aliyev ikaz edilmiştir."

GERÇEK NEDEN PETROL VE UYUŞTURUCU

Azerbaycan güvenlik birimlerinin darbe ile ilgili Azerbaycan'daki tüm Türkler'i kapsayan çerçevede yaptığı araştırmalar ipuçları vermeye başlamıştı. Türkiye'de Susurluk kazasından sonra kurulan Susurluk Komisyonu raporu ve Başbakanlık Teftiş Kurulu raporunu yazan Kutlu Savaş, darbe ile ilgili bazı doğruları yakalamıştı. Ama ortada bir devlet sırrı vardı. Raporlardan ülkeler arasındaki ilişkileri zedeler gerekçesiyle Azerbaycan darbesine ilişkin bilgiler çıkartıldı. Tüm bilgi ve duyumlar Azerbaycan'daki darbeyi Mehmet Özbay kod adlı Abdullah Çatlı ve Emniyet Özel Tim Genel Müdürü İbrahim Şahin'in organize ettiğini gösteriyordu. Azeri Güvenlik birimlerini bu ikilinin ve MİT'e çalışan bazı isimlerin ülkeye yaptığı giriş çıkışları ve kimlerle görüştüklerini belgelemişti. İbrahim Şahin, 1994'den itibaren darbe amacıyla Bakü'ye vizesiz yeşil pasaportu ile gelmiş gitmişti. Çatlı'nın ise çeşitli zaman dilimlerinde defalarca Bakü'ye geldiğini belirtiliyordu. Ayrıca Abdullah Argun Çetin adlı tetikçi olarak kullanılan ve zaman zaman MİT'e çalışan kontr-gerilla elemanı Mahir Cevadov'un ekibi ile Gence'de askerleri eğitmişti. Bölgenin uyuşturucu ticaretinin denetimi ellerinde bulunduran Cevadov kardeşlerle Türk çete ve istihbaratçılarının kirli ilişkileri Azeri raporlarında bir bir ortaya çıkartılıyordu. Peki bu yetkiyi kimden alıyorlardı? Ankara'yı yönlendiren kimlerdi? Aysbergin yüzünde gözüken Çatlı ve Şahin'in arkasında kimler vardı? Azerbaycan'ın Tovuz eski emniyet müdürü yarbay Novruz Hasan Bozalganlı, "Şah-Mat" adlı kitabında Merhum MHP lideri Alparslan Türkeş'in talimatıyla gerilla savaşı vermek için özel bir komando eğitim kamp kurulduğunu açıklamıştı. Bu ekip, darbecilerle beraber çalışmıştı.

Emekli yarbay Novruz Hasan Bozalganlı, kitabında darbeyle ilgili ilginç anekdotlara yer veriyordu. Bozalganlı, Azerbaycan'da askeri faaliyetlerde bulunan ülkücülerle ilişkilerini de anlatıyordu. Aliyev'e karşı darbe girişiminde bulunan Azerbaycan Özel Birlikler(OMON) Komutanı Ruşen Cevadov hakkında ilginç anekdotlara yer veren Bozalganlı, Türkiye'den gelen ülkücülerin kurdukları eğitim kamplarında yetiştirilen timlerin Ermenistan içlerinde gerçekleştirdikleri operasyonlara yer veriyordu. Operasyonlarda bazı ülkücülerin hayatını kaybettiğini belirtiyordu. Darbeden 1 yıl kadar önce Bakü'de Türkiye'den gelen İrfan Özcan, Mustafa Yenişeker ve Ülkü Ocakları Genel Başkanı Atila Kaya ile tanıştıklarını anlatan Bozalganlı, "Atilla ile biraz dolaştıktan sonra Gence'ye doğru yola çıktık. Onun kökeni de Genceli olduğu için maksadım ona Gence'yi göstermekti. Atilla, Alparslan Türkeşin talimatıyla Azerbaycana geldiğini, Karabağ savaşı için Azerbaycanlı ve Türk dünyasının çeşitli bölgelerinden gelecek gençleri savaşa eğitmek maksadıyla burada olduklarını söyledi. Konuşmamız esnasında onun iki üç aydır Azerbaycanda olduğunu anladık. Hatta Elçibey'le görüşerek maksatlarını anlatmış ve onayını almıştı. Yalnız bu geçen süre zarfında uygun bir eğitim alanı bulunamamış. Mustafa Yenişeker de "Biz buraya dinlenmeye değil savaşmaya geldik' diyerek Türkiye'ye dönmüş, onlar ise biraz daha beklemeyi kararlaştırmışlardı. Hemen arabayı ters yöne çevirdik. Atilla 'nereye gidiyoruz' dediğinde, 'İstediğiniz eğitim alanına, uygun bir yere' diyerek onu Tovuz'un kırk kilometre dışında dağların arasında, ormanlık arazinin içindeki Sovyetler döneminden kalma 'izcilik' kampına getirdim. Atilla arabadan inerek dağlara, ormana ve binaya bakarak, 'Ağabey burası ideal bir eğitim alanı' dedi. Binaları gezdik. Uzun süredir kullanılmadığı için çok yıpranmış ve kullanılamaz haldeydi. Atilla 'Yapılacak çok iş var' dediğinde, 'Siz kararınızı verin ben gereğini yaparım' dedim. Atilla kararını çoktan vermişti, yine de 'İrfan başkan gelip bir baksın' dedi.

Bozalganlı, Tovuz'daki kampın kuruluşunu şöyle anlatıyordu: "Atilla Kaya Bakü'ye döndü ve birkaç gün sonra İrfan Beyle beraber geldiler. İrfan da bu kampı çok beğenmişti. Kamp Azerbaycan-Ermenistan sınırına çok yakın bir yerdeydi. Yani yürüyerek savaşın olduğu yere ulaşmak mümkündü. İrfan ve Atilla, Başbuğa bilgi vermek, bu kampa gençleri davet etmek için yeniden Bakü'ye döndüler. Birkaç gün içinde

79

kampın elektrik ve doğal gaz hattını mutfağını yatak odalarını ve başka işlerini tamamladım. Daha sonra İrfan ve Atilla beraberindeki arkadaşlar Tovuz'a geldiler. Yaklaşık 25 kişiydiler. Sekizi Azerbaycan Halk cephesi üyeleri, geri kalanlarsa Türkiye'den gelmişlerdi. Bu gençlerin sayısı yavaş yavaş artacak, eğitmen olarak görevli Hamit ve Yusuf Hocalar daha sonra kampa katılacaklardı. Kar yağmur demeden günlerce ormanlık arazide komando eğitimi yapıyorlar, ara sıra takviye güç olarak savaş bölgesine gidiyorlardı. Bense emniyet müdüründen daha çok gençlerin komutanı gibiydim."

Bozulganlı, MHP lideri merhum Alpaslan Türkeş'in Karabağ sorununu çözümünde ciddi rol alabileceği gerekçesiyle Tovuz'da bir alayın kurulması için emekli tankçı binbaşı Seyfi ve üsteğmen Ahmet beyi görevlendirdiğini belirterek, Elçibey'in de bu fikri onayladığını ifade ediyordu. Ceyrangöl'de kurulan alay kampında eğitim görecek 2000 askerin 500'ünün Türkiyeli ülkücülerden teşkil edileceğini söyleyen Bozalgan,"1500'ü ise Halk Cephesi ve Müsavat partilerinden katılacak olan gençler olacaktı. Bu gençler teker teker seçilecek hem fiziken hem de fikren komando eğitimine uygun gençler olacaktı. Seyfi bana 'Bana 6 ay lazım, 6 aydan sonra Karabağı benden isteyebilirsin' dediğinde sanki dünyalar benim olmuştu" diyor. Kitapta ayrıca Bakü'de Şıhov Taburu'nun kurulmasından sonra eğitim için Türkiye'den Yusuf Arpacık'ın görevlendirildiğini de ekliyor Bozalganlı. Tovuz'daki kampın eğitmenlerinden Binbaşı Seyfi Bey'in hayatını kaybetmişti. Özel Birlik(OMON) komutanı Ruşen Cevadov ile Türkiye'de Özel Harekat Başkan Vekili İbrahim Şahin'i Hamit Bey'in tanıştırdığını belirten Bozalganlı, PKK'nın Azerbaycan'daki faaliyetlerini önlemek için işbirliği yaptıklarını da anlatıyordu.

"Abdullah Çatlı'yı son kez Aksaray'daki Avrasya Restoran'da o meşhur sünnet düğününde gören Bozulgan şunları kaydedeiyordu: İbrahim Şahin masaya geldi, kucaklaştık. En son Bakü'de görüşmüştük. Fotoğrafçıyı çağırdı. Ellerimizi birbirimizin omuzuna atarak fotoğraf çektirdik. Sonradan bu fotoğraf bütün Türkiye yazılı ve görsel basınında yer alacak ve İbrahim Şahin'le fotoğrafı çekilen beni Çatlı diye takdim edeceklerdi. Bazı medya kuruluşları fotoğrafın altına 'İbrahim Şahin TBMM Susurluk Komisyonu'na verdiği ifadede Çatlı'yı tanımadığını söylüyor. Ancak fotofrafta Çatlı ile ne kadar samimi gözüküyor' diyeceklerdi. Bu fotoğrafımız bir gün sonra Akşam gazetesinde yayınlandı. Fotoğrafı çeken muhabir de yanılmıştı.Fotoğrafımız Susurluk Olayı'ndan sonra basın organlarına dağıtılmıştı. İbrahim Bey beni oyuna davet ediyordu. Oynayanlardan tanıdık bir yüze tesadüf ettim. Benim için kahramanlık sembolü olan Çatlı'ydı. Salonda olduğumu gören Çatlı, Azeri oyun havaları çaldırmıştı. Dünyanın neresinde olursa olsun bir karış Türk toprağı için şehit olmaya hazır olan bu iki kahramanla oynamaktan gurur duyuyordum. Türk dünyasının bu iki dev ismi bu dava için başlarına geleceklerden habersizce oynuyorlardı. Pusuda bekleyen kötü niyetliler flaşlarını patlatıp resimleri değerli belge olarak saklayacaklardı. O geceden sonra Nevşehir'deki Türk bayrağına sarılı tabutunu gördüm Çatlı'nın. Susurlukçuların Azerbaycan macerası böyle başlamıştı. Darbe, DYP Başkanı Tansu Çiller'in başbakanlığı dönemine rastlıyordu. Devlet Bakanı Ayvaz Gökdemir'in operasyonu yönlendirdiğini raporlarına geçiren Azeri istihbaratçılar, Ankara'ya Elçibeyci, Türkçü raporlar vererek Aliyev'in devrilmesini tavsiye edenleri de bulmuşlardı. MİT içindeki ülkücü kanat Aliyev'in devrilmesinin Türkiye'nin petrol ve bölgedeki çıkarları gereği olduğunu belirtmiş, Moskova yanlısı Aliyev'in mutlaka siyasi mevta haline getirilmesini önermişti. Çiller'e rapor sunan eski asker ve istihbaratçı Kamil Yüceoral ve Başbakanlık Müşaviri Yasin Aslan, darbenin akıl hocası olarak görülüyordu. Çiller, bunun üzerine örtülü ödenekten darbe için bütçe ayırmış, koordineyi Ayvaz Gökdemir'e vermişti.

500 milyarlık örtülü ödenek harcamaları ile ilgili hesap vermekten kaçan Çiller, " Açıklarsam Türkiye'nin başı bölgede belaya girer. " diyordu. Azerbaycan'daki darbe sırasında kullanılacak teknik araç ve silahlar için ise Çeçen Lider Cevher Dudayev kullanılıyordu. Orta Asya ile çok yoğun politik ilişkilere giren, daha sonra Türk Federasyonu başkanlığına getirilecek Musa Serdar Çelebi, Çeçenlere örtülü ödenekten yapılan yardımı götürmekle vazifelendiriliyordu. Darbe için Aliyev'in petrolün Türkiye'den geçmesine karşı çıkması ve ilk petrol anlaşmasında TPAO'ya sadece yüzde 1.75 pay vermesi gerekçe gösteriliyordu. Aliyev'e darbe girişiminin gerçek nedeni petrolün yanı sıra uyuşturucuydu. Bölgedeki uyuşturucu ticaretinin Azerbaycan'daki radikal , muhalif OMON etrafındaki güçleri palazlandırması ve yönetimde kontrolün gittikçe bu güçlerin eline geçmesi Aliyev'i endişelendiriyordu. Bu güçlerin Türkiye'den eski milliyetçi. mafya ile ilişkili üstelik MİT'çi elemanlar tarafından desteklenmesi Aliyev'in ülkedeki otoritesini derinden

80

sarsıyordu.Aliyev, Elçibey döneminde Türk derin devletinin faaliyetlerinden haberdardı. 3 Kasım 1996'da

meydana gelen Susurluk kazası sonrasında Türk kamuoyunda yapılan tartışmaları yakından takip ediyordu. Abdullah Çatlı'nın darbedeki rolünü ilk defa bu vesileyle öğreniyor, Ankara'dan bilgi istiyordu. Bu konudaki soruları Aliyev, ' bilmiyorum ' diye cevaplıyordu. 1980 öncesi en kanlı eylemlerine karışan, 'Susurluk Çetesi'nin kilit ismi Haluk Kırcı, 9 Ocak'ta İstanbul Kurtköy'de yakalandıktan sonra, dört gün sorgulandığı Organize Suçlar ve Silah Kaçakçılık Şubesi'nde polise önemli bilgiler verince gözler Kırcı'ya çevrildi. Gözaltındayken 'ölüm orucuna' başladığını, susma hakkını kullanacağını söyleyen Kırcı son gece 'çözülmüştü'. Kırcı, vermiş olduğu ifade de, Abdullah Çatlı - Ebulfeyz İlişkisini de anlatmıştı. Kırcı, 'çözüldüğü' gecenin sabahında, 13 Ocak 1999 Çarşamba günü DGM savcısına ifade verdi, mahkemeye çıkarıldı ve gıyabi tutuklama kararı vicahiye çevrilerek cezaevine gönderildi. Şimdi Eskişehir Cezaevi'nde olan 'Susurluk'un karakutusu' Kırcı, başka hiçbir davadan ceza almasa bile 60 yıl hapis yatacaktı. Kırcı'nın 31 sayfalık polis ifadesinde 'çete' ilişkilerine ışık tutabilecek birbirinden ilginç bilgiler yer alıyordu. Kırcı'nın ifadelerinde yurtdışı operasyonları ve devlet adamları ile ilişkilerde irdeleniyordu.

Haluk Kırcı'nın Emniyet'deki ifadesinde , Abdullah Çatlı - Ebulfeyz İlişkisi ile ilgili şunları anlattı: '' 1993 içerisinde Azerbaycan Cumhurbaşkanı Elçibey'in danışmanı eski MHP İstanbul il başkanlarından Nihat Çetinkaya, Çatlı ile iki defa görüştü. Elçibey'in etrafında bulunan gücün organize edilmesi için Çatlı'ya teklif getirdi. Elçibey, Türkiye'ye geldiğinde havaalanında Çatlı ile yüz yüze görüştü. Bir süre sonra Elçibey iktidardan uzaklaştırıldı. Çatlı, Azerbaycan'a gitmedi, bunun dışında Çatlı'nın Azerbaycan'a gidip gitmediğini bilmiyorum. '' Elçibey, daha önce yaptığı açıklama'da Çatlı ile Mehmet Özbay kimliği ile cumhurbaşkanlığında bir defa görüştüğünü, Çatlı'nın Karabağ savaşında döğüşmek istediğini, onunda Çatlı'ya ' ordumuzu eğitmeye yardımcı ol , daha iyi olur ' diye cevap verdiğini ifade etmişti.

Aliyev, eski bir istihbaratçı olarak dünya ölçeğinde uyuşturucu ticaretinin CIA ve eski KBG mensuplarının denetiminde olduğunu biliyordu. Azerbaycan'ın iç işlerine karışan ve kendisini istemeyen Türk kontr-gerillası sadece taşerondu. Abdullah Çatlı'lar ABD'nin Türkiye'nin kriz bölgelerine müdahele etmesi için kullandığı bir güç aletinden başka bir şey değildi. Çatlı'nın yanı sıra Alaaddin Çakıcı'da bu uzantının bir parçasıydı. ABD'nin NATO üyesi ülkelerde kurdurduğu operasyon timleri Çatlılardanoluşuyordu. NATO yoksa Azerbaycan'da da etkinliğini artırmak için yerli bir Gladio örgütü kurdurmuştu. Doğrusu OMON timi bunun için biçilmiş kaftandı. OMON'un Türk milliyetçi kadrolarını Türk Gladiosu eğitiyordu. CIA, Aliyev'e darbe yaparken MİT'i taşeron olarak kullanmaktan çekinmemişti. Başarızsızlığa mahkum darbe MİT’e ihale edilmiş ve sonuçta Türkiye gözden düşerek ABD’nin yıldızı parlamıştı. Ankara'da Çatlıları, Çakıcıları Çiller gibi siyasetin kaymağını yiyenler ve perde arkasında Mehmet Ağar gibi derin devletin güçlü isimleri koruyordu. Kaybeden Türkiye olmuştu.

Aliyev, birbirleri ile sürekli çelişen çatışma halinde bulunan Türkiye'nin derin devletinin kadrine uğramıştı. Cumhurbaşkanı Demirel, karşıt güçlerden bilgi alarak son anda komployu haber vermişti. Demirel, darbenin başarısızlığa mahkum edilmiş bir darbe olduğunu hemen anlayacak kadar tecrübe sahibiydi. Devletin tepesine çıkanlar, devletin yasa dışı operasyonlarda kullandığı kirli eller ile tanışıyor; ama hiç bir zaman engelleyemiyordu. Devlet sağ elle, sola karşı operasyonlar, sol el ile sağa karşı operasyonlar düzenliyordu. Türkiye, Azerbaycan darbesinde olduğu gibi küçülüyor, mafya ve gladio güçleniyordu. Cumhurbaşkanı Demirel, daha sonra üç defa başbakan olacak Mesut Yılmaz, Tansu Çiller, Aliyev'den böyle bir darbe girişimine Türkiye'nin fiilen karıştırıldığı için defalarca özür dileyeceklerdi. Aliyev, bu darbeyi hiç unutamayacak, her fırsatda gündeme getirerek siyasi rant haline getirecekti.

Aslında Aliyev başından beri darbe olayına hakimdi, yakınındaki deneyimli istihbarat elemanlarından bilgiye zamanında almış, durumu kendi lehine ustalıkla çevirmişti. Bu tesbitlerde bulunan Başbakanlık Teftiş Kurulu Başkanı Kutlu Savaş, darbe olayı için ' Bir Komedi ' tanımlamasını yapmıştı. İsmi geçen Türk yetkililerin hepsini bu olayda suçlu sandelyesine oturtan Savaş'ın verdiği rapora karşı kurumu MİTdi.. MİT Müsteşarı Şenkal Aatasağun, sadece ' Bir Komedi ' kelimesine itiraz ediyordu. Bakü darbesinde rezil olan Türk kadroları hiç bir zaman burunlarından kıl aldırmayarak büyük bir enaniyet örneği sergilemeyi sürdüreceklerdi.

81

Rus yanlısı Azeri odaklar, uzun süre Azerbaycan'da Türkiye'nin petrol için Aliyev'i devirmek istediğini ısıtıp ısıtıp temcit pilavı gibi dikkatlere sunacaktı. Türkiyealeyhine propaganda yapan Rus istihbaratı Ankara'nın bu gafını çok iyi kullanıyordu. Aliyev, Türkiye'nin Azeri halkı üzerindeki olumlu imajını bu darbe girişimini sık sık dile getirerek zedeleyecek, ülkesinde tam otorite kullanmak namına bir malzeme olarak kullanacaktı. Aliyev, halkına " Türkiye bile beni devirmek istedi " diyerek etrafında kenetlenmelerini isteyecek; Türk vatandaşları darbe düzenleyen bir ülkenin zanlıları olarak Azerbaycan'da başları önde dolaşacaktı. Aliyev aynı taktiği Rusya'ya karşı da kullandı. 16 Ağustos 1995'de Aliyev, kendisine yönelik başka bir darbe girişiminde bulunulduğunu açıklıyordu. Bu defa Rusya kaynaklı bir darbe planı yapılmıştı. Moskova yanlısı eski Azerbaycan cumhurbaşkanız Ayaz Muttalibov destekli yeni darbe teşebbüse Azeri ordusunda bir cunta tarafından desteklenmişti. Genelkurmay eski başkanı General Şahin Musayev, Savunma eski Bakan yardımcısı General Vahit Musayev ve diğer bakan yardımcısı Rafik Ağayev'den oluşan darbe ekibinin girişimini sonuçsuz kalmıştı. Ruslarda, Türkler gibi Aliyev ülkesinde darbeci olarak anılıyordu.

İRAN’DAN DARBE GİRİŞİMİ

Diğer isyancı Mahir Cevadov ise yurt dışına kaçarak tehdit olmayı sürdürecekti. Avusturya'dan siyasi sığınma hakkı alan Cevadov 3 yıl sonra Tahran'a geçerek OPON partisini kuracak ve Aliyev'i devirmek için girişimlerini buradan sürdürecekti. İran istihbaratı SAVAMA kendisine açık destek veriyor ve İran'da bir kale tahsis ediyordu. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'e 17 Mart 1995'de darbe düzenleyen bazı Türk yetkililerinde içinde bulunduğu ekip , Aliyev'in ABD'de by-pass olmasından sonra fazla yaşamayacağı ümidine kapılmıştı. 1999'un yaz aylarında Aliyev'i askeri bir darbe ile indirme hazırlığı start almıştı. Türk tarafından yine işin organizesinde Başbakanlık Müşavirleri ve MİT'den malum bazı kesimlerin olduğu iddia ediliyordu. Hedefleri Aliyev'in yerine Elçibey'i getirmekti, sonrasını kendileri de bilmiyorlardı.... 1995 darbesinde öldürülen Rovşan Cevadov'un kaçmayı başaran kardeşi Mahir Cevadov, 1998-1999 arasında yaklaşık bir yıl süresince Tahran'da askeri eğitimde dahil hazırlıklarını tamamladı.

SAVAMA ile ortak hazırlanan senaryo şöyleydi : " Mahir Cevadov, ilk önce Ermeni işgali altındaki İran'la sınır Azeri topraklarına geçiş yaparak sözde buraya Ermeni işgalinden kurtaracak. Bu durum Azeri kamuoyuna, 'Topraklarımızı Aliyev kurtaramadı, Cevadov kurtardı ' propagandası ile yayılacaktı. Bundan sonra Aliyev'in sağlık durumu ortaya atılarak istifası için baskı yapılacaktı. Aliyev'in Karabağ için Ermenilere ortak devletin kabulu konusunda taviz verdiği tezi belgelerle gündeme getirilecekti. NATO'nun 1999 Nisan'ında yapılan Washington zirvesinde böyle bir iddia gündeme geldi. Böylece yaşantısından memnun olmayan halkın ve göçmenlerin galayana gelmesi sağlanacaktı. Cevadov'un Bakü'ye kahraman gibi çağrılacaktı. Gerekirse askerleri ile Bakü'ye yürüyecek , karşı konursa kan akıtılacaktı. Karabağ konusu Azerbaycan'da iktidar değişikliğinde sürekli kullanılan bir unsur haline gelmişti. Planın ileri aşamasında Elçibey'in, Aliyev'in istifa etmek zorunda bırakılmasından sonra yapılacak seçimle iktidara getirilmesinden sonra Cevadov'un safdışı edilmesi de bulunuyordu. Cevadov'un kafası fazla çalışmıyordu,, ama illegal amaçların yerine getirilmesi için kullanılmaya açık ideal bir isimdi.

Bu darbe planı daha önce ABD'de yaşayan Aliyev'in dışladığı Azerbaycan Meclis Başkanı Resul Guliyev'le birlikte hazırlanmıştı, ancak Cevadov'la Guliyev anlaşamamıştı. Nisan 1996'da Meclis başkanlığı görevinden hasta olduğu gerekçesiyle ayrılan Guliyev Aliyevle el sıkışarak vedalaşmıştı. Guliyev'de Azeri temayüllerine göre lider topraktandı, yani Nahçıvanlıydı. Aliyev, onu gönderirken büyük hizmetleri olduğunu söylemeyi ihmal etmemişti. Guliyev'in Miami, Antalya, Roma ve New York'ta evleri olduğunu bilmeyen yoktu. Sovyet döneminden itibaren 2 milyar dolara yakın parayı yurt dışına kaçırabilmiş ender şahsiyetlerdendi. Guliyev iyi bir hırsızdı! Devletten soyduğu paralarla bir güç imperatorluğu kurmuş çevresini iyi beslemişti. Bu nedenle Azerbaycan Demokratlar Partisi Başkanı Serdar Celaloğlu, Guliyev hakkında 43 milyon dolar devlet malını zimmetine para geçirdiği için mahkumiyet kararı verildiği zaman bile desteklemişti. Guliyev, milletvekilliğinden çıkartılıp, ikamet etitiği ABD'den iadesi istenmişti. Ama bu oldukça zordu. Zaten Azatlık radyosunun Azeri bölümünden gün aşırı Azerbaycan'a yönelik konuşmalar

82

yapıyor, demeçler veriyor, Azeri basınında arzı endam ediyordu. Ancak Guliyev, Aliyev'in bedeni ortada iken darbelerin başarıya kavuşamıyacağını bilecek kadar akıllıydı. Guliyev, Bakü'ye döndüğünde Aliyev orada olmamalıydı. Halk onu kurtarıcı gibi karşılamalıydı. Ancak Ankara'dan destek arayan Guliyev, destek bulamamıştı. Planın çürük olduğu başındaki adamdan (Yasin Aslan) belliydi. Dikkate almadıkları realiteler şunlardı :

1- Azerbaycan'da muhalefet bu kadar güçlü değildi. Güçlü olan muhalefet grupta Elçibey'in başkanı olduğu AHCP değil, İsa Kamber'in başkanı olduğu Müsavat partisiydi. Esasen aynı çizgide olan iki parti zaten aralarında anlaşamıyordu. 2- Aliyev'in sağlık durumu sanılan kadar kötü değildi. Üstelik ne olursa olsun istifa etmezdi. Aliyev'in kendi kadrolarının ona ihanet edeceğini iddia edilmesine karşın, bu büyük oranda realite değildi. Halkta sesini çıkarmaz, sessiz kalırdı. 3- Bakü'deki Türk büyükelçiliği 1995'deki gafını yapmaz, hiç bir büyükelçilik ve Türk askeri personel bu girişime destek vermezdi. Yine de böyle bir teşebbüsde Türkiye'nin adını bu bir kaç isim kirletebilirdi. Veya bazı isimler karıştırılmak istenebilirdi. 1995'teki darbe, bir iddiaya göre CIA ürünüydü ve başarısızlığa mahkum olacak şekilde tasarlanmıştı; MİT’e ihale edilmişti. Bu darbe olayından Türkiyeliler olarak en temiz çıkan Fethullah Gülen camiası olmuştu. Bu konuda Türkiye'den kimlerin temiz çıktığını eski Dışişleri Bakanı Hasan Hasanov, bakan iken Bakü Büyükelçisi Faruk Loğoğlu yanımda havaalnında Dışişleri Bakanı İsmail Cem’i beklerken 1998’de yüzüme söylemişti. Azeri istihbaratı oldukça ayıktı ve her şeyin bilincinde idi. Türkler artık oyunu gelmezdi. 4- Mahir Cevadov'un askeri gücü çok büyük değildi. Azeri ordusuda eskiden olduğu gibi güçsüz vaziyetde bulunmuyordu. Kolayca bastırılabilecek böyle bir girişime Azeri ordusu, istihbaratı ve polisininde destek vermesi gerekirdi ki, bunun mümkün kılınması dıştan müdahale ile çok zor görülüyordu. 5- Daha önce kardeş kanı dökülmesine rıza göstermeyen Elçibey'in üstelik birinci düşman ilan ettiği İran istihbaratı ile birlikte askeri darbe yapacağını iddia etmek gülünç olmaktanda öte bir ütopya idi.

Aliyev’i devirme peşinde olan Türkiye ekibinin başındaki Başbakan Müşaviri Yasin Aslan'a darbe planına bana anlatınca bu gerekçeleri sıralayarak uyardım. Elçibey'i yeni bir maceraya sürükleyerek Türkjiye'nin adını batırmamasını istedim. Cevabı tam bir derin istihbaratçı niteliğinde pişkindi: Sen karışma. Gazetecisin gazeteciliğini yap. Elçibey güçleniyor. Halk, Aliyev'i istemiyor. Ülke bir sosyal patlamanın eşiğinde. Aliyev, Ermeni ve Yezidi Kürdü karışımı bir piçtir. Hele bir ölsün, 1978'de yazdığı Bolşevizm Uğrunda Mert Mübariz kitabını Türkçe yayınlatacağım. Herkes onun, Azerileri 1918'de katleden Ermeni Şamuyanı nasıl kahraman olarak gördüğünü görecek, Ermeni kanı taşıdığını itiraf ettiği satırları okuyacak. Hem sen Fethullahçısın değil mi? Göreceksin Fethullah Gülen'in defterini de nasıl düreceğiz. 28 Şubat sürecinde başbakanlık Kriz Merkezi Başkanı adı altında resmen başbakanın yetkilerini kullanan emekli generalin 6 ay yardımcılığını yapan Aslan, Deli Yürek dizisindeki istihbaratçı Turgay’ın sanki kopyasıydı.Derin devletin darbe operatörü ile mantık kuralları çerçevesinde konuşmak imkansızdı. Ona sadece, ' defter dürmek Allah'a aittir; Allah'ın inayetiyle yürüyenlerin defterini dürmek istersen sizin gibilerin defteri dürülür' demekle yetindim. Bu restleşmemizi duyan biri Azeri, diğeri Türkmen kökenli Türk vatandaşı karı-koca, daha sonra beni ‘ uzun yaşamak istiyorsan, kendine dikkat et Faruk’ diyerek uyardı. Aslan, ABD Kongresi'nin Sovyetleri psikolojik olarak yıpratmak için kurduğu Azatlık Radyosunda 7 yıl çalışmıştı. Selçuk Üniversitesi İngilizce Öğretmenliği mezunuydu, ancak hiç öğretmenlik yapmamış, tercüman olarak çalışmıştı. Azerbaycan darbelerini MİT adına mı, yoksa CIA adına mı organize ettiği meçhuldü. Iğdırlı Azeri kökenli bir milliyetçiydi. 10'dan fazla kitabın yazarıydı. Derin devletin darbe senaryolarını hazırlıyordu. Türk dünyasının tüm muhalif isimlerinin yakın dostuydu. Başbakana en fazla rapor sunan ender, çalışkan Başbakanlık müşavirlerinden biriydi. Çoğu emekli diplomat, asker 114 adet başbakanlık müşaviri bankomatik memurluğu yaparken Aslan, harıl harıl her konuda raporlar sunuyordu.

Türk ordusu,, Aliyev'e sahip çıkıyor, derin darbecileri zararlı görüyordu. Eski darbe operatörü Kamil Yüceoral gibi askeriden gelen bir darbeci bu sıralarda Bülent Akarcalı'nın Türk Demokrasi Vakfı'ında Rusya Araştırmalar Enstitüsü başkanlığını yapıyordu. Akarcalı, Rusca bilen eşime sekreterlik önermeseydi bu eski darbecinin ne yaptığından habersiz kalacaktım. Diğer emekli darbeciler TRT Radyosu Azeri ve Farsca bölümü kadrosunda bankomatikten maaşlarını alarak kızakta bekliyordu. Bir kısmı ise 144 adetlik

83

başbakanlık müşaviri kadrosunda bankamatikten maaş almaya devam ediyordu. Darbeci Büyükelçi Karamanoğlu, merkezde kısa süre kızakta bekledikten sonra Litvanya büyükelçisi olarak ödüllendirilmişti. Engin Alan, Özel Kuvvetler Komutanı olmuş ve PKK elebaşısını Kenya'dan getiren operasyonu yöneterek epey sükse yapmıştı. Abdulkadir Sezgin, Diyanet İşleri Başkanlığı Başmüfettişi olarak mükafatlandırılmıştı. Ferman Demirkol ve Ertuğrul Güven ise MİT'den emekli edilmişti. Yoksa MİTciler emekli olmaz mıydı?

Aliyev 29 Nisan'da Cleveland'da geçirdiği kalp ameliyatından 45 gün sonra Ankara üzerinden Bakü'ye dönerken oldukça sağlıklı gözüküyordu. 7 Haziran 1999'da coşkulu bir törenle karşılanan Aliyev için en az bir milyon insan Bina Hava limanından şehir merkezine kadar yollara dizilmişti. En az 1000 koyun Aliyev için kurban ediliyordu. Aliyev, iyi olduğunu göstermek için 7 defa arabasından iniyor, halkın arasına karışıyor, sohbet ediyor; suikastan korkmadığını sanki ilan ediyordu. Aliyev, ertesi gün Azerbaycan Güvenlik Konseyi'ni toplayarak bilgi alıyordu. Devlet televizyonundan olduğu gibi verilen toplantıda Aliyev'in konulara hakimiyeti herkesi şaşırtacak düzeydeydi. Öyleki daha önceki üç darbe girişimini ayrıntıları ile tekrar anlatan Aliyev, adeta, ' Ben ölmedim ' diyordu. Aslan’ın darbe planını Elçibey kabul etmemişti. Bir defa daha Ankara’nın oyununa gelmek niyetinde değildi. Ankara’da yaptığımız görüşmede bu oyuna gelmeyeceğini bana teyit etmiş, merak etmememi istemişti.

Cevadov-SAVAMA işbirliği Aliyev'i oldukça kızdırmıştı. Azeri istihbaratı tarafından İran'daki Azeri türklerine yönelik kurdurulan Bakü'de faaliyet gösteren 15 örgüt artık açıkça destekleniyordu. İran büyük bir hata içindeydi, bedelini pahalı ödeyecekti. CIA’nin desteği ve Aliyev'in gizli talimatıyla daha önce CIA tarafından kurdurulmuş Sürgünde Azerbaycan Türkleri parlamantosu destekleniyordu. Başkanlığına Tebriz Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Mahmudali Çehragani getirilmişti. 14 kişiden oluşturulan yönetimin amacı İran'ı bölmekti. Aliyev, Cevadov'a verilen bölücü desteğe böyle cevap vermeyi tercih etmişti. Aliyev'in unuttuğu bir husus vardı: Çehregani, İran istihbaratının Azeri muhalifleri ortaya çıkartmak için kullandığı bir figurdü. ABD'ye kaçan Çehregani'i kullanmak isteyen CIA, fena halde SAVAMA'nın oyununa geliyordu.İran’daki Azerilerin gerçek lideri ile Tahran’daki evinde 2000 Haziranında yaptığım röportajdan sonra SAVAMA peşime düşmüştü. Bu liderin ismini yazmama konusunda söz vermiştim. CIA’dan pek çok teklifler aldığını, ancak kulak vermediğini söyleyen lider, ‘ İran bizimdir, onu yıkmayacağız, içeriden ele geçireceğiz ve kadife bir geçiş yapacağız’ diyordu. Çehragani, değişimi mollara sızdıracak İran ajanıydı. Bir hafta kaldığım Tahran’da ECO zirvesini izlerken nüfus kağıdıma el koyan İran istihbaratı zirveden sonra beni sorguya çekmek için davet etmişti. İran’dan yıldırım hızıyla kaçarken havaalanında her an enseleneceğim korkusunu yaşadım. Çünkü İran’a gazeteci olarak girmemiştim. Zirveyi izlemek için yaptığım vize başvursunu İran Ankara büyükelçiliği kara listelerinde olan gazetecilerden olmam nedeniyle reddetmişti. İran, sadece Türk gazetecilere vize uyguluyordu, normal vatandaşlara giriş serbetti. Bana casus muamelesi yapmaları için ellerinde yeterince neden vardı. Zirveyi Azeri heyetinden bir diplomat gibi heyetlerine karışarak izlemiştim. Bir hafta içinde gazetem ile çalışacak bir İranlı muhabirle anlaşmıştım. Gazetesi kapatılan bir doktor-gazeteci olan muhabir, ben gittikten sonra gözaltına alınmış, haber geçmesine izin verilmemişti. Türkiye’de nüfus kağıdı çıkartmak kolaydı, ama SAVAMA’nın eline geçen bir Kanadalı gazeteciye neler yapıldığını dünya 2003 sonbaharında öğrenecekti: Dövülerek, işkence ile öldürülmek.

ELÇİBEY İLE SON RÖPORTAJ

22 Ağustos 2000’da Ebulfeyz Elçibey Ankara’da vefat etti. Ölmeden önce son röportajı bana verdi ve bu röportaj 23 Ağustos 2000’de Zaman gazetesinde yayımlandı. Sadece bir kısmı sansürlendi. Bu kısımda Elçibey, Fethullah Gülen ve Türk okullarına haksızlık yaptığını itiraf ediyor ve şunları söylüyordu: 35 ülkede 50 bin yabancı öğrencinin Türkçe öğrenmesine vesile olan bir aydının ancal eli ayağı öpülür. Bülent Ecevit iyi bir Atatürkçü olmasına rağmen Gülen’i destekliyorum. Bende Atatürkçüyüm. Varsın bana da Fethullahçı desinler, Fethullah Gülen’ı sonuna kadar destekliyorum. Hakkını helal etmesini ve beni afv etmesini diliyorum. Çünkü cumhurbaşkanı iken ona kulak asmadım ve hizmetine zararlar verdim.

84

Azerbaycan'ın eski Cumhurbaşkanı ve Azerbaycan Halk Cephesi Partisi (AHCP) Genel Başkanı Ebulfez Elçibey Zaman'a verdiği son röportajında, ülkesindeki ve bölgedeki gelişmeleri değerlendirdi. 'Bunları birinin açıkça söylemesi gerek.' diyerek, her zamanki açık üslubunu sürdüren Elçibey, Türkiye ve Azerbaycan'ın sınırları kaldırarak konfederasyona gitmeleri gerktiğini söyledi. Azerbaycan Halk Cephesi liderliğiniz bir bağımsızlık hareketi olarak başladı. Amacına ulaştı, önce iktidar sonra parti oldu. İçinden birçok parti çıktı; aynı çizgideki bu partiler neden birleşemiyor?Bu tabii bir süreçtir. Azerbaycan için bir şeyler yapmak isteyen milliyetçi milyonlar bir araya toplanarak bağımsızlık için mücadele etti. Bağımsızlığımızı kazandıktan sonra devlet kurmak için iktidar olmak gerekliydi. Halk Partisi, eğer tek parti olarak kalsaydı buna izin vermezdim. O zaman yine Komünist Parti'nin yerine oturmuş olur, tek hakimiyetlik devam ederdi. Demokrasi, çok partililikten başlar. İnsanlar niye böyle bakıyor? Aynı çizgide birçok partinin çıkması, bunların birbiri arasındaki ihtilafları, tartışmaları gayet normaldir. ABD'de esasen 30'a yakın parti vardır; bunların ikisi öndedir. Rusya'da da 6'dan fazla Komünist parti var; niye birleşmiyorlar? Kim bilir, Azerbaycan'da da zaman gelecek iki parti kalacak. Toplumun tabii akışını kimse engelleyemez, kendisi hareket eder, içinden liderler çıkarır.İktidarınızın kısa sürmesini nasıl izah ediyorsunuz? Peşinizden koşan milyonlar siz yıkılırken neden arkanızda değildi? Ben yıkılacağımı biliyordum. Rus askerini Azerbaycan'dan çıkardığım gün arkadaşlarıma dedim ki, benim artık iktidarda kalacağıma inanmayın. Rus KGB'si bizi yıktı. Rus ve İran istihbaratı ortak çalıştı; 100 milyon dolarlık bütçeleri vardı. Azerbaycan'dan Rus askerini kovmaya muvaffak oldum. Evet, kovdum onları, 'çık git' dedim. Tam 75 bin Rus askeri vardı. Kafkasya'da Bakü, Rus askerî üslerinin merkeziydi. Gence'de hava komando tugayı vardı ki, bir günde Azerbaycan'ı işgal edebilirdi. Kolay olmadı. Hadi şimdi çıkartın Rus askerini bir yerden de görelim. Çıkmıyorlar. Ne Gürcistan'dan ne Tacikistan'dan. Bunun sistemi var. Rus ordusu karışık milletlerden oluşmuştu. Ordunun yüzde 60'ı Rus'tu, Bunların içinde birbiri ile geçinemeyen Ukraynalılar da vardı. Nahcivan'da sınırı koruyan Rus askerinin asıl görevi Türkiye'de casusluk yapmaktı. Operasyonlar yapıyor, Anadolu'da türlü türlü işler görüyorlardı. Rus askerini göndermekle Türkiye'yi de kurtardık.Gence isyanını bastırmak yerine neden Keleki'ye, köyünüze gittiniz; Türkiye neden sizi desteklemedi?İsyancı Albay Suret Hüseynov Bakü'ye yürüdüğünde kardeş kanı dökülmesini istemediğim için Keleki'ye gittim. Hüseynov, Karabağ'da savaşıyordu, başarılar kazanmıştı, askeri çevrelerin telkiniyle ona kahramanlık ünvanı verdim. Keleki'den iki gün önce Ankara'da ağırlandığım yalandır; bir ay sonra Türkiye'den maslahat almaya gittiğim de doğru değil. Bir halk, mücadelesini kendi yapmalıdır. Türkiye'nin başını niye buraya sokalım ki? Türkiye, diplomatik açıdan bizi desteklesin sağol deriz. Yeterli destek oldu, olmadı tartışması abestir; yeterli ifadesinin sınırı yoktur.Azerbaycan halen Rus tehdidi altında bulunuyor. Bakü-Ceyhan projesi bu riski artırıyor. Azerbaycan ile Türkiye arasında nasıl bir ilişki hayal ediyorsunuz? Bir kere Türkiye ile Azerbaycan arasında vize olmasını kabul edemiyorum. Vize kalkmalı. İki tarafta da çıkartılan bürokratik engeller nedeniyle ilişkilerimiz istediğimiz noktada değil. Türkiye ile Azerbaycan konfederasyona gitmeli, birleşmeli. Sınırları kaldırmalıyız. İki ülkenin vatandaşları serbestçe çalışabilmeli. Bakü-Ceyhan hattının yapılmasını Rusya hazmedemiyor. Azerbaycan'ın petrolü var, dışarı satamıyor. Biz kardeş Türkiye ile petrolümüzü paylaşmak isteriz. Türkiye ve Azerbaycan arasında askeri işbirliği Rusya ile Ermenistan arasında olan seviyeye çıkartılmalı. Saldırmazlık anlaşması, Rusya'nın Azerbaycan'a müdahale imkanlarını ortadan kaldırır. TSK ve NATO Azerbaycan'da askeri üslerini kurmalı. Azerbaycan NATO üyesi olmalı. Azeri ordusu en modern silahlarla donatılmalı. İki ülkenin halkı birdir, aynı duygu ve düşüncelere sahiptir. Türkiye'yi vatanım kabul ediyorum. Ben Atatürk'ün askeriyim. Karabağ sorununa nasıl çözüm bulunabilir?Kanla verilen toprak ancak kanla alınabilir. AGİT, yıllardır diplomatik oyunlarla bizi oyalıyor. Kadim toprağımız Karabağ'ın masada satılmasına gözyummayız. Bunun için 239 teşkilatı birleştirerek Milli Mukavamet Hareketi'ni kurduk. Bunun amacı halkımızı psikolojik olarak muhtemel bir savaşa hazırlamaktır,

85

siyasi bir maksadı yoktur. Kafkasya'da ikinci Ermeni devleti kurulmaya çalışılıyor. Ermenistan zaten Rusya'nın oyuncağı, maşası. Dünyada bir milletin yan yana iki devlet kurduğu görülmemiştir. Bu oyun tutmayacak. Ermenilere, Karabağ'da ancak kültürel özerklik verilebilir.Son dönemlerde İran'daki Azeri Türkleri için çalışmalarınızı hızlandırdınız? İran, 21. yüzyılda nasıl bir değişim geçirecek?Dünyanın değişik ülkelerinde yaşayan 40 milyon Azeri Türkü'nün hiçbir yerde kaydı yok. Ne BM'de ne de İKÖ'de. Ortada bir vurdumduymazlık var, bunu ortadan kaldırmaya çalışıyoruz. Türk folklor ve kültürünü korumak benim görevimdir. Asimilasyon politikalarına rağmen İran'daki Türkler, Türklük şuurunu yitirmedi. Tahran rejiminin dışladığı çoğu entelektüel 4 milyon Türk, değişik ülkelere dağıldı. İran'da bir grup kültürel özerklikten yana. Bir kısmı ise bağımsızlık istiyor. Güney Azerbaycan hareketi geçtiğimiz yüzyılda üç defa kanlı biçimde bastırıldı. İran'da da bir çeşit KGB rejimi var. Rus sistemi nasıl çöktüyse insan fıtratı ile uyuşmayan bu baskı rejimi de son bulacaktır. ABD de İran'daki rejimi yıkmak değil yumuşatmak, liberalleştirmek istiyor. İranlılar da demokratik dünyanın dışında kalamayacaklarını anlamaya başladılar. Sovyetler Birliği dağılacak dediğimde bana deli gözüyle bakıyorlardı. Şimdi de İran'daki sistem liberalleşecek, Azeri Türkleri demokratik haklarını elde edecekler diyorum.

ALİYEV'E RUS SUİKASTI

Aliyev’i devirmek yerine öldürme peşinde olan Rus istihbaratı 1998’in sonlarında onu zehirlemek için mutfağına ajanlarını sokmayaı başarmıştı. 18 Ocak 1999'da GATA'da Ankara'ya gelerek tedavi altına alınan Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'e tüm testler ve muayeneler yapıldıktan sonra, söylendiği gibi bronşit, soğuk algınlığı teşhisi değil, kalp yetmezliği teşhisi kondu. GATA'da Aliyev'i hergün ziyaret ederek doktorlardan bilgi alan Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'e doktorlar, Aliyev'in kalbi 'nin yaşam için gerekli olan kanın yüzde 25'ini pompalayabildiğini söyledi. Bu durumdaki hastaların 1.5 ila 12 arasında yaşamlarını sürdürebildiğine dikkat çeken doktorlar, Aliyev'in tüm hayati fonksiyonlarının yaşına göre çok normal olduğunu belirterek şu tesbitde birleştiler : '' Aliyev'in bünyesi çok sağlam. Tıp ilmi ve istatistikler bu gibi kişilerin limitin alt seviyelerinde değil üst sınırda yaşama şansını sahip olduğunu söyler. '' Doktorlar, Aliyev'in bundan sonra yaşamına çok dikkat etmesi ve doktor kontrolünde olmasını da kararlaştırdı. Haydar Aliyev için GATA'daki tüm imkanlar seferber edildi. Azerbaycan'da döndükten sonra da Aliyev'in periyodik sağlık verileri Ankara'ya getirilerek incelenecek, Türk hekimler Bakü'ye giderek konsültasyonlar yapacaktı. Bütün veriler Cumhurbaşkanı Demirel'e anında bildirilecekti. Aliyev'i Ramazan bayramı sırasında GATA'da Başbakan Bülent Ecevit, Dışişleri Bakanı İsmail Cem de ziyaret etti. GATA'nın 7. katında devlet başkanlarına ayrılan özel donanımlı odada kalan Aliyev'in yanına basın mensupları bırakılmıyor, Aliyev zorunlu olmadıkça kimse ile görüşmüyordu. Oğlu İlham Aliyev ve Azerbaycan Ankara Büyükelçisi Memmed Nevruzoğlu, tüm büyükelçilik personeli ile birlikte Aliyev'in yanından hiç ayrılmıyordu. Aliyev'de GATA'da kendisine gösterilen üstün hizmetden çok memnun olduğunu belirtiyordu.

Ankara'da üst düzey bir Azeri yetkili, Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev'e, NATO üssünün Azerbaycan'da konuşlandırılması ve Azerbaycan'ın NATO'ya üye olmasını benimsemesi üzerine Rus istihbarahatı tarafından zehirleme usulüyle suikast düzenlediğini öne sürmüştü. Bu iddia gizli GATA raporlarına da geçerek teyit edildi. Raporu elde eden gazeteci GATA’daki kaynaklarını kullanan benden başkası değildi. Azeri Büyükelçi Nezruzoğlu’ya elimde GATA belgesi olduğunu söylediğimde nutku tutuldu ve ‘ Sana bu suikast girişimi ne oldu diyebilirin ne olmadı diyebilirim. Beni anla’ diyordu. Bu hassas durum üzerine haberim sağlam olmasına rağmen sansür yedim ve yayınlatmadım. Ancak bir gün sonra beni öğle yemeğinde ağırlayan Rusya’nın Ankara Büyükelçiliğinden diplomat Vlademir, yüzüme gülerek, ‘ Aliyev zehirlenmiş mi; ne zaman ölecek?’ diye sorunca irkildim. Ruslar, ya Azeri büyükelçiliğinin yada bizim telefonlarımızı dinliyorlardı. Rus ajana cevabım keskin oldu: Ben Aliyev’in doktoru muyum, bana niye soruyorsun? Bilmenizi isterim Aliyev henüz ölmeyecek kadar iyi durumda. Ölse bile adamınız Ayaz Muttalibov’u getiremeyeceksiniz. Aliyev, ölmeden oğlu İlham Aliyev’i iktidara getirecektir. Sonra sırada

86

ABD’nin adamı Resul Guliyev var. 10 yıl sonra İsa Kamber, sonra Ali Kerimov. Azerbaycan’ı unutun, ABD size Azeri petrolünü bir daha kaptırmaz.

Zehirlendiğini fark eden Aliyev hemen Demirel'i aramıştı. Apar topar Ankara'ya getirilen Aliyev'in kanı yıkanmış, zehrin Karaciğiri harap etmesi son anda önlenmişti. Aliyev kim öldürmek istiyordu? Bunu hangi gerekçe ile yapıyorlardı? Cumhurbaşkanı Aliyev'e NATO yüzünden bir suikast girişiminde bulunulduğu o sırada kamuoyunu sızdırılmadı. GATA'da yattığı 15 gün içinde tam 9 defa kendisini ziyaret eden Demirel'e ve Türkiye'ye Aliyev bir can borçluydu. GATA kaynaklarından edinilen bilgiye göre, Aliyev resmi açıklamalarda ifade edildiği gibi bronşit değildi. Açıklanmayan gizli tutulan raporlarda Aliyev'e zehirlenme teşhisi konduğu, GATA'da kanının temizlenerek ölümden kılpayı kurtarıldığı belirtiliyordu. Bakü kaynaklarından edindiğim bilgiye göre, Aliyev, GATA'da tedavi için Türkiye'ye gelmeden önce Ukrayna, Gürcistan Savunma bakanlarının Bakü'de toplanması için girişimde bulundu. Geceyarısına kadar süren toplantıda üç ülke arasında işbirliğinin derinleştirilmesine ilişkin bir protokol imzalandı. Toplantıya Moldova Savunma bakanı da çağrılmış olmasına rağmen gelmedi. Resmi protokolda net bir karar yer almasada, üç ülke Savunma bakanlarının ortak bir barış gücü oluşturulması ve NATO'yü üyelik konusunda anlaştığı bilgisi, Moskova'ya ulaştı. Üstelik bu üç ülke NATO'ya üye olmak konusunda görüş birliğine varmıştı. Oluşturulacak barış gücü ve üs petrol boru hattını koruyacaktı. Rusya'nın kırmızı çizgileri çiğnenmişti. Aliyev'in üstü çizilmişti. Aliyev, artık Rusya'nın değil ABD ve Türkiye'nin adamıydı.

Bunun üzerine Rus istihbaratı harakete geçti. Aliyev'in mutfağına sızan Ruslar, NATO projesinin mimarı ve organizatörü Aliyev'i, ' zehirleyin emrini ' verdi. Aliyev, zehirlenme korkusu nedeniyle yemeklerini önce başka birine taddırırdı. Dışarıda su dahi içmezdi. Bu nedenle zehirlenme işlemi bir ay süren zaman dilimine yayılmıştı. Zehirlenerek yavaş yavaş öldürülmek istendiğini farkeden Aliyev, bu olay üzerine Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'i arayarak yardım istedi. Mutfaktaki Rus ajan bulundu ve öldürüldü. Aliyev'i muayene eden Demirel'in doktoru başkanlığındaki Türk doktorlar Aliyev'in hemen GATA'ya kaldırılmasını istedi. GATA'da 15 gün kalan Aliyev , tamamen iyileşerek bir kez daha Rus istihbaratının suikastından kurtulmuş oldu.

Aliyev’in GATA'da tedavi görürken sadece Rus gazetecilere kabul etmesi de hayli ilginçti. Aliyev, Rus NTV'ye yaptğı açıklama'da Azerbaycan'a NATO üssü istemediklerini ifade etti. Oysa Azerbaycan'ın Dış Politika Müşaviri Vefa Guluzade, tam bu sırada üç defa arka arkaya farklı haber kanallarına ısrarla NATO üslerini Abşeron'da görmek istediklerini açıkladı. Hatta İncirlik'teki üs gibi üs bile istedi. Aliyev, kendisinden habersiz konuşmayacağı bilinen Guluzade aracılığıyla Ruslara , '' Yıkılmadım, ayaktayım. '' diyordu. Ama az kalsın NATO ilgisi Aliyev'in ölümüne yol açıyordu. Daha sonra Türkiye'ye askeri üs verelim diye işi ileriye götüren Guluzade'nin bu fikrine, Azerbaycan Halk Cephesi Partisi(AHCP) de destek verdi. AHCP Genel Başkanı Ebulfez Elçibey,, "Bu fikri daha önce biz ortaya koymuştuk. Yeniden gündeme getirdiği için Vefa beye teşekkür ediyorum" diyordu. "Türk Devletleri Birliği"nin oluşturulmasını, hatta "Turkiye-Azerbaycan Konfedarasyonu"nun kurulmasının gerekli olduğunu dile getiren Elçibey'in bu önerisini değerlendiren Vefa Guluzade "Şu anda Azerbaycan'ın durumu o kadar ağır ki, biz konfederasyon değil, hatta Türkiye ile federasyon kurmaya da hazır olmalıyız. Çok sivri gelebilir ama, şimdiki durumda Türkiye ile birleşmeye bile gitmeliyiz" demekten çekinmedi. Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Dış İlişkiler Şube Müdürü Novruz Memmedov , konfederasyon ve federasyon kurmanın realiteye uygun olmadığını bildirerek "Türkiye hala Kıbrıs'la konfederasyon kuramıyor, bizimle kurmaya razı olur mu? Ayrıca, dış güçler buna nasıl bakar? Biz bağımsız bir devletiz, bundan vazgeçemeyiz" diye Bakü'nün resmi olması gereken görüşünü ifade ediyordu. NATO'nun 50. yıldönümü kutlamalarına katılmak için gittiği Washington'da Ermenistan Cumhurbaşkanı Robert Koçaryan ile biraraya gelen ve Ermenistan-Azerbaycan sorununun barış yoluyla çözümünde ''olumlu'' sinyaller veren Aliyev, bu süreçte ''açık kalp ameliyatı'' geçirdi. Aliyev, ABD'de geçirdiği operasyonun ardından uzun bir süre çalışmalarına ara vererek Antalya'da dinlendi.

ALİYEV'İN SIR ÖLÜMÜAzerbaycan eski cumhurbaşkanı Haydar Aliyev 80 yaşındaydı. Takvim 21 Nisan 2003 tarihini

87

gösteriyordu. Türk dostu Haydar Aliyev Bakü'deki Cumhuriyet Sarayı'nda halka hitaben konuşma yapıyordu. Canlı yayınlanan Aliyev'in sesi aniden kesildi. Aliyev'in yüzünde bir acı belirdi ve elini göğsüne götürdü. Hatta sendeler gibi oldu. Korumalar yanına koştu ve onların yardımıyla Aliyev kulis arkasına çekildi. Aradan 10 dakika geçti. Aliyev güler yüzle tekrar sahnede göründü; ‘‘Birisi beni kötü sözle andı galiba’’ şakası yaptıktan sonra konuşmasına devam etti. Ancak ikinci deneme de uzun sürmedi. Aliyev tekrar fenalaştı ve bu sefer korumalar yetişemeden yere yığıldı. Düşme esnasında başını da kötü çarptığı kameralar tarafından görüntülenmiş oldu. Cumhuriyet Sarayı'nı arabasına kendisi binerek terk eden Haydar Aliyev'i yakınları ve doktorları dışında bir daha kimse görmedi. 3 Mayıs günü Haydar Aliyev, Ankara'ya getirilerek GATA'ya yatırıldı. Aliyev, GATA'da yaklaşık bir hafta devam eden muayene ve tedaviden sonra Bakü'ye döndü. Aliyev, son olarak 8 Temmuz'da muayene olmak amacıyla GATA'ya gitti. GATA'dan iki ay boyunca çıt çıkmadı. Aliyev'in sağlık durumuyla ilgili resmi açıklamalar yetersiz gelince Bakü'de ‘‘öldü’’ dedikoduları başladı. Aliyev'in sağlığı ile ilgili çeşitli söylentiler de bu dönemden sonra hız kazandı. Yine aynı dönemde Rus internet gazetelerinde Aliyev'in yaşamını yitirdiğine dair çıkan haberler üzerine Gürcistan parlamentosunun ''yas ilan etmesi ve saygı duruşunda bulunması'', Gürcistan Cumhurbaşkanı Eduard Şevardnadze'nin Aliyev'in tedavisi GATA'da sürdüğü sırada, 1 Ağustos'ta ''Aliyev için başsağlığı dilemesi'' bu konuda yaşanan ilginç gelişmeler arasında yerini aldı. İsrail'in devlet televizyonu 3 Ağustos 2003'de Aliyev'in GATA'da öldüğünü haber veriyordu. MOSSAD'ın bu bilgiye ulaşması mantıksız değildi. Dört gün önce aynı haberi Azeri muhalif basınından Müsavat gazetesi ileri sürmüştü. gazete toplattırılmıştı. Azerbaycan'ın Ankara Büyükelçisi Nevruzoğlu, iddiaları yalanlamıştı. 4 Ağustos 2003'de ise, Azeri muhalefet partilerinin tanımlamasıyla “Azerbaycan'da ' devlet darbesi” oldu. Aliyev'in oğlu İlham Aliyev'in cumhurbaşkanlığı yetkilerini kullanabilmesi için Azerbaycan Parlemantosu olağanüstü toplandı.

15 Ekim 2003'de yapılması planlanan cumhurbaşkanlığı seçiminin kaderini değiştirecek bir tasarı parlemonta'da 101 oya karşılık bir oyla kabul edildi. Bu tasarı ile başbakana tayin edilecek İlham Aliyev'in önü açıldı. Seçim kanununda ki 179.1 maddenin lağvedilmesi ile eski cumhurbaşkanları konusunda kanun tasarısının kabulu ve en önemlisi yeni başbakanla ilgili Cumhurbaşkanı kararının ilan edilmesi kararlaştırıldı. Bunun anlamı şuydu: 179. maddeye göre cumhurbaşkanı ölürse veya görevinden istifa ederse 3 ay içinde seçime gidilmesi öngörülüyordu. Seçim kanunu değiştirilerek 15 Ekimden önce seçime gidilmesi engellendiği gibi, bu durum yeni seçim tarihini de belirginsizleştiriyordu. Bu önlem kazara Aliyev'in öldüğü ortaya çıkarsa diye alınmıştı. Eski cumhurbaşkanları konusunda yapılan değişiklikle Haydar Aliyev'in Atatürk'ü Koruma Kanunu benzeri bir kanunla korunma zırhı altına alındığı anlaşılıyordu. Bu da, hiç bir kurum ve kişi Aliyev'i yargıyalamayacak anlamına geliyordu. Aleyhinde yazan, konuşan herkese zindan yolu görünüyordu! Ağustos 2002 yılında yapılan referandumdan önce Azerbaycan'da Cumhurbaşkanından sonra ikinci adam meclis başkanı idi. Bu referandum Haydar Aliyev’in oğlu ile ilgili hazırlıklara erken başladığı anlamına geliyordu. Nitekim, Aliyev referandumdan sonra hastalanarak GATA turlarına başladı. Temmuz 2003'ün başından beri bir aydır GATA'da yatıyordu, fakat bu defa kimse ile görüştürülmüyordu. Azeri parlemantosunda alınan son kararla Aliyev'in daha önce yazdığı anlaşılan mektupla, başbakanlığa oğlu İlham Aliyev'in getirilişi bir nevi açıklanmış oldu. Etkisiz ve yetkisiz Başbakan Artur Resizade yerine oğul Aliyev'in cumhurbaşkanlığa vekalet etmesi anlamına gelen bu karar, ancak Haydar Aliyev'in ölümüne endekslenmişti. 59 milletvekilinin başvurusu ile toplanan Meclis, İlham Aliyev'i başbakanlığa getirerek bir ilki de gerçekleştirdi.

İlham Aliyev, bir Rus Televizyonuna yaptığı açıklamada, Haydar Aliyev'in bir ay kadar önce kalp krizi geçirerek düştüğü platformda bir değil 7 kaburga kemiğinin kırıldığını açıkladı, bu yaşta kemiklerin iyileşmesinin kolay olmadığını zikretti, ancak öldüğünü söylemedi! İlham Aliyev, kamuoyunu babasının hayatta olduğuna inandırmak için 14 Ağustos'da bir açıklama yaptı. Azerbaycan Başbakanı İlham Aliyev, babası Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev ile birlikte aday olduklarını, ancak ''gerekirse adaylıktan Cumhurbaşkanı lehine çekilmeyi planladığını'' söylemişti. İlham Aliyev, Japon Mainhichi gazetesine yaptığı açıklamada, Cumhurbaşkanı Aliyev'in sağlık durumu nedeniyle kendisinin başbakanlığa atanmasıyla ilgili kararnameyi imzalayamayacağı'' yönündeki eleştiriler için , ''Bütün bu söylentileri şimdi en çirkin

88

yöntemlere başvuran muhalefet yayıyor'' diyordu. İlham Aliyev, babasıyla 2 Ağustos'ta GATA'da bu konuda görüştüğünü, daha sonra babasının sağlığının daha da iyiye gittiğini ifade ediyordu. Babasının dolaşabildiğini söyleyen İlham Aliyev, sağlık durumunu şöyle anlatıyordu: ''Ancak böbrekleri, daha doğrusu onlardan biriyle ilgili küçük sorunları var. Dolayısıyla tedavi, bu böbreğin tam olarak çalıştırılmasına yöneltilmiştir. Kalbi olması gerektiği gibidir. Babam konuşabiliyor, gezebiliyor, ama doktorlar onun tamamıyla iyileşene kadar tedavi bölümünde kalmasını tavsiye ediyor.'' İlham Aliyev, babasının ne zaman ülkesine döneceği konusundaki bir soru üzerine, doktorların bunun için kesin bir tarih veremediklerini ifade ederek, ''Ancak sağlık durumuna bakarak, bu belki iki haftadan sonra mümkün olabilir'' diye konuştu. Oysa Aliyev, 6 Ağustos günü Aliyev, Rusya'nın ambulans uçağıyla Ankara'dan ABD'nin Cleveland kentindeki kliniğe götür. Büyük bir gizlilik içinde gerçekleştirilen nakil işlemlerinde, tek kare dahi fotoğraf çekilememişti.

Azeri muhalefeti parlamentodaki İlham'ı başbakanlığa getiren girişimi Aliyev'in ölümünün kesinleşmesi ve Azerbaycan demokrasisine yapılan darbe olarak yorumladı. Cumhurbaşkanlığı seçiminde muhalafetin en güçlü adayı Müsavat partisi Başkanı İsa Kamber, daha çok onu destekleyenlerden oluşan 20 muhalif partiyi aynı çatı altında birleştiren 'Bizim Azerbaycan' bloku ile biraraya gelerek alınan kararları darbe olarak niteledi ve açlık grevine kadar varan karşıt eylemlere start vereceklerini açıkladı. AHCP Lideri ve miletvekili Ali Kerimov ile diğer muhalif milletvekili İkbal Ağazade, Kamber grubuna destek sözü vererek yönetimi antidemokratik darbe ile suçladı. Hükümet muhalefetin sokaklara dökülerek miting yapmasını engellemek için tüm polis ve özel güvenlik sayılan OMON birliklerini Bakü'ye toplamaya başladı. Sözkonusu değişiklikler konusunda ABD ve Türkiye ile Azeri yönetimin anlaştığı, veya en azından olanlara göz yumulacağı Azeri muhalefetince dillendiriliyordu. 15 Ekim seçiminde İlham Aliyev'e karşı yarışmak için hazırlık yapan İsa Kamber ve muhalif cephesi oğul Aliyev'in cumhurbaşkanlığı yetkilerini kullanabilen başbakan zırhına girmesi ile yine maça 3-0 yenik başlıyordu. Çünkü iktidarı bırakmaya niyetli olmayan Aliyev ailesi, yeni seçim takvimini uzatmakla kalmayacak muhalefete aman vermemek için devletin tüm imkanlarını lehlerine kullanacaktı. Normal bir seçimde genç Aliyev'i zorlayacak Kamber, seçimlerin hileli yapılacağından da endişe ediyordu. 4 trilyon dolarlık petrol servetine sahip Azerbaycan'da 1993 Haziran'ından beri ipleri elinde tutan Aliyev ailesi ile uzlaşmak Washington ve Ankara için daha kolay ve daha az riskliydi. Ancak muhalefete göre İlham Aliyev’in liderlik kapasitesi zayıftı ve Azerbaycan'ı bir yıldan fazla idare edemeyecekti! Azerbaycan yeni kardeş kavgalarına, iç savaşa, darbe ve suikastlara gebeydi. Aliyev'in yaşadığına dair hiçbir iz yoktu. 2 Ekim 2003'de yine bir yazıyla oğlu lehine cumhurbaşkanlıktan çekildiğini açıkladı. İşte Azerbaycan muhalefetini kuşkulandıran da bu idi. "Aliyev öldü" iddiası kesinleşmişti. Baba Aliyev'in, oğlunu cumhurbaşkanı seçtireceği için "ölümümü gizleyin" vasiyetinde bulunmuştu. Seçimlerden önce bir Türk işadamı tam 60 dairesini satarak Azerbaycan'a gitmiş ve ve İsa Kamber için seçim kampanyasına katılmıştı. Türk dünyasına ilgisini yakından bildiğimiz bir emekli Tuğgeneral seçimler öncesinde Azarbaycan'daydı.Onun da gönlünden İsa Kamber'in kazanması geçiyordu. Seçimlerden sonra çıkan karışıklıklardan öğrenildi ki, Ülkü Ocakları Genel Başkanı Atilla Kaya ve MHP MYK Üyesi Suat Başaran da oradaydı. Olaylardan sonra Musavat Partisi Genel Merkezi'ni basan Azeri Polisi, Atilla Kaya'yı başından ve kolundan yaralamıştı. Dayaktan nasibini Alan Suat Başaran'ı ise gözaltına almıştı. Ancak Başaran, Ankara'dan MHP Genel Merkezi'nin devreye girmesi ve Ülkü Ocakları'nın Azarbaycan'ın Ankara Büyükelçiliği önünde yaptığı gösterilerle serbest bırakıldı. Şurası bir gerçekti, Azeri yönetimi, bu baskınla Türkiye'deki çevrelere açık mesajını vermiş oldu. Ülkü Ocakları Genel Başkan Yardımcısı Alişan Satılmış'ın, "Ülkü Ocakları Genel Başkanına yönelik saldırı aynı şekilde cevaplandırıyacaktır." şeklindeki sözleri önümüzdeki dönemde taraflar arasında gerginliğin süreceğine işaret ediyordu. Sonuçta, Azarbaycan'da seçimleri yüzde 80 oyla oğul İlham Aliyev kazandı, İsa Kamber'in ise yüzde 12 oy aldığı açıklandı. İsa Kamber benim oylarım yüzde 60 diyor, bazı Batılı gözlemciler seçimlerin şeffaf olmadığını ileri sürüyordu. Azarbaycan, demokratik olmayan yollardan sahte bir seçimle bir süre daha İlham Aliyev'in cumhurbaşkanlığında yoluna devam edecekti.

Susurluk Raporu'nda sansürlenen İlham Aliyev bölümü üzerine kızan Haydar Aliyev, oğlu için

89

Dışişleri Bakanı Hasan Hasanov'u günah keçisi seçip, görevden almıştı. İlham Aliyev'i paklamak için harcanan Hasanov, halen milletvekiliydi, ama konuşması yasaktı ve Hasanov Aliyev ailesine bağlılığı nedeniyle susma hakkını kullanmaktaydı. Bu olaydan sonra Aliyev, bu olaydan sonra Azerbaycan'daki tüm kumarhaneleri kapattırmakla kalmamış, İlham Aliyev'in özel hayatına da el koymuştu. İlham Aliyev, 1998 ile 2003 arası devlet başkanı olması için hazırlandı. Baba Aliyev, onu bu tür skandallardan uzak tuttu. İngilizce, Rusca ve Fransızcayı mükemmel konuşan Aliyev, konusunda CIA ile irtibatlı çalışan İstihbarat şirketi Stratfor raporunda şunları yazmıştı: İlham Aliyev, babasının karizmasına, politik becerilerine, ilişkilerine, tecrübesine, entelektüelliğine ve otoriteyi kullanma kabiliyetine sahip değil. Bunlara rağmen çok iyi bir cumhurbaşkanlığı yapacak.

Bir think-tank kurumu olan Moskova Enstitüsü CIS Başkanı Konstantin Zatulin, İlham Aliyev'in iktidarı hiç mücadele etmeden babasından miras olarak devraldığını belirterek, 'Kolay gelen, kolay gider. Oğul Aliyev, uzun vadede Azerbaycan'ı idare edemez. Ülkenin tüm servetini kontrol altında tutan Aliyev ailesinin klanlarını idare etmek kolay olmayacak' diyordu. Zatulin, baba Aliyev'in kardeşi, gölge devlet başkanı Celal Aliyev'den bahsediyordu. Baba Aliyev, kumarı, içkiyi ve riski sevmezdi; oğul Aliyev onun tam tersi bir karaktere sahipti. Susurluk'un en erken beraat ettirilen gizli kahramanı ülkesini sorunsuz yönetecek kadar kurt değildi. Seçime hile karıştı" düşüncesiyle muhalefet ayağa kalktı. Azerbaycan büyük gösterilere sahne oldu. Sonunda ülkede sükunet sağlandı. Ancak iktidar "bir isyan çıkabilir" düşüncesiyle tedirgindi bu yüzden ülkeye daha da hakim olabilmek için seçimlerden sonra geçen 2 ayda da baba Aliyev'in ölümü açıklanmadı. Azerbaycan'ın eski cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in ölümü 13 Aralıkta, Saddam'ın yakalandığı haberi yayıldığı sırada açıklandı. Aliyev'in ölümüyle ilgili ilk açıklama Azerbaycan'ın Washington Büyükelçiliği 1. Kâtibi Tahir Tahizade tarafından yapıldı. Ancak bir süre ölüm haberinin resmen teyit edilmemesi tereddütlere yol açtı. Tahirzade'nin ardından Haydar Aliyev'in tedavi gördüğü Clevelend Kliniği'nden ölüm haberiyle ilgili açıklama yapılması tereddütleri ortadan kaldırırken, Bakü'nün saatlerce sessiz kalması dikkat çekti. Açıklamasını, "Aliyev bu (dün) sabah vefat etti, saatini tam olarak bilemiyoruz" şeklinde duyuran Tahirzade, Aliyev'in vefatını "elim bir olay" olarak nitelendirirken, Büyükelçilik'te bir taziye defteri açılacağını ve diplomatik nota yayımlanacağını kaydetti.

Azerbaycan'da Haydar Aliyev dönemi resmen bitti. Ancak tartışmalar bitmek bilmiyordu. Azerbaycan'ın muhalif basını eski Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in ölümüyle ilgili attıkları manşetlerle, bu vefatın çok daha önce gerçekleştiği şüphelerini vurguladılar. Muhalefet yanlısı gazetelerden Azadlık, haberi "Haydar Aliyev resmen öldü" başlığıyla verdi. "Aliyev'in ölümü tasdiklendi" başlığını kullanan Yeni Müsavat gazetesi de, Aliyev'in hayatını daha önce kaybettiği yolundaki haberleri geçen 4 ay boyunca yayınladıklarını ancak bunun yeni itiraf edildiğini öne sürdü. Aliyev'in resmen vefat etmesi üzerine, resmi gazete niteliğindeki, iktidardaki Yeni Azerbaycan Partisi'nin (YAP) yayın organı Yeni Azerbaycan'ın sayfaları ise cenaze töreniyle ilgili açıklamalara ayrıldı. Express gazetesinde, ''Azerbaycan büyük kayıp verdi'' başlığıyla çıkan haberde, Haydar Aliyev'in hayatı ve çalışmalarının yanı sıra vefatıyla ilgili gelişmelere yer verilirken, ''büyük kayıp nedeniyle Azerbaycan halkının yanı sıra Türk dünyası ve Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'e de başsağlığı dilekleri'' yayınlandı. ''Olaylar'' gibi iktidar yanlısı bazı gazetelerde, ''Bağımsız Azerbaycan'ın kurucusunun Haydar Aliyev olduğu'' belirtildi. Haberi, ''Haydar Aliyev resmen öldü'' başlığıyla veren muhalefet yanlısı gazetelerden Azadlık ise Aliyev'in vefat ettiği yolunda haberlerin daha önce de gündeme geldiğini, ancak resmi makamlar tarafından doğrulanmadığını kaydetti. ''Aliyev'in ölümü tasdiklendi'' başlığını kullanan Yeni Müsavat gazetesi de, Aliyev'in hayatını daha önce kaybettiği yolundaki haberleri geçen 4 ay boyunca yayınladıklarını, ancak bunun yeni itiraf edildiğini ileri sürdü. Haberde, Türk televizyonlarının Aliyev'in vefatını anında ve ilk haber olarak verdiği belirtilirken, Azerbaycan televizyonlarının ise uzun süre bu haberi duyurmadığı, ilk gelişmeleri de ANS televizyonunun TSİ 22.00'da yayınladığı belirtildi. ''Bakı Heber'' ise ''Haydar Aliyev'in ölümü açıklandı'' başlıklı haberinde, Aliyev'in daha önce hayatını kaybettiğini, iktidarın ise bu haberi şimdi açıklamak durumunda kaldığını ileri sürdü. Azerbaycan'ın eski Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in vefatı üzerine ülkede 7 günlük yas ilan edilirken, televizyonlarda eğlence programlarının yayınları da durduruldu.

90

Azerbaycan eski Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, düzenlenen törenle 16 Aralıkta toprağa verildi. Respublica Sarayı'ndan kortej eşliğinde alınan Aliyev'in naaşı, yaklaşık 7 kilometrelik bir yürüyüşün ardından Fahri Hıyeban Mezarlığı'na getirildi. Burada Kuranıkerim okunmasının ardından Aliyev'in tabutu, Azerbaycan Milli Marşı ile dört pare top atışı eşliğinde eşi Zarife Aliyev'in mezarının yanında açılan mezara indirildi. Ardından bir din görevlisi Aliyev için dua okudu. Daha sonra Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, cenaze törenine katılanların başsağlığı dileklerini kabul etti. Bu arada Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer, Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Genelkurmay Başkanı Orgeneral Hilmi Özkök ile bazı bakan ve milletvekilleri de İlham Aliyev ile yakınlarına başsağlığı dilediler. Eşi Zarife Aliyev'i 1985'de kaybeden Aliyev'in bir oğlu, bir kızı ve 6 torunu bulunuyordu.

Azerbaycan içerisinde Aliyev'i ölümsüzleştirme çabaları tüm hızıyla devam ediyordu. Sokaklara, meydanlara onun büstü dikilmeye, paralara resmi basılmaya çalışılıyordu. Dış Dünya'da ise bütün bunlarla birlikte Haydar Aliyev ile ilgili gerçekler yazılıyordu. BBC'nin internet sitesi Haydar Aliyev hakkında bir tartışma başlattı. Dünya'nın bir çok yerinden Haydar Aliyev hakkında görüşler bildiriliyordu. Bu görüşlerin çoğunluğu ise Haydar Aliyev'in "Bir diktatör gibi yaşadığını, ülkesini bir diktatör gibi yönettiğini ve bir diktatör gibi de öldüğünü " bildiriyordu. Bazıları ise Aliyev'in ülkesine istikrar getirdiğini söylemekle yetiniyordu. Azerbaycan'da tatsız olayların arkası kesilmiyordu. Başkanlık seçimleri, uluslararası ölçülere göre, zaten seçimden başka her şeye benziyordu. Ama, onun ötesinde, Cumhurbaşkanı ‘‘İlham Aliyev’’ iktidarını perçinlemek üzere, demokrasi dışı bir yana, artık ‘‘insanlık dışı’’ yöntemleri çekinmeden deniyordu. En önemli örnek ‘‘İkbal Agazade.’’nin dramıydı. 35 yaşındaki Agazade Azerbaycan'da milletvekili. Ümit Partisi Genel Başkanıydı. Cumhurbaşkanlığı seçiminde İlham Aliev'in karşısında yer alıyordu. Musavat Partisi Genel Başkanı ‘‘İsa Kamber'i’’ destekliyordu. Ne oluyorsa, bu destek sonrasında oluyordu .İsa Kamber seçimi kaybedince, evinde göz hapsine alınıyordu. Kazansa Cumhurbaşkanıydı, kaybedince göz hapsine alınmıştı. Agazade'nin durumu ise, Kamber'e göre bin biterdi. Meclis'te dokunulmazlığı bir günde kaldırılıyordu ‘‘halkı kışkırttığı’’ gerekçesiyle. Aynı gün hapse atılıyordu. ‘‘17 Ekim'den’’ bu yana hapiste çürüyordu. ‘Bakü'de Bayıl Hapisanesi, 1 nolu tecrit hücresinde’’ yatıyordu. Aylardır kimseyle görüştürülmüyordu. Hapisanedeki fiziki koşullar çok kötüydü. Manevi baskı ise, hiç bitmiyordu. İki kez komaya giriyor, buna rağmen, sağlık bakımı askıya alınıyordu, bir ayağı tutmuyordu. Ayrıca, yakınları ve ailesi baskı altındaydı.

Azerbaycan muhalefetinin seçimlerden sonra ne kadar yıpratıldığının bir göstergesi de, Washington’dan gelen bir umut ışığının yarattığı coşkuydu. Senatör John Makkeyn’in girişimleri ile Azerbaycan’daki seçimler sırasında yaşanan usulsüzlüklerin eleştirildiği bir madde Senato’nun “2004 yılı dış maliye operasyonları” kanununa eklendi ve bu madde ile ABD Başkanı ve Dışişleri Bakanı’na Azerbaycan hükümetini, seçimlerdeki Usulsüzlüklerin AGİT ve Avrupa Konseyi’nin katılımı ile kurulacak bağımsız bir komisyon tarafından araştırılması konusunda ikna etmesi için tavsiyede bulunuldu. Ayrıca, Kongre’nin Helsinki Komisyonu’nda Azerbaycan’daki seçimlerle ile ilgili 13 Kasım’da düzenlenecek müzakerelere Azeri muhalifler Musavat partisi lideri İsa Gamber, Halk Cephesi Partisi Genel Başkanı Ali Kerimli ve Demokrat Partisi lideri Resul Guliyev de davet edildiler. Bu gelişmelerden az da olsa umutlanan muhalefet kanadından Ali Kerimli, Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin yeniden yapılması talebini tekrar gündeme getirdi. Ancak mevcut duruma Washington’un yaklaşımının en net ifadesi Bakü’de bulunan ABD Başkanı eski Milli Güvenlik Danışmanı, eski SSCB Cumhuriyetleri üzerine uzmanlaşan ünlü isimlerden Zbignev Bjezinski’den geldi: “Seçimlerdeki usulsüzlükler sonuçları etkilemiyor. Bana göre, seçim sonuçları belli: İlham Aliyev kazandı ve önemli olan bu” Azerbaycan’daki Cumhurbaşkanlığı seçimleri iç olaylarla birlikte ülkenin dış politikasında bazı gerginliklere yol açtı.

ABD, Avrupa, uluslararası kuruluşlar gelişmelere sessiz kalırken, Norveç son derece farklı tavır sergiledi. Aslında Norveç’in Azerbaycan’daki gelişmelere yaklaşımı seçimlerden önce hissediliyordu. Norveç Başbakanı Kyel Magne Bondevik, 13 Eylül’de Bakü’ye resmi ziyareti daha 6 ay önceden planlanıyordu. Ağustos ayında Artur Rasizade’nin istifası ve adından İlham Aliyev’in bu göreve atanmasından sonra bu ziyaret ertelendi. Bunun nedeni konusunda hiçbir açıklama yapılmasa da, işin altında

91

nelerin yattığı Oslo’nun seçim sonrası tutumundan belli oldu. İçişleri Bakanlığı’nın başlattığı gözaltına kampanyası sırasında yönetim aleyhine yazıları ile tanınan “Yeni Musavat” gazetesinin genel yayın yönetmeni Rauf Arifoğlu ile Bakü’deki bir Cami’in imamı Norveç’in Bakü Büyükelçiliği’ne sığındılar. Bu gelişme Bakü’nün tepkisine neden oldu ve Dışişleri Bakanı Vilayet Guliyev, Büyükelçi Steynar Gil’i Azerbaycan’ın iç işlerine karışmakla suçladı. Rauf Arifoğlu’nun Büyükelçiliği terketmesi kendisine güvenlik garantisinin verilmesinin Norveç ve Azerbaycan hükümetleri düzeyinde sağlanmasından sonra mümkün oldu. Bu güvenlik garantisi Arifoğlu’nun gözaltına alınıp alınmamasını değil, kendisine karşı yasadışı gruplar tarafından gelebilecek herhangi bir saldırının önlenmesini kapsıyordu. Norveç Büyükelçisi’nin bu konulara aktif müdahelesi iktidarın sabrını taşırdı ve Yeni Azerbaycan Partisi İcra Sekreteri yardımcılarından milletvekili Siyavuş Nevruzov parlamentoda yaptığı konuşmada büyükelçinin sınırdışı edilmesini istedi. Bu arada, Norveç Dışişleri Bakanlığı Devlet Sekreteri (Müsteşar düzeyinde) Kim Traavik bölgeye ziyareti çerçevesinde Bakü’ye geldi. Traavik, Azerbaycan dışişleri yetkilileri ile görüşmelerinin ardından sert açıklamalarda bulundu. Azerbaycan’ı AGİT ve Avrupa Konseyi üyeliği ile ilgili yükümlülüklerini yerine getirmemekle suçlayan Traavik, Norveç’in seçimler ve polisin sert tutumu ile ilgili kaygılarını dile getirdi. Norveç yetkilisi Büyükelçi Gil’in tavrına da tam destek verdi. Azerbaycan’daki petrol ve doğalgaz projelerinde ciddi hisselere sahip olan Norveç’in tutumunun arasında nelerin yattığına gelince: İktidar kanadı Oslo’nun petrol ve doğalgaz projelerine daha cazip koşullarla katılmayı hedeflediğini öne sürürken, muhalefet de Norveç’in demokrasinin gerçek dostu olduğunu savunuyordu. Bağımsız gözlemcilerden bazıları bunun Büyükelçi’nin kişiliğinden kaynaklanabileceğini söylerken, bir çok ciddi dış politika uzmanı bile bu konuda yorum yapmakta zorlanıyordu.

PETROL EKONOMİSİ

Azerbaycan’ın en büyük yeraltı zenginliği petroldür. Petrol ve doğalgaz üretimi diğer yeraltı zenginliklerine göre birinci sırada gelmektedir. Petrol 19. yüzyılla birlikte ekonomik hayata girmiştir. Gaz üretimi daha yavaş artmakta, petrol üretimi ise bağımsızlık sonrasında giderek artmaktadır.

1999 yılında, 13.8 milyon ton petrol üretilmiştir (276,800 varil/ gün), bu miktarın büyük bir kısmı (üretimin % 89′u) kıyıdan uzak alanlardan gelmiştir. 2000 yılı Ocak–Mayıs döneminde petrol üretimi yıllık % 7.1 artışla 5.93 milyon tona ulaşmıştır. Bu dönem içerisinde gaz üretimi 2.4 milyar metreküp olmuş ve yıllık % 2.2 düşüş göstermiştir. Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) çoğunlukla kıyı alanlarını işletmekte, kıyıdan uzak alanlar ise Azerbaycan Uluslararası İşletim Şirketinin (AIOC) liderliğindeki konsorsiyumlar tarafından işletilmektedir. AIOC 1997 yılı sonlarında petrol üretimine başlamıştır.

AIOC tarafından işletilen kıyıdan uzak alanlardan elde edilen üretim payı artmaktadır. Ekonomi, yabancı yatırımlarının büyük bir bölümü için AIOC’ye bağlıdır; AIOC 1999 yılında yapılan 510 milyon ABD doları tutarındaki yabancı direkt yatırımın 341 milyon ABD doları tutarındaki bölümüne karşılık gelmektedir. Aralık 1999 ve Mayıs 2000 arasında, devletin AIOC’den elde ettiği gelirin ödendiği Ulusal Petrol Fonu, 75 milyon ABD doları ( GSYİH’nin % 1.9′u) kazanmıştır.

2000 yılında petrol üretimi 14 milyon ton, 2001 yılında ise 14.9 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.

Rafine petrol ürünleri çıktısı, rafinerilerin yerel petrol üretimine daha fazla girmesiyle, artmaya devam etmektedir. Ürünlerin, BDT ya da İran’a satışı ile ilgili olarak piyasaların geç ödeme yapması sorun teşkil etmektedir. 2000 yılının ilk beş ayı içerisinde Ukrayna’ya 12.9 milyon ABD doları değerinde 65,000 ton mazot satılmış, ancak ödeme olarak yalnızca 4.6 milyon ABD doları alınmıştır. 2000 yılında gönderilmesi gereken 435,000 ton mazotun nakli, kalan 8.3 milyon ABD dolarının ödenmesine kadar askıya alınmıştır.

92

İran’a mazot satışında bir azalma söz konusudur, bunun nedeni ise İran tarafından verilen düşük fiyat ve yüksek nakliye maliyetleridir.

Azerbaycan tarafından orta ve uzun vade ticari olarak yaşayabilir petrol ihraç boru hatlarının inşa edilerek petrol sektörünün gelişmesine olanak verilmesi gerekmektedir. Bakü’den Karadeniz’deki Novorissiysk limanına ve Bakü’den Gürcistan’daki Supsa limanına iki petrol ihraç boru hattı vardır. Bu iki boru hattı benzer kapasitelere sahiptir ve toplam yaklaşık 230,000 v/g değerinde nakil yapabilmektedir.

Azerbaycan ve Gürcistan Parlamentoları Bakü’den Türk limanı Ceyhan’a bir boru hattının inşası için gerekli yasal çerçeveyi Mayıs ve Haziran ayları içerisinde onaylamışlardır. Bu çerçeve Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye tarafından 18 Kasım 1999 tarihinde imzalanan İstanbul Anlaşmasını; 18 Kasım 1999 tarihinde Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan, Türkiye ve ABD tarafından imzalanan İstanbul Deklarasyonunu ve 09.05.2000 tarihinde imzalanan ve İstanbul anlaşmasını değiştiren protokolü içermektedir. Boru hattının uzunluğu 1.730 km ve petrol akıtma gücü ise 50 milyon ton olacaktır.

Petrol Kaynaklarının İşletilmesi

1994-2000 yılları arasında Azerbaycan’ın uluslararası ilişkileri ve ekonomisi açısından büyük önem taşıyan petrol kaynaklarının ortak işletilmesi amacıyla toplam 21 adet anlaşma imzalanmıştır. Bu anlaşmalardan

ABD’nin BMB Oil şirketi ile yapılan “Karabağ-Çerkez-Unbakü” anlaşması iptal edilmiştir.

2000 yılı sonuna kadar imzalanan 21 petrol anlaşmasında 15 farklı ülkeye ait 33 büyük petrol şirketinin ortaklığı bulunmaktadır. Söz konusu anlaşmalar kapsamında petrol yataklarındaki tahmini petrol rezervi 2-3 milyar ton ve tahmini yatırım miktarı 63 milyar $ civarındadır.

1994–1999 döneminde petrol sektöründe gerçekleşen yabancı yatırımların yıllar itibariyle görünümü aşağıdaki gibidir.

Petrol Sektöründeki Yabancı Yatırımların dağılımı (Milyon Dolar)

1994 1995 1996 1997 1998 1999 1994/99AIOC I.Konsorsiyum)

—- 139,8 416,3 632 598,1 341 2.127

Diğer Konsorsiyumlar

22 —- 1.1 148,1 296,0 204 671

Toplam 22 139,8 417,4 780,1 894,1 545 2.798

93

Azerbaycan’da 2005 yılında toplam karbonhidrojen üretimi 41,12 milyon tona ulaşması (27,72 milyon ton petrol ve 13,4 milyar m3 gaz), 2010 yılında ise 66,16 milyon ton karbonihrojen üretimine (48,7 milyon ton petrol ve 17,5 milyar m3) ulaşılması beklenilmektedir.

Enerji üretimi (Milyon ton, ayrıca belirtilmediği takdirde)

Ürün 1995 1996 1997 1998a 1999 2000 2001Toplam Petrol Üretimi 9.2 9.1 9.1 11.4 13.8 14.0 14.9SOCAR 9.2 9.1 9.1 9.1 9.0 9.0 9.0AIOC 0 0 0b 2.4 4.8 5.0 5.9Offshore Petrol Üretimi 7.4 7.7 7.5 9.7 12.3 12.5 6.6Toplam Petrol Üretimi

(‘000 varil/gün)

184.5 182.5 182.5 229.0 276.8 282.9 146.6

Gaz üretimi(milyar metreküp)

SOCAR

AIOC

Offshore Gaz Üretimi

6.6

6.6

0.0

6.4

6.3

6.3

0.0

6.1

6.0

6.0

0.0b

5.7

5.6

5.2

0.4

5.3

6.0

5.8

0.2

5.8

5.7

n/a

n/a

5.4

5.6

4.7

0.9

5.3

Rafine edilmiş petrol 8.9 8.7 8.6 8.3 7.9 8.2 -Mazot 2.2 2.1 2.1 2.0 1.9 2.0 -Benzin 1.0 1.0 1.1 0.6 0.4 0.5 -Fueloil 4.4 4.0 3.8 4.0 3.9 4.0 -Yağ 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 0.9 -Elektrik (milyar kwh) 17.0 17.0 16.8 18.0 18.1 n/a -Termik enerji (milyon kcal)

9.9 5.0 3.3 n/a n/a n/a -

a 1999 Azerbaycan İstatistik Yıllığı bAIOC üretime geçtiği 1997 yılında küçük miktarlarda petrol ve doğal gaz üretmiştir.

Kaynak: EIU Azerbaijan Country Profile 2000,2001,2002.

Devamı: Azerbaycan Ekonomik Kalkınma Modeli | www.havzaeymir.com http://www.havzaeymir.com/azerbaycan-ekonomik-kalkinma-modeli.html#ixzz1MSnkrsp8

İLHAM ALİYEV SONRASI TÜRKİYE’DE AK PARTİ DÖNEMİ VE RUSYA İLİŞKİLERİ

94

İhsan Çomak Bigesamde 16 Eylül 2009’de “Karabağ Sorununda Uluslararası Konjonktürün Önemi”, adlı makalesinde petrole dayalı Azeri ekonomisini bekleyen şu tehlikeye dikkati çekiyordu:

“Petrol gelirleri, yöneticinin kişisel hâkimiyetine eşdeğer olan patrimoniyal sistemi kapsayan patron-müşteri ilişkiler ağı sayesinde temel kaynakların değişimini sağlar. Devlet, müşteri eksenli çalışır: Yani yönetici elit (patron) karı tedarik eder ve politik destek ve sadakat karşılığında destekçilerini (müşteri) kayırır. (…) Siyaset bilimci Terry Lynn ve Michael L.Ross “kaynak laneti” diye kullandıkları ifadede, bir ülkenin tek bir kaynağa özellikle petrole bağımlılığının birçok negatif etkisini tanımlamışlardır. Bu tür ülkelerde doğal kaynaklar gelişim için bir şans olarak görülür. Devlet ulusal tekelcilik yoluyla, bir petrol şirketi gibi, petrol ve gaz endüstrisini kontrol eder. Yabancı sermayenin genişleyen kamu sektörüne girmesiyle birlikte devlet büyür ve daha güçlü duruma gelir. Hâlbuki özel işletmeler, genellikle politik destek ve sadakat karşılığında rejim işbirlikçilerine dağıtılan hükümet sözleşmelerine dayanır. Böylece hükümet yetkililerinin ekonomik ayrıcalıkları kişisel bağlantıda oldukları kişilere tanıması olarak anlaşılan eş-dost kapitalizmi gelişir. Bu sistem, petrol zengini hükümete ekonominin geri kalanını da kontrol etme ve kamu vergileri dışında kalan kararları da yürüterek kamudan özerklik kazanma fırsatını sağlar.”

Oktay Orhun Birikim dergisinin Aralık 2009’de yayımlanan 248. sayısında, bölgedeki son dönem enerji antlaşmaların doğurduğu yeni dengelere uyum sağlayamayan bir Azerbaycan kendini yıkıma sürüklemekte olduğunun altını çiziyordu. Zira petrole bağlı gelirlerin ciddi bir düşüşü rejim değişikliğinin basınçlarından biri haline gelebilir. Dahası, bugün, yeni dengelere uyum sağlamak için dahi bir “demokratikleşme” süreci şart gözükmekte. Azerbaycan için de, sözgelimi Karabağ sorununun çözümü, bu çerçevede ele alınabilir. Avrupa Birliği’nde “İsveç ve Polonya’nın inisiyatifinde oluşturulan ve 6 eski Sovyet cumhuriyetine çeşitli konularda destek verilmesini amaçlayan Doğu İşbirliği politikası. Bu yaklaşım ile Ukrayna, Moldova, Belarus, Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan’a yönelik, devlet yapılarının ve ekonominin desteklenmesi ve sınır güvenliği gibi konularda yardım uygulanması planlanıyor. Yani her açıdan baktığımızda AB, bölgenin sorunlardan ve sıcak çatışmalardan arınmış olmasını tercih ediyor.”

Azerbaycan gazeteleri, ülkenin Sanayi ve Enerji Bakanı Natig Aliyev’in “Nabucco gerçekleşirse, Azerbaycan gazını Almanya’ya dek taşımak mümkün olacak” sözlerine değiniyordu. Elbette bu projelerin tümü aynı zamanda siyasi bir yeniden yapılanmayı da içermek durumunda.Dahası, havuç sopasız olmaz, Azerbaycan’ın Avrupa Konseyi’nden çıkarılabileceği haberi Nabucco haberi ile aynı anda düştü basına. Ama işte sorun da tam da bu noktada. Bu haber yalnızca muhalefet yanlısı gazetelerde yer aldı, ki bunların sayısı çok ama çok az. Tüm bunları bir yana koyalım, Azerbaycan’da rejimin (burjuva) demokratik bir genişlemesi, işçi sınıfının ekonomik ve siyasal mücadelesi için de hayati bir önem taşıyor. Zira kimlik karmaşası içinde, kendini dış politikasındaki salınımlara bırakmış bir Azerbaycan, bırakın demokratik muhalefeti yaratmayı, demokratik kurumları bile hayata geçiremediği için, içten içe çürüyor. Azerbaycanlılar, kendi öz güçlerine güvenmek durumundalar. Türkçüleri kapı dışarı etmek durumundalar. Kronikleşmiş tarihsel sorunların çözümünü, kendi iktidarlarının yitmesi olarak algılayan dar kafalıları da. Türkiyeli, Azerbaycanlı ya da Ermeni olduğu için değil, demokratik barış ortamında beraber yaşamayı ve müreffeh bir hayatı hak ettiği, sade insan olduğu için Kafkaslarda halkların barışması ve bu barışa engel olanlara karşı ortak mücadelesi şart!

Bakü'deki Hyatt Regenc Oteli'nde 8 Haziran 2005’de düzenlenen ''12. Petrol ve Gaz Konferansı''nda konuşan Kerimov, Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Petrol Boru Hattı Projesi dahil bugüne kadar petrol ve gaz sektöründe 25 anlaşma imzalandığını ifade ederek, Azerbaycan'ın bu anlaşmaların tamamının uygulanmasıyla elde edeceği gelirin 100 milyar doları geçeceğini kaydetti. Kerimov, anlaşmalar kapsamında ülkesinde 60 milyon ton petrol, 20 milyar metreküp doğalgaz üretiminin planlandığını da dile getirdi.

Hazar Havzası”ndaki Azeri petrol yataklarında bulunan kesinleşmiş petrol miktarı 7 milyar varildir. Olası rezerv miktarı ise 32 milyar varildir . Azerbaycan”ın petrol rezervlerinin % 58,3”ü Abşeron ve Hazar Denizi

95

şelfinde, % 26,2”si Kür-Aras ovasında, % 6,7”si Guba-Siyezen bölgesinde yer aldığı belirtilmektedir. Ülkenin 1990 yılındaki petrol üretimi 12,5 milyon tondan, 1992 yılında 11,2 milyon tona ve 1993 yılında ise 10,5 milyon tona kadar gerilemişti. Ancak 2000 yılına gelindiğinde petrol üretimi 14 milyon tona, 2001 yılında ise 14,9 milyon tona ulaşmıştır. Azerbaycan yönetimi, son yıllarda petrol sektöründe 17 milyar dolar yatırımda bulunmuş ve 2010 yılına kadar da yılda 50 milyon ton ham petrol elde etmeyi hedeflemektedir . Ayrıca 1994-2000 yılları arasında Azerbaycan”ın uluslararası ilişkileri ve ekonomisi açısından büyük önem taşıyan petrol kaynaklarının ortak işletilmesi amacıyla toplam 21 adet anlaşma imzalanmıştır. Bu anlaşmalardan 2000 yılı sonuna kadar imzalanan 21 petrol anlaşmasında 15 farklı ülkeye ait 33 büyük petrol şirketinin ortaklığı bulunmaktadır. Söz konusu anlaşmalar kapsamında, petrol yataklarındaki tahmini petrol rezervi 2-3 milyar ton ve tahmini yatırım miktarı 63 milyar dolar civarındadır .

Azerbaycan”da 2005 yılı içinde (8 aylık dönemde) 5.79 milyon ton petrol, 2 milyar 598 milyon m3 doğal gaz üretilmiş ve aynı dönemdeki petrol ürünleri ihracatının ise 1 milyon 105 bin ton olduğu belirtilmiştir . Azerbaycan devlet petrol şirketi SOCAR Başkanı Natıg ALİYEV; “2005”in SOCAR için başarılı bir yıl olduğunu belirterek, bu yıl içinde asıl görevlerinin petrol üretiminde istikrarı korumayı amaçladığını, sonuçların da tatmin edici düzeyde olduğunu” söylemiştir.

Azerbaycan, petrol ihracını ise üç ana güzergâh ile sağlamaktadır. Bunların en önemlisini yıllık 50 milyon ton kapasiteli, 21. yüzyılın projesi olan, Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi oluşturmaktadır. Ayrıca sınırlı kapasiteli "erken petrol" ihraç hatlarından da enerji nakli gerçekleştirebilmektedir. Bunlardan biri Rusya Federasyonu topraklarından geçen Bakü-Novorossisk Hattı”dır. Bu hattın kapasitesi (ya da anlaşmaya göre taahhüt edilen miktar) yılda 5 milyon tondur. Ancak, gerekli yatırımlar yapılırsa, hattın kapasitesinin 17 milyon tona kadar çıkartılması mümkündür. Diğer "erken petrol" ihraç hattı ise Bakü-Supsa Hattı”dır. Bu hattın ilk kullanım kapasitesi de 5 milyon ton/yıl olup, daha sonra 6 milyon tona çıkarılmıştır. Az bir yatırımla 11 milyon ton petrolü taşıyabileceği hesaplanmaktadır. Kuzey hattı, kimi zaman Rus tarafının yarattığı teknik/ekonomik sorunlar nedeniyle, kimi zaman da Rus-Çeçen çatışmaları nedeniyle kesintili olarak çalışmaktadır .

Doğal gaz rezervleri, gerek ABD Enerji Bakanlığı ve gerekse BP verilerine göre 30 trilyon kübik fit (0.85 trilyon m3) olarak verilmektedir . 2002 yılı tüketimi 7,9 milyar m3, üretimi ise 4,8 milyar m3”tür . Bu rakamlar Azerbaycan”ın doğal gaz açısından hangi noktada olduğunu ortaya koymaktadır. Ancak doğal gaz yataklarındaki üretim kapasitesi zamanla artacak ve bu göstergeler hızla değişecektir. Azerbaycan, son yıllarda Şahdeniz gibi önemli bir doğal gaz sahası keşfetmiştir. Şahdeniz sahası, TPAO”nun da ortak olduğu, operatörlüğünü BP”nin yaptığı büyük bir yatırım projesidir. Sahanın üretilebilir doğal gaz rezervinin 625 milyar m3 olduğu konsorsiyum ortaklarınca belirtilmektedir. İlk gaz üretimine 2006 yılı sonunda geçilmiştir. Üretilecek gazın 6,7 milyar m3”lük büyük bölümü, BTC hattına paralel bir boru hattı ile (Güney Kafkasya Boru Hattı) Türkiye”ye (Erzurum) ulaştırılacaktırılmıştır. Türkiye”nin Mavi Akım”a öncelik vermesi, aslında öngörülenden çok daha sınırlı olan Türkiye gaz pazarının Rus gazı ile doyuma ulaşmasına, Azerbaycan gazının ve diğer alternatif kaynakların ertelenmesine ve alınabilecek miktarların kısıtlanmasına neden olmuştur.

Rusya ile Türkiye’nin AK Parti döneminde ekonomi alanında ilişkileri üst düzeye taşıması, İlham Aliyev’in ard arda cumhurbaşkanlığını kazandığı 2003 ile 2011 periyodunu da etkiledi. Türkiye ile Rusya arasındageçen süreç içerisindeki gelişme aşamasına göz attığımızda 1992-1998 yılları arasında enerji, etnik, bölgesel rekabet alanlarının olması ve gergin süren ilişkiler olarak ele alınabilir. Ancak temel olarak bu konular dönemin istenilen seviyede ilerleyememesine neden olmuştur. Rekabet ve gergin ilişkilerin yer aldığı bu döneme daha geniş bir perspektifte bakıldığında, Rusya Federasyonu, Sovyet Rusya’dan ona miras kalan bulunduğu bölgedeki coğrafi üstünlüğünü kaybetme endişesi içerisinde olduğu için Orta Doğu politikasında Stalin’in yolunu izlemiştir. Bu yüzden de öncelikli olarak Türkiye’ye rakip ülke gözüyle bakarak Kafkaslar

96

ve Orta Asya’da Türkiye’nin etkin bir güç olmasını istemediğinden buna engel olmak için gerekli önlemleri almıştır. Türkiye neden bu bölgelerde etkin güç olabilirdi? Çünkü insanları bir araya getiren en önemli unsurlarda bir tanesi de kültürel birliğin bir kaynağı olan ortak dildir. Orta Asya ülkeleri arasında Türk kökenli olan devletler de vardı. 31 Ekim 2010’da Bahar Ezgin, Caspian Weekly’de kalene alınan 2007 ile 2010 dönemini inceledi. Ortaya çıkan sonuç, Rusya ile Türkiye’nin Nisan 2011’de vizeyi karşılıklı olarak kaldırması ile bahar havasının yaşandığıydı. Aynı dönemde Azerbaycan ile Türkiye arasında vize kalkmaz iken Türklerin Azerbaycan’da inşa ettiği camilerin kapatılması dile getirilmeyen soğuk rüzgarlar estirdi.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla sözde bağımsız ülkeler kalkınabilmek için bir aracıya ihtiyaç duymaktaydılar. Türkiye en azından ortak dile sahip olmalarından dolayı Türki Devletlerin ihtiyaç duydukları aracı olabilirdi. Turgut Özal durumun farkında olduğundan Orta Asya’ya, Rusya’ya ziyarette bulunmuştur. Keza Özal’ın Orta Asya ülkelerini ziyaret amacında ticari ilişkilerin geliştirilmesi niyeti de vardı. Türkiye bu vesileyle bölgedeki petrol, doğalgaz vb. araçlardan faydalanabilir, böylelikle gücünü arttırabilirdi. Durum böyle olunca her şey RF’nin aleyhine bir gidişata doğru yol alabilirdi. Yeni kurulan Rusya ilişkilerinde siyasi ve hukuki değerlere önem vererek adım atmaya başlasa da bu konu kendini yenileyememiştir. Rusya’nın böyle bir yakınlaşmayı kendine tehdit unsuru olarak algılaması rekabeti beraberinde getirerek ilişkilerde yaşanan kopukluktan ötürü ülkeler arasındaki mesafenin artmasına neden olmuştur. Sonraki dönem içerisinde de Türkiye’nin daha ılımlı olduğu bir ilişki dönemini görmek mümkündür. Türkiye’nin ve Rusya’nın yürüttüğü rekabet mücadelesinin taraflara verdiği zararın farkına varma ve bunun yanı sıra Rusya’nın zaman içerisinde önceleri jeopolitik konumu korumak için aldığı önlemler aniden artış gösteren ekonomik ilişkilerin faydasının görülmesinin etkisiyle önemini kaybederek yerini hızla ilerleyecek yoğun ilişkiler sürecine bırakmıştır. Bu sayede ülkeler arası güven ilişkileri artmaya başlayarak 1992-1998 arası dönemdeki zayıf ve sert politika sona erme aşamasına geçerek ülkeler arası ilişkiler daha iyiye giderek ‘yumuşak güç’ politikasıyla gelişmeye başlamıştır.

Taraflar arasında gelişen ekonomik ilişkilerin rekor seviyede yükselmesiyle görülen faydanın etkisiyle, rekabetin ilişkilere verdiği zararın farkına varılması ve Rusya’nın bölgede jeopolitik konumunu korumak için aldığı önlemlerin önemini yitirmeye başlaması ikili ilişkiler açısından devam edecek yoğun bir dönemin başlangıcı için atılan önemli bir adıma aracı olmuştur. 1992’de Türkiye Cumhuriyeti’nin Rusya Federasyonu’nun tanımasıyla tarafların etki ve ilgi alanlarının uyuştuğu noktalar olmasına rağmen ‘ortak çatı’ altında işler yapmak için birbirlerine kuşkuyla yaklaşmalarına sebep olan etkenlerin varlığı münasebetlerin olması gerektiği gibi ilerlemesini engellemiştir. Bunlardan bir kısmı:

-Rusya’nın ‘yakın çevre’ politikası

-Türkiye’nin Orta Asya’da Türki Devletlerle ortak kültüre sahip olması

- Rusya’nın SSCB’nin bölgedeki hakimiyetini kendinde devam ettirme düşüncesidir.

Ancak bunların yanında daha ağır basan ortak hususlar tarafları geçmişte önlemlerle yol almaya başlayan ilişkilerini bugüne taşımaya aracı olduğu söylenebilir. Bunlar:

- Rusya’nın Avrasya’da Türkiye gibi güçlü bir kökene sahip olması,

-Tarih, kültür ve ortak coğrafyanın paylaşılıyor olması,

-Her iki ülkenin de Avrupa ve Asya özelliklerini taşıması,

-İmparatorluktan devlete doğru bir süreçten geçmeleri,

97

- İki tarafın da hem doğu hem de batı bölgesine dahil edilebilecek topraklara sahip olmaları,

-Devletlerin ilişkilerin ilerlemesi için istikrarlı olmasıdır.

Avrasya bölgesi 21. Yüzyılda küreselleşmenin etkisiyle günden güne değişen, gelişen bir dünyada en önemli bölgelerden birini oluşturmaktadır. Türk-Rus ilişkileri Turgut Özal, Süleyman Demirel döneminde yol almaya başlayarak 2002 yılında iktidara gelen AKP’nin ikinci iktidar döneminde en üst seviyeye ulaşmıştır. 2001 yılında İsmail Cem’in Avrasya Eylem Planı’nın oluşturulmasıyla ilişkilerde yakınlaşma süreci başlamıştır. Dış Politikadaki başarıların temeline inersek Türkiye Dışişleri Bakanı Prof. Dr. Ahmet Davutoğlu’nun 2002'den beri ortaya koyduğu dış politika stratejisinin etkisi göze çarpmaktadır. Türkiye’nin bugün dış politikada hedeflerine ulaşmak için attığı adımlarda Davutoğlu’nun etkisi fazladır. Ayrıca 2002 yılında iktidara gelen AKP yönetiminin parti programında Türkiye’nin ‘Rusya Federasyonu ile Orta Asya ve Kafkasya’daki rekabete değil işbirliğine dayanan dostça ilişkiler sürdürecektir.’ şeklindeki yaklaşımı ilişkilerin bugünkü statüsünü kazanmasının sinyallerini vermektedir.(2) Başkan Putin’in Aralık 2004’teki Ankara ziyareti sırasında taraflar arasında derinleştirilmiş çok boyutlu işbirliği çerçeve anlaşması imzalanması ilişkilerin ilerlemesi için tarafların istekli olduğunu ve istenilen boyuta taşınması için bir adım daha atıldığının göstergesidir. 2009 yılında mesafeli seviyeli ortaklık olarak yol almaya başlayan ikili ortaklık bugün ‘stratejik ortaklık’ seviyesine gelmiştir. İlişkilerin önemli boyutunu ticari ilişkiler oluşturmaktadır. AKP iktidara geldiğinde Rusya, Türkiye'nin sekizinci en büyük ticaret ortağı durumundaydı ve o dönemde OECD ülkeleri Türkiye'nin ticaretinin üçte ikisine hâkimdi. 2008 yılına gelindiğinde, ABD ve Avrupa'nın Türkiye'nin ticaretindeki toplam payı, ilk kez yüzde 50'ye düştü ve Rusya, Türkiye'nin en büyük ticari ortağı olarak Almanya'nın yerini aldı. Rusya lideri Vladimir Putin ile Recep Tayyip Erdoğan arasındaki sıcak ilişkiler, bu yeni yaklaşımın payandası oldu ve bu durum Türk-Rus ilişkilerini gözle görünenin ötesine taşıdı. İlişkilerdeki bu değişim olumlu olmasına karşın, asıl mesele, AKP'nin Rus dış politikasına karşı eleştirisiz bir tutum almasında yatıyor.

Pax Americana’ya Ortak Bakış:

2003’te başlayan Irak Savaşı’na Türkiye’nin 1 Mart Tezkeresi’yle Irak’taki işgale destek vermeyeceğini açıklaması, Türkiye’nin aynı dönem içerisinde İsrail’in Gazze’ye yaşattığı kötü olayları göz ardı etmemesi, 11 Eylül olaylarında ABD tarafında olma yönüne ters düşecek bir politika izliyor olması ve 8 Ağustos 2008’de gerçekleşen Rusya-Gürcistan arasındaki Güney Osetya Savaşı’nda NATO üyesi olan Türkiye’nin Karadeniz’den ABD ‘nin Osetya’daki mağlup halka yardım etme amaçlı gemilerini geçirmeye yanaşmaması -Montrö Boğazlar Sözleşmesi dahilindeki kararların ötesine geçilmemesine özen göstermesi- ABD’yi koşulsuz olarak desteklemeyeceğinin göstergesidir. Rusya’nın ABD’ye yaklaşımı zaten hepimizin aşina olduğu bir konudur. Rusya Federasyonu SSCB’nin yıkılışından önceki dönemde ABD ile iki büyük dünya gücü olma konusundaki rekabetleri bilinmektedir. Sovyetler’in yıkılmasına rağmen Rusya bu havanın etkisinden kurtulamamıştır. Türkiye’nin ABD ile olan ilişkilerinde kırılma noktalarının oluşması ve yukarıdaki konuların etkisiyle Rusya Türkiye’ye daha da yakınlaşarak taraflar arası ilişkiler pekişmiştir.

-Türkiye’de büyük bir artışla kendini belli eden ABD aleyhtarlığı ile 90 döneminde yükselişe geçen Avrasyacılık, Ankara-Moskova yakınlaşmasına önayak olmuştur.

- Ticaret koşulları da ilişkilerin siyaset dışında bir etkenle devam etmesi gerekliliğini, AKP’nin Moskova’ya yakınlaşmaya olan ihtiyacını gösteren bir araçtır. TOBB Başkanı Rifat Hisarcıklıoğlu’nun dile getirdiği “Günümüzde Türk-Rus ilişkilerini Soğuk Savaş yıllarında olduğu gibi sınırlandıracak hiçbir engel kalmamıştır. Türkiye ve Rusya, geçmişte Almanya ve Fransa’nın başardığını başarabilir” şeklindeki sözler iki ülke ilişkilerinin gelişmesinde sınıfsal şartların da varlığına işarettir. TOBB dışında aralarında TÜSİAD üyelerinin de olduğu 200’ü aşkın şirket Rusya’da büyük hacimli işler yapmaktadır.(3)

98

Diğer yandan AKP hükümeti, Moskova ile ilerleyen ilişkilerini AB ülkeleriyle, batıyla olan ilişkilerinde yer yer denge politikası yer yer bir koz olarak nitelendirmektedir.

Tarafları Yakınlaştıran - Uzaklaştıran Alanlar

Öncelikle tarafların uzlaşma-çatışma alanları ele alındığında, genellikle ülkelerin kendi ‘milli güç’ unsurlarına ters düşmeyen yöndeki kararlarda uyum sağlandığını söylemek mümkündür.

İki tarafı yakınlaştıran unsurlar ele alındığında,

-Taraflar birbirlerini BM, AGİT, Avrupa Konseyi ve diğer uluslararası kuruluşlarda aday seçiminde karşılıklı desteklemektedir.(4)

-İslam konferansı Örgütü’ne üyeliğine destekçi olan Türkiye 25 milyon Müslüman nüfüsa sahip Rusya’nın 2005 yılında gözlemci ülke statüsünde İKÖ’de yer almasını sağlaması vesilesiyle 2005-2008 yılları arasında Putin’in Arap dünyası liderleriyle yaptığı görüşmelerle ikili anlaşmalar imzalanmıştır.

-Türkiye ayrıca Rusya’nın Dünya Ticaret Örgütü’ne üyeliğini desteklemektedir. 17 yıldır girmeye uğraşan Rusya Federasyonu’nun 1 Ocak 2011’e kadar Dünya Ticaret Örgütü üyeliğini gerçekleştireceği beklenmektedir.

-Rusya’da Türkiye’nin Şanghay İşbirliği Örgütü’ne üye olmasını istemektedir. Bu örgüt ABD’nin Orta Asya’da baskın güç olma niyetini engelleme amaçlıdır. Şu an Afganistan işgal bölgesinin merkezi asker alanı olan Kırgızistan-Manas üssüne sahip olan Amerika burada Orta Asya’yı eline geçirme niyetindedir. Ancak bölgede ŞİÖ’nün üstünlüğü söz konusudur. Zaten Afganistan’a asker gönderme konusunda geri planda duran NATO üyesi olan Türkiye’nin bu işbirliğine üye olması ABD-Türkiye arasında gerginliğe neden olabilir.

-Önceden bahsedildiği üzere Irak savaşı konusunda Türkiye’de ‘1 Mart Tezkeresi’ kararı ile Irak’a asker göndermemesi bölgedeki savaşı desteklemediğini ve bu konuda Türkiye’nin Rusya gibi bir politika izlediği görülmüştür.

- İsrail-Filistin Sorunu’na barışçıl bir çözüm bulunması her iki tarafın da ortak isteğidir.

- 12 Mayıs 2010’da Medvedev’in Türkiye’yi ziyareti sırasında imzalanan protokoller arasında vize Muafiyeti konusu da vardı. Görüşmelerden önce Moskova metrosunda gerçekleşen terör olayına rağmen vize muafiyeti konusunda görüşmelerden vazgeçilmemiş olması Türkiye-Rusya arasında 90’larda hüküm süren güvensizlik durumunu ortadan kaldırdığını göstermektedir. Taraflar arasında imzalanan anlaşmayla “hususi, hizmet ve umuma mahsus pasaport hamili Türk vatandaşları ile hizmet ve umuma mahsus pasaport hamili Rus vatandaşları birbirlerinin ülkelerinde 30 günden fazla kalmayacak şekilde vizesiz olarak seyahat yapabileceklerdir. Vize muafiyeti 180 gün içerisinde 90 günü aşmayacak şekilde geçerli olacaktır.”(5) Ayrıca vize uygulaması dost Rus ve Türk halkı arasında sosyal ve kültürel bütünlüğü pekiştirme, işadamları arasındaki iletişimin artması sayesinde ekonomik ve ticari ilişkilere de katkısı olmaktadır. Rusya'nın en çok ihracat yaptığı on ülke arasında Türkiye dördüncü sırada yer alırken, en çok ithalat yaptığı ülkeler arasında da 14. sırada yer almaktadır.(6)

Tarafları birbirinden uzaklaştıran ya da çatışma alanları diye değerlendirilebilecek konular incelendiğinde,

99

- Kosova’nın bağımsızlığını tanıyan Türkiye’nin aksine Rusya’nın bu yönde zıt düşüncede olması ve bunu bölgenin güvenliğine tehdit olarak algılamasıdır.

- NATO üyesi olan Türkiye, Gürcistan ve Ukrayna’nın NATO üyeliği yönündeki girişimlerini desteklemekte, Rusya ise bu konuda tam aksine bir yol çizerek bölgedeki güvenlik alanını daraltmak istememektedir. Sonuçta NATO üyesi değildir ve NATO ABD lehine olan bir askeri sistemdir ki bu da Rusya için tehlike oluşturan bir etkendir. Yalnız bu durum aşılmaya başlanarak sorun olmaktan çıkmaktadır.

- Güney Osetya sorunu taraflar için hem uzlaşma hem de çatışma konusu olarak değerlendirilebilir. Güney Osetya Savaşı’nda Türkiye’nin Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ndeki maddelerden taviz vermemesi Rusya’nın Türkiye ile olan ilişkilerinde bir diğer kırılma noktası olarak değerlendirilebilir. Yalnız Türkiye’nin Kafkas İşbirliği ve Barış Platformu ile Kafkasya’daki gerginliği azaltma niyetinde olması, Gürcistan ile olan ilişkilerinin iyiye doğru bir gidişatta olması Gürcistan’ın toprak bütünlüğünün koruması düşüncesine aracı olarak Rusya ile bu konuda tezat fikirlere sahip olduğu görülmektedir.

Taraflar Arasındaki Enerji, Kültürel, Ekonomik, Askeri, Sosyal Gündemi Değerlendirme

Türkiye Doğu ve Batı ülkeleri arasında köprü oluşturan bir konuma sahiptir. Bu vesileyle Türkiye elinde doğalgaz kaynağı bulundurmasa da Orta Asya, Kafkasya gibi bölgelerin doğalgazını ihtiyaç sahibi Avrupa’ya taşıma avantajına sahip olduğu için transit ülke görevindedir. Ancak bu durum yine de Türkiye’nin doğalgazının %70’lik kısmını dışarıdan sağlama durumunu değiştirmemektedir.

Türkiye’nin Doğalgaz Aldığı Ülkeler

(7)

Şekilde görüldüğü gibi doğalgaz örneği üzerinden hareket edersek Türkiye’nin enerji konusunda temelde doğalgazda Rusya’ya bağlılığı çarpıcı bir şekilde görülmekle beraber Türkiye’nin en çok doğalgaz ithal ettiği ülke Rusya’dır. 2005’te hayata geçen Mavi Akım’la beraber Türkiye, Almanya’dan sonra Rusya’nın 2. En büyük doğalgaz ithalatçısı olmuştur. Günümüzde ise Almanya ve Ukrayna’dan sonra 3. sırada yer almaktadır. Büyüme oranının 2011 yılında %6,5, ilerleyen yıllarda ise %7,5 olması beklenmektedir. Doğalgaz ve petrol fiyatlarında oluşabilecek herhangi bir pürüz ya da dalgalanma Rusya için önem arz eden ve ekonomisini önemli ölçüde etkilemekle beraber bu olumsuz durum doğalgaz ve petrol konusunda ona bağımlı hale gelen devletleri, dünya petrol arzını da etkilemektedir. Bu yönüyle Rusya petrol ihracatı yaptığı ülkeleri ekonomik aynı zamanda siyasi açıdan da kontrol etme amacındadır. Ancak 1984’te imzalanan anlaşmayla 1987 yılında Rus gazını ithal etmeye başlayan Türkiye için aynı durum söz konusu olsa da bu

100

konuda Türkiye ve Rusya arasında büyük sorunlar yaşanmayarak Rusya, Türkiye için güvenilir bir ortak olma yolunda basamaklarla merdiveni çıkmıştır.

2007 yılında enerji alanında rekabet olsa da Putin’in Ağustos 2009’da Türkiye’ye gerçekleştirdiği ziyareti sırasında imzalanan protokoller, önümüzdeki süreçte ağırlıklı olarak enerji alanında işbirliği sağlanacağının sinyallerini vermiştir. Bu işbirliğinin nedenine konjonktürel açıdan bakılabilir. Burgas-Dedeağaç Rusya’nın kendi projesidir. Ancak Rusya kendine rakip olan Samsun-Ceyhan’a yeşil ışık yakarak destek vermeyi kabul etmiştir. 2010’da Medvedev’in Türkiye’ye gerçekleştirdiği ziyaretle Samsun –Ceyhan projesini hayata geçirme süreci imzalanan 16 protokol arasında yerini almıştır. Yapılan son açıklamalarda her ne kadar Transneft Başkanı Tokarev’in olumsuz yönde açıklamalarda bulunması akıllarda soru işareti bıraksa da bunun üzerine resmi bir açıklamanın gerçekleşmemesi, bu olay öncesi Putin’in ‘Türkiye’ye söz verdik, projeyi beraber gerçekleştireceğiz’ şeklinde açıklamada bulunması, Türkiye’nin projenin meyvelerini toplayacağını göstermiştir. Rusya’nın kendi projesi yerine Türkiye’nin Samsun-Ceyhan projesine destek vermesine neden olarak 2007 yılında değişen Bulgar hükümetinin projeleri( Burgas-Dedeağaç ve Güney Akım Boru Hattı) incelemesi, bu doğrultuya dönük bir karar verme düşüncesinde olması son olarak ise yeterli çevre ve ekonomi faktörüne sahip olmadığını bildirmesi Rusya’yı alternatif bir diğer araç olan Samsun-Ceyhan konusunda bu şekilde bir tavır içerisinde olmaya zorlamıştır.

Bugün Nabucco ve Güney Akım Doğalgaz Boru Hattı Projeleri de rekabet halinde ve Nabucco, Rusya’nın bölgedeki en önemli enerji gücü olma niyetini gerçekleştirmesine engel teşkil etmektedir. Türkiye, 2009’da Başbakan Erdoğan, Rusya Devlet Başkanı Medvedev, İtalyan Başbakanı Silvio Berlusconi’yle beraber imzalanan protokolle beraber rakip iki projelerden biri olan Güney Akım boru hattının Türkiye karasularından geçmesine izin vermiştir. Ayrıca bu proje kapsamında İtalya, Türkiye’ye Boğazlar üzerinden aşırı yüklenme olmasını önlemek için destek olacaktır. Gazprom ve ENI(İtalyan şirketi) ortaklığında gerçekleştirilecek olan Güney Akım’ın inşaatına başlamak için Kuzey Akım’ın inşaatının bitmesi beklenmektedir. 2010 yılında Putin, Kuzey ve Güney Akım’ı "Hattın diğer ucunda iki gemi daha boru hattı döşüyor. Herkesin takvime uyması gerekiyor. İlk boru hattından 2011'de ikinci hattan da 2012'de doğalgazın Avrupa'ya ulaşması gerekiyor."(8) sözleriyle projeye desteğini belirtmiştir.

Aslında Türkiye’nin böyle bir karar vermesine temel etken olarak Nabucco Projesi için gerekli gazın bulunmamasını ya da bir diğer ifadeyle gazın nereden sağlanacağının belirsiz olmasıyla gösterebilir. Türkiye Orta Asya ülkelerinin desteğini sağlamak isterken Rusya ‘arka bahçesi’ olarak nitelendirdiği bu alan üzerindeki politik ve ekonomik baskısını hissettirerek gelecekte önem arz edecek olan bölgedeki doğalgaz alanlarından sadece kendisi faydalanmak istemektedir. Bir diğer ifadeyle, Orta Asya’da tekelci durumunu korumak istemektedir. Bu yüzden kendisine alternatif oluşturacak ya da oluşturabilecek herhangi bir projenin gerçekleşmesini engellemek istemektedir. Nitekim Rusya doğalgazı direkt olarak Avrupa ülkelerine aktarımı sağlayarak transit ülkeleri de aracı olarak kullanmak istememektedir. Türkiye’nin Nabucco gibi Avrupa ülkeleri için değerli olan bir projede yer alması Türkiye’ye AB ile devam eden müzakere sürecine iyi bir aracı olamayacaktır.

Ülkeler arasındaki ticaret hacmine baktığımız zaman, 1990’larda bavul ticaretiyle başlayan ticari ilişkiler zaman içerisinde ‘çok boyutluluk’ kazanarak geniş alanlara yayılmıştır. Türkiye, Rusya’ya 2008 yılındaki kriz öncesinde 330 milyar dolar olan ticaret hacmi kriz sonrasında % 80 oranında ticaret hacminin korunarak 266 milyon dolarlık hacim geliştirmiştir. 2009 yılında 40 milyar dolara ulaşan ticaret hacmiyle Rusya Türkiye’nin en büyük ticari ortağı haline gelmiştir. (9) 2010 yılı sonundaki hedef ise 1 milyar dolar seviyesine ulaşmaktır. 2008 yılı itibariyle Türk iş çevreleri gıda ve içecek, şişe, cam, beyaz ve kahverengi eşya ile diğer sektörlerdeki yatırımların tutarı 6 milyar dolara ulaşmıştır. Türkiye, 2008’de Rusya’nın en önemli ticari ortağı haline gelmiştir. 2010’da Türkiye –Rusya ilişkileri tarihinin en başarılı dönemini yaşamaya başlamıştır.

101

Tarihi geçmişe baktığımızda aynı bölgede yaşamanın da etkisiyle Rusya ile gelişen ve artan ticari ilişkilerin yanında kültürel bağlarımızın da güçlendiği göze çarpmaktadır. 2007 Türkiye’de Rus yılı olarak kabul edilirken Rusya 2008’i Türkiye yılı olarak kabul etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu, iki ülke arasındaki karşılıklı güvenin ve dayanışmanın pekiştirilmesini ve iki ülke halklarının birbirlerini ve kültürlerini daha iyi tanımalarını teminen sosyal, kültürel, eğitim, bilim ve teknoloji, basın-yayın, spor ve gençlik alanlarındaki mevcut işbirliğinin daha çok geliştirilmesi amacındadırlar.(10)

Tarihi dostluğun 90. yıl kutlamasında ise ‘Türkiye-Rusya Dostluk ve Kardeşlik’ gecesi düzenlenerek taraflar arasında kültürel etkileşime önem verildiği görülmüştür. Son dönemde birbirini tanıma yolunda önemli aşamalar kaydetmiş olan iki ülke Rusya’da Türk dilini öğretme amacının olacağı merkezlerin önümüzdeki yıllarda açılmasıyla beraber taraflar arasındaki kültürel bağı güçlendirecektir. Buna ek olarak, Türkiye’deki Rus, Rusya’daki Türk nüfusunun artmasından dolayı ortaya çıkan ihtiyaçtan ötürü tarafların Milli Eğitim Bakanlıklarının aracılığıyla Türk-Rus öğrencilerinin öğrenimine destek olma amacı vardır.

Bir dönem ortak coğrafya, kültür gibi özelliklere sahip olduğumuz Rusya ile farklı uçlarda yer alırken günümüzde bu değerlerin pekişmesine turizm de aracı olmaktadır. Nitekim Rusya’dan gelen yoğun bir Rus turist kitlesine sahibiz. Kültür, doğa güzellikleri, kış turizmi, yayla, termal gibi araçlar Rus halkının Türkiye’ye olan ilgisini arttırmaktadır. Rusların Türkiye’yi ziyaret etme oranlarına bakıldığında, 2007’de 2.5 milyon, 2008’de 2 milyon 768 bin, 2009’da 3 milyonu aşan rakamlarla Türkiye’yi ziyaret eden turist sayısına ulaşarak Türkiye her geçen yıl daha fazla sayıda Rus turistine ev sahipliği yapmaktadır. Rusya, 2009’da Türkiye’yi ziyaret eden turist sayısı oranıyla Almanya’dan sonra 2.sırada yer almıştır. 2010’da ise küresel krizden etkilenen Rusya buna rağmen Türkiye’ye gelen turist sayısında artış göstermiştir. Haziran ayı verilerine göre 578.527 Rus Türkiye’yi ziyaret etmiştir.

Rusya-Türkiye ilişkilerinin güvenlik boyutu da önem kazanmaya devam etmektedir. Güvenlik konusunda askeri alanda 90’larda başlayan ilişkilerin son olarak aldığı yol olan 2008 yılında taraflar arasında Rusya şirketlerinden ‘Rosoboroneksport’un kazandığı ihale ile Türkiye’ye tanksavar, füze gibi askeri alanda kullanılan araçların satımı askeri alanda yapılan yeniliklerin habercisidir. ‘Kornet’ füze kompleksi, füzeyi lazer ışığı vasıtasıyla yöneltmek olanağı vermekte, düşmanın ateş noktalarını ve araçlarını vurmada kompleksin etkililiğini önemli derecede arttırmaktadır.(11) Rusya böylece NATO üyesi bir ülke ile ilk kez askeri alanda işbirliği yapmıştır. Ayrıca ABD-Rusya silah satışı rekabeti ortaya çıkmıştır. 2008 yılında Vladimir Visotski’nin Türkiye’ye yaptığı ziyaretle taraflar arasındaki askeri ilişkilerin arttırılması gerektiği üzerinde durulmuştur. Yapılan görüşmeler sırasında taraflar Rus ve Türk denizcilerinin eylemlerinin koordine edilmesi ve Karadeniz’deki ortak faaliyetlerinin biçim ve yönlerinin arttırılması, bölgedeki kolektif güvenlik sisteminin geliştirilmesi konusunda mutabakata varmışlardır.(12) Ancak bu alandaki ilişkiler diğerleri ile kıyaslandığında daha ağır ilerlemektedir. Rusya’nın ürettiği milyar dolarlık değere sahip olan S-300 ve S-400 füze savunma sistemler Türkiye açısından çekiciliğini korumaktadır.

Günümüzde dünyanın her yerinde bulundukları bölgede etkin güce sahip ülkelerin daha pasif ya da bölgede etkinliğini sağlamasına engel unsurlara sahip durumdaki ülkeler üzerinde ağırlığı vardır. Rusya’da ve Türkiye’de Avrasya bölgesinde etkin güce ulaşma yolunda adımlar atan ve bölge içindeki komşularından daha üstün niteliklere sahip olan iki önemli güçtür. İki ülkenin de bu vesileyle nüfuz ettikleri alanlar mutlaka vardır. Türkiye’nin Azerbaycan, Rusya’nın da Ermenistan üzerindeki nüfuzu buna örnek gösterilebilir. Azerbaycan ve Ermenistan arasında meydana gelen ya da gelebilecek mevzular da aynı şekilde Rusya ve Türkiye’nin de ilgi alanını oluşturmaktadır. İşte Dağlık-Karabağ sorunu da bunlardan bir tanesidir. 1980’lerde ortaya çıkan Ermenistan-Azerbaycan arasındaki Dağlık-Karabağ sorunu Avrasya bölgesinde ciddi katliamlara, ölümlere sebep olmasına rağmen taraflar 2008’de Güney Osetya Savaşı sonrası diplomatik olarak sorunu masaya yatırsalar da kesin bir çözüme ulaşamamışlardır. Rusya’nın Kafkaslarda izlediği politika ve Ermenilere olan ilgisi Ermenilerin Dağlık-Karabağ konusundaki tezini güçlendirmektedir.

102

Azerbaycan ise Türkiye ile tarihi, kültürel olarak yakın bir geçmişe sahip olmakla beraber Türkiye ile aynı kökten, ırktan olduğu için kardeş ülke vasfındadır. Türkiye Azerbaycan’la olan ilişkilerini bozmak istememektedir. Bu özellikler Rusya’nın Türkiye ile ilişkilerinin ‘stratejik ortaklık’ seviyesine geldiği bugün Azerbaycan’ın bu sorun hakkında rahatlamasına aracı olmuştur. Çünkü Ermeni diasporasına sahip bir Rusya ilişkilerinde en üst seviyeye ulaştığı Türkiye ile bölgede işbirliği içerisinde olma eğiliminde olacak ve Azerbaycan’la kardeş ülke olan Türkiye ile uzlaşma gereği duyacaktır. Yani Türkiye-Rusya ilişkilerinin Yukarı Karabağ sorununun çözümüne olumlu bir katkısı olmaktadır. Azerbaycan burada denge politikasına başvurmuştur. Peki Rusya’nın bu konu hakkında ılımlı bir tavır içerisinde olmasına tek etken Türkiye ile olan ilişkileri midir? Hayır. Rusya’yı bu yönde davranmaya iten Türkiye ile olan ilişkilerinin yanı sıra Bakü petrolleridir de. Öte yandan Moskova Ermeni Sorunu hakkında Türkiye’ye karşı AB ülkelerine göre daha ‘ılımlı’ bir yol izlemektedir. Tarafların ortak ilgi alanını oluşturan noktalardan biri olarak Kıbrıs Sorunu’nu da göstermek mümkündür. Ortak din çoğunlukla ülkeleri bir arada tutan bir etkenlerdendir. Slav toplumlardaki durumu da bu şekilde ele almak mümkündür. Rusya ve Kıbrıs Rum Kesimi de bu kategoriye dahil edilebilir. Güney Kıbrıs ile iyi ilişkiler içerisinde olan Rusya Kıbrıs Sorunu konusunda Rum kesimine daha yakın bir tavır içerisinde bulunmaktadır. 2008 yılında Hristofyas ve Medvedev arasında imzalanan ‘Siyasi Manifesto’ ile taraflar arasındaki ilişkilerin temelinin bu sayede belirlendiğini söylemek mümkündür. Annan Planı’nın başarısızlıkla sonuçlanması, Rusya son zamanlara kadar batıyı, 40 yıldır bağımsız olan KKTC’yi tanımayarak çifte standart uygulamakla suçlaması, Moskova’nın Kıbrıs meselesindeki yeni tutumunun temelini oluşturmaktadır. Rusya 2004 yılında KKTC ile doğrudan teması başlatmıştır. Rusya Dışişleri Bakanı Lavrov’un dönemin KKTC Başbakanı Mehmet Ali Talat’la görüşmesi Moskova’nın Ankara’ya somut desteği olarak yorumlanmıştır. Türkiye’deki Avrasyacıların katkılarıyla yürütülen birkaç heyetler arası görüşme de mevcuttur. Ankara Kıbrıs konusunda Moskova’dan daha fazla adım beklemektedir.

Bunların dışında bir de ülkelerin kendi içinde meydana gelen ancak dış güçlerin etkisiyle ya da desteğiyle bir diğer ülkenin sırtına kambur oluşturabilecek bir sorun da vardır ki o da terördür. Rusya bu konuda Çeçenler’den ızdırap çekerken Türkiye Cumhuriyeti özellikle geçen yaz dönemi içerisinde geçirdiği sıcak PKK günlerinin hala etkisindedir. Bu durumu iki tarafa uyarlayarak değerlendirmeye gelince, 1990’larda RF’nin SSCB’nin varisi olarak ortaya çıkmasının ardından Türkiye ile olan ilişkilerinde olumsuz pek çok şey yaşanmıştır. Bunlardan birini de Türkiye’nin terör örgütü olarak nitelendirdiği PKK’nın Rusya’da destek bulması dahası Rusya’nın PKK’ya silah temin etmesi de söz konusuydu. Öte yandan 1997 yılında PKK lideri Abdullah Öcalan’ın Türkiye’den Rusya’ya kaçması polemik yaratsa da Rusya’nın Öcalan’ı ülke dışına çıkarması oluşabilecek kötü şeyleri önlemiştir. Bunun yanı sıra, taraflar terörle mücadele konusunda işbirliği içerisinde olsa da Rusya hala PKK’yı kendi ülkesinde bir saldırı gerçekleştirmediği gerekçesiyle bir terör örgütü olarak algılamamakta Türkiye’de orduyla savaşan bu grupların gerilla olduğu konusunda ısrar etmektedir. Üstelik Rusya’da ondan fazla STK çerçevesinde örgütlenen çok sayıda Kürt yaşamaktadır. Bunların PKK ile ilişkilerinin olması Kremlin’in Kürt halkıyla ilişkilerini bozmak istememesi söz konusudur. Burada Rusya’da Kürt diasporasının etkisi göze çarpmaktadır. Ancak bu sorun günümüzde Türkye açısından değerlendirildiğinde ilişkilere gölge düşürecek düzeyde değildir. Rusya’nın da terörle ilgili zaafının olduğu bir konu vardır ki o da Çeçen Sorunu’dur. Çeçenistan’ın bağımsızlık için mücadele başlatması, diğer cumhuriyetlerin daha fazla özgürlük ve hak istemesi, 1998 yılında büyük bir ekonomik krizin ortaya çıkması, iç ve dış borçların her geçen gün artması, daha yeni kurulmuş ve toparlanma aşamasında olan Rusya gibi bir devleti bir kez daha parçalanma tehlikesiyle karşı karşıya bıraktığı için Rusya bu konuda taviz vermeyecek konumunu korumayı bilmiştir. Türkiye’de etkin şekilde görülebilecek Kafkasya diasporası Çeçen faaliyetlerini gözle görülebilecek şekilde desteklemiştir. Bu da tarafların ilişkilerin seyrine göre ellerinde bulundurduğu kozlar arasında yerini almakla beraber artan ticari işbirliği ilişkilerinin akışında dengeleyici bir unsur olmuştur. Ayrıca Rusya ve Türkiye terör konusunda uzlaşarak ortak hareket etme kararı almışlardır. Günümüzde bu konuyla ilgili taraflar arasında sorun teşkil edebilecek istisna olarak Rusya’nın hala PKK’yı bir terör örgütü olarak değerlendirmemesi gösterilebilir.

103

Avrasya bölgesinde barışın, istikrar düzeninin oturması için çabaların sürdürülmesi gerekmektedir. Bölgede iki etkin ve ortak güç olma yolunda adımlar atmakta uğraş veren Rusya ve Türkiye’nin bunu temin etmek, ilişkilerindeki pürüzleri ortadan kaldırmak amacıyla sık aralıklarla birbirlerini ziyaret etmeleri gerekmektedir. 11-13 Mayıs 2010 tarihleri arasında Yüksek Düzeyli İşbirliği Konseyi’nin ilk toplantısı yapıldığı sırada RF Devlet Başkanı Medvedev’in Türkiye ziyareti sonrası ortaklığın geldiği aşama ‘stratejik ortaklık’ seviyesinde değerlendirilebilir. Rusya’nın Kıbrıs ve PKK konusunda dile getirdiği vaatleri yerine getirme sürecini geniş zamana yayması, Rusya ve Türkiye’nin Avrasya bölgesinde iki önemli güç olmalarının yanı sıra aynı zamanda rakip iki ülke olması ilişkilerin bir diğer boyutunu oluşturmaktadır. Stratejik ortaklık seviyesindeki ilişkilerin gelişmesine engel olacak bu tür sorunlarla karşılaşıldığında gerilimler yaşansa da ilişkilerin bugünkü konumunun önümüzdeki süreçte çok ciddi bir konu patlak vermediği sürece korunması söz konusudur. Güncel konular, iki tarafın da özellikle ekonomik olmak üzere politik ve güvenlik alanında aralarındaki ilişkiyi geliştirmek niyetinde olduklarını göstermektedir. Bölgede etkin güç olmaları aralarında yaşanan önemli bir sorunun bütün bölgeyi etkilemesine neden olabilir. Bu yüzden iki taraf attıkları adımların onları nereye götüreceğini çok iyi analiz etmelidir. ‘Stratejik ortaklık’ seviyesine gelen işbirliği düzeyi oluşabilecek bir tehdit unsurunun Avrasya’yı etkileyeceği durumu ile aynı eşdeğerde olabilecek tehdidin aksine pozitif bir sonuca ulaşmayı yeğlemektedir. Devam eden üst düzey diyaloglar, imzalanan çok yönlü protokoller, Avrasya ülkelerine örnek teşkil edecek seviyede olmalıdır. Ancak Rusya’nın ekonomik olarak elinde bulundurduğu alternatifleri çıkar doğrultusunda siyasi eğilime dönük hale getirmemesi sayesinde aradaki bağ kuvvetlenebilir. Rusya’nın bu konuda ılımlı davranması gerekmektedir. Ekonomik ilişkilerin tam anlamıyla ‘en üst seviyede’ olabilmesi için öncelikle bu konudaki problemlerin çözümü için ortak hareket etmek ve siyasetin derin etkisine perde aralamak gerekmektedir. Yoksa tarafların siyasi çıkarları devreye girince geçmişte yaşandığı kadar olmasa da çatışmalar ortaya çıkacaktır. Türkiye ilişkilerin bugünkü konuma gelmesinde büyük emeğe sahiptir. Türkiye Rusya’yı bölgede ekonomik, siyasi girişimler açısından olması zorunlu bir ortak olarak görmektedir. Rusya’nın da geçmişte Türkiye’ye karşı olan şüpheci tavırları son bulmuştur. İki taraf olumsuz hatıraları silerek yola devam etmektedir. Artık Rusya da bölgedeki sorunlara karşı Türkiye’ninkine benzer bir tutum içerisinde olmaya doğru attığı adımların devamını getirmekte tereddüt etmemelidir. Taraflar aralarındaki işbirliğini uluslararası platformda birbirlerine destek olabilecekleri konularda da gösterme meyilinden kopmamalıdır. İlişkilere zarar verebilecek herhangi bir konjonktürden uzak durmalıdır. Böylece önümüzdeki süreçlerde çok daha sağlam bir işbirliği düzeyiyle bölgede daha güçlü bir Türkiye, daha güçlü bir Rusya’yı görmek kaçınılmaz olacaktır.

Kaynaklar

1) Derindüşünce.org, 16 Eylül 2010

2) BİLGESAM, ‘Türkiye-Rusya İlişkilerinde Üçüncü Dönem’ , 15 Eylül 2010

3) Odatv.com, ‘Medvedev Neden Türkiye’ye Geliyor’ , 18 Eylül 2010

4) Tüm Gazeteler, ‘Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün Moskova Ziyareti ve Düşündürdükleri’ , 21 Eylül 2010

5) Nationalturk.com, ‘Rusya-Türkiye Vizeler Kaldırıldı’ , 25 Eylül 2010

6) Nethaber.com ‘Türkiye’ye Vize Uygulamayan Ülkeler’ , 18 Eylül 2010

7) Alternatürk.org, ‘Türkiye Enerji Raporu’ , 19 Eylül 2010

8) Sentezhaber.com, ‘Putin’den Kuzey Ve Güney Akımı’na Tam Destek’ , 21 Eylül 2010

104

9) ORSAM, ‘Türkiye- Rusya ilişkileri’ , 25 Eylül 2010

10) Dışişleri Bakanlığı Resmi Web Sitesi, ‘Türkiye-Rusya Arasındaki İlişkilerin Yeni Bir Aşamaya Doğru İlerlemesi Ve Dostluğun Çok Boyutluluğa Ulaşması’ , 16 Eylül 2010

11) ORSAM, ‘Komşuluktan Stratejik İşbirliğine: Türkiye-Rusya İlişkileri’ , 28 Eylül 2010

12) İlyas Kamalov, ‘Kapatmanın Gölgesinde Türk-Rus Yakınlaşması’, Yeni Şafak, 30 Eylül 2010.

6. BÖLÜM

TÜRKİYE'NİN PETROL MACERASI

Türkiye'nin petrol macerası esasen 9 Kasım 1992'de Hazar Deniz'inde yer alan Azeri, Çırak, Güneşli sahalarında petrol arama, üretim ve paylaşımı ile ilgili olarak Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi SOCAR, BOTAŞ, Amoco, Pennzoil ve BP katılımları ile Bakü'de " Ana İhraç Boru Hattı Çalışma Grubu Konsorsiyumu " oluşturulmasıyla resmen başladı. 9 Mart 1993'de Türkiye ile Azerbaycan arasında hattın inşaatının başlamasına ilişkin " Hükümetler arası Anlaşma " imzalandı. 26-27 Mayıs 1993'de SOCAR, BOTAŞ, Amoco, Pennzoil, Unocal ve BP arasında İstanbul'da ' COC KHazar " konsorsiyumu oluşturuldu. 21 Eylül-2 Ekim 1993 tarihlerinde Ana İhraç Boru Hattı Konsorsiyumu tarafından Londra'da " Tecnical Evaluation of the Export Pipeline Route Option for the Purpose of Final Route Selection " isimli belge hazırlandı ve SOCAR'a teslim edildi. Aliyev’in iktidara gelişinden sonra petrol pazarlıkları silbaştan yeniden yapılmıştı.

20 Eylül 1994'de Mega Proje'nin imzalanmasından sonra 18 Ocak 1995'de Kazak ham petrolünün Azeri petrolleri ile birleşerek Akdenize ulaştırılmasına yönelik olarak kullanılması planlanan güzergaha ilişkin protokol Çiller ve Kazak lider Nazarbayev'in şahitliğinde Türk Enerji Bakanı Veysel Atasoy ile Kazak Petrol Bakanı Nurlan Balgilbayev tarafından imzalanmıştı. 31 Ocak 1995'de Başbakan Tansu Çiller, ABD'de gelecek 5 milyar dolar kredinin bu proje için harcanacağını söylüyordu. ABD Ankara Büyükelçisi Marc Grossman, " ABD Bakü-Ceyhan'ı destekliyor" demecini Hürriyet gazetesi " Petrol Hattı Zaferi " diye lanse ediyordu. Dışişleri Bakanlığı koltuğuna henüz alışamamış Murat Karayalçın, Türkiye'nin yeni bir OPEC üyesi olacağını açıklamak gafletinde bulunuyordu. 7 Şubat 1995'de ise konsorsiyuma yeni şirketlerin katılması ve SOCAR hisselerinden yüzde 5'lik payın TPAO hisselerine ilave edilmesi oy birliği ile kabul edilmişti.

Başbakanlık Başdanışmanı ve Boru Hatları Koordinatörü Emre Gönensay, erken petrolün nakline ilişkin hazırlanan Türk projesini konsorsiyumla görüşerek tarife indirme aşamasında oldukları müjdesini veriyordu! Gönensay, ABD gezisi sırasında projeye Ruslarında katılımını önerdiklerini, bu durumun Amerikalıları rahatlattığını söylüyordu. Çiller, Dışişleri, Enerji Bakanlığı ve BOTAŞ'ı by-pass ederek boru hatları diplomasisini Gönensay ile yürütüyordu. Ermeni kökenli Gönensay'ın diğer önemli özelliği Bilderberg teşkilatının Ortadoğu sorumlusu olmasıydı. Türkiye'nin Bakü-Ceyhan macerasının önemli bir kilometre taşını oluşturan Roger Tamraz olayını ve Gönensay ile ilişkisini çözmek için bu detay bilgileri kavramak gerekiyordu. Tabi Özer Çiller'in her işten aldığı komisyon nedeniyle adının 'bay yüzde 10'a çıktığını bilmeden Tamraz'ın neden ' ikinci bay yüzde 5 ' diye nitelediğimi anlamanız mümkün değildi. Tamraz'ı bilmeden öncede geçitiğimiz bölümde dile getirdiğimiz "ilk bay yüzde beş " lakaplı Ermeni vatandaşımız Gülbekyan olayını hatırlamanızda fayda var.

13-17 Mart 1995 darbesinden önceki petrol diplomasisinde ki durum bundan ibaretti. Petrolde hesapları başa döndüren darbe olayında Türkiye'nin adının geçmesi Bakü'de moralleri bozmuş,Türkiye'ye olan güveni sarsmıştı. Darbeden henüz 15 gün geçmişti. Azerbaycan'da ilk imzalanan Mega Proje'deki payından Azeri SOCAR şirketinin payını satacağını iletmesi petrol şirketlerinin iştahını kabartmıştı. ABD'nin

105

Bakü Büyükelçisi Richar Kozlarich Aliyev'le 1 Nisan'da biraraya gelerek ABD'li Exxon şirketine pay verilmesini istiyordu. Nitekim 3 Nisan'da Exxon'un Bakü temsilcisi Aliyev'e bu isteklerini resmi olarak iletiyordu. Aynı gün Aliyev'in petrol girişiminde bulunan bir konuğu daha vardı. TPAO'nın Başkan Yardımcısı Mustafa Murathan ve beraberindeki heyetde Aliyev'den petrol payı istiyordu.Cumhurbaşkanı Demirel ve Başbakan Tansu Çiller Aliyev'i ayrı ayrı telefonla arayarak TPAO'ya SOCAR'ın payındann yüzde 5 satılmasını rica etmişler, 7 Şubat'da gerekli kararda alınmıştı. Aliyev'e yönelik düzenlenen komployu önceden haber veren Demirel'in Aliyev nezdinde reytingi yüksekti. Darbe girişimindeki payı o sırada henüz su yüzüne çıkmamış Çiller'de Türk dünyasının tek kadın lideri olarak sükse yapmıştı.Türkiye, payını artırarak iktisadi kazanç elde etmek peşinde değildi. Amaç, gelecekte Hazar petrolünün Türkiye'ye akıtılması için konsorsiyumda etkin bir konuma gelmekti, bu da en çok Azerbaycan'ın yararına olacaktı. Demirel ve Çiller'in telefonlarının ardından soluğu Bakü'de alan Enerji Bakanı Veysel Atasoy Aliyev'le konuyu masaya yatırmıştı.Atasoy, Ankara dönüşü yaptığı açıklama 'da bu noktaya değinmiş, payın yüzde 5 artırılması halinde bile 30 yılda Türkiye'ye düşecek petrol hacminin 30-35 milyon tonu geçmiyeceğine işaret etmişti. Yıllık petrol tüketimi 20-22 milyon ton olan Türkiye için bu rakam komikti.

4 Nisan 1995'de TPOA Başkan yardımcısı Mustafa Murat'la görüşen Aliyev, pay artımının gerçekleşeceği müjdesini verdi ve 12 nisanda ilgili kararnameyi imzaladı . Aliyev şu gerçeği vurguladı : '' Kardeş Türkiye'nin payını iktisadi değil, siyasi çıkarları açısından artırdık. " Aynı tarihte SOCAR'ın yüzde 5'lik payını ABD'nin Exxon şirketinin satın alması da gerçekleşti. Azerbaycan Mega Proje'de yüzde 10 pay vermekle büyük bir şey yitirmiyordu. Çünkü projede hiç bir hisseye sahip olmasada Uluslararası Konsorsiyum ( AIOC ) üretilen petrolün yüzde 50'sini SOCAR'a vermeyi tahahhüt etmişti.

İKİNCİ BAY YÜZDE BEŞ TAMRAZ’IN ÖYKÜSÜ

Azerbaycan'da yapılan 1995 darbesine adı karışan ve Çiller ailesine yakınlığı ile bilinen Ermeni iş adamı Roger Tamraz, Supsa kararı öncesinde Ankara'nın kafasını karıştıran diğer önemli etkendi. Petrolde Ermenistan güzergahını Çiller ailesinin aklına sokan Tamraz, Özer Çiller'e Moskova ile iyi geçinmelerini de istemişti. Lübnan'ın en zengin Ermeni ailesi olan Tamrazlar Ortadoğu'nun silah ve uyuşturucu ticaretinide ellerinde tutuyorlardı. Zaten Roger Tamraz'ın Azerbaycan darbesinde OMON timi ve Cevadov kardeşlerin tarafını tutması boşuna değildi. Bölgede uyuşturucu ve silah ticaretini kontrolüne alan Cevadovlar Tamraz ile iş ortaklığı içindeydi. Tamraz bir Ermeni olarak Ermeni çıkarlarını da koruyordu. Nitekim Amerikalı gazeteci James Risen, 27 Eylül 1997 tarihli Los Angales Times'ta Tamraz'ın Özer Çiller'e rüşvet verdiğini CIA'nın tesbit ettiğini ve Beyaz Saray'a rapor ettiğini yazıyordu. Hazar'daki büyük petrol oyununa Ermeniler kendi aktörlerini sokmuşlardı. Bu aktör Türk petrol politikasını derinden etkileyecek bir yanlışa Çiller'i sürüklemişti.Tamraz sadece Çiller'e değil ABD Başkanı Bill Clinton'da 125 milyon dolar rüşvet teklif ettiğini The Washington Post, ancak herşey olup bittikten sonra 12 Nisan 2000'de yazacaktı.

Tamraz dört defa Clinton'la görüşme yapmıştı. Hatta demokratların yardımlarıyla Bakü-Ceyhan'ın 300 bin dolarlık kısmını yapmaya başlamıştı. Projenin gerçekleşmesi için 400 bin dolar, kalan kısmı için ise 600 bin dolar verileceği kendisine söylenmişti. Ancak projenin gerçekleşmesi önünde ilginç sorunlar bulunduğu Tamraz yaşayarak öğrenecekti. Roger Tamraz, asrın başında Irak petrollerinin İngilizlere kaptırılmasında rol oynayan adı ' Bay Yüzde Beş'e çıkmış Ermeni Osmanlı vatandaşı Gülbekyan'ın günümüzdeki kopyası olarak Ankara'nın karşısına çıktı. Eylül 1995'de Başbakan Tansu Çiller ile görüşen Tamraz'ın getirdiği Bakü-Ceyhan projesinde Tamraz'ın yüzde beş komisyon almak istediği daha sonradan itiraf etmesiyle ortaya çıkacaktı.

Birdenbire sahneye çıkan Roger Tamraz, Ankara'ya Ermenistan'dan geçen petrol boru hattı öneriyor, Karabağ sorunun da bu şekilde çözümleneceği garantisini veriyordu. Tamraz, Ermeni lobisinin, Erivan ve Karabağ yönetiminin kendisini desteklediğini öne sürüyordu. Harvard'dan sınıf arkadaşı olan iş adamı Erol User referansıyla Çiller'e ulaşan Tamraz, MHP lideri Alparslan Türkeş ile görüşerek, icazesini alıyordu. Boru hattının Karabağ sorununu da çözeceğini belirten Tamraz, Türkeş'i ikna etmişti. Tamraz'ın projesine göre

106

boru hattının yapımına Ceyhan'dan başlanacak hattın Türkiye bölümünün Zonguldak'ta bitirileceği açıklanacaktı.. Bunun üzerine Ermenistan hattın topraklarından geçmesine rıza gösterecekti. Tamraz 2 milyar dolarlık proje için 1.5 milyar dolar Çin Ulusal petrol Şirketi, 500 milyon dolarda Avusturya'dan finans bulduğunu söylüyor, Ankara'dan hiç para talep etmiyordu. ABD Başkanı Bill Clinton'un projeyi onayladığını, Azeri lider Haydar Aliyev'inde barış karşılığı ses çıkarmayacağını ileri süren Tamraz, Enerji Bakanı Veysel Atasoy ve BOTAŞ Başkanı Hayrettin Uzun ile görüşmesi sonrasında artık anlaşmayı çanta da keklik görüyordu. Çiller ailesini ikna etmiş, iddiaya göre paylarına düşen rüşveti vermişti. Kendisinin istediği güya sadece " imtiyaz " anlaşmasıydı.

Ancak bu arada devreye Tamraz'ı yakından tanıyan müthiş Türk lakaplı Amerikan vatandaşı Türk iş adamı Ali Rıza Bozkurt girdi. Bozkurt, Tamraz'ın silah ve uyuşturucu taciri bir sahtekar olduğunu Ankara'da üst düzey yetkililere bildirdi. Boru hattı görüşmelerina katılan MHP' kökenli Rıfat Müftüoğlu, projedeki çelişkiler üzerine çekincesini koymuştu. Ayrıca Enerji bürokratları Tamraz'ın projesininin mantığa uygun olmayan yanlarını bulmuşlardı. Tamraz, hatta petrol garantisini nereden bulacaktı? Yapılacak geçiş anlaşması, uluslararası bir anlaşmaydı, devletlerin onayını nasıl alacaktı? Ama Çiller, bu işin arkasında olduğunu söylüyor, uyarıyordu: " Yoksa çok kelleler gider " 25 Aralık 1995 seçimlerinden önce Veysel Atasoy bakanlıktan istifa edip ANAP'tan aday olunca ilk kellenin kim olduğu ortaya çıkacaktı. Hayrettin Uzun ise görevinden istifa etmiş, milletvekili olarak Meclis'e girmişti. İstifa eden diğer isim ise Emre Gönensay'dı. Gönensay, petrolün Supsa'dan Karadeniz'e naklini savunuyordu, bu nedenle Tamraz'la görüşleri çelişmişti. Gürcistan Devlet Başkanlığı sözcüsü Ramaz Sakvarelidze'nin yaptığı açıtlama, alınan kararda Washington'un görüşünün ağır bastığını koyuyordu. Buna göre ABD Dışişleri Bakanı Warren Christopher, Gürcü lider Şvardnadze'ye mektup göndererek Hazar petrolünün hem Rusya hemde Gürcistan yollarını tercih edilmesinin bölge ülkelerin refahına katkıda bulanacağını ifade ediyordu. ABD, Kafkasya ve Türkiye'den petrol boru hattı inşaat yapılmasını destekliyordu.

Tamraz'ın karşılaştığı diğer önemli engel Rus KGB'siydi. İşte bu kaos ortamında Uluslararası konsorsiyum, 9 Ekim 1995 tarihinde erken petrolün hem Rusya hem de Gürcistan üzerinden birlikte ihraç edilmesini ve her iki hatta yönelik çalışmaların eş zamanlı yürütülmesinin kararlaştırmıştı. Konsorsiyum'un ortakları ile Türkiye teklifleri üzerinde şartlar konusunda müzakereler sürerken hükümet değişmiş ve anayol hükümeti kurulmuştu. Anayol hükümeti kurulur kurulmaz, dönemin Başbakanı Mesut Yılmaz'ın yayınladığı bir genelge ile Başbakanlık Uluslararası boru hatları koordinasyon kurulu ortadan kaldırılmıştı. Böylece, uluslararası boru hatları konusundaki tüm çalışmalar tamamen ve yalnızca Enerji Bakanlığı'na devredilmişti. Uluslararası boruhatları konusunun, seçimlere yönelik proroganda kampanyasının ana konularından birini oluşturmuştu. Bu konuda yayınlanan genelgenin bir kısım bürokratın kasıtlı yanlış bilgi aktarımına bağlı olarak duygusal bir tepkiyi ifade ediyordu.

28 Aralık 1996'da Aliyev'e yönelik bir suikast girişimi ortaya çıkartıldı. İki Azeri asker iki roket almış, yapılan operasyonlan sonucu roketi alan ve satanlar yakalanmıştı. Azerbaycan bu olayı konuşurken, Roger Tamraz, Şubat 1996'da tekrar sahneye çıkarak Ankara'ya bir heyet gönderdi. Türkiye'nin bu görüşmedeki Enerji Bakanı merhum Şinasi Altınerdi. Heyette eski ABD Dışişleri Bakanı Warren Christtofer'un oğluda bulunuyordu. Heyetin üst düzey Amerikan yetkililerden oluşması üzerine teklifleri ciddiye alındı. Tamraz, bu defa kendi gelmemişti. Ama proje teklif eden yine onun şirketiydi. Boru hattını Ermenistan'dan geçiremeyen Tamraz, erken petrolde Bakü-Supsa kararı alınınca projesini biraz değiştirmiş hattı Gürcistan'dan geçirmeye karar vermişti! Ceyhan-Zonguldak-Supsa-Bakü hattı için yine finansı aynı yerlerden bulduğunu ifade eden Tamraz'ı Ankara bu sefer hiç ciddi bulmadı. ABD'nin Ankara büyükelçisine gelen heyetin Amerikan dış politikasının görüşünü temsil edip etmediği sorulduğunda gelen yanıt ilginçti: " heyetde eski bir dışişleri bakanı oğlunun olması ABD'yi temsil ettikleri anlamına gelmez."

Resmi Washington böyle söylüyordu ama Rus Lider Boris Yeltsin ile iki defa görüşen Tamraz Yeltsin'e ABD adına Bakü-Ceyhan projesine ses çıkarmaması için rüşvet veriyordu! ABD ile Rusya arasında mekik dokuyan Tamraz, birden karşısında Rus KGB'sini buldu. Rus derin devleti harakete geçmişti, Yeltsin'in ABD'den para aldığını tesbit eden yeni adıyla FSB teşkilatı Tamraz'a baskı yapmaya başlamıştı. Tamraz aldığı işi yürütmek için dönemin etkin Rusları kullandı. Yeltsin'in danışmanları ve bazı KGB

107

mensupları ile temaslarını sürdüren Tamraz'a bu ilişkilerin faturası 100 milyon dolardı. Tamraz gelişmeleri CIA'ya anında bildirmekteydi. Avrupa'nın lüks otellerinde Ruslarla görüşmelerini sürdürdü. İşin kolay olmadığını anlayınca ve Türkiye'den esen rüzgar Refahyol döneminde ters esmeye başlayınca Tamraz , yenilgiyi kabul ediyordu. Beyaz bayrağı çekiyordu. Clinton yönetimi ise işin peşini bırakmamaya azimliydi! Ali Rıza Bozkurt'un tekrar devreye girmesi Tamraz'ın Ankara ataklarını sonuçsuz bırakmıştı. Ancak dikkatleri çekmeye çalıştığımız itirafı Tamraz en sona saklamıştı. Tamraz, bir daha açmamak üzerine bu proje defterini kapattığını açıklarken, proje gerçekleşseydi kendisinin payının sadece (!) yüzde beş olacağını itiraf ediyordu. İkinci bay yüzde beşe Ankara, bu defa vize vermemişti. Birinci bay yüzde beş Ermeni Gülbekyan'ın kemikleri mezarında sızlıyordu (!) Doğrusu bu konuda KGB'nin katkısıda az değildi!

Bakü-Supsa ile Bakü-Ceyhan'ın gerçekleşmesi madem zora sokulmuştu; bari bu hattı finanse etmek yoluyla hattın ucunun daha sonra Ceyhan'a çevrilmesi sağlanabilirdi. Çiller, Bakü ziyareti sırasında AIOC yetkililerini finansman teklifini sunmuştu. Ancak hükümetler değişince politikalarda değişiyordu! Erken petrol için baştan beri Ankara'nın desteklediği Bakü- Supsa seçeneğine yönelik finansman teklifi, Mart 1996'da Enerji Bakanlığı Müsteşarı'nın konsorsiyumun şirketi AIOC'ye yolladığı bir mektupla geri çekilmişti. Böylece erken petrol konusunda Türkiye tüm insiyatifini yitirmişti. Ancak, uluslararası konsorsiyum gerek 9 Ekim 1995'te aldığı karar gereği ve gerekse ilende yalnızca Rus seçeneğini değil, diğer bir seçeneğin bulunması yararlı gördüğü için de, Bakü-Supsa hattından vazgeçmemişti.

Aynı boruhatları koordinasyon kurulu döneminde, Şubat 1996 da başlatılan ve dünya bankası kredisi ile gerçekleşecek olan Bakü- Ceyhan fizibilite çalışması, bu kurulun dağılmasının ardından yavaşlatılmıştı. Şubat 1996'dan Temmuz 1997'ye kadar geçen yaklaşık bir buçuk yıllık süre boşuna harcanmıştı. 28 Şubat 1997'de BOTAŞ ile Almanya kökenli PLE Engineering GmbH firması arasında " Bakü-Ceyhan Petrol Boru Hattı Fizibilite ve Çevresel Etki Değerlendirmesi Etüdü Sözleşmesi " imzalandı. Dünya Bankası kredisi ile başlatılan bu fizibilite çalışması Aralık 1997'de BOTAŞ'a teslim edildi. Oysa, bu çalışmanın tek değilse bile temel amacı, uluslararası planda kabul edilen saygın bir kuruluşun damgasını taşıyan bir etüdü kısa sürede gerçekleştirmekti. BOTAŞ eski genel müdürü Mete Göknel başta olmak üzere bir kısım üst düzey Enerji Bakanlığı bürokratınca bu çalışma savsaklanmıştı. Bu nedenle, uluslararası planda sağlam ve birinci sınıf bir çalışma ortaya çok geç çıkarılıyordu. İlgili ülke ve şirketler nezdinde yapılacak çalışmalar da yetersiz kalmıştı. ABD'de Aliyev ve Clinton 1997'de Bakü- Ceyhan'dan bahsederken Türkiye'nin elinde kendi fizibilite çalışmasının ve hattın olası hisse dağılımının olmaması açıktı ki, Tükiye'nin lehine bir ortam meydana gelmemesi için içte ve dışta çalışanlar vardı. Erken petrole yönelik Türkiye tekliflerinin, kurulun dağılmasının ardından yetkiyi devralan Enerji Bakanlığı Müsteşarınca geri çekilmiş olması, Bakü-Supsa'nın inşasını ortadan kaldırmamış, yalnızca Türkiye'nin insiyatifini yok etmişti. AIOC, Bakü-Supsa için 5.5 milyon ton/yıllık bir boruhattı ihalesine çıkmıştı. İhale sonuçlandırılmış, Supsa'daki yükleme temellerinin inşasına başlanmıştı. Yaklaşık 300 milyon dolarlık Bakü-Supsa erken petrol ihraç hattı inşaatı yatırımına, ileride 100 milyon dolar daha eklenerek bu kapasite arttırılabilecekti.

AIOC buna yönelik çalışma yapıyor bu hattın ana üretim boru hattı olmasını istiyordu. 11-17 Nisan 1998'de PLE'nin hazırladığı rapor, Azerbaycan ve Rusya'ya, 23-24 Nisan'da Amoco'ya tanıtıldı. 15 Mayıs 1998'de Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan arasında imzalanan Mutabakat Zaptı ile Alt Çalışma Grupları'nın oluşturulması kararlaştırıldı. 16 Haziran 1998'de Enerji Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı Metin Eral başkanlığındaki Alt Çalışma Grubu faaliyetine başlıyordu. 21-24 Haziran tarihlerinde PLE raporu bu defa Kazakistan'a tanıtılıyordu. 18 Temmuz'da Dünya Bankası'ndan onay alan rapor, 28 Ağustos'da Türk tarafının Azerbaycan tarafına Hükümetlerarası Anlaşma Taslağı'nı sunmasına da zemin hazırlıyordu.

BAKÜ- SUPSA YANLIŞI

12 Nisan 1995'de Tansu Çiller'in aniden bir günlük resmi ziyaret için Bakü'ye gelmesi herkesi şaşırtmıştı. Ne olmuştu? Bir olup bitti mi vardı ? Nitekim Aliyev ve Çiller'in aynı akşam Gülistan sarayında Azerbaycan- Türkiye petrol anlaşmasını imzalaması ziyaretin gizlilik sebebini ortaya çıkarmıştı. Çiller işi öylesine aceleye getirmişti ki, adet üzere yabancı konukların ilk önce ziyarett ettiği Şehitler Hıyabını sonra

108

ziyaret edilebilmişti. 19 Nisan'da SOCAR'ın yüzde 5 payını SOCAR'a vermesine ilişkin anlaşmanın imzalanması yapılan pazarlığı su yüzüne çıkarmıştı. SOCAR yüzde 5 payı TPAO'ya verirken yüzde 5 Exxon'un olmuştu. ABD'nin Enerji Bakanı William White sırf bu anlaşmanın törenine katılmak için Bakü'ye gelmişti. Petrol pazarlığıın önce diplomatlar yapıyor sonra şirketler imzalıyordu. Aliyev, yüzde 5 paya talip, Mobil, Chevron, Ramco ve İran devlet petrol şirketini ise geri çevirmişti. Bu arada Aliyev'in isteğiyle istenmeyen adam ilan edilen Türk büyükelçisi Altan Karamanoğlu 23 Nisan'da Aliyev'e son veda ziyaretini yapıyordu. 2 Mayıs'ta yeni Türk Büyükeçi Ömür Orhun güven mektubunu Aliyev'e sunuyordu. Aliyev, Karamanoğlu'ndan aldığı ders üzere bu büyükelçiye çok soğuk davranacak, sanki böyle bir elçi Bakü'de yok gibi tavır koyacaktı. Bu tepkisini bir yıl sürdürecek Aliyev, Türk diplomatlarını aynı zamanda yakın takibe aldıracaktı. Ömür Orhun ise Aliyev'in bu tavrına karşılık sanki bu ülkede hiç faaliyet göstermiyormuş gibi davranacak büyükelçiliğin duvarlarını hem Türk hemde Azeri vatandaşlarına kapatacaktı. Bu bir fetret dönemiydi. Petrol fiyaskosunun ardından ilişkiler gerilmişti. 3 Mayıs'ta Bakü'ye gelen Dışişleri Bakanı Erdal İnönü bu nedenle çok soğuk bir havada karşılanmıştı. İnönü'nün Ermenistan üzerinden H-50 koridorunu kullanıma açarak Bakü'ye gelmesi ayrı bir tepki oluşturmuştu. Ermeni işgali sürüyor iken bu jestin ne anlama geldiğini bir tek İnönü biliyordu!

Bakü-Ceyhan boru hattı, yılda 20 milyon ton Kazak, 25 milyon ton Azeri petrolünü, Hazar'dan Ceyhan'a taşımayı hedefleyen bir projeydi. Bu projenin uluslararası kamuoyuna ve ilgili devletlerle şirketlerin ilgisine sunulması için hazırlanan 'white paper' (The facts and the needs), TPAO-BOTAŞ'ın çalışmalarının ardından, Enerji ve Dışişleri Bakanlığı ve son olarak Başbakanlığın onayı ile son biçimini almış, 1995 yılı başlarında ABD'de Türk-Amerikan Derneklerinin yıllık toplantısında dönemin Enerji Bakanı tarafından açıklanmış ve bu tarhten sonra uluslararası her ortamda savunulmuştu. Resmi söylem böyleydi; 1992'de başlayan fiyasko sürecinden hiç bahsetmemeyi yeğlemişlerdi. Bir yandan ana ihraç boru hattı için Bakü-Ceyhan savunulurken, Azerbaycan'daki mega proje kapsamında, projenin ilk aşamalarında ve mevcut Çırağlı Platformu'ndan elde edilebilecek 'erken petrol'ün taşınması da gündeme geldi. Bu kapsamda taşınacak petrol, Bakü- Ceyhan'ın taşımayı hedeflediği petrole kıyasla çok daha küçük ölçekte olduğundan, bir ana hat yerine mevcut ihraç sistemerinin optimum olarak kullanıldığı, bölgesel ya da küçük ölçekli yatırım gerektiren çözümler öne çıkmıştı. Bunlar, alt veya İran üzerinden ihraç seçenekleri ile, Bakü'de rafinaj ve ürün pazarlaması ana seçenekleri olarak gündeme geldi.

Türkiye, Bakü-Ceyhan'ın yanısıra erken petrol için de bir tavır belirlemenin gereği üzerinde durarak, Ocak 1995'te Dışişleri Bakanlığı'nda bir toplantı yapmış, toplantıda ise erken petrolün Rusya veya İran üzerinden ekonomik ve güvenlik açılarından avantaj kazanacağı görüşü öne çıkmıştı. Bu nedenle toplantıya katılan heyet, Bakü-Ceyhan'ın gerçekleşmesine yardımcı olacağı tesbiti ile, erken petrolün Rusya ve İran seçenkeleri yerine Gürcistan yolundan ihracını desteklemeyi kararlaştırmıştı. Basında erken petrolün bir yanıltmaca olduğu, Bakü-Supsa'nın desteklenmesinin stratejik bir hata olduğu iddiaları ayyuka çıkmıştı. Bunlar tamamen politik ve kasıtlı görüşler değildi.Çiller dolduruşa geldiğinin farkında değildi. Söz konusu toplantıda erken petrolün Gürcistan üzerinden taşınmasının ana ihraç hattına sıra geldiğinde Bakü-Ceyhan'a pozitif yönde katkı sağlayacağını en hararetli biçimde savunanlar, daha sonra kendi politik çıkarları doğrultusunda bu seçimi eleştirerek ibretle izlediğimiz bir tavır sergilemişlerdi. Gönensay, Supsa kararının desteklenmesinde önemli rol oynuyordu. Çiller'in aklı çelinmişti .Bu noktaya nasıl gelinmişti? Durumun Başbakan Tansu Çiller'e iletilmesi sonucu 28 Şubat 1995'te Gürcü Hükümeti ile erken petrolün Gürcistan üzerinden taşınması amacı ile bir işbirliği ve ortak çalışma protokolü imzalandı. Öte yandan erken petrolün Gürcistan üzerinden ihracının diğer seçeneklere göre daha cazip olmasını sağlamak amacı ile Türk ve Gürcü taraflarının ortak bir çalışma programını gerçekleştirmeleri karara bağlanmıştı. Bu kapsamda ilk ortak çalışma ise 9 Mart 1995'te Tiflis'te gerçekleşti. Şubat-Haziran 1995 döneminde, Hazar Petrolünün uluslararası plandaki yaşamsal önemi nedeniyle, Türkiye'de Bakanlık ve kurumlar arası bir sahiplenme mücadelesi yaşanmıştı, her kurum ayrı yaklaşımlar geliştiriyordu. Bu süreçte yatırım miktarı daha az olan (erken petrol için) kuzey (Rus) hattı, Türkiye cephesindeki kurumlar ve bakanlıklar arası kaosun olumsuz etkisinin yanısıra, büyük yatırımları olması ve Rusya'yı erken petrol gibi görece küçük ölçekli bir yatırım nedeniyle gücendirmeme yaklaşımı öne geçmişti.

109

Haziran ayında ABD'nin Ankara Büyükelçisi Marc Grossman Türk Dışişleri Bakanlığı'na gelerek, ABD yönetiminin politik destek vermesine karşın Türkiye'nin ortaya elle tutulur bir proje ya da teklif koyamadığını ve çok kısa sürede bunun yapamadığı takdirde, erken petrolün Rusya üzerinden taşınmasının neredeyse kesin olduğunu belirterek daha aktif olunmasının talep etmişti.2 Haziran1995'de Bakü'yü ziyaret eden Başbakan Tansu Çiller Bakü'de '' Dişi Aslan '' tezahüratı ile karşılandı. Bu ziyaret sırasında Türkiye'nin payının artışı ile ilgili yine imza töreni gerçekleştirildi. Azeri erken petrolünün nakli ile ilgili Bakü'de AIOC yetkilileriyle Aliyev'in yanında basına açık, sonra basına kapalı tarihi bir görüşmede yapan Tansu Çiller, Rus tezi Bakü-Novorasisk hattına alternatif olarak ABD tezi Bakü-Supsa hattının Bakü-Ceyhan petrol boru hattının ön ayağı olması şartıyla destek verdiklerini kulaklarına fısıldayarak Türkiye adına tarihi bir hata yaptı. Bakü ve AIOC yetkilileri bile Türkiye'den gelen bu destek karşısında şaşırmıştı. Çiller sunduğu öneride Bakü-Supsa'nın 180 milyon dolarlık bölümünü finans edebileceklerini bildiriyordu. Hattın başlangıçta maliyeti 300 milyon dolar olarak açıklanmıştı. Ancak 830 km uzunluğundaki hattın gerçek maliyetinin 600 milyon dolara ulaşaacğını o tarihte AIOC'da hesap edememişti. Aynı tarihlerde Dışişleri Bakanı Emre Gönensay'da ABD temaslarında tamamen İngiliz şirketlerinin ürünü olan Bakü-Supsa tezini Amerikalılara Ankara'nın kabul ettiğini anlatıyordu.

Türkiye bu kaosu aşmak için bir miktar daha zaman yitirmiş ve ancak, 2 Ağustos 1995'te DYP-CHP koalisyon hükümeti döneminde, Başbakanlığa bağlı bir 'Uluslararası boru hatları koordinasyon kurulu' oluşturmuş ve başına da Başbakan Başdanışmanı Prof. Dr. Emre Gönensay'ı getirmişti. Başbakanlığa bağlı ve Başbakan Başdanışmanı sayın Emre Gönensay'ın başbakanlığında göreve başlayan, ve Dışişleri Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı, TPAO, BOTAŞ Temsilcilerinden oluşan; zaman zaman da TÜPRAŞ, Petrol Ofisi yetkililerinin de katıldığı 'Başbakanlık Boruhatları Koordinasyon Kurulu' , yerinde bir girişimdi. Ancak kuzu kurta teslim edilmişti. Emre Gönensay'ın boru hatları işine karışması tesadüfi olmamıştı. Gönensay, Ermeni kökenli, ABD eğitimli bir Türk bürokratıydı! Bu arada oluşturulan bu kurul aracılığı ile Dışişleri Bakanlığı, TPAO, BOTAŞ, ve Hazine Müsteşarlığı yetkililerinin ortak çabaları ile Batı hattı için iki seçenekli, proje şirketi ve finansman teklif hazırlamış ve gerek ülkeler ve gerekse şirketler nezdinde çok yönlü ve yoğun bir çalışma sürecinin tamamen Rusya üzerinden ihraç edileceği kesin görünen erken petrolün, Türk tekliflerinin de etkisi ile Gürcistan seçeneğine doğru da dönebileceği havası oluşmuştu.

30 Ağustos'da bir açıklama yapan Rusya Dışişleri Bakan Yardımcısı, Rusya'nın eski Ankara Büyükelçisi Albert Çernişev, gerçek niyetlerinin ekonomik değil politik olduğunu şu kelimelerle izah ediyordu " Okyüanusun öte yakasından petrolün kokusunu almış gelmişler. Stratejik hedeflerinin olduğunu,bize istediklerini gibi davranmamız gerektiğini tavsiye ediyorlar. Hazar'da öncelikle Batı'nın değil Rusya'nın stratejit çıkarları vardır. Hazar, ekenomik açıdan önem taşıyor. Batılılar bizi kendi pazarlarına sokmuyorlar, burası bizim evimiz... "

4 Ekim'de Londra'da biraraya gelen AIOC yetkilileri, erken üretim petrolün Gürcistan ve Rusya üzerinden nakledileceğini duyuruyordu. 7 Ekim'de şok bir açıklama AMİP lideri Etibar Memmedov'dan geldi. Memmedov, Bakü-Novorasisk hattı için Ruslarla Azerbaycan'ın gizli bir anlaşma yaptığını açıklıyordu. SOCAR Başkan Yardımcııs Valeh Elaskerov ve Rus Enerji bakanı Yuri Şafrannik arasında imzalanan anlaşma ile nakil yolu kesinleşmişti. Nitekim 9 Ekim 1995'de AIOC Yönetim Kurulu'nun Bakü toplantısından Azeri erken petrolünün eşzamanlı olarak iki hattan Bakü-Novorasisk ve Bakü-Supsa'dan akıtılmasının kararlaştırıldığı çıktı. Bakü-Novorasisk hattından 1997'de 0.2 milyon ton petrol nakledilmesi, 2002'de ise kapasitenin 5 milyon tona ulaştırılması öngörülüyordu. Ruslar ana üretim hattı için hemen harakete geçerek Yunanistan ve Bulgaristan'la görüşmelere başlamış petrolün Burgaz-Dedeağaç üzerinden naklini savunuyordu. Bakü- Supsa hattı erken tamamlansa bile eşzamanlı olarak 2002'de yılda 5 milyon ton petrol nakledebilecekti. Türkiye kamuoyu , 9 Ekim kararlarını zafer kazanmış gibi kutladı. Bu petrolün Karadeniz'den tankerlerle boğazlardan nakledileceği gözden kaçırıldı. Gazete manşetleri, o günlerde Çiller'in pek moda olması nedeniyle zafer naralarıyla çıktı. Hatta Türkiye Supsa hattının finansını, projenin Bakü-Ceyhan'ın ön habercisi olması şartıyla sağlayabileceğini AIOC'e önerdiği sallandı. Oysa Türkiye'nin teklifini geri çeviren AIOC Supsa hattını kendisi maliyeleştirdi ve açtığı ihalelerle yapımını sağladı.

17 Nisan 1999'da resmen açılan Supsa hattın için düzenlenen törende Gürcü lider Şevardnadze,"

110

Supsa hattının Türkiye hem destekledi "diye adeta dalga geçiyordu. Çiller bir hata yapmış ama kabul etmek istemiyordu. Bakü-Supsa konusunda Tansu Çiller'in ısrar etmesi Enerji ve Tabi Kaynaklar bakanı Veysel Atasoy'unda istifasına yol açtı. Bakü-Ceyhan petrol hattı konusunda izlenen hatalı politikayı kabullenemeyen Atasoy, Gönensay ile by-pass edilmesini de içine sindirememişti. Atasoy, istifa ederek Bakü-Supsa hatasının altına imzasını atmaktan çekindi. Supsa Türkiye sınırana 100 kilometre uzaklıkta idi. Oysa erken petrol için tarihi Bakü-Batum yolu seçilmiş olsaydı, bu hat Bakü-Ceyhan'ın gerçekten habarcisi olabilirdi. Çünkü Batum hem Acar Türklerinin yaşadığı güvenli bir mekan hemde Türkiye sınırına 10 km uzaklıkta bulunuyordu.

Türkiye, devlet politikası haline getirdiği Hazar petrollerinin Bakü-Ceyhan petrol boru hattıyla nakledilerek, Akdeniz'den uluslararası piyasalara pazarlanması ve Ceyhan'ın enerji dağıtım merkezi haline getirilmesi projesine kimin destek, kimin köstek olduğunu bir türlü anlayamıyordu. Ekonomik çıkarlarını gözeten, son yıllarda düşüşe geçen petrol fiyatlarını ve piyasaları sarsmamak isteyen ABD'li, Batılı şirketler mi, yoksa eski nüfuz bölgesini kaybetmemek için bir umut , son planlarını yürürlüğe koyan Rusya mı daha fazla engel oluyordu acaba? Petrolün erken üretiminin Karadeniz'e çıkartılmasını öngören Bakü-Novorasisk ve Bakü-Supsa hatlarının ana güzergaha dönüştürülme endişesi fobi halinde Türk kamoyunun gündemine getirildi. Vahim hata geç anlaşılmıştı. Bakü-Supsa kararını ilk gün zafer nidası ile alkışlayan Türk medyası çark etmişti. Türkiye kime inanacığını şaşırmış, ne olacağını bilemez hale gelmişti. Azerbaycan cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, hep Bakü-Ceyhan mutlaka olacak diyordu ama, her zaman hatırlatmayı da ihmal etmiyordu : ‘Para petrol şirketlerinin, son kararı ben veririm, ama onlarında projeyi beğenmesi önemli ' Uluslararası Konsorsiyum (AIOC ), Bakü-Ceyhan'a pahalı diye kötü not verirse Türkiye'ninde eli kolu bağlanabilirdi. Mega Proje'de yüzde 16 payı bulunan ABD'nin Amoco petrol şirketinin başkan yardımcısı Richard Flury'nin Türkiye'de , Karadeniz'in ekolojisi açısından Bakü-Ceyhan gerekli, ancak maliyeti yüksek ' söylemiyle şantaj yapmasının arkasında yatan bazı gerçekler vardı. Bu hattı Batılılar, 2010 sonrasına sarkıtmak istiyordu.Türkiye'nin pazarlık payı hat görüşmeleri başlamadan önce daraltılıyordu.

1998 sonunda yapımı tamamlanan Bakü-Supsa hattının kapasitesinin yılda 5 milyon ton olması, Batılı şirketlerin Türkiye karşısında pazarlık gücünü artırıyordu. Çünkü hattın kapasitesi kolay bir işylemle artırılabilirdi. Tiflis-Supsa arasındaki döşenecek yeni boru hattının boru ölçülerinin 22 inçden 42 ince çıkartılması kapasite artımı için yeterli idi.Türkiye, petrol şirketlerinin bu kaprislerini önlemek maksadıyla hazırladığı son projede hattın 270 kilometresini kısaltarak 1730 kilometreye indirgedi; dolayısıyla maliyetde 1 milyar dolar gibi cazip bir rakama düştü. Üç alternatifli hazırlanan proje bölgedeki siyasi değişiklikleri de dikkate alınmış, Ermenistan'dan geçen bir hat bile düşünülmüştü. Hattın yapımına 1998 ekiminde başlansa en erken 2000, en geç 2001'te tamamlanabilirdi. Supsa’yı garantiliyen İngilizler, bunun lafını bile etmediler.Azerbaycan'ın karada yer alan yataklarına büyük yatırımlar yapan Türk şirketi Atilla Doğan İnşaat ve Tesisat Anonim Şirketi Yönetim Kurulu Başkanı Atilla Doğan, Azeri petrolleri üzerinde kurulan konsorsiyumlarda sadece Amerikan şirketlerinin bulunmadığını belirterek, '' Bakü-Ceyhan petrol boru hattının seçiminde ABD nüfuzunu kullansa bile etkili olamaz. Güzergah seçiminde en önemli faktör yapım maliyeti ve güvenliğinin sağlanmasıdır. Petrol artık Bakü-Novorasisk hattıyla Karadeniz'e inmiştir. Nakil işleminde önümüzdeki yıllarda Türkiye'ninde maalesef desteklediği Bakü-Supsa hattının yapımının tamamlanmasından sonra boğazların kullanılması hedeflenmiştir. Petrol şirketleri kendilerince çok büyük kapasiteler söz konusu olmayınca Bakü-Ceyhan'a ihtiyaç duymayacak, şu anda fizibil bulmak istemeyeceklerdir. '' uyarısını yapıyordu. Doğan , Türkiye'nin Bakü-Supsa konusunda yaptığı hatanın sonuçlarına şöyle dikkat çekiyordu : '' Şimdi petrol Karadeniz'e akacak ve büyük kısmı boğazlardan geçecektir. Supsa güzergahı maalesef Türkiye teşvik etti, hatta kredi vererek inşasına bile talip oldu. AIOC , Bakü-Ceyhan'ın önhabercibi olmalı şartını ileri sürünce bunu kabul etmiyerek hattı kendisi yaptırdı. Bu hat, yeni bir hattın inşaasını kısa vadede gündeme getirilmesini önleyerek Bakü-Ceyhan'ın gerçekleştirilme tarihe büyük darbe vurmuştur. '

TUTARSIZ BAKÜ- CEYHAN POLİTİKALARI

TPAO, 4 Haziran 1996'da imzalanan Şahdeniz projesinde yüzde 9 pay alarak ikinci defa Hazar

111

petrolüne yatırım yaptı. 1995 seçimleri sonrası sık sık değişen hükümetler Türkiye'nin Bakü-Ceyhan politikasını olumsuz yönde etkiledi. Artık her hükümet programına Hazar petrolleri ve Bakü-Ceyhan hattı meselesini almış, resmi bir devlet politikası belirlenmişti. Ancak her hükümet Bakü-Ceyhan konusunu iç politika malzemesi yapmaya başladı. Tutarsız poliitkalar izlendi. Bakü yönetimi, Ankara'daki hükümet kaoslarını endişe ile izledi. Türkiye, hayali boru hattı peşinde koşarken , Hazar'da petrol pastası paylaştırılıyordu. Üç aylık başbakanlık yapan Mesut Yılmaz'ın bu dönemde düzenlediği ilk yurtdışı gezisi nisan 1996'da Bakü'ye yaparak Bakü-Ceyhan politikasına sahip çıktığını gösterdi. Yılmaz'da Aliyev'den petrol değil, Bakü-Ceyhan'a güvence istedi. Halbuki daha ana üretim boru hatları pazarlığı başlamamıştı. Türkiye erken Azeri petrolü için ise şansını kaybetmişti. Refahyol hükümetinin başa gelmesinden itibaren ise Türkiye'nin petrol politikalarında tam bir kaos yaşandı. Tansu Çiller'in Dışişleri bakanı olmasına rağmen ne Bakü-Ceyhan'a ilişkin ne de yeni petrol payları satın almak için istikrarlı politika izlenemedi. Çiller, Supsa hatasanı hala savunuyor, Bakü-Ceyhan'ın ön ayağı olacağını iddia ediyordu. Hükümetin başbakanı Necmeddin Erbakan Azerbaycan ve Türk Cumhuriyetlerine sırt çevirmiş, Türkmen doğalgazı konusunda İran'la anlaşma imzalayarak ABD'nin tepkisini çekmişti. Hükümetin Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanı Recai Kutan ise Haziran 1996'da Bakü'de geleneksel hale getirilmiş Hazarneftgaz fuarına katılmayan ilk Türk Enerji bakanı ünvanını elde etti. TPOA fuarda silik temsil edildi; Türkiye Azerbaycan'ı unutmuştu. Bakü'deki TPAO bürosu işleri kızağa almış, diğer petrol şirketleri harıl harıl petrol payı kapma mücadelesi verirken, resmen yatıyordu.

Türk kamuoyu ise sürekli yanlış bilgilendiriliyor, Bakü-Ceyhan hattına garanti gözüyle bakılıyordu. Nihayet konsorsiyum'un sözde kararını açıklama günü geldi çattı. Herkesin merakla beklediği 12 Haziran 1997'de AIOC Yönetim Kurulu toplantısından arzu edilen karar çıkmadı. AIOC, ana üretim hattı konusunda nihai bir karar almak yerine daha global bir ifadeyle üç hattı desteklediklerini açıkladı. Bakü-Supsa ve Bakü-Novorasisk'ın yanı sıra Bakü-Ceyhan'ında desteklendiğini ifade etmesine karşın kesin bir ifade kullanılmaktan kaçınılmış, fizibil hat incelemesi yapılması için nihai karar ertelenmişti. Bu dönemde Bakü üzerine yoğun bir petrol diplomasisi başladı. Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in ağızından Bakü-Ceyhan petrol boru hattına siyasi destek, söz alınması için Türk politikacıları, basın yarıştı. Aliyev'in deyimiyle, '' Türkiye'de köylülere kadar herkes Bakü-Ceyhan kararını bekler ' hale geldi. Aliyev'in 5-8 mayıs 1997'de Ankara, İstanbul ve İzmir'e yaptığı ziyaretler sırasında Bakü'nün Türkiye'den beklentileri olduğu ortaya çıktı. Cumhurbaşkanı Aliyev, Türkiye'den kredi isteğinde bulundu. Ancak Aliyev'in istediği 125 milyon dolarlık kredi bile verilmedi. Aliyev Eximbank'dan verilen 250 milyon dolarlık erken ödemeli krediden yakındı , borçlarını bile ödeyemedikleri kredi türü için ' olmaz olsun böyle kredi '' dedi. Aliyev, TBMM'inde yaptığı tarihi konuşma da TPOA'nun payını yüzde 1.75'den yüzde 6.75 'e nasıl artırdığını anlattıkdan sonra sözü Bakü-Ceyhan petrol boru hattına getirdi. Elçibey döneminde imzalanan protokola atıfda bulunarak bunu yırtıp attığını söyledi. Bakü-Ceyhan'ın gerçekleştirileceğini vurguladı. Ama Türkiye'nin yapması gerekenlerininde altını çizdi. Aliyev bu tarihten sonra Cumhurbaşkanı Demirel ve Türk siyasilerin her Bakü'ye gelişlerinde Bakü-Ceyhan vaadinde bulunmaya başladı. Artık Aliyev her Türk gördüğünde Bakü-Ceyhan'dan bahsediyor, Türkiye'nin hassas noktası olan Bakü-Ceyhan sözünü sık sık veriyordu.

12 Kasım 1997'de Azerbaycan tarihi bir gün yaşıyordu. Azeri erken petrolü ilk defa Bakü-Novorasisk'den pompalanmaya başlamış, bu tarihi gün ' petrol bayramı ' olarak kutlanmaya başlanmıştı. 32 ülkeden üst düzey temsilciler petrol bayramına katıldı. Gürcistan Cumhurbaşkanı Eduard Şvardnadze'nin yanı sıra ABD, Norveç, İngiltre, Rusya'nın enerji bakanları Bakü'de hazır bulunmuş, Türkiye'den de Başbakan Mesut Yılmaz törene katılmıştı. Azerbaycan kendine ait petrolü son kez Bakü-Batum hattıyla 1934'de nakletmişti. Ancak unutulan husus Bakü-Novorasisk hattının eski Sovyet şebekesine dahil olan hattın onarımı ile nakledildiği gerçeğiydi. Dolayısıyla bu zafer aynı zamanda Rusya'nın başarısı anlamına geliyordu. Rusya Başbakan yardımcısı ve Enerji ve Yakıt bakanı Boris Nemstov'da bunu Bakü'den haykırdı. Nemstov, Bakü-Ceyhan'ı pahalı diye nitelendirdi ve petrol kulisinde bulundu.

MÜZAKERELER BAŞLIYOR

112

Mart 1998'de Türkiye petrol diplomasisini hızlandırdı. Enerji ve Tabi Kaynaklar bakanı Cumhur Ersümer başkanlığında aktif bir politika izlenmeye hız verildi. Türkiye, Dünya Bankasından aldığı 5 milyon dolarlık kredi ile Alman Ple şirketine yaptırdığı Bakü-Ceyhan ile ilgili fizibilete raporunu tamamlatarak ilgili ülke ve petrol şirketlerine gönderdi. Dışişleri bakanı İsmail Cem gerek Bakü'ye gerekse petrole yatırım yapan başta ABD olmak üzere ülkelere yaptırdığı ziyaretlerde hazırlanan Bakü-Ceyhan projesini sundu. Aliyev, Cem'in Bakü ziyaretinde proje de eksikliğin transit ülkelerle görüşülmemesi olduğuna dikkat çekerek, biran önce bu konuların görüşülerek hattın inşaatına başlanmasını istedi. Ancak projenin 2.5 milyar dolar maliyeti olmasıni bahane eden Norveç'in Statoil şirketinin sert tepki gösterdi.

Hazar petrolüne yatırım yapan şirketlerden farklı sesler yükselmeye başladı. ABD'li Amoco ve Penzoil ayrı telden çalıyor, BP ve Lukoil'den aykırı sesler çıkıyordu. Batılılar Aliyev'in Bakü-Ceyhan'a açıkca güvence vermesinden rahatsızlık duyuyor, pazarlık gücünü kaybettiklerini savunuyordu. Türkiye'ye transfer ücreti konosunda şantaj yapmaya hazırlanan Batılı şirketlerin planı suya düşmüştü. Kafkasya'da Rusya'sız projelerin yürümeyeceğinin farkında olan Ankara'nın Bakü-Ceyhan hattına alternatif arayan Moskova'ya ortaklık teklifinde bulunması yeni bir girişim değildi. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanı Cumhur Ersümer'in Dünya Bankası'nın 5 milyon dolar kredisi ile Alman PLE şirketine hazırlatılan Bakü-Ceyhan 'nin fizibilite raporunu bu dönemde Rusya'ya sunması doğaldı; raporun kabulünde olumsuz yanıt almaması da tabi karşılanabilirdi. Moskova, 1995'de Çiller'de de aynı olumsuz tavrı takınmıştı. Ancak bu tavır, Rusya'nın Bakü-Ceyhan için oluşturulacak Uluslar arası Konsorsiyuma girmesi için çabaların sürdürülmemesi anlamına gelmemeliydi.

Rusya'nın Enerji ve Yakıt bakanı Boris Nemstov, Bakü'de 12 Kasım 1997'de yapılan petrol bayramı sırasında sorularımıza açıkça '' Bakü-Ceyhan pahalı bir proje, ekonomik değil. Biz Türkiye'nin ortaklık teklifini reddettik. '' diye cevap etmişti. Rus Başbakan Viktor Çernomirdin'in 1997'nin son günlerindeki Türkiye ziyareti sırasında da bu konuyu gündeme getirdi. Ankara-Moskova hattı işbirliğine henüz hazır değildi. Gazprom ve Lukoil şirketlerinin perde arkasında duran yönetici olan Çernomirdin, Türk kamuoyunun dikkatlerinden kaçan bir adıma da 1997'de attı. Rusya Güvenlik Konseyi eski başkan yardımcısı, petrol kralı, Sibneft'in sahibi Boris Berezovsk ile ortaklık kuran Çernomirdin grubu YUKSİ adında ortak şirket kurarak, hem enerji alanında tekelleştiğini ilan etti, hem de 2000 yılındaki cumhurbaşkanlığı seçiminde büyük bir destek aldı. Berezovski önceki seçimde Boris Yeltsin'in seçim kampanyasını maliyeleştirmişti. Bu Çernomirdin'le yapılacak bir anlaşmanın uzun ömürlü olacağı anlamına geliyordu. Ancak Rusya bu anlaşmadan sonra beş başbakan değiştirdi.

Hazar'daki üç petrol anlaşmasına katılan Lukoil, Kazakistan ve Türkmenistan'da da iş yapıyordu. Bakü-Ceyhan'la ilgili kurulacak konsorsiyuma katılması hattın geleceği açısından neredeyse elzemdi. Lukoil'un başında Cumhurbaşkanı Aliyev'inde yakından tanıdığı, Rusya'nın en zengin 10 adamından biri olan Azeri kökenli Vahit Elekberov bulunuyordu. Lukoil'le anlaşma kimseye zarar vermezdi. Rus doğalgazının Karadeniz'in altından Türkiye'ye getirilme projesinin Gazprom'a verilmesi, aslında Çernomirdin'e yapılmış bir jesti; şimdi jest sırası Çernomirdin'deydi. Bakü-Ceyhan için Türkiye'nin zeytin dalını, ortak çalışma teklifini kabul ederek, prim yapabilirdi. Ancak bu ilişki sağlananana kadar köprünün altından çok sular akacaktı.

Türkiye'nin 1-2 Mart 1998'de İstanbulda düzenlediği Dışişleri bakanları seviyesindeki bölgesel toplantı ile sunduğu Bakü-Ceyhan fizibilite raporunda, üç seçenekli bir proje tarafların önüne koyuluyordu. Bunlardan ikisi Gürcistan'dan geçerek Ceyhan'a ulaşan hatlar; uzunluğu 1730 kilometre, maliyeti ise 2,5 milyon dolardı. Bir seçenekde hat Tiflis'den geçerken, diğerinde Supsa hattının ucunun Ceyhan'a çevrilmesi planlanıyordu. Üçüncü alternatif ise oldukça ilginç, Ermenistan'dan geçiyordu. Ermenistan'dan geçen hattın siyasi kararı ise tabii Karabağ barışına endeksli olduğu için çok su götürürdü. 1,5 milyon dolara mal olacak Ermenistan'dan Ceyhan'a varan hat en ekonomik olanıydı. Ermenistan Meclis Başkanı Hosrov Artunyan'ın Şubat 1998'de Moskova da yaptığı, ' petrol boru hattının Ermenistan'dan geçmesini istiyoruz ' şeklindeki ifadeleri, Erivan'dan yapılan bu yöndeki ilk resmi açıklama. Ermenistan'da 16 Mart 1998'de yapılan cumhurbaşkanlığı seçimini Robert Koçaryan'ın kazanması, aslında petrole Ermenistan güzergahının tamamen rafa kaldırılmasının resmiydi. Bu bağlam'da Mega Proje'nin faaliyetlerini yürüten Uluslararası Konsorsiyum (

113

AIOC ) 'nun alacağı karar önem kazanıyordu. AIOC'nun bu dönemdeki başkanı David Prycard, Mart 1998'de Tiflis ve Bakü yönetimleriyle yaptığı görüşmelerden sonra ağzını sıkı tutmayı tercih etti.

AIOC yönetimi, petrolün transfer ücretleri konusunda henüz Rusya, Gürcistan ve Türkiye ile görüşmelere başlamadıklarına dikkat çekiyordu. Türkiye'nin bölge ülkeleriyle uzlaşarak siyasi iradeyi Bakü-Ceyhan yönünde kesinleştirmesinden sonra Hazar petrollerine yatırım yapan petrol şirketleriyle de biraraya gelerek güvence almaya niyetliydi. Ancak asıl ikna edilmesi gereken şüphesiz Moskova yönetimiydi. Ankara, ABD'nin zaten onayladığı Trans-Hazar güzergahlarının gerçekleşmesi izin Rusya'yla ortaklığı bir an önce kurmalıydı; Kafkas'ın selameti, sorunların çözüme kavuşması, petrol hattının güvenliği için bu elzemdi..''Kafkas sendromu '' hastalığının sebebi petrol, belirtileri; darbe. suikast, terör ama, dermanıda Rusya ile dost olmaktı. Türkiye iyi bir doktor gibi, teşhisi ve tedaviyi de iyi yaparsa, hastaların şifa bulması, Kafkas'ın rahat bir nefes alması içten bile değildi.Bu işbirliği ancak Rus petrol devi, dünyanın dördüncü büyük petrol şirketi, yarı devlet, yarı özel sektör kuruluşu olan Lukoil ile hayata geçirilebilirdi. Rus petrol devi Lukoil'un Azerbaycan ve ardından Kazakistan macerası, Moskova'nın Hazar'ın statüsü söylemininde sonu oldu. Hazar'daki petrol anlaşmalıran ilk önce şiddetli karşı çıkan yasadışı sayan Rusya, bu anlaşmalara Lukoil'un girmesiyle zımmı bir destek vermiş oldu.

Bu nasıl gerçekleşti? Lukoil'un arkasında eğitimi Bakü'deki Petrol Akadamesi'nde görmüş olan Viktor Çernomirdin'in ve Gazprom imperatorluğunun oluşu, bu soruya biraz açıklık getirebilirdi. Haydar Aliyev ve Çernomirdin'in eskiye dayalı dostluğu petrol alanına da yansıdı. Nitekim Azerbaycan devlet Petrol Şirketi ( SOCAR ) Aliyev'in bizzat telefon ve mektup teatisiyle Lukoil'u Azeri pazarına sokmayı başardı. Başkanlığını Azeri asıllı Vahit Elekberov'un yaptığı Rus şirketi Lukoil'e işbirliği teklifinde bulunulması dahiyane bir fikirdi. Rus petrol devinin Hazar pazara girmesi Rus kamuoyuna radikal Kozirev-Jirinovski ve Komünist Parti Başkanı Gennadi Zuganov tarafından vatan hainliği olarak sunuldu. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev ve Rusya Cumhurbaşkanı Boris Yeltsin'in bu konuda anlaşmalarından sonra Eylül 1993'de SOCAR ile Lukoil arasında işbirliği anlaşması imzalandı.

En büyük ve ilk petrol anlaşması Mega Proje 20 eylül 1994'de Gülistan sarayında imzalandığında artık Lukoil yüzde 10 pay almıştı. 540 milyon ton petrol rezervi bulunan Azeri ve Çırag ve Güneşli yataklarıyla ilgili anlaşmaya Rusya Dışişleri tepki göstererek tanımayacağını hemen açıkladı. Rus Dışişleri Hazar'ın statüsünün henüz belirlenmediğini bahane ederek radikal açıklama yapsada, Enerji ve Yakıt bakanlığındaki Yuri Şafrannik gibi bakanlar, Rus başbakanı Viktor Çernomirdin gibi politikacılar Lukoil'un Hazar'a girmesine olumlu yaklaştılar. Şafrannik, Rusya'nın Payının yüksek olması için Rus dış politikasının sert tavrını kullanmmaya çalıştı. Rusya Liberal parti başkanı Vlademir Jirinovski, Rusya Dışişleri bakanı Anderev Kozirev, Komünist parti başkanı Gennadi Zuganov ise sert tepki gösteren politikacılar oldu.85 milyon ton petrol bulunduğu tahmin edilen Hazar'daki Karabag yatağıyla ilgili konsorsiyuma yüzde 35 pay alarak katılan Lukoil, bu konsorsiyumdan istediğini bulamadı.Kazılan üç kuyu fiyasko ile neticelendi. 4500 metreye inilmesine rağmen beklenen miktarda petrol bulunamadı.Ve Şubat 1999'da konsorsiyum feshedildi. Lukoil'un yönetiminde olan bu konsorsiyumun iflası, Hazar konsorsiyumlarında çıkartılacak toplam rezervin miktarı ve boru hatları seçiminden dolayıda Rus nüfuzunu sarstı. Amerikan Pennzoil ve İtalyan Acip şirketi de büyük darbe yedi. Bu fiyasko, şişkin gösterilen Hazar petrol rezervleri konusunda kuşkuların artmasına yol açtı.

100 milyon ton petrol, 400 milyar metreküp gaz rezervi olduğu tahmin edilen Şahdeniz yatağındaki konsorsiyumunda yüzde 10 pay alan Lukoil, iyi bir yatırım yaptı. Hazar'da Azerbaycan'la Dağıstan deniz sınırı yakınlığında bulunan D-222, diğer adıyla Yalama yatağıyla ilğili kurulan konsorsiyumda yüzde 60 pay alan Lukoil, konsorsiyumdaki diğer ortağı ise yüzde 40 pay alan SOCAR oldu. Lukoil şirketi bu anlaşmada payına düşen hisseyi ABD'nin ARCO şirketi ile paylaşarak Lukarco adlı şirket kurdu. 4 Temmuz 1997'de Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in Moskova'ya ziyareti sırasında imzalanan Kepez yatağıyla ilğili anlaşma ise tek taraflı feshedildi. Türkmenistan ile Azerbaycan'ın Hazar'daki sınır bölgesinde yer alan tartışmalı yatak Kepez ( Türkmenler Serdar diyor ) anlaşması Aşkabat'ın Moskova ve Bakü'ye nota göndermesine yol açtı. Hazar'ın statüsü konusunda tartışmayı tekrar başlatan skandal sonucu Moskova anlaşmayı feshetti.

Rus şirketleri Lukoil'un yüzde 25, Rosnefti'in yüzde 20 pay alarak katıldığı anlaşma böylece

114

yürürlüğe giremedi.1995-1997 yılları arasında Mega Proje'nin hayata geçirilmesi için 1 milyar dolar harcandı ( 30 yıl süresince toplam 8 milyar dolar harcanacak ) Lukoil şirketi, Lukoil-Trans şirketi vasıtasıyla 50 ton borunun Japonya'dan getirilmesini sağladı. Lukoil, Bakü'ye ilk modern benzin istasyonları açarakta bir devrim başlattı. Sovyet döneminden kalma benzin istasyonları yerine Lukoil'un çağdaş hizmet veren 5 adet istasyonuna koşan taşıtlar Lukoil'a 1996-1998 arasında tatlı para kazandırdı. Bu istasyonlara birer milyon dolar yatırım yapan Lukoil, Hazar'daki petrol yataklarında üretime geçmeden SOCAR'ın ürettiği Azeri petrolünü yine Azerilere satarak Azeri pazarında zengin olmuştu. Çünkü Azeri istasyonlarındaki Sovyet cihazları düzgün çalışmıyor, her taşıtın deposu 2 litre eksik dolduruluyordu. Bunu bilen halk Lukoil'a yöneliyor, Lukoil istasyonlarının önünde uzun kuyruklar oluşturuyordu..

1998'in başından itibaren Cumhurbaşkanı Aliyev'in oğlu İlham Aliyev'in Türkiye'den getirttiği modern dolum cihazları ile birlikte benzin istasyonlarının tamamı özelleştirildi. Azerpetrol, ISR petrol TAPET, Azerpetrol ve diğerleri Lukoil'le pazarı bölüştü. Azerbaycan hızla Sovyet türü üç kağıtçılıklardan sıyrılarak acımasız kapitalizmin rekabet ortamına kavuşuyordu! Azerbaycan'ın simasına renk katan yeni petrol istasyonları, bu ülkenin hızla batıyı kendine örnek aldığını gösteriyordu. Sovyetden kalan ' devletin malını dağıtma psikolojisi yerini ' özelleştirdiği ticaret ocağını müşteriye en güzel biçiminde sunma ' yarışına bırakmıştı. Bu arada Cumhurbaşkanı Aliyev'in imzaladığı kararname le Mart 1998'de Hazar Petrolünün Ana Üretim Petrol Boru Hattı Çalışma Grubu kuruldu ve başkanlığına Başbakan yardımcısı Abid Şerifov getirildi. Mayıs ayında Türkiye'nin girişimi ile Türkiye, Gürcistan ve Azerbaycan'da kurulan Ana üretim hattı çalışma gurubları biraraya getirildi. Türkiye Bakü-Ceyhan'la ilgili raporları detaylı biçimde sundu. Hattın pahalı olduğuna dair endişeleri gidermeye çalıştı, maliyetin daha da aşağıya çekilebileceğini savundu.

SUSURLUK KOKAN İSTİFA!

Tam bu sırada Aliyev'in oğlu İlham Aliyev'in Başbakanlık Teftiş Kurulu raportörü Kutlu Savaş'ın hazırladığı Susurluk raporunda adının ' kumarbaz ve rüşvetçi ' olarak nitelenmesi Aliyev'i küstürdü. Araya giren cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, Aliyev'i alelacele Türkiye'ye çağırdı. Nisan 1998'de Aliyev'in bir günlük ziyareti sırasında yanından ayrılmayan Demirel Türkiye'yi ' affettirmeye ' çalıştı. NTV, Aliyev'e yılın devlet adamı ödülü verdi. Bu arada Başbakan Mesut Yılmaz'da raporda yer alan ifadelerin devletin resmi görüşü olmadığını, raportörün tesbiti olduğunu belirterek, resmen Aliyev'den özür diledi. Gerçekten özür dilenmeli miydi?, Aliyev haklı mıydı? Olayın aslı neydi?

Türk kamuoyu bu olayın perde arkasını öğrenemedi. Gerçekte Susurluk olayının açığa çıkmasında dolaylı katkıları olan Ömer Lütfi Topal, Türkiye'de kumarhaneler yasaklanınca soluğu Bakü'de almış; Kıbrıs'ın yanı sıra Bakü ve Aşkabat'da kumarhaneler zinciri kurmaşa başlamıştı. Halık Kırcı ve Abdullah Çatlı'ya ihale edilen bir operasyonla öldürüldüğü ileri sürülen Topal'ın intikamı derin devletin sol kirli elleri tarafından Susurluk kazası ile alınmıştı! İntikama doymayan derin devletin karşıt görüşlü sağ toplum mühendisleri, bunun üzerine Topal'ın yurt dışı para muslukları kesmek için harakete geçmişti.Topal, Bakü'ye henüz 1992'de adımını atmıştı. Aynı tarihlerde Çatlı ve ekibi de Karabağ savaşında yer almak için Bakü arenasındaydı.

Elçibey'in iktidardan düşüşü ile birlikte Çatlı'nın ekibinin forsu sönmüş devir değişmişti. Topal, Aliyev'in oğlu Batı basınında ‘ Playboy’ lakaplı İlham Aliyev'in kumara düşkünlüğünü biliyordu. Bu nedenle Türkiye'deki kumarhanelerinde ona açık çek vermişti; dilediği gibi oynuyor ve kaybediyordu. Bazen bir gecede kaybettiği rakam 200 bin doları buluyordu. Bu yatırım boşuna değildi. 6 milyon doları kumarda kaybeden İlham aynı zamanda hızlı bir ‘ Playboy’du. Aliyev kaç defa oğlunun kulağını çekmiş bir daha kumar oynamaması için öğütlemişti. Oğul Aliyev, sık sık Türkiye'ye gidiyor soluğu Topal'ın kumarhanelerinde alıyordu. Yanında da Azerbaycan Dışişleri Bakanı Hasan Hasanov'un damadı Ilgar Rahimli bulunuyordu.

Topal, Azerbaycan'da otel satın almak istiyordu. Hyat Receny oteli ve kumarhanesi, Abşeron kumarhanesiyle birlikte o sıralar Bakü'nün bir numaralı merkezi eğlence yeri olarak para basıyordu. Tiflis caddesinde yer alan ve diplomatik ev yapılması için Türk Eximmbank'ından da 10 milyon dolar finans

115

alınarak temeli atılan Ferco inşaatın yaptığı Europa oteli gözleri kamaştırıyordu. Otel bitmeye yakın İlham Aliyev’in devreye girmesiyle projeye kumarhane ekleri yapıldı. İşin maliyeti büyüyünce Türk şirketi Ferco havlu atma aşamasına geldi. Bu arada devreye giren İlham Aliyev ve İlgar Rahimli, otelin yeni projeye göre ek bölümlerinin bitirilmesi için Türkiye'den kaynak bulmuştu. Kaynak Topal'dan başkası değildi. Daha doğrusu, Topal İlham’ın borçlarını silmenin yolunu bulmuştu. Oysa, Türk Dışişleri otelin bir katını kendi misafirleri için kullanacaktı.

Azeri Dışişleri bu mekanı biran önce açmak istiyordu. Ancak Topal'da otele ortak olmuştu. Otelin adı İmperial Avrupa olarak değiştirilmiş, Topal efradına bir nevi kiralanmıştı. Topal tam kumarhane bulduğuna inandığı sırada öldürülmüştü. Oğlu bu görevi devam ettirmek istedi. Ancak Kutlu Savaş'ın raporuna olay yansımıştı. İlham Aliyev'in adı işte bu nedenlerden dolayı raporda geçiyordu. Haydar Aliyev, bu olay üzerine hemen Azerbaycan Güvenlik Konseyi'ni toplamış tüm bakanların ifadesini almıştı. Suçlu makamda Dışişleri Bakanı Hasan Hasanov duruyordu. Daha sonra toplantı devlet televizyonundan özel haber programı olarak kamuoyuna sunuldu. Hasanov küçük bir çocuk gibi ifade vermiş ve istifaya zorlanmıştı. Suçu üzerine almak zorundaydı. Avrupa oteli skandalı Hasanov'un başını yiyordu. Ama Hasanov milletvekilliğinden istifa etmedi. Bu bir diyetti.

İlham Aliyev'in parlak geleceğinin kirtletilmemesi için Hasanov, başını diyet olarak Haydar Aliyev'e sunuyordu. O sadık ve vefalı bir insandı. Bağımsız Azerbaycan'ın ilk başbakanı ve BM Azerbaycan temsilcisinin 5 yıl süren dışişleri bakanlığı görevi sona eriyordu. Susurluk kokan istifanın ileride ne gibi kazançlar getireceğini Hasanov’un henüz kendiside hesap edemiyordu. Hasanov'un diyeti Azerbaycan'da herkesin bildiği bir sırdı! Susurluk Azerbaycan’da değerli bir politikacının başını yemişti.

SÜPER BÜYÜKELÇİ LOĞOĞLU

İşte tam bu sırada ABD Devlet Başkanı Bill Cilton'un Hazar Havzası için özel temsilciliğe Büyükelçi Richard Morningstar'ı ataması ve 1998 Amerikan politikasında Hazar petrollerine yer vermesi tüm dengeleri değiştiriyordu. Amerika nihayet Hazar politikasını belirlemişti. Bundan sonra diplomasi ve projelerin talihi değişecekti. Rusya, değneksiz köy bulmuş büyük oyunu karıştırıyordu, büyük oyuncunun sahneye resmen girmesinin ardından satrançda taşlar oynamaya başladı. Türkiye, Bakü ve AIOC'ya proje ile ilgili ticari tekliflerini 1998'de sundu. Bakanlık tarafından Temmuz ayında Bakü ve AIOC'ya verilen ilk paket, Türkiye'de geçerli olan teşvik uygulamaları, vergi ve liman mevzuatları ile projenin teknik verilerini kapsıyordu. Azerbaycan tarafına Ağustos ayında sunulan ve müzakereye açık olduğu vurgulanan ikinci pakette ise geçiş fiyatını da içeren ticari teklifler yer alıyordu.

Azerbaycan ile AIOC konsorsiyumu arasında imzalanan anlaşma, ana boru hattı için kurulacak konsorsiyumun; AIOC firmalarından oluşmasını öngörmesine karşın, daha sonra, konsorsiyum dışındaki firmaların da buna katılmasına yeşil ışık yakılmıştı.Türkiye'nin, Bakü-Ceyhan boru hattı projesi çerçevesinde sürdürdüğü görüşmelerde, belirlediği 2.3 milyar dolar tutarındaki maliyeti yukarı çekmiyordu.Büyükelçi Morningstar'ın bölgeye Ankara ziyareti sırasında gündeme getirdiği, ''Türkiye ile konsorsiyum arasında sürdürülen görüşmelerde maliyet konusunda, bir uzlaşmaya varılabileceği'' düşüncesini değerlendiren bakanlık üst düzey yetkilisi, bunun mümkün olamayacağını dile getiriyordu. Türkiye, Bakü-Ceyhan boru hattı projesinin maliyeti konusunda görüşlerinin ''çok net'' olduğunu vurguluyor, hesaplanan 2.3 milyar doların ''ezbere'' hazırlanmadığını, 1.5 yıl süren fizibilite çalışması sonucunda ortaya çıktığına işaret ediyordu.Türkiye tarafından Azerbaycan hükümetine teslim edilen Bakü-Ceyhan projesi teklifinde, her rakamın bir referansının olduğunu, hangi kuruluştan veya şirketten hangi ekipman, üreticisinden teklif alınmışsa bunların açık bir şekilde yer aldığını vurguluyordu. Bakü-Ceyhan projesi için önerdikleri 2.3 milyar dolar tutarındaki maliyetin 1997 ve 1998 yıllarında da aynı kaldığını ve değişmediği taraflara anlatılıyordu.

Hazar ve Orta Asya petrol kaynaklarının batı pazarlarına Doğu-Batı enerji koridoruyla ulaştırılması yönünde önemli bir adım Ankara'da Cumuhuriyet'in 75. yıldönümü kutlamaları için gelen Türk Cumhuriyetleri devlet başkanlarının katılımıyla atılıyordu. Oysa tam iki sene önce Cumhuriyetin 74.

116

Yıldönümü törenleri öncesi Bakü'de neredeyse bir skandal çıkacaktı. Aliyev'in darbeci diye istermeyen adam ilan ettiği Büyükelçi Altan Karamanoğlu'ndan sonra büyükelçi gönderilen Ömür Orhun ile Aliyev hiç anlaşamamıştı. Orhun için yakışıksız ifadeler kullandığını Türk hariciyesi biliyordu. Büyükelçi Orhun aylarca bir randevu bile alamıyordu. Bu fetret döneminin ardından Türk hariciyesinin başarılı diplomatı, Danimarka büyükelçiliği yapan Osman Faruk Loğoğlu Bakü'ye gönderildi. 28 Eylül 1997'de Bakü'ye gelen Loğoğlu, eski büyükelçilerin Aliyev üzerinde bıraktığı kötü izlenimden dolayı güven mektubunu defalarca randevu istemesine rağmen bir türlü veremiyordu. Dolayısıyla görevine başlıyamıyordu. Güven mektubunu verememiş bir büyükelçinin cumhuriyetin 74. Yıldönümü için verilen resepsiyonda konuklarını ağırlaması diplomasi kurallarına aykırıydı. Aliyev tam bir ay randevu vermeyerek Türk hariciyesinden intikamını aldı. Bu bir üstü örtülü hakaretti. Yabancı ülkelerin büyükelçileri ülkeye geldiklerinin ikinci günü güven mektubunu sunarken Türk büyükelçisi bir ay bekletiliyordu. Araya Demirel'in girmesi sonucu bir skandal 29 Ekim'e bir gün kala engellenmişti. Loğooğlu güven mektubunu 28 Ekim'de sunmuştu. Ancak Aliyev, resepsiyona gelmeyerek tepkisinin sürdüğünü göstermişti.

Loğoğlu, geçen bir yıl arzında Aliyev'in taktirini ve sevgisini kazanmıştı. Loğoğlu sadece Aliyev'in değil Bakü'deki tüm Türklerin sevgisini ve muhabbetini kısa sürede kazanmıştı. O farklı bir büyükelçiydi. Büyükelçilik onun döneminde kale duvarları olmaktan çıkmıştı. Türk iş adamı, öğrenci veya normal vatandaşın tüm sorunlarını büyükelçi çözüyordu. Ömür Orhun'u en son kabulunde Aliyev, " Yazık sana bir defa bile beni Türkiye'ye götürmedin " demişti. Aliyev için başarılı büyükelçi, kendisini ülkesine götüren, iki ülke arasında ticari ve dostluk ilişkilerini geliştirendi. Loğoğlu bu tanıma uyan büyükelçiydi. Azerbaycan'ın iç meselelerine de karışmıyordu. İşte tam iki yıl sonra Aliyev, Loğoğlu'nun dantel gibi ördüğü ilişkiler sayesinde kendisini Türkiye'de 75. Yıldönümü töreninde bulmuştu. Bir yılda ilişkiler nereden nereye gelmişti?

Loğoğlu bu başarılı çalışmalarından dolayı Dışişleri Bakanı İsmail Cem tarafından Dışişleri Bakanlığı Müsteşar yardımcısı olarak 1998 yazında Ankara'ya alınmıştı. Loğoğlu, Korkmaz Haktanır'ın Nisan 2000'de Londra'ya bülykelçi tayin edilmesinden sonra müşteşarlık koltuğuna oturacaktı. 2002’de ise görev yeri diplomasinin zirve yeri Washington büyükelçiliğiydi. O, petrol diplomasisinin gizli kahramanıydı. Türkiye, Azerbaycan, Gürcistan, Özbekistan ve Kazakistan'ın katılımıyla imzalanan Ankara Deklerasyonu Bakü-Ceyhan hattının gerçekleşmesi için önemli bir siyasi adım niteliği taşıyordu. Ankara Deklarasyonu aynı zamanda, Bakü- Ceyhan'a karşı çıkan büyük petrol şirketlerine de gözdağı veriyordu. Türkiye adına Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel ile Başbakan Mesut Yılmaz, Azerbaycan adına Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, Gürcistan adına Cumhurbaşkanı Eduard Şevardnadze, Kazakistan adına Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, Özbekistan adına Cumhurbaşkanı İslam Kerimov'un imzaladığı deklerasyona, ABD Enerji Bakanı Bill Richardson'un da şahit olarak katıldı.

Deklarasyonda temel olarak, "Cumhurbaşkanları, Azerbaycan ana petrol boru hatlarıyla ilgili kararın alınacağı bu aşamada Hazar-Akdeniz (Baku-Tiflis-Ceyhan) hattının ana petrol boru hattı olarak gerçekleştirilmesine ilişkin kararlarını kuvvetle teyit etmektedirler." denildi. 6 maddeden oluşan ve ülkelerindeki petrol ve gaz kaynaklarının aranması, çıkartılması ve birden fazla boru hatları aracılığı ile güvenli bir biçimde dünya piyasalarına taşınması konularını değerlendirendiriyordu. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, devlet başkanlarının ' siyasi iradesi ' ni gösteren, tarihi önem arzeden deklerasyonun Bakü-Tiflis-Ceyhan Projesi'nin hayata geçirilmesinin de temelini oluşturduğunu vurguladı. Uluslar arası Konsorsiyum ( AIOC )'da bazı petrol şirketlerinin Bakü-Tiflis -Ceyhan projesine ekonomik olmadığı gerekçesiyle karşı çıktıklarını hatırlatan Cumhurbaşkanı Aliyev, '' Bakü- Tiflis -Ceyhan'a itiraz edenler, engellemeye çalışanlar var. Şirketlerinde ihtiyacı ödenilmelidir; onlarla çalışacağız. Ancak petrolün sahibiyiz. İstediğimiz hatla petrolümüzü dünya pazarına çıkartırız. Bu deklerasyon Bakü-Ceyhan projesinin reel olduğunu gösteriyor. 21. Yüzyılda meyvelerini göreceğiz. '' dedi. Cumhurbaşkanı Aliyev, Bakü-Ceyhan hattına gereksinim duyulmasının gerekçelerini de şöyle izah etti : '' Azeri petrollerinin yanı sıra Kazakistan'ın Tengiz petrollerinin bir bölümüde Hazar'ın dibinden döşenecek boru hattıyla bu hatdan nakledilecekti. Bugüne kadar 2 milyon 500 ton Kazak petrolü tanker-demiryolu yoluyla Azerbaycan-Gürcistan üzerinden dünya piyasalarına çıktı. Hazara kıyıdaş ve yakın ülkeler Özbekistan ve Kırgızıstan'ın petrol ve gaz

117

rezervleride bu hattı zorunlu kılıyor. Ayrıca bu hattın inşası ülkelerimiz arasında dostluk ve işbirliğimizi artıracak, bağımsızlığımızı güçlendirecektir. ''

ÇANKAYA’DA SKANDAL: HARB EDERİZ

Oysa bir gece önce durum bambaşkaydı. Hilton Otel'inde Richard Morningstar ile buluşan Aliyev'e Clinton'un Bakü-Ceyhan'ı destek mektubu sunulmuştu. Cumhuriyetin 75. yıldönümü için akşam Çankaya köşkünde muhteşem bir resepsiyon verilmişti. Uzun süredir yapımı süren Çankaya'nın yeni salonuda bu akşam ilk defa açılıyordu. Aliyev ve Demirel akşam yemeğinde yan yana oturmuştu. Bu arada önlerindeki mikserin açık olduğunu fark edemeyen iki lider hararetli biçimde fısıltı halinde konuşuyordu. Acaba ne diyorlardı? İki gün önce AIOC Başkanı John Leggate'in kendisiyle görüşürek 1,5 saat brifing verdiğini kaydeden Aliyev, " AIOC Bakü-Ceyhan'ı istemiyor, şirketlerin pahalı bulduğunu söylüyor. Bu hatla ilgili endişeleri mevcut. Problem var. Bakü-Supsa'yı ana üretim hattı olarak seçmek istiyorlar. Bu hattın 1 milyar dolarz daha ucuz olduğunu söylüyorlar " diyordu. Mikserden teybe kaydettiğim konuşma şok açıklamalar içeriyordu:

ALİYEV: Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saparmurat Niyazov gözükmüyor gelmedi mi?DEMİREL: Geldi, geldi. Ama hasta, şimdi dinleniyor.ALİYEV: Önceki gün AIOC yetkililerini kabul ettim. Bakü-Ceyhan petrol boru hattını istemiyorlar, pahalı buluyorlar. Bakü-Supsa'yı seçmek istiyorlar.DEMİREL : Bakü-Ceyhan için harb ederiz.ALİYEV : 10 gün AIOC yetkililerini kabul etmedim. Ben sürekli Bakü-Ceyhan olacak diyorum, kızıyorlar. 10 gün sonra kabul ettim, böyle dediler. İtiraz ettim, olmaz dedim. Bakü-Ceyhan hattını seçeceğimizi onlara söyledim.DEMİREL : Yarın Bakü-Ceyhan'la ilgili deklerasyonu imzalayalım mı?ALİYEV : İmzalayalım.

Konuşmaları kasete kaydeden iki muhabirden biri benden başkası değildi. Diğeri Radikal muhabiri Deniz Zeyrekti. Gece 11.00 sularında yapılan konuşmayı gece baskısına yetiştirmeyi başarmıştım. O gece bu haberin girmemesi için gazete ve Tvlerin tek tek aranarak diplomasi muhabirlerinin tehdit edildiğini öğrendim ve bu nedenle telefonlara cevap vermedim. Habere Süleyman Demirel çok sinirlenmişti. Basın Müşaviri Metin Yalman'ı çağırarak bir güzel fırça çekti: " Ben sana demedim mi bu haber basına sızmayacak diye. Kim bu Faruk Arslan. Köşke 6 ay girişini yasaklayın! " Metin Yalman aslında Demirel-Aliyev diyaloğunun basında yer almaması için elinden geleni yapmış, tüm muhabirleri tek tek arayarak ' yazarsanız köşke giremizsiniz " tehditini savurmuştu. Yalman'ın suçu Faruk Arslan'ı tanımamasıydı. Çankaya köşkü yasağımda böylece başladı. Her bomba haberin bir bedeli vardı. Ertesi gün haber Ankara'da bomba gibi patlamıştı.

Bombadan sarsılan Kremlin ise hemen sert cevabı yetiştirmişti:Anlaşma bir paçavradır. Deklerasyon siyasi bir karardır. Moskova Radyosu, aynı akşamki yayınında, ABD'li petrol şirketlerinin Beyaz Saray'ın isteğine karşı çıkarak Bakü-Ceyhan boru hattı projesini desteklemekten vazgeçtiği ortamda deklarasyonun 'Kağıt parçası' olmaktan başka anlam taşımadığı iddia edildi. Türkiye'nin 21'nci yüzyılın ilk çeyreğinde enerji politikalarındaki perspektiklerini bu nedenle yeniden gözden geçirmesi gerekeceği vurgulanan yorumda, ''Türkiye, Kafkaslar'da yeni rol oynamasının gerçekleşmesi Bakü- Ceyhan projesine bağlanıyordu. Yeni gelişmeler karşısında Türkiye'nin bazı şeyleri yeniden gözden geçirmesi gerekecek'' denildi. Bakü-Ceyhan projesinin askıya alınması ile Gürcistan ve Azerbaycan'ın Türkiye politikalarının yanı sıra Tahran'a yönelik tutumun da değişebileceğini, buna karşılık Ankara- Ermenistan ilişkilerinin canlanabileceği öne sürüldü. Radyo, Bakü-Ceyhan boru hattı ihtimalinin ortadan kalkması ile Türkiye'nin İzmit- Sakarya- İzmir veya Karadeniz'in Avrupa kıyısından Saros Limanı'na kadar uzacak doğalgaz boru hattının yapımını teklif edebileceğini iddia etti. Hazar petrollerini uluslar arası piyasalara ulaştıracak ana üretim boru hattı seçiminin

118

bir ay geçmeden yine erteleniyordu. Azerbaycan'da Mega Proje'nin faaliyetlerini yürüten Uluslararası Konsorsiyum( AIOC)'nun son durumu değerlendirmek için 2 ay daha süre istiyordu. Ankara'da hükümet krizi sürerken, Bakü-Ceyhan petrol boru hattının gerçekleştirilmesi konusunda atağa geçen Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, konuya ilişkin Türkiye'nin Bakü Büyükelçisi Kadri Ecvet Tezcan'la Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'e iletilmek üzere bir mesaj gönderdi. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) Başkan Yardımcılığını yapan oğlu İlham Aliyev'i de ABD'deki petrol lobisi ile temaslarda bulunmak ve Amerikan yönetimine mesajını iletmek üzere Washington'a yolladı.

Bakü-Ceyhan petrol boru hattı ile ilgili Türkiye'nin sunduğu somut finans desteğinin yanı sıra yabancı petrol şirketlerinin ısrarla istediği teşvikler, transfer ve vergi ücreti indirimi gibi konularda Türk hükümetinin kesin tavrını öğrenmek isteyen Cumhurbaşkanı Aliyev, gönderdiği mesajla Türkiye'den net cevap istiyordu. Bu arada Washigton'da SOCAR Başkan Yardımcısı İlham Aliyev, Hazar petrollerine yatırım yapan Amerika'nın dev petrol şirket başkanları ile görüşme gerçekleştirdi. Görüşmelerin ardından bir açıklama yapan Aliyev, "Türkiye, Bakü- Ceyhan petrol hattı ile ilğili vereceği teşvikleri, transfer ve vergi indirimini net biçimde açıklasın. Ayrıca projeyi ne ölçüde finans edebileceğini bilmek istiyoruz. Bakü- Ceyhan'la ilğili 2 ay içinde son kararı vereceğiz. Türkiye istenilen tavizleri vermezse Bakü- Ceyhan'a elveda demek zorunda kalacağız." diyordu. 'Hazar Petrolleri Ana Üretim Boru Hattı' için kurulması planlanan çok uluslu ve şirketli' Boru Hattı Konsorsiyumu' projesini de masaya yatıran İlham Aliyev'in konsorsiyumda, petrolün üretildiği ev sahibi ülke Azeri şirketi SOCAR için yüzde 50 oranında pay istemesi Ankara'yı karıştırıyordu. ABD'li petrol şirketleri Pennzoil, Chevron ve Amoco'nun yakından ilgilendiği Boru Hattı Konsorsiyumu başkanlığı için ABD'nin eski Dışişleri bakanı James Baker'ın adı geçiyordu.

SÜRPRİZ BP-AMOCO EVLİLİĞİ

Temmuz 1998'de İngiltre'nin dev petrol şirketi BP ile ABD'nin 4. büyük petrol şirketi Amoco arasında yapılan petrol evliliği , Türkiye'nin tüm petrol hattı hesaplarını alt üst etti. Bu devrede petrol piyasalarında fiyatların sürekli düşüş kaydederek ham petrolün varilinin 12 dolara inmesi, Hazar petrollerine yatırım yapan şirketleri olumsuz yönde etkiledi. Birleşmelerinin nedenini 21. yüzyıla daha güçlü girerek , masraflarını asgariye indirmek işçi gücünde tasarrufda bulunmak olarak açıklayan BP- Amoco ortaklığı, Hazar petrollerine en büyük yatırımı yapan şirketler olması hasebiyle, petrol nakil güzergahı seçimindede insiyatifi ele geçirdi. İki şirket yetkilileri de evlilik işlemlerinin yıl sonuna kadar süreceğini belirterek ana üretim hattı seçimini erteleme kararı aldılar.

BP-Amoco şirketi 1999 boyunca büyük bir eylem operasyonuyla kabuk değiştirirken, Bakü-Ceyhan'la ilgili verilecek kararın erteleneceği yönündeki iddialar güçlenmeye başladı. Nitekim Ekim 1998'de Hazar petrollerinin ana üretim hattını açıklayacağını ifade eden AIOC, yan çizdi. AIOC'nın yeni başkanı John Logart, ana üretim hattı ile kararı vermek için erken olduğunu savunarak hattın ancak 2000 tarihinde başlayabileceğini ileri sürdü. Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'de kararın yıl sonuna sarkabileceğini açıkladı. Diğer yandan Ana üretim hattıyla ilgili AIOC'un 4 Aralık 1998 toplantısında açıklanması beklenen nihai karar, AIOC Başkanı, BP'li John Leggate'nin sürpriz istifası ile suya düştü. 1 Ocak 1999'da görevine başlayan yeni BP'li başkan Davit Woodvard ile son bir yıl içinde AIOC başkanlığına getirilen BP'li başkan sayısı üçe yükselmişti. AIOC başkanlığını üç yıl başarı ile yürüten İngiliz kraliyet ailesinden ve Cumhurbaşkanı Aliyev'den ödüller alan Tery Adams'dan sonra başkan olan Davit Prycard'da 6 ay bu görevi yaptıktan sonra sağlık gerekçesiyle istifa etmişti. Precard'in görevden ayrılmasına neden olarak Bakü- Supsa hattının maliyetinin tahminden 365 milyon dolar fazla çıkması sonrasında SOCAR ile AIOC arasında çıkan kriz gösterilmişti.

Ele geçirdiğim John Leggate'in 28 Ekim'de Cumhurbaşkanı Aliyev'e sunduğu raporda Bakü-Supsa hattının ekonomik olması nedeniyle ana üretim boru Hattı yapılmasını önermiş, petrolün Bakü-Ceyhan'dan nakledilmesinin AIOC'yı 12 milyar dolar zarara uğratacağını iddia etmişti. Leggate'nin hazırladığı raporun realist olup olmaması yönünde daha sonra bir inceleme yaptıran Aliyev, Leggate'nin raporunu askıya almıştı.Enerji ve Tabi kaynaklar Bakanı Cumhur Ersümer, Türkiye'nin istenilen teşvik, vergi ve transfer ücreti

119

indirimini vermeye hazır olduğunu belirterek, Bakü- Ceyhan boru hattının Türkiye'den geçen 1000 kilometresi için 5 ayrı ihale açılarak ucuza mal edilebileceğini söylüyordu. Türkiye'de inşaat işleri konusunda mevcut rekabet ve işçiliğin ucuz olmasının projenin maliyetinide düşüreceğini hatırlatan Ersümer, ''Ana üretim boru hattı olarak Bakü-Ceyhan'dan başka fizibilitesi tam olarak hazırlanmış, finans sorunu olmayan proje yok. Bu projenin rakipleri hazır değil. Proje hem ekonomik ve strajetik hem de ekostrajetiktir. Bu nedenle gerçekleştirilmesini kaçınılmaz olarak görüyoruz. Zaten boru hattına bugün kazma vurulsa üç yılda biter, petrol 2003'de akıtılır.'' diye meydan okuyordu. Halbuki bu ilk kazma ancak 2003’de vurulabilecekti.ABD Başkanı Bill Clinton'un Hazar Havzası Özel temsilcisi Büyükelçi Richard Morningstar, 14 Aralık 1998'de bölgeye yaptığı ziyaretin ardından hatla ilgili nihai kararı sürekli erteleyen Uluslararası Konsorsiyum'un (AIOC) ne zaman kararını açıklayacağına ilişkin bir soruya, ''aylarca sürebilir'' diye yanıtlıyordu. AIOC'da hattın ekonomik olmadığı gerekçesiyle olumsuz yönde görüşleri olanların bulunduğunun hatırlatılması üzerine ise Morningstar, '' Bakü-Ceyhan için çeşitli maliyetler çıkartılıyor, hattı yapılabilir yapmaya çalışıyoruz. AIOC ABD, Türkiye ve Azerbaycan'ın görüşlerini dikkate alacaktır.'' diyordu.

BP'NİN ŞOK RAPORU

Bakü-Ceyhan petrol boru hattının ana üretim hattı olarak seçilmesine sürekli engel çıkartan BP-Amoco PLS şirketi'nin iki yüzlü davrandığı kendi belgelerine de yansıyordu. Türkiye'nin petrol, gaz, özellikle son dönemde LNG pazarında büyük bir paya sahip olmak için yoğun çaba harcayan BP-Amoco, Türk kamuoyunun baskısı üzerine Bakü-Ceyhan'ın arkasında olduğunu açıklarken, Uluslararası Konsorsiyum'un ( AIOC) BP'li Başkanı Davit Woodword'un Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi'ne ( SOCAR ) Mayıs 1999'da gönderdiği raporda, Bakü-Ceyhan'ı ancak 2007 yılı için düşünebileceklerini ilettiği ortaya çıkıyordu . Söz konusu raporu ele geçirmem Türk kamuoyunun dikkatini bir anda bu olaya çevirdi. AIOC'nun 2002 yılı sonundan başlayarak yıllık petrol üretimini 12-15 milyon tona (günde 250-300 bin varil ) çıkartacağını raporunda belirten Davit Woodword, Bakü-Ceyhan hattı inşa edilerek kendilerine verilirse rantabl biçimde 2007 yılında kullanabileceklerini bildiriyordu.

Petrol üretiminin mevcut ve yapılacak boru hatları ile taşınma kapasiteleri için yeni bir zamanlama takvimi çıkartan Woodword raporunda şu ifadeleri kullandı: " Eğer çalışmalar takvimde belirlenen zamanlama ile yolunda giderse 2007 yılında en yüksek üretim hacmi olan günde 800 bin varile ulaşacağız. Bakü-Supsa hattının kapasitesinin 5 milyon tondan 10 milyon tona çıkartılmasıyla 2002 yılına kadar nakil ihtiyacımızı karşılamaktadır. Birincil hat olarak planlanan Bakü-Supsa'nın kapasitesinin genişletilmesi ana üretim hattı inşasından daha ucuza mal olabilir. Bu nedenle kapasitenin yüksek rakama çıkacağı tarih olan 2007 yılına kadar ana üretim hattına ihtiyaç yoktur."

Raporunda Ankara'nın Bakü-Ceyhan'a 2.4 milyar doların üzerinde ek maliyet güvencesi vermesi ve hattın finansörlerini bulması durumunda hattın inşasına yeşil ışık yakan Woodword, taşın altına elini koymayarak açıkca " Eğer hat yapılır ve hazır olursa kullanabiliriz. " diyordu. Woodvord ve Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) Başkanı Natik Aliyev, Bakü-Ceyhan petrol boru hattının gerçekleştirilmesi için Türkiye'den istedikleri 5 şartın kabul edilmesini beklediklerini ifade ediyorlardı. Woodvord, Bakü-Ceyhan hattını inşa edecek BOTAŞ'tan proje ile ilgili detaylı fizibilite raporu istediklerini belirtirken, müzakereleri süren anlaşmalarda öne sürdükleri 5 şartın kabul görmesini talep ediyordu. Woodvord bu şartları şöyle sıraladı: "Herşeyden önce hattı kim finanse edecek bu açıklığa kavuşturulmalı. İlk şartımız bu. Türkiye ek maliyet güvencesi vermeli. BOTAŞ sorumluluğu üzerine almadan önce proje ile ilgili başlangıcından bitim tarihine kadar tüm aşamaları geniş bir fizibilite raporu halinde tarafımıza sunmalı. Bu hatdan taşınacak petrol için alınacak Transfer ücreti netleşmeli. Ankara hattın güvenliğine garanti vermeli. Hatta petrol garantisi bulunmalı."

SOCAR Başkanı Natik Aliyev'de , Ankara'nın sunduğu hat projesi için 2.4 milyar dolar üzeri ek maliyet için güvence olarak Türkiye tarafından garanti istediklerini ifade ediyordu. Petrolün transfer ücretinde 2 dolar 58 cent üzerinde durulduğunu belirten Aliyev, son sözü sundukları şartlara cevap vermesi

120

gereken Türkiye'nin söyleyeceğini dile getiriyordu. Aliyev, " Yabancı finans çevrelerinin projeye kredi vermesi hattın gerçekleştirilmesi için yeterli mi ? "şeklindeki sorumuzu, "Bu hattın yapılmasına ilgi duyan ülkeler kredi vermeli. En önemlisi krediye verilen teminat ve geri ödeme süresidir. Bu konuda acele etmiyoruz. Bugün yapacağımız küçük bir hata ileride büyük sorunlara yol açabilir. " diye cevaplandırıyordu.Öte yandan AIOC'nun ' zamanlama takvimi ' bahanesini aşmaya çalışan ve Bakü-Ceyhan'ı BOTAŞ'ın inşa etmesi konusunda Amerikan finans çevrelerinde kısa bir süre önce tanıtımda bulunan Türk Çalışma Grubu'ndan Ali Balta, " Bakü-Ceyhan için daha fazla geç kalınmamalı. Bu gün hatta kazma vurulsa inşaat zaten 2004 yılında tamamlanır. İnşaat hemen başlamalı. " uyarısında bulunuyordu. Hazar'ın Şahdeniz yataklarında büyük miktarda bulunan gaz rezervlerini Türkiye'ye satmak isteyen BP-Amoco'nun artık Bakü-Ceyhan çekincesini tamamen kaldırmasının zamanının geldiğine dikkat çeken Balta, Türkmen gazı için yapılacak Hazar'ın dibinden Bakü-Tiflis üzerinden boru hattına paralel inşa edilecek Bakü-Ceyhan'ın maliyetinin yüzde 30 oranında düşeceğini vurguluyordu. Balta, AIOC ve SOCAR'ın BOTAŞ'tan Bakü-Ceyhan hattı için talep ettiği ekipman kalitesi ve kapasite artımı maliyetinin hattın belirlenen bedelinin 300 milyon dolar daha artmasına yol açtığını belirtiyordu. Olumsuz esen rüzgarlar Bakü-Ceyhan petrol boru hattının başka bahara kaldığını gösteriyordu.

18 Mart 1999'da Azeri Çalışma Grubu, Anahtar Teslimi Sözleşme ve Hükümet Garantisine ilişkin teklifini Enerji Bakanlığı'na sundu. 31 Mart'da ise kapsamlı teklifini verdi. Hemen harakete geçen Enerji Bakanlığı, süreci protokola bağlamak için tarafları İstanbul'da buluşturdu. 13 Nisan 1999'da 56. Hükümetin dört ay bakanlık yapan Enerji Bakanı Prof. Dr. Ziya Aktaş tarafından Azerbaycan'la imzalanan İstanbul protokoluna göre üç ay içinde taraflar arasında görüşülen 4 anlaşmada detayların tamamlanarak resmi bir başlangıç yapılması gerekiyordu. Bakü-Ceyhan boru hattı için Türkiye ile Azerbaycan tarafından imzalanan protokol, Ankara'ya önemli yükümlülükler getiriyordu. Türkiye'nin projenin gerçekleştirilmesi için 3 milyar dolar ve 50 milyon ton petrol garantisi bulması icap ediyordu.

AIOC'da başı çeken BP-Amoco'nun Bakü-Supsa'yı boru hattını ana üretim hattı yarışında önplana çıkarmak istediğinin ortaya çıkmasına karşın Bakü-Ceyhan için ısrarlı girişimlerini sürdüren Ankara, hattın yapımı, güvenliği ve rantabl çalıştırılması konusunda önemli yükümlülüklerin altına giriyordu. Bakü-Ceyhan hattının 50 milyon ton kapasiteli olması kararlaştırıldığından Türkiye'nin üretici şirketlerden hattın kapasitesi kadar petrol garantisi alması gerekiyordu. Bakü-Ceyhan boru hattının inşasını üslenen BOTAŞ, konsorsiyum arayışına girecekti. Finansman sorunu ise kredili ihaleler ve 'yap-işlet-devret' ile aşılmaya çalışılıyordu. ABD, söz konusu finansmanı sağlayacak yabancı şirketleri çekmek için Türkiye'de Danıştay kararları ve özelleştirme ile ilgili anayasal engellerin aşılmasını bekliyordu. Bu engel ancak Ocak 2000'de aşılacaktı. 27 Ocak'ta Davos'ta yapılan Dünya Ekonomik Forum'a katılan Başbakan Bülent Ecevit, yasalaşan tahkimi zirveye götürüyor ve Bakü-Ceyhan ve Türkmen gazı projelerine finans arıyordu. Müzakerelerin başından beri Azerbaycan Uluslararası Petrol Konsorsiyumu İşletme şirketi AIOC'nin baskısından kurtulamayan Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR), İstanbul'da protokole imza atması, cesur bir adım olarak nitelendirilmişti.

Karar aşamasında yarı yarıya söz sahibi olan SOCAR'ın, BOTAŞ'ın müteahhit olmasını içeren bir belgeye imza atması AIOC üyesi şirketlerden özellikle BP-Amoco ve Statoil'i şoke ediyordu. SOCAR'ın karara imza atmasında, Rusya'nın Ermenistan'a silah yığması ve Azerbaycan üzerindeki Ermenistan tehdidinin artmasınından sonra Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in ağırlığını koymasının etkili olduğu belirtiliyordu. Enerji Bakanlığı ve BOTAŞ'ın çabaları sonucunda Türkiye ile Azerbaycan,Gürcistan ve AIOC arasında imzalanmak üzere dört ayrı anlaşma metni hazırlandı. İstanbul protokolünde üç ay içinde tamamlanması öngörülen anlaşmalardan, Türkiye- Gürcistan ve Gürcistan-Azerbaycan arasında imzalanacak anlaşma genel prensipleri belirleyecek. Türkiye ve Gürcistan'ın AIOC ile ayrı imzalayacağı 'Transit ülke' anlaşmasında ise geçiş ücreti ve vergilendirme yer alacaktı.

Türkiye'nin Azerbaycan ve AIOC ile imzalayacağı anahtar teslim kontratı ile garanti kontratı ise maliyet ve finansman konusundaki yükümlülükleri içeriyordu. Türkiye, stratejik olarak gördüğü Bakü- Ceyhan için kesenin ağzını açmaya razı oluyordu. Türkiye'nin anahtar teslimi kontratında 2.4 milyar dolara mal etmeyi öngördüğü boru hattının, kredili ihale yöntemiyle en az 3.5 milyar dolara mal olacağı

121

hesaplanıyordu. AIOC üyeleri de maliyeti fazla tutabilmek için BOTAŞ'a gönderdikleri talepler listesinde 'en kaliteli' boru hattını istiyordu. 200 sayfalık AIOC raporunda arzulanan boru hattına ilişkin birçok ayrıntıya yer verildi. Türkiye'nin sorumluluğu bununla da bitmiyordu. Hattın sigortası ve güvenliğinden de sorumlu olacak BOTAŞ'ın geliri ise sadece geçiş ücretlerinden oluşuyordu. Ancak Ankara'da 18 Nisan 1999 seçimlerinden sonra hükümet değişmiş yeni hükümet arayışları başlamıştı, petrolü düşünen yoktu. Bu nedenle 3 ayda tamamlanması planlanan projede, yine fiyasko yaşandı. Hazar Petrolleri Ana Üretim Hattı Türk Çalışma Grubu Başkanı ve Enerji Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı Metin Aral başkanlığında protokolün bitimine üç gün kala Bakü-Ceyhan'da gelinen son durum ile ilgili bir toplantı yapıldı. Toplantıya BOTAŞ Yurtdışı Yatırım ve Projeler Müdürlüğü yetkilileri, bakanlık uzmanları ve Çalışma Grubu'nun yetkilileri katıldı. Bakü-Ceyhan'ın kesinleşmesi yönünde müzakereleri sürdürülen Hükümetlerarası Anlaşma, Transit Ülke Anlaşması, Anahtar Teslimi Anlaşma ve Yer Teslimi Anlaşma toplantıda masaya yatırıldı.Son derece tartışmalı geçen toplantıda proje ile ilgili Azeri Çalışma Grubu'nun talepleri gündeme geliyordu. Karşı tarafın Türkiye'den sürekli maddi tavizler istemesi nedeniyle ,dört anlaşmada da pürüzlerin henüz giderilmediği konusunda ortak görüşe varılıyordu.

Enerji Bakanlığı, uzlaşılmayan noktalar kalması nedeniyle dört anlaşmanında imzalanmasının mümkün olmadığını bildiriyordu. İstanbul protokolunun hükmünü yitirmesi nedeniyle taraflar arasında yeni çalışma takvimini belirleyecek yeni bir protokola ihtiyaç duyulacaktı. Türkiye'den akılalmaz tavizler istenerek anlaşmaların imzalanması yokuşa sürülmüştü. Enerji Bakanlığı Müsteşarı Yurdakul Yiğitgüden, " Ticari konuda hiçbir endişemiz yok, projemize güveniyoruz. Ancak Türkiye'nin istekli tavrı karşı tarafta yanlış yorumlanıyor. Bütün isteklerini kabul ettireceklerini sanıyorlar. Bu durumda projenin hayata geçirilme tarihi sürekli başka tarihe erteleniyor. " diye sitem ediyordu. Sil baştan geriye mi dönülüyordu ? Enerji ve Tabi Kaynaklar eski Bakanı Ziya Aktaş ile Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) Başkan Yardımcısı Valeh Elaskerov arasında imzalanan İstanbul protokoluna göre tarafların anlaşması içinöngörülen üç aylık süre dolmuştu.

DSP-ANAP-MHP arasında kurulan 57. Hükümetde Enerji bakanlığına tekrar Cumhur Ersümer'in getirilmesi sürpriz olmamıştı. Koalisyon görüşmelerine ANAP adına katılan Ersümer, Hüsamettin Özkan ve Koray Aydın'ın şaşkın bakışları arasında, ' Enerji bizim; yoksa hiç başlamayalım' demişti. Oysa MHP bu bakanlığa Oktay Vural'ı getirmek istiyordu. Ancak Ersümer'in, yani Yılmaz'ın enerji ihalelerinde alma hırsındaki fendi MHP'yi yenmişti! Ersümer, petrol ve doğalgaz projelerinde önceden başlattığı işi bitirmek istiyordu. Yılmaz ise enerjiden gelen rüşvetleri ve Mavi Akım’ı düşünüyordu.

Bakü-Ceyhan'ın maliyeti ve güvence verilecek ek maliyet konusundaki sorun aşılamıyordu.. Hükümetlerarası Anlaşma ve Transit Ülke Anlaşması'nda pürüz kalmamıştı. BOTAŞ'ın müteahhitliğinin tescilleneceği Anahtar Teslimi Anlaşma 'da bazı noktalarda pürüzler kalmıştı. Daha önce projeye 2.4 milyar dolar maliyet biçen Türkiye'nin, karşı taraftan gelen ' maliyet fazla çıkarsa ek güvenve verin ' talebi üzerine bu rakamı 2.7 milyar dolara çıkartması, Azeri Çalışma Grubu içinde bulunan BP-Amoco temsilcisinin itirazına yol açıyordu. Ek maliyet güvencesinin yanı sıra, güvenlik güvencesi, istimlak bedelleri ve belirlenen götürü bedelli sabit transfer ücreti ile ilgili maddelerin yazılışı sırasında tartışmalar yaşanıyordu. Bu arada hatta petrol garantisi ve uluslararası finansman bulunması sorumluluğu da Ankara'nın üzerinde kalmıştı. Transfer ücreti olarak varil başına 2 dolar 58 cent üzerinde tarafların anlaştığı iddia ediliyordu. Ancak Gürcistan'ın sorun çıkaracağını hiç kimse hesap etmemişti. O güne kadar görüşmelere çağrılmayan Tiflis, bu işe epey alınmıştı!

Türkiye ile Azerbaycan arasında müzakereye konu olan iki anlaşmadan Hükümetlerarası Anlaşma (Inter Government Agreement) hemen hemen tamamlanmış durumda bulunuyordu. Taraflarca da uygun bulunan Hükümetlerarası Anlaşma metni artık müzakerelerde gündeme gelmiyordu. Ticari hükümler ile projenin finanmanı için gerekli hukuki ve ticari altyapıyı hazırlayan Ev Sahibi Ülke Anlaşması ise (Host Government Agreement), yüzde 90-95 mertebesinde tamamlanmıştı. Türkiye ile Azerbaycan ve AIOC arasında sürdürülen görüşmelerde, Ev Sahibi Ülke Anlaşması çerçevesinde, hükümetlerin, devletlerin sorumluluklarının tarif edildiği ana maddeler üzerinde çalışma sürdürülüyordu. Görüşmelerde, ticari etkisi olan bazı hukuki maddeler üzerinde durulurken, taraflar arasında daha önce bir mutabakat sağlanmasına karşı

122

Firmalar tarafından yeniden gündeme getirilen transit verginin veya transit ücretin ne şekilde ödeneceği konusu da ele alınıyordu. Enerji Bakanlığı, Bakü-Ceyhan konusunda Türkiye ile Azerbaycan ve AIOC konsorsiyumu arasında sürdürülen görüşmelerin tamamlanmasının ardından, ana boru için konsorsiyum oluşturulması üzerinde durmak istiyordu. Yetkililer, Bakü- Ceyhan boru hattı projesi çerçevesinde yapılacak petrol boru hattının sahibinin Türkiye olmayacağını, bu durumun ''baştan itibaren hep vurgulandığını'' da söylüyordu. Bakü-Ceyhan boru hattına, konsorsiyum şirketleri ile Azerbaycan'ın sahip olacağı Azerbaycan hükümeti tarafından ifade ediliyordu.

TARİHİ AGİT ZİRVESİ

İstanbul'da 18 Kasım 1999 tarihinde, Hazar petrollerinin Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol İhraç Boru Hattı (MEPCO ) ile Türkiye üzerinden dünya pazarlarına taşınmasına yönelik atılan imzalar, projenin dönüm noktası oluyordu. İlgili devlet başkanlarının açıklamaları, hatta ilişkin siyasi kararı pekiştirirken imzalanan dört kapsamlı anlaşma hukuki çerçeveyi oluşturdu. Türkiye, 2004 yılı ortasından itibaren petrol akışını sağlamak için çalışmalarını hızlandırıyordu. Böylece 1990'lı yılların başından beri tartışılan ve 20 Eylül 1994'de Azerbaycan petrollerinin üretim ve paylaşım anlaşmasının en büyüğü olan Mega Projenin imzalanmasından sonra en dev adım atıldı. Hazar petrollerinin ana üretim hattının hangisi olacağı sorusu uluslararası petrol şirketlerinin ekonomik beklentileri ve bölgedeki farklı siyasi çıkarlar nedeniyle " nihai " olarak Ekim 2000'de açıklanacaktı. AIOC'nun 2000 yılı bütçesinde Bakü-Supsa hattının genişletilmesi için ödenek ayırmaması nihai kararın rengini ortaya koydu.

Bakü-Ceyhan'a direnen BP-Amoco bile artık tamamen " yelkenleri suya indirdirmişti. " Nihayet ikna olmuştu petrol şirketleri... 18 Kasım'da AGİT zirvesi için İstanbul'da biraraya gelen devlet başkanları anlaşmaları Fahri Korutürk gemisinde imzalayacaktı. o gün hava muhalefeti, yoğun yağmur ve fırtına buna izin vermedi. Anlaşmalar Çırağan Saray'ında parafe edildi. Tanıklardan biri olarak tam Clinton’un karşısına mevzilenmiştim. Hükümetlerarası Anlaşma ( IGA) ve Ev Sahibi Ülke ( HGA) Anlaşmasına Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev, Gürcistan Cumhurbaşkanı Eduard Şvardnadze ve Cumhurbaşkanı Süleyman demirel imza koydular. Anahtar Teslimi Müteahhitlik Anlaşması'yla (TA) Hükümet Garantisi Anlaşması'da parafe edildi. Bu anlaşmalar kapsamında, Azeri, Gürcü, Kazak ve Türk liderlerin imzaladığı " İstanbulDeklerasyonu " ile de, taraf ülkeler, projenin tamamlanması için her türlü katıkıyı sağlama taahhüdünde bulunuyordu.

Beş bin sayfayı bulan metinlere ABD Başkanı Bill -Clinton'da şahit olarak imzaladı. Anlaşmanın imzalanmasını beklerken Clinton’la yarım saat boyunca göz göze kesiştik; Clinton üzerinde dört film bitirmiştim. Clinton üzerimden bakışını kesmeyince göz kırparak selam verdim. Clinton’u kahkaha krizi tuttu. Demirel ne olduğunu sorunca, Clinton parmak ucuyla beni gösterdi. Diplomasi muhabirlerinin o günkü espirisi Faruk Arslan-Clinton keşişmesiydi: Faruk Monica’yı unutma!

O gün, Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saparmurat Niyazov'un katılımıyla Azeri,Gürcü ve Türk tarafları arasında imzalanan Hazar geçişli Türkmenistan-Türkiye Avrupa Doğal Gaz Boru Hattı deklerasyonu ile proje ile ilgili anlaşmaların 2000 Mart ayına kadar tamamlanması ve gazın 2002 yılı son çeyreğinde hattan akıtılması öngörülüyordu. Azerbaycan'ın Şahdeniz yataklarında bulunan gazın Türkiye'ye nakledilmesi de zirvenin bir başka gündem maddesi idi. Azerbaycan, Türkiye ve Gürcistan arasında imzalanan mutabakat zaptı ile, Azeri doğal gazının geliştirilmesi ve Türkiye üzerinden pazarlanmasında anlaşıldı. Cumhurbaşkanı Demirel, anlaşmalara imza atan liderleri " Avrasya'yı somut bir gerçek haline getiren sürecin öncüleri " diye nitelendirirken, Haydar Aliyev, Türk halkına seslenerek, " Türkiye'ye her geldiğimde Bakü-Ceyhan ne zaman imzalanacak diye soruyordunuz. İşte imzalandı. " diyordu.. Anlaşmaları asrın petrol sözleşmesi diye tanımlayan Aliyev, bu anlaşmaların imzalanmaması için çok baskı altında kaldıklarını zoru başardıklarını vurguluyordu. Cumhurbaşkanı Şvardnadze, bu günün önemine atfen gazetecilere bol bol fotoğraf çekmeleri için tembihliyordu. Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarsayev, hatta Kazak petrolü verilmeden rantabl hale gelmeyeceğine dikkat çekerek, Kazak petrolünün hatta akıtılma taahüdünde bulunuyordu.. ABD Başkanı Clinton ise anlaşmaların önemini, " Bugüne kadar imzalanan hiçbir anlaşma hiç bu kadar önemli

123

olmadı. " diye vurguladı. Bu anlaşmaların 21 yüzyıla ışık tutacağını ve Hazar bölgesi ülkelerine refah getireceğini belirten Clinton, Türkiye'nin kazandığı öneme atıfda bulunuyordu.

Doğu-Batı koridoruna takılan milenyum gerdanı olarak nitelendirilen bu anlaşmalara rağmen herşey henüz bitmedi. Finansman ve " throughput garantisi " gibi önemli aşamalara henüz gelinmemişti. Ancak finansörlerin lafa değil imzalanan anlaşmalara taahhüt edilen ekonomik ve hukuki koşullara bakacağı da muhakkak. Bu böyük oyunda artık roller paylaşıldı. Türkiye bu oyunun sahnesini hazırladı; şimdi işin başarısı aktörlerin oyunu iyi oynamasına bağlıydı Enerji Bakanı Bill Richardson'un " birinci aşama tamamlandı " sözleri ve Enerji Bakanı Cumhur Ersümer'in " Eylem Grubu " oluşturduklarını açıklaması sürecin devam ettiğini gösteriyordu. Teknik çalışmaları yürütecek Uygulama Komitesi'ni yoğun bir ugraş bekliyordu. Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan'dan ikişer temsilciyle oluşturulan Komite, tarafların Hükümetlerarası Anlaşma ile ortaya çıkan yükümlülüklerini ve projeyi teşvik eden hukuki ilkeleri yerine getirmelerini sağlayacaktı. Anlaşmaya göre, Bakü-Ceyhan'ın yapım sürecinde devletlerarası uyuşmazlıkların çözümünde Enerji Şartı Anlaşmasının ilkeleri, devlet-yatırımcı arasındaki uyuşmazlıkların çözümünde ise özel uluslararası tahkim uygulanacaktı. Teknik çalışmaların ikinci aşamasında ise İstanbul Deklerasyonu doğrultusunda hattın " en geniş katılımla " inşa edilmesi amacıyla ayrı bir Çalışma Grubu kurulacaktı. Kazakistan dahil tüm Hazar ülkelerince oluşturulacak çalışma grubunda ABD ile hattı yapacak firmalarda yer alması planlanıyordu. Gruba, ayrıca ileride bu hattan taşımak isteyen petrol şirketleri ve hattın yapımına finansman katkısında bulunacak bankalarında dahil edilmesi hedefleniyordu.

Hükümetlerarası Anlaşmanın Kapsamı* Petrolün serbest geçiş ücretinin benimsenmesi.* Boru hattı ve tesislerin inşası, kullanım hakkının sağlanması.* Taşınacak petrol üzerinde mülkiyet talebinde bulunulmaması.* Hattın değerini düşürücü nitelikte girişimde bulunulmaması.* Boru hattı tesislerinin ve çalışanlarının güvenliğinin sağlanması.* Teknik, emniyet ve çevresel açıdan uluslararası normlara uyulması.* Devletlerarası uyuşmazlıkların çözümünde Enerji Şartı Anlaşması ilkelerine,devlet-yatırımcı arasındaki uyuşmazlıklarda ise özel uluslararası tahkimin uygulanması.

Ev Sahibi Ülke Anlaşmasının Kapsamı* Geçiş ülkelerinin proje için sağladıkları garantiler, taahütler ve teşvikler.* Tarafların arazi ve tesisler, çevre, güvenlik, döviz işlemleri, ithalat, ihracat gibikonulardaki hak ve yükümlülükleri.* Vergiler dahil projeye yönelik tüm ticari şartlar.* Tarafların sorumluluklarının sınırları ve ortaya çıkabilecek zararların telafi ve tazminedilmesi mekanizmaları.* Uyuşmazlığın çözüm mekanizmaları.

Yılda 50 milyon ton günde 1 milyon varil petrol nakledilecek kapasitede olacak hattın uzunluğu 1730 km. Bakü'de Sangacal istasyonunda başlayacak ve Ceyhan'da tamamlanacaktı. Kullanılacak boru çapı 42 ile 36 inç ( 106 cm ve 91 cm ) arasında değişiyordu. Dizayn basıncı 100 bar olacak ve tam dördü Türkiye'de olmak üzere 10 pompa istasyonuna sahip olacaktı. Petrol, 33 API petrol gravitesinde olacaktı. Boru hattında ve Ceyhan limanırnda birer milyon metreküp petrol bulundurulacaktı. Boru hattının 1037 km'si Türkiye, 468 km'si Azerbaycan ve 225 km'si Gürcistan'dan geçiyordu. Üç ülkenin Meclisi anlaşmaları onaylayınca hattı inşa edecek girişimci grubla ülkeler arasında ayrı ayrı anlaşmalar imzalanacaktı. Hattın Türkiye bölümününün müteahhitliğini Botaş yapacaktı. Girişimci şirketler grubu bu nedenle Botaş'la Götürü Usül Sabit Fiyat Anahtar Teslimi Müteahhitlik Anlaşması imzalayacaktı. Türkiye HGA anlaşmasının imzalanmasıyla eş zamanlı olarak yatırımcılara hükümet garantisi mektubunu sunacaktı. BTC HPBH'nin maliyeti 1.327 MİLYAR ABD dolarıydı vehattın toplam maliyeti 2.327 Milyar doları bulacaktı. Botaş'ın parasal yükümlülüklerinin garanti edilmesi ve proje tamamlama garantisinin taahhüt edileceği mektuba göre

124

Hazine Müsteşarlığı, kontrat fiyatı 1 milyar 307 milyon dolar olan hattın yapımında ortaya çıkabilecek maliyet fazlalığı için 300 milyon dolara kadar ek teminat verebilecekti. Hükümet garantisinin süresi, projede geçici kabülün yapılması ile sona erecek. Anahtar Teslimi Müteahhitlik Anlaşmasına göre, çalışmalara 1 Ocak 2000'de başlanması halinde Bakü-Ceyhan Petrol Boru Hattı'nın 2004 Nisan'ında devre alınması planlanıyordu. 99 milyon drolara mal olacak hattın kamulaştırma giderleri ile hattın Türkiye kısmının maliyeti 1.4 milyar dolara ulaşacaktı. Türkiye ilk 16 yıllık dönemde 100 milyon dolar, daha sonraki yıllarda 300 milyor dolara kadar yükselecek geçiş ücreti alacaktı. Türkiye ekonomisi batmadan önce Hazine garantisi verilen son büyük projeydi.

GÜRCİSTAN PÜRÜZÜ

52 ayda tamamlanması planlanan hattın inşaatına IGA'nın Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan meclislerinde onaylanmasından sonra başlayacaktı. Ancak bunun için öncelikle ticari şartları düzenleyen Ev Sahibi Ülke (HGA) müzakerelerinin bitirilmesi gerekiyordu. Hattın yapımını üstlenecek girişimci grub veya şirketler ile Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan arasında ayrı ayrı imzalanacak anlaşmanın süresi 40 yıldı. Bu süre yatırımcıların talebi halinde iki kez onar yıl uzatılabilecekti. Türkiye Azerbaycan Çalışma Grubu ile HGA görüşmelerini bitirmesine karşın geçiş ücretindeki anlaşmazlık nedeniyle Gürcistan'la mutabakat sağlanamıyordu. 3 ülkeninde elde edeceği geçiş ücretinin projede bir bütünlüğü olması gerekiyordu. Gürcistan kendince bir ücret belirmesi nedeniyle uzlaşma sağlanamıyordu. Azerbaycan, projenin maliyetini artıracak yaklaşımlardan rahatsızdı. Bir sorunda boru hattının geçeceği Gürcü topraklarının kamulaştırılması ile ilgiliydi. Tiflis yönetimi bu toprakların istimlak bedelini yatırımcı şirketlere veya Türkiye'ye yüklemeye çalışıyordu. Ne olursa olsun artık işin kuyruğuna gelinmişti. Meclislerde anlaşmaların onaylanmasının ardından detay mühendislik çalışmalarının başlanması kaçınılmaz gözüküyordu.

Bakü-Ceyhan boru hattında siyasi anlaşma sağlanmasına rağmen teknik sorunların çözüme kavuşturulmasının tahminlerden uzun sürmesi, 9 Ocak 2000'de Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev'in, iki günlük bir ziyaret için Ankara'ya getirdi. Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'in davetlisi olarak Ankara'ya gelen Haydar Aliyev'in Bakü-Ceyhan hattının yapımına henüz başlanmaması nedeniyle sitem ediyordu.. Bugüne kadar Bakü-Ceyhan'a engel olarak gösterilen BP-Amoco başkanlığındaki Uluslararası Konsorsiyum'un ' 2000 yılı bütçesinde Bakü-Supsa'ya ödenek ayırmayarak Bakü-Ceyhan'a yeşil ışık yakmıştı. Aliyev'in projenin finansmanının sağlanması ve hattın 2004 nisan'ında tamamlanması için çaba gösterilmesini Demirel'den rica ediyordu. Gecikmeden kaygı duyduğunu Ankara'ya ileten Aliyev'in, teknik sorunların çözümü için Demirel'in devreye girmesini arzu ediyordu.

Azeri ve Gürcüler Ankara ve İstanbul'da yapılan toplantılarda bir türlü anlaşamayınca iş Bakü'ye taşındı. Türk Dışişleri de Mithat Balkan başkanlığında bir ekibi Bakü'de göndermiş tarafları uzlaştrımaşa çalışıyordu. Bugün, yarın derken Bakü-Ceyhan'ın belirlenen yapım tarifesinde iki aylık bir gecikme olmuştu . Nihayet devreye giren Demirel ve Aliyev, Gürcülerin aç gözlüğünün doyurulması konusunda görüş birliğine vardı. Tarife ücreti olarak 2.58 cent belirlenmişti. Bunun 1.49'u Türkiye'nin 17' cent'i Gürcistan 'ın geri kalanı Azerbaycan'ın tarife ücreti olacaktı. Gürcistan'a Bakü-Supsa'dan 17 cent ücret aldığı için aynı fiyat önerilmişti. Ancak Gürcüler Bakü-Ceyhan'ın güvenliğini sağlamak daha masraflı diye fiyatın 3 cent daha artırılmasını istiyordu.

SOCAR Başkanı Natik Aliyev'i Tiflis'e gönderen Aliyev Şvardnadze'ye kendi ücretlerinden taviz vererek sorunun çözülmesini istediğini bildirdi. 22 Mart 2000'de Tifilis'e giden Aliyev, bu kararını açıklıyordu. Gürcistan Devlet Petrolleri Başkanı Giya Çanturia , Bakü-Tiflis-Ceyhan hattı proje paketinin tamamının Nisan ayı sonunda Gürcistan Parlamentosu'na sunulacağını belirterek en son alınan detay kararların da bu pakette yer alacağını belirtiyordu. Çanturia Azerbaycan Devlet Petrolleri'nin, Konsorsiyum'un ilk beş yılda Azerbaycan petrolleri ihracatı ulaşımı için Gürcü tarafına 1 tonda 0,89 dolar verilmesini kabul ettiğini söyledi. Beş yıl sonra fiyatların değişeceğine dikkat çeken Çanturia, Gürcü tarafının 15 yıla kadar 1 tonda 1,4 dolar alacağını, 1 tonda 1.26 dolar alacağını ifade etti. Çanturia ayrıca, Gürcistan Devlet Başkanı tarafından AGİT zirvesinde dile getirilen Gürcistan'da petrol taşıma ücreti olarak ta, geçecek

125

petrolün %3'ünün Gürcistan'a kalması isteğinin de bu fiyatlar içerisinde olduğunu sözlerine ekledi.Bu sorun daha çözülmüş anlaşmaların Nisan ayında parlamentoların onayından geçmemesi için hiç bir gerekçe kalmamıştı. Aliyev, Tiflis'ten yaptığ ıaçıklamada hattın finansman sorununda olmadığını, önemli taahütler aldıklarını duyuruyordu. Tüm bunlar olurken Rusya eli boş oturmuyordu. Petrolde anlaşmanın sağlandığı sırada sözde Karabağ cumhurbaşkanı Arkadi Gugasyon'a suikast düzenleniyordu. Yalnız kurt Rusya yine dişini göstermişti.

KAZAK PETROLÜ GARANTİSİ !

Lukoil, Hazar'ın kuzey bölgesinde Kazakistan'ın bölgüsüne düşen yerde Kuzey kaşaganda 300 milyar metrik tonluk petrol bulunduğunu açıklıyordu. Bu rakamla Hazar'ın petrol rezevleri Körfezi geçiyordu. Bakü-Ceyhan'a Kazakistan'ı verecek petrolü olmadığı iddialır ayyuka çıkmış iken gelen bu haber Bakü-Ceyhan cephesinde sevinç rüzgarları estiriyordu. Nitekim Nazarbayev, sürpriz açıklamısını yapmakta gecikmeyecekti. Orta Asya liderleriyle kurduğu kişisel ilişkilerle Türkiye'yi bölgede ön plana çıkaran Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, görev süresi dolmadan Azerbaycan'ı son kez 8 Nisan 2000'de ziyaret etti. '6. Türkçe Konuşan Ülkeler Zirvesi' ve 'Dede Korkut Törenleri' için Bakü'ye giden Demirel, Azeri muadili Haydar Aliyev ve Azeri halkı tarafından ' Sovyet benzeri ' bir törenle coşkuyla karşılandı. Demirel 'Süleyman Babamız' sloganıyla karşılanırken, Kazak ve Kırgız liderlere ilgi gösterilmedi. Azeriler, Demirel'in varlığının toplantılardan daha önemli olduğunda ısrar ederken, Demirel için 30'un üzerinde kurban kesildi. Perde arkasında Hazar'ın enerji kaynaklarının paylaşımı ve dağıtımıyla ilgili sıkı pazarlıkların yaşandığı zirveye Türkmenbaşı ile Özbek liderin katılmaması dikkati çekiyordu.

Demirel Azerbaycan'ı 'ikinci vatanım' diye nitelerken, Azeri lider de Türk muadilini 'dünyanın en büyük devlet adamı, Türkiye ve Türk dünyasının en büyük şahsiyeti olarak gördüğünü' vurguladı. Ve Aliyev aynı akşam bir fermanla Demirel'i Azerbaycan'ın fahri vatandaşı yaptı. Türkmen lider pek çok Türk vatandaşına vatandaşlık vermişti, ama Aliyev için bu ilk belki de sondu. Kazak lider Nursultan Nazarbayev de Demirel'in görevinin uzatılamamasından duyduğu üzüntüyü dile getirerek, "Biz dünya çapında bir devlet adamıyla temastaydık. Dünya görüşü ve nüfuzuyla hepimizi birleştirdi" diye konuşuyordu. Nazarbayev zirve öncesi Aliyev'le yaptığı görüşmede de "Kazak petrolü Bakü-Ceyhan'a akacak" eğilimini teyit etmişti. Kazak lider, keşif çalışmalarının devam ettiği Kuzey Kaşagan yatağından çıkacak petrolün tamamını Bakü-Ceyhan'a akıtacaklarını açıklayarak, ilk defa bu hatta akacak petrolün menbaını duyuruyordu. Nazarbayev, daha önce hangi yataktan Bakü-Ceyhan'a petrol vereceklerini bilmediklerinden temkinli davrandıklarını, artık bildiklerini müjdeliyordu. Ancak Demirel'in son Aşkabat ziyareti sırasında zirveye katılma sözü veren Saparmurat Türkmenbaşı ile hasta olduğunu bildiren Özbekistan Cumhurbaşkanı İslam Kerimov'un, Bakü'ye gitmemesi zirveye gölge düşürmüştü. 5 Haziran 1999'da Bakü'ye yapılması gereken ve bir hafta önce Bakü’ye giderek boşyere liderleri beklediğim Türk zirveside esasen Kerimov yüzünden yapılamamıştı. Gerekçe olarak Aliyev'in sağlık durumu gösterilmişti, ancak gerçek neden Muhammed Salih'e verilen zımmı destek nedeniyle Türkiye'yi terörizmi destekleyen ülke olarak suçlayan Kerimov'un ta kendisiydi.

Türkmenbaşı ile Kerimov'un 'Demirel'in çocuğu' olarak nitelenen 'Türkçe Konuşan Ülkeler Zirvesi'ne katılmamasını, vefasızlık diye yorumlayanlar, bu iki liderin psikoljisini hiç bilmiyordu. Zirvede Demirel ile Aliyev dışındaki liderler yine Rusça konuşuyordu. Demirel zirvede adeta bir veda konuşması yapmıştı. 'Ömrünün 50 yılını demokrasiye hizmete adamış bir siyasetçi' olarak konuştuğunu vurgulayan Demirel, Türk liderlerin iltifatlarını 'hayatının en önemli hatırası saydığını' belirtti. Demirel, "50 yıldır çok iniş çıkışlı bir siyaset dünyasının içindeyim. Benden yeniden görevime devam etmem istendi. Ben istemedim. TBMM Anayasa değişikliğini yapamadı" sözleriyle milletvekillerine kırgınlığını dile getirmişti. Demirel dokunaklı konuşmasını "Ben, yine Türk dünyasının hizmetindeyim. Kalbim sizinle beraber atmaktadır. Hepinizin başarılı olmanızı diliyorum. Bir yere gidiyor değilim, sizlerle beraberim" diye tamamlamıştı. Türk liderler Demirel'e jest olsun diye yedinci zirvenin Türkiye'de yapılmasını ve Kazak başkenti Almatı'da bulunan sekretaryanın Ankara'ya taşınmasını kararlaştırdı.

126

Türkiye'nin Demirel'li petrol macerası burada kopuyordu. Ancak bu maceranın bittiği anlamına gelmiyordu. 29 Nisan 2000'de. Bakü-Ceyhan petrol boru hattı projesine ilişkin paket anlaşmaların son halkasını oluşturan "Gürcistan Geçiş Ülkesi Anlaşması", Washington'da, ABD Dışişleri Bakanı Madeleine Albright'ın da katılımıyla, ilgili ülkelerce parafe edildi. Projenin ana mühendislik çalışmalarına haziranda başlanması planlanıyordu. ABD Dışişleri Bakanlığı'nda düzenlenen törende, Gürcistan Dışişleri Bakanı İrakli Menagerişvili, Azerbaycan Dışişleri Bakanı Vilayet Guliyev ve Türkiye'den Dışişleri Bakanlığı Ekonomik İşler Müsteşar Yardımcısı Mithat Balkan anlaşmayı parafe ettiler. Törende, Albright ve ABD Başkanı Bill Clinton'ın Hazar Havzası özel temsilcisi John Wolf da, gözlemci olarak hazır bulundu. Gürcistan Geçiş Ülkesi Anlaşması'nın, Washington müzakereleri sonucunda tamamlanmasıyla birlikte, Bakü-Tiflis-Ceyhan ana petrol hattının hayata geçirilmesi yolunda önemli bir adım daha atılmıştı. Bu gelişmeyle birlikte, paket anlaşmaların Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye'nin parlamentolarına sunularak, kısa zamanda onaylanması işi kalıyordu. Paket anlaşmaların, her üç ülke parlamentolarınca onaylanmasından sonra, 18 Kasım 1999'da Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) zirvesinde imzalanan İstanbul Deklarasyonu hükümleri doğrultusunda, projeye finans ve ilave sağlamak yönündeki ek çalışmaların hız kazanacaktı.Bu sayede projenin sponsorlarının belirlenmesi için kısa sürede bir toplantı düzenlenmesi ve Bakü-Ceyhan'ın ana mühendislik çalışmalarına haziran ayında başlanması imkanının oluşmuştu. Bill Clinton, bu işe Rusya'da dahil, ABD, Batılı ülkeler, Türk, Azeri ,Kazak ve Gürcü şirketlerin katılmasını istiyordu ve ekliyordu: Projenin hukuki çerçevezi tastamam. Ticari hale gelmesi için finansörler birleşmeli. Siyasi desteğimiz tam. Tüm ülkelerin şirketleri projede yer alırsa ihtilafda ortadan kalkmış olur. " Rusya'nın Çeçenis(ı by-pass etmek amacıyla inşa ettiği hattı tamamladığı günlerde imza edilen bu anlaşma Moskova'nin işine hiç gelmiyordu. Putin'li Rusya ya gardını alacak savaşa girecek yada teslimi silah edip şirketi Lukoil veya Transneft Bakü-Ceyhan'ın içine sokacaktı.

İstanbul'da 10-12 Mayıs 2000'de yapılan 'Üç Denizin Öyküsü' konferansına katılan ABD'li diplomat John Wolf, ilk defa projenin yürümesi için Rus Lukoil şirketine Bakü-Ceyhan'ın yapımına davet etti. Bu sırada son anlaşma olan Ev Sahibi Ülke anlaşmasıda Demirel'in şahitliğinde taraflar arasında imzalandı. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi Başkanı Natik Aliyev, ekonomilerinin ve bağımsızlıklarının güçlenmesinde önemli rolü olacak Bakü-Ceyhan petrol boru hattının inşasına, en geç bir yıllık bir süre sonunda başlanacağını söylüyordu. Natik Aliyev, "Azerbaycan petrol rezervinin yetersiz olduğu, bu yüzden Bakü-Ceyhan'ın kârlı olmayacağı" yolunda Batı basınında yer alan iddiaları da reddetti. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev, “40 yıl süreli tarife ücretlerinin tamamını Gürcistan`a bırakma kararıyla riske girdim. Projenin bir an önce hayata geçirilmesi için büyük sorumluluk üstlendim” diyerek Gürcistan pürüzünün nasıl çözüldüğünü özetliyordu. Görüşmeler sonucunda, hat boyunca varil başına 2.58 dolar olarak belirlenen tarife ücretinden Türkiye`nin 1.58 dolar almasına, geri kalan kısmının Gürcistan`a bırakılmasına karar verildi. Proje ile ilgili tüm sorunlar üzerinde uzlaşmaya varılmasından sonra, “Transit Ülke Anlaşması``nın da yer aldığı üçlü anlaşmalar, İstanbul`da yapılan “Üç Denizin Hikayesi” konulu konferans sırasında imzalandı. Natik Aliyev, en yakın komşuları Rusya ve İran'da "Bakü-Ceyhan projesinin çok pahalıya mal olacağı ve kendini kurtarmayacağı" yolunda çeşitli fikirler ileri sürüldüğünü hatırlatarak, "Onları da anlamak mümkün. Ancak bazı yabancı basında yer alan gerçeklerden uzak olan iddiaları ise tamamen reddediyoruz. Boru hattının yıllık kapasitesi 50 milyon tondur. Azerbaycan'ın petrol rezervi bunu karşılamaya müsaittir. Yapılan hesaplamalara göre, ülkemizde yıllık ham petrol üretimi, 2003-2004 yıllarında 20 milyon ton, 2007-2008'de 40-50 milyon ton, 2010-2015'te ise 60-70 milyon tona ulaşacaktır." diyordu.

Natik Aliyev, Washington'da Azerbaycan, Gürcistan, Türkiye, ABD ve AICO'in başkanı BP-Amoco şirketinin temsilcileri arasında yapılan görüşmelerde, Bakü-Ceyhan hakkındaki anlaşma metninde tam mutabakata varıldığını belirtti. "Boru hattının geçeceği güzergah, hattın muhafazası ve risk meseleleri de artık halledildi." diyen Natik Aliyev, projenin gerçekleştirilmesiyle alakalı olarak da şunları söyledi: "Şimdi Türkiye, Gürcistan ve Azerbaycan parlamentolarına sunulmak için gerekli dokümanlar hazırlanıyor. Bunlar müzakerelerden geçtikten ve her üç ülkenin cumhurbaşkanları tarafından onaylandıktan sonra Bakü-Ceyhan boru hattının inşasına başlanacak. Bununla birlikte boruları Azerbaycan ve Gürcistan topraklarında

127

döşeyecek konsorsiyumun oluşturulmasına çalışılıyor. Türkiye topraklarında ise boruların çekilmesi BOTAŞ'ın görevidir. Eğer bütün bu hazırlıklar maksimum bir yıl içinde yapılırsa, o zaman Bakü-Ceyhan boru hattının yapımına bir yıl sonra başlanacağını söylemek mümkündür."

İlk hedef, hükümetler arası anlaşma ve evsahibi anlaşmalarından oluşan doküman paketini Mayıs ayı içinde parlamentoların gündemine getirmiş olmaktı. Azerbaycan'ın geleneksel olarak Haziran ayında düzenlediği petrol toplantısına kadar onaya hazır hale getirilen Bakü-Ceyhan'a ilişkin doküman paketinin Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan parlamentolarından geçirilmesi projeye ivme kazandıracaktı.Türkiye'nin kendi topraklarında zaman aşımı ya da maliyet aşımı konusunda verdiği garanti, doküman paketine dahil edilecekti. Anlaşmalar, parlamentolarca onaylandıktan sonra sıra, şirketlerle imzaya gelecek ve böylece yasal çerçeve tamamlanmış olacak.Azerbaycan hükümeti, boru hattı projesine katılacak yatırımcıları en kısa sürede Bakü'ye davet edecekti.

Devlet petrol kuruluşu Socar'ın Yabancı Yatırımlar Bölümü Genel Müdürü Valeh Aleskerov, bu toplantıyı 29 Mayıs'ta Bakü'de gerçekleştirdi. Toplantının asıl hedefi yeterli petrolü sağlayacak bir sponsor grubunu oluşturmaktı. Maliyetinin 3 milyar doları bulacağı tahmin edilen Bakü-Tiflis-Ceyhan'ın olabilirliği, günde 1 milyon varil petrol sağlanmasına bağlıydı. Gerekli kanıtlanmış rezerv 6 milyar varil olması gerekirken, AIOC'nin Hazar'ın Güneşli bölgesindeki yatakları şimdilik ancak günde 4-4.5 milyon varil sağlayabilecek kapasitedeydi. 6 aylık temel mühendislik ve 9 aylık ayrıntılı mühendislik projelendirmesinden sonra, oluşturulması öngörülen sponsor grubu, yatırımcıları boru hattı şirketine davet edecekti. Hattın inşaatı 32 ay sürecekti.

BP’YE ŞANTAJ VE RÜŞVET

Uluslararası uzmanlar, imzalanan anlaşmada ne yazılırsa yazılsın 2006 veya 2008 yılından önce petrolün akabileceğine inanmıyorlardı. OPEC, petrol üretieminde kısıntıya giderek son altı ayda petrolün varilini 10 dolardan 24 dolara çıkardı. Eğer Irak petrolü piyasaya girese OPEC dayanışması bozulabilirdi. Kuzey Deniz'inde petrol azalıyordu, Hazar petrolünü 2010'dan sonra dünya ipyasasında bu petrolün yerini alabilirdi. Ancak kesinlikle Körfez petrolüne alternatif olamazdı. Hazar'ın öbür yakası yani Kazakistan'dan önemli hacimde petrol gelmezse hattın maliyetini çıkarmak kısa ve orta vadede mümkün görünmüyordu. Cumhurbaşkanı Nazarbayev hatta 20 veya 25 milyon ton petrol verme vaadinde bulundu. Bu önemli bir rakamdı Ama bu vaad ne zaman gerçekleşebilirdi. En erken 2005 yılı. Hat inşa edilirse Rusya'dan bile petrol akmaya başlayabilirdi. Önemli olan hattı bir an önce yapabilmekti. Çok uluslu şirketlerin hatta finansman bulması imzalanan anlaşmalardan sonra zor olmayacaktı. Ancak boru hattının mülkiyetinin ve işletmesinin kime ait olacağı halen açıklığa kavuşmuş değildi.

Bu konuda ideal çözüm, Botaş, BP-Amoco önderliğindeki bir konsorsiyumla transit devletin ortak bir işletme şirketi kurması gibi gözüküyordu ABD'nin Avrasya stratejisini Türkiye üzerine kurmuş olması büyük bir avantajdı. Türkiye'nin AB adaylığının ardından Avrupa'nında Türkiye'nin yanında alacağı aşikardı. AB'nin Türkiye'ye adaylık perspektifi vermesinin bir nedenide Türkiye'ye biçilen enerji terminali rolüydü. Bu çabalara rağmen Rusya tablo dışında tutulamazdı, İran ise küçümsenemezdi. Rusya'nın lideri Başbakan Vladimir Putin, Çeçenistan'ı imha operasyonu ile petrol yollarında başarıyı elde ediyordu. Çeçenistan petrol nakil yollarından temizleniyordu. Rusya'nın enerji savaşında var olup olmamasını belirleyecek bir konumda bulunan Çeçenistan savaşı, bir milletin petrol yüzünden yok oluşunu da simgeliyordu. Bununla beraber siyasi, güvenlik ve ekonomik çıkarlar Rusya ile iyi ilişkiler kurulması gerektiğini gösteriyordu. Bugünkü Rusya değil 15-25 yıl sonraki Rusya boru hatlarının geleceği açısından daha önemliydi. Beri tarafda İran, barter takas usulüyle Hazar petrolünü ekonomik yolla nakletmeye talip olarak karşımıza çıkıyordu. Neka limanı yeniden yapılandırılıyor, 300 km'lik bir boru hattı yapılıyordu. Ne İran ne Rusya henüz pes etmedi. Ancak bugün rahatlıkla Bakü-Ceyhan savaşında Türkiye ve Batı yüzde 51 oranında mesafe almıştı. Mutlu sona doğru gidiliyordu; ama film henüz bitmemişti.

Bakü-Ceyhan'da engeller kolay kalkmadı. Enerji Bakanı Ersümer'e yaptığım röportaj arasında teybi kaparak off the record olarak makam odasında BP'ye şantaj yapıp rüşvet verilmezse Bakü-Ceyhan'u

128

unutmalarını söylemiştim. BP’nin gardını düşürmek için onların anlayacağı dille konuşmalarını rica ettim. 3 kozu iyi kullanmalarını önerdim. BP şirketi, Şahdeniz'de bulunan gazı satabileceği tek pazar olan Türkiye'yi küstürmemek için şantaja boyun eğecekti. Washington'un yoğun baskısı üzerine isteksizce ve jeopolitik önemini vurgulayarak hatta yeşil ışık yakacaktı. İkincisi, Türkiye piyasasında LPG işine giren BP'ye " göze göz, dişe diş " epey şantaj yapılmalıydı. O sıralarda açılan yeni bir terminal ihalesini almak isteyen BP'ye dirsek gösterilmeliydi. Nitekim bu ihale onlara verilmedi. Ayrıca Türkiye genelinde istasyon ağını genişletmek isteyen BP süründürülmeliydi. Bundan sonra diğer etkenler üzerinde durulmalıydı. Hattın maliyetin düşürülmesi ve rantabl kullanılabilmesi için 50 milyon ton petrol -garantisi bulunması gerekiyordu. Kazak petrolüne yatırım yapan ABD şirketleri Chevron, Mobil, Exxon ikna edilmeliydi.

Bakana tavsiyelerimin ardından bir hafta sonra BP yeni logosunu tanıtma bahanesiyle Ankara Zaman büromu ziyaret eden BP Ankara temsilcisi Peter Henshaw, ' Türkiye hükümetinin enerji politikaları üzerinde etkin olduğunu biliyoruz. Buraya pazarlık yapmaya geldim' diye söze başlayınca bakanlığın makam odasının böceklerle dinlendiğini anladım. Şahdeniz gazının alım anlaşması garantisi karşışığında Bakü-Ceyhan'a destek kozunu masaya koyan Henshaw, bu gazın satılması konusunda benden haber yardımı istiyordu. Doğrusu gazeteci mi, diplomat mı yoksa bürokrat mı olduğumu bende anlayamadım. Ertesi gün Zaman'ın manşeti ' Gazda Alternatif' idi. O gün Ankara Hilton'da görüştüğüm Ersümer, ' İleri gidiyorsun. Biz gaz pazarlığı yaparken buda nereden çıktı. Henshaw Şahdeniz gazının Rus ve İran gazından ucuz satılacağını söylemiş sana, ama yalan' diye sitem ediyordu. Rus gazı, 140 dolara alınıyordu, İran sınırda 100 dolar fiyat verirken, Henshaw bana, Türk sınırında 77 dolardan gaz satacaklarını kaydetmişti.

Bakan Ersümer, Bakü-Ceyhan'a paralel yapılacak Şahdeniz projesini anlamsız buluyordu. Mavi Akım anlaşması ile Ruslara bir takım sözler vermişler ve yüklü bir rüşvet almışlardı. Ben oyunlarını bozuyordum. Bakü-Ceyhan'la aynı koridoru kullanarak Erzuruma'a ulaşacak gaz boru hattı Bakü-Ceyhan'ın maliyetini BP-Amoco'nun görüşüne göre, 100-200 milyon dolar düşürüyordu. Hazar Denizi`nin Azerbaycan`a ait bölümündeki Şahdeniz yatağında, BP şirketi tarafından yürütülen keşif çalışmaları sonucu Mayıs 1999`da yaklaşık bir trilyon metreküp olduğu tahmin edilen doğalgaz rezervinin ortaya çıkartılmasından sonra, BTC`ye paralel olarak BTE doğalgaz boruhattı kurulması gündeme böyle geldi. Şahdeniz doğalgazının Türkiye`ye taşımasını öngören proje konusunda 2002 yılındaki en önemli gelişme, Şahdeniz konsorsiyumu ile transit ülkeler arasında doğalgaz alım-satım anlaşmalarının imzalanması oldu. Azeri doğalgazının Türkiye`ye ihracını öngören ilk anlaşma ise 12 Mart 2001 tarihinde Ankara`da Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer ile Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev`in şahitliğinde, dönemin Enerjive Tabii Kaynaklar Bakanı Cumhur Ersümer ile Azerbaycan Başbakan Yardımcısı Abid Şerifov tarafından imzalandı.

Türkiye`de Şahdeniz doğalgazının maliyeti konusunda çeşitli tartışmalar da yapıldı. Şahdeniz doğalgaz yataklarını geliştiren BP önderliğinde bir konsorsiyum tarafından yürütülen proje çerçevesinde Türkiye, 2004 yılında iki milyar metreküp Azeri doğalgazı almaya başlayacaktı. Toplam maliyeti yaklaşık 2.5 milyar dolar olması beklenen, 15 yıl süreli proje çerçevesinde, Türkiye`nin alacağı doğalgaz miktarı 2007 yılından sonra yılda 6.6 milyar metreküpe yükseltilecekti. Azerbaycan doğalgazının Türkiye`ye getirilmesi için, Gürcistan sınırından Erzurum`un Horasan ilçesine (Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boruhattına paralel) kadar uzanacak 250 kilometre uzunluğunda boru hattı yapılacaktı. 980 kilometre uzunluğunda olacak hattın 730 kilometresi Azerbaycan ve Gürcistan`da, 250 kilometrelik bölümü de Türkiye`den geçecekti. Kullanılacak boru çapının 36 inç olarak belirlendiği hattan günde 19 milyon metreküp doğalgaz gelmesi öngörülüyordü. Şahdenizi projesinde BP ile Statoil`in yüzde 25.5`er, Socar, Totalfinaelf, İran şirketi OIEC`in yüzde 10`ar, TPAO`nun yüzde 9 hissesi bulunuyordu.

BP-Amoco'nun planına göre, 2001 ortalarında finansman ayarlanacak ve boru hattı, 2004 sonbaharında işler hale gelecekti. Hazar petrollerinin ana üretim boru hattı konusunda 1998'lerde eksik verilere dayanarak oluşturulmuş politikalarının yanlış olduğunu kabul eden BP-Amoco Dış İlişkiler Müdürü Peter Henshaw, Bakü-Ceyhan'ın ekonomik olması için havanın hiç bu kadar olumlu esmediğine dikkat çekiyordu..Siyasi olarak çözüme kavuşmuş Bakü-Tiflis-Ceyhan projesinin şimdi ticari olarak da çözüme kavuşturulması gerektiğini belirten Henshaw, Kuzey Kaşağan'da bulunan petrol rezervlerinin ve 22 yerde

129

arama çalışmaları süren Azeri petrollerine olan umudun hattı fizibil hale getireceğini, bu süreçte ne kadar fazla petrol bulunursa projenin ekonomikliğinin ve finans bulma şansının o denli artacağını belirtti. Azerbaycan erken üretim petrollerinin taşındığı iki boru hattından biri olan Bakü-Supsa hattından AIOC tarafından ihraç edilen petrol miktarı 2002 yılı içinde 5.65 milyon tonu geçti. Hattın devreye girdiği 1998`den bu yana 19.7 milyon ton petrol ihracatı yapıldı. Erken üretim petrolünün taşındığı ve sadece Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi`nin (SOCAR) kullandığı Bakü-Novorossisk hattından ise yıllık ortalama 2.5 milyon ton petrol sevk ediliyordu. Toplam uzunluğu 850 kilometre olan Bakü-Supsa hattının 467 kilometrelik bölümü Azerbaycan`dan geçiyordu. Hattın günlük kapasitesi ise 115 bin varil civarındaydı. Hazar petrollerini Karadeniz limanı Novorossisk'e yöneltmeye öncelik veren Rusya'nın, projenin daha ciddi bir aşamaya gelmesi halinde, Bakü-Ceyhan'a da katılıp katılmayacağı merakla bekleniyordu. ABD Başkanı Bill Cilton'un Hazar Havzası Özel temsilcisi John Wolf'un Lukoil'a çağrıda bulunarak proje katılmasını istemesine karşın Rusların belirsiz tavrı sürüyordu. Rusya'nın Ankara Büyükelçiliği'nden enerji bölümünden Rus diplomatlar, Bakü-Ceyhan'a finans bulunup, hatta verilecek petrol rezervi açısından rantabl hale gelene kadar bekleyeceklerini, hattın ekonomik olup olmadığına bakacaklarını ifade ettiler. Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev'in projenin başlangıcından bu yana hassas dengeleri gözeterek ilerlemesini sağladığını ifade eden Henshaw ise Rusya'nın tavrı konusunda temkinli konuşmuştu. Henshaw, Rusya'nın projeye katılma olasılığı konusunda, " Lukoil zaten AIOC ortağı. Bakü-Ceyhan'a ayrıca petrol sağlaması, hem projenin rekabet gücüne, hem de Rusya'nın Kuzey hattına vermek istediği önceliğe bağlıdır. Şirket olarak Rus yönetimi ile direk temasa geçmedik. Lukoil'un projeye katılması zaten bu anlama gelir. Lukoil ile Rus Enerji Bakanlığı arasında sıkı bir işbirliği var." diyordu. Rusya ile işbirliği yapılabileceğini, hep Rusları karşı tarafta görmenin doğru olmayacağının altını çizen Henshaw, ancak militirast ve tek elden yönetim anlayışı ile eski Sovyet ruhunu canlandırmak isteyen Rus Lider Vladimir Putin'in kendilerini endişelendirdiğini sözlerine ekliyordu. Rusya'nın Gürcistan üzerinde ciddi bir emelleri olduğunu söyleyen Henshaw'a göre Türkiye ile aynı safta Rusya'ya karşı mücadele etmeleri zorunluydu. Bu geciken itiraflardan sadece biriydi.

Azerbaycan Parlamentosu, 2.5 saat süren görüşmelerden sonra 26 Mayıs 2000'de Bakü-Ceyhan anlaşmasını onayladı. 95 milletvekilinin katıldığı oturumda 93 milletvekili evet oyu kullanırken 2 milletvekili çekimser kaldı. Bakanlar Kurulu, aynı gün gündemini Bakü-Ceyhan'a ayırdı. Dışişleri Bakanlığı Bakü-Ceyhan ile ilgili döküman ve anlaşmaların tercüme işini bitirerek Bakanlar Kurulu'na yetiştirdi.Türkiye'nin kendi topraklarında zaman aşımı ya da maliyet aşımı konusunda verdiği garantinin de doküman paketine dahil edildiği öğrenildi.Bakanlar Kurulu, anlaşmaların TBMM'de onaylanması için göndermeyi kararlaştırdı. Anlaşmaların Gürcü parlamentolarca onaylandıktan sonra sıra, şirketlerle imzaya geleceği ve böylece yasal çerçevenin tamamlanmış olacaktı.

Azeri petrol şirketi SOCAR'ın Yabancı Yatırımlar Bölümü Genel Müdürü Valeh Aleskerov, Bakü-Ceyhan boru hattı projesine katılacak yatırımcıları 29 Mayıs'ta Bakü'de yapılacak bilgilendirme toplantısına davet etti. Toplantının asıl hedefinin yeterli petrolü sağlayacak bir sponsor grubunu oluşturmak olduğu ifade edildi. Toplantıya Enerji Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı Metin Eral ile Bakü-Ceyhan'dan sorumlu çalışma grubu bürokratları katılıyor. Bakü-Ceyhan çalışmaları bundan sonra üç faz olarak yürütülecek.İlk önce 6 aylık temel mühendislik,sonra 9 aylık ayrıntılı mühendislik projelendirmesi yapılacak. Bu sırada oluşturulması öngörülen sponsor grubu, yatırımcıları boru hattı şirketine davet edilecek. Bu aşamadan sonra 32 ay içinde hattın inşaatının tamamlanarak 2004 sonbaharında hattın devreye alınması planlanıyordu.

Bakü-Tiflis- Ceyhan'ın olabilirliği ve ekonomik hale gelmesi günde 1 milyon varil petrol sağlanmasına bağlı görülüyordü. Gerekli kanıtlanmış rezerv 6 milyar varil olması gerekirken, AIOC'nin Hazar'ın Güneşli bölgesindeki yatakları bu sırada ancak günde 4-4.5 milyon varil sağlayabilecek kapasitedeydi. Ancak arama işlerine hız veren şirketler petrol bulunması konusunda oldukça iyimserdi. Hazar'ın Kuzey Kaşağan yataklarında bulunan 2 ile 8 milyar tonluk tahmini petrol rezervinin Astana tarafından Bakü-Ceyhan'a aktarılacağının açıklanmasının ardından projenin petrol garantisi sorunun kalmadığı kaydediliyordu.

Bakü-Ceyhan petrol boru hattı protokolünün uygun bulunduğuna dair tasarı 22 Haziran 2000 gece yarısı ateşli tartışmalardan sonra TBMM'de kabul edildi. Gece eleştirileri cevaplayan Enerji ve Tabii

130

Kaynaklar Bakanı Cumhur Ersümer, projenin boğazları petrol yolu olmaktan kurtardığı vurgusunu yaparak , boğazları petrol nakli için kullanmak isteyenleri uyarıyordu.Tasarı üzerinde FP’nin görüşlerini açıklayan, Bitlis Milletvekili Zeki Ergezen, Türkiye için çok önemli olan bu projenin bir an önce hayata geçirilmesi gerektiğini, ancak boru hattını yapacak konsorsiyumun belli olmadığını ortaya attı. Hattı yapacak konsorsiyumun ve diğer ilgili devletlerin anlaşmayı fesh etme yetkisi varken, Türkiye’nin böyle bir hakkının bulunmadığını ileri süren Ergezen, harp veya başka bir nedenle petrol akıtılmaması durumunda, Türkiye’nin üretici ve taşıyıcı firmaya tazminat ödeyeceğini savundu. DYP Manisa Milletvekili Necati Çetinkaya ise anlaşmanın Türkiye aleyhine hükümler içerdiğini ileri sürerek, bunların değiştirilmesini istiyordu. Çetinkaya, Türkiye’nin her şart altında boru hattının güvenliğini sağlamak için garanti verdiğini belirtirken şunları söylüyordu : " Türkiye varil başına 20 sent geçiş ücreti alacak. Bu yılda ortalama 35 milyon dolar tutacak ve dolayısıyla alınan geçiş ücretine verilecek, hizmetin bedeli olacak.Hat mutlaka yapılmalı; ancak, bu yapılırken Türkiye’nin ali menfaatlerinin de gözardı edilmemesi gerekir. "

Biz, bir yandan Bakü-Ceyhan hattını gerçekleştiriyoruz, bir yandan da Karadeniz ve boğazlardaki riski minimize ediyoruz” diyen Bakan Ersümer, " Acımasız bir rekabet sonucunda protokol imzalandı. Petrolün Karadeniz ve boğazlar yoluyla Akdeniz’e akıtılması projesinin önüne geçildi. Petrol sevkinden yılda toplam 300 milyon dolar gelir sağlanacak, taşıma ücreti süreç içerisinde artacak.Türkiye’nin neden olmadığı bir savaş çıkması veya ambargo nedeniyle petrol taşınamaması durumunda taşıyıcı ve üretici firmalara tazminat ödenmesi sözkonusu değil. " diye eleştirilere açıklık getirdi. Hattın, 1 milyar 300 milyon dolara inşa edilememesi durumunda, bu miktarı üzerindeki kısmı Türkiye’nin ödeyeceğini ifade eden Ersümer, hattın Türkiye kısmındaki bölümü için 99 milyon dolar istimlak bedeli öngörüldüğünü, istimlak bedelinin de bu rakamı aşması halinde fazlasının Türkiyece ödeneceğini belirtiyordu.

Ertesi gün Dışişleri Bakanlığı’nca düzenlenen, Türkiye’nin Kafkasya ve Orta Asya cumhuriyetlerindeki büyükelçilerinin katılımıyla yapılan danışma toplantısında konuşan Bakan İsmail Cem'de, “Kimse hesaplarını boğazlardan petrol nakli üzerine yapmasın.Sadece boğazların kıyısında 2 milyon insan yaşıyor. 2000 yıllık tarihin simgesi olan bir şehri ve doğayı böyle bir tehlikeye atmamız düşünülemez. Petrol sahibi ülkelerin, petrolü daha kolay ve ucuz nasıl pazarlarız hesapları uğruna, insanlarımızı tehlikeye atmayız.” diye uyarı yaptı.

Türkiye’nin uluslararası hukuka ve Montreaux Sözleşmesi’nin düzenlemelerine saygı duyduğunu belirten Cem, uluslararası hukuk çerçevesinde gerekli tüm önlemlerin alınacağını söylüyordu. Cem, enerji konusunda Türkiye’nin ilgili tüm devletlerle işbirliğine açık olduğunu belirterek, Bakü-Tiflis-Ceyhan projesinin daha çok devletin ve şirketin katılımıyla gerçekleşmesinin, başından beri kendilerince desteklenen bir düşünce olduğunu ifade etti. Türkiye’nin söz konusu coğrafyada, başta Rusya olmak üzere bazı devletlerle etki kavgası yaşadığı iddialarını, “senaryo” olarak niteleyen Cem, “ Orta Asya ve Kafkaslar’da Türkiye ile Rusya arasında etki kavgası değil, ciddi ve barışçı bir rekabet var.” diye Rusya ile rekabete işaret ediyordu. Tehlikeli sularda Washington, dünyanın üçüncü büyük petrol ve doğalgaz kaynaklarına sahip olan Hazar'la ilgili planlarında daha hızlı hareket etmeye başladı. Dışişleri Bakan Yardımcısı Richard Armitage, Türkiye Başbakanı Bülent Ecevit'in 8 Mart'taki ziyareti sırasında, ABD'nin BTC'ye verdiği desteği yineledi. Dört gün sonra, ABD'nin Hazar elçisi Stephen Mann, petrol boru hatları konusunda İran'ı devredışı bırakmak istediklerini söyledi. ABD Savunma Bakan Yardımcısı Mira Ricardel 28 Mart'ta, ABD'nin Azerbaycan donanmasına bu yıl içinde 4.4 milyon dolarlık bir yardım yapacağını açıkladığında, planın ilerlemekte olduğu görülüyordu. Batılı enerji şirketleri, hem İran, hem de Azerbaycan'ın hak iddia ettiği Hazar'ın bir bölgesinde yoğun olarak keşif faaliyetleri yürütüyorlardı.

Bu yıl sonu Azerbaycan'da Türk hava üsleri konuşlandırılacaktı. ABD, Bakü-Ceyhan rotasını güvence altına almak ve Rusya-Ermenistan-İran ittifakına karşı koymak için, açıkça NATO'ya dost bir ekseni teşvik ediyordu. "Tehlikeli Sular: Hazar Petrolünün Jeopolitiği" kitabının yazarı Hovann Simonian, "Bazı enerji uzmanları Türk ekonomisinin 2.9 milyar dolarlık projeyi destekleyecek durumda olmadığını söylüyor. Diğer yandan ABD vatandaşları da, 2002 Enron skandalı sonrasında bu projeye kuşkuyla yaklaşabilir. Ama zaten Bakü-Tiflis-Ceyhan hattı politik nedenlerle dayatılıyor" diyordu

131

Bush yönetiminin BTC'yi desteklemek için özel nedenleri vardı. ABD Başkan Yardımcısı Dick Cheney, 2000 yılına kadar, BTC güzergâhının Türkiye sahasında mühendislik çalışmaları yapmak için başvuran Halliburton petrol şirketinin yürütme kurulu başkanıydı. Ulusal Güvenlik Danışmanı Condoleezza Rice, Chevron şirketinin eski yöneticisiydi. Chevron, Kazakistan ve Azerbaycan'da yaygın bir faaliyet yürütüyordu ve BTC konsorsiyumunun teşvikçilerinden biriydi. Richard Armitage ise, ABD-Azerbaycan Ticaret Odası'nın eski başkan yardımcısıydı. Bush'un aile danışmanı James A. Baker, özellikle bölgede sıkı ilişkilere sahipti. Florida seçimlerindeki çekişmede Bush'un zaferine önayak olan Baker, ExxonMobil, Pennzol, BP ve Unocal gibi Hazar'da sondaj faaliyeti yürüten şirketlere hukuki danışmanlık yapan ABD'li hukuk şirketi Baker Botts'un başında bulunuyordu. Baker, Cheney'nin zamanında yaptığı gibi, ABD-Azerbaycan Ticaret Odası danışma konseyi başkanlığında oturuyordu. Savaş kazanı kaynıyordu. ABD, petrol ve doğalgaz zengini Orta Asya'yı Moskova'nın ayağının altından çekmek için "teröre karşı savaş"ı başarılı bir şekilde kullanıyordu. Ama Güney Kafkasya bu kadar kolay lokma olmayabilirdi. Pankisi Tiflis'in otoritesinin dışındaki tek bölge değildi. Ayrılma yanlısı Abhazya ve Osetya bölgesi, ABD yayılışının kendilerine karşı da kullanılabileceğinden çekiniyordu. Rusya Federasyonu ile işbirliği yapabilecekleri yönünde sinyal verdiler.

Batı yanlısı Gürcistan'ın Cumhurbaşkanı Eduard Şevardnadze'yi zayıflatacak böyle bir manevra, Rus parlamentosu ile halkından destek görüyordu. Dahası, Ermeni azınlığın bulunduğu Acaristan da vardı. Buradaki Ermeniler, "en büyük düşmanları" Türkiye ve Azerbaycan'ın petrol gelirlerini sekteye uğratmaya çalışabilirdi. "Şevardnadze'nin Gürcistan'ın kontrolünü kaybetme tehlikesi vardı. Rusya bölgedeki etkinliği için daha çok mücadele edecekti.' diyordu siyasi analizci Otar Kharabadze. Mart başında üst düzey bir Rus general, "Gürcistan, Rusya olmadan var olamayacağını anlasa iyi olur" diyordu. Bu örtülü tehdit pratiğe geçirilirse, Washington'un Güney Kafkasya'daki Büyük Oyun'u pek hoş sona ermeyebilirdi.

NİHAYET KAZMA VURULDU

ABD'nin önde gelen ekonomi gazetesi Financial Times 8 Haziran 2001 tarihli haberinde; BP petrol şirketi ve ABD'nin, Hazar petrollerinin Bakü-Ceyhan boru hattı yoluyla taşınmasından yana tavır koydukları belirtildi. David Buchan-David Stern ortak imzası altında yayımlanan Bakü çıkışlı haberde şu ifadelere yer verildi: "BP ve ABD Hükümeti, Hazar'dan Türk Akdeniz kıyılarına uzanacak tartışmalı petrol boru hattının ekonomik randımanını geliştirmeye yönelik adımları açıkladılar. Maliyetin düşürülmesi ve Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) boru hattının taşıyacağı petrol miktarının yükselmesini de içeren bu adımlarla eşzamanlı olarak, BP, yatırımcıların üç milyar dolar dolayındaki girişimlerinin yüzde 12.5 oranında gerçek kar getireceğini tahmin ediyordu. Bu girişim açıkça, BTC boru hattının, Hazar petrolünün kuzeye Rusya veya güneye İran üzerinden değil batıya akmasını sağlayacak, ekonomik olmaktan ziyade siyasi bir seçenek olduğu yolundaki kuşkuları ortadan kaldırmak için yapıldı.ABD Hükümeti bu sirada Doğu Hazar'dan düşük dereceli petrol alabilmek için Azerbaycan'a, Bakü'deki iki rafineri ve liman tesislerinin modernizasyon konusunu araştırma çalışmaları için 600 bin dolar verdi. ABD Hükümeti bu sayede, Azeri petrol fazlasının bir kısmının BTC boru hattı için serbest kalacağını bildirdi.

2002 yılı Bakü - Tiflis- Ceyhan petrol boru hattı için milad sayılabilecek günlere tanıklık etti. Petrol hattının temeli Eylül ayında Bakü'de Türkiye Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer, Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev ve Gürcistan Cumhurbaşkanı Eduard Şevardnadze tarafından atıldı. Boru hattından yılda 50 milyon ton petrol ihraç edilmesi hedefleniyordu. ``Asrın Projesi`` Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) petrol boru hattının inşaatına, Azerbaycan`ın başkenti Bakü`ye 40 kilometre uzaklıktaki Sengeçal Terminali`nde 18 Eylül`de yapılan temel atma töreniyle resmen başlandı. Hazar Denizi’nin Azerbaycan’a ait bölümündeki Azeri, Çırak ve Güneşli yataklarının genişletilmesinin 2. aşamasını oluşturan Faza–2 projesinin başlatılmasına ilişkin belgeler imzalandı. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) Başkanı Natık Aliyev ve uluslararası petrol konsorsiyumu AIOC Başkanı David Woodward imza koydu. Woodward, törende yaptığı konuşmada, Hazar bölgesindeki petrol ve doğalgaz projelerine bundan sonra da 18 milyar dolar

132

yatırımı öngördüklerini söyledi.Hazar`ın Azerbaycan`a ait bölümünde yer alan Azeri, Çırak ve Güneşli yataklarının tam kapasiteyle

işletime alınmasıyla eşzamanlı tamamlanması öngörülen BTC projesi çerçevesinde 6 aylık ``detay mühendislik`` ve 12 aylık ``temel mühendislik`` çalışmaları yıl içinde tamamlandı. BTC inşaatı ve yapımından sorumlu olan ve proje katılımcıları tarafından Ağustos 2002`de kurulan BTC şirketi (BTC Co.) aracılığıyla projeye kaynak sağlamak amacıyla uluslararası finans kuruluşlarıyla görüşmeler de yıl içinde başlatıldı. TotalFinalElf`in Haziran`da, INPEX`in Eylül`de, Conoco Philips`in de Kasım`da katılımıyla BTC Co. içindeki ortaklık payları da BP yüzde 30.1, SOCAR yüzde 25, Unocal yüzde 8.9, Statoil yüzde 8.71, TPAO yüzde6.53, Eni yüzde 5, TotalFinalElf yüzde 5, Itochu yüzde 3.4, INPEX yüzde 2.5, Conoco Philips yüzde 2.5 ve Amerada Hess yüzde 2.36 şeklinde kesinleşti. Proje ömrü 40 yıl olarak planlanan BTC, katılımcıların talebi ile 10’ar yıllık dönemler halinde iki kez uzatılabilecekti. Türkiye, boru hattının devreye girmesi ile yıllık 200–300 milyon dolar kira geliri bekliyordu. Planlanan süreçte yapılan çalışmalar, ``ilk bütçe`` olarak belirlenen 2,95 milyar dolarlık bütçe kapsamında sürdürülürken, Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye`deki inşaat işleri 2003`ün ilk çeyreğinde başladı. BTC projesinin gerçekleştirilmesi sürecinde 2002 yılında yaşanan bir başka önemli gelişme ise çevre güvenliği raporlarının tamamlanarak ilgili ülkelerin onayından geçmesi oldu. Raporların onay sürecinde Azerbaycan ve Türkiye`de önemli bir sorun çıkmazken, Gürcistan yönetimi, hat güzergahının doğal su kaynaklarına zarar verebileceği gerekçesiyle gerekli onay için öngörülen sürenin son günü 30 Kasım`da imzaladı.

BTC Co, proje çerçevesindeki temel mühendislik çalışmalarının tamamlanmasından sonra BOTAŞ`a, Türkiye bölümünde toprak alımına başlayabileceği yönünde resmi bildirimde bulundu. Azerbaycan uluslararası petrol konsorsiyumu (AIOC), BTC`nin Azerbaycan (468 kilometre) ve Gürcistan`daki (225 kilometre) bölümünün yapımını Yunan Consul Date şirketine verdi. BTC Co`ya bu yıl katılan TotalFinalElf, INPEX ve Conoco Philips şirketlerinin aynı zamanda Kazak petrollerinin işletiminden sorumlu Kaşagan konsorsiyumu bünyesinde de yer alması, Kazak petrolünün BTC`ye aktarılması olasılığını artıran nedenler arasında gösteriliyordu. BTC hattında kullanılacak borular için yıllık 45-50 milyon ton petrol akışkanı baz alınarak yapılan optimizasyon sonucu hattın 1,613 kilometresi 42 inçlik, 114 kilometresi 34 inçlik, 3 kilometresi de 48 inçlik borulardan oluşması kararlaştırıldı. Bu arada, Gürcistan`ın hassasiyeti dikkate alınarak, Borjomi madensuyu kaynakları yakınından geçecek bölümde döşenecek boru kalınlığının artırılması planlanıyordu. Boru hattı üzerinde Bakü ve Ceyhan`da iki kontrol ve kumanda merkezi ile Tiflis`te bir gözlem merkezi kurulacaktı. Sistemde üç transfer istasyonu planlanırken, boru hattının işletimi sırasında gereken data ve ses alışverişinin boru hattıyla birlikte döşenecek fiber optik kablo ve uydu sistemleri aracılığıyla gerçekleştirilmesi öngörülüyordu. Boru hattı üzerinde, ikisi Azerbaycan, üçü Gürcistan, dördü de Türkiye`de olmak üzere toplam dokuz pompa istasyonu kurulacaktı. BTC hattı üzerinde 85 anahat hat vanası ve 12 adet temizleme ve kontrol amaçlı ekipmanları boru hattına gönderme ve geri alma istasyonu bulunacaktı. Hat vanalarının tamamı, uzaktan kumanda yardımıyla kapatılacak şekilde tasarlandı. Toplam 2.95 milyar dolar yatırımı öngören projede, 1500`ün üzerinde nehir ve çaydan geçecek hattın en yüksek noktası 2700 metreye ulaşırken, son istasyon Ceyhan`da deniz seviyesine inecekti. BTC hattına döşenecek ilk boruların Japonya`dan Gürcistan`ın Poti limanına Ocak 2003`te ulaştı. BTC petrolü, Bakü yakınlarındaki Sengeçal terminalinden başlayarak Gürcistan üzerinden Erzurum-Erzincan-Kayseri güzergahında toplam 1730 kilometrelik yolu aşarak Ceyhan`a ulaşacaktı.

Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) boru hattı inşaatı başlanması için müteahhit firmalara ilk arazi teslimatları Nisan 2003'de yapıldı. BTC Şirketi'nden yapılan açıklamaya göre, BTC Ham Petrol Boru Hattı Projesi'nin Arazi İstimlak ve İnşaat Safhası çerçevesinde yürütülen kamulaştırma faaliyetleri sonucunda, BOTAŞ ve müteahhit firmalar arasında, boru hattı inşaatının üç etabının ilk kısımlarına ilişkin Arazi Teslim Protokolleri imzalandı. 15 Nisan 2003 tarihindeki anlaşmalara konu olan güzergahlar şöyleydi: Etap A: Posof-Erzurum Pasinler Etap B: Erzurum Pasinler-Sivas Altınyayla

133

Etap C: Sivas Altınyayla-Ceyhan Etap A için 105 km, Etap B için 87 km, Etap C için 100 km verilmesini sağlayan Arazi Teslim Protokolleri şu firmalarla imzalandı: Etap A: Tepe-Nacap ortaklığı Etap B: Streicher-Haustadt&Timmermann-Günsayıl-Alarko ortaklığı Etap C: Punj Lloyd-Limak ortaklığı Sözkonusu protokollerle verilen arazi parselleri, güzergah arazisinin kamuya ait veya özel mülkiyette bulunan değişik kesimlerini kapsıyordu. Bu aşamanın, Arazi İstimlak ve Yeniden Yerleşim Planları ile uyumlu olarak, yoğun bir Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirme çalışmasının başarıyla tamamlanması neticesinde gerçekleştirilmişti. Arazi istimlak faaliyetlerine ilişkin uluslararası standartlarla tam bir uyum içinde yürütüldüğü belirtilen çalışmanın, BTC boru hattının fiziksel inşaatına doğru atılmış ilk adımı oluşturuyordu.

Bakü - Ceyhan Petrol Boru Hattı'nın Türkiye ayağında yaşanan gecikmeler müteahhit BOTAŞ'ı gecikme tazminatına doğru götürüyordü. İnşaat, hattın sahibi BTC Konsorsiyumu'na taahhüt edildiği gibi 32 ayda bitirilmezse BOTAŞ, günlük 500 bin dolar gecikme tazminatı ödeyecekti. İmzalanan ev sahibi ülke anlaşmasıyla inşaatı garanti altına alınan hattın Türkiye ayağının bürokratik engellere takılıyordu. 10 Eylül 2002'de başladığı kabul edilen inşaatın Mart 2005'e kadar bitirilmesi öngörülmüş, ancak yaşanan gecikmeler bitiş tarihini yaklaşık iki ay ileriye itmişti. BOTAŞ, oluşan zaman kaybını telafi edemezse BTC'ye 30 milyon dolar tazminat ödemek zorunda kalacaktı. İnşaatın yaza sarkması halinde gecikmenin bir yıla kadar çıkabilecekti. Buna neden olarak Allahüekber Dağları ve Posof gibi kışın çok sert geçtiği sahalarda inşaatın yazın yapılmasının planlanması gösterildi. Bölgedeki çalışmanın iki yaz şeklinde planlanmıştı. ilk yaz 2003 yazıydı. BTC ile imzalanan müteahhitlik sözleşmesi gereği BOTAŞ'ın müteahhitlik şartlarını yerine getirememesi halinde iş Gürcistan ve Azerbaycan'da inşaat işini yürüten Brectel Konsorsiyumu'na verebilecekti. Bu gerçekleşirse masraflar BOTAŞ'tan tahsil edilecekti. Brechtel'in ortaya çıkardığı maliyetlerin Türkiye'ye göre Gürcistan'da yüzde 60 ve Azerbaycan'da yüzde 30 daha pahalıydı. 12 Haziran 2003'de Enerji Bakanı Hilmi Güler, Bakü-Ceyhan Petrol boru hattını, 21. yüzyılın en büyük projelerinden biri olarak nitelendirirken, Avrupa’nın enerji taleplerinin son 20 yılda artış göstereceğine dikkat çekiyordu. Orta Asya petrollerine gereksinim artacak ve Bakü-Ceyhan projesi de önem kazanacaktı. Bakü-Ceyhan Boru Hattı geri dönülmeyecek bir noktadaydı, Hazar petrolünü taşıyan ilk tankerin 2005 yılında yüklenmesi bekleniyordu. Türkiye’in bir enerji köprüsü olduğunu belirten Güler, gaz ve petrol geçişi için alternatif yollar tasarladıklarını söylüyordu. Güler, Yunanistan üzeniden Adriyatek’e açılması düşünülen Off-shore bağlantı planı yapmış, bu porejeyle Türkiye-Yunanistan ve İtalya ilişkilerini geliştirmeyi umuyordu.

Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru Hattı Projesi’nin Türkiye bölümü 2003'de yüzde 51 oranında tamamlandı. Projenin Türkiye sınırları içinde kalan toplam 1076 kilometre uzunluğundaki bölümü, yüzde 51 oranında tamamlandı. Hattın geçeceği alandaki arazilerin hak sahiplerine yapılması gerekli ödemelerin de yüzde 98 oranında gerçekleştirildiği ve projenin belirlenen takvim çerçevesinde ilerlediği belirtildi. Yetkililer, toplam 2.9 milyar dolarlık projenin Türkiye kısmının 1.4 milyar dolara mal olacağını ve 2005’in ilk yarısında tamamlanacağını ifade ettiler. 4 Kasım 2003'de Dünya Bankası’nın özel sektör projelerine destek veren birimi Uluslararası Finans Kurumu (IFC), Hazar petrollerinin batı pazarlarına taşınmasını öngören Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı Projesi’ne 310 milyon dolarlık finansman desteği vermeyi kabul etti. IFC’nin Washington’daki Yönetim Kurulu’nda onaylanan kredinin iki ay içinde kullandırılması beklenirken, bu adım projenin ekolojik, sosyal ve mali açıdan yeterliliğine işaret ediyor. Verilen kredi onayı, 1760 kilometre uzunluğundaki Bakü-Tiflis-Ceyhan Projesi yanı sıra, Azeri-Şiraz-Güneşli petrol sondaj çalışmalarının birinci aşaması için 60 milyon dolarlık kaynağı da içeriyordu. ABD’nin doğu-batı enerji koridoru politikasının önemli bir bölümünü temsil eden Bakü-Tiflis-Ceyhan Projesi’nin toplam maliyetinin 3. 6 milyar doları bulması beklenirken; bu miktarın 2. 6 milyar dolarının finansmanı için

134

uluslararası yatırım gruplarıyla temaslar sürdürülüyordu. Proje konsorsiyumunda yüzde 40’la en büyük paya sahip BP, boru hattından petrol akışının 2005’te başlamasını öngörüyordü. Projede yer alan diğer şirketler ise, Türkiye’den TPAO, Fransa’dan Total, Norveç’ten Statoil, Azerbaycandan devlet petrol şirketi SOCAR, ABD’den Unocal ve İtalya’dan ENI idi. Projenin yüzde 70’i borçla finanse edilecek, geri kalan yüzde 30’u petrol şirketlerinden gelecekti. Bakü-Ceyhan petrol boru hattını inşa etmekte olan şirketlerden oluşan konsorsiyum proje için 600 ila 800 milyon dolara kadar kredi verecekti. Bunun 500 milyon dolarlık en büyük kısmının BP tarafından temini bekleniyordu.12 Kasım 2003'de Türkiye’nin de üyesi bulunduğu Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD), Bakü-Ceyhan petrol boru hattı için toplam 250 milyon dolarlık krediyi onayladı. EBRD Yönetim Kurulu, bu çerçevede, Hazar Denizi’nin Azerbaycan kesimindeki Çıralı ve Güneşli kıyı petrol yataklarının geliştirilmesinin finansmanı için 60 milyon dolarlık krediye de onay verdi. Bu saha halen British Petroleum (BP) liderliğindeki konsorsiyum tarafından geliştiriliyordu. Norveç Statoil şirketi, Bakü-Ceyhan projesine 170 milyon dolar kredi vereceğini açıkladı. 13Aralık 2003'da Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Petrol Boru hattı Konsorsiyumu ile kredi kuruluşları arasındaki, kredi anlaşmasının 2004 Ocak’ta Bakü’de imzalanacağı, kredi verme işleminin 2004 Şubat’ta başlayacağı açıklandı. Kazakistan Today ajansının haberine göre, IFC Bakü Temsilciği Başkanı Aida Nuriyeva, daha önce BTC projesini destekleme kararı alarak 250 milyon dolar kedi temin edeceğini açıklayan Uluslararası Finans Kurumu (IFC) ve diğer kreditörlerle BTC Konsorsiyumu arasındaki kredi anlaşmasının, 2004 Ocak’ta imzalanacağı ve kredinin Şubat’tan itibaren ödeneceğini söyledi.

Washington yönetimi tezkere krizne rağmen Ankara’nın arkasındaydı. Başbakan Tayyip Erdoğan, 28 Ocak 2004’deABD Başkanı George W. Bush ve Başkan Yardımcısı Dick Cheney ile Beyaz Saray'daki görüşmelerinde Türk firmalarının Kuzey Irak'taki petrol arama ve işletme ruhsatlarının uygulamaya konulması konusunu gündeme getirmiş, Irak petrolü konusunda da geciken adımı atmıştı. Erdoğan, gerek Bush, gerek Cheney'e, Türk Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) ile bazı Türk firmalarının Kuzey Irak'ta petrol arama ve çıkarma konusunda ruhsatlarının bulunduğunu anlatmıştı. Ancak Türk firmalarının bu ruhsatlarından da yararlanarak Kuzey Irak'ta petrol arama ve işletme faaliyetlerini tam olarak yürütebilmeleri için ABD'nin Irak'taki sivil yöneticisi Büyükelçi Paul Bremer'in başında bulunduğu sivil otoritenin onayının gerektiğini, bu onayların da henüz çıkmadığını aktarmıştı. Bu onayların bir an önce çıkartılması için Bush ve Cheney'nin bu konuda harekete geçmeleri beklentisini ileten Erdoğan'a, ‘‘Konuyla ilgileneceğiz’’ yanıtının verildi. Başbakan Erdoğan'ın bu konudaki çalışmaları yürütmek üzere Dışişleri Bakanlığı'nın yanısıra Enerji Bakanlığı da görevlendirildi. Hazar petrollerinin nakli dışında Irak petrolleri ve nakli konusunda da Türkiye sözsahibi olmak istiyordu. akü - Tiflis - Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru Hattı inşaatının finansmanı ile ilgili proje finans belgelerinin son paketi 3 Şubat 2004’de Azerbaycan'ın başkenti Bakü'de törenle imzalandı. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Hilmi Güler ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in de katıldığı törenle imzalanan finansman paketi 78 farklı taraf yetkililerinin, 17 binden fazla imzasının bulunduğu 208 finans belgesini içeriyordu. Paketin imzalanması, inşası 2.95 milyar dolara mal olacak boru hattı ile ilgili finans anlaşmalarının uygulamaya konulması yönünde önemli bir aşamaydı. İnşaat sırasındaki kredi faizi ve hat dolumu da dahil olmak üzere toplam proje maliyeti 3.6 milyar dolardı. TC maliyetlerinin yüzde 30'u özkaynak katkıları ile finanse edilirken, toplam tutarın geri kalan yüzde 70'i, üçüncü tarafların sağladığı finansman ile karşılanmaktaydı. BTC şirketi hissedarları 1 milyar dolar katkıda bulunmuştu. Böylece, taahhüt edilen toplam 2.6 milyar dolar ile projenin finansmanı tamamlanmıştı. TC için kredi, ihracat kredisi ve risk sigortası sağlayacak gruplar arasında çok taraflı kredi kuruluşları, yedi ülkenin ihracat kredisi ve politik risk sigorta kuruluşları, ABN AMRO, Citibank, Mizuho ve Societe Generale liderliğinde 15 ticari banka grubu bulunuyordu. Ayrıca, BP, Statoil, Total ve ConocoPhillips gibi proje ortakları tarafından da krediler sağlandı. Yüzde 50'sinden fazlası tamamlanan proje kapsamında 1.760 km uzunluğundaki BTC Boru Hattı'ndan günde bir milyon varil ham petrol taşınacaktı. Boru hattından ilk petrol, Akdeniz'deki Ceyhan Limanı'ndan 2005 yılında ihraç edilecekti.

1 MİLYARINİCI VARİL

135

BP’nin operatörü olduğu Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı Şirketi (BTC Şti.), 1 milyar’ıncı varil ham petrolün Ceyhan Deniz Terminali’ne yanaşan 1275’inci tankere 12 Ekim 2010’da güvenli bir şekilde dünya pazarlarına ihraç edildiğini duyurdu. Bakü yakınlarındaki Sangaçal Terminali’nden Eylül ayında yola çıkan ve Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye’den geçen 1 milyar’ıncı varil ham petrol, Ceyhan’da Nippon Princess adlı 1275’inci tankere yüklendi. 13 Eylül 2010 tarihinde 1 milyar’ıncı varil ham petrolün yüklendiği tanker, aynı gün içerisinde Ceyhan Deniz Terminali’nden Rotterdam’a gitmek üzere ayrıldı.

BP Azerbaycan Ülke Başkanı Rashid Javanshir konu ile ilgili yaptığı açıklamada şunları söyledi: “BTC üzerinden dünya pazarlarına taşınan 1 milyar’ıncı varil ham petrol, ilk kez ham petrolün hatta pompalanmaya başladığı 2005 yılından bu yana, boru hattının güvenli, verimli ve güvenilir bir şekilde işlediğini gösteren önemli kilometre taşlarından biri olmuştur. BTC boru hattı projesi aynı zamanda çevresel performans ve sosyal sorumluluk bakımından da kendi alanında referans olarak gösterilebilecek büyük bir başarı sergilemiştir.” Javanshir, boru hattının sağladığı faydalar arasında Türk Boğazları'ndan geçen petrol tankeri sayısının azaltmasının en önemlisi olduğunu belirtti. Bu bir milyar varil ham petrolün, BTC boru hattı yapılmasaydı Boğazlardan geçeceğini hatırlatan Javanshir, buna ek olarak, hattın, geçtiği ülkelerde insanlara sunduğu iş olanakları sayesinde önemli getirileri olduğunu belirterek, projeden gurur duyduklarını açıkladı. 730.000 kişiyi kapsayan 550 yerleşim biriminde 1.000’den fazla sayıda toplumsal projeyi hayata geçirdiklerini söyleyen Javanshir, bu projelerin sürdürülebilirliği için 10 milyonlarca dolarlık ek yatırım programları uyguladıklarını belirtti. Javanshir, “Bu kilometre taşına ulaşmamızda desteğini bizden esirgemeyen Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye hükümetlerine, paydaşlarımıza, komşularımıza, tüm BTC ekibine, boru hattının Türkiye ve Ceyhan Deniz Terminali’ndeki işletmecisi Botaş International Limited (BIL) şirketine teşekkürü bir borç bilirim” dedi.

BP Türkiye Başkanı Can H. Suphi, boru hattında elde ettikleri bu başarıya parallel olarak boru hattı güzergahında başlatmış oldukları sürdürülebilir kalkınma projeleri ve kapasite geliştirme faaliyetlerinin önemine değindi. Suphi, yürütülen projeler ile yerel toplulukların altyapıya erişimlerini geliştirmelerine ve onların sürdürülebilir şekilde geçimlerini sağlamalarına yardımcı olduklarını söyledi ve sözlerine şöyle devam etti:

“BTC Şirketi, doğaya ve insana saygılı bir kuruluş olmanın ve sorumlu kurumsal vatandaşlığın da doğal bir sonucu olarak, petrolü emniyetli bir şekilde taşıyıp, çevresel ve toplumsal sürdürülebilirliğe gerekli özeni göstermektedir. Bunun yanısıra BTC güzergâhında "sürdürülebilir toplumsal kalkınma"ya katkı sağlamak için ek yatırım programları geliştirmiştir. Öncelikle boru hattı boyunca yaşayan yerel topluluklara vermiş oldukları destek ve anlamlı işbirlikleri nedeniyle teşekkür etmek istiyorum. Ayrıca, boru hattının Türkiye’deki operatörü Botaş International Limited (BIL)’e, elde edilen bu başarıdaki önemli rollerinden dolayı bir kez daha teşekkür ediyorum.”

BTC’nin bugün itibariyle günlük akış kapasitesi günlük 1,2 milyon ham petrol varil seviyesine ulaştı. Tüm dünyaya BTC boru hattı üzerinden ihraç edilen ham petrolün tamamı, Azeri-Çıralı-Güneşli (ACG) ve Hazar Denizi’nin Azerbaycan sınırlarında yer alan Şah Deniz sahası kaynaklıdır. 2010 yılı Temmuz ayında imzalanan yeni ham petrol taşıma anlaşması ile birlikte, artık Türkmen petrolü de BTC boru hattı üzerinden dünya pazarlarına ihraç edilmeye başladı. Kazakistan'ın Tengiz bölgesinden çıkarılan ham petrolün BTC üzerinden ihraç edilebilmesi için anlaşmalar da bulunuyor.

BTC üzerinden gerçekleşen mevcut ham petrol ihracat oranı günlük yaklaşık 850.000 varil düzeyindedir. Boru hattında en yüksek akış ise 21 Temmuz 2010 tarihinde günlük 1 milyon 60 bin varil ham petrol olarak kaydedildi.

136

2010 yılında BTC boru hattı ile ihraç edilen toplam petrol hacmi 191 milyon varil seviyesindedir. Bu da yaklaşık 25,8 milyon ton ham petrole tekabül ediyor. Projenin sahibi olan BTC Şirketi’nde, BP’nin yüzde 30,1, SOCAR’ın yüzde 25, Chevron’un yüzde 8,9, Statoil’in yüzde 8,7, TPAO’nun yüzde 6,5, ENI’nin yüzde 5, Total’in yüzde 5, Itochu Inc.’un yüzde 3,4, Inpex’in yüzde 2,5, ConocoPhillips’in yüzde 2,5, Hess’in de yüzde 2,3 hissesi bulunuyor.

7. BÖLÜM

HAZAR'DA STATÜ SAVAŞI

Rusya ilk defa Hazar'da statü tartışmasını 1993'de Heşterhan'da Rusya ve Azerbaycan Savunma bakanlarının da hazır bulunduğu toplantıda ortaya attı. Hazar'a karasuları anlayışı getirerek 12 deniz mili ( 22 kilometre ) sınırı konulmasını isteyen Rusya Hazar'a ' deniz ' denmesini istiyordu. Bu taviz karşılığında Ermeni işgalinin askeri bir operasyonla durdurulacağı sözü verilsede Azerbaycan yanaşmadı. Mega Proje'de kendisine pay verilmeyince İran, Hazar'ın statüsü- hukuk savaşında Rusya'nın yanında safını belirledi. Hazar'da pek çok petrol yatağının geleceğini doğrudan belirleyecek statü sorunu, birden dünya gündemine girdi. Azerbaycan, Batılı şirketlerle kıyılarından 120 mil açıkta petrol çıkartılmasına ilişkin sözleşmeler imzaladı; sözleşmelerde Hazar'ın tek taraflı kullanımı öngörüldüğünden deniz statüsü ile bağdaşmıyordu. Azerbaycan'ın petrolünü çıkarma planlarının 1921 ve 1940 Sovyet-İran anlaşmalarının ışığında kanun dışı olduğunu iddia eden Rusya, eski nüfuz ve zenginlik bölgesini kaybetmeyi bir türlü hazmedemedi. Çünkü bu anlaşmalar Hazar'ın deniz mi, göl mü olduğunu belirlememiş ve suların deniz yatağını çizmemişti. Ancak Hazar'ın göl-sınırı olarak belirlenen Sovyet-İran sınırlarını birleştiren Astara-Gasan Kuli hattı, bugün için önemli bir hukuki belgeydi. Günümüzde Hazar'ın statüsü 1982 Deniz Hukuku Sözleşmesi gibi uluslararası anlaşmalarla çözümlenebilirdi. Bu sözleşmeye göre Hazar, bir göl, deniz, yarı kapalı veya açık deniz olarak tanımlanabilirdi. Hazar'ın zengin petrol ve gaz rezervlerinin sahiplerini ve sularınının sınırını belirlemesi açısından Hazar'ın bir göl veya deniz olarak tanımlanması önemliydi. 1982 sözleşmesine göre, yarı kapalı veya açık deniz ' iki veya daha çok devletle çevrilen ve bir okyonusa çıkışı olan veya esas olarak devletlerinkara sularından ibaret olan bir göl, körfezdir. '' Denizi göllerden açık denizlere çıkış, tuzluluk, hacim, yaş , kıta sahanlığı gibi çeşitli özellikler ayırır. 1921 ve 1940 anlaşmaları Hazar'ı tanımlamakta yetersiz kalmıştır; bağımsızlığını kazanan cumhuriyetlerin varlığıda göz önüne alınırsa, artık Hazar'ın kimlik bunalımından kurtarılması kaçınılmazdı. Hazar, coğrafi tanımlara göre bir deniz değil, kapalı havza. Ama eğer sonuçta bir göl olarak tanımlanırsa, uluslararası sınır gölü statüsü kazanır ve 1982 sözleşmesi'nin yetki alanına girmezdi. Soruna hukuki çözüm bulunamamasının sırrı da burada yatıyordu.Hazar'ın statüsü konusunda kıyıdaş ülkelerin ortak görüşü paylaşmamaları, uluslararası sınır gölü statüsü kazanmasına da engel teşkil ediyordu. Hazar'daki hukuk-statü savaşı, ekoloji, ulaşım, balıkçılık gibi sorunlardan değil, Basra körfezi ve Sibirya'daki rezervlerden sonra en büyük petrol ve gaz servetlerininin paylaşım savaşının yaşanmasından dolayı ortaya çıktı. Bu konuda saflar geçtiğimiz 10 yılda belirlendi, kimi zaman değişti, genelde uzlaşma sağlanamadı.Moskova'nın görüşünü benimseyen Tahran, 20 Eylül 1994'de imzalanan kendisine pay verilmeyen petrol anlaşmasını geçersiz kılmak için hayli uğraştı. Bu iki hükümetin iradesiyle 1994 ekim ayının ortasında Moskova'da Hazar'a kıyıdaş beş devletin - Rusya, Kazakistan, İran, Türkmenistan ve Azerbaycan - temsilcilerinin katılımıyla bir toplantı yapıldı. 1921 ve 1940 anlaşmalarını güncelleştirme amacıyla toplantıya katılan katılımcılar , kıyıdaş devletler arasında işbirliğini yürütecek sürekli bir organın oluşmasını sağlayan Hazar Denizi'nde Bölgesel İşbirliği Anlaşması taslağını hazırladılar. Her ne kadar Hazar kıyısındaki kaynakların yasal statüsü tartışılmadıysada, taslak anlaşma tek bir kıyı devletinin diğer devletlerin önceden rızasını almaksızın bu tür kaynakları işletemeyeceğini belirtiyordu.Rusya ve İran arasındaki 1994 Sonbaharındaki danışıklı dövüş açıkca Azerbaycan'ın petrol anlaşmasını gayri hukuki konuma getirmeyi ve Batılı petrol şirketlerinin bölgeye girişini engellemeyi hedefledi. Rusya, 5 Ekim

137

1994'de BM'e başvurarak, Genel Kurul'un kış oturumunda Hazar'ın hukuki rejimi sorununun gündeme alınmasını talep etti. Hazar denizinin ortak mülkiyet olduğunu savunan Rusya, tek taraflı anlaşmaları tanıyamacağını açıkladı. Ancak Rusya, hem Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in direnme gücünü hem de petrol anlaşmasına katılan firmaların Batılı hükümetlerden aldığı desteği yanlış hesaplamıştı. Azerbaycan basit bir şekilde ekim ayında yapılan anlaşmayı imzalamayı reddetmeyi seçti ve böyle yaparak da Washington, Londra ve Ankara'nın hazır desteğini aldı. Petrolün işletilmesiyle ilgili herhangi bir şüpheye yer vermemek için Azerbaycan parlamentosu petrol anlaşmasını 15 Kasım 1994'de hemen oybirliğiyle onayladı.Azerbaycan-Batı petrol anlaşmasını bertaraf etme girişiminde İran'ın desteğini alan Rusya, Aliyev yönetimini güçsüzleştirmek için de gizli yöntemlere başvurdu. 30 eylül'de petrol anlaşması imzalanmasından tam 10 gün sonra Aliyev'in iki yakın çalışma arkadaşı Koruma Müdürü Şemsi Rahimov ve Meclis Başkan Yardımcısı, gayri meşru oğlu olarak bilinen Afraddin Celilov, kimliği belirsiz kişiler tarafından öldürüldü. Daha sonra Bakü ve Gence'deki özel polis birlikleri ayaklandı, ancak izleyen günlerde bu ayaklanma hükümet güçleri tarafından kuvvet kullanılarak bastırıldı.Haziran 1995'de Rusya bu defa dönemin Dışişleri bakan yardımcısı Albert Çernişev'i Bakü'ye göndererek Hazar kartını yine açtı. Çernişev, ilk teklifi yumuşatarak karasuları sınırının 20 deniz mili ( 36 ) kilometre olmasını önerdi. 12 Kasım 1996'da Aşkabat'da kıyıdaş ülkelerin Dışişleri bakanlarını toplayan Rusya Dışişleri bakanı Yevgeni Primakov üçüncü tavizi verdi ve karasuları sınırını 45 mil (81 kilometreye ) çıkartılmasını önerdi. Uluslararası deniz kanununa göre, deniz ve okyonuslarda devletlerin 200-250 metre derinlikteki petrol yataklarından yararlanma hakları var. Azerbaycan'da imzalanan petrol anlaşmalarında derinlikler muhtelif 150 metre olanı da var, 6000 metre olanıda. Rusya'nın asıl hedefi karasuları anlayışını kıyıdaş ülkelere kabul ettirebilmekti. Böylece karasuları dışındaki petrol yatakları uzaklığı bahane edilerek ortak kullanım hakkı istenecekti. Dolayısıyla petrol anlaşmaları toptan usulsüzlükten iptal edilmiş olacaktı. Ancak bunun için Rusya'nın kıyıdaş ülkeleri ikna etmesi, hukuki bir anlaşmaya imza attırması gerekiyordu.Azerbaycan'ın bu tür önerileri kabul etmesi mümkün değildi. Çünkü Hazar'ı bir göl olarak kabul ediyordu. 423.300 kilometre kare yüzölçümüyle Türkiye'nin yarısından büyük, dünyanın en büyük gölü. Volga, Ural, Kür-Aras, Emba ve Etrak ırmakları sularını Hazar'a dökmesine karşın hala kapalı bir havzaydı Hazar. İran ve Sovyetler Birliği arasında imzalanan 1921 ve 1940 anlaşmalarına göre Hazar 'da, İran donanma bulunduramıyor, sadece balıkçılıkla meşguldü. Eski Sovyet ülkeleri Rusya (Dağıstan), Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan arasında ise Hazar sektörlere bölünmüş idi. Kıyıdaş ülkelerin nüfus yoğunlukları ve toprak yüzölçümlerine göre balıkçılıktan yararlanma ölçüleri belirleniyordu. Tabi servetlerin aranması sondaj yapılması, üretilmesi ise bu sahada uzman olan ülkelere verilmişti. Bu nedenle Azerbaycan Hazar'daki petrol yataklarında büyük paya sahip; bilinen 200 petrol yatağından 145'i Azerbaycan'a aitti. Bu yatakların çoğunluğuda sahilden hayli açıkta yer alıyordu. Mesela Mega Proje'de yer alan Azeri, Çırak ve Güneşli yatakları 167 deniz mili uzaklıktaydı. Türkmenistan, Hazar göl kabul edilse sınır ortadan çizilen hatla belirlense bile Azeri ve Kepez yataklarının kendisine ait olması gerektiğini savunuyordu.Bu nedenle Rusya, Hazar'da Türkmenistan ve Azerbaycan'ı birbirine düşürerek statü savaşını sıcak tutmaya çalıştı. 4 Temmuz 1997'de Moskova'da Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in ziyareti sırasında Rus Lukoil, Rosneft ve Azeri SOCAR arasında Azerilerin Kepez Türkmenlerin Serdar dediği yatak üzerinde imzalanan anlaşma, Aşkabat'ın Moskova ve Bakü'ye verdiği notası sonucu feshedildi ve sorunlar depreştirildi. Halen bu açmaz giderilmiş değil. Bu konuda Ankara ve Washington'un arabuluculuk girişimleri henüz sonuç vermedi. Göl sınırının kesiştiği alanda yer alan petrol yatakları konusunda Azerbaycan ve Türkmenistan'ı birbirine düşürmeye çalışan Rusya bir taşla iki kuş vurdu. Hem Türkmenistan'ı yanına çekerek petrol ve gaz için planlanan Transhazar güzergahlarının imkansız olduğu vurgusunu yaptı, hem de Batılı şirketlere ve dünya kamuoyuna ' bakın petrol yatakları tartışmalı ' dedi.Rusya, 13 Mayıs 1997'de İstanbul'da düzenlenen Karadeniz Ekonomik İşbirliği Konseyi toplantısı çerçevesinde Hazar'ın kirliliğini gündeme getirerek, bu bahaneyle Hazar'a kıyısı bulunmayan, çıkar peşinde olduğunu ileri sürdüğü Özbekistan ve ABD'i eleştirdi. Rusya'nın bu tutumu aslında Hazar'daki petrol kaynaklarının paylaşımından duyduğu rahatsızlığı dışa vurmasıydı. Hazar dışı devlet ve devlet dışı

138

oluşumların stratejik çıkarları nedeniyle Hazar'ın diğer sorunlarına da müdahalesi Rusya'yı daha fazla çileden çıkartıyordu.

ORTAK KULLANIM OYUNU

Rusya, 1997 sonları 1998 yılı başından itibaren ise kıyıdaş ülkeleri Hazar'a ortak kullanım denilen ' kondonium ' statüsünün verilmesini için ikna turlarına çıkarak gerçek niyetini ortaya koydu. Rusya bu teziyle başından beri savunduğu ' Hazar'ın tabi servetlerinin tüm kıyıdaş ülkelerindir ' tezine hukuki elbise giydirmeye çalışıyordu. Bu sırada Rusya'ya bağımlılıktan kaçan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Dışişleri bakanları, Aşkabat'da Tacikistan'ında ( Azerbaycan katılmadı ) katılımıyla beşli bir zirve düzenledi. Nakil çıkmazı ve TransHazar güzergahlarını masaya yatıran 5 devlet yetkilileri aralarında ortak politika izlenmesi için uzlaştı; Bakü'de bu karara aynen destek verdiğini açıkladı. Ancak Rusya'nın martdan sonra tekrar Kondonium statüsü için atağa geçmesi, Bakü'ye kızdırdı.Bu tarihe kadar Hazar'da deniz kurallarını geçerli kılmak için çalışan Rusya yalnız uluslararası göllere verilen kondonium statüsünü gündeme getirmesiyle eski politikasından çarketmiş oldu. Hazar'a deniz statüsü verilmesi sonrasında Volga- Don kanalı vasıtasıyla uluslararası denizcilik kanunlarına tabi olacağının farkınavaran Rusya, bu defa 1982 sözleşmesinin yetki alanına girmeyen biçimde Hazar'a, ' uluslararası sınır gölü ' statüsü kazandırmaya çalıştı. Sınır gölleri için belirlenmiş hudut belirleme yönteminin olmamasından yararlanan Rusya, sınır gölleri için nadir kullanılan, her bir kıyı devletin 12 millik kara sularına sahip olması ve gölün kalanının ortak kullanıma açık olmasını gündeme getirdi. Bu türe örnek olarak da Bolivya ve Peru arasındaki Titicaca Gölünün paylaşımını gösterdi. Halbuki, sınır gölleri, bütün kıyı devletlerinin sahillerinin eşit uzaklıkta çizilen merkez hattıyla ve bu merkez hattı üzerindeki kara sınırlarının son noktasından çizilen bir dikey hatla ulusal sektörlere bölünebilirdi. Sonra da devletlerin sınırları göl üzerindeki sınır çizgisi boyunca devletlerin topraklarına ilgili bölümlerin eklenmesi ile geçerdi. Devletlerin bu bölgeler üzerindeki doğal kaynakları çıkarma hakları sınır çizgisine kadar olan göl sularını kapsardı. Sınır gölünün bu tür bölünmesi, ABD ve Kanada arasında büyük göllerle ( Ontario ve Erire), Fransa ve İsviçre arasındaki Geneva gölünde gerçekleştirilmişti. Uluslararası sınır gölleri için evrensel bir hukuki norm yoktu; ortak kullanımla ilgili mevcut örnekler çerçevesinde bütün kıyıdaş devletlerin karşılıklı rızası ile sınır gölü statüsü belirlenebiliyordu.Washington’un Hazar’ın statüsü ve hazarladıkları bölgü haritası ile tanışmam 1998’de SOCAR Başkan Yardımcısı Hoşvakt Yusufzade’nin makam odasında oldu. Yusufzade, Rusya’nın boşuna çırpındığını, ABD ile Azerbaycan’ın hazırlanan bu harita çerçevesinde ve hukuki olarak petrol anlaşmaları imzaladıkları düşüncesindeydi. Haritayı bana göstermekten çekinmemişti. Altında yazan adresin Washington olması beni şaşırtmadı. Aliyev, Hazar’dan sorumlu devlet müşavirliğine bu sırada Hazar’ın statüsü konusunda Moskova Üniversitesinde doktora tezi sunmuş Rüstem Memmedov’u getirerek, Bakü’nün görüşlerini sağlam ellere teslim etmişti. Bu konuda tez yazan akademisyen sayısı bu yıllarda ben dahil tüm dünyada 10’u geçmiyordu. Bakü ve Washington, Moskova’nın Hazar’ın statüsü savaşına iyi hazırlanmıştı.Rusya Dışişleri Bakan yardımcısı Boris Pastahov tarafından Hazar'ın uluslararası bir göl olarak kabul edilmesine ilişkin statü taslağı, kıyıdaş ülkelere Mart-Nisan 1998'de sunuldu. Ancak Rusya, bilinen mevcut kriterler dışına çıkarak taraflara Hazar için altı başka üstü başka tarzında bir statü teklif ediyordu. Hazar'ın dibindeki tabi servetleri için Hazar'ın göl gibi orta hat hesabıyla ortadan bölünmesini ve sınırların belirlenmesini isteyen Rusya, üstü için ise 12 mil karasuları sınırında ısrar ediyordu.Görünüşe göre tabi servetler için kıyıdaş ülkelere cazip gelen proje, gelecek açısından tehdit oluşturduğunu Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, hemen farketti. Pastahov'u Bakü'den eli boş göndermekle kalmadı, ilginç bir teklifde de bulundu. Aliyev, Rusya'nın statü taslağına karşılık Hazar'ın silahsızlandırılmasını, askeri donanmalardan arındırılmasını istedi. Hazar'ın dibinde sektörel bölgü prensibi Rusya'nın başından beri savunduğu tezleriyle çelişiyordu. Sektörel bölgüye karşı çıkan Rusya, kıyıdaş ülkelere bugün için büyük bir taviz vermiş gibi görünüyordu. Ancak 12 mil sınırı nedeniyle yarın Heşterhan'da konuşlandırılmış Rus donanması kıyıdaş ülkelerin kapısına

139

dayandığında bu ülkeler teslim etmek zorunda kalacaktı. Kondonium statüsü, gelecekte petrol platformlarını da hedef alabilirdi. Çünkü Rusya, ileride bitişik bölge, serbest iktisadi bölge istekleriyle Hazar'da adım adım teklifini kabul ettirebilirdi.Aşkabat'ın da sıcak baktığı bu taslağı ilk benimseyen Kazakistan oldu. 28 Mayıs 1998'de Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbeyev'le Rusya Cumhurbaşkanı Boris Yeltsin, Hazar'ın dibinde sektörel bölgü, üstünde 12 mil karasuları sınırını onaylayan iki taraflı sözleşmeye imza attılar. Sektörlere bölgüyü savunan, ortak mülkiyet düşüncesine şüphe ile bakan Kazakistan'ın bu tavrı, dünya kamuoyuna ' Hazar'da uzlaşma ' olarak yansıdı. Hazar'da 10 milyar ton petrol ve 2 trilyon metreküp gaz rezervlerine sahip Kazakistan'ın bugün için tek kullanabilir petrol hattının Rusya'dan geçmesı ve ekonomisininde Rusya ile içli dışlı olması, Rusya ile Kazakistan'ı anlaşmaya zorladı. Ancak Azerbaycan için bu zorunluluk yoktu. Bakü-Novorasisk hattı 12 Kasım 1997'de faaliyete geçti, Bakü-Supsa hattının inşaatı ise Ağustos 1998'de işe başladı. Ana üretim hattı için Bakü-Ceyhan da karar kılındı .Azeri petrolü aslında rota zenginiydi. Hazar'da 320 milyon varil petrol ve 2.6 trilyon metreküp gaz rezervine sahip Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saparmurat Niyazov, kıyıdaş diğer dört ülkenin tersine belirsiz bir tavır izlemeyi sürdürüyordu. Statü sorununu çözmek için uluslararası bir konsorsiyum kurulmasını teklif eden Niyazov'un teklifi Aliyev'den destek gördü. Dışişleri bakanları seviyesinde görüşmeler başladı; ancak sonuç elde edilemedi. Aşkabat'da netice itibariyle Hazar'ın tam ortasından bölünmesini, sektörel bölgü prensibiyle sınırların belirlenmesini istiyordu. Batılı petrol şirketleri, Hazar'da üretim değil paylaşım savaşı verdikleri için Hazar'ın statüsü'nün henüz fazla kaşınmasını istemiyordu. ABD, Hazar'ın statüsü konusunda Tranzhazar güzergahlarını desteklediğini açıklayarak tavrını belirledi. Ortak bir anlaşma da uzlaşmak için kıyıdaş ülkelerin tümünün rızası gerekiyordu. Bu nedenle ikili anlaşmalar statü belirlenmesi yolunda bir adım olsada bağlayıcı değildi. Hazar'da hukuk-statü savaşı, 21. yüzyılda da devam edecekti...

HAZAR'DA ' PAT ' OYUNU

' 2. Büyük petrol oyunu ' bu defa Hazar tahtası üzerinde cereyan ettiği için olacak, işin iyice suyu çıkmıştı! Hazar'ın statüsü-hukuk savaşı hiç gündemden düşmüyor, iyice sulandırılıyordu. Stratejik denklemleri bir yana bırakın, ortaya atılan bir çok güzergah, bölgesel çekişmelere Washington'un kendine mahsus ' kuşbakışı' ve Moskova'nın nüfuzunu kaybetme şokunu yaşadığı Hazar'da belirsizliğini koruyan tutumundan dolayı hala askıdaydı. Eskiden de mevcut olan Sovyet şebekelerini yeniden yapılandırarak Hazar'ın rezervlerini nakletme de ısrarlı olan Rusya, bölge ülkelerindeki eski nüfuzunu kullanmayı da sık sık deniyordu. Ancak anlamak istemiyor ki; ' bu yük bu sıkleti çekmez'di. Hazar rezervlerini taşımak için birden çok hatların yapımı elzemdi. ABD'nin Ticaret bakanlığının ve 1998'de Başkan Clinton'un BDT ülkelerinden sorumlu Enerji müşaviri Rusya'nın Novorasisk'le ilgili projelerini TransHazar güzergahları çerçevesinde olumlu gördüklerini dile getirerek, bölgede '' Moskova'sız projelerin '' yürümeyeceğini de teyit etmiş oluyordu. Amerikan enerji nakil politikası, Kafkas ve Orta Asya ülkelerinin ekonomik bağımsızlıklarını kazanarak, kendi ayakları üzerinde durmalarına yönelikti. Trans-Hazar güzergahları denilen petrol ve gaz rezervlerinin Hazar'ın altından geçen boru hatlarıyla Türkiye'ye Azerbaycan-Gürcistan üzerinden nakledilmesiyle ilgili projelere tek engel; Rusya'nın ortaya attığı, Tahran'ın desteklediği, Aşkabat'ın ise sessiz kaldığı bir handikaptı : Hazar'ın statüsü...Rusya'ya bağımlılıktan kaçan Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin devlet başkanlarının nakil çıkmazında Hazar'ın altından çekilecek boru hatları ve Trans-Hazar güzergahlarında Mart 1998'de yapılan 5'li Aşkabat zirvesinde uzlaşmasına Bakü'nün den tam destek vermesi mesajını en iyi alan şüphesiz Tahran ve Moskava'ydı. Türkmen gazına İran rotasına ABD'nin; hatta Rusya'nın kendi projelerinden 2-3 kat pahalı diye eleştirmesine rağmen Türkiye ve Türkmenistan'ın İran'ı dışlamamaları, aslında Hazar'da statü komplosunu bozmak için iyi bir fırsattı. Yakın gelecekte ABD'nin İran güzergahına ' gözyumduğu duyulacaktı; Hazar'ın altından Türkmen doğal gazını geçirmek ve Hazar'ın statüsü-hukuk savaşında İran'dan taviz elde etmek için bu '' Sus payı '' inanın , verilmeliydi. Yine de Washington, İran rejimini devirmek inadından vazgeçmeyerek, ABD'li petrol şirketlerini de

140

cezalandırmayı göze alacağını açıklıyordu; Amerikan Kongresi'nin D' Amoto kanununu gerekçe göstererek . ABD-İran uzlaşmasını beklemek Türkmenleri çileden çıkartıyordu. Belki de bu düğümü başka bir düğüm Hazar'ın statüsünde Aşkabat'ın Azerbaycan'la aynı çizgiye getirilmesi çözerdi. İran, Türkmen gazını, inşa edeceği ek bir boru hattıyla Ermenistan'a satmaya ahzırlanıyordu. Ana üretim rezervleri ihraç edilmesi için tasarlanan Trans-Hazar güzergahlarının reallaşmesi için İran mutlaka ikna edilmeliydi. Aksi halde köşeye sıkıştığı zaman Rusya'nın temcid pilavı gibi ısıttığı, '' Hazar'ın statüsü sorununu yine gündeme getirmesi ve suları bulandırması herkes normal karşılamalıydı. İlk defa yabancı petrol şirketlerini korkutmak için Moskova'nın 1993'de ortaya attığı statü-hukuk savaşı tam bir yılan hikayesine dönmişti. Hazar deniz mi, göl mü, hangi statüyü getirmeli tartışması öylesine bir hal aldıki, 5 kıyıdaş ülkenin uzlaşması mümkün değildi. Azerbaycan ve Kazakistan, Hazar'a göl diyor; sınırların ' orta hat ' hesabıyla çizilmesiyle her ülkenin kendisine düşen bölümde zenginliklerinin sahibi olması gerektiğini savunuyordu Rusya Kazakistan'ı tarafına çekene kadar. İran deniz statüsüne göre 12 mil karasuları anlayışının getirilmesinden yanaydı. Rusya ise, Sovyet döneminde göl, son on yıldır deniz dediği Hazar'a şimdi '' Kondominium'' denilen ortak kullanım anlayışına göre çıkarılan tabii servetleri, kıyıdaş ülkelerin nüfus ve yüzölçümleri esas alınarak bölmeye çağırıyordu. ' Siz ekin, biçinde beraber yeriz '' demek istiyordu. Çünkü deniz dense 'iktisadi zona ' anlayışına göre, 200 mil açıktaki servetlere kim yatırım yapmışsa hak iddia edebiliyordu.Türkmenistan ise tarafsız ülkeydi; Hazar'a hiç bir şey demiyor, ancak sınır bölgesindeki Kepez yatağı üzerinde 1997 Ağustos ayında Lukoil, Rosneft ve SOCAR konsorsiyum kurunca feryadı koparmıştı. İmdatına yetişen Rusya anlaşmayı feshedince, Bakü ile Aşkabat arasına ' kara kedi '' giriverdi. Aşkabat şimdi Hazar'a bazen göl bazende deniz diyor; ne dediğini pek bilmiyordu. İKO 1997 Tahran ve ECO 2000 Tahran zirvelerinde Azerbaycan ve Türkmenistan Cumhurbaşkanlarının biraraya gelerek, Hazar sınırlarının belirlenemesi, sorunların giderilmesi için ortak komisyon kurulma kararı alması sonrası Moskova'nın işine gelmese de iki ülke arasındaki ' limoni hava' kısmen dağıldı; yeni bir krize kadar. 18 Kasım 1999'da AGİT İstanbul Zirvesi'nde Bakü-Ceyhan anlaşmasının imzalanması , Rusya ve İran'ı Hazar'ın statasü konusunda tekrar atağa geçirmeye yetiyordu. Nitekim, daha Bakü-Ceyhan boru hattı imzasının mürekkebi kurumadan 28 Kasım 1999'da iki ülkenin ortak muhalefeti dünya kamuoyunun bilgisine sunuldu: ''Rusya ve İran, AGİT İstanbul zirvesi sırasında Hazar Denizi ülkelerinden Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan devlet başkanlarının da katılımıyla imzalanan, Hazar-Türkiye bağlantılı petrol ve doğalgaz boru hattı projelerine karşı ortak bir bildiri yayımladı. Rusya Dışişleri Bakanı İgor İvanov'un, İran'a yaptığı bir günlük çalışma ziyaretinin ardından, İran Dışişleri Bakanı Kemal Harrazi ile birlikte imzaladığı ortak bildiride, 'Hazar Denizi yatağından boru hatları döşenmesi yolunda Rusya ve İran'ın katılımı olmaksızın tasarlanan projelere bu iki ülkenin karşı çıktıkları' belirtildi.Rusya Güvenlik Konseyi, "Rusya'nın Hazar bölgesindeki stratejik çıkarlarının korunması programının uygulanması" ve ülkenin nükleer silahlarının kullanım şartlarını belirleyen yeni askeri doktrininin onaylanması gündemleri ile Devlet Başkanı Vladimir Putin başkanlığında 21 Nisan 2000'de toplandı. Moskova, ' Hazar'da bende varım ' diyordu. Putin, Kremlin Sarayı'nda yapılan toplantıda bölgede Türkiye, İngiltere ve ABD ile diğer bazı ülkelerin Hazar'da aktif olmasının, "Rusya'nın aktif olmaması" ile bağlantılı olduğunu söylüyordu. Putin bu çerçevede Rusya'nın yapması gereken en kilitsel işin, "Rusya'nın bölgede daha faal hareket etmesi olduğunu, bu amaçla da devletle, ilgili Rus şirketlerinin aktif işbirliğinin gerektiğini" vurguluyordu. Ülkenin ulusal çıkarlarının sağlanması için "Hazar'da faal hareket etmek gerektiğini" vurgulayan Putin, "bu bölgenin doğal kaynakları için ortaya çıkan uluslararası rekabette, Rusya'nın da kararlılıkla yer alması gerekiyor" diyordu. "Hazar'ın, yeni bir cepheleşme bölgesine çevirilmemesi gerektiğini" de vurgulayan Putin'in sözlerinden, ülkenin bölgedeki çıkarlarının sağlanmasında, "ekonomik önlemlere ve girişimlere ağırlık verileceği" şeklinde anlaşıldı. Putin, şu sözleri sarfetti : " Diğer ülkelerin Hazar'a ilgisi, Rusya'nın orada aktif davranmaması ile bağlantılı. Kesinlikle ve açıklıkla anlamalıyız ki, Türkiye, İngiltere ve ABD dahil diğer partnerlerimizin Hazar'a gösterdikleri ilgi rastlantı değil. Çünkü biz orada aktif değiliz. Bölgenin doğal kaynakları için devletler arasında gerçek bir rekabet ve mücadele devam ediyor. Rusya da, bu rekabette büyük boyutlu katılımda

141

bulunmalıdır. Bu mücadelede kilitsel önem taşıyan nokta, devletimiz ile Rus şirketleri arasındaki çıkarların dengelenmesidir. Şunun anlaşılması gerekiyor ki, yalnızca devletin gayretleri ile hiçbir şey elde edemeyiz. Şirketlerimizin bu bölgede aktif şekilde girişimlerde bulunmaları için ortam oluşturmalıyız"Toplantıya, Rusya'nın en büyük yakıt ve enerji şirketlerinin temsilcileriyle Hazar ile ilgili bölgelerin valileri de katılıyordu. Putin, yeni askeri doktrini de bu toplantıda onayladı. Putin bu doktrini uygulamaya önce Türkmenistan'dan başladı. 10 Mayıs 1999'da Aşkabat'da Türkmenbaşı ile görüşmesinde dişini gösterdi. Putin, " Hazar'ın statasü belirlenmeden Hazar'ın altından boru hattı geçirmeyiz, buna müsade etmeyiz. Hazar 5 devletin ortak malıdır. " diyordu. Türkmenbaşı'nın bu girişimden endişe duyarak ' Trans-Hazar olmaz, pahalı bir proje ' diye sert bir açıklama yapması boşuna değildi.Bir kere Türkmenbaşı Azeri gazını Türkmen gazına rakip olarak görüyordu. İki ülke arasında Hazar Denizi'i sınırında tartışmalı yataklar mevcuttu. Trans-Hazar geçişli projenin transit anlaşmaları ilgili tüm çalışmaları Türkmenbaşı, bu nedenle Washington ve Ankara'dan bekliyordu. Türkiye'nin imzaladığı anlaşmalara göre Türkmen gazını sadece sınırda teslim almak gibi bir yükümlülüğü olduğu halde proje ile ilgili sorunların giderilmesi için yoğun bir çaba harcadı. Ama Türkmenbaşı PSG konsorsiyumu ile anlaşırken Ankara'ya sorma ihtiyacı duymadı. Türkmenistan'da Tekstil Bakanı olan Türk ve Türkmen vatandaşı Ahmet Çalık'ı projenin başına getirdi. Çalık'ın görevinin altında Türkmenistan Cumhurbaşkanı'nın vekili yazıyordu. Ancak Ankara ortaya çıkan uluslararası sorunlar sonrası devreye girmek zorunda kaldı. Bakü ile Aşkabat'ın arasının bulunması kolay olmadı. Kepez ve Azeri tartışmalı yataklarından boru hattına kimin ne kadar gaz vereceğine kadar tartışmalı noktalar bir bir halledildi. Buna göre Hazar geçişli proje konuşulurken Bakü ve Aşkabat arasında sınır tartışması yapılmayacaktı. Boru hattının önceleri 16 daha sonraları 25 milyar metreküpü Türkmenistan'a 5 milyar metreküpü Azerbaycan'a ayrılacaktı. Ancak Rus ayısının boy göstermesi ile statü sorunu ciddi bir sorun olarak tekrar hortladı. Türkmenbaı, PSG konsorsiyumun işine son vererek Hazar’ın altından geçen hattı veto etti.Kazakistan ile Rusya Federasyonu'nun, Sovyetler Birliği'nin dağılmasından bu yana en önemli problem olarak duran Hazar Denizi'nin paylaşımı konusunu 2000 yılı içinde tamamen çözmek için adımlar atıldı. Rusça yayınlanan Ekspress K gazetesinin Kazakistan Enerji Sanayii ve Ticaret Bakanlığı kaynaklarına dayanarak verdiği habere göre Kazak hükümeti, Moskova'da yapılacak görüşmelerde, Hazar Denizi'nin iki ülkeye ait kısımlarına sınır çizmeyi planlıyordu. Rus Lukoil şirketinin, Kuzey Hazar'daki Hvelin yatağında 300 milyon ton petrol rezervi buldu. Moskova yönetimi, Hazar'da söz sahibi olmak için ABD ile şiddetli bir rekabete giriyordu. Rusya, paylaşımın ardından yılda 15-20 milyon ton petrol üreterek bölgenin altyapısının gelişmesi için büyük çaplı yatırıma hazırlanıyordu. Kazakistan'ın Rusya ile çalışmaktan başka çaresi yoktu.

NOTALAR SAVAŞI

İran, Azerbaycan'in ikinci büyük petrol yatağı olan ve Bakü'nün 90 mil güneydoğusunda Neftçala Burnu yakınlarındaki bu bölgenin kendisine ait olduğunu iddia ediyordu. İran, önce bölgede çalışan iki Azeri araştırma gemisinin üzerine 2001 yazında savaş uçağı gönderdi. Azeri gemileri bölgeye daha sonradan gelen bir İran savaş gemisi tarafından uzaklaştırıldı. İran Devlet Radyosu, bu olayı çarpıtarak, ‘‘İran karasularını ihlal eden bir Azerbaycan savaş gemisi, İran savaş uçağı tarafindan karasularımızdan kovuldu’’ diye duyurdu. Olay sonrası İran'ın Bakü Büyükelçiliği önünde dev bir gösteri yapıldı. Bu arada iki ülke arasındaki gerginliği görüşmek üzere Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev'in birkaç hafta sonrası için Tahran'a gitmeyi kararlaştırdı.İran, 2001 yazında Azerbaycan'ın 9 milyar dolarlık büyük ikinci petrol ve doğal gaz yatağı ‘Araz-Alov-Sharg’ bölgesinin kendisine ait olduğunu iddia edip, savaş uçaklarını burayı inceleyen Azeri gemilerinin üzerine gönderince Ankara sert çıktı. Azerbaycan'ın 9 milyar dolarlık ikinci büyük petrol ve doğal gaz yatağının kendisine ait olduğunu iddia eden İran'a Ankara nota verdi. İran savaş uçakları ve savaş gemileri, Azeri araştırma gemisini taciz etmesi nota savaşını başlattı.Türkiye, Hazar Denizi'nde yer alan zengin petrol bölgesinden kaynaklanan gerginlikte ‘‘dost ve kardeş ülke’’ Azerbaycan'ın yanında yer aldığını son derece net ifadelerle ortaya koyan görüşünü, Ankara'daki İran

142

Büyükelçisi Hüseyin Lavasani'ye bir notayla iletti. Tahran yönetimine iletilen notada, uluslararası hukukun ve Birleşmis Milletler'in temel prensibi olan ‘‘Kuvvet kullanmama ve kuvvet kullanma tehditine başvurmama’’ hatırlatıldı.Notada, İran ve Azerbaycan arasındaki ilişkilerin ulasalararası hukuk ve BM Şartı'nın temel prensibi olan ‘‘Kuvvet kullanmama ve kuvvet kullanma tehdidine başvurmama’’ çerçevesinde sürdürülmesi istendi. Ankara, Hazar Denizi'nin statüsünün tüm kıyıdaş ülkelerin katılımıyla bir hukuki zemine oturtulmasından yana olduğunu da bildirdi. Hazar Denizi'ndeki zengin petrol yatakları nedeniyle başgösteren gelişmeyi, Türkiye'nin yanı sıra ABD ve İsrail de dikkatle izliyordu. 2001 Ağustos'unda İsrail Başbakanı Ariel Şaron'un Ankara'ya yaptığı ziyarette, Başbakan Bülent Ecevit'le yaptığı basın toplantısında Türkiye ile birlikte eski Sovyet cumhuriyetlerinden birisiyle yakın işbirliğini düşündüklerini açıklamasıyla, Azerbaycan'ı kastettiği ortaya çıktı. İran'in elindeki Şahab-3 füzelerine dikkat çeken ve bu ülkenin 2005 yılına kadar bir nükleer güç olabileceğini belirten İsrail, İran'ın Azerbaycan'a saldırması halinde, Türkiye ile işbirliğine giderek Bakü'ye yardıma hazır olduğunu ima ediyordu.Öte yandan, İran’ın Azerbaycan ulusal egemenliğini tehdit eden davranışlarını artırması halinde, ABD'nin müdahaleden kaçınmayacağı belirtildi. Bu çerçevede Türkiye, ABD ve İsrail'in Hazar Denizi'ndeki gerginliğe ilişkin görüş birliği etmeleri bir blok oluşturuyordu. Ankara'nın İran'a verdigi nota, diplomatik kulislerde, ‘‘İran, Azerbaycan'a saldırdığı takdirde, doğrudan karşısında Türkiye'yi bulur. Türkiye, Irak lideri Saddam Hüseyin'in Kuveyt'te yaptığını, İran'a yaptırtmaz’’ diye yorumlandı. Tahran'a verilen notada, Hazar Denizi'nden kaynaklanan gerginligin ‘‘Tek taraflı değerlendirmeden’’ kaynaklandığı özellikle vurgulandı ve Hazar'ın statüsünün henüz belirlenmemiş olmasına dikkat çekildi. Ankara'nın bu kapsamda Azerbaycan ve İran arasında son zamanlarda yaşanmakta olan sıkıntıları dikkatle ve yakından izlediği belirtildi.Genelkurmay Başkanı Orgeneral Hüseyin Kıvrıkoğlu, üç günlük bir ziyaret için 22 Ağustos 2001'de Bakü'ye gitmesi İran'a gözdağı olarak algılandı. Genelkurmay Baskanı'na F-16 filoları da eşlik edecekti. Böylece Türk Hava Kuvvetleri'nin en elit gücü, Hazar kıyısında, Azerbaycan hava sahasında 'bayrak göstermiş' olacaktı. Bu olay İran'da büyük tepkilere vesile oldu. 'Resmi pozisyonu' yansıtan İran basını kıyameti koparıyor ve işi Türkiye'yi 'tahrikçilik'le suçlamaya vardırıyordu. Kıvrıkoğlu'nun Bakü ziyareti önceden tasarlanmıştı. İran'ın tepkisi, Orgeneral Kıvrıkoğlu'nun ziyaretinden çok, F-16'lar aracılığıla yapılacak olan 'bayrak gösterisi'neydi. Bu 'bayrak gösterisi'nin, kısa bir süre önce İran ile Azerbaycan arasında Hazar'ın güney bölümünde petrol aratırmaları nedeniyle patlak veren sürtüşmenin üzerine gelmesi de, İran'ın öfkesini besleyen bir başka nedendi. Yine de, Türkiye ile İran arasında Azerbaycan üzerinden oluşan gerilime ragmen, Türkiye'nin 2001 yılının son dört ayında İran'dan 1.5 milyar metreküp doğal gaz satın alacağı da Enerji Bakanı tarafından açıklandı. Bayrak gösterisi akrebi daha fazla uyandırmamak için ertelendi. Zira İran, ülkesindeki 30 milyon Azeriye baskı yaparak kartlarını oynamaya başladı. Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı, Türkmenistan'in orta hat iddiaları yerine bölgedeki hidrokarbon yataklarına kimin sahip olacağına dair iddialarının temelsiz ve haksız olduğunu belirterek, bu tür iddiaların Hazar'a kıyıdaş ülkeleri gereksiz yere meşgul etmeyi ve Hazar'ın hukuki statüsünün belirleneceği süreci bozmayı amaçladığını bildirdi. Türkmenistan'ın 27 Haziran 2001'de Bakü'ye verdiği notayı cevaplayan Bakü'nün cevabı notasında, Azerbaycan'ın iyi komşuluk prensipleri çerçevesinde her zaman karşılıklı anlaşma ve diyalog yöntemini benimsediği vurgulanarak, Hazar'da uluslararası hukuk kurallarına uygun bir 'orta hat' tespitinin önemine işaret edildi.Orta hatla ilgili olarak Azerbaycan, Kazakistan ve Rusya'nın uluslararası hukuk çerçevesinde anlaşmaya vardığı ifade edilen notada, Türkmenistan'ın ''aynı uzaklıkta yerleşen noktalar'' yönteminin hukuki açıdan temeli ve benzer örneği bulunmadığı kaydedildi. Türkmenistan'in orta hattın önemini ve bu hattın belirlenmesiyle ilgili esasları gözönüne almadığı belirtilen notada şöyle denildi: ''Türkmenistan, orta hattı yapıcı ruhla müzakere etmek yerine, belirli yatakların aidiyeti konusunu ortaya sürüyor. Türkmenistan'ın iddiaları, konuyu suni olarak siyasilestirmeyi ve Hazar'da uluslararası işbirliğini bulandırmayı amaçlıyor ve bu davranışlar Türkmenistan'ın görüşmeler sürecindeki konumunun zayıflığını ortaya çıkarıyor.'' Azerbaycan ile Türkmenistan arasında orta hat koordinatları belirleninceye kadar hidrokarbon yataklarının aidiyeti hakkında herhangi bir müzakare olamayacağı ifade edilen notada, ''Bu tür iddialara herhangi bir şekilde haklılık kazandırılamaz, uluslararası hukukta hiçbir temeli olmayan bu tür iddialar Hazar'a kıyıdaş

143

ülkeleri abes tartışmalara sevk etmek ve Hazar'ın hukuki statüsüyle ilgili yapısal süreci bozmak maksadı taşır'' ifadesi kullanıldı. Notada, Azerbaycan'ın bölgede yaptığı keşif ve üretim çalışmalarının, uluslararası hukuka uygun olarak yapıldığı ve Türkmenistan ile diğer Hazar'a kıyıdaş ülkelerin menfaatlerine ve egemenlik haklarına zarar vermediği kaydedilerek, ''Türkmenistan'ın, Hazar'ın Azerbaycan sektöründeki tabii kaynaklardan istifade edilmemesi çağrısı, egemen bir devlete baskı uygulamaktan başka bir şey değildir'' denildi. Bununla birlikte, 'Hazar denklemi' iyice karmaşık hale gelmişti.Türkiye 'kardeş' Azerbaycan'a 'destek eli'ni uzatıyordu. Amerika da Azerbaycan'dan yanaydı. Kafkasya'da Azerbaycan'ı da içine dahil etmeyi tasarlayan 'Türk-Amerikan ekseni'ne 'Rusya-İran ekseni' set çekiyordu. Buna karşılık, dünyanın en zengin ikinci doğal gaz yataklarını barındıran, Hazar'ın karşı kıyısındaki Türkmenistan, İran ile birlikte hareket ediyordu. Oysa Hazarı'ın paylaşımı konusunda İran'ın kıyıdaş her ülkenin yüzde 20'ye sahip olması tezi, Türkmenistan'ın kaynaklarını da içine aldığı için Aşkabat'ın işine gelmiyordu. Buna rağmen, Türkmenistan, Rusya-Azerbaycan işbirliğine karşı İran'ı tercih ediyordu. Türkmenistan'ın Azerbaycan'la ciddi çelişkileri ve çıkar ihtilafları mevcuttu. Türkiye'nin önündeki en ihtiraslı projelerden biri, Türkmenistan gazını Hazar'ın altından döşenecek bir boru hattı ile Azerbaycan üzerinden Türkiye'ye ve Batı pazarlarına taşıma hayali uçup gitmişti. Bu amacın gerçekleşebilmesi için, Türkiye'nin Azerbaycan ve Türkmenistan'ın arasını yapacak 'hakkaniyetli' bir ağırlığa, her iki taraf üzerinde sahip olması gerekiyordu. Bu da yetmiyordu. Türkmenistan'ı uzaklaştırmamak için, İran'a karşı 'hasmane' bir politika izlememesi de gerekiyordu. Çıkın işin içinden çıkabilirseniz… 'Uluslararası hukuk'un kimin yanında durduğu da o kadar net değildi. Merkezi Londra'da bulunan ve Hazar konusunda uzman bir kuruluş olan Eurosevic'in yöneticisi Piruz Müçtehidzade, bu gelişmeler üzerine şu yorumu yapıyordu: "İran'ın Azerbaycan'ın petrol aramalarını durdurması, erken uyarı yapılmaksızın olmadı. Azerbaycan'ın Hazar Denizi'ndeki saldırgan davranışları, Azerbaycan'a tepkilerini ifade etmiş olan tüm Hazar devletlerince açıktır. Örneğin Rusya 1994, 1995 ve 1998'de Azerbaycan'ı protesto etmiş, Türkmenistan ise meseleyi 2000 yılında Birleşmiş Milletler'e taşımıştır… İran'ın davranışı ulusal çıkarlarını korumak yönünde olup uluslararası hukuka uygundur ve Amerikan medyasının NATO'yu Hazar Denizi'ne çekmeye ve Hazar bölgesini militarize etmeye hakkı yoktur." Bir başka (Rus kaynaklı) görüş açısı, 16 Ağgustos 2001 tarihli Russian Oil&Gas Report'ta şu satırlarda ifadesini buluyordu: "Hazar Denizi'nin petrol tarihi açısından 2001'de iki önemli olay gerçekleşti. Herşeyden önce, denizin Kazak sektöründe devasa Kaşagan petrol yatakları keşfedildi ve bu saha petrolün nakli için büyük bir boru hattı gerektiriyor. İkincisi, Hazar petrolünün Türkiye'ye ulaşması için Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı projesi, ayrıntılı mühendislik aşamasına geçerek büyük bir adım atmış oldu. Bakü-Tiflis-Ceyhan projesi için lobi yapan Amerikan Yönetimi, Kaşagan petrolünün Ceyhan'a naklini savundu. Tahran, Kaşagan petrolünün Kazakistan-Türkmenistan-İran boru hattıyla nakledilmesini istiyor… 2001 başlarında Washington, Kazak petrolünün İran üzerinden nakli düşüncesini destekleyen Astana'ya yanaştı… Kazakistan-Türkmenistan-İran projesini gerçekleştirmek konusunda imkanı bulunmayan İran, Bakü-Tiflis-Ceyhan projesini altetmeye çalışıyordu. Alov ve Savalan projelerinin (Azerbaycan'la ihtilaf konusu olan) dondurulmasını sağlayan İran saldırıları, petrol şirketlerinin Ceyhan boru hattının inşasıyla ilgilenmekten vazgeçmelerine yol açıyordu. Alov projesinde yüzde 15 hissesi olan Shell ile Savalan projesinde -yüzde 30 hissesi olan Exxon-Mobil, Bakü-Tiflis-Ceyhan projesiyle aktif biçimde ilgiliydiler, ama bu şirketler bu devrede bu projede yer almak istemiyorlardı. Boru hattı, şirketlerin Hazar projelerine fena halde ihtiyaç duyuyordu, çünkü boru hattına akıtılacak petrol eksikliği projenin en büyük sorunuydu. Shell ve ExxonMobil'i Bakü-Tiflis-Ceyhan projesinden uzaklaştırarak, İran, Bakü-Ceyhan boru hattının durumunu kötüleştirdi. Eğer Tahran, Azeri ve Çırak sahalarının geliştirilmesinin dondurulmasini talep eden Türkmen iddialarını da kullanırsa, Ceyhan'a boru hattı döşemek tüm anlamını yitirecekti. Bu durumda Kaşagan petrolünün İran'a taşınması argümanı yeni bir güç elde edecekti. Bakü-Ceyhan'ı, Rusya'nın taş koymasının yanısıra, İran da bu yollarla torpilliyordu. Üstelik, zimni Kazak ve Türkmen desteğiyle. Hazar'ın, Amerikan diplomatik desteği ve İsrail perspektifleriyle, Türkiye aracılığıyla

144

'militarize edilmesi' sorunu çözmeye yetmeyebilirdi. Daha da karmaşıklaştırabilirdi. Petrol fırtınası'nın meltem rüzgarlarına çevrilmesi, sulu bir tahtada oynanan Satranç maçının da son hamlesinin anahtarı, kiliti kuşkusuz Hazardı. ABD oyunu ' mat'la da bitirebilirdi, ' Pat'la da. Rusya'nın ihmal edilmeden ' Pat' la oyunun kansız, darbesiz sonuçlanması Türkiye'nin ve bölge ülkelerinin yararınaydı. İşte satranç'ın oynandığı, filmin çevrildiği mekan olan Hazar, kimlik bunalımı geçiriyordu; o ne deniz gibi deniz, ne de göl gibi göldü. Coğrafi olarak aslında Hazar açık denizlere tabii bağlantısı olmaması sebebiyle 1930 'da inşa edilen Hazar'ı Karadeniz'e bağlayan Don-Volga kanalı sayesinde suni bir göldü. Statü'nün belirlenmesi önemliydi, ama izlenen politikalar da amaç ' bağcıyı dövmek'ti. Hazar'ın göl veya deniz olması petrol şirketlerini korkutmuyor, yatırımlarına son hızla devam ediyorlardı. Çünkü uluslararası hukuk ve mahkemeler Hazar'ın gerçek sahiplerinden yanaydı. Hazar'ın çektiklerini şöyle anlatsak, dillendirsek belki doğru olurdu: Suyumu bulandırıp yediğin koyunların hesabı yok ey kurt ! Yeter artık işin suyu çıktı; ben barış, uzlaşma getiren servet dağıtan bir elçi, bir kapalı havza olmak istiyorum... 14 Mayıs 2003’de Almatı’da Hazar’ın dibinin bölünmesine ilişkin Azerbaycan, Rusya ve Kazakistan arasında anlaşma imzalandı. Ama hala 2004'e girerken yapılan onca toplantıya rağmen Hazar'ın deniz mi, göl mü olduğu hala kestirilemedi. Global işbirliği inisiyatiflerindeki cömertliğiyle bilinen Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev, Hazar’a kıyısı bulunan ülkelerin OPEC benzeri bir oluşuma gitmelerini teklif etti. Hazar’a kıyıdaş Rusya, Kazakistan, Türkmenistan, Azerbaycan ve İran’ın enerji kaynaklarının değerlendirilmesi hürmetine rekabeti bir tarafa bırakıp işbirliğine yönelmeleri fikri değişik zaman ve zeminlerde seslendirilmişti daha önceleri. Ancak Nazarbayev’in, 2003 yılının son saatlerindeki bu resmi açıklaması önem kazanıyordu. Zira bu tür projelerde politik kararlar, ekonomi için nikahın kerameti sayılıyordu. Havzada söz sahibi olan ülkelerin politik tercihlerinin, işbirliğinde kime, neyin, nasıl paylaştırılacağı cevaplarıyla süslendirilirse Hazar OPEC’inin doğumu yakındı. Dünya petrol üretiminin yaklaşık yüzde 60’ını gerçekleştiren OPEC’in olası rakibi dünyadaki gelişmeleri nasıl etkilerdi? Bunu, olayların gelişim süreci gösterecekti. Nazarbayev’in geç bile kalındığından yakındığı organizasyonun önündeki mühim bir paradoks İrandı. Malum, Hazar’ı yüzde 12 oranında güneyden çeviren bu ülke, aynı zamanda 11 üyelik OPEC üyesiydi. Dünya petrol fiyatlarını belirleyen bu teşkilatın, aslında olası küçük kız kardeşin altyapısı ile şimdiden somut ilişkileri söz konusuydu. 1960’ta kurulan OPEC’in son zamanlardaki konferanslarına Rusya ve Kazakistan gözlemci statüsünde davet ediliyordu. OPEC’te dominant olan Suudi Arabistan, 2004'e girerken son aylarda, üretimde sıkça kendisini sollayan Rusya’yı yakın kontrole almış durumdaydı. Suudi Prensi Abdullah Bin Abdulaziz’i, 2003 sonbaharında 70 yıldan sonra Moskova’ya gönderen atmosferin temelinde yeni işbirliğinin parametreleri yatıyordu. 72 milyar dolarla Japonya’dan sonra dünyanın en zengin merkez bankası altın rezervine sahip Rusya, petrole olan minnettarlığını basit politik çıkarlarla ödeme yanlışlığına düşmezdi. Gelişmeler, organize olanların pastalarını daha da büyüterek paylaşabildiklerini gösteriyordu. Türkmenistan Devlet Başkanı Saparmurat Türkmenbaşı’nın, enerji hatlarının BM tarafından korunması gerektiği yönündeki teklifi de kaydadeğerdi. Zira uluslararası barış güçleri, yakında sadece askeri noktalarla ilgilenmeyecekti. Faaliyet alanları belki de ciddi manada ekonomik ve sosyal projelerin korunmasında yoğunlaştırılacaktı. Ocak 2004’de Putin’in Kazakistan gezisi sırasında Hazar’ın Kazakistan’a ait bölümünde yer alan Tup Karağan ve Ataş bölgelerinde Rus Lukoil başkanı Vahit Elekberov ve Kazak KazMunayGas şirketinin başkanı Uzakbay Karabalin arasında ortak arama ve üretimini öngören 3 milyar dolarlık dostluk anlaşması imzalanmıştı. 100 milyon ton petrol rezervine sahip olan Tup Karağan bçlgesinde 4o yıl boyunca yüzde 50’şer payla iki şirket ortaklık yapacaktı. Lukoil, son 8 yılda Kazakistan’a 1,5 milyar dolarlık yatırım yapmıştı. Rus Petrol ve Gaz Birliği Başkanı Yuri Şafrannik’e göre Kazak petrollerine 1 milyar dolar daha yatırım yapılması planlanıyordu. Rusya, 15 milyon ton Kazak petrolünün Novorassk’ten nakli konusunda Nazarbayev’e baskı yapıyordu. Kazak petrollerinin 2004-2020 arasında Rusya üzerinden nakli konusunda iki ülkenin uzmanları uzun vadeli bir anlaşma konusunda taslak çalışmasını sonuçlandırmak üzereydi. Putinle düzenlediği basın toplantısında Nazarbayev, Rusya hattına öncelik vereceklerini açıklamıştı. 2002 yılında Rusya’nın boru hatlarıyla çeşitli ülkelere 29,5 milyon ton, 2003 Ocak-Ağustos döneminde ise 23,8 milyon

145

ton Kazak petrolü nakledilmişti. 2001 yılında devreye giren 1500 km uzunluğundaki hattın Tengiz-Novorarsk boru hattı bölümünün Kazakistan sınırları içinde kalan kısmın uzunluğu 452 km idi. 2001’de bu hatdan 1 milyon ton, 2002 yılında 12 milyon tonü 2003 yılı Ocak-Eylül döneminde 10,6 milton ton petrol taşındı. Kazak doğalgazında üretimi yılda 15-20 milyar metreküpe çıkartmayı planlayan Kazakistan, petrol gibi gazıda nakil için Rusya hatlarını kullanmak istiyordu. 1994 yılında 24 milyon ton petrol üreten Kazkistan’ın petrol üretimi 2003’de 50 milyon tonu geçmişti. Rusya, Nazarbayev’in Baku-Ceyhan’a petrol sözü vermesinden ve Batılı npetrol firmalarının yatırım hacimlerini artırarak bu hatda ısrar etmesinden rahatsızdı. Baku-Ceyhan’a Kazak petrolü alınamazsa bu hat verimli çalışmayacaktı. Ortadaki en önemli sorun Kazakistan’dan Hazar’ın altından geçirilecek boru hattının Baku’ye bağlanması meselesiydi. Hazar’ın statüsü belirlenmediği için Türkmenbaşı gibi Nazarbayev’in de Moskova’nın baskılarına dayanamayarak TransHazar hattı konusunda havlu atması olağandı. Ayrıca Astana, en büyük enerji ithalatçı Çin pazarı konusunda büyük rekabet halindeydi. Nazarbayev’in Transhazarla Baku-Ceyhan’a bağlanmaktansa Çin’e dopru boru hattı döşenmesine sıcak bakması yadırganamazdı. Sovyet yıllarında sadece lezzetli havyar ve kızılbalığı ile bilinen, 10 yıldan fazla zamandan beri de statüsü belirlenemeyen Hazar'ın ruhu bunalıma girmişti. ‘Çatışmacı yıkıcı rekabet’ yerine kompramis (uzlaşmacı) bir işbirliği zengin Hazar havzasını, fakir bekçilerinin hizmetine sunabilirdi. Kurtların boru hattı savaşı ve taksimi bitmemişti. Beyaz Kurt’un şantajlarına Kazakistan’ın dayanabilmesi kuşkuluydu. Ülke nüfusunun yüzde 40’nın Rus olması Nazarbayev’i denge politikasına itiyordu. Hazar'ın Kurtlar Vadisi'nde kurtların paylaşımı için söylenecek son söz: Kurt kuzulara şah olsa Beyaz Kurt Rusların istediği taksimi yapmaz şeklindeydi. Hazar kimliksiz kalmaya mahkumdu.Aslında 13 Mayıs 2011’de Azerbaycan Milli Meclisi devlet petrol şirketi Azneft ile Almanya'nın UGE-Lanser Ltd. Şirketleri arasında imzalanan anlaşmayı onaylamasıyla İran’da safını belli etti. İran petrol şirketi Azneft ve Alman şirkeleri UGE-Lanser Ltd arasında protokol imzalandı. Anlaşmaya göre Alman şirketi ile ortak bir şekilde Bakü'nün Balahanı-Sabunçu-Balahanı bölgelerindeki petrol kuyularında petrol çıkarılması öngörülüyor. Taraflar arasında anlaşma 2010 yılının 3 Haziran tarihinde imzalandı ve 25 yıl yürürlükte kalması düşünülüyordu. Azneft yüzde 25, Lanser şirketi ise yüzde 75 hisseye sahip olacaktı. Azneft başkanı Rövneg Abdullayev'e göre Alman şirketi projeye 1 milyar dolar yatırım yapacaktı. Azerbaycan devlet şirketi ile Lanser'in beş yıl önce kurduğu Ecol Engineering Services şirketi de faaliyetine başarılı bir şekilde devam ediyordu. Milli meclis başkan yardımcısı doğal kaynaklar, enerji ve çevre meclis komisyonunun başkanı Baleh Aleskerov üretilen petrolün Azneft şirketine bir tonunun 53.6 manata- bir varilinin ise 12.5 dolara mal olacağını söyledi. Bunun dünya piyasasının altında bir rakam olduğunu ifade eden Meclis Başkanı yurt dışına satış yapılması için de özel izin alınması gerektiğini vurguladı. Balahanı-Sabunçu-Ramana bölgelerinde petrol üretimi 1871, Kürdehanı'nda ise 1914 yılında başladı. Balahanı-Sabunçu-Ramana'da toplam 7.3 milyon ton, Kürdehanı'nda ise 205 bin ton petrol bulunduğu öne sürülüyordu. Azerbaycan devleti bunun yanı sıra Asiman-Şafag – Hazar denizi içerisinde petrol üretimi için de yatırımcı bekliyordu. Bu konuda anlaşma Azneft şirketi ile BP Exploration arasında imzalanmış ve milli meclis tarafından onaylanmıştı. Tarafların gelirleri paylaşma konusunda ortak hareket edeceği ve yüzde 50 hisseye sahip olacağı bildirildi. Anlaşma 30 yıl yürürlükte kalacak ve tarafların anlaşması durumunda 5 yıl daha uygulanabilecekti.

Hazar’ın statüsü de facto halledilmişti. Artık Rusya’nın direnmesi anlamsızdı…

146

8. BÖLÜM

TÜRKMEN GAZINDA “ MAVİ AKIM “ SKANDALI

ABD'den sonra AB'de petrol ve doğalgaz ihtiyacının Türkiye üzerinden sağlanması konusunda stratejik bir karar verince ibreler tekrar Türkiye'yi göstermeye başladı. INOGATE projesi çerçevesinde 7 Temmuz 2000'de Brüksel'de Türkiye, Yunanistan ve AB Komisyonu arasında petrol ve doğalgaz boru hattı konusunda uzlaşma sağlandı. AB'nin enerji ihtiyacını karşılamak amacıyla geliştirilen Devletlerarası Gaz ve Petrol Taşıma Programı (INOGATE) projesi çerçevesinde, Hazar Denizi'nden gelecek olan petrol ve doğalgazın iletimi ve dağıtımının Türkiye üzerinden yapılması kesinlik kazandı. Orta Asya'daki enerji kaynaklarının Avrupa'ya aktarılmasında işbirliği yapmak için Türkiye, Yunanistan ve AB Komisyonu'ndan oluşan ortak çalışma grubu kuruldu. İmza töreninde, AB Komisyonu Dış İlişkiler Genel Müdürü Catherine Day, Enerji Bakanlığı Müşteşarı Yurdakul Yiğitgüden ve Yunan Müsteşar Antonio Papathanassopulos hazır bulundu. Düzenlenen ortak basın toplantısında, oluşturulan çalışma grubunun çok önemli işlevler göreceği, büyük bir projenin ilk adımının söz konusu olduğu belirtildi. Toplantıda, tarafların yıl sonuna kadar çalışmalara ilişkin bir eylem planı ve takvim belirleme kararı aldıkları duyuruldu. Projeye göre Hazar'dan gelecek petrol ve doğalgaz, Türkiye ve Yunanistan üzerinden İtalya'ya ulaştırılacak, İtalya'dan da Güney Avrupa ile Orta ve Doğu Avrupa'ya dağıtılacaktı. Çift taraflı petrol ve boru hattının finansmanı TACIS, PHARE ve MEDA fonlarından yapılacak. TACIS, Kafkasları kalkındırma fonu olarak kullanılırken, PHARE Orta ve Doğu Avrupa ülkelerini kalkındırmak ve demokratikleştirilmesi amacıyla kullanılıyordu. Türkiye'nin de dahil olduğu MEDA ise Akdeniz Kalkınma Fonu olarak biliniyordu.

Anlaşma, AB içerisinde Türkiye ile Yunanistan arasında imzalanan ilk ciddi anlaşma olarak yer alması dikkat çekiyordu. Taraflar arasında imzalanan anlaşmada Türkiye ile Yunanistan arasında önemli bir işbirliği öngörülüyordu. Çift taraflı petrol ve gaz boru hattı anlaşması, Türkiye ile Yunanistan arasında teknik işbirliği, know-how ve teknoloji transferi öngörüyordu. Komisyon yetkilileri toplam 18 ülkenin mutabık olduğu anlaşmanın Türk-Yunan ilişkileri için çok önemli olduğunun altı çiziliyordu. İki ülke arasındaki yakınlaşmanın en somut örnegini teşkil ettiğini ifade eden komisyon yetkilileri, AB çatısı altında bu yakınlaşmanın umut verici olduğunu da ifade ediyorlardı. Komisyon yetkilileri, INOGATE çerçevesinde imzalanacak olan bu anlaşmanın Bakü-Ceyhan boru hattını da teyit edeceğini belirterek, Bakü-Ceyhan boru hattının uluslararası boyutunu da ortaya çıkarttığını da belirtiyorlardı. Türkiye, Helsinki zirvesinden sonra, Patten'in önerisi üzerine, INOGATE 'Şemsiye Anlaşması'na geçen martta katılmıştı. Yetkililer, 2002 yılından itibaren, Türkiye ve Yunanistan üzerinden Avrupa'ya enerji aktarımı altyapısı için yatırımların başlayabileceğini ifade ediyorlardı. ABD'den sonra AB 'ninde, Hazar bölgesi enerji kaynaklarının dünya pazarlarına Türkiye üzerinden pazarlanmasını tercih etmesi, Türkiye için öngörülen enerji köprüsü politikasının hangi merkezlerden onay aldığını da gösteriyordu. 'Doğu-Batı koridoru' adını verdiği bir proje ile ABD, Hazar'daki petrol ve doğal gaz rezervlerinin uluslararası piyasalara Türkiye üzerinden ulaştırılmasını kararlaştırmıştı. AB'nin daha önce belirlediği ve 'güney hattı' adını verdiği bu proje ile, Hazar bölgesi enerji kaynakları Avrupa ülkelerine Rusya üzerinden değil, Türkiye üzerinden pazarlanacaktı. Rusya'nın halihazırda Avrupa'nın bir çok ülkesine

147

doğalgaz pazarlayan bir boru hattı vardı. Ancak AB ülkeleri, Rusya'nın kendilerine doğal gazı pahalı sattığına inanıyorlardı.

AB, Rusya ile arasında 'genişleme ve AGSK' sebebiyle yaşanması muhtemel krizlere karşı da bu şekilde önlem alıyordu. AB'ye üyelik sürecindeki Türkiye'nin konumunu güçlendirecek bu proje ile Hazar bölgesi ve İran'dan alınan petrol ve doğalgaz, boru hatları ile Yunanistan üzerinden güney, orta ve doğu Avrupa ülkelerine taşınacaktı. AB bu şekilde, Hazar bölgesindeki enerji kavgasında kendisinin de var olduğunu göstermiş oluyordu. AB, bu proje ile Türkiye ile Yunanistan arasındaki karşılıklı ekonomik bağların da, yeni siyasi krizlere elvermeyecek şekilde artmasını hedefliyordu. Aslında Yunanistan, 1998 yılından bu yana Türkiye üzerinden doğalgaz almak için, Shell ile çalışma yapıyordu.

Türkmen Gazı'nı Türkiye'ye taşıyacak Trans-Hazar projesinin en önemli ortaklarından birinin Shell olduğunu ve proje ile yılda 30 milyar metreküp doğal gaz getirilerek, bunun 14 milyar metreküpünün Avrupa'ya pazarlanmasının hedeflendiğini belirtmekte de fayda vardı. 'Doğu-Batı koridoru'ndan sonra, 'güney hattı projesi', Bakü-Ceyhan ve Trans-Hazar projeleri için Türkiye'yi daha cazip hale getiriyor ve elini güçlendiriyordu. AB'nin Hazar bölgesi kaynaklarına talip olması ise, bölge ülkelerin Rusya dışından alternatif yollardan güvenilir pazarlara açılması için önemli bir zemin hazırlıyordu. Bu durum, bölge ülkelerinin Türkiye üzerinden Avrupa'ya daha da yaklaşmalarına zemin hazırlayacaktı. Ancak Rusya’da büyük yatırımları olan Shell, Mavi Akım lehine projeden çekilerek hayat kırıklığı yaratacaktı.

AB, 1995 yılında eski SSCB ülkelerine yardım amacıyla kurulan TACIS mali yardım programı çercevesinde, Uluslararası Gaz ve Petrol Taşıma Programı (INOGATE )'nı da faaliyete geçirdi. INOGATE ile, bölgedeki mevcut boru hatlarını yenileme ve Hazar bölgesi ülkelerine enerji rezervlerini geliştirme konularında yeni cumhuriyetlere destek çıkılması planlanıyordu. INOGATE kapsamında 2000-2010 yılları arasında 3 milyar 334 milyon EURO yatırım yapmayı planlayan AB, Türkiye'nin de imzaladığı uluslararası enerji işbirliğini hedefleyen INOGATE 'Şemsiye Anlaşması' hazırlamıştı.

TAŞERONLU TÜRKMEN GAZI SKANDALI

Türkmenistan bağımsızlığını yalnızca doğal gazını satarak sağlayabilirdi. Türkmen gazını neredeyse bedavaya alan ve borcunu yıllardır ödemeyen Rus Gazprom'un tekelinden kurtulmak için çaba gösteren Aşkabat, Rusya'nın borcunun 1997 itibariyle 1,5 milyar dolara ulaşması nedeniyle gazı kesti. Ancak 1999'da istekleri üzerine gaz nakli yeniden başladı. Bunun üzerine Aşkabat ilk önce İran aracılığıyla dışı açılabileceğini düşündü. İran'la yapılan swap ( ikame yoluyla satış) anlaşması önceleri sınırlı kaldı.

Aşkabat, İran güzergahını ABD'ye rağmen hiç gözardı etmedi.13 Mayıs 1996'da açılan ve İran'ın Bender Abbas limanından geçen Serahs-Meşhed-Tecen demiryolu hattı nakliyat için yetersiz kalıyordu. Daha büyük dış yatırım gerekiyordu. Ancak İranla yapılan ortaklık nedeniyle Amerikan yönetimi araya mesafe koymuştu. ABD şirketi Unocal'ın Suudi şirketi Delta'nın desteğiyle inşa edeceği Afganistan üzerinden gaz hattı, Taliban'ın 1996'da Afganistan'a hakim olmasının ardından önce rafa kaldırılmıştı. Oysa Taliban'ın iktidarı ele geçirmesinde büyük oranda Unocal ve onun ortağı Delta'nın payı vardı. Tezgahın yürütülmesini Pakistan gizli servisi yapmıştı. Unocal, bölgede Aramco-Suudi hanedanına benzeyen türden bir devlet-şirket ilişkisi peşindeydi. Ancak 1999'a gelindiğinde evdeki hesabın çarşıya uymadığını anladı. Gerek Pakistan, gerekse Unocal gaz projesini bir süre unutmak zorunda kaldı.

Meydan Türkiye ile Rusya'ya kalmıştı. İran güzergahı Türkmen gazı için pastada küçük bir parçaydı. Türkmen doğalgazını Türkiye'ye pazarlamak için Türkmen lider Saparmurat Niyazov, 16 Ocak 1995'de Ankara'ya adımını atıyordu. Ortalıkta bir sürü proje uçuşuyordu, ama elle tutulur bir adım henüz atılmamıştı. Cumhurbaşkanı Demirel'inde katıldığı toplantıda doğalgazın İran üzerinden Türkiye'ye gelecek bir boru hattı ile taşınması kararına varılıyor, hattın inşaatına başlamak için tarih belirleniyordu: 25 Mayıs 1995. Devletlerarası bir Konsey kurulmuş, konseye İran, Rusya, Türkmenistan, Türkiye, Kazakistan son anda gözlemci olarak katılan Ukrayna'da alınmıştı. 17 Ağustos 1995'de Aşkabat'a giden Başbakan Tansu Çiller'e Türkmenbaşı cazip bir teklifde bulunuyordu: " Türkmen gazını BDT ülkelerinden taşıyan boru hattında sorunlar var. Mevcut hatta Gürcistan üzerinden 166 km'lik bir boru hattı döşerseniz Türkiye'ye Türkmen

148

doğalgazı veririz. " Türkmenler Rus şirketi Gazprom gaz borcunu ödemediği için gaz naklini durdurmuşlardı. Türkiye'den yardım istiyorlardı. Bu öneri havada kaldı.

Ankara, doğalgaz vapurunu kaçırmak için ilk adımını 15 Aralık 1997'de atıyordu. Rusya Başbakanı Viktor Çernomirdin, Türk meslekdaşı Mesut Yılmaz ile aynı gaz lisanını kullanmaya başladığı bu tarihte Mavi Akım projesinin ön protokolu Ankara'da imzalanıyordu. 8 Ağustos 1996'da Necmeddin Erbakan'ın başbakanlığı döneminde Tahran'da imzalanan doğalgaz alım anlaşması ise Yılmaz hükümeti tarafından askıya alınarak ikinci hata işleniyordu.

Türkiye, 1987'den beri gaz satın aldığı Rusya'ya bağımlı hale getirilmek isteniyor, İran rejiminden kaynaklanan ideolojik kaygılarla buna göz yumuluyordu. Ancak İran, Refahyol döneminde imzalanan, ancak Amerikan engeli nedeniyle geciken doğalgaz anlaşmasındaki ' al yada öde ' maddesini koz olarak kullanacak kadar akıllıydı. 31 Aralık 1999'da anlaşma gereği teslim saati geldiğinde Tebriz'den yola çıkarak 172 km sonra Doğubeyazıt'a ulaşan boru hattı kısmını İran tamamlamıştı. Anlaşmada yer alan bu tarihte ' al yada öde ' maddesi Türkiye'yi zor duruma düşürmüştü.

ABD baskıları sonucu projenin Türkiye bölümününün yapım ihalesini kazanan şirketler kredi bulamamıştı. Botaş'ın kaynaklarınca yapılan Doğubeyazıt-Erzurum hattı yetişmesine karşın, kompresör istasyonu işinin verildiği ABD'li firması parası ödenen kompresörleri altı ay geçmesine rağmen göndermemişti. Ankara ikilem arasında kalmıştı. İran, Botaş'ı hergün 250 bin dolar tazminat ödemekten kurtaran bir jest yaparak herkesi şaşırtıyordu. 17 Ocak 2000'de Ankara'ya gelen İran Dışişleri Bakanı Kemal Harrazi, bu jeste karşılık 1999 yılı yazı sınırötesi operasyonlarda yanlışlıkla ölen vatandaşlarının diyetini istiyordu. Türkiye'nin ülkesinden alamadığı gaz için 1 Ocak 2000'den itibaren hergün ödemesi gereken 250 bin dolar tazminatdan Temmuz 2001 yılına kadar vazgeçtiklerini belirten Harrazi, bu tarihe kadar boru hatlarının yapımının bitirilmesini istiyordu. İran 6 ölü 10 yaralı için 5.5 milyon dolar istiyordu. Ankara, 400 bin dolar ön ödeme yaparak işi bitirmek istesede Tahran razı olmuyordu. İranlı yetkililerle görüşülerek boru hattının Temmuz 2001'de bitirilmesi kaydıyla tazminatdan vazgeçildi.

Ancak Ankara tekrar önceliğini değiştirmiş Washington ile çelişmişti. Ankara'da İran'ı pek sevmeyen bir yönetim olmasına karşın projeye hız verilmesi, öncelik kapsamına alınması sağlandı. Buna göre, iç hatlar tamamlanarak Temmuz 2001'de Doğubeyazıt'dan yılda 4 milyar metreküp gaz verilmeye başlanacaktı. 23 yıl geçerli olacak projeye göre bu miktar 10 milyar metreküpe kadar çıkacaktı. Nitekim hedefler tutturuldu.

Transhazar geçişli boru hattına henüz finansör ve kredi bulunamamışken, Başbakan Bülent Ecevit, Türkiye içi boru hattı şebekelerini yapan şirketlere kredi bulunması için çaba gösterecekti. Boru hattının Erzurum-İmranlı, İmranlı-Kayseri, Kayseri-Ankara ve Kayseri-Konya etaplarının ihalesini alan şirketler yüzde 85 oranında projeleri bulacakları dış kredi ile tamamladılar. İran'ın Türkiye’ye verecek kadar gazı vardı. Tahmini rezervleri 1 trilyon metreküpün üstündeydi. Ancak Tahran gazın büyük miktarını Ruslar gibi Türkmenlerden almayı planlıyordu. BOTAŞ, İran'a uygulanan ambargo çerçevesinde Doğubeyazıt'a kurulacak kompresör istasyonunu göndermeyen ABD'ye çalım attı. Kompresörün satın alınmak istendiği SolarCaterpillar firmasına verilen 4 milyon dolar avans geri alınarak, başka ülkelerden sipariş verilmesi sağlandı. İran doğalgaz boru hattı konusunda ABD'yi üzen BOTAŞ, bu durumu telafi etmek için ABD'nin büyük destek verdiği Trans-Hazar doğalgaz boru hattının ilk adımını attı.

İSRAİL'İN ÖNERİSİ

Trans-Hazar projesi, İsrail tarafından ortaya atılmıştı. Türkmenistan gazının İran üzerinden Türkiye'ye transfer edilmesine karşı çıkan İsrail ABD'nin İran'a ambargoyu öngören D'Amato yasasını fırsat bilerek Trans- Hazar projesini ortaya attı. Başlangıçta tarım projeleri üzerine Türkmenistan'a gelen İsrail'in Merhav şirketi daha sonra enerji alanıyla da ilgilenmeye başladı. D'Amato yasası çıkartılınca Merhav Başkanı Yusuf Maymen, Trans-Hazar projesini ortaya attı. Daha önce Türkmenistan ve İran'la anlaşma imzalayan Türkiye ise altına imza attığı protokolleri inkar ederek Trans-Hazar'a yöneldi.

ABD tarafından desteklenen bu proje Türkmenistan ile Azerbaycan arasındaki Hazar'daki petrol yatağı anlaşmazlıkları, Hazar'ın statüsü ve Rusya faktörünün ağır basması sonucu geri plana bırakıldı.

149

Türkmenler tahmini 3 trilyon metreküplük gaz rezervlerinin bugün için yılda 25,5 milyar kübünü üretiyor, 21 milyar metrübünü ise satıyordu. Rusya ve İran ile imzalanan anlaşmalar nedeniyle bu gazın tamamı bu ülkelere gidiyordu. Transhazar güzergahına destek veren ve bu proje verilecek gazın çıkartılması için imtiyazlar alan Shell, Türkmen gaz yataklarına kazma vurmayarak gaz çıkarma işlerini geciktirmeyi politika haline getiriyordu.

2.5 milyar dolara mal olacak 2180 km uzunluğundaki boru hattı konsorsuyumu için oluşturulan PSG konsorsiyumuna yüzde 50 ortak olan Shell, Mavi Akım projesine girmesede Gazprom'un en iyi iş ortaklarındandı. Projeye göre 2002 Temmuz'unda Türkiye'ye 16 milyar metreküp gaz verilecek, bu rakam Avrupa'ya pazarlanması kaydıyla daha sonra 30 milyar metreküpe çıkartılacaktı. Ankara ile 7 yıldır 7 defa anlaşma imzalanmasına rağmen sonuç alamayan Aşkabat, bugün için askıya alınsada gazının 6800 km'lik hatla Çin'e ve 2.7 milyar dolar maliyetli 1500 km uzunluğundaki hatla Afganistan-Pakistan üzerinden Hint okyonusuna çıkartılması projelerine de toplam 30 milyar metreküp gaz vermeyi vaad ediyordu.

ABD'li Unocal'ın talip olduğu Afgan hattı siyasi istikrarsızlık ve Taliban'ın ülkeye tam hakimiyeti ile imkansız hale gelmiş, Unocal projeden çekildiğini açıklamıştı. Kimsenin tanımadığı Taliban nedeniyle finans çevreleri Afganistan'dan geçen boru hattına fon vermiyordu. Türkmenistan, Pakistan'daki büyük gaz pazarını kaybetmek zorunda kalıyordu. Bunun üzerine atağa geçen İran, Pakistan ve İran arasında boru hattı yapılarak gaz satmayı teklif ediyordu. 2670 km uzunluğundaki boru hattından İran, günlük 3260 milyon metreküp gaz ihraç etmeyi planlıyordu. İran'ýn önerdiği fiyat Türkmenistan'ın önerdiğinden az olmasına rağmen taşıma ücreti ile rakam eşitleniyordu. Pakistan, gaz naklinden yıllık 580 milyon dolar gelir bekliyordu. İran, Pakistan'a vereceği gazı bile Türkmenlerdan alarak Türkmen gazının taşeronu olmayı hedefliyordu.

Alt alta toplandığında Türkmenistan'ın vaad ettiği gaz miktarı 67-77 milyar metreküp civarındaydı. Teknolojik ve maliyet açısından Türkmenistan'ın bu vaadini yerine getirmesi için 400 kat yatırım yapması icap ediyor, yakın gelecekte bu mümkün gözükmüyordu. Aşkabat'da Ankara gibi kime, hangi projeye öncelik vereceğini şaşırmış durumdaydı. İki ülke arasında kaç anlaşma, mutabakat veya protokolun imzalandığını iki tarafta artık hatırlamıyordu. Ankara'nın hız verdiği Rusya ve İran projeleri Türkmenlerin elini kolunu bağlıyordu.

Ankara, öncelik değiştirince Aşkabat'da gazını ' taşeron ' ülkeler ve projeler vasıtasıyla bin metreküp başı 50 dolar zararla dolaylı yoldan Türkiye'ye göndermek zorunda kalıyordu. Bölge gaz zengini diğer ülke Özbekistan ise hep gözardı ediliyordu. Özbekistan'ın keşfolunmuş 2 trilyon metreküp tahmini 10 trilyon metreküp gazı bulunuyordu. BDT içinde ikinci gaz zengini ülke olan Özbeklerin gaz yedekleri yıllık 45 milyar metreküp üretilse de 40 yıl tükenmeyecek zenginlikteydi. Azerbaycan ise 2 tirlyon metreküpe yakın tahmini rezervleri ve 500 milyon metreküplük yıllık üretimi ile üçüncü zengin ülke konumundaydı. Ancak Azerbaycan boru hatlarının eskimesi ve yetersiz üretim nedeniyle 50 kentine 1992'den beri gaz veremiyor, sadece başkent Bakü ve Sumgayt kentlerine gaz veriliyordu. Türkmenistan, Azeriler borcunu ödemediği için gönderdiği gazı kesmişti.

Türkmenlere, Ukrayna, Gürcistan, Ermenistan, herkesin borcu vardı. Gazprom, Türkmen gazının taşeronluğunu yapıyor, ucuz fiyata alıp bu ülkelere satıyordu. Türkmenistan ile Türkiye arasında Türkmen doğalgazının Türkiye'ye ve Türkiye üzerinden de Batı pazarlarına ulaştırılmasını hedefleyen bir anlaşma 29 Ekim 1998'de Ankara'da imzalandı. Cumhuriyetin 75. yıl kutlamaları için Ankara'ya gelen Türkmenistan Cumhurbaşkanı Niyazov ile Demirel'in imzaladığı anlaşma uyarınca ilk yıllarda 16 milyar metreküp, daha sonraları 30 milyar metreküp doğalgazın Hazar denizi altından geçecek boru hattı ile Türkiye'ye ulaştırılması hedefleniyordu.

Uluslararası finans çevreleri, Türkiye'nin aynı anda hem Türkmen gazı, hem Bakü-Ceyhan projeleri hemde Rusya ve İran'dan gelecek gazı içeride dağıtmak için önümüzdeki 20 yıl içinde yapması gereken 40 milyar dolara ulaşacak dahili gaz şebekeleri yatırımlarını karşılamak maksadıyla dış kredi bulacağına inanmıyordu. Bu arada Türkiye'nin 2020 yılı için öngördüğü 84 milyar metreküp gaz talebinin karşılanmasına yönelik öncelikli projeleri 20 yıl içine Türkmenleri küstürmeden yayması önem arz ediyordu. Türkiye'nin bu kadar gaz ihtiyacı olduğu ise kuşkuluydu. İsrail'in ortaya attığı ve ABD'nin destek verdiği Trans-Hazar doğalgaz boru hattıyla Türkmenistan'dan yılda16 milyar metreküp doğalgazın Türkiye'ye

150

aktarılması öngörülürken, Washington, 2000 yılında bu öneriye Ermenistan'ı ekledi. Ermenistan'ı enerji bakımından Rusya ve İran etkisinden uzaklaştırması, Washington için çok

önemliydi. ABD'nin Trans-Hazar boru hattıyla Ermenistan'a gaz vermeyi teklif etmesi Rusları şaşkına çevirmişti. İran-Ermenistan doğalgaz boru hattının inşa edilmemesi için Washington yönetiminin Trans-Hazar boru hattıyla Gürcistan topraklarından ek bir boru hattıyla Ermenistan'a gaz vermeyi önermişti. İran ve Ermenistan uzun zamandan beri kendi aralarında bir enerji boru hattı kurmak için çalışıyorlardı. Fizibilite çalışması yapılan bu hattın yapımını gerçekleştirmesi için Rusya şirketi Gazprom'a da teklif yapılmıştı.

Mart 2000 başında Ankara'dan sonra Azerbaycan'da temaslarda bulunan ABD Ticaret Bakanlığı'nın BDT ve Baltık ülkeleriyle ticari ve iktisadi ilişkiler müşaviri Jan Kaliski yine sahneye çıkmış, Ermenistan'ın İran'la enerji hattı kurmaması gerektiğini tekrarlıyordu. ABD'nin söz konusu planına Azerbaycan'ın razı olup olmayacağı bilinmezken, Ermenistan'ın bu öneriyi kabul etmesi durumunda bunun bölgeye barış ve refahın gelmesi yönünde çok önemli bir adım olacağı belirtiliyordu. İran'ın Ermenistan'la kurmak istediği boru hattıyla Erivan'a Türkmenistan gazı verilecekti.

Türkmenistan-İran ve Türkiye arasında imzalanan ve Türkmenistan gazının İran üzerinden Türkiye'ye aktarılması anlaşmasının daha sonra Türkiye tarafından tanınmaması üzerine Tahran yönetimi Erivan'la temasa geçerek bu gazın Ermenistan'a verilmesini teklif etmişti. Türkmenistan, Körpece-Kurtkoyu doğalgaz boru hattıyla İran'a yılda 4 milyar metreküp gaz satıyordu. Birkaç yıldan beri Tahran ile Erivan arasında görüşülen bu hat Paul Goble planı olarak bilinen ABD'nin Karabağ'a karşılık Azerbaycan'a verilmesini istediği Ermenistan'ın güneyindeki Megri bölgesinden geçecekti.

MAVİ AKIM OYUNU

Mavi Akım'ın tekniki açıdan gerçekleştirilmesi şüpheli gören Amerikalı uzmanlar yanılmıştı. Projenin hayat bulma yoluna girmesiyle Rus şirketi Gazprom ve İtalyan şirketi ENİ kendilerine göre gelir sağlıyordu. Proje hayata geçirilmese bile İtalyanlar, Rus gaz piyasasında altın buldu. Mavi Akım, sanıldığının aksine Ruslardan ziyade Türk ve Rus piyasasında İtalyanların ağırlığının artması anlamına geliyordu. Gazprom'un Türkmenistan'dan alacağı ucuz gazı Türkiye'ye 140 dolara satmaya devam etmeyi planladığına dikkat çeken Amerikalı uzmanlar, İran ve Türkmen rotalarına yönelmesiyle gazın bin metrekübünün Türkiye'ye 70-80 dolara geleceğinin altınıı çiziyordu.

Dünyada ve Karadenizde 2150 m derinliğe ilk defa boru hattı döşenecekti. Bir benzeri boru hattı Umman-Hindistan arasına döşenmişti, ancak sorunlar aşılamamıştı. Bu derinlikteki boru hattının tamir ve onarımı için ispatlanmış hiç bir teknoloji bulunmuyordu. İtalyan ENİ şirketi ile birlikte çalışan Arcos ve Saipem şirketleri bugüne kadar 600 m derinlikte çalışmışlardı. Robotlarla çalışan ve denizin altına boru döşeyen Arcos şirketi, derinde çalışmayı sevmiyordu. İtalyanlar bu nedenle derinde boru döşemekte usta bir gemiyi günlüğü 200 bin dolara kiralıyordu.

Türk kamuoyu, Türkiye'ye satılacak gazın Türkmenistan gazı olması ile ilgili skandalı, Türkmenbaşı Niyazov'un Enerji Bakanı Cumnur Ersümer'i 8 Ekim 1999'da Aşkabat'da fırçalaması ile öğreniyordu. Ersümer'i Aşkabat'da ''Mavi Akım projesine öncelik verdiği'' gerekçesiyle eleştiren Türkmenbaşı, doğal gazı Türkiye ve dünya pazarlarına Hazar Denizi'nin altından geçecek boru hattı ile çıkarmanın ülkesinin çıkarları açısından vazgeçilmez olduğunu söylemiş ve bunu engelleyecek her adımı ''Türklüğe ihanet'' olarak nitelemişti.

Mesut Yılmaz ve kardeşi Turgut'un Mavi Akım'a ilgisini bilen Niyazov, Gazprom ile ANAP yandaşı şirketlerin işi pişirdiğini biliyor, Türkmen gazının bu nedenle geri planda kaldığını anlıyordu. Bu skandalın bir boyutuydu. Diğer boyutu Mavi Akım anlaşmasında asıl dikkatlerden kaçan hususun, Gazprom'un ortağı olan ENİ şirketi'nin, Türkiye'ye satılacak gazı yarı yarıya Ruslarla bölüşecek olmasıydı.

Gözünü Türk doğalgaz dağıtım piyasasının özelleştirmesine diken ENİ, Doğuş Holding Yönetim Kurulu Başkanı Ayhan Şahenk ile dirsek temasını sürdüyordu. ENİ, Botaş'ın üçe bölünmesini bekliyordu. Özelleştirmesi sekteye uğrayan POAŞ'a da talip olan ENİ, ihaleyi Doğan Grubuna kaptırmıştı. Türkiye'nin petrol ve gaz piyasasında söz sahibi olmak için Mavi Akım projesini kullanacaktı.

151

İtalyanlar, satılacak gazın 8 milyar metreküplük bölümünü elde etmek için Rusya'da Kuzey Hazar'a yatırım yapıyordu. Hattın maliyeti. 3 milyar dolardı. Gazprom ile ortak kurulan şirketin borsada hisse senedi satışlarından yüzde 20 oranında yani 600 milyon dolar civarında hattın ön finansı çıkmış olacaktı. 2.4 milyar dolarlık bölüm için dış kredi aranmıştı. Bu krediyi de ENİ bulacaktı. ENİ, bu jest karşılığında Gazprom'un yüzde 5'ine ortak oldu. ENİ, dünya doğalgaz piyasasının yüzde 23'üne sahip olan Gazprom'a ortak olmakla Rus piyasasına el attı. Mavi Akım için ENİ şirketi, üç Japon firmasından boru alınması için kredi karşılığı anlaşma yaptı.

Başbakan Bülent Ecevit'in Kasım 1999'da Moskova ziyareti sırasında İtalyanların dayattığı ek vergi protokolü gündeme geliyor, Amerikalı dostaların 17 Kasım 1999 AGİT zirvesinde küstürülmemesi için imzalanamıyordu. Ancak protokol bir ay sonra sessizce Türkiye'nin Moskova Büyükelçisi tarafından parafe ediliyordu. Hükümet ortağı olan MHP bile Türkiye'nin çıkarlarına aykırı olan bir anlaşmayı engelleyememişti. ANAP'lı Turan Hazinederoğlu ve Öztaş şirketinin fendi, Türkiye'nin ulusal olmayan enerji politikalarını yenmişti!

Mavi Akım'ın arkasında ANAP lideri Mesut Yılmaz ve kardeşi Turgut Yılmaz ile Turgay Ciner duruyordu. Rusya'dan ise eski maliye Bakanı Anatoli Çubais, Viktor Çernomirdin ve koskoca Gazprom imperatorluğu para musluklarını ağzına kadar açmıştı. 2000 yılında 5+5 geçmeyerek Demirel'e cumhurbaşkanlığı yolu tıkanınca Yılmaz'ı cumhurbaşkanı yaptırmak için Çernomirdin-Cubais ikilisi seferber olmuştu. Yılmaz'a oy verilmesi karşılığında Gazi Üniversitesi Öğretim Görevlisi Nurallah Aydın'ın iddiasına göre 500 milyon dolar rüşvet veya açık kredi sözü verilmiş, her milletvekiline birer milyon dolarlık avanta ayrılmıştı. Genelkurmay ve MİTe ulaşan bu istihbaratın ardından Ecevit'e cumhurbaşkanı görmek istedikleri 10 namzetin listesi verilmişti. İçlerinde Yılmaz yoktu. Rusların gazı ters tepmişti. Yılmaz'ın artık hem askerlerin, Ruslarla iş yaptığı için hemde ABD'nin gözünden düşmüştü. Asıl ipini çeken ise ABD’den paraşütle indirilen süper bakan Kemal Dervişîm seçim talebinin ardından gerçekleşen 3 Kasım 2002 seçiminde sandıkta Türk halkı oldu.

Bu projede Türkiye'ye vaad edilen 16 milyar metreküplük gazın 8 milyar metreküpü ENİ'ye aitti. ENİ, ileride Astrahan'dan çıkaracağı gazı doğuya doğru Stavropol üzerinden çekeceği 400km'lik boru hattı ile Mavi Akım'a ulaştıracaktı. Gazprom'un Sibirya üzerinden getirmesi gereken gazın boru hatları ise çürüktü; onarım fayda etmiyordu. Büyük maliyetle yeni boru hattı yapmak yerine Ruslar gazın büyük miktarını Türkmenlerden almaya uzun süre devam etme niyetindeydi. Bu nedenle Türkmen gazına Transhazar hattı Rusların hiç işine gelmiyordu.

Eni’nin Türkiye ilgisi ya da şirin görünme çabasının altında ise çok farklı argümanlar yatıyordu. Eni, sadece Mavi Akım için Karadeniz’e boru döşeyen tekniğe sahip bir şirket de değildi. Petrol ve doğalgaz da Kazakistan, Rusya ve Azerbaycan’da teşebbüsleri olan bir kuruluştu. Hazar Havzası’nda, Kazakistan’da ve Rusya’nın güneyindeki en etkin operatör olan Eni, Rusya Astrakhan Kuzey Sahası’nda petrol ve doğalgaz işinde, Kazakistan Kaşagan’ın geliştirilmesinde sorumlu en önemli aktördü. Yani BP Amaco’nun Hazar’da üstlendiği rolü Kaşagan’da Eni üstlenmiş durumdaydı. Ayrıca Eni, Türkiye’deki enerji gelişmelerini de dikkate alarak adım atıyordu. Bu konudaki yasa değişiklikleri de onlara ümit vermekteydi. Resmi Gazete’de yayımlanarak yasalaşan 4646 sayılı Doğalgaz Piyasası Kanunu da Eni gibi şirketleri Türkiye pazarı konusunda ümitlendirmekteydi. Çünkü, BOTAŞ sözleşme miktarlarının yüzde 80 oranını 2009 yılına kadar yüzde 10’dan daha az olmak üzere ithalatçı şirketlere yani Eni gibi kuruluşlara devredecekti. Netice itibariyle 2009’dan itibaren doğalgaz ithalatının serbestleşmesi bu işe ilgi duyanları şimdiden gerekli altyapıyı hazırlamaya itmekteydi. Başından beri Hazar’dan çıkarılacak petrolün çok hatlı bir boru hatlarıyla taşınmasını savunan Eni acaba Bakü–Ceyhan’a ne kadar değer verdi? Türkiye’yi hangi kriterlere tabi tutarak programlarına almadı? Ya da neler değişti de Eni, Bakü–Ceyhan’ı desteklediğini haziran 2001 ayının sonuna doğru İstanbul’da yapılan Üç Deniz’in Hikayesi Konferansı’nda açıklamak zorunda kaldı? Bu detayları bilmeden, Mavi Akım’a Rusya tarafından katılan üçüncü ortağın her dediğini göklere çıkarmamız gerekirdi. En azından medyada bu işlerin arka cephesini bilenler, Türkiye’de birilerini şirin göstermek yerine, bu kişilerin Türkiye üzerinden neler kazanmak istediğini iyice tahlil edip ona göre adım atmalıydı. Eni gibi

152

şirketler, kendileri bizi pazar olarak görerek karar değiştirirken, bizlerin de onları ne olarak görmek gerektiğimizin adını koymalıydı. Eni sadece Mavi Akım’a teknik destek veren kuruluş değildi. Gazprom’la ve Rusya ile olan ilişkiler yumağında boru hattından geçecek gazda da pay ve söz sahibi olacaktı.

Dolayısıyla, Eni’nin Boğaz’dan geçecek Saipem 7000 gemisi ve J Boru Döşeme Kulesi (borular denize J şeklinde döşendiği için bu isim verilmiş, bir başka sistem ise S şeklindedir) ile gündeme gelmek istemesinin arka planında Türkiye’nin doğalgaz ihtiyacının giderilmesinde baş aktör olacak Mavi Akım’a yüzde 50 ortak olması ve Türkiye üzerinden başka ülkelere gaz pazarlama stratejileri vardı. Türkiye’yi güzel günlerin beklediği yabana atılmayacak bir gerçekti. Fakat bundan sonra petrol ve doğalgaz devleri karşısında daha dikkatli olunması gerektiği de başka bir gerçekti. Türkiye bölgenin en büyük pazarıydı. Komşularına oranla nüfusu fazla, gelir seviyesi yüksekti. Coğrafi konumu, alternatif enerji güzergahlarına oranla daha güvenli oluşu da cazibe merkezi haline gelmesini sağlıyordu. Gazprom, Sovyet döneminde yapılan Türkmenistan'dan bin metreküp'ü 32 dolara 21 milyar metreküp gaz alınması için eski anlaşmayı yenileyerek Mavi Akım'a vereceği gazı 2000 yılında garantilemişti. Bu projenin, 370 km'si Güney Rusya topraklarından , 374 km'si denizin 2150 metre derinliğinden geçecekti. Samsun-Ankara hattında ise 480 km boru hattı döşenmesini Stroytransgaz-Öztaş-Hazinederoğlu ortaklığı 340 milyon dolara gerçekleştirecekti. ANAP avantasını almış, emrindeki Enerji Bakanlığı, bu konsorsiyuma 55 milyon dolar ön ödemeyi daha Mavi Akım anlaşması onaylanmadan, iki ülkenin Meclislerinden geçmeden yapmıştı! Bu konsorsiyumda Turgay Ciner'inde perde arkasından kontrolü olduğu ileri sürülüyordu. Şaibeli ihalelere karışan medya, Türkiye'nin çıkarlarını değil kendi çıkarlarını savunan konuma gittikçe daha fazla itiliyordu. Bu bağlamda ANAP'ta ihale partisi haline gelmişti.

' Beyaz Enerji ' operasyonunun gösterdiği gibi Mesut Yılmaz, Enerji Bakanlığı'nı ANAP'ın ' sağmal ineği'ne çeviren bir parti lideriydi. Toplumsal baskı-TSK'nın katkılarıyla- oyunun piyonunu tasfiye ederken hiç bir şey olmamış gibi millete özgürlük nutku atıyordu. ANAP'ın en dürüst, yolsuzlukların üzerine giden İçişleri Bakanı Saadettin Tantan, Türkiye'yi soyan bir grubun üzerine gitmek isteyince parti lideri tarafından gözden çıkaılmıştı. ANAP Lideri Mesut Yılmaz'ı Azerbaycan Lideri Haydar Aliyev ' Rusya'nın nüfuz casusu ' olarak nitelendirmişti. Aliyev'in elinde belgeler vardı. Türkmenistan Devlet Başkanı Saparmurat Niyazov'un, Ekim 1999'da Aşkabat'da Enerji Bakanı Cumhur Ersümer'i fırçalamasındaki asıl nedeni Mesut Yılmazdı. Aliyev ve Niyazov, maşayı değil maşayı tutanı görürken, Ankara göremiyordu.

Mavi Akım'la gaz Karadeniz'in altından getirilemesede Ruslar Türkiye'ye gaz satmaktan vazgeçme niyetinde değildi. Enerji işlerine oldukça yakın duran ANAP'ın eski İstanbul İI Başkanı Erdal Aksoy, Rusların şaibeli bir şirketi ile iş ilişkisine girmişti. Rusya, bu sırada Türkiye'ye, Gürcistan üzerinden yılda 16 milyar metreküp doğalgaz vermek için temaslarını arttırdı. Bu miktar Rusya'nın Mavi Akim projesinden vereceği miktar ile aynıydı. Ruslar, Mavi Akım projesinde bir sorun çıkması durumunda, Gürcistan hattın işletmek istiyordu. Buradan gelecek olan doğalgazı, şaibeli bir Rus sirketi olan Itera getirecekti. Türkiye'deki ortağı da Erdal Aksoy'un sahibi olduğu Turcas isimli şirketdi. Buradan gelecek doğalgaz için Türkiye'de sınırdan Samsun'a kadar yeni boru döşenmesi gerekiyordu.

ANAP eski Milletvekili merhum Hayrettin Uzun, eski partisi ve Genel Başkanı Yılmaz hakkında şok suçlamalarda bulunmuştu. Uzun, "Mavi Akım"ın sorgulandığı dönemde demeç verip,"ANAP bugün bir anlamda suç organizasyonu gibi çalışan grubun elindedir” demişti. Rahmetli Hayrettin Uzun'un o günlerde gündeme getirdiği fakat dikkate alınmayan bazı uyarıları, bugün operasyon gerektirecek soygunları işaret ediyordu. BOTAŞ'ı ikiye bölerek özelleştirmek isteyen ANAP'ın niyeti Türkiye'nin gaz piyasasına yabancılara, başta Ruslara peşkeş çekmekti.

Türkiye'nin gaz piyasası Avrupa'nın en canlı hızlı gelişen büyük paralar dönen bir piyasaydı. Milyar dolarlar havada uçuşuyordu. Bu işden alınan komisyonda büyüktü. Yabancılar, dünya yolsuzluk liğinde ilk üçte yer alan Türkiye'de yedirmeden siyasilere rüşvet vermeden pay kapamayacaklarını biliyorlardı. Nükleer santral ihalesinde Kanadalı şirketin Enerji Bakanlığı'nda birilerine 50 milyon dolar verdiğine dair Beyaz

153

Enerji dosyasında iddiaları sümenaltı edilmişti. Ancak Kanada medyasında bu rüşvet yazılmış ve kelle götürmüştü. Bunların hepsi Ersümer'e göre siyasi komploydu. Yılmaz'da güya statükoculara savaş açmıştı; Ersümer ANAP'ın yenilikçi takımının tasfiye edildiğini, siyasi komplo ile karşı karşıya olduklarını savunuyordu. Mavi Akım da güya Yılmaz'ın payı yoktu. Ersümer çalışkan bir insandı, ancak Yılmaz'a güvenerek siyasi hayatını bitirdi.

Meclis Mavi Akımı araştırmadan üstüne atladı. Çünkü uluslararası antlaşmaları Meclis araştırmadan, tartışmadan onaylardı. Devletin yaptığı anlaşmaların bugüne kadar Parlamentodan geri döndüğü vaki değildi. Mavi Akım Projesi’ni yangından mal kaçırır gibi Meclis’ten geçirdiler. Mavi Akım'da bir takım gizli maddelerin yer aldığını bakan Ersümer'in belirtmesi üzerine gizli gündemle toplantı yapıldı anlaşma parlamentodan geçerken.. Ama verilen bilgiler gizli olanlar değildi. HESE dediğimiz, yani Öztaş, Haznedaroğlu ve Stroytransgaz isimli şirketler, anlaşma geçmeden Samsun-Ankara hattı için şirketlerini kurmuştu. İki Türk şirketininde ANAP'lı olması tesadüf değildi. BOTAŞ’ın bir iki ihalesine girmişler, ama fiyatlar yüksek olduğu için bir ihale alamamışlardı. İhale alamayınca “ihaleyi nasıl kotarırız” mantığıyla işi bu noktaya taşıdılar.

Parlamentodan geçen metinde, “Samsun-Ankara hattı Gasprom’un tespit edeceği şirketler tarafından yapılacaktır” dendi., ama bu şirketler zaten kanun Meclis’ten geçmeden önce belli oldu. Moskova'da üçlü konsorsiyumun kutlama töreni anlaşma Meclis'den geçmeden önce yapıldı. Yani bir danışıklı dövüş söz konusuydu. Türkiye’de beş kuruşluk alım satımın dahi ihale ile yapıldığı bir ortamda, 400 milyon dolarlık bir iş ihale yapılmadan bu gruba verilmişti. İddialara göre Mesut Yılmaz'ın kardeşi Turgut Yılmaz ya bu şirketlerin gizli ortağı idi, yada komisyon almıştı. Türkiye’de ne kadar usulsüz ihale yapılıyorsa mutlaka bunun arkasından bazı siyasiler ve yakınları çıkardı; ortada bazı kirli pazarlıklar ve kelimenin tam anlamıyla bir peşkes vardı.

28 Şubat'ın başbakanı Yılmaz'ın iktidarda olduğu dönemdeki tek icraatının Mavi Akım olması düşündürücüydü. Beyaz Enerji operasyonunun faturasının sadece Cumhur Ersümer'e kesilmesi, Ersümer'i yakından tanıyan biri olarak zoruma gitti. Ersümer, sadece imzaları atan bir maşadan başka biri değildi. Enerji Bakanlığı'nı Ersümer'in döneminde Yılmaz'ın yönettiğini bilecek kadar bakanlığı yakından takip ediyordum. Ersümer, Yılmaz için kurban verildi. Asıl sorumlu Yılmaz, yine kendini kurtarmayı başardı. Rahmi Koç'un yönlendirmesiyle Yılmaz, bu devrede Şarık Tara ile Moskova'ya gitmeden önce ABD'ye bir seyahat yaptı. ABD'li petrol lobileri ile görüşen Yılmaz'ın Halkla ilişkiler sorumlusu ünlü bir gazetemizin Genel Yayın müdürünün Washington'daki üvey kızı Zeyno Barandı. Yılmaz, dönüşte yani Eylül 1999'da Moskova gezisini gerçekleştirdi. O toplantının fotoğrafı basına yansıyınca kıyamet koptu. Sayın Mesut Yılmaz o fotoğrafın çekildiği anda hükümette değildi. ANAP Genel Başkanı'ydı, ama ANAP hükümetteydi. Cumhur Ersümer hem Başbakan Yardımcısı hem de Enerji Bakanı'ydı. Moskova'da yüksek tavanlı bir binanın toplantı salonunda büyük bir masanın etrafında Mavi Akım mafyası biraraya gelmişti. Masanın bir yanında, Mesut Yılmaz oturuyordu, yanı başında Cumhur Ersümer vardı. Masanın Türk tarafında işadamı Turgut Yılmaz ve ANAP İstanbul İl Başkanı Erdal Aksoy (Erdal Aksoy Mavi Akım projesi kapsamında yer alan bir şirketin resmi ortağı olarak o masada oturdu) onun yanında Enka'nın ve de Rusya-Enerji masalarının söz sahibi Şarık Tara ve Yılmaz Karakoyunlu, karşılarında da Rusya'nın Gazprom'un konuyla ilgili görevlendirdiği önemli isimler, başta da Çernomirdin ve adamları oturuyordu. Türk gazeteciler de vardı, o sırada Sabahta çalışan Fatih Çekirge ile A.A muhabiri.. Bir de masanın bayan konuğu vardı; gözlemci Zeyno Baran.

Mavi Akım masasının bayan konuğu Zeyno Hanım Washington'un gerçek patronları için çalışan Türkiyeli genç bir uzmandı. 1996'dan 2003 yılı başına kadar Washington'da Kafkaslar, Rusya ve Avrasya projelerinde çalışmış, halen de Washington'da Nixon Center'da uluslararası güvenlik ve enerji programları direktörü olarak çalışıyor, Amerika adına strateji geliştiriyordu. Projeye karşı olan Baran'ı ikna etmek için Yılmaz Washingtondan getirtmişti. Ekim 1999'da Türkmenbaşı’nın Yılmaz ve Ersümer'i suçlayıp Rusya'ya

154

çalıştıklarını iddia etmesi gezi sonrasını rastlamıştı. 2000 yılı Türk zirvesinde Türkmenbaşı'nın suçlamalarını sürdürmesi Yılmaz'ı köşeye sıkıştırdı.

TSK yolsuzluklara kim olursa olsun pabuç bırakalmayacağını, en üst düzeyde Genelkurmay Başkanı Hüseyin Kıvrıkoğlu tarafından açıkladı. Mavi Akım'ın Türkiye bölümünde boru döşetme işi için ANAP'lı aileye yakın müteahhitlere milyonlarca dolarlık usulsüz para ödenmesi basının gündemini uzun süre işgal etti. Ersümer sürekli kendini savundu. BOTAŞ'ın üçlü konsonsiyuma verdiği 52 milyon dolarlık avans üstü örtülü bir rüşvet gibiydi. Çünkü ortada henüz boru hattı yoktu, Rusların Karadeniz'in altından boru döşemesi kuşkulu görülüyordu. Yılmaz'ı Ruslarla fütursuzca işbirliğine iten nedenler acaba nelerdi?

Şarık Tara'nın Ruslarla yakın işbirliği içinde olduğunu bilmeyen yoktu. Mavi Akım'ı araştıracak savcıların ilk önce Tara'yı, sonra üçlü konsorsiyumun iki ANAP'lı ortağını sorguya çekmesi gerekirdi. Turan Hazinederoğlu'na bu iddiaları sorduğumda aldığım cevap ilginçti : Ben Rizeli değilim. ANAP'la, Yılmazla ne gibi ilgim olabilir.

Yılmaz'ın ifadesini alamayacaklarına göre en kestirme yollardan biri iş adamlarını konuşturmaktı. Tabi Enerji bürokratlarınıda. Moskova Belediye Başkanı Yuri Lujkov, Gazprom ve Mavi Akım projesinin patronu eski Başbakan Viktor Çernomirdin ve Mavi Akımla ilgili projenin organizatörü adı Rusya'da mafyaya çıkmış eski Maliye Bakanı Anatoli Cubais ile pazarlık masasına oturan Yılmaz ve Ersümer'in ne konuştukları hala sır olarak kaldı. Hatta Yılmaz konuştuğunu inkar dahi etti. Ama çekilen fotoğrafların basına yansımasından sonra sesini kıstı.

ABD'lilere göre iş yapılan Ruslar ve şirketleri Gazprom ve İtera uluslararası mafya örgütleri ile irtibatlı çalışıyordu. Şaibeler, spekülasyonlarda buradan başlıyordu. Yılmaz'ın Cumhurbaşkanı seçilmek için Rusya'nın bu güçlü üç adamından MİT'deki bilgilere göre 500 milyon dolar aldığı iddiası ispatlanmaya mahkum bir durumdu. Bu rakamların karşılığında Rusların istediği bedel ne olabilirdi? Türkiye'nin Rus doğalgazına bağımlı olması dışında Türkmen gazı projesinin iptali, Bakü-Ceyhan'ın yapılmaması gibi tavizlerde acaba verildi mi? Yılmaz'ı ' Rusya'nın nüfuz casusu ' olarak nitelendiren Haydar Aliyev, elindeki belgeleri açıklasaydı,Yılmaz acaba ne diyecekti?

Aliyev, üç Türk gazeteciye Mayıs 2000'de bu konuda demeç verdi. Bu gazetecilerin biri BRT'de, biri Radikal'de, biri Akşam'da çalışıyordu. Üç yayın organıda Yılmaz'ın medya üzerindeki ağırlığından dolayı haberi yayımlayamadı. Sadece BRT, Aliyev ile röportajı makaslayarak yayımladı. BRT'nın patronu Aliyev'in ifadeleri yer alan kaseti Yılmaz'a şantaj yapmak için mi elinde tutuyordu? Yılmaz mı medyayı kullanıyor, yoksa medya mı Yılmaz'ı kullanıyordu? Türkiye Yılmaz'ın zorlamasıyla 3.4 milyar dolarlık bir projeye yönlendirilmiş, Rusya’ya bağımlı kılınmıştı.

Karadeniz geçişli Mavi Akım projesinin Samsun-Ankara bölümünü inşa eden Öztaş-Hazinederoğlu-Stroytransgaz (OHS) konsorsiyumu, projeye 10 Şubat 2000'de Haymana'nın İkizce köyündeki şantiyesinde düzenlenen törenle start veriyordu. 340 milyon dolara mal olacak 500 km'lik bölümün içinde boru hattının yanı sıra ölçüm ve kompesör istasyonu da bulunuyordu. Toplam 3 milyar dolar harcanacak projeye göre, Karadeniz geçişi 4-7 ay içinde tamamlanırken, bu arada Samsun-Ankara hattıda bitirilecekti. Nisan 2001'de yılda 2 milyar metreküp gaz nakline başlanacaktı.

OHS iş ortaklığının Rus Genel Müdürü Alexander Novopashın, borulara otomatik kaynak atılmasıyla başlayan törende yaptığı konuşmada, Mavi Akım'a verilecek gazın Türkmen gazı olmayacağı iddiasında bulundu. Rusya'nın taahhüt ettiği gaz güya Rusya'nın en zengin doğalgaz rezervlerinin bulunduğu Zapolyarnoye, Beregovoye, Yuzhno-Russkoye ve Bovanenkovskoye sahalarında mevcuttu. Çok büyük çaptaki rezervlerin birleşik gaz dağıtım şebekesi vasıtası ile Izoblynoye bölgesine bağlanması suretiyle sağlanan gaz olacağı iddia ediliyordu. Bu bölgeden Karadadeniz kıyısındaki Dzhugba limanına kadar ulaşan gaz Karadeniz geçişi ile Samsun'a kadar ulaşacaktı. BOTAŞ Başkanı Gökhan Yardım'a göre OHS konsorsiyumu verilen avansı iyi değerlendirmişti.

155

Proje kapsamında üç kısım halinde ve eş zamanlı olarak inşa edilecek tesisler Rusya toprakları içerisindeki 373 km'lik kara boru hattı ve bu hat üzerindeki kompresör istasyonları, 396 km'lik Dzhugba-Samsun arası Karadeniz geçişi ve Samsun ile Ankara-Temelli arasýndaki 501 km'lik Türkiye topraklarý içinde kalan kara boru hattı ile ölçüm ve kompresör istasyonlarını kapsıyordu. Verecekleri gazıın Batı Sibirya'dan getirilecek Rus gazı olduğunu savunan Novopashın, " Gazprom, 1996-1999 yılları arasında Sibirya'dan Krasnadar'a kadar 800 km'lik yeni boru hattı yaptı. " diyerek herkesin gözünün içine baka baka yalan söylüyordu. Gazprom'un bu arazide Sovyet döneminden kalma bir boru hattı vardı; ancak asla yeni değildi. Onarıma muhtaçtı. Boru hattı çürüdüğü için nakil işlemi ağır aksak yürüyordu.

Tüm projenin genel fizibilite çalışması Giprospetsgaz, Samsun-Ankara bölümünün fizibilitesi Tümaş tarafından yapılmış, mühendislik hizmetleri ESER firması; güzergah etüdü, harita ve kamulaştırma hizmetleri Jeotek firması tarafından tamamlanmıştı. Toplam 396 km uzunluğundaki projenin Karadeniz geçişi için İtalyan SAİPEM firması SAİPEM 7000 gemisini kullanmıştı. Günlüğü 2 milyon dolar olan ve günde 2.5-4 km hat döşeyen gemi işi 8 ayda tamamlamıştı. Gemi, iki adet 7000 ton kapasiteli vinçle bilgisayar kontrollü dinamik denge sistemine sahipti ve 2500 metre derinliğe kadar boru döşeyebiliyordu. Projenin bu bölümünün finansmanı dünyanın önde gelen bankalarınca konsorsiyum olarak karşılanmıştı. Alman, Japon, İtalyan ve Rus finans kurumları tarafından bir milyar 800 bin dolar tutarındaki kredi anlaşmasının 15 Nisan 2000'de imzalanmasının ardından hatın gerçekleşmesi önünde engel kalmamıştı. İtalyan kredi sigorta kuruluşu SACE gerekli garantileri vermiş ve finansman anlaşması imzalamıştı. Projenin Samsun çıkış noktasına kadarki finansmanı tümüyle Rusya temin etmişti. 2002de proje tamamlanmış, ancak 2003'de doğal gaz Samsun, Amasya, Çorum, Yozgat, Kırıkkale ve Ankara şehirlerinde kullanıma hazır hale getirilmişti.

Ankara, Mavi Akım konusunda çelişkili politikalar izlemişti. 1999 kışında DSP'li Enerji Bakanı Ziya Aktaş, Türkiye'nin boru hatları konusunda önceliklerini Bakü-Ceyhan ve Transhazar geçişli Türkmen gazı olarak açıklarken, bir yıl sonra pratikte dengeler altüst olmuştu. 2000'in Şubat'ında Karadeniz geçişli Mavi Akım projesi rayına otururken, Ankara'da İran doğalgazı projesinden sonra üçüncü büyük projenin hangisi olması gerektiği tartışması başlamıştı. Bu konuda rekabet artık Rus ve İran gazından ziyade Azeri ve Türkmen gazı arasında geçiyordu.

Mavi Akımı Projesi'nin Rus tarafı, Botaş Genel Müdürü Gökhan Yardım'ın görevden alınmasından büyük rahatsızlık duydu. Rus Vremya Gazetesi'nde, "Mavi Akım Öksüz Kaldı" başlığı ile yayınlanan yorumda, Mavi Akım Projesi'nin tehlikede olduğu belirtilerek, soruşturmalarda bir sonraki adımın ANAP lideri Mesut Yılmaz olduğunu iddia etti. Rusları endişelendiren gelişmeler, Beyaz Enerji Operasyonu ile başladı. Enerji ihalelerindeki operasyon TEAŞ ve TEDAŞ'ın ardından, Botaş ihalelerini sıçradı. DGM Savcısı Cengiz Köksal tarafından yürütülen Mavi Akım Projesi kapsamında, tüm doğalgaz ihaleleri mercek altına alınırken önce Botaş Genel Müdürü Gökhan Yardım'a yurtdışı çıkış yasağı konuldu. Ardından da, Botaş Genel Müdürü Yardım görevden alındı.

Mavi Akım Projesi'nin altyapısının oluşturulmasında büyük çaba harcayan Enerji ve Tabii Kaynaklar eski Bakanı Cumhur Ersümer de, operasyon kapsamında düzenlenen ilk iddianamenin ardından istifa etmek zorunda kalmıştı. Böylece, Mavi Akım Projesi ile ilgili çalışmaları bugüne kadar yürüten, bürokratlar ile bakan koltuklarını kaybetmiş oldu. Mavi Akım Projesi'ni savunanlardan hesap vermeyen sadece ANAP lideri Mesut Yılmaz kaldı.

Jandarma operasyonu ile 2001'de Mavi Akım dosyalarına el konulmasından sonra Ankara 6. Ağır Ceza Mahkemesi’nde, Mavi Akım Soruşturması kapsamında açılan ilk davada, Gökhan Yardım ile eski yönetim kurulu üyeleri Kutluhan Çınbay, Arif Bilal Uzuner, Nadir Bıyıkoğlu ve Uğur Başer’in, Ankara-Samsun boru hattı inşaatını pahalıya yaptırmak suretiyle yapımı üstlenen “OHS” konsorsiyumuna haksız menfaat sağladıkları öne sürülmüştü. İddianamede, sanıklar hakkında 1’er yıldan 3’er yıla kadar hapis cezası talep edilmişti. 2. davayı Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı, BOTAŞ eski Genel Müdürü Gökhan Yardım’ın da aralarında bulunduğu 7 kişi hakkında, Mavi Akım Projesi’nde, Samsun-Ankara Doğalgaz Boru Hattı

156

Projesi’nin fizibilite etüdünün yapılması için açılan ihaleye fesat karıştırdıkları gerekçesiyle açtı. Cumhuriyet Savcısı Hüseyin Yalçın’ın, asliye ceza mahkemesine açtığı davanın iddianamesinde, Samsun-Ankara Doğalgaz Boru Hattı Projesi’nin fizibilite etüdünün yapılması için 30 Mart 1998 tarihinde ihale kurulu oluşturulduğu kaydedildi.

İhale Kurulu Başkanı Gökhan Yardım ile kurul üyesi 5 kişinin, yasa ve yönetmelik hükümlerine aykırı işlem yaptıkları, ihalede serbest rekabet ortamının oluşmasını engelledikleri, TÜMAŞ firması yararına işlem yaptıkları ifade edilen iddianamede, TÜMAŞ’ta Genel Müdür olan Çetin Atuk’un da, diğer sanıklarla dayanışma içinde hareket ettiği belirtildi. İddianamede, 7 kişi hakkında Türk Ceza Kanunu’nun (TCK) “resmi artırma-eksiltmeye hile karıştırma” hükmünü içeren 366/2 ve “fer’i suç ortaklığı” fiilin düzenleyen 65/3. maddeleri uyarınca 6 ay ile 3 yıl arasında değişen hapis cezaları istendi. AKP'nin Enerji Bakanı Güler tarafından görevden alınan Yardım ve diğerleri hüküm giydiler. AKP, eski bakan Ersümer'i Meclis kararıyla Yüce Divana gönderdi. Adalet yine piyonları cezalandırmış, skandalın asıl sorumlusu Yılmaz, kardeşi ve Turgay Ciner yakayı kurtarmıştı.

Azerbaycan'ın Hazar'daki Şahdeniz yataklarında tahminin üzerinde gaz rezervinin tesbit edilmesi, gözleri Azeri gazını Türkiye'ye getirmek için Bakü Ceyhan hattına paralel yapılacak doğalgaz hattına çevirdi. Bu gelişme Hazar geçişli Türkmen gazı için kurulan PSG konsorsiyumunda ve Aşkabat yönetiminde şok etkisi meydana getirdi. Yıllardır Bakü-Ceyhan'a karşı çıkan BP-Amoco'nun Şahdeniz'de yüzde 51 pay sahibiydi. Doğalgazı Türkiye'ye pazarlamak kaydıyla Bakü-Ceyhan'ın yapımı ve finansmanı da dahil tüm sorumluluğun altına imzasını atabileceğini öneriyordu. BP-Amoco, konuya ilişkin projeyi Şubat 2000 sonunda Ankara'ya sundu. TPAO'nun Şahdeniz konsorsiyumunda yüzde 9 payı bulunması nedeniyle Azeri gazının alımına sıcak bakılıyordu. Aynı tarihlerde Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev'in Washigton ziyareti sırasında biraraya geldiği ABD Başkanı Bill Clinton'a BP-Amoco'nun gaz projesini sunuyordu.

Şahdeniz yataklarında bulunan gaz rezervleri işletilmeye alınmış, yeni kuyular kazılıyordu. 2002 sonunda ihraç edilecek konuma geleceği belirtilen gazın bu tarihte 4 milyar küpmetre nakledilebileceğine dikkat çekilirken, önümüzdeki 10 yıl içinde kapasitenin yıllık 16 milyar metreküpe çıkartılacağı kaydediliyordu. BP-Amoco'nun gaz boru hattının Bakü-Ceyhan petrol boru hattı ile paralel yapılması halinde maliyetden yüzde 30 tasarruf sağlanacağı yönünde rapor hazırladığı ifade ediliyordu. BP-Amoco, Türkmen gazını Hazar geçişli getirmek için kurulan PSG konsorsiyumunun sadece Türkmen gazını nakletmesine karşı çıkarak, boru hattı Türkmenistan'dan başlarsa hattın yarı kapasitesinin Şahdeniz'den üretilecek gaza ayrılmasını istiyordu. BP Amaco'nun Şahdeniz'deki Azerbaycan doğalgazını Türkiye'ye transfer projesini ortaya atması Trans-Hazar'a vurulan bir darbe olmuştu. 700 milyar ila 1 trilyon metreküp gazın Şahdeniz'de bulunduğunu tahmin eden BP Amaco, bunu Trans-Hazar'dan bağımsız bir şekilde Türkiye piyasasına çıkartabileceğini öngörüyordu. Rusya'daki uzmanlar da zorluklar ve maliyet açısından Mavi Akım'la parallelik arzeden Trans-Hazar değil de artık Şahdeniz gazının Rusya gazı için bir alternatif olacağına işaret ediyordu. Türkmen gazı Transhazar'dan gelmese bile BP-Amoco Bakü-Ceyhan'a paralel yapılacak bir boru hattı ile Şahdeniz petrolünü de Türkiye'ye satmak istiyordu.

Azeri petrolünü Türkiye'ye ulaştıracak Bakü-Ceyhan petrol boru hattı ile ilgili pürüzlerin 22 Mart 2000'de Aliyev-Şevardnadze zirvesi ile aşılmasının ardından, Türkmen doğalgazını Türkiye'ye taşıyacak Trans-Hazar doğalgaz boru hattı ile ilgili engellerin de büyük oranda aşıldığı sanılmıştı. Türkmen gazını taşıyacak boru hattını inşa etmek için oluşturulan PSG konsorsiyumunun değişik seçeneklerden oluşan teklifler dizisini Türkmenistan Devlet Başkanı Türkmenbaşı'na sunmuştu. Bunlar arasında 2 milyar 200 milyon dolar değerindeki seçenekte karar kılınmıştı. Türkmenbaşı'nın yeni seçeneği 28-29 Mart 2000 tarihleri arasında Türkmenistan'a ziyaret düzenleyen Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel ile ele almış ve imza aşamasına gelinmişti. PSG'nin yeni seçenek sunumunu, Shell International Şirketi Yönetim Kurulu Başkanı Din Megat, ziyaret öncesi Aşkabat'ta Türkmenbaşı ile yaptıpı görüşmede yapıyordu. PSG firması yetkilileri, proje ile ilgili hukuki sürecin en geç haziran ayı içerisinde tamamlanmasını umuyordu ve 2002 yılı sonuna

157

kadar tamamlamayı hedefliyorlardı. PSG konsorsiyumu, Amerikan General Electric Capital ve Bechtel firmalarının (yüzde 50), Shell petrol şirketi (yüzde 50) Trans-Hazar doğalgaz boru hattını döşemek üzere kurdukları ortaklıktan oluşuyordu. Güçlü bir konsorsiyum olan PSG'nin proje finansmanı konusunda bir pürüz yaşamayacağını belirten yetkililer, Türkmenbaşı'nın karar kıldığı yeni seçeneğin yılda 21 (16+5) milyar metreküp taşınması üzerine kurulu olduğunu belirtiyorlardı.

Bu seçeneğe göre, boru hattı ilk etapta 16 milyar metreküp Türkmen gazı ile 5 milyar metreküp Azerbaycan gazı taşıyabilecek kapasitede yapılacaktı. Ancak, istendiği takdirde daha sonra ek kompresör inşaatları ile kapasite ilk projede planlandığı gibi 30 milyar metreküpe yükseltilebilecekti. Oysa Bakü, Aşkabat'a sunduğu önerisinde 25+5 formülü öneriyordu. İlk proje ile yeni proje arasındaki yaklaşık 700 milyon dolarlık farkın da, yeni seçeneğin en kestirme yolu içermesi ve kapasitesinin 30'dan 16 milyar metreküpe düşürülmesinden kaynaklandığı ifade ediliyordu. Trans-Hazar projesi ile ilgili daha önce Azerbaycan'la yaşanan problemler de yeni proje ile aşılmıştı. Azerbaycan'da da zengin doğalgaz rezervlerinin keşfinden sonra, Trans-Hazar'da Azerbaycan'a da pay ayrılıp ayrılmaması konusunda kriz çıkmış, Türkmenbaşı bu teklife sert tepki göstermişti. Ancak bu kriz, iki ülke liderini telefon görüşmeleri sonrasında aşılarak, Azerbaycan'ın payının şimdilik 5 milyar metreküp olması karara bağlanmıştı. İki ülke gazının aynı hat üzerinde taşınması proje maliyetini düşürdüğü için, bu çözüm daha cazip görülmüştü.

Trans-Hazar ile ilgili bir diğer pürüz konusu da, Gürcistan'ın hattın güvenliği için garanti vermemesi ve yüksek geçiş ücreti talep etmesi sebebiyle yaşanmıştı. Ancak, Bakü'den itibaren Bakü-Ceyhan petrol boru hattı ile paralel ve aynı güzergah üzerine inşa edilecek olan Trans-Hazar hattı ile ilgili pürüzlerin, Bakü-Ceyhan ile ilgili pürüzlerin çözülmesi sebebiyle büyük oranda aşılmıştı. Türkmenistan'dan Türkiye sınırına kadar 1700 km uzunluğunda olacak olan Trans-Hazar projesinin, 350 km kadarı Hazar Denizi dibinden döşenecekti. Kars-Ardahan'a gelecek boru hattı, Türkiye sınırından yaklaşık 200 km ek bir hatla Erzurum'daki hatta bağlanacaktı. İran'dan, Türkmenistan'ın bu ülkeye vereceği gaz karşılığında alınacak olan yılda 10 milyar metreküp doğalgaz için döşenmiş olan Erzurum hattında, Türkmen gazını da taşıyabilecek kapasitede olması için 48 inçlik borular kullanılmıştı. Ardahan'dan Erzurum'a kadarki kısmın proje masrafının da 100-120 milyon dolar civarında olacaktı. Hem Türkiye kısmının hem de Türkmenistan-Türkiye arasındaki boru hatlarının, planlandığı gibi 2002 yılı sonuna yetiştirilebilmesine mümkün gözüyle bakılıyordu. Hazar Denizi'nde halihazırda, boru hatları döşeyen off-shore firmalarına ait uzman gemiler bulunduğu, geri kalan kısmın da parçalanarak, farklı firmalara ihale edilmesi yoluyla rahatlıkla bitirilebileceği kaydediliyordu.

CEHENNEM'DEN TÜRKMEN GAZI !

Ancak Rusya, Mavi Akım projesine vermeyi tahahhüt ettiği doğalgazı Türkmenistan'dan garantilemek için 26 Mart 2000'de yapılan devlet başkanlığı seçimini beklememişti. Şubat 2000'de Ruslar, artık taşeronlu gazı Türkiye'ye ihraç edeceklerini doğrulamaktan çekinmiyordu. Gazprom Başkanı Rem Vyahirev, Şubat'da Aşkabat'a art arda seferler düzenliyordu. Moskova, Türkmenistan'dan en az 10 yıl doğalgaz alım garantisi anlaşması imzalamak istiyordu. 30 yıllık bir süre için imzalanmak istenen anlaşmaya Aşkabat yönetimi ret cevabı verince Gazprom yeni bir strateji belirleyerek, 50 milyar metreküplük gaz alım anlaşmasını 30 yıla sığdırmayı amaçladı.

1999'un son günlerinde Gazprom Başkanı Vyahirev Türkmenistan Devlet Başkanı Saparmurat Niyazov ile gaz pazarlığı yaparak 2000 yılında 20 milyar metreküp gaz alınmasına ilişkin anlaşma imzalanmıştı. Ancak fiyat konusunda sıkı pazarlık yapılmıştı. Bin metreküp gazı önceden 32 dolara alan Gazprom artık 37 dolar fiyat ödeyecekti. Trans-Balkan hattından gazı 144 dolara satan Gazprom, bu taşeronlu ticaretden oldukça mutluydu. Mavi Akım'dan Türkiye'ye verilecek gazın fiyatı ile Türkiye'nin Türkmenistan'dan Sarp sınırnda teslim alacağı gazın fiyatı 75 dolar civarındaydı. Rusya, Şubat 1999'da Ukrayna'ya 900 milyon dolar civarında borcunu ödemediği için Gazprom gazını kesmişti. Ayrıca havalar soğuk olduğu için transit ülkeler fazla gaz çekişi yapmıştı. Türkiye'nin yüzde 30 oranında gazı kesilmişti. Bu

158

bir şantaj olarak değerlendirilmişti. Ankara'nın Gazprom'la diyaloğu ile sorun hemen çözüldü. Arada transit ülkeler olduğu için böyle sorunlar çıkabiliyordu.

Mavi Akım projesinde arada transit ülke olmayacaktı. Ruslara göre Türkiye gaza doyacaktı. Bir savaş durumu olmadan gaz kesilmesi söz konusu bile olamazdı.Eğer bir savaş olmazsa... Rusya, Türkiye ile savaşmaktansa petrol ve gaz boru hatlarının geçeceği ülkeleri etnik savaşlarla savaştırmayı, iç savaş, suikast ve darbelerle sürekli kaos ortamında bulundurmayı daha uygun buluyordu. Türkmenistan doğal gazının Türkiye'ye ve Avrupa'ya taşınmasını öngören Hazar Geçişli Doğalgaz Boru Hattı Projesi ile ilgili olarak nihai anlaşma için 28 Mart 2000'de Türkmenistan'a giden Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, Türkiye'nin Türkmenistan'dan 30 milyar metreküp gaz almaya hazır olduğunu yineledi.

Demirel görevini devretmeden önce son işlerinden biri Türkmenistan doğalgazı konusunda ivedi bir mesajını Türkmenbaşı Niyazov'a iletmekti. Mesajı götüren, daha önce Niyazov ile çeşitli vesilelerle bir araya gelen Dışişlerii Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı Mithat Balkandı. Türk diplomatının Aşkabat'a gidip Niyazov ile görüşmesi, Rusya Devlet Baþkanı Vladimir Putin'in doğalgaz konusunu görüşüp bir anlaşma imzalamak amacı ile yaptığı Türkmenistan ziyaretinden birkaç gün önce gerçekleşiyordu. Türkmenbaşı'nın her fırsatta sevgi ve saygı gösterdiği "Baba"nın mesajı özetle şu noktaları içeriyordu "Türkmenistan, doğalgazını başka ülkelere sevk etmek kararını elbet kendi çıkarlarına göre verecektir. Türkiye alınacak karara saygılıdır. Ancak Türkmenistan'ın Trans - Hazar projesi konusundaki kararını da geciktirmemesini rica ediyoruz. Türkiye enerji planlarında Türkmenistan'a önemli bir yer vermektedir. Belirsizlik, bu planları aksatır. Dolayısı ile, bu belirsizlikleri kaldırmanız çağrısında bulunuyoruz..."

Türkmenbaşı ise, Türkiye'nin ihtiyacını karşılamaya hazır olduklarını ve Demirel'in doğalgazın metreküpünü Türkmen sınırında 53 dolardan almayı teklif ettiğini, kendisinin ise 45 dolar teklifinde bulunduğunu açıkladı. Bu pazarlık Rusları şaşkına çevirmişti. Türkiye'nin fiyat indirimi konusunda yaptığı pazarlık sonucu gaz fiyatı 144 dolardan önce 75 dolara şimdide 45 dolara düşürülmek isteniyordu. Türkmenler, Ruslara verecekleri gazın fiyatını 32 dolardan 37 dolara çıkarmıştı. Bu fiyatlar kamuoyuna yansıyınca Türkmenbaşı artık 75 dolardan gaz satamayacağını anlamıştı. Türkmenbaşı, Demirel'e başka konuşuyor, enerji bürokratlarına ise farklı fiyatlar vererek kamuoyunu aldatıyordu.

Doğalgaz pazarlığından eli boş dönen Demirel'in Türkmenbaşı ile konyak içerek 20 defa kadeh tokuşturmaları bu ziyaretden anı olarak kaldı. Bu ziyaret sırasında imzalanması beklenen ''Devlet Başkanları arasında Daimi İşbirliği ve Dostluk Çerçeve Anlaşması'' imzalanamadı. Merkezinde, Hazar geçişli doğal gaz projesinin bulunduğu bu anlaşma iki ülke arasındaki stratejik işbirliğinin çerçevesini oluşturacaktı. Demirel'e göre bu anlaşmalar imzalanacaktı. Ancak, iki cumhurbaşkanının bir saati aşkın başbaşa görüşmelerinin ardından bu anlaşmalar gündemdeki önemini kaybetti. Diplomatlar, ''Anlaşmayı hazırlayan bürokratların Türkmenbaşı'ya ulaşamaması ve onun onayını alamamaları''nı mazeret gösterdiler. Ancak Türk işadamı Ahmet Çalık tarafından kurulan görkemli tekstil tesisinde, Türkmenbaşı'nın yaptığı açıklama Türkmenistan'ın herhangi bir konuda bağlayıcı adım atmak istemediğini işaretini veriyordu. Türkmenbaşı'nın, ''Türkmenistan doğal gazını alacaksınız. Ama siz ister onu cennetin üzerinden alın, ister cehennemin üzerinden fark etmez'' sözleri salonda şaşkınlık yaratmıştı. Cehennemden gelecek gazla Mavi Akım kastediliyordu.

Türkmenbaşı'nın tavır değişikliğinde Rusya'daki seçimlerde Vladimir Putin'in güçlü bir biçimde başkanlık koltuğna oturması da rol oynuyordu. 8-9 Nisan 2000'de Baküde yapılan 6. Türk zirvesine Türkmen ve Özbek liderler gitmedi. Bu ülkeler Meclis başkanları ile temsil edildi. Dolayısıyla Bakü'nün Aşkabat'a sunduğu 25+5 Tranzhazar gaz anlaşması da imzalanamadı. Ancak zirve sırasında BP-Amoco Şahdeniz gazını Türkiye'nin alacağını Azeri lider Haydar Aliyev'e teyit ettiriyordu.

Rus Lider Putin'in 18 Mayıs 2000'de Aşkabat'a düzenlediği ziyaretde beklenin tersine uzlaşma sağlanamadı. Ancak Putin ile Türkmenistan Cumhurbaşkanı Türkmenbaşı'nın, Rusya'ya doğalgaz satılması konusunda anlaştıklarını açıklamaları, Ankara'da soru işaretlerine yol açtı. Putin - Türkmenbaşı anlaşması Hazar geçişli Türkmen gazı projesini nasıl etkileyecekti? Başbakan Bülent Ecevit, " Bizim açımızdan kaygı duyulacak bir durum yok. Bizim Türkmenistan'la yaptığımız anlaşma yürürlükte. Kaldı ki, henüz, Rusya ile

159

Türkmenistan arasında da bir anlaşma imzalanmış değil." derken resmen uyuyordu. Başbakan Yardımcısı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Cumhur Ersümer, olaya farklı bakıyordu : "

Sorun şu: Sayın Türkmenbaşı, bu gazın Türkmenistan'dan Gürcistan'a getirilmesi aşamasına, boru hattı projesine Türkiye'yi devreye sokmadan girişti. Bize danışmadan PSG adlı bir konsorsiyumla anlaştı. Bu konsorsiyumda General Elektric, Shell ve Bectel şirketleri var. Şimdi bu konsorsiyumla Türkmenbaşı arasında önemli sorunlar yaşanıyor. Türkmenbaşı, önce şirketin karını fazla buldu. Araya biz girdik. Yüzde 22'den yüzde 15'e çektik. Bu kez Türkmenistan'ın gaz bedelinin ortak hesaba değil, ayrı bir hesaba yatırılmasını istedi. Sürekli olarak yeni sorunlar çıkıyor. Azerbaycan ve Gürcistan ayaklarında sorunlar Türkmenbaşı'nın talepleri doğrultusunda yine bizim araya girmemizle çözüldü. Cumhurbaşkanı olarak Sayın Demirel, Genelkurmay Başkanı Sayın Kıvrıkoğlu ve ben, sadece Azerbaycan'ı ikna etmek için Bakü'ye gittik. Aliyev'i Türkmenbaşı'nın talebi doğrultusunda ikna ettik ve Hazar geçişli proje için gerekli izni aldık. Keza, Azerbaycan'la Gürcistan arasındaki anlaşmazlıkları da yine biz araya girerek çözüme kavuşturduk. " Oysa görünen köyün görünmeyen uzuvları öyle değildi.

BOTAŞ Başkanı Gökhan Yardım'ın kulağıma fısıldadığı sorun ise bambaşkaydı. Türkmenbaşı, PSG konsorsiyumundan 300 milyon dolarlık önödemeyi hesaplarına yatırmalarını istemişti. Yardıma'a göre ortada fol yok yumurta yok iken talep edilen bu önödeme kesinlikte havaya gidecek rüşvetti. Amerikalılar parayı vermek istemeyince topu Ankara'nın üzerine atmışardı. 300 milyon dolarlık rüşveti verecek taraf aranıyordu. Yardım, bu parayı ödemeleri halinde Türkiye'de bu işin sorumlusu görülerek ipe çekileceklerini ifade ediyordu. Türkmenbaşı anlaşılmaz bir adamdı. İpe un seriyordu.

Türkmenbaşı'nın güven vermeyen bu hareketleri, Ankara'da "Şark kurnazlığı" olarak değerlendiriliyordu. Türkmenistan'ın, doğalgaz boru hattı projesini üstlenen konsorsiyuma sürekli zorluk çıkarması Ankara'da "Türkmenbaşı oynuyor,. Rusya'ya karşı Türkiye'yi, Türkiye'ye karşı Rusya'yı kullanmaya çalışıyor, giderek güven zedeliyor." şeklinde yorumlanıyordu.

Aşkabat'ta varılan mutabakat esasen "kesin ve nihai" değildi. Putin aslında Niyazov ile "dört başı mamur" bir anlaşma imzalamayı umuyordu. Oysa fiyat üzerinde anlaşma olmadığı için, görüşmelerden böyle bir belge de çıkmadı. Bazı uzmanlar "fiyat işi çok önemli" diyor ve Niyazov'un pazarlığı sürdürürken, ABD'ye ve Türkiye'ye göz kırpabileceğini düşünüyordu. Türkmen liderinin, Rusya ile öncelikle anlaşmak zorunluğunu hissetmiş olmasının çeşitli nedenleri vardı. En önemlisi, Türkmenistan'ın gazını bir an önce satıp gelir sağlamak ihtiyacıydı.

Rusya'ya mevcut şebekeyi kullanarak gazı satmak kolaydı. Trans - Hazar Projesi'nin gerçekleşmesi ise epey yatırım ve zaman istiyordu. Ayrıca Türkmenbaşı özellikle ABD'nin "pre - finansman" konusunda yardımcı olmadığını, kararsız, hatta şaşkın davrandığını öne sürüyordu. Bu da kuşkusuz önemli bir faktördü. Bir de Türkiye'nin Rusya ile imzaladığı "Mavi Akım" projesi vardı. Türkiye'de bunu her nedense Niyazov'un Rusya ile anlaşması için esas sebep olarak gösteriyorlardı. Türkmenlerin (ve de Azerilerin) "Mavi Akım" olayında Ankara'ya kızdıkları doğruydu. Ama Türkiye her fırsatta "biz gazı onlardan da, sizden de almak istiyoruz" mesajını iletti. Türkmenistan Trans - Hazar'ı gündemden düşürmediüi sürece, Türkiye bu projenin gerçekleşmesine çalışacaktı. Putin'e rağmen Ankara ve Washington üzmek istemiyordu.

Bu devrede Rusya ile Özbekistan'da imza atılan 28 anlaşmadan biri gaz hakkındaydı. Gazprom Özbekistan'dan yılda 5 milyar metreküp gaz alacaktı. Türkiye, Özbek gazı ile hiç ilgilenmemişti. İlgilenmediği sürece de Rusya'dan taşeron gazlar almaya devam edecekti. Türkmen gazının İran üzerinden Türkiye ve Avrupa'ya aktarılması konusunda anlaşma imzalayan Türkiye'nin İsrail'in önerileri doğrultusunda bu anlaşmada yalpa yapması manidardı. Ankara'nın Ermenistan faktörünü dikkate almaması, yaklaşık 10 yıllık gaz görüşmelerindeki önemli eksikliklerinden birydi. Türkmenistan'a yapılan en üst düzeydeki mutad ziyaretler, gazın normal zamanda Türkiye'ye transferini sağlamaya yetmezken, Rusya normal rekabet koşulları çerçevesinde Türkmen gazını tekrar satın almaya başladı. Gazprom gibi bir şirkete sahip olmayan Türkiye ise daha çok temenniler ve ABD'nin çizdiği çerçevede hareket ediyordu.

Putin ve Türkmenbaşı arasında tam net bir anlaşma imzalanmasa da yıllık 10 milyar metreküp gazın artırılarak satılması konusunda mutabakata varıldı. Türkmenistan bin metreküp başına 38 dolar isterken, Rusya 32 dolar veriyordu. 6 dolarlık anlaşmazlık nadasa bırakılmıştı. Türkmen gazını ucuza alarak

160

Türkiye'ye pahalı satan Rusya, aslında bunu 'isteyerek' yapmıyordu. Zira bin metreküp başına, boru hatlarının geçtiği Özbekistan'a 6-8, Kazakistan'a 10-12 dolar ödeniyordu. Diğer masraflar da eklenince Gazprom'un fiyatı ortaya çıkıyordu.. Bazı çevreler gaz konusunda Türkmenbaşı'nı 'ilkesiz' davranmakla suçluyorlar; ancak bu değerlendirmenin reel olmadığı görülüyordu.

Türkiye, ABD ve İsrail'in vaatlerini dinleyen Türkmenistan, Mart 1997'den Mart 2000'e kadar Rusya'ya gaz pompalamayı durdurmuştu. O sıralarda çok ciddi ekonomik sorunlarla mücadele eden Türkmenistan, her şeye rağmen gazın Türkiye'ye satılacağı günü bekledi; ama 10 yıl boyunca sunulan projelerden hiçbiri sonuç vermeyince, Aşkabat Rusya'ya tekrar gaz satmaya başladı. Türkmen gazının Türkiye'ye transferi konusundaki hatlarda kuzeye gidildikçe maliyet yükseliyordu. Uzmanların hesabına göre İran üzerinden kurulan doğalgaz boru hattıyla gazın bin metreküpü 55-65 dolara mal olurken, Trans Hazar'da bu miktar 80-90 dolara Rusya üzerinden ise en az 114 dolara fırlıyordu. ABD'nin D'Amato yasasından sonra Türkmenistan ve İran'daki hatların birleştirilmesiyle bu yasaya aykırı olmadan gazı transfer yönünde 'ara formül' bulunmasına rağmen Türkiye, önceleri altına imza attığı anlaşmaya sahip çıkmadı.

İsrail'in ortaya attığı Trans Hazar projesine ikna olan Türkiye, İran ve Türkmenistan'la imzaladığı anlaşmayı "anlaşma İran'ı ilgilendirir" diye nitelendirdi. Hazar'ın statüsünün belirsizliği, hattın buradan geçmemesi için ortak blok oluşturan İran ve Rusya'nın muhalefetine, Türkmenistan-Azerbaycan arasındaki derin anlaşmazlıklara, Gürcistan'daki güvenlik sorunlarına, enerji şirketlerinin isteksizliğine ve finans bulma sorunlarına rağmen Ankara; Trans Hazar projesine sarıldı. 2000 yılı içinde Gazprom'a 20 milyar metreküp gaz satan Türkmenistan'ın diğer hatlata gaz verebilmek için bunu 2002'de 40 milyar metreküpe çıkartması gerekecekti. Türkmenistan'da yeni gazın çıkartılması için ciddi yatırımlar gerekiyordu. Trans Hazar için gerekli gazın bulunması da yatırım istiyordu. Hat projesi için bile finans bulunmazken bu yeni yatırımın hiç gündeme gelmemesi projenin ölü doğdurulduğuna işaret ediyordu.

Bütün bunları gözüne alarak 2000 yılı Nisan'ında Enerji Bakanlığı Basın Müşaviri Özcan Yurtçu ile Türkmen gazının Trans- Hazar hattıyla 2002 baharında Türkiye'de olmayacağına ve Ruslardan taşeron Türkmen gazı almaya devam edeceğimize dair takım elbisesine bahse girdim. Resmi Ankara hala hayal görüyordu. Bu gerçeği yazmamdan dolayı Enerji Bakanlığı ve BOTAŞ tarafından mahkemeye verildim. Sonuçta beraat ettim.

24 Mayıs 2000'de beklenen açıklama Türkmenistan Devlet Başkanı Saparmurat Türkmenbaşı'ndan geldi. Türkmenbaşı, ülkesinin doğalgaz satışı konusunda çok zaman kaybettiğini, buna artık tahammüllerinin kalmadığını söyledi. Türkmenbaşı, Türkmenistan'ın Rusya'ya yılda 50 milyar metreküp doğalgaz satmasıyla Trans-Hazar projesinin rafa kaldırılacağı konusuna açıklık getirdi. Türkmenbaşı, "Türkmen doğalgazının Hazar altından Türkiye'ye boru hattı ile çekilmesi çok pahalı bir proje. Çok pahalı olmasına karşılık Türkmenistan için de cazip değil. Çünkü bu hatta satacağımız doğalgazın miktarı çok fazla değil. Biz Türkmen doğalgazının İran üzerinden Türkiye'ye satılmasından yanayız. Eğer gaz İran üzerinden Türkiye'ye giderse Hazar altından çok daha ucuza mal olacak. Hem de daha güvenli ve problemsiz bir boru hattı olacak. Bu projeye karşı çıkanları anlayamadım." diyordu. Türkmenbaşı, İran ile yeniden bir doğalgaz anlaşması yapacaklarını açıklamaktan çekinmedi. İran'ın Türkmenistan'dan 13 milyar metreküp doğalgaz satın almak istiyordu. Nitekim neticede, İran hattı devreye girdi ve Türkmenbaşının dediği oldu.

Türkmenistan'ın doğalgaz konusunda çok zengin bir rezerve sahip olduğunu hatırlatan Türkmenbaşı, gündemde olan Türkmen doğalgazının transfer projelerinin birbirine engel olmadıklarını iddia ediyordu. Türkmenbaşı, "Bizim gazımız Türkiye'ye de, İran'a da, Rusya'ya da, Hindistan'a da, Çin'e de, Japonya'ya da, Pakistan'a da yeter." diye meydan okumuştu. Bir hafta önce Türkmenistan'a doğalgaz için ziyarette bulunan Pakistan'ın darbe ile başa gelen Devlet Başkanı General Müşerref Pervez, rafa kaldırılan Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan doğalgaz boru hattı projesini yeniden başlatmak istiyordu.

11 EYLÜL SONRASI UNOCAL'IN ZAFERİ!ABD'nin UNOCAL ve Suudi Arabistan'ın DELTA şirketleri Türkmen doğalgazının Pakistan'a

transferi konusunda fizibilite çalışmalarını yapmışlardı. Başta ABD elçiliklerine düzenlediği iddia edilen bombalı saldırılardan sonra, Taliban'ın Ladin'i ABD'ye teslim etmemesi, ABD'nin projeye olan desteğinin

161

kesilmesine sebep oldu.İran ve Rusya'yı by-pass eden boru hatlarını destek projesi Mayıs 1998'de Washington tarafından

resmen açıklanmıştı. Aynı dönemde diğer Amerikan şirketi Enron, Trans-hazar olarak bilinen projeyle Türkmen gazının Hazar'ın altından Azerbaycan-Gürcistan üzerinden Türkiye'ye ulaştırılmasının altyapısını hazırlıyordu. Enron'a fizibilite yapması için ödenek verilmişti. Enron, Özbekistan'da da gaz araştırmaları yapıyordu. UNOCAL, 1996 sonlarında Özbekistan- Afganistan Pakistan boru hattı alternatifinin fizibilitesini tamamlamıştı.

Enron, Hindistan'da Dabhol kentinde doğalgaz santralı inşa ediyordu.Enron, Unocal'ın Afganistan'dan çekeceği boru hattının bir ucunu Dabhol'den Yeni Delhi'ye uzatarak Hazar'ın doğal gaz rezervlerini kontrol altına almayı planlıyordu. Dobhel limanı gaz ihracı için uygun limandı. Türkmen gazıyla yakından ilgilenmeleri boşuna değildi. Houstan Chronicle'da 4 Ağustos 2002'de bir makale yazan Cloudia Kolker, seçimlerde Bush'u destekleyen Enron'un yaptığı yolsuzlukların ortaya çıkmasına rağmen ayakta kalışını 11 Eylülle oluşturulan olağanüstü savaş haline bağlıyordu. Vergi kaçıran, devletden karşılığı olmayan projeler için para çeken Enron skandalı, normal bir ABD'de Bush'u istifaya götürmeye yeterdi.Enron Başkanı Ken Lay, W. Bush'a Özbekistan hattı konusunda yardımcı olmasından dolayı teşekkür ediyordu. Bush, Özbekisan Washington Büyüekelçisi Safayev ile biraraya gelmişti. Bush, Talibanla pazarlıklarım tam ortasındaydı. Eski Dışişleri bakanları Henry Kissenger ve Alexander Haig, akıl hocalarıydı. Geleceğin ABD Başkan yardımcısı Dick Cheney, Halliburton Yönetim Kurulu başkanı olarak işin içindeydi.

Halliburton'un yüzde 75 işleri enerji ile ilgiliydi. UNOCAL, Exxon, Shell, Chevron ve pek çok petrol şirketiyle birlikte dünyada at koşturuyordu. 23 Şubat 1998 tarihli Los Angales Times'da Cheney, ' Allah, petrol ve gazı demokratik seçimle iktidara gelmiş, ABD dostu omayan ülkelre koymuşsa ne yapalım; seçmek elimizde değil, bu bölgelere iş için gidiyoruz' diyordu. Cheney, bu sözleriyle Talibanla neden işbirliği yaptıkları konusunda günah çıkartıyordu. Ancak Taliban'ın yaptığı cinayetler ortaya çıkınca Clinton yönetimi geri adım atmış, Unocal'ın projelerini askıya aldıklarını açıklamıştı. Kenya ve Tanzanya'da ABD büyükelçiliklerine yönelik Ladin'in gerçekleştirdiği saldırı Clinton'un sabrını taşırmıştı. Resmi ABD çekilebilir, ancak petrol şirketleri çekilemezdi. Unocal, savaş çıkartmak pahasına geri adım atmamıştı.

Unocal şirketi boru hattı için Suudi Arabistan'ın Deltaoil şirketi ile mükemmel bir ekip oluşturmuştu. 12 Aralık 1996 tarihli The İndepentdent'da yazan Rober Fisk, Delta Başkanı Hüseyin El- Amoudi'nin Usame Bin Ladin ile yakın ilişkileri olduğunu belirtiyordu. Taliban'ın iktidarı ele geçirmesinden sonra Ladin Sudan'ı terkederek Afganistan'a yerleşmiş ve aynı yıl ABD'ye karşı kutsal savaşını başlatmıştı. 11 Eylül soruşturmasında Delta şirketinin başkanı Ladin ilişkisi nedeniyle zan altında kalmıştı.

21 Ağustos 1998'de Unocal bir açıklama yaparak Afganistan'daki boru hattı projesini askıya aldıklarını açıklarken, 10 Aralık 1998'de resmen geri çekildiklerini duyuruyordu. Clinton yönetimi, ABD'yi hedef alan Ladin'in bulunduğu bir ülkede boru hattı inşa etmenin mümkün olmadığını savunuyordu. Clinton, açıkca Enron, Unocal ve Halliburton'dan Talibanla olan ilişkilerini koparmalarını istemişti. Bu öneriden hoşlanmayan petrol şirketlerinin yeni hedefi Clinton/ Gore ikilisiydi; bu nedenle seçimde Bush/Cheney atlarına oynadılar, cumhuriyetçileri dolar yardımlarına boğdular.

Unocal ve Enron'un planlarını gerçekleştirebilmeleri için projeye sıcak bakmayan demokratlar ABD yönetiminden, Ladin ise Afganistan'dan gitmeliydi. 2 Ekim 2001'de The Guardian'dan James Astill, bu konuyu işlerken hedefin Ladin'in Sudan'daki aspirin fabrikasından birden Afganistan'daki kamplara dönmesini anlamlı buluyordu. The Washington Post'dan Joe Stephens, 23 Kasım 2001 tarihli nüshada Taliban'ın Bush ekibi gelir gelmez Washington'un kapısını çaldıklarını ortaya çıkarmıştı. London Times, Ladin'i sepetlemek karşılığında boru hattı inşaatının yapılacağı konusunda geçen pazarlıktan sonuç çıkmadığını belirtiyordu.

ABD Başkanı George W. Bush'un Afganistan'a özel temsilci sonra büyükelçi olarak atadığı Amerikan vatandaşı Zalmay Halilzad Unocal'ın danışmanı sıfatıyla 1997 2001 arasında ABD petrol şirkteleri ile Taliban arasında yapılan boru hattı pazarlıklarını yürütüyordu.olmasıydı. Müstamleke valisi diğer Amerikan vatandaşı Hamit Karzai ise yine UNOCAL'ın danışmanı olarak Taliban ile diyaloğu

162

sağlıyordu Türkmen gazının Afganistan üzerinden Pakistan'a ulaştırılmasına ilişkin boru hattı çalışmalarında

kendini gösteren. Halilzad, Unocal yöneticileri ile Taliban arasında "150 sayfalık ilk boru hattı anlaşması"nın imzalanmasında etkin rol oynamıştı. Boru hattı Türkmenistan-Afganistan sınırında başlatılacak, Herart ve Kandahar'dan geçirilerek Pakistan'ın Quetta bölgesine ulaştırılacaktı. Aynı boru hattı 600 milyon dolar ek maliyetle Hindistan'a uzatılacaktı. Aynı dönemde Arjantin petrol şirketi Bridas da devreye girip Taliban'la pazarlığa oturmuştu. Unocal ile Bridas arasındaki rekabet mahkemeye kadar uzanmış, Bridas projelerini çaldığı gerekçesiyle Unocal aleyhine 15 milyar dolarlık tazminat davası bile açmıştı. Taliban'ın bu kozu kulanarak, Unocal yerine Arjantin firması ile işe koyulması Unocal başkanını Ağustos 2001'de Kongre'de savaş istemeye kadar götürecekti. Savaş bahanesi11 Eylül istismal edilerek sağlandı.

1951 yılında Mezar-ı Şerif'te doğan Halilzad, Unocal'ın Afganistan'a ve Taliban'a ilişkin politikalarında vazgeçilmez bir isimdi. Türkmen gazına ilişkin boru hattını tekrar devreye sokmak için Halilzad ve Karzai yönetimi işbaşına getirilmişti. Binlerce Müslüman'ın hayatına malolan kanlı ve kirli savaşın ardından Afganistan'a gelen Halilzad, Taliban'ın ABD'nin göz bebeği olduğu dönemde genç mollalara övgüler düzüyordu. Ekim 1996'da Time'a yaptığı açıklamada, Taliban'ın rejim ihraç etmeye çalışmadığını, tam tersine ABD'nin elinde rehine durumda olduğunu itiraf ediyordu.

Beş yıl önce The Washington Post'ta, Taliban'ın terörizmi desteklediğine dair iddiaları şiddetle reddeden Halilzad, "Taliban İran gibi, Amerika karşıtı bir İslami fundamentalizm tatbik etmiyor" diyordu. 1973 yılına kadar Zahir Şah'ın yardımcılığını yapan bir babanın oğlu olan Halilzad, ABD'de Ulusal Güvenlik Konseyi bünyesinde çalıştı ve Bush'un Güvenlik Danışanı Condoleezza Rice'a raporlar hazırladı. Rice, Teksas'da Taliban ile yapılan ilk pazarlıkta Zalmayla birlikte hazır bulunmuştu. Halilzad'ın patronu Rice da aynı dönemde Orta Asya'ya yönelen petrol şirketlerine danışmanlık yapıyordu. Rice, 1992 yılında Chevron yirketinin danışmanı oldu ve şirket adına Kazakistan'da çalıştı. Onun patronu ise Dick Cheney ve Bushtu, yani petrol lobisiydi.

2001 yazında Taliban ile Bush yönetimi arasında mesajlar gelip gitmeye başlamıştı. Time'dan Michael Elliot'un iddiasına göre, CIA Ladin'e karşılık boru hattı ve resmen tanınma pazarlığı yapıyordu. The Washington Post'da aynı iddiaları seslendirmişti. 11 Eylülden birkaç gün öncesine kadar pazarlık devam etmişti. 11 Eylül, anlaşmaya razı olmayan Taliban'ın üzerine yıkılan bir hortum oldu. Pek çok kaynaktan doğrulanan net bilgiye göre Haziran 2001'de Amerikan yetkilisi Taliban'a Hazar petrol ve boru hattı ile ilgili son teklifini veriyor ve tehdit ediyordu: Ya teklifimizi kabul eder altın halı alırsınız veya halı altında bomba göndeririz.

Halı altından değil gökyüzünden sadece Taliban'ın değil sivil Afgan halkının üzerine bomba gönderildi. Unocal, savaş çıkartmak pahasına emeline 27 Aralık 2001'de kavuşmuştu. Yarım kalan hesap tamamlanmış; Afganistanın başına koydukları müstamleke valisi, eski Unocal danışmanı yeni Afganistan Başbakanı Hamit Karzai ile Unocal arasında doğalgaz boru hattı anlaşması tekrar imzalanmıştı. Rus kaynaklarına göre, yüzyıllarca üretim yapabilecek kapasitede petrol ve gaz kaynaklarına sahip olan Afganistan'ı, Hamid Karzai'ye emanet ettiler. Karzai Orta Asya'daki petrol ve doğalgaz zenginliğinden Amerika'nın daha fazla pay alabilmesi için çalışacak en doğru kişiydi.

The San Francisco Chronicle'ın 26 Eylül sayısında Frank Viviano imzalı analizde, ABD'nin antiterör savaşı adını verdiği küresel kaynak savaşı hakkında bakın ne tür ifadeler kullanılıyordu: "Terörizme karşı savaşın arkasındaki gizli amaç tek bir kelimeyle özetlenebilir: Petrol… Terörist hedefler olarak gösterilen yerler, 21. yüzyıl için dünyanın başlıca enerji kaynaklarının haritasıdır. Terörizme karşı savaş, Amerika'nın Chevron, Exxon, Arco, Fransa'nın TotalFinaElf, İngiltere'nin British Petroleum, Royal Dutch Schell ve diğer petrol devlerinin bu bölgelerdeki yüzmilyarlarca dolarlık yatırımları adına yapılıyor."

163

9. BÖLÜM

ŞAHDENİZ ALTENATİFİ VE FİYAT OYUNU

BP-Amoco, Hazar geçişli Türkmen gazı projesinin rafa kaldırılmasının ardından Hazar'ın Şahdeniz yatağından çıkartılan zengin doğalgaz rezervlerini Türkiye'ye pazarlamak için atağa geçti. BP-Amoco'nun Dış İlişkiler Müdürü Peter Henshaw, en ucuz gazı Türkiye'ye kendilerinin satacağını savundu. Şahdeniz gazı için inşa edilecek boru hattının Hazar geçişli Türkmen gazı projesinin gerçekleşmesi halinde önayağı olacağını ileri süren Peter Henshaw, yaptığımız röportajda " Şahdeniz gazı Bakü-Ceyhan'la aynı koridorda inşa edilecek hattan Erzurum'a ulaşacak. Bu durum Bakü-Ceyhan'ın maliyetini 100-200 milyon dolar düşürüyor. Şahdeniz projesi öyle ekonomik bir proje ki, Bakü-Ceyhan hiç olmasaydı bile kârlý olurdu. Zaten Bakü-Ceyhan 2004-2005'te Şahdeniz boru hattının inşaatı 2003'te tamamlanarak daha erken devreye alınacak. Bu proje Hazar geçişli Türkmen gazı projesine rakip veya alternatif değil, tam tersine bu projenin ön ayağıdır. " diyordu.

Şahdeniz yataklarında iki kuyu kazıldığını ve 1.2 trilyon metreküplük tahmini rezervi ile 1987 yılından beri dünyadaki en büyük gaz keşfinin yapıldığına işaret eden Henshaw, Azerbaycan'da gaz nakli için boru hattının hazır olduğunu, geriye sadece Gürcistan'da 290 km'lik bir boru hattının yapımının kaldığını vurgulamıştı. Şahdeniz projesi 25 mayıs 2000'de Enerji ve Dışişleri Bakanlıkları, BOTAŞ, Hazine ve DPT yetkililerinin katılımıyla TPAO'nun verdiği brifingde masaya yatırıldı. Peter Henshaw, TPAO'nunda yüzde 9 payla ortak olduğu Şahdeniz projesinden Türkiye'ye yılda 2 milyar metreküp gaz vermeyi hedeflediklerini bu miktarı 5 milyar metreküpe kadar çıkartabileceklerini kaydediyordu.

Henshaw," En ucuz gazı önermemizin sebebi Azerbaycan'ın coğrafi açıdan Türkiye'ye yakınlığı ve hat inşaatını ucuza mal etmemizden kaynaklanıyor. BOTAŞ ile alım anlaşması yapmamızın ardından konsorsiyum üyeleri ile görüşerek finans bulacak ve Gürcistan bölümünü inşa edeceğiz. Politik açıdan değerlendirilirse bu hat TransHazar hattının ilk aşaması olacak. Proje, Türkmen projesinden bağımsız, ama dışlayan bir proje değil. Türkmen gazında uzlaşma sağlanıp Azerbaycan'a getirtildiğinde bu hatdan yararlanabilir. Ayrıca Gürcistan'a bu hatdan gaz vererek ülkedeki istikrarı sağlayacağız. Şahdeniz projesi artık diğer projelerden bir adım öne geçmiştir. " şeklinde konuşmuştu.

BP'li yetkilinin benim aracalığımla Şahdeniz gazını Türkiye'de önplana çıkarması ve Baku-Ceyhan'ı kabul etme rüşveti olarak sunulması Enerji Bakanı Ersümer'i küplere bindirmişti. O sırada Ankara'da Rus, İran gaz tellalları pazarlık yaparken araya bir İngilizi sokmam Ersümer'i telaşlandırmıştı. O gün otel resepsiyonunda Henshaw'ın verdiği 75 dolarlık gaz ücretinin hedef saptırma olduğunı iddia eden Ersümer, bu gaz pazarlığına limon sıktığımı ileri sürüyordu. Bu projenin zaten bitmiş olan Trans Hazar projesine mezara gönderdiği doğruydu, Henshaw'ın iddia ettiği gibi asla ön-ayak değildi, ancak gaz fiyatlarında bazı sırların olduğu ortadaydı. Şahdeniz gazının bir nevi Türkiye'nin de gazı olduğunu belirten Bakanlık Müsteşarı Yurdakul Yiğitgüden, BP-Amoco'lu yetkili Peter Henshaw'ın ' Türkiye'ye en ucuz gazı biz satacağız ' sözlerini pazarlık sırasında da duymak istediklerini aynı gün telefonda tarafıma bildirdi. Yiğitgüden, bu projenin Hazar geçişli projenin önayağı olacağı yönündeki görüşe yorum yapmaktan kaçınırken, Ersümer'e inat Şahdeniz gazını almak istediklerini bildiriyordu.

Türkmen gazında Hazar geçişli projenin iflasının asıl sebebi nüfuz casusluğu kurallarını iyi hayata geçiren Rus lobisinin etkisiyle Mavi Akım anlaşmasının öncelikli hale gelmesiydi. ANAP'ın ihale takipçisi

164

haline gelmesinin bunda rolü büyüktü. Türk edebi literatürüne nüfuz casusluğu deyimini katan eski İçişleri Bakanı Saadettin Tantan, üst düzeyde nüfuz casuslarının kendi partisinin tepesinde durduğunu elbette biliyordu. Mavi Akım’ı öne çıkartan ve doğalgazda Rusya'ya bağımlı olmanın tehlikesini görmek istemeyenler ancak ' nüfuz casusu olabilir'di. Türk Dünyası'nın Türkiye ile karasal bağlantısını sağlayacak enerji koridoru için Trans-Hazar boru hattının gerçekleştirilmesi elzemdi. Ne olursa olsun Türkmenler küstürülmemeli, gaz rezervleri Rusya ve İran'dan bağımsız hatla Hazar'ın altından Türkiye'ye getirilmeliydi..

Türkmen gazına alternatif gaz boru hatları şunlardı :

Orta Asya- Avrupa Doğalgaz Boru Hattı : ( Türkmenistan-Kazakistan-Rusya-Avrupa) : Gaz kapasitesi hesaplanmadı. Halen Rusya bu boru hattını kullanıyor,yatırım gerekmiyor. İhracat Gazprom ile Türkmenistan arasındaki yapılan yeni anlaşma ile devam ediyor. Ukrayna ile ile yapılan anlaşma ile gaz ihracatı bu ülkeye1999'e sürdü. 23 doları barter 23 doları nakit olmak üzere Rusya ile Türkmenistan binmetreküpü 56 dolardan anlaşma yaptı. Daha önce 32 dolarlık ücretin 23 doları barterdi. Türkmenler nakit olması halinde fiyatı 37 dolar olarak belirledi.Türkmenistan-İran Doğalgaz Boru Hattı ( Ekarem/Türkmenistan-İran sınır boyu ) : Gaz kapasitesi 2005 yılı için yılda 8.02 milyar metreküp olarak hesaplanıyor. 2020 yılı için 15.1 milyar metreküpe kapasite çıkacak. Uzunluğu 90 mil ( 142 km) 190 milyon dolar yatırım yapılarak 1997'de ihracata başlandı.Türkmenistan-İran-Türkiye Doğalgaz Boru Hattı : Hazar denizi güneyinden karadan geçen hat Ekarem(Turan) ile Tebriz arasında. Yılda 28.33 milyar metreküp gaz nakletme kapasitesinde olacak. Uzunluğu 1350 mil (2123 km) 3.8-4 milyar dolar yatırım gerektiriyor. 1998'de fizibilite etüdü Royal Dutch/Shell tarafından yapıldı.Türkmenistan Trans-Hazar Doğalgaz Boru Hattı : Hazar denizi altından geçen hat Türkmenbaşı kentinden başlıyor. Bakü ve Tiflis üzerinden geçerek Türkiye'de Artvin-Erzurum üzerinden Ceyhan'a bağlanıyor.Yılda 28.33 milyar metreküp gaz nakledilmesi düşünülüyor. Uzunluğu 1000-1250 mil ( 1573 km ) Maliyeti 2.4-3 milyon dolar. ENRON ve UNOCAL firmaları fizibilite etüdlerini yaptı. Türkiye-Türkmenistan boru hattı ön anlaşması 29 Ekim 1998'de yapıldı. Nisan 1999'da 30 milyar metreküp doğalgaz alım anlaşması Aşkabat'da yapıldı.Kazakistan Trans-Hazar Doğalgaz İkiz Boru Hattı : Kazakistan'ın kıyı boyundan ve Hazar denizi altından Bakü-Ceyhan'a birleşecek hatla ilgili projeye Aralık 1998'de Royal Dutch/Shell'in yaptığı fizibileteye paralel olarak bir gaz boru hattı çalışması da yapıldı. Uzunluğu ve yatırım tutarı hesaplanmadı.Türkmenistan-Çin Doğalgaz Boru Hattı : Türkmenistan'dan Çin'in Xinjiang kentine daha sonra Japonya'ya uzatılması planlanan bir boru hattı projesi. 5000 mil ( 7864 km) uzunluğundaki hattın maliyeti Çin'e kadar 8.5 milyar dolar, hat Japonya'ya uzarsa maliyet artıyor. Yılda kapasite olarak 28.33 milyar metreküp gaz nakli planlanıyor. Exxon, Mitsubishi-CNPC önfizibilite etüdünü yaptı.CENTGAS ( Orta Asya Gaz Boru Hattı ) : Türkmenistan'ın Dauletad veya Yashlar sahaları-Sui/Pakistan'a daha sonra Hindistan'a uzanacak bir boru hattı projesi olarak tasarlandı. Yılda 19.9 milyar metreküp gaz nakli hesaplandı. Uzunluğu 900 mil (1416 km), maliyet ise 2-2.5 milyar dolar olarak çıkartıldı. Türkmenistan, Pakistan, Afganistan ve Özbekistan arasında mutabakat muhtırası düzenlendi. Türkmenistan'ın gaz rezervleri tüm bu boru hatlarını dolduımaya yetmeyeceğine göre Rusya ve İran'ı by-pass edecek ilk hat gaz yarışını kazanacaktı.

FİYAT PAZARLIĞI

En hızlı gelişen doğalgaz piyasası olarak görülen Türkiye'ye gaz satmak isteyen ülkeler ile BOTAŞ arasında büyük bir fiyat pazarlığı yaşanıyordu. 20 yıl için 61 milyar metreküplük gaz alım taahhütünün altına giren BOTAŞ, bu anlaşmalarda yer alan alım fiyat formüllerini birbiri ile rekabet edecek düzeyde oluşturdu. Tüm alım anlaşmalarına cezai müeyyideler konulurken, gaz alım fiyatının piyasanın o günkü durumuna göre değişken olması sağlandı. Her üç ayda bir değişen fiyatlar belirleyen BOTAŞ, bugün itibariyle Mavi Akım

165

için 100 birim, Türkmen gazı için 97.71 birim, İran gazı için ise 108.05 birim fiyat veriyordu.Mavi Akım'dan gaz alınmaya başlanınca orta vadede bin metreküp gazın fiyatının Samsun'da teslim

76 dolar, İran'dan gelecek gazın fiyatının Doğubeyazıtda teslim 77 dolar, gerçekleşmesi halinde Hazar geçişli Türkmen gazının fiyatının ise Sarp sınırında teslim 75 dolar olarak belirlenmesi bekleniyordu. Halen Rusya'dan Trans-Balkan hattından alınan gazın bin metreküpüne 114 dolar fiyat ödeyen BOTAŞ, bu fiyatların alternatiflerin çeşitlendirilmesi halinde daha da düşebileceğini savunuyordu. Türkmenistan gazını alarak taşeronculuk yapmak isteyen Rusya ve İran, gazı alırken ucuza mal etmek için Aşkabat nezdinde girişimlerini sürdürürken, BOTAŞ, Türkmen gazını ucuza almak isteyen iki ülkenin bu gazı Türkiye'ye satacağı fiyatda indirim yapmasını istiyordu.

Önceleri Hazar geçişli Türkmen gazı projesini koz olarak kullanan BOTAŞ, Türkmenbaşı Saparmurat Niyazov'un Türkmen gazı için Türkmenistan'da teslim 45 dolar fiyat verdiğine dikkat çekiyordu. Rusya ve İran'dan direk gazı alınabilecek iken Türkmenistan gelecek gazın Hazar, Azerbaycan ve Gürcistan'dan geçmek zorunda kalacağının altını çizen BOTAŞ, Mavi Akım ve İran pojelerine kısa vadeli Türkmen gazı projesine orta vadeli, Azeri gazı ve Mısır gazı projelerini uzun vadeli projeler olarak bakıyordu. Ancak BP'nin girimiyle Azeri gazı öncelik kazanmış ve 2003 sonunda ek hat inşaatları tamamlanmıştı.

Türkmenistan gelen gazın Türkiye ve Avrupa'ya pazarlanması için 90 milyar sermaye ile Türkmen şirketi TAGAZ ile Turusgaz adında ortak şirket kuran BOTAŞ, projenin tamamlanma hedefinin uzaması halinde bile en geç 2004'ten itibaren Türkiye içine yavaş yavaş artırarak 2013'te 16 milyar metreküp, Avrupa'ya 14 milyar metreküp gaz pazarlamayý planlıyordu. Ancak Turusgaz şirketinde yüzde 5'lik karanlık bir hissenin kime ait olduğu asla anlaşılamadı. Bu hisse sahibi bir iddiaya göre, ANAP'ın üst kadamesinden Yılmaz ailesine yakın olan iş adamları konsorsiyumuydu..

Öte yandan İran, 2001'den geçerli olmak üzere Türkmenistan'dan aldığı gazın miktarını 8 milyar metreküpten 13 milyar metreküpe çıkartırken, Türkmenlere ödediği gaz bedelini Aşkabat'ın direnmesi üzerine 32 dolardan 37 dolara çıkardı. Türkmenistan'dan 30 yıl için 50 milyar metreküp gaz almak isteyen Rus Gazprom şirketi, Türkmenlerin daha önce ödenen 32 dolar gaz bedelini 37 dolara çıkartma talebi karşısında pazarlığı sürdürüyordu. Daha önce 32 doların yarısını mal karşılığı takasla ödeyen Ruslardan Türkmenler peşin para istiyordu. Aşkabat, Gazprom'a takas usulünün devamı halinde 42 dolar fiyat verdi ve bunun 22 dolarının takas olabileceğini iletti. Peşin para gazın fiyatı ise 40 dolardı. Türkiye'nin ödediği gaz faturası, gazın yerindeki fiyatı ile karşılaştırılmayacak kadar yüksekti.

1997'e kadar Türkmenistan'a 1,5 milyar dolar gaz için borçlanan Gazprom'un durumu da masaya yatırılmıştı. Türkmen lider Niyazov, Rus Lider Vladimir Putin'in Türkmenistan ziyareti sırasında verdiği fiyat ve anlaşmanın 10 yıllık olması konusunda direnmişti. Gazprom ile Aşkabat, gaz fiyatı, miktarı, yılı konusunda henüz tam uzlaşamadı. Veya uzlaştı da kamuoyuna açıklanamadı. Rusya'ya bağlı hatların rehabilitasyonu sorun olarak duruyordu.

BOTAŞ'a göre, Hazar geçişli Türkmen gazı projesi, Türkmenbaşı'nın rüşvet niteliğinde ABD'den Exzimbank aracılığıyla proje ile ilgisiz kredi taleplerinde bulunması ve Ankara'dan gelmemiş gaz için 300 milyon dolarlık önödeme rüşveti istemesi nedeniyle askıya alınmıştı. Projeyi Sarp sınırına kadar inşa etme yükümlülüğü bulunan PSG konsorsiyumunun görev süresinin dolmasına rağmen Türkmenbaşı tarafından taleplerinin yerine gelmemesinden dolayı süreyi uzatmaması hukuki sorun meydana getirmişti. BOTAŞ, Türkmenbaşı'nın süreyi uzatacağına ve ticari nitelik taşıması nedeniyle Shell, Bectel ve General Electrik'ten oluşan konsorsuyumun projeyi hayata geçireceğine son dakikaya kadar inanıyordu. Türkiye'nin gelecek gaza peşin para ödemesiyi kabul etmesi nedeniyle Türkmenlerin ve Amerikalıların ' yelkenleri suya indireceği ' sanılıyordu.

Türkmen ve Azeriler arasındaki boru hattı kapasite paylaşım görüşmelerini çözmek için arabuluculuklarda bulunan BOTAŞ sonunda pes etmişti. Şahdeniz yataklarından gelecek Azeri gazı için bastırınca Türkmenistan kaybetti ve Azerbaycan kazandı. Rusya, Avrupa'ya gaz ihracı konusunda Türkiye'nin merkez haline gelmesinin ardından telaşa düştü. Zira İran, ileri aşamada Türkiye'ye 10 milyar metreküp gaz ihraç ederek bu gazın Avrupa'ya Türkiye ile birlikte pazarlanmasını istiyordu. Bu amaçla Brüksel'de kurulan Belçika, İtalya, Fransa, Almanya ve İran'ın yer aldığı ortak gaz pazarlama şirketine

166

Türkiye'yi de ortak olmaya çağırıyordu. DPT'nin 2020 yılı için abartılı bulduğu 84 milyar metreküp gaz ihtiyacınının, gazın Avrupa'ya

pazarlanması da hesap edildiğinde az bile geleceğini düşünen Enerji Bakanlığı ve BOTAŞ, geliri yüksek olan ve hızla yükselen bir piyasaya sahip doğalgaz projelerinin tümünün eksiksiz gerçekleştirileceğini savunuyordu. Nitekim DPT'nin 2001-2005 8 yıllı Kalkınma planına bu gerçek yansıdı. 2005 yılında gaz tüketiminin 35 milyar metreküp olacağı kabul edilirken, ülke içi gaz boru hatlarında 45 milyar metreküp gazın dolaşacağını açıklıyordu.

SSCB ile imzalanan ilk doğal gaz anlaşmasında gaz karşılığında ödenmesi gereken tutarın bir kısmı mal olarak ödenmekteydi. Bu durum, hem Türkiye'nin ihracatını olumlu yönde etkilemekte, hem de makro ekonomik açıdan Türkiye'nin ödemeler dengesine olumlu yansımaktaydı. Ancak SSCB'nin dağılmasının ardından Rusya Federasyonu ile 1992'den sonra yapılan anlaşmalarda (1984 anlaşması protokolünde de düzeltmeler yapılarak) bu uygulamadan vazgeçilmiş ve alınan doğal gazın bedeli peşin olarak ödenmeye başlanmıştı. Bu durum, Türkiye ile Rusya'nın dış ticaretinin Rusya lehine bozulmasına neden olmuştu. 1997'de 2 milyar Dolar olan ihracatımız bugün 900 milyon Dolara inmişti ve 3 milyar Dolar civarında olan ithalâtımız ise Mavi Akım sayesinde bu projeyle daha da artacaktı. Türkiye yurt dışından doğal gaz teminine yönelik ilk anlaşmayı 18 Eylül 1984'te Sovyetler Birliği ile imzalamış ve 1987'den itibaren yılda 6 milyar m³ doğal gaz alımına başlamıştı. Batı hattı olarak da bilinen bu hatla Rus doğal gazı Rusya'dan çıktıktan sonra Ukrayna, Moldova, Romanya ve Bulgaristan'ı geçerek Tekirdağ üzerinden Türkiye'ye ulaşmaktaydı. 10 Aralık 1996'da Rusya ile ikinci doğal gaz alım anlaşması nakit alım olarak imzalanmıştı. 8 milyar m³/yıl gaz alımını öngören anlaşmanın 23 yıl yürürlükte kalması plânlanmıştı.

Bu anlaşmalardan Mavi Akım olarak bilinen anlaşma Türkiye'yi doğal gazda Rusya'ya ciddi oranda bağımlı kılarken, hakkındaki çeşitli yolsuzluk iddiaları sebebiyle de bu proje kamuoyunda sıkça tartışılmıştı. Yapılan bütün tartışmalara rağmen Mavi Akım Projesi'nin son aşaması olan altın kaynak kısmı 20 Ekim 2002'de Samsun'da törenle gerçekleştirilmiş ve Ankara-Samsun hattı Karadeniz'den geçen Mavi Akım hattıyla birleştirilmişti. Aralık ayı içerisinde yapılacak törenlerle Mavi Akım'dan Türkiye'ye doğal gaz aktarımına başlandı. Türkiye ile Rusya arasında gerçekleştirilen en büyük proje olan Mavi Akım'm bitirilmesiyle Türk-Rus ilişkilerinde daha çok Rusya lehinde olmak kaydıyla yeni bir dönem başlıyordu.

Toplamı 1200 kilometre olan boru hattının Karadeniz kısmında, 2.140 metre derinliğe boru döşenerek bu alanda bir dünya rekoru kırılmıştı. İmzalanan hükümetler arası anlaşmanın içine konan bir hükümle, projenin Türkiye kısmının inşasının hangi firmalara verileceğinin tespiti Rus Gazprom şirketinin yetkisine verildiği için Gazprom, projenin bu kısmını Türk firmaları Hazinedaroğlu ve ÖZTAŞ ile kendi ana inşaat şirketi olan Stroytransgaz (OHS) konsorsiyumuna vermişti. Hattın Rusya bölümü ve Karadeniz geçişinin yapım-işletim-finansmanı Gazprom'un, Türkiye kısmı ise Botaş'ın sorumluluğundaydı.

Başlangıçta doğal gaz verme miktarı 2 milyar m³ olarak belirlenen hattın 2008'den sonra azamî miktar olan 16 milyar metreküpe ulaşması beklenmekteydi. Mavi Akım Projesi'nin en önemli özelliği, Rusya ile yapılan iki anlaşmadan farklı olarak herhangi bir geçiş ülkesi ile muhatap olmaksızın, doğrudan Türkiye'ye Rus doğal gazının verilecek olmasıydı. Bu sebeple de Mavi Akım'dan alınacak gazın fiyatının önceki iki anlaşmaya göre yüzde 12 daha ucuz olacağı belirtilmekteydi. TBMM'de doğal gazın fiyatıyla ilgili kapalı bir oturum yapılmış ancak alınan gazın fiyatı 'ticari sır' gerekçesiyle açıklanmamıştı.

Rusya tarafından finanse edilen proje yaklaşık olarak 3,3 milyar Dolara mal olmuştu. Bu projeden Gazprom'un 25 yıl için yılda ortalama 1,7 milyar Dolar gelir sağlayacağı planlanmaktaydı. Proje için Rusya ve İtalya arasında 'Transco' isimli (yüzde 50, yüzde 50) yeni bir ortaklık kurulmuştu. Proje için yedi İtalyan bankasından 2,3 milyar Dolar civarında kredi sağlanmıştı.

Mavi Akımla Türkiye ciddi bir fiyat kazığı yemişti. 2003 yılının 6 ayı Ruslarla dişe diş fiyat kavgası yapıldı. Gazın adresi gösterilen Gazprom , BOTAŞ ile yaptığı ilk anlaşmada “FO-0 formülü ile hesaplanır” şeklinde yazacakken, o günkü değer üzerinden “FO-1” yazılması fırtınanın kopmasına neden oldu. Türk tarafı, gaz alımında karlı bir anlaşma olarak gördüğü bu formül hesabı nedeniyle, “ben buna göre ödeme yaparım” diyor. Rus tarafı tüm girişim ve görüşmelere rağmen uzlaşma sağlayamayınca işi tahkime götürme kararı aldı. Mavi Akım ile ilgili görüşmelerin sürdüğü bir dönemde Ankara, bu kez Gazprom’a gaz fazlası

167

nedeniyle gazla ödeme yaptığı Turusgaz konusunu gündeme getirdi. 1997 yılında yapılan sözleşme revizyonla Türkiye aleyhine yüzde 10’lara varan karşılıksız fiyat artırımı konusunda geri adım atılması, 6 milyar metreküp doğalgaz karşılığı Rusya’ya mal satımı ve Mavi Akım’da fiyat indiriminin Türkiye lehine indirilmesi talebini gündeme getrdi.

Batı hattından alınan 133 dolarlık gazı Mavi Akım’da 153 dolara yükselten formülün daktilo hatasından kaynaklandığı Gazprom Yönetim Kurulu Üyesi ve 1. Başkan Yardımcısı Kamarov Yury Alexandrovich tarafından dile getirildi. Anlaşmada doğalgaz ödemeleri için kullanılacak formül FO-1 (ham petrolün varil fiyatı) üzerinden hesaplanması öngörülüyordu. Ancak Ruslar, bu formülün aslında FO-0 (1000 metreküp mazot fiyatı) olması gerektiğini söylüyordu. Tüm satışlarını buna göre yapıldığı Gazprom tarafından dile getiriliyordu. Formül farklılığı dolayısıyla, ortaya çıkan fiyat farkı 20-30 dolar arasında değişiyordu. Türkiye 2025 yılına kadar yılda 16 milyar metreküp doğalgaz alacağı için, toplam 370 milyar metreküp için uygulanacaktı. Rakamın indirim tutarındaki formül hatası milyarlarca doları buluyordu... Daha önce yapılan mutabakatla, Botaş ve Gazprom arasındaki fiyat anlaşmazlığı sonucu başlatılan tahkim süreci, sorunun görüşmelerle çözülmesi yönünde anlaşma sağlanmasıyla durdurulmuş, teknik heyetleringörüşmelere başlaması kararlaştırılmıştı. Rus doğalgaz üreticisi Gazprom’un pazarlama işini yürüten aynı şirkete ait Gazexport şirketi, Mavi Akım Projesi’nde fiyat formülünün diğer anlaşmalardan farklı olduğu, bunun da yazım hatasından kaynaklandığını ileri sürerek, formülün düzeltilmesini istemişti. Türkiye ise formülün anlamsız bir sonuç vermediğini, aksine fiyatların yükseldiğinde daha ucuz, fiyatların düştüğünde ise biraz daha yüksek fiyat oluşumu sağlayan formülün her iki tarafı da koruyan bir formül olduğunu kaydetmişti. Bunun üzerine formülün düzeltilmesi karşılığında Bulgaristan üzerinden alınan doğalgaz anlaşmalarında fiyat ve ‘Al ya da öde’ yükümlülüğünde iyileştirmeler öneren Gazexport ile yapılan görüşmelerde, üç anlaşmada da tek bir formül ve fiyat yer alması, ancak fiyatın Avrupa ülkelerine satılandan daha pahalı olmaması üzerinde anlaşma sağlanmıştı. İki anlaşmayla, biri 6 diğeri 8 milyar metreküp, Mavi Akım Projesiile de 16 milyar metreküp yıllık doğalgaz alım anlaşması bulunuyordu.

Enerji ve Tabii Kaynakları Bakanlığı ile Rus gaz şirketi Gazprom arasında yapılan doğalgaz pazarlığı 19 Kasım 2003'de sona erdi. Gazprom'un Türkiye'deki temsilcisi Bosphorus Gas Coorporation Yönetim Kurulu Başkanı Ali Şen iki taraf arasında arabulucuydu. Rusya, hem gaz fiyatında hem de yıllık satın alınan gaz miktarında indirimi kabul etti. AKP hükümetin, iktidara gelir gelmez başlatığı, doğalgaz fiyatlarının indirilmesine yönelik pazarlıklarda Türkiye’nin yararına üç önemli karar alındı. Buna göre, Rusya’dan gaz alınan Turusgaz ile batı hattından alınan gaz fiyatında indirime gidilecekti. İndirim sonucunda Turusgaz ile batı hattındaki gazın fiyatı 150 dolardan 138 dolar seviyesine düşecekti. Yine varılan anlaşmaya göre, Mavi Akım hattı ile alınan gazın fiyatında da indirime gidilecekti.

Ayrıca, anlaşmada, Türkiye’nin Rusya’dan kış aylarında çok, yaz aylarında daha az gaz alması kararlaştırıldı. Bu anlaşma ile Türkiye, Mavi Akım’dan dolayı almadığı gazın yükümlülüğünden kurtulmuş oldu. Rus tarafı Mavi Akım hattında aldığı gazın fiyatında indirime gitmeye yanaşmadı. Ancak Turusgaz ve batı hattında alınan gazın fiyatında indirime gidilmesi ile birlikte, üç hatta paçal maliyetler düşmüş oldu. Üç hattan alınan gazın fiyatı eşitlendi.

Türkiye'de özellikle BOTAŞ çevrelerinin savunduğu ve kamuoyunda çokça tartışılan girişimlerden birisi de Türkiye'nin Avrupa'ya doğal gaz satabileceğiydi. Türkiye'ye önemli ekonomik ve politik avantajlar sağlayabilecek bu çabaların pek de kolay olmadığı açıktı. Zira şu an Türkiye'ye en çok doğal gaz sağlayan Rusya ile yapılan anlaşmada Türkiye'nin doğal gaz ihracatçısı ülkeye çevrilmesinin önüne geçilmişti. Rusya ile yapılan anlaşmanın 4. maddesine göre, her iki tarafın karşılıklı rızası olmadan Türkiye parasını ödeyerek aldığı gazı üçüncü bir tarafa satamayacaktı. Bu demektir ki Avrupa'ya gaz satmamız, ancak Rusya'nın kabul etmesiyle mümkündü. Türkiye'nin AB'ne doğal gaz satışı yönündeki çabalarının tek somut neticesi, Yunanistan'la Mart 2002'de yapılan doğal gaz anlaşmasıydı. Ancak, bu anlaşmayla planlanan hattın kapasitesi oldukça sınırlıydı ve AB'nin ihtiyaçlarını karşılamaktan uzaktı. Türkiye’de gaz depolama tesisleri yoktu. Aslında Gazprom Turusgaz anlaşması ile elde edilecek kardan dolayı Türkiye’de yatırım yapmayı planlamış, ancak mevzuat buna müsait olmadığı içi yatırım yapamamıştı.

Depolama sorunu nedeniyle gelen gazı bir an önce tüketiciye ulaştırmayı hedefleyen BOTAŞ’a 2002

168

Şubatında Bakanlar Kurulu kararı ile "acele kamulaştırma" hakkı tanındı. BOTAŞ, 57 ilde vatandaşın rızasını sormadan önce kamulaştırma yapacak, sonra vatandaşın hakkını ödeyecekti. Üç yıl içerisinde 57 vilayete yeni doğalgaz verecek olan BOTAŞ, enerji darboğazının aşılması ve enerji yatırımlarının bir an önce gerçekleştirilmesi amacıyla Kamulaştırma Kanunu’ndaki “acele kamulaştırma” kapsamına alınmıştı. BOTAŞ lehine yapılacak kamulaştırma işlemlerinde, Kamulaştırma Kanunu’nun 27. maddesi uygulanacaktı. Söz konusu madde, olağanüstü durumlarda, taşınmaz malların kamulaştırılmasında, “kıymet takdiri dışındaki işlemler sonradan tamamlanmak üzere, ilgili idarenin istemi ile mahkemece 7 gün içinde, taşınmazın bilirkişilerce tespit edilecek değeri, idare tarafından mal sahibi adına milli bir bankaya yatırılarak” o taşınmaz mala el koyabilme imkanı tanıyordu. Rusya'dan almak zorunda olacağımız gaza pazar açılması için acil olarak Anadolu'ya borular döşenmesi gerekiyordu.Rusya ve İran'da yapılan doğal gaz anlaşmaları ile Hazar bölgesi doğal gaz kaynakları (Azerbaycan hariç) Rusya ve İran üzerinden akıtılmaya başlanmıştı. Bu durumda, Türkiye'nin hem Doğu-Batı enerji koridorunda olma amacından sapılmış, hem de Türk Cumhuriyetlerinin (özellikle Türkmenistan'ın) enerji ihracatında Rusya ve İran'a bağımlı kalmalarına sebep olunmuştu. Rusya Federasyonu'nun sürdürdüğü doğal gaz lobicilik faaliyetlerinin başarıya ulaşmasıyla, Rusya sadece Türkiye doğal gaz pazarının yüzde 60'ından fazlasını ele geçirmekle kalmamış, aynı zamanda Türkiye'ye doğal gaz satmak isteyen Türkmenistan'ı da devre dışı bırakmıştı. Rusya bununla, ayrıca anlaşmaları imzalanan Azerbaycan ve İran gazının da Türk pazarında sıkıştırılmasına sebep olmuş ve Türkmenleri doğal gazlarını ucuz fiyatla Rusya'ya satmak zorunda bırakmıştı. Rusya'nın, Türkmen gazını Kazak sınırında 54 Dolar/1000 m³'e alıp, Avrupa'ya (ve Türkiye'ye) 120 Dolar/1000 m³e sattığı ileri sürülmekteydi

169

10. BÖLÜM

PETROLCÜ KURTLARIN KÖRFEZ- HAZAR BALANSI

1980'lı yıllardan ABD Başkanı Jimy Carter'ın ortaya attığı tez Sovyetler henüz ayakta ve dimdik gözüktüğü için oldukça komplo teori olarak değerlendirilmişti. 1960-1970 Petrol krizinden Arap ülkelerine muhtaç olmaktan kurtulmak için yeni bir ortaya atan Carter, Hazar petrolünün Körfez'in karşısına alternatif olarak çıkartılmasını istedi. Böylece Carter projesi doğdu. ABD Başkanları Bill Clinton ve Bush'un sürdürdüğü bu politika Sovyetler'in dağılmasından sonra artık ütopya değil bir gerçekti. Tamamen petrolcü bir yönetimden oluşan Bush ekibi 11 Eylül faciasını mükemel biçimde kullanarak petrol politikalarını saldırgan hale getirdi. ABD, Körfez, Hazar, Rusya nerede petrol varsa tecavüzkar bir tavırla bahaneler uydurarak veya kirli oyunda tüm raconları kullanarak tek başına sahip olmaya kalkıştı. '' Petrol paylaşımında kıskançlık '' tabiriyle özetleyebileceğimiz, ' devlerin enerji savaşı '' belki de Hazar ile Körfez'in tek benzerlik noktası, hatta belki de kaderiydi.Ekonomik çıkarların çarpıştığı arena da ülkelerin çıkarları nasıl uzlaşır, kutuplaşan dünya ortak güvenlik sistemi için nasıl anlaşır ' denilmemeliydi; 21.asrın enerji patronları, elbet Körfez'de anlaştıkları veya anlaşacakları gibi, Hazar'da da uzlaşacaktı. Her iki havzada herkese yetecek kadar petrol vardı. Ancak ABD'nin hegomanyacı tavırları ürkütücü doruğa ulaşmıştı. Üretici ile tüketici arasındaki ' tavşan kaç, tazı tut '' macerası, adeta tekrarlanması mecburi tarihi bir serüven gibiydi. Hurtların Körfez'den Hazar'a uzanan ilişkileri kanla yoğruluyordu.Batı'nın, özellikle ABD'nin 1960-70'lerde Körfez için izlediği politika ve ilgisiyle bugün Hazar sevdası eşdeğerdi; aynı metaya düşkün, ironik sanılsada duygusallıktan yoksun, hatta kıskançlıktan ölümlere, savaşlara yol açabilecek ihanete mahkum bir aşktı bu. Bu aşka güven duymak tehlikeli olsa da maşukun başka çaresi yoktu; savaşında barışın da anahtarı ne de olsa o kara nesneydi!Ortadoğu'nun petrol zengini üretici ülkeleri, ' kara altın'a bağlı aşıkına ilk darbeyi 1960'da OPEC'i kurarak ve 10 yıl içinde petrol sanayilerini millileştirerek vurdu. Bu dönemde petrol pazarında hakimiyetlerini kaybeden devlerin telaşı krize yol açtı. Dünya pazarının yüzde 70'ini elinde bulunduran Exxon, Mobil, Shell, Stancal, Texaco gibi petrol devleri saç-baş yoldu. Petrol pazarının kontrolcüsü ABD'nin bir anda pazarın yüzde 52'sini ( Suudu Arabistan'da yüzde 34, İran'da yüzde 25, Irak'ta yüzde 99, Kuveyt'de yüzde 95 ) kaybetmesi, millleşen Libya ve Cezayir pazarının da dumura uğraması, Amerika' nın o gün Ortadoğu'daki enerji politikasını bugün Hazar'da ve Körfezde izlediği radikal çizgiye getirdi. ABD, Körfeze müdahale planını 20 yıl öncesi hazırlamaya başladı; tıpkı Hazar'a yatırım hayalini Sovyetler yıkılmadan önce kurduğu gibi. 1973'de ABD başkanı Richard Nixon, 1977'de Jimy Carter, Ortadoğu'yu ABD'nin 'hayat damarı ' ilan etti. Çünkü Ortadoğu savaşını gerekçe gösteren Arap ülkeleri petrol transferini durdurunca Amerikan piyasaları altüst olmuş petrol fiyatları yüzde 40 oranında artmıştı. Üretilen kıyamet senaryolarına göre petrolün varili eğer önlem alınmazsa 2000 yılında 100 dolara fırlayacaktı. Bu iddialar gerçekleşmediği gibi petrol üretimi 2000'e girilirken 75 milyar varile yükselmişti. 2020 yılında bu rakamın 110 milyar varil olması bekleniyordu. Batı Afrika, Kolombiya, Rusya ve Hazar bölgesinde bulunan yeni petrol rezervleri, kıyamet senaryolarını rafa kaldırmış, petrol piyasalara çıkartılması konusunda zamanlama senaryoları yapılır hale gelmişti. ABD, petrol politikalarında bu noktaya nasıl gelmişti? OPEC üyeleri ile soğuk savaşı, Hazar petrolü ve Suudi

170

Arabistan şantajı ile ne zamana kadar sürecekti? 21. yüzyıl yeni petrol savaşlarına mı gebeydi?Ronald Reegan döneminde, İran-Irak savaşında, Irak lideri Saddam Hüseyin'in ' silah devi ' haline getirilerek desteklenmesi, ABD'nin sadece 1979'da İran devrimi sonrası ABD sermayesine el konulmasının kuyruk acısından kaynaklanmıyordu; petrol parasıyla silah almaya meraklı Irak üzerinde, petrol paylarının dışında Rusya, Britanya ve Fransa ile mücadele ediliyordu. ABD için Irak , '' Mihriban bir düşmandı '' Tabii ki, İran ve Irak olmadan mevcut petrolün üretim kapasitesini yükseltmek mümkün değildi; dünya genelinde tüketilen 75 milyon varil petrolün yüzde 65'inin tüketici olan ABD, Irak'ın başına bir oyun getirmeliydi. ABD Başkanı baba Georgh Bush'un Saddam'ın Kuveyti işgali üzerine 35 ülkeyide peşine takarak 1991'de Irak'ı vurmasından bu yana geçen sürede köprülerin altından çok sular aktı. Türkiye Irak'a uygulanan ambargodan 40 milyar dolar zarar gördü, ama bakın petrol alanında kimler kazandı, kimler kaybetti?2 Ağustos 1990 tarihinde Irak tankları Kuveyt topraklarına girinci dünya titremiş, bir kaç sonra BM'nin bu küçük ülkesi Irak'ın 19. vilayeti ilan edilmişti. Dünya topluluğu ezici bir çoğunlukla Kuveyt'den Irak'ın geri çekilmesi için birleşmiş, Irak'a çok katı ekonomik yatırımlar uygulamaya konulmuştu. Bu arada ABD vearalarında Arap devletlerinin de bulunduğu bir kaç diğer ülke Suudi Arabistan'a askeri birlik sevkediyordu. İkinci kurban olmaktan korkan Suudi Arabistan Washington'dan yardım istemiş, Amerikan stratejik deniz kuvvetleri ve başka ülkelerin askerleri Körfez bölgesine artık konuşlanmıştı. Sovyetler Birliği'nin hızlıajanı Yevgeni Primakov, başta Saddam Hüseyin olmak üzere Iraklı liderle yakın ilişkileri olan bir isimdi. Gorboçov bu nedenle onu bu zor Orta Doğu görevine tayin ediyordu. 60'lı yıllarda Pravda'nın Ortadoğu muhabirliğini yapan Kuzey Irak'ta Mesut Barzani'nin babası Mustafa Barzani ve daha sonra Saddam'ın bir numaralı adamı olacak Tarık Aziz ile tanışan Primakov, Kuveyt krizini çözümlemekle görevlendirilmişti. Tarık Aziz'le arabuluculuk görüşmeleri sırasında Primakov, Kuveyt'e girmeden önce neden Kremlin'e haber vermediklerini sormuş, yanıt alamamıştı. O sıralarda 5000 Sovyet uzmanı Irak topraklarında çalışmaktaydı. Kriz patlak vemeden Irak'a satılan silahların bakımı için 150 Sovyet askeri uzmanı hâlâ oradaydı. Saddam, Primakov'a savaşın gerçek sebebini açıkca söylemekten çekinmemişti : " Düşmanları Irak'a karşı ekonomik şantaja başvurmuşlardı. Suudi Arabistan, Kuveyt ve Arap Emirlikleri OPEC'in her ülke için saptadığı ihracat kotalarını ihlal etmişti. Sonuçta, petrolün varil fiyatı 21 dolardan 11 dolara düşmüştü; bu fiyat, " Irak'ın ekonomik yıkımı demekti. " Saddam tarihen Kuveyt'in kendi toprakları olduğunu böyle bir devletin hiç var olmadığını iddia ediyordu; ancak esasen Körfez savaşanı doğuran gerçek neden petroldü.Primakov, ayrıca KGB dışında kurulan dış istihbaratı örgütünün başına getirilmiş ilk isimdi. Körfez savaşının olmaması için yoğun çaba göstermişti; aynı adlı kitabında yazdığı gibi bu savaş olmayabilirdi. Ancak 17 Ocak 1990 günü sabahleyin saat 2:45'de onu uykusundan uyandıran Gorboçov, Irak'a karşı oluşturan uluslararası gücün artık vurucu harakata başladığını bildiriyordu. Savaş ekolojik bir faciayıda beraberinde getirmiş, milyonlarca ton petrol körfeze akıtılmıştı. Körfez savaşı acı bir gerçeği ortaya çıkarmıştı. Dil, tarih, psikoloji ve kültürel öğeler açısından birleştirici unsurları paylaşması gereken Arap dünyası darmadağınıktı.1973'de Arap devletleri petrol ambargosunu resmen ilan ettiklerinde Arap birliği salt genel bir dayanışmadan öte, ortak tavır almışlar, daha önemlisi, ortak eylemlerde bulunmuşlardı. İsrail-Arap savaşlarında Batı dünyasının İsrail'in tarafını tutması Arap dünyasını kızdırmış 1974'e kadar süren petrol ambargo politikasını başlatmıştı. Bu arada Batı dünyası Ortadoğu'da yeni bir lider keşfediyordu. Filistin'e endeksli petrol ambargosunu kırmak için yeni ortaya çıkan bu lider desteklenmeliydi. Bu lider Filistin Kurtuluş Örgütü'nün lideri Yaser Arafat'dan başkası değildi. Barışçı yöntemler öneren Arafat, aşırı uçlu terör ve şiddet isteyen İslami gruplara ve çetelere karşı panzehirdi. Aynı zamanda Arap dünyasının mastürbasyonuda Arafatla sağlanabilirdi. Arap dünyasının havasını almak gerekiyordu. Bir daha petrol ambargosu ile karşılaşmamak için ipler kendi ellerinde olmalıydı. Arafat 1974'da BM Genel Kurulu'nda hitabı ile başlayan legalleşmişti; örgüt barışcı mücadelesi ile Filistin sorununu essaen kitleyecek bu dava yıllarca sürdüralecekti. Petrol çıkarları Arafat'ı doğurmuştu. Körfez savaşının doğurduğu öcü ise Saddam'dan başkası değildi. Körfez savaşından ders alan Arap ülkeleri artık hiçbir büyük devletten aldığı otomatik yardım ve desteğe güvenmiyordu. Saddam tehditinin sürekli hale gelmesi Batı çıkarlarına uygundu. Bölgedeki Arap ülkeleri artık Batı'nın korunmasına muhtaçtı , bir nevi

171

gebe kalmışlardı. Savaşın belli başlı sonuçlarından biri kriz sonrası ve gelecekte petrol fiyatları ve OPEC'in alacağı pozisyondu. 73 petrol krizi ile 1990 Körfez krizi birbiri ile karşılaştırıldığında fark hemen ortaya çıkıyordu. 1973-1982 yılları arasında Arabistan petrolünün fiyatı durmadan yükselmiş, varili 3.3 dolardan 34 dolara yükselerek on misli bir artış göstermişti. Daha sonra petrol fiyatları düşmeye başlamış ve 1989'da, yani Kuveyt krizi öncesi, varil başına 16.3 dolara kadar inmişti. 1990'da gerilimin iyice arttığı ikinci yarı dönemde fiyatlar varil başına 21.5 dolara fırlamıştı. Körfez çatışması sırasında, Irak işgali Kuveyt'i petrol ihraç eden ülkeler kartelinin dışında bırakmış, aynı şekilde ekonomik yaptırımlarda Irak'ı safdışı bırakmıştı. Fakat 1973 krizinde olduğu gibi petrol fiyatları yükselmemişti. Oysa piyasalarda petrol açığı günlük 2 milyon varildi. Başta Suudi Arabistan olmak üzere petrol üretimini artırarak ve OPEC olarak günde 24 milyon varile vardırarak krizi çözmüştü! Petrolün geleceği OPEC'in etkinliğine ve imajına önemli ölçüde bağlıydı. Bu üreticiler karteli, varoluşu süresince, her ne kadar Batılı finans çevrelerinin ve onlara hizmet eden politikacıların hedefi olduysa da, istikrarlı bir tutum sergiliyordu. Fiyatların aynı kalması için ısrarla sabit kotalardan yana olan İran ve Irak artık önemli rol oynamayacak bir duruma düşürülmüştü. Kartelde birinci keman rolü Suudilere düşecekti. Körfez savaşı baştan ayağa petrol kokuyordu. Krizin başında Washington Post'un ve televizyon kanalı ABC'nin bir yoklamasına göre, kendilerine soru sorulan kişilerin yüzde 63'ü yani çoğunluğu, Körfez'e Amerikan birliklerinin yollanmasını, durgunluk dönemindeki ABD ekonomisinde petrol fiyatlarının ani yükselişini önlemek amacı güttüğünü söylüyordu. ABD Başkanı George Bush, büyük petrol bölgelerine bu amaçla el koymak istemişti. Hatta ABD, askeri operasyondan dönen askerlerini kahraman edasıyla karşılarkende kamuoyunda bu düşünce devam ediyordu. Soru sorulanların yüzde 34'ü ABD'nin operasyona petrol çıkarları için girdiğini ifade etmekten kaçınmıyordu. Olayları yakından izleyen Primakov'a göre, bir bütün olarak ele alındığında Kuveyt çatışmasında yalnızla petrolle ilgili motivasyonları görmek yalnıştı. Irak'ı Kuveyt'e bizzat ABD'nin çekmiş olduığunu iddia etmek daha da yanlıştı. Ne varki petrol etkeni ABD'nin çatışma ile ilgili kararında büyük rol oynamıştı.Körfez krizi tırmandırılmadan önce, Irak petrol pazarından pay kapmaya çalışan özellikle Fransız, Rus ve Çinli petrol şirketleri BM'nin ambargo kararından büyük zarar gören ülkelerdi. 2000'e girilirken Bağdatla, ABD'nın devam edegelen tüm kıskançlığına inat, ambargo'dan sonra yürürlüğe girmesi şartıyla petrol anlaşmaları imzalayan bu ülkeler, ABD'nin İran ve Irak'a uyguladığı '' çifte kıskanç ''siyasetinden yararlanmayı ihmal etmiyordu. Washıngton'un yasaklarına bağlı Amerikan şirketleri, Rus şirketi Lukoil, Fransız şirketleri Elf Aquutaine, Total, Çin Ulusal petrol şirketi, İtalyan Agip şirketlerinin Irak petrol sahaları üzerinde yaptığı anlaşmaları uzaktan kıskançlıkla seyrediyordu. BM Güvenlik Konseyi daimi üyesi Fransa, Çin ve Rusya'nın ABD ve İngiltere'ye karşı şiddetle Irak'ta yeni bir savaşistemediklerini belirtmeleri boşuna kürek çekmek değildi. Mevcut konsorsiyumlarda pay kapmış şirketlerin, BM'in petrol üretim iznine vize vermesinin ardından kazançlı çıkacağına artık kimsenin şüphesi yoktu.Rusya, ilk Körfez savaşı sırasında itibarını kaybetmişti. 90'lı yıllar Hazar bölgesindede Rusya için kaybetme kabusu ile geçti. Hazar'a da yabancı petrol şirketlerinin 1994'den sonra hızla yatırım yaparak 28 uluslararası konsorsiyum kurması karşısında önce kıskanç davranarak Hazar'ın statüsünü bahane eden Rusya, treni kaçırmak korkusuyla, tüm iç tepkilere rağmen Lukoil şirketini Hazar petrol pazarına sokmak zorunda kaldı. Lukoil'un Hazar'a girişinde iç politikaya yönelik sert eleştiriler gelsede, Lukoil'un Rus çıkarları aleyhine haraket etmesi düşünülemezdi. Bu çıkar şirketin maddi çıkarları ile doğru orantılıydı. Lukoil, İran ve Irak pazarında ABD'nin kıskançlığına inat yatırımlar yaparak, Hazar'da kendisine az miktarda sunulan petrol paylarının kısasını da alıyordu.Suudi Arabistan'dan sonra dünyanın ikinci büyük petrol pazarı olan Irak, ambargonun yol açtığı felaketler nedeniyle Batılar için ideal bir pazardı. Önümüzdeki yıllarda üretimini yüzde 20 artırmayı planlayan Suudi Arabistan'ın ve petrolünü artık Batılılarla paylaşmaya yanaşmayan Kuveyt'in tavrı, yalancı aşık Batılıların Saddam'a rağmen Irak sevdasını kaçınılmaz kılıyordu. 2015'de günlük petrol üretimini 90.4 milyon varile 120.5 milyon varil arasında tutmaya çalışan, fiyatların yükselip ekonomilerin darbe yememesinede çalışan Batılıların günde en az 2 milyon varil ihtiyaç fazlası üretim için atılabilmeyecekleri risk yoktu. Hazar petrolü, Körfez'in kronikleşen bunalımları nedeniyle daha bir önem kazanıyor, adeta Batı ekonomisinin imdatına

172

yetişiyordu.Ama ne zaman? 2010'dan sonra. Hazar petrolü uluslararası piyasalara yılda 120 milyon ton civarında akmaya bu tarihten sonra başlayacaktı. Çünkü bu tarihe kadar Kuzey Buz Denizi'nin petrolü piyasalara arz edilecekti. Bu petrolün çıkartılması ve pazarlanması Hazar petrolüne göre daha ucuzdu. Hazar, Batılılara henüz Körfez gibi naz yapmıyordu. Petrol anlaşmaları, Batılıların sermayelerine karşılık sonuçta kar dağılımı biçiminde petrol şirketlerinin büyük paylar alması kaydıyla yapılıyordu. Petrul kurtları pastada paylaşımı 2004 başına kadar tamamlamıştı. Hazar'ın riskli olarak gösterilmesi Batılıların bir avantajıydı. Üretici, zenginliğin asıl sahibi ülkeler yatırım çekebilmek ve ayakları üzerinde durabilmek için henüz yumuşak huylu olmak zorundaydı. Ancak 30 yıl sonra Azerbaycan, imzalanan petrol yataklarını millileştirebilecek; petrolcülerle ağır şartlarda pazarlığa belki evet belki hayır diyecekti. Petrolü işleyecek rafinerilerin Azerbaycanda teknolojik açıdan yetersiz olması petrolün henüz ham biçiminde naklini zorunlu kılıyordu. Bakü ve Astana, Batıya muhtaçtı.Körfez'de Saddam'ın içine kaparak devrilmemek için azami çaba göstermesi petrol piyasalarındaki dengelerle ilişkilendiriliyordu. Clinton döneminde ABD, Saddam'ın devrilmesini istemiyordu; ama istemiş gözüküyordu. Saddam baba Bush dönemini bitirmiş, iki Bill Clinton döneminide devrilmeden atlatmıştı. CIA ve FBI'nın gücünü bilenler Saddam'ın bilerek devrilmediğini savunuyordu. Saddam'ın devrilmesi bu dönemde Amerikan petrol çıkarlarına aykırıydı. Tüm bu gelişmeler yaşanırken, ABD'nin, Batılı petrol şirketlerinin daha sonra Japonların 1991'den başlayarak hızla Hazar'a akın etmesi, Ortadoğu petrollerine alternatif Hazar petrolünü önplana çıkartıyordu. Dünya piyasalarına nakil yolları uğrunda bölgenin eski ağası Rusya'ya rağmen ABD'nin, net, kalıcı, kendinden emin politikalar izlenmesi ve Türkiye'yi yanına alması, Körfez'den aldığı derslerden kaynaklanıyordu. Körfez'de dili yanan ABD'nin Hazar'da ki ' yoğurdu üfleyerek '' yemesinin nedeni açıktı. Bu gerekçe sadece Azerbaycan'ın Hazar'daki petrol rezervlerinin Kuveyt'den çok, yani 8 milyar ton olması değil, bölgede halen ciddi askeri güç bulunduran Rusya'nın silkilenerek eski gücüne kavuşma endişesinden kaynaklanıyordu. Bölge ülkeleri ile kardeş bağları bulunan Türkiye, bu ülkelerin askeri bakımdan yapılanmaları ve ordularının yetiştirilmesi noktasında da önplana çıkıyordu. ABD'nin, Rusya'yı incitmemek ama bağlıda kalmamak için Hazar'ın tabi servetleri için hep birden fazla boru hatları tezi üzerinde durması da tesadüfi değildi. ABD'nin Hazar politikası ilk planda Kafkas ve Orta Asya ülkelerinin bağımsızlığını desteklemeye, ayakta durmalarına yönelikti. Türkiye, hem bölge ülkeleriyle kan, soy, kültür bağı nedeniyle hem de transit ülke konumunda olması hasebiyle ABD'nin bölgedeki tartışılmaz en önemli partneriydi. Artık Moskova'da Hazar'ın servetleri için birden fazla hatların gerekliliği hususunda eskisi gibi fazla direnemiyordu. Rusya üzerinden Karadeniz ve Avrupa'ya; Çin ve Afkanistan-Pakistan üzerinden Sarıdeniz ve Hint okyonusuna; Hazar'ın dibinden geçirilecek boru hatları vasıtasıyla Gürcistan ve Türkiye üzerinden Akdeniz'e ve Avrasya koridoru güzergahıyla Odesa'dan dostluk boru hattıyla veya Dunay limanından Balkanlara ve Triest limanına, İtalya'ya Hazar'ın petrol ve dogalgaz servetlerinin naklinin gerçekleştirilmesi için ABD, çok yönlü yoğun bir çalışma sergiliyordu. Moskova şaşkına dönmüştü, alternatiflerin tümünü engelleyecek güce sahip değildi. Bakü-Ceyhan boru hattı, bu kompeks hatlar içinden sadece biriydi. Rusya'nın asıl korkusu, ABD'nin petrolü korumak amacıyla Körfez'de olduğu gibi bir bahaneyle bölgeye askeri üs ve güçlerini konuşlandırmasıydı.1. ve 2. Körfez savaşları ABD'nin bölgeye 200 bin Amerikan askeri yerleştirmesi için tutarlı bir gerekçe olmuştu. Bu nedenle Rusya, Karabağ'a yerleştirilecek AGİT barış gücünde NATO askerlerinin çoğunlukta olması karşı sürekli direniyor, Rus askerlerinin Abhazya'daki barış gücünde olduğu gibi çoğunluğu oluşturmasını istiyordu. Hatta Bakü-Ceyhan hattının güvenliğinin sağlanması için NATO'nun endirekt ilgilendiği yönündeki duyumlar, Moskova'yı çileden çıkartmaya yetiyordu. NATO'nun Barış İçin İşbirliği (BİO )programı çerçevesinde bölge ülkeleri ile askeri işbirliğine girerek boru hatlarını koruma niyetinde olması, Moskova'nın gözünden kaçmıyordu.Trans-Hazar güzergahlarının ABD tarafından desteklenmesi, hatların geçeceği Kafkas'ın sık sık karışmasına, Körfez üsulünde değil, Kremlin tarzında 'Bizans oyunları'nın sahneye konmasına yol açıyordu. Özellikle 1997'ye kadar sakin ve istikrarlı üç yıl geçiren Azerbaycan ve Gürcistan'da üst üste suikastlar, darbe girişimleri, legalyönetimleri ve liderleri değiştirmeye yönelik iç savaş tehditleri 1998'den itibaren

173

beslenmeye başlıyordu. Çünkü bu tarihte ABD Hazar politikasını belirlemişti, Amerikan çıkarlaırı için nelerin göze alındığı Körfezde görülmüştü. Körfez, Hazar için gözdağı görevi görmüştü. Hazar'ın çıkış yolunu kapatmaya yönelik girişimler bu tarihlerden sonra Moskova tarafından sahneye konacaktı. 1998 Şubat'ında Ermenistan'da Taşnakların yönetime el koymasına izin verilmesi, şüphesiz büyük oyunun, ' şımarık çocuğu ' nu cesaretlendiriyordu. Rusya Kafkas'ı kontrol altında tutmak için halen Kafkas Askeri Dairesiyle irtibatlı Ermenistan'daki 50 bin askerli 2 Rus üssüne ve Gürcistan'daki 4 Rus üssündeki 15 bin askerine güveniyordu. Ülkesinde Rus askeri ve üssü bulundurmayan tek ülke olan Azerbaycan, ABD ve Batılıların, hatta Uzakdoğuluların bölgedeki strajetik partneri olması Rusları kızdırıyordu. Arka bahçe elden gitmişti. Azerbaycan'ın NATO'ya üye olması bugün için mümkün görünmesede, NATO'nun Barış İçin İşbirliği ( BİO ) gibi programlarına katılan Azerbaycan, NATO'ya göz kırpıyordu. Gürcüstan'a 2003'ün sonlarında kondurulan Amerikancı yönetim ve terörizmle mücadele adı altında yerleşen ABD güçleri boru hatlarının korunması için öncü birliklerdi.ABD, Hazar sayesinde Körfez'e olan bağımlılığı azaltmayı, boru hatlarının geçtiği ülkelerle ilişkilerini geliştirmeyi ve nihayet, 21. asırda enerji ihtiyacını krize girmeden, muhtaç duruma düşmeden karşılamayı hedefliyordu. Kafkasya'daki karışıklıklar veya Körfez'de savaşın durulmasının Batılıları Hazar'dan uzaklaştırmayacağını, başka pazarlara yöneltmeyeceğini anlayan Rusya'nın tek çaresi vardı: Kıskançlığı bırakarak paylaşmayı öğrenmesiydi. Ancak Rusya lügatından paylaşmayı silmişti... Ekim 1999'da Çeçenleri topyekün imha etmek için Rus ordusu operasyona başlayınca dünya bu gerçeği daha iyi anlayacaktı. Petrol boru hatları yollarının emniyeti Çeçenlerin yok edilmesine bağlıydı. Rusya'nın alternatif planı yoktu; petrol yine kan, entrika ile bir milletin ölümüne yol açıyordu.Petrol, suni savaşlar doğurduğu gibi, nedeni çıkarlara bağlı gerçek barışlara zemin hazırlayabilirdi. 21. asır, medeniyetlerin, dinlerin diyaloguna gebe değil miydi? Körfez ile Hazar'a aşık olmuş Batılıların , ara sıra kavga gürültü koparan tartışmaları kansız halledilmez miydi? Dünyalılar nihayet bir aile değil miydi? Petrol mücadelesinin barış getirmesi, kıskançlığın inatlaşmaya varmamasına bağlıydı...Aralık 1998'de ABD ve İngiltere, dört gün süren Çöl Tilkisi operasyonu ile petrol üretici ülkeleri sevindirdi. Sürekli düşüş kaydeden varil başına 10 doların altına düşen petrol fiyatlarının 2 dolar birden yükselmesiyle, petrol üreticileri zarardan kar etmeye başladı. Buna neden olarak gıda ve ilaç yardımı karşılığında Irak için tanınan günlük 1.7 milyon varil petrol ihracatının 2 ay aksayacak olması gösterildi. Iraklı diplomatlar, petrol tesisleri zarar görmese bile ihracatı geçici olarak durdurduklarını doğruladı. Bu arada Çöl Tilkisi operasyonu sürerken, Petrol İhraç Eden Ülkeler Birliği'nin ( OPEC) Irak'ın boşluğunu dolduracaklarını açıklaması, dikkatleri operasyonun petrol ile ilgisine çevirdi.ABD ve İngiltere, Çöl Tilkisi sayesinde petrol ihracaatının düzeyini bir veya iki ay boyunca artmasını engelleyici bir adım atarak, ' petrol üretici dostlarına ' geçici de olsa bir rahatlama sağladı. Operasyonla ' bir taşla üç-beş kuş vuran ' ABD ve İngiltere, BM'e rağmen Ortadoğu'da operasyonu gerçekleştirirken, petrol üretiminin kısılması yönünde sözde görüş birliğine varılan 19. Körfez ülkeleri zirvesi kararlarına darbe vurdu. Petrol üretiminin kısılması yerine petrol pazarının genişletilmesi eğiliminde olan Suudi Arabistan, Meksika ve Venezüelle, böylelikle zaman kazanmış oldu. Çöl Tilkisi operasyonu nedeniyle ertelenen Madrit zirvesi'de üç dev petrol üreticisinin kozlarını diğer ülkeler karşısında artırırken, kozlar asıl mart ayında yapılan OPEC zirvesinde paylaşılaşıldı. Petrol üretimi kısılmıştı, artık petrol fiyatlarınınyükselmesi mukadderdi. ABD'nin petrol ithal ettiği ülkeler içinde Irak'ın 6. sırada yer alıyordu. ABD Enerji Enformasyon İdaresi verilerine göre , ABD'de ekim 1998'de Irak petrolü ithal eden şirketlerin sayısı 12'ye çıkarken, Exxon en büyük ithalatçı olmayı sürdürüyordu. Günlük ortalama 647 bin 423 varil petrol ithal eden ABD'nin petrol ithalatında Irak yüzde 7.4'lük payla Suudi Arabistan, Venezüella, Meksika, Kanada ve Nijeryanın ardından 6. sırada yer alıyordu. Petrol üretici ülkelerin tahmini petrol rezervleri ve petrole fazla miktarda gereksinim duyan gelişmiş ülkelerin konumu, bu ülkeler üzerinde neden oyun oynandığını ortaya koyuyordu. ABD'nin 23 milyar varil petrol rezervi olmasına rağmen üretmeyi durdurmuş olması dikkat çekiyordu. Günde 16 milyon varil petrol tüketen ABD, gözlerini petrol rezervi fazla ülkelere dikmiş durumdaydı. Washington'un Hazar petrollerini uluslararası piyasalara çıkarma tehditi Petrol Üreten Ülkeler Birliği (OPEC) ile ABD'yi karşı karşıya getirdi.

174

Petrol fiyatlarının sürekli düşüş kaydetmesi nedeniyle bir yandan OPEC üyeleri petrol üretimlerini kısma kararı alarak Hazar'ın petrol rezervlerinin kısa vadede uluslararası piyasalara çıkartılmasına darbe vururken, öbür tarafta ABD Enerji Bakanı Bill Richardson himayesinde Washginton'da 10 Aralık 1998'de Kazakistan Dışişleri Bakanı Kasımcömert Tokayev, Kazak petrolünün de Bakü-Ceyhan hattından nakledilmesini ilişkin fizibilite yapılmasını öngören anlaşmayı Chevron, Mobil ve Royal Dutch / Shel grupları ile imzalayarak OPEC baskısına meydan okuyordu.Birleşik Arap Emirlikleri'nin ( BAE ) başkenti Abu Dabi'de yapılan 19. Körfez Zirvesi'ne katılan tümü OPEC üyesi olan Suudi Arabistan, BAE , Kuveyt , Katar , Oman ve Bahreyn'in 9 aralık'ta yapılan zirvesi'nden '' petrol üretiminin daha fazla artırılmaması ve tavanın dondurulması '' kararı çıkması petrolde yaşanan ilginç mücadeleyi ortaya koyuyordu. ABD'li yetkililer , Kazakistan petrolüyle ilgilenen şirketlerin oluşturduğu Hazar Petrol Konsorsuyumu'nun ( CPC) Azerbaycan'da Mega Proje'nin faaleyetlerini hayata geçiren Uluslararası Konsorsiyum'u (AIOC) Bakü-Ceyhan hattının inşa edilmesine ikna konusunda önemli bir adım attı. İnşaatına başlanan projenin 2004 başında yarısı tamamlanmıştı, 2005 baharında nakil için gün sayılıyordu.Kazak petrolününde Azeri petrolü ile birlikte Bakü-Ceyhan'dan nakledilecek olması, hattın ekonomikliği yönündeki tartışmalara ivme kazandırdı. Hazar geçişli Kazak hattıyla ilgili yapılacak 20 milyon dolar tutarındaki fizibilite çalışmasına Kazakistan Devlet Petrol Şirketi Kazakoil'in katılacağı belirtilirken Wasghinton yönetimi Hazar bölgesinin beraber müteala edilmesi ve ekonomiklik kriterinin yeniden sorgulanması görüşünü savundu. BP'nin Bakü-Ceyhan'a muhalefeti aşılmış, Mobil'i satın almasının ardından bir numara haline gelen Exxon'un tavrı netleşmişti. Ancak BP ve Mobil, petrolün nakli için ekonomik gördükleri İran geçişli güzergahların gerçekliğe dönüşmesi için ABD- İran ilişkilerinin düzelmesini bekliyorlar, hiç bir seçeneği tamamen dışlamıyorlardı.Bu arada petrol fiyatlarının düşmesi Körfez ülkelerinde mali krizin yanı sıra ekonomide paniğe yol açıyordu. Özellikle Suudi Arabistan'ın zor durumda kaldığı, hatta BAE'den acilen 5 milyar dolar talep ettiği, ancak bütçeyi yarı yarıya açık veren BAE'nin bu talebi karşılamakta güçlük çektiği belirtiliyordu. Mart ayında OPEC ülkelerinin petrol üretimin kısma kararı alması Hazar petrolüne karşı düzenlenmiş bir suikasttı. Suudi Arabistan'ın başı çektiği petrol çetesşi bu suikastlarını her OPEC toplantısında sürdürdü ve Hazar rezevlerinin nakil tarihinin hep ertelenmesine yol açtı.Azebaycan'da Mega Proje'nin faaliyetlerini yürüten Uluslararası Konsorsiyum'un (AIOC) kurulduğundan beri başkanlığını yapan British Petrolium (BP)'nin petrol fiyatlarındaki krizi bahane ederek 1998 sonbaharında Azeri yönetimine sunduğu ilk ' zarar hesabında ' , '' Hazar petrolü Bakü-Ceyhan'dan nakledilirse; günde 80 bin varillik petrol üretimi 300 gün üzerinden baz alındığında varil başına 2 dolar zarardan yılda 600 bin dolar; 20 yılda 12 milyar dolar zarar '' gösteriyordu. BP'in hesabını , üç yıl önce petrol fiyatları 12 dolar iken halen 10 dolara düşmesi nedeniyle bu biçimde yapıyor, petrol fiyatları yükselene kadar Hazar petrolünü dünya piyasalarına çıkarmayarak zarardan kar etmeyi tasarlıyordu. BP'nin bu hat konusunda daha sonra fikir değiştirmesinde ana neden fiyatlarının aşırı fırlamasıydı.Petrol fiyatları ile oynanması alışkanlık haline gelmişti. Körfez petrolü Hazar petrolünden korkuyordu! Petrolü yöneten dev şirketler ve ülkeler, ortak kaderi paylaşan bu bölgeleri daha ne kadar karıştıracaklarını kendileride bilmiyordu. Hazar petrolünde kontrolü ele geçirmek için ABD-Rusya çekişmesinin kökleri aslında eskiye dayanıyordu. Sovyetler Birliği'nin yıkılmasında büyük rol oynayan ABD başkanı Ronald Reegan'ın hazırlattığı rapora göre, ABD, Sovyetlerin Avrupa'ya çekmek istediği gaz boru hattına ve petrol satışına, dünya borsalarında fiyatları düşererek engel oldu. Batı Avrupa'ya yönelik projelerini son yıllarında gerçekleştiremeyen Sovyetler Birliği büyük bir gelirden oldu. Hazar petrolünün dünya pazarına çıkartılması mücadelesi bu nedenle pek çok ülkeyi ilgilendiriyordu. OPEC üyesi petrol üretici ülkeler büyük endişe içindeydi. Azerbaycan ve Kazakistan'ı kendilerine rakip olarak görerek, mümkün mertebe nakil işleminin gecikmesi için dünya borsalarında petrol fiyatlarıyla oynanmakta ısrar ediliyordu. Petrol üretimi kısılarak, Hazar'a yatırım yapmak isteyenler bu yolla engellenmeye çalışılıyordu. İlk resmi tepkiyi dile getiren Suudi Arabistan'ın '' Eyriyaz '' gazetesi (Aralık 1997) Hazar petrolünün uluslararası piyasalarda OPEC'in politikalarını bozacağını itiraf etmişti. Hazar petrolünün boyutları Basra

175

Körfezi ülkeleriyle denk hesap edilmesi, Azeri petrolünün dünya piyasalarını sarsacak bir karta dönüşmesinden çekinilmesine yol açıyordu. Suudi Arabistan başta olmakla petrol üretici Arap ülkeleri Hazar'da kurulan petrol konsorsiyumlarına katılma yoluna giderken, öbür yandan ham olarak ihraç ettikleri petrolün rafinerlerde ayrıştırılarak daha fazla gelir elde etmenin altyapısını kurmaya çalışıyordu. Ancak bu yolla Arap ülkeleri Hazar petrolü ile rekabet yapabilirdi.1998-2000 arası 11 OPEC üyesi'nin aldığı petrol üretimini kısma kararları, Amerikan piyasasında petrolün galonunu 2 dolara kadar çıkartınca kıyamet koptu. ABD'de tırcılar, araç sahipleri ayaklanmış ABD Başkanı Bill Clinton'u dünya petrol üreticileri üzerinde Amerikan nüfusunu kullanmamakla suçluyorlardı. Nihayet ABD baskıları meyvesini 28 Mart 2000'de Viyana'da yapılan OPEC üyeleri toplantısında verdi. İran'ın üretimini kısmama tehditine rağmen özellikle Amerikan yanlısı Suudların devreye girmesiyle OPEC petrol üretimini günde yüzde 6.3 oranında yani 1 milyon 450 bin varil artırma kararı aldı. Günde 26 milyon varil petrol üreten 11 ülke, dünya petrol tüketiminin yüzde 35'ini karşılıyordu. OPEC üyesi olmayan Norveç ve Meksika'da OPEC'in kararlarına bakarak üretimlerini ayarlıyordu. Bu karar 30 dolara kadar yükselen petrol fiyatlarını öncelikle 25 dolara çekecek, daha sonra 20 dolara indirecekti. OPEC'in bu kararı almaması halinde ABD, Hazar petrollerini fazla miktarda dünya piyasalarına akıtacaklarını duyurmuş, şantaj işe yaramıştı. Ayrıca Suudi Arabistan'da tek başına ek petrol üretimi yapacaklarını belirterek İran'ın gardını indirmesini sağlamıştı. Hazar petrolü şu anda Körfez'e rakip değildi ama, pazarlık aracı olarak kullanılıyordu. Kullanılmaya devam edecekti.

PETROLCÜ EVLENMESİ

ABD'deki anti tekel kanunlarına rağmen Amerikan petrol devleri 21. yüzyıla evlenerek, trösleşerek giriyordu. Herşey Temmuz 1998'de Bristh Petrolium'un (BP) sözde Amerikan esasta İngiliz ağırlıklı Amoco'yu 84 milyar dolara satın alarak dünyanın bir numarası olması ile başladı. Bir anda Amerika'daki perakende benzin satışında yüzde 18'lik payı kapan ortaklık, Amerikanın petrol devlerini gıcıklandırdı. Masraflarını asgariye indiren iki şirket diğer petrol piyasalarında da avantajlı konuma geçiyordu.Asrın başında Standart Oil'un parçalanan kolları Mobil , Exxon, Chevron, Amoco ve ARCO evlilik için can atıyordu. 1999'a girilirken Exxon ve Mobil 72.2 milyar dolarlık Borsa'da bir hisse devriyle güç birliği ederek, BP-Amoco gibi antitekel kanunlarını çiğnedi! Artık kanun, kural kalmamıştı. Bu izdivaç iki şirketi dünyaikinciliğine oturmuşken Anglo-Sakson kökenli İngiliz-Hollanda şirketi Shell /Dutch Royal'ın bu gelişmelere sessiz kalması beklenemezdi. 20. yüzyıla girerken Marcus Samunel'in kurduğu Shell 1907'de Hollanda şirketi Royal Dutch ile birleştikten sonra efsanevi lider Henry Deterding'in elinde dünyaya yayılmış ve dünya coğrafyasını petrol rezervlerine göre çizdirecek kadar İngiliz sömürge imperatorluğunun lokomotifi olmuştu.1928'de İskoçya'da petrol devleri arasında imzalanan bir kısmı açıklanan çoğu bölümü ise gizli kalan Red-Line anlaşmasına göre Osmanlı'nın mirasçısı Türkiye petrolsüz bırakılmış, Misak-Milli sınırları içindeki Musul ve Kerkük dahi Şeyh Sait isyanı dalaverisiyle suni kurdurulan İngiltere mandasındaki Irak'a bıraktırılmıştı. Suudi Arabistan, Kuveyt petrolleri de Standart Oil'in mirasçıları ile Shell arasında paylaştırılmıştı. Suudilerin katılımıyla kurulan Aramco Amerikancı petrolcülere Irak ve havalisi ise Anglı-Sakson petrolcülerin inisiyatifine kalmıştı. Bakü petrollerini 1926'da tamemen Sovyetler Birliği'ne terketmek zorunda kalarak darbe yiyen Petrol Nazımı Deterding, Orta Doğu petrolleri ile teselli bulmuştu. Shell, Norveç ve Kuzey Buz Deniz'inden Meksika, Venezuella'ya Kuzey Amerika'ya Umman'a kadar geniş bir coğrafyada petrol yataklarına yatırım yaptı. Shell Mısır'da ,Mısır-Anglo şirketi (SENV) ile faaliyet gösterirken Avrupa'ya Hollanda-Almanya hattından girerek üstünlüğünü kabul ettiriyordu.Yeni yüzyılın enerji savaşlarının güç birlikleri kurulurken Shell/Royal Dutch geri duramazdı. Amerika'nın devlerinden Arco'yla 1999'un başında 70 milyar dolarlık bir izdivaç yaparak Amerikan pazarını kolay kolay kimseye kaptırmayacağını ilan ediyordu. Bu evlilik şirketi tekrar dünya birinciliğine yükseltecekti. Ancak son anda ARCO satıştan vazgeçmişti. ARCO'nun Alaska petrolü üzerindeki hakimiyetine göz diken BP-Amoco'da ARCO'nun peşindeydi. BP-Amaco'nun ARCO'yu satın alması bütün dengeleri tekrar sarsıyordu. Alaska'daki petrol piyasasında büyük pay sahisi olan yeni şirket tekelciliği tekrar geri getiriyordu. ABD

176

Federal Mahkemesi, bu gerekçe ile bu evliliğe karşı çıktı. Şubat 2000'de açıklanan bu karar BP-Amoco tarafından siyasi bulunuyordu. Hemen itiraz eden şirket mahkemede de sonuna kadar hesaplaşma yoluna gidiyordu. Bu olay akılları yeniden 1911'lere götürüyordu. Petrolde tröstleşme tehlikesi ufukta görünmüş, hukuk tekrar devreye sokulmuştu. Bu tartışmalar sürerken bu defa İngiliz petrol devi BP Amaco, 13 Mart 2000'de bir başka İngiliz devi olan madeni yağ üreticisi Castrol'u satın aldı. BP Amaco bu operasyon için Castrol hissedarlarına toplam 4.7 milyar dolar ödeyecekti. Castrol'un petrol üreticisi ve akaryakıt dağıtım şirketi tarafından satın alınmasıyla beraber, BP Amaco madeni yağ pazarında dünya lideri şirket konumuna yükseldi. BP Amaco madeni yağ pazarına girmek için üretici şirketlerle görüşmeler yapmış ve Mobil'le ortaklık kurmuştu. Avrupa Komisyonu Mobil'in Exxon'la 1999'da yaptığı 82 milyar dolarlık evliliği onaylamak için bu ortaklığın bozulmasını şart koşunca BP Amaco, Castrol'le görüşmelere başlamıştı. Dünya petrol ürünleri pazarındaki bu evlilik, BP Amaco'yu Castrol'un önemli paya sahip olduğu gelişmekte olan ülkeler pazarına sokacak ve Castrol'u BP Amaco'nun servis ağına taşıyacaktı. Evliliğin kamuoyuna duyurulmasıyla beraber Castrol'un hisseleri Londra Borsası'nda yüzde 74 değer kazanıyordu. Bu yükselişi eski ekonominin temsilcisi olan Castrol hisselerinin normal şartlarda göremeyeceği aşikardı.Yönetiminde Fransa'nın önde gelen petrol şirketi Total ise Belçikalı Porta Fina ile evlilik hesapları yaparak 20. yüzyılda yarım kalmış flörtü sonuçlandırmak istiyordu. 40 milyar dolarlık evlilik bu yüzyıla veda etmeden yapılmalıydı. Bu evlilik Avrupa Komisyonu tarafından Şubat 2000'de onay görüyordu. Totalfina, 49 milyar dolar karşılığında Fransız Elf'i satın alıyordu. Ancak komisyon Fransa-Belçika ortaklığı olan Totalfina'ya izin verirken, bunun koşulu olarak getirdiği, bazı varlıkların satışı üzerindeki anlaşmaya vardıkları da açıklıyordu. AB'nin icra organın açıklamasına göre, Totalfina ve Elf, Elf'in Antargaz birimi ile Lyon ve Toulouse havaalanlarındaki jet yakıtı tedarik faaliyetlerini devretmeyi kabul etti. Antargaz, Fransa'nın ikinci büyük sıvılaştırılmış petrol gazı ( LPG) tedarikçisiydi. Birleşme ile ortaya çıkacak yapı, Fransa'nın en büyük şirketi ve dünyanın dördüncü büyük petrol grubu olacaktı.Avrupa piyasası Anglo-Sakson ve Standart Oil'in mirasçıları Yahudi ağırlıklı Amerikan petrol devlerine kaptırılamaması için ölüm kalım savaşı veriyorlardı. Bu arada Amerika'nın 5. büyük petrol devi Chevron'un evlilik teklifi ise diğer Amerikan şirketi Texaco'ya oldu. 70 milyar dolardan başlayan pazarlık Chevron'a ağır gelsede devir değişmiş trösleşmek moda olmuştu bir kere. Zoraki de olsa evlilik gerçekleşmeliydi. Bu nedenle Chevron Kazakistan petrollerinden Mobil' e pay satarak sermayesini artırdı. Hedefi Dünya üçüncülüğüydü. Amerikan piyasasındaki küçük petrol şirketleri yutulması artık kaçınılmaz hale gelmişti. Dev petrolcüler 21. yüzyıla milli ve küçük petrol şirketi bırakmak istemiyordu. Serbest piyasa ekonomisnin acımasız rekabet koşulları devleri birleşmeye sevkederken, izdivaçların ilk faturası tasarruf adı altında indirime gidilen işçilere çıkartıldı. Binlerce petrol işcisi 1999-2004 arası safha safha kapı önüne kondular.Petrol Üreten Ülkeler Birliği ( OPEC)' in petrol üretimininin kısılması yönünde 1999 Mart'ında karar alması ve petrol fiyatlarındaki düşüş devleri birleşmeye zorlamıştı. 2000 yılında ise tam tersine petrol fiyatları 30 doların üzerine fırlayınca petrol şirketleri artık evlilik için öne sürdükleri petrol fiyatları bahanesini daha fazla sürdürümedi. 21. yüzyılda 5 dev enerji ve petrol devi kalmalıydı. Büyük balıklar küçük balıkları yutuyor; milli ve özel şirketler ortadan kaldırılıyordu. OPEC'in diğer ülkelerinin üretimi artırma baskısına ekonomileri petrole bağlı İran, Meksika ve Venezuella 2000 yılında da direndi. ABD Başkanı Bill Clinton, Komünist görüşlü askeri yönetimin iktidarda olduğu Venezuella'ya petrol hatırına destek veriyordu. Petrol demokrasiden önce geliyordu.OPEC'in günlük üretim kotasının yaklaşık üçte birini dolduran, petrol alanında dünyada lider haline gelen Amerikan petrol devi Exxon-Mobil Amerikan Kongresi'nin anlamsız yasaklarını değiştirmesi için lobi faaliyetine başlıyordu. Chevron'da Mobil'in yanında yerine alıyordu. Çünkü Amerikan şirketlerinin 30 milyon dolardan fazla İran'a yatırımını engelleyen Amerikan Kongresi'nin D 'Amoto yasası ve Saddam'ın Kuveyt'i işgali ile başlayan Irak ambargosu daha fazla sürdürülemezdi. Çifte tecrit politikası Amerikan şirketlerini zarara uğratıyor, Fransız ve Anglo-Sakson İngiliz şirketlerini zenginleştiriyordu. Ekonomik çıkarlar siyasete mahkum olamazdı. Bu durum kapitalizmin ruhu aykırıydı. ABD ile İran ilişkileri düzeltmeli, Amerikan şirketleri bu pazardan paylarını almalıydı. 21. yüzyıla girilirken

177

Amerikan şirketleri yenik başlamak istemiyordu. Ağustos 1998'de 8 milyar dolar tutarındaki petrol yataklarını ihale açan İran'a yine Amerikan şirketleri girememiş, Total ve Malezya ve Çin Ulusal Petrol Şirketi parsayı götürmüştü. BM'in petrol ihracını izin verdiği Irak'ta yine aynı şirketler büyük projelerle girmeye hazırlanıyordu. Amerikan şirketleri ise yatırım yapamıyordu. Halbuki ABD'nin petrol ithal ettiği ülkeler içinde Irak 6. sırada yer alıyordu. Mobil'e ait hisseleri Borsa'dan 72.2 milyar dolara satın alarak 1999'da bir numara olan Exxon, bu evlilikle British Petrolium-Amoco ortaklığının Hazar havzasındaki nüfuzunu sarstı. Kazakistan petrolleri üzerinde ABD'li Chevron'la beraber söz sahibi haline gelen yeni ortaklık, Azerbaycan, İran ve Türkmenistan'da İngiliz şirketlerine karşı blok oluşturdu. Azerbaycan'da Mega Proje'de yüzde 5, D3 yatagında yüzde 50 Exxon ve Oguz yatağında yüzde 50 payı bulunan Mobil, İngiliz zihniyetinde karşıt politika izleyen BP-Amoco ve Norveç'li Statoil'e karşı ABD'li Pennzoil ve Unocal'ı da yanına çekerek etkin bir konuma geldi. Azerbaycancumhurbaşkanı Haydar Aliyev, Mobil ve Chevron'a 25 Mayıs 1999'da imzalanan 5 milyar dolar tutarındaki üç anlaşma ile paylar vererek Bakü-Ceyhan projesine karşı çıkan Anglo-Sakson BP-Amoco'yu cezalandırmıştı! İran'da etkin olan ve Türkmen gazını Türkiye'ye ABD'ye inat İran üzerinden getirmek için çalışma yapan Shell/Royal Dutch'a gözdağı verilmeliydi. Amerikancı petrolcülerin Hazar'da ağırlığını artırması gerekiyordu. Bu nedenle Yahudi sermayeli General Elektrik'in kolu olan Bechtel'e Türkmen gazını Hazar geçişli proje ile Azerbaycan üzerinden Türkiye'ye getirme rolü biçiliyordu. Hazar'da Yahudi sermayeli Anglo-Saksonlarla Avrupalı ve Rus petrolcülerin bitmemişti, yeni başlıyordu! BP-Amaco'nun Şahdeniz'den çıkaracağı gazı Türkiye'ye satma girişiminde bulunması PSG'nun işine limon sıkıyordu! Azeri gazı Türkmen gazına rakip olmuştu. Üstelik BP-Amoco'nun önerdiği hat daha ucuzdu, maliyet düşüktü. Orta yolun bulunması araya giren ABD'nin Hazar Bölgesinden sorumlu Özel temsilcisi John Wolf'ün çabalarına rağmen Türkmenbaşının inatı ve yeni Bush yönetimini destekleyen ENON ve UNOCAL'ın Afganistan hattındaki ısrarı, Shell'in havlu atmasına yol açtı.Petrol üretici ülkelerin tahmini petrol rezervleri ve petrole fazla miktarda gereksinim duyan gelişmiş ülkelerin konumu, bu ülkeler üzerinde neden oyun oynandığını ortaya koyuyordu. ABD'nin 23 milyar varil petrol rezervi olmasına rağmen üretmeyi durdurmuş olması dikkat çekiyordu. Günde 16 milyon varil petroltüketen ABD, gözlerini petrol rezervi fazla ülkelere dikmiş durumdaydı. Dünya petrol rezervlerinin yüzde 10'una sahip Ortadoğu'da Suudi Arabistan'ın 260 milyar varil, Irak'ı 100 milyar varil, Kuveyt'in 96 milyar varil, İran'ın 92 milyar varil tahmini petrol rezervi bulunuyordu. Hazar'ın ise 120-200 milyar varil arasında petrol rezervi olduğu tahmin edilirken, ABD ve İngiltere'nin Hazar'da petrol paylaşımını tamamlamıştı. Ortadoğu petrollerine alternatif olarak 21. yüzyıl için bekletilen Hazarın rezervlerini uluslararası piyasalara nakletmek için aceleci davranılmıyordu. Petrol zengini olmak ne Njerya'ya ne Meksika ve Brezilya'ya nede Orta Doğu ülkelerine huzur ve refah getirmedi. Darbe, kan, iç savaş, suikast ve istikrarsızlıksanki ortak kaderleri oldu. Çünkü petrol kurtları -üstelik şimdi evli çiftler olarak- dans ederken meydanın asıl sahipleri onları hayran hayran ve maalesef aval aval seyretti. Hazar'a petrol kapanı kuran petrolcü çiftler, birbirleri ile didişirken, tepişirken meydanın sahiplerini eziyordu.

11 EYLÜL FACİASI PETROLCÜLERE YARADI

20. yüzyılın tamamını petrol savaşları, darbeler, suikastlar, kanla irinle geçirmişti; 21. yüzyıl için planladığı oyunlar daha ilk yıllardan sahne almış, kaldıkları yerden devam ettiklerini gösteriyordu. 11 Eylül 2001 İkiz Kuleler faciası, tamamen petrolcü şeytanların işine yaradı. Sebep sonuç ilişkisine bakarak terörist saldırıları petrolcü mafyanın finanse ve organiz ettiği ve Amerikan derin devletinin gerçek sahibi petrolcü şeytanların ürünü olduğu pek çok yazar tarafından yazıldı, çizildi. The San Francisco Chronicle'ın 26 Eylül 2002 sayısında Frank Viviano imzalı analizde, ABD'nin antiterör savaşı adını verdiği küresel kaynak savaşı hakkında şu ifadeler kullanılıyordu: "Terörizme karşı savaşın arkasındaki gizli amaç tek bir kelimeyle özetlenebilir: Petrol… Terörist hedefler olarak gösterilen yerler, 21. yüzyıl için dünyanın başlıca enerji

178

kaynaklarının haritasıdır. Terörizme karşı savaş, Amerika'nın Chevron, Exxon, Arco, Fransa'nın TotalFinaElf, İngiltere'nin British Petroleum, Royal Dutch Schell ve diğer petrol devlerinin bu bölgelerdeki yüzmilyarlarca dolarlık yatırımları adına yapılıyor." "Uluslararası terörizm" adı altında korkunç bir sömürge savaşı başlatıldı. İslam coğrafyasının bütün kaynaklarını ele geçirmeyi, Ortadoğu enerji kaynakları üzerindeki Batı hegemonyasının Orta Asya enerji kaynakları üzerinde de sağlayarak, dünyanın iki zengin enerji kaynağını tek elde toplamayı amaçlayan bu kirli savaşı gizlemek için daha çirkin bir söylem kullanıldı: "Uluslararası İslamcı terörizm…" Bir taraftan İslam coğrafyasındaki kaynaklar ele geçirilerek, müstemleke yönetimler kurulurken diğer taraftan bu sürece karşı çıkan "tek söylem" olan İslami hareketlere karşı Haçlı Savaşı ilan edildi. Dünya Müslümanları'nın büyük çoğunluğu bu çirkin oyunun henüz farkında değildi. Batı başkentlerinde tezgahlanan "küresel istila hareketi"ni Müslüman dünyanın gözünde meşrulaştırmak ise, ABD'deki araştırma kuruluşlarında eğitilen Halilzad gibi teknisyenlere, aydınlara ve siyasilere düştü. Onlar, bu istila hareketinde öncü güç görevine soyundular. Onlara göre, diri diri mezarlara gömülen Müslümanlar'ın, ambargo sebebiyle ölen onbinlerce çocuğun, fakirleştirilen Müslüman ülkelerin hiç bir kıymeti yoktu. Afganistan'da tezgahlanan oyunun bundan sonra nerelere uzanacağını dünyanın zengin enerji kaynaklarının haritasına bakarak görmek mümkündü. Irak öncelikli hedefti, çünkü petrol deniziydi. Türkiye bu savaşta en fazla istismar edilen ülke olacaktı. İran da hedefti: Zengin petrol ve doğal gaz yatakları ile nükleer gücü ortadaydı. Suriye, Lübnan, Hizbullah, Filistin'de Hamas ve İslami Cihad hedefti. Zira hem İsrail'in güvenliğini tehdit ediyor hem de Batı sömürge savaşına karşı dikkafalılık yapıyordu. Sudan hedefti çünkü: Zengin enerji kaynakları toprak altında bekliyordu. Somali hedefti: Orta Afrika'yı ve Nijerya gibi ülkelerdeki enerji kaynaklarını kontrol edecek askeri üs konumundaydı. Malezya hedefti: Zengin enerji kaynakları iştah kabartıyordu. Endonezya hedefti: Açe ve Borneo adası petrol ve doğalgaz deniziydi. İngiltere'nin eski Çevre Bakanı Michael Meacher'a göre, müslüman ülkelere açılan savaşın sebebi enerjiydi. ABD ve İngiltere, güvenli petrol ve doğalgaz rezervlerini tüketmiş durumdaydı. 2010 yılında İslam dünyası dünya petrol üretiminin yüzde 60'ına, en önemlisi yüzde 95 oranında doğalgaz ihracat kapasitesine kavuşacaktı. ABD, 1990'da enerji ihtiyacının yüzde 57'sini karşılarken bu rakam 2010'da yüzde 39'a düşecekti. İngiltere, 2020'de elektirik ihtiyacının yüzde 70'ını gaz santrallerinden karşılayacak olmasına rağmen yüzde 90 oranında dışa bağımlı olacaktı. Irak sanıldığı gibi sadece petrol rezevlerine değil 110 trilyon kübmetrede gaz yedeklerine sahip bir ülkeydi.ABD, enerji bakımından Suudi Arabistan'a bağımlıydı. Hazar'da Bakü-Ceyhan ve paralel gaz hatlarıyla petrol ve gaz rezervlerini Ceyhan'a taşımaya çalışan ABD, bir yandanda Afganistan-Pakistan üzerinden Hint okyonusu alternatifini istiyordu. Ancak Irak petrol ve gazı üretim ve nakliye açısından daha ucuza mal oluyordu, üstelik Hazar rezervlerinin nakli 2010'dan sonra mümkündü.Afganistan savaşından ve 11 Eylülden önce Haziran 2001'de Amerikan yetkilisi Taliban'a Hazar petrol ve boru hattı ile ilgili son teklifini veriyor ve tehdit ediyordu: Ya teklifimizi kabul eder altın halı alırsınız veya halı altında bomba göndeririz. Taliban ikincisini seçmeseydi kimbilir belkide 11 Eylül olmazdı! Yoksa olur muydu?Meacher, İngiltere'nin ABD'nin yanında savaşta yer almasını enerji partnerliğine bağlarken, artık kimsenin ' terörle savaş masal'ını yutmadığını vurguluyordu. ABD'nin enerji rezervlerini kontrol eden bir konumda dünya hegomanyalığına oynadığı bir esnada İngiltere'nin izlediği dış politikanın yetersiz kaldığını savunan Meacher, eğer ihtiyaç ise ' bağımsız hedeflerimiz için şüphesiz radikal değişiklikler yapmalıyız' sonucuna varıyordu. Açıkca eski İngiliz bakan, ABD'dan az pay kaptığı için Tony Blair hükümetini suçluyordu. BP Petrol Şirketinin araştırmasına göre dünya petrol rezervleri çok azaldı. Sadece üç ülkede 169 yılık petrol rezervi vardı; Suudi Arabistan, Kuveyt ve Irak. 70 yıllık petrol rezervi ile Azerbaycan ve İran, 50 yıllık rezervi ile Rusya geliyordu. Amerika’nın 10 yıllık rezervi vardı; Kongre, doğal yapıyı bozar gerekçesiyle Alaska’da bulunan rezevlerin çıkartmasına karşı çıkıyordu; Kuveyt kadar petrole sahip olmasına karşın

179

çıkartmak oldukça pahalıydı ve kalitesi düşüktü. Amerika, dünyanın en büyük petrol tüketicisiydi: AB üyeleri dahil heryerde benzinin litresi 90 cent- 1 dolar arası satılırken ( İran ve Suudi Arabistan gibi üreticiler müstesna) Amerika’da hükümetin yaptığı sübvansiyonlar nedeniyle 30-33 cent arası satılıyordu. Küçük oynamalar bile düşük trendinde olan Amerikan ekonomisini derinden sarsıyordu, halk isyan ediyordu.. Afganistan'ı işgalin stratejik hedefi yılda ekonomisi yüzde 7-10 arası büyüyen, uyanan dev Çindi; enerji meyvesi ise Hazar havzası gaz rezervlerinin Afganistan üzerinden Hint okyonusuna UNOCAL adlı Yahudi sermayeli, yarı devlet şirketi tarafından taşınmak istenmesiydi. 2.3 milyar dolarlık proje 2 trilyon dolar kazandıracaktı. Daha önce Talibanla anlaşan şirket, daha sonra bozuşunca Amerika'yı savaşa kışkırtmıştı. UNOCAL başkanı 11 Eylülden bir ay önce Ağustosun ortalarında Amerikan Senatosu'nda yaptığı konuşmada, özetle Amerikan çıkarlarını korumanın tek yolunun savaş kaldığını resmen dile getirmişti. 20 yıl sonra Çin'in bölgeyi işgal edeceğini hesaplayan Amerikalılar, Taliban, El Kaide ve Ladin politikalarını 11 Eylülü istismar ederek kullanmış, Çin'in bağrına hançer saplamıştı. Sadece Çin'in değil bölge ile ilgili 50'ye yakın enerji projesi hazırlayan İran'ın da evdeki hesapları bozuluyordu. ABD'nin operasyonlarından en fazla etkilenen ülke halihazırda İrandı.BBC'nin 3 Aralık 1997 tarihli haberine göre, Taliban yetkilileri ülkelerinden geçecek gaz hattının pazarlığını yapmak için Teksas'a davet edilmişti. Yarım kalmış hesabın işgalle tamamlanmasına doğru giden süreç burada başladı. Geleceğin ABD Başkanı Bush, Teksas valisiydi. Taliban'ı davet eden boru hatttının taliplisi UNOCAL petrol şirketiydi. 14 Aralık 1997 tarihli The Telegraph'da Caroline Lees, petrol baronlarının Teksas'da Taliban'ın altına kırmızı halı serdiğini yazıyordu. Taliban yetkilileri birkaç gün Teksas'da Sugarland'da eğlendirilmişti. 5 yıldızlı otelde ağırlanmışlar, hayvanat bahçesi ve NASA Uzay Merkez'ine götürülmüşlerdi.Teksas'dan sonra Taliban liderleri Washington DC'de Dışişleri Bakanlığı Güney Asya bölümü sekreter yardımcısı Karl Inderfurth ile biraraya geldiler. Daha sonra Omaha'ya giderek Nebraska üniversitesinde, UNOCAL sponsorluğunda yürütülen nasıl boru hattı döşeneceğine ilişkin proje ile tanıştırıldılar. Mayıs 1998'de 2 Taliban üyesi Clinton yönetiminin davetiyle tekrar ABD'ye geldiler. Badlands Ulusal Park, Gerald Ford'un doğum yeri Çılgın At Hatıratı ve Mount Pushmore'da gezdirildiler. Taliban'ın Suud rejimi gibi bir diktatör İslami yönetim kuracağı ve tek ses olacağı için çok sayıda Afgan aşireti ile anlaşmaktan daha kolay işlerin yürüyeceği hesap ediliyordu. Taliban, ABD gezilerinden bu mesajı çıkarmıştı. İran ve Rusya'yı by-pass eden boru hatlarını destek projesi Mayıs 1998'de Washington tarafından resmen açıklanmıştı. Aynı dönemde diğer Amerikan şirketi Enron, Trans-hazar olarak bilinen projeyle Türkmen gazının Hzar'ın altından Azerbaycan-Gürcistan üzerinden Türkiye'ye ulaştırılmasının altyapısını hazırlıyordu. Enron'a fizibilite yapması için ödenek verilmişti. Enron, Özbekistan'da da gaz araştırmaları yapıyordu. UNOCAL, 1996 sonlarında Özbekistan- Afganistan Pakistan boru hattı alternatifinin fizibilitesini tamamlamıştı.Enron, Hindistan'da Dabhol kentinde doğalgaz santralı inşa ediyordu.Enron, Unocal'ın Afganistan'dan çekeceği boru hattının bir ucunu Dabhol'den Yeni Delhi'ye uzatarak Hazar'ın doğal gaz rezervlerini kontrol altına almayı planlıyordu. Dobhel limanı gaz ihracı için uygun limandı. Türkmen gazıyla yakından ilgilenmeleri boşuna değildi. Houstan Chronicle'da 4 Ağustos 2002'de bir makale yazan Cloudia Kolker, seçimlerde Bush'u destekleyen Enron'un yaptığı yolsuzlukların ortaya çıkmasına rağmen ayakta kalışını 11 Eylülle oluşturulan olağanüstü savaş haline bağlıyordu. Vergi kaçıran, devletden karşılığı olmayan projeler için para çeken Enron skandalı, normal bir ABD'de Bush'u istifaya götürmeye yeterdi.Enron Başkanı Ken Lay, W. Bush'a Özbekistan hattı konusunda yardımcı olmasından dolayı teşekkür ediyordu. Bush, Özbekisan Washington Büyüekelçisi Safayev ile biraraya gelmişti. Bush, Talibanla pazarlıklarım tam ortasındaydı. Eski Dışişleri bakanları Henry Kissenger ve Alexander Haig, akıl hocalarıydı. Geleceğin ABD Başkan yardımcısı Dick Cheney, Halliburton Yönetim Kurulu başkanı olarak işin içindeydi. Burma, Libya, İran ve Irak gibi ABD ile sorunlu ülkelerle petrol ilişkileri bulunan Hallburton hala sürdürdüğü gaz boru hattı inşaatı ile Ortadoğu'da en etkin şirketti. Irak savaşı sırasında Saddam'ın petrol kuyularını yakacağı hesp edilerek söndürme işleri bu şirkete verilmiş, savaş sonrası Irak'ında petrol satışları

180

şirketin kontrolüne teslim edilmişti. Cheney, Hazar petrol rezervlerini kontrol altına almanın stratejik açıdan çok önemli olduğunu kaydediyordu. Halliburton'un yüzde 75 işleri enerji ile ilgiliydi. UNOCAL, Exxon, Shell, Chevron ve pek çok petrol şirketiyle birlikte dünyada at koşturuyordu. 23 Şubat 1998 tarihli Los Angales Times'da Cheney, ' Allah, petrol ve gazı demokratik seçimle iktidara gelmiş, ABD dostu omayan ülkelre koymuşsa ne yapalım; seçmek elimizde değil, bu bölgelere iş için gidiyoruz' diyordu. Cheney, bu sözleriyle Talibanla neden işbirliği yaptıkları konusunda günah çıkartıyordu. Ancak Taliban'ın yaptığı cinayetler ortaya çıkınca Clinton yönetimi geri adım atmış, Unocal'ın projelerini askıya aldıklarını açıklamıştı. Kenya ve Tanzanya'da ABD büyükelçiliklerine yönelik Ladin'in gerçekleştirdiği saldırı Clinton'un sabrını taşırmıştı. Resmi ABD çekilebilir, ancak petrol şirketleri çekilemezdi. Unocal, savaş çıkartmak pahasına geri adım atmamıştı. Unocal şirketi boru hattı için Suudi Arabistan'ın Deltaoil şirketi ile mükemmel bir ekip oluşturmuştu. 12 Aralık 1996 tarihli The İndepentdent'da yazan Rober Fisk, Delta Başkanı Hüseyin El- Amoudi'nin Usame Bin Ladin ile yakın ilişkileri olduğunu belirtiyordu. Taliban'ın iktidarı ele geçirmesinden sonra Ladin Sudan'ı terkederek Afganistan'a yerleşmiş ve aynı yıl ABD'ye karşı kutsal savaşını başlatmıştı. 11 Eylül soruşturmasında Delta şirketinin başkanı Ladin ilişkisi nedeniyle zan altında kalmıştı. 21 Ağustos 1998'de Unocal bir açıklama yaparak Afganistan'daki boru hattı projesini askıya aldıklarını açıklarken, 10 Aralık 1998'de resmen geri çekildiklerini duyuruyordu. Clinton yönetimi, ABD'yi hedef alan Ladin'in bulunduğu bir ülkede boru hattı inşa etmenin mümkün olmadığını savunuyordu. Clinton, açıkca Enron, Unocal ve Halliburton'dan Talibanla olan ilişkilerini koparmalarını istemişti. Bu öneriden hoşlanmayan petrol şirketlerinin yeni hedefi Clinton/ Gore ikilisiydi; bu nedenle seçimde Bush/Cheney atlarına oynadılar, cumhuriyetçileri dolar yardımlarına boğdular.Unocal ve Enron'un planlarını gerçekleştirebilmeleri için projeye sıcak bakmayan demokratlar ABD yönetiminden, Ladin ise Afganistan'dan gitmeliydi. 2 Ekim 2001'de The Guardian'dan James Astill, bu konuyu işlerken hedefin Ladin'in Sudan'daki aspirin fabrikasından birden Afganistan'daki kamplara dönmesini anlamlı buluyordu. The Washington Post'dan Joe Stephens, 23 Kasım 2001 tarihli nüshada Taliban'ın Bush ekibi gelir gelmez Washington'un kapısını çaldıklarını ortaya çıkarmıştı. London Times, Ladin'i sepetlemek karşılığında boru hattı inşaatının yapılacağı konusunda geçen pazarlıktan sonuç çıkmadığını belirtiyordu. ABD Başkanı George W. Bush'un Afganistan'a özel temsilci sonra büyükelçi olarak atadığı Amerikan vatandaşı Zalmay Halilzad Unocal'ın danışmanı sıfatıyla 1997 2001 arasında ABD petrol şirkteleri ile Taliban arasında yapılan boru hattı pazarlıklarını yürütüyordu.olmasıydı. Müstamleke valisi diğer Amerikan vatandaşı Hamit Karzai ise yine UNOCAL'ın danışmanı olarak Taliban ile diyaloğu sağlıyordu. Türkmen gazının Afganistan üzerinden Pakistan'a ulaştırılmasına ilişkin boru hattı çalışmalarında kendini gösteren. Halilzad, Unocal yöneticileri ile Taliban arasında "150 sayfalık ilk boru hattı anlaşması"nın imzalanmasında etkin rol oynamıştı. Boru hattı Türkmenistan-Afganistan sınırında başlatılacak, Herart ve Kandahar'dan geçirilerek Pakistan'ın Quetta bölgesine ulaştırılacaktı. Aynı boru hattı 600 milyon dolar ek maliyetle Hindistan'a uzatılacaktı. Aynı dönemde Arjantin petrol şirketi Bridas da devreye girip Taliban'la pazarlığa oturmuştu. Unocal ile Bridas arasındaki rekabet mahkemeye kadar uzanmış, Bridas projelerini çaldığı gerekçesiyle Unocal aleyhine 15 milyar dolarlık tazminat davası bile açmıştı. Taliban'ın bu kozu kulanarak, Unocal yerine Arjantin firması ile işe koyulması Unocal başkanını Ağustos 2001'de Kongre'de savaş istemeye kadar götürecekti. (136) Savaş için Matrix'e 11 Eylül gibi bir oyuncak lazımdı. 1951 yılında Mezar-ı Şerif'te doğan Halilzad, Unocal'ın Afganistan'a ve Taliban'a ilişkin politikalarında vazgeçilmez bir isimdi. Türkmen gazına ilişkin boru hattını tekrar devreye sokmak için Halilzad ve Karzai yönetimi işbaşına getirilmişti. Binlerce Müslüman'ın hayatına malolan kanlı ve kirli savaşın ardından Afganistan'a gelen Halilzad, Taliban'ın ABD'nin göz bebeği olduğu dönemde genç mollalara övgüler düzüyordu. Ekim 1996'da Time'a yaptığı açıklamada, Taliban'ın rejim ihraç etmeye çalışmadığını, tam tersine ABD'nin elinde rehine durumda olduğunu itiraf ediyordu. Beş yıl önce The Washington Post'ta, Taliban'ın terörizmi desteklediğine dair iddiaları şiddetle reddeden

181

Halilzad, "Taliban İran gibi, Amerika karşıtı bir İslami fundamentalizm tatbik etmiyor" diyordu. 1973 yılına kadar Zahir Şah'ın yardımcılığını yapan bir babanın oğlu olan Halilzad, ABD'de Ulusal Güvenlik Konseyi bünyesinde çalıştı ve Bush'un Güvenlik Danışanı Condoleezza Rice'a raporlar hazırladı. Rice, Teksas'da Taliban ile yapılan ilk pazarlıkta Zalmayla birlikte hazır bulunmuştu. Halilzad'ın patronu Rice da aynı dönemde Orta Asya'ya yönelen petrol şirketlerine danışmanlık yapıyordu. Rice, 1992 yılında Chevron yirketinin danışmanı oldu ve şirket adına Kazakistan'da çalıştı. Onun patronu ise Dick Cheney ve Bushtu, yani petrol lobisiydi. Unocal, savaş çıkartmak pahasına emeline 27 Aralık 2001'de kavuşmuştu. Yarım kalan hesap tamamlanmış; Afganistanın başına koydukları müstamleke valisi, eski Unocal danışmanı yeni Afganistan Başbakanı Hamit Karzai ile Unocal arasında doğalgaz boru hattı anlaşması tekrar imzalanmıştı.

IRAK GANİMETİIrak savaşıda Afganistan gibi petrol için çıkartılmıştı. 4 trilyon dolarlık Hazar petrolünde paylaşımı tamamlayarak nadasa bırakan petrol şirketleri zaten petrolcülerin elinde kukla olan Bush yönetimini Irak ganimeti için kışkırtmıştı. ABD, artık şahin politika izliyor, BM ve AB ülkelerini dinlemeden tek başına adil olmayan bir savaşa giriyordu. 356 milyar dolarlık savaş bütçesi alan Bush yönetimi, 8 trilyon dolarlık Ortadoğu petrolünün peşindeydi. Bugüne kadar 4 trilyon dolarlık Arap petrolü sömürülmüş, yetmemişti. 1. büyük petrol oyununda Bakü petrolleri sahnedeydi, Sovyetlere mal kaptırılınca Arap petroleri parsellenmiş, bu acı kayıp unutulmuştu 1995'de Mega Proje imzalanıncaya kadar. 2. büyük petrol oyunu yine hemen yanıbaşımızda cereyan edecekti, bakalım kim nereyi parselliyecekti Bush, açıkca bu iddiayı reddediyordu. Ama pek çok Amerikan politikacı harcanacak milyar dolarların petrol vanasını kontrol için olduğunu itiraf ediyordu. Kuzey Amerika’daki sokaktaki insanda, üniversitedeki öğretim görevliside aynı kanıdaydı ; savaş petrol içindi. Savaş, 11 Eylülde Amerika’ya ‘ kelek attığı ‘ düşünülen ancak petrol bağımlılığı nedeniyle direk ‘ höt ‘ denilemeyen Suudi Arabistan’ın alternatifinin bulunması amacıyla sahneye konuyordu. Bush, Irak savaşı öncesi CBS’de katıldığı programda, Suudi Arabistanla ilişkilerimiz sadece petrol değil, Irak’a da petrol için girmeyeceğiz derken yüzünde bu ifadeyi reddeden bir gülümseme vardı. O sıralarda 3 Suudi prensin, hele birinin çölde susuz kalarak garip ölümleri gibi yollarla Suudlara gözdağı verilmişti. Bush’a göre Prens Abdullah, terör örgütlerine gönderilen paraların kesilmesi yönünde ciddi adımlar attı; yani sorun yoktu bu ülkeyle!1. Körfez savaşının faturasını ödeyen Arabistan ekonomisi bugün çöküşte bulunuyordu. Bu nedenle OPEC aracılığıyla petrol fiyatlarında oynayarak açığını kapatmak istiyor, bu durum ABD’nin canını sıkıyordu.Sınırlı miktarda satışına izin verilen Irak petrolünün yüzde 80'ini ABD Başkan Yardımcısı Dick Cheney'in ortağı olduğu Teksas Petrol Şirketi satın alıyordu. Teksas rafinerilerini Irak petrolüne göre inşa eden Teksas kovboyları Iraksız yapamıyordu. Bush ailesinin Ladin'in kardeşi Selim Bin Ladin ile bu rafinerileri kurması ve petrol satışını bugüne kadar yönlendirmesi hep dikkatden kaçmıştı. Anlaşılan ticari ortaklar arasındaki anlaşmazlıklar 3. dünya savaşı çıkartacak kadar büyüktü. Bu konuyu gündeme getiren İngiliz tabloid basını arkasını getiremedi, susturuldu. Kuzey Amerika'da ve İngiltere'de Irak savaşına Bush'un ailesinin şahsi ihtiraslarını mükemmel biçimde çıkarlarına yontan silah sanayinin para babaları şahinler tarafından süreklenildiği kanaati hakimdi. Bu adaletsiz savaşta çocuklarını kaybetmek istemeyen Kuzey Amerikalılar, dünyada artacak Amerikan düşmanlığının önüne geçilemeyeceğini savunuyorlardı. Ama petrolsüzlüğün getireceği iç savaş daha korkutucuydu.Irak'ı ABD'nin işgal sebebi enerjiydi. İngiltere'nin katılımı yeni enerji paylaşımında pay kapma telaşıydı. Türkiye'nin asker gönderme isteği ise terör endişesinden kaynaklanıyordu, kimsenin aklına pay talep etme gelmiyordu. Fransa ve Almanya'nın savaşa başından beri itirazı, Irak enerji rezevlerinin paylaşımında safdışı kalmalarından dolayıydı. Rusya'da bu konuda kazık yemişti. Rusya'nın Lukoil ve Fransa'nın Elf ile Total petrol şirketleri Alman Deutsche Bank ortak finansmanı ile BM'nin Irak'a uyguladığı ambargo sonrası geçerli olmak üzere 70 milyar dolarlık şartlı ön petrol yatırımı anlaşması imzalamıştı. Bunu bilen ABD ve İngiltere, Irak işgalinde kuralsız davrandı ve bu anlaşmayı yok saydı. İşgal sonrası BM ambargosu kalkmasına rağmen

182

Rusya-Fransa ve Almanya avuçlarını yaladı, ABD ve İngiltere ise savaş ve Irak'ın yeniden kurulması bedeli olarak en az 20 yıl süresince Irak enerji rezervlerine ipotek koymuştu. ABD, harcadığı her kuruşun bedelini Irak petrol ve gaz yatırım ve satışlarından, elde edeceği imtiyazlardan tahsil edecekti.Irakta savaş öncesi fazlasına izin verilmediği için, günde 2,8 milyon varil petrol çıkarıyor, kazılı 73 kuyudan sadece 15’i işletiliyordu. Irak’ın bilinen rezervleri 112 milyar varil, tahmin edilen ise 250 milyar varildi. ABD, dünya rezervinin çok önemli bir parçası-%70'i- olan Ortadoğu petrollerini kontrol altında tutarak, petrol fiyatlarını istediği bir seviyede tutmak istiyordu. Böylece hem kendi yatırımlarını güvenceye alıyor, hemde küresel mücadelede kendine rakip olabilecek oluşumların önünü kesmiş oluyordu. The Independent'ın Ortadoğu muhabiri ve yorumcusu Robert Fisk durumu şiyle izah ediyordu: ABD Enerji Bakanlığı bir açıklama yaptı, "ABD petrol stokları tükeniyor ve OPEC üyesi olmayan ülkelerin petrol rezervleri de erimeye başladı. İleride ihtiyaç duyulan petrolün büyük bir kısmı mecburen Körfez'den gelecek." Hydrogen Economy uzmanlarından Jeremy Rifkin'in derlemesindeki, varolan petrol rezervinin üretimle mukayese edildiği istatistiklerde, mevcut üretim hızıyla petrol rezervleri kaç sene de tükeneceği şöyle hesaplanmıştı: Çıkarılabilir petrolün yüzde 60'ından daha fazlasının zaten üretilmiş olduğu ABD'de, bu süre sadece 10 yıldı; Norveç'te olduğu gibi... Benzer şekilde, varolan kanıtlanmış üretilebilir rezervlerini, bugünkü cari üretimlerini sürdürmeleri halinde kimin kaç yıllık petrolü kaldığına bakmak bile yeterliydi: Kanada 8, İran 53, Suudi Arabistan 55, Birleşik Arap Emirlikleri 75, Kuveyt 116 yıl petrol üretebilirdi.. Irak'a gelince, bu süre 526 yıldı. Ortadoğu'da Saddam sonrası dönemde Irak petrollerinin Amerikan şirketleri tarafından işletileceği malumdu. Bunun yanında Amerika'nın tüm Ortadoğu için ciddi önem taşıyan böyle bir noktadan, İsrail ile birlikte bölgede sağlayacağı stratejik üstünlükte çok önemliydi. Çünkü Amerika'nın Hazar ve Suudi Arabistan petrolleri üzerinde de ciddi planları söz konusuydu. Aslında Ortadoğu petrollerinin Hazar petrollerine göre maliyeti daha düşük ve kalitesi daha yüksekti. Irak, petrolün-enerjinin yanı sıra milyar dolarlık savunma sanayi yatırımı, tüketim pazarı demekti.ABD'nin Irak'ta Fransa ve Almanya gibi devleri savaşa destek vermedikleri için Irak pazarı dışına itmişti. Oysa savaş öncesi BM'nin özel izniyle Irak'a mal ve hizmet sağlayan Peugeot, Total Fina Elf, Renault ve Alcatel başta olmak üzere 60 Fransız şirketi Irak savaşının ardından bu ülkeyle işbirliklerini yitirmişti. Irak'ta Amerikan ve Fransız şirketleri doğacak amansız rekabet liste oyunu ile başlamadan bitmişti. Dünyanın en büyük petrol gruplarından Fransız Total Fina Elf, Irak petrolleri üzerindeki avantajlı konumunu kaybetmişti. Fransa ile Irak arasında ticari ilişkiler Körfez Savaşı sonrasında uygulanan BM ambargosu nedeniyle azalmış ancak yine BM'in özel izniyle Alcatel (telekomünikasyon), Peugeot ve Renault ( otomotiv) ile Alstom (enerji) gibi şirketler Irak'ta yatırım olanağı bulmuşlardı. 1996-1999 yılları arasında Irak'ın bir numaralı tedarikçisi durumundaki Fransız şirketlerinin bu ülkeyle ticari ilişkileri 2000'den sonra iyice geriledi. BM ambargosundan sonra avantajlı durumunu Irak'ın yakın bölgedeki Arap komşularına kaptıran Fransız firmaları silinmişti. Saddam rejimiyle ciddi manada ticaret yapan 4 Alman şirketide nakavt olmuştu. Biraz geriye uzanılsa ABD'nin endişeleri daha net görülecekti. Irak, 1973 petrol ambargosunun rüzgarından faydalanarak Irak petrolleri üzerinde yabancı imtiyazları 1975 yılında ortadan kaldırarak millileştirmişti. Bu eylemin mimarı 1960'lardan itibaren Baas partisinde artan prestiji ile Saddam Hüseyindi ve Irak petrolü millileştirildiğinde Irak petrollerinin tek sorumlusuydu. Nitekim 1979'da devlet başkanlığınıda elde ederek son darbeyi vurmuştu. Aynı tarihlerde Kuveyt'in ve diğer Arap ülkeleride petrollerini millileştirmişti.1. Dünya savaşından sonra yıkılan Osmanlıdan miras kalan topraklarda petrol sömürgeciliği meşhur Kızıl Hat anlaşması ile belirlenmişti. Petrole dayalı çetvelle sınırları çizilmiş yeni ülkeler icat eden İngilizler ve petrol imtiyazları elde eden İngiliz ve Amerikan şirketleri, İsrail'in Filistin'i işgali nedeniyle meydana gelen Arap-İsrail savaşlarından olumsuz yönde etkilenmiş, yükselen Arap milliyetçiliği karşısında önce imtiyazlarını kaybetmiş ve fifty-fifty anlaşmalar yapmak zorunda kalmıştı. Sömürge döneminin bitmesinde Sovyetlerin Bolşevik yayılmacılığına karşı ABD'nin izlediği denge politikası ve İngilizlerin tüm itirazlarına aldırış etmeyerek Arap ülkelerinin, hatta İran'ın desteklenmesinin etkili olmuştu. Soğuk savaş dönemi,

183

Araplara yaramış, İran'ın petrolüne sahip olmasını sağlamış, İngilizleri ' out' ABD'yi 'in' yapmıştı. İran fiyaskosu hariç tutulursa ABD'nin bu politikası London'ı adaya sıkıştırmış ve İngiltere'den güneş batmayan imparatorluğu devralmıştı.Gizliliği kaldırılan İngiliz istihbarat belgelerine göre Washington, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Abu Dabi'ye askeri operasyon yapmayı düşünmüştü. Sanayisi korkunç derecede petrole bağımlı olan ABD, bu ihtiyacına karşılık vermeyerek kendisine ambargo uygulayan Suudi Arabistan ve Kuveyt'i işgal etmeyi planlamıştı. Enerji politikalarına göre dış politikasına yön veren ABD 30 yıl önce bu amacına ulaşamasa da bu hedeflerine 2003'te nail oldu. İngiliz istihbarat servisinin 1 Ocak 2004'de açıklanan eski belgelerinde, istihbarat örgütünün 1973'te İngiliz hükümetini, ABD'nin petrolün denetimini ele geçirmek için Suudi Arabistan ve Kuveyt'i işgal edebileceği konusunda uyardığı belirtiliyordu. 30 yıl gizli kaldıktan sonra İngiliz ulusal arşivine sunulan belgelere göre, Ortak İstihbarat Komitesi (JIC) yetkilileri, ABD'nin 1973'teki Arap-İsrail savaşının ardından Arap ülkelerinin petrol fiyatlarını arttırmasını engellemek için askeri operasyona hazırlandığını düşünüyordu. Arap ülkelerinin 1973'ün Ekim ayında petrol üretimini önemli derecede azaltma kararı almalarının, petrol fiyatlarının artmasına ve ilk petrol şokuna yol açtığı belirtilen belgelerde, Arap ülkelerinin İsrail'e destek vermesini protesto etmek için ABD'ye petrol ihracatını durdurdukları kaydediliyordu. Belgelere göre, hükümetle değişik istihbarat servisleri arasında aracı olan JIC, dönemin Muhafazakâr Partili Başbakanı Edward Heath' i ABD'nin Arap ülkelerinin elinde rehine olmaktansa, askeri eyleme geçebileceği konusunda uyarmıştı. Servislerin 12 Aralık 1973 tarihli ''UK Eyes Alpha'' adı verilen raporunda, ABD'nin aklındaki en olası planın bölgedeki petrol yataklarını ele geçirmek olduğu belirtiliyordu.JIC'nin tahminlerine göre ABD, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Abu Dabi'deki petrol yataklarını ele geçirmesi halinde, 28 milyon tondan fazla petrol rezervine sahip olacaktı. Rapora göre, Amerikalılar işgali 10 yıl sürdürmeyi ve bu sürede alternatif enerji kaynakları bulmayı düşünüyorlardı. JIC, Amerikan işgalinin ilk aşamada büyük çaplı olmayacağını, iki tugayın Suudi Arabistan'ın petrol alanlarını ele geçireceğini, birer tugayın da Abu Dabi ve Kuveyt'i işgal edeceğini tahmin ediyordu. ABD'nin Suudileri hazırlıksız yakalamak ve şaşırtmak için havadan indirme operasyonu yapabileceği, bunun mümkün olmaması durumundaysa ilk saldırıyı amfibi birliklerle yapabileceği belirtiliyordu. ABD'nin Kuveyt'i işgal etmesi halinde Irak'ın da karşı saldırıya geçebileceği belirtilen raporda, ''Körfez'deki en büyük risk, Iraklıların Sovyetler'in de desteğini alarak müdahale etme olasılığıydı'' denilmişti. 1960'larda kurulan OPEC ve 1970'li yıllarda bu teşkilatı şantaj aracı olarak kullanmayı başarmış Suudi Petrol Bakanı ve OPEC Genel Sekreteri Ahmet Zeki Yamani'nin ince politikaları Batılıları Araplara bağımlı kılmıştı. Suudi petrolleri üzerinde imtiyaz sahibi olan Aramco'yu kuran 4 Amerikan petrol şirketi Mobil, Exxon, Chevron ve Texaco dahi Aramco'da yüzde 60'lık payı Suudilere vermek zorunda kalmıştı. Suudi Krallığı topraklarındaki petrol gayrimenkul ve yatırımları 1976 mutabakatı ile millileştirilmiş, Amerikan şirketlerine sadece Suudi petrolünü yüzde 80'ini pazarlama önceliği tanınmıştı. Paradoks gibi gözükebilir ama 1976 anlaşması Suudiler tarafından ABD ile ilişkilerde koz olarak kullanılması maksadıyla 1990 yılına kadar imzalanmamıştı. Ancak kar hesaplarında yüzde 60'a yüzde 40'ı öngören 1976 anlaşması geçerliydi. 1. Körfez savaşında Saddam Kuveyt'i işgal edince veya ettirilince Suudiler alelacele 1976 anlaşmasını imzaladı. Saddam'ın kendilerine de saldıracağı korkusuyla 1. Körfez savaşının faturasını ABD'lere ödedi, 1990'lı yıllarda silahlanmaya harcadığı para bütçesinde delikler açtı ve Kraliyet topraklarına ABD askeri üslerinin yerleşmesine izin verdi. ABD, Kuveyt'e resmen el koydu ve petrol gelirlerini ipotek altına aldı. Katar'a üslerini yerleştirdi. Arapların millileştirme ve imtiyazlarını ellerinden alma politikasına 15 yıl sonra Saddam'ı korkuluk, öcü yapıp bölgeye askeri gücüyle dönerek cevap veren ABD, sömürgecilik anlayışının şeklini değiştirmişti.Nükleer, kimyevi, biyolojik silahlarla ABD'ye terör saldırısı düzenleyebileceği ve El-Kaida bağlantısı yalanları ve Irak'a demokrasi getirme ütopyası ile devrilen Saddam ve işgal edilen Irak'ın enerji rezervlerinde en kritik soru petrol ve dogalgaz rezervlerinin imtiyaz hakları, yatırım ve pazarlama anlaşmalarını kimin alacağıydı. İşgal faturasını ABD, Irak'a 1 trilyon dolar olarak keserse kim itiraz edebilirdi? Elbette, Irak'ı

184

kurtaran yalancı kahramanlar, harcadıkları savaş ve yeniden kurma bütçesinin tamamını üstüne üç-beş ekleyerek enerji üzerindeki paylaşımdan tahsil edecekti. Irak hem işgale uğramıştı, hemde borçluydu!ABD ve İngiltere'nin Irak'tan 20 yıldan önce çıkması ne kadar kayıp verirlerse versinler mümkün değildi, kaçış savaşın gerçek sebebi enerji kaynaklarının sömürülmesi ilkesine aykırıydı. Demokrasi hayali, ülke nüfusunun yüzde 60'ını oluşturan Amerikan karşıtı Şiilerin iktidarı demokratik seçimde ele geçireceği varsayımıyla hep inkitaya uğrayacak, özgürlük yalanı ortaya çıkacaktı. Irak petrolü İsrail'in hedefi olan Hayfa hattıyla taşınacak, Türkiye'nin Yumurtalık boru hattı hem sabatojlarla işlevsiz hale getirilecekti. Misak-ı Milli sınırları içinde yer alan Musul ve Kerkük'e yerleştirilen Kürtler, Türkiye'ye karşı hep hazır kıta tutulacaktı.

ABD DARBESİNE PUTİN FRENİ

ABD, Rus enerji pazarını askerle işgalle ile değil milyar dolarlarla satın alarak işgal etmeye niyetliydi. Bu nedenle 24 Mayıs 2002’de Kremlin'deki Bush-Putin zirvesinden enerji alanında dev işbirliği kararı çıkması herkesi şaşırttı. ABD bundan böyle Ortadoğu petrolüne bağımlılığını azaltmak için Rusya'dan alımlara yönelecekti. ‘‘Yeni enerji diyalogu’’ adı altında işbirliği süreci başlatan ABD ve Rusya'nın yayınladığı ortak bildiride şöyle denildi: ‘‘Global ekonomik büyüme, enerji piyasasındaki istikrar ve güvene bağlıdır. Rusya'nın, dünyanın en büyük enerji ihracatçılarından biri olduğunu göz önünde tutarak enerji alanındaki uluslararası güvenliği ve piyasa istikrarını artırmak amacıyla ikili enerji diyalogu başlatma kararı aldık.’’Bu çerçevede ABD'nin Ortadoğu'nun kagyan zemininden gelen petrole bağımlılığı azalacak ve piyasalarda fiyat istikrarı sağlanacaktı. Bugün Suudi Arabistan'dan sonra dünyanın iki numaralı petrol ihracatçısı olan Rusya ise Sovyetler Birliği'nin çöküşüyle birlikte kaybettiği pazar payını geri alarak ekonomisine yeni bir güç kazandıracaktı. Anlaşma uyarınca ABD, Batı Sibirya ve Rusya'nın Pasifik bölgesindeki petrol ve doğalgaz havzalarında yatırımlar yapacak, Rusya'nın giderek eskiyen boru hatlarının modernizasyonunu yapacaktı. İmzalanan nükleer silahlarda indirim anlaşmasına göre, iki tarafın nükleer başlık sayısını 2012 yılına kadar 1700-2200 sınırına indirilmesi kararlaştırıldı. Rusya'nın İran'la nükleer silah alanındaki işbirliği zirvede gerginliğe yol açtı. Bush, basın toplantısında İran ile nükleer teknoloji alanında yapılan herhangi bir işbirliğinin bu fanatik ülke yönetimin eline güçlü bir silah verme anlamına geleceğini söyledi. Putin ise yeni füze çalışmalarında İran'ın Rusya'dan değil Batı ülkelerinden yardım aldığını öne sürdü. Bush, Putin ile Bakü-Ceyhan petrol boru hattı projesini görüşürken Rus tarafından devlet olarak projeye katılmayı düşünmese bile özel Rus şirketlerinin katılımına engel olunmamasını istemişti. ABD’nin Rus petrol pazarındaki hesapları kısa süre içinde Putini kuşkulandırdı. Putin’in radikal önlemler almasını kimse beklemiyordu. Amerikalılar, Rus milliyetçiliğini zirveye çıktığını, liberalizmin yerlerde süründüğünü görememişti.Putin, dünya petrolünü tekeline almak isteyen ABD'nin Rusya darbesini Batı destekli 4 Yahudi Rus vatandaşı Oligarh'ı safdışı ederek durdurmayı başardı. 2003 sonbaharında Rusya’nın en zengin adamı Mihail Hadorkovski’yi vergi kaçakçılığı, sahtecilik, dolandırılıcılık ve başka iddialardan dolayı tutuklatıp hapishaneye koydurarak dikkatleri üzerine çeken Putin, yoksa bir Yahudi düşmanı mıydı? Rusya'da yeni bir Hitler vakası mı yaşanmıştı? Rusyanın en zengin adamı Sibirya’da özel uçağına binmek isterken tutuklanmış ve birden suçlu durumuna düşmüştü. Putin, 2004 yılı başkanlık seçimlerinde altını oyan Yahudi petrol baronlarının ABD ile ortak hareket ettiğini düşünüyordu. Haksızda sayılmazdı. Rusya'nın ve kendi kaderi Yahudi Oligarhların temizlenmesine bağlıydı. Rusya'nın ekonomisi son yıllarda büyük oranda enerji ihracatlarından gelen gelire endekslendi. Petrol fiyatları düşerse ekonomik krize giren, yükselirse rahatlayan Rusya'da medya ve petrol baronlarının ortak özellikleri Yahudi olmalarıydı. Bu kuralı Hitler gibi değiştirmeye çalışan Putin, ülkenin dört büyük Yahudi Oligarh'ını da 2000-2004 arası sırayla diskalifiye etti. Putin'in ilk hedefi Nezamisnaya Gazetaa, İzvestiya gibi gazetelerin sahibi, BDT Genel Sekreterliği yapmış, esasen bir petrol baronu olan Boriz Brezevsky idi. Kremlin'de Yeltsin döneminde itibarlı bir konuma gelen bu Yahudi Oligarh'ı Putin, Çeçenlere silah sattığı için affetmedi. Brezevsky, Çeçenlere el altından silah

185

sağlayan Rus generallerin paralarını Londra'ya hesaplarına yatırıyor, Çeçenlerden ise peşin alıyordu. Dudayev, Şamil Basayev ve Raduyev ile görüşmelerinin kayıtları sanırım Putin'i çileden çıkarmıştı. Brezevsky, pılıyı pırtıyı toplayıp Rusya'yı 2000 yılında terkeden ilk Yahudi burjuvaydı. Londra'da Putin sonrası için hesaplar yapıyordu. ABD-İsrail ve İngiltere üçgenine hizmet ediyordu. Putin'in ikinci hedefi, Rusya'da biraralar kaliteli, tarafsız, eglenceli yayınları ile Sovyet kalıntısı tvleri silmiş ve 100 milyon izleyici kapasitesine ulaşmış NTV'nin sahibi Aleksandr Gussınsky idi. Bu medya imparatoruna KGB kalıntısı Putin'in sabrı uzun sürmedi. Sürekli Putin'i eleştiren NTV susturulmalıydı. O'da yurtdışına kaçarak yakayı kurtardı. Ancak 2003'de Atina'da yakalandı. ABD'nin devreye girmesi ile Yunanistan'ı terketmemesi şartıyla kefaletle serbest bırakıldı. Bu Yahudi Oligarh'da diğerleri gibi bir petrol baronuydu. Petrol ortaklığını Sibneft ve Yukosla gizli hisse ile yapmış, şimşekleri üzerine çekmekten kaçınmıştı. Putin'e göre Batı'ya çalışan bir ajandı. 2003'de İngiliz Chelsea futbol kulübünü satın alani Roman Abramoviç de petrol baronu bir Yahudi Oligarhdı. Chelsea takımına 250 milyon dolar harcadı. Chelsea'nin 1 milyar dolara malolacak yeni stadına 350 milyon dolar harcamaya hazırlanıyordu. Onunda arası Putin ile açıktı. Yeltsin döneminde Rusya dışına çıkartılan 200 milyar dolara yakın Rus kara parasını izini takip eden Putin, adresin Abromoviç olduğunu keşfetmekte gecikmedi. Bu paraların büyük bölümü henüz Rusya'ya döndürülemedi. Büyük bölümü- 40 milyar dolar- Güney Kıbrısda saklanıyordu. Şahsi serveti 10-12 milyar civarında olduğu söylenen Rusya’nın en zengin kişisi dördüncü petrol kurbanı Mihail Hadorkovsk, hakkındaki suçlamalar ispatlandığı takdirde en az 10 yıl hapiste kalacaktı. 40 yaşında genç bir Yahudi işadamıydı. Yeltsin döneminin özelleştirme zenginlerinden ve Rusya’da ‘Oligarklar’ denen 7-8 kişiden meydana gelen bu yeni zenginler grubunun en önemli üyelerinden olan Hadorkovski Moskova’da bir fabrikada çalışan bir mühendis ailenin tek erkek çocuğuydu. Sovyetlerden kalan kalıntıyı iç etmenin yollarını daha Sovyetler dağılmadan önce bulan Hadorkovski, kurduğu kooperatifi ve bankası ile kısa sürede milyar dolarlar kazandı. 1991-93 yılları arasında bizzat kendisi de devlette görev alan; önce zamanın başbakanının özel ekonomi danışmanı, daha sonraları da Yakıt ve Enerji Bakanlığı’nda bakan yardımcılığı görevni yapan bu uyanık Yahudi, devlet memuru iken 'malı götürmüştü' Ticaret şirketleri tahıl, petrol, şeker, maden pazarlayarak ya da satarak muazzam kârlar elde ederken; bankası Menatep de hem Moskova Belediyesi’nin ve hem de paralı önemli federal bakanlıkların hesaplarını üzerine alarak bu hesaplar sayesinde kısa zamanda milyar dolarlık bir banka olup çıkmıştı. Bu dört kafadarın buluştuğu şirket ise Yukos ve yeni birleştiği ortağı Sibneftti. Yukos ve Sibneft şirketleri Ekim 2003'de resmen birleşip YukosSibneft adını almıştı. Dünyanın dördüncü büyük petrol şirketi haline gelen bu dev şirketin mülkiyeti, kontrolü, hisseleri ve bunların geleceği konusu bu krizin en temel sebebiydi. Bazıları siyasi rekabet desede asıl neden petroldü. Putin yönetimin başsavcılık kanalıyla hisselerin yüzde 44’üne el koyması ya da bunları dondurmasından önce YukosSibneft’in hisse dağılımı şöyleydi: Mihail Hadorkovski yüzde 26,48, bir başka oligark ve İngiliz Chelsea futbol kulübünün sahibini Roman Abramoviç yüzde 26,01, Hadorkovski’nin arkadaşları Leonid Nevzlin yüzde 3,56, halen hapiste olan Platon Lebedev yüzde 3,11, Mihail Brudno yüzde 3,11 ve Vasili Şaknovski yüzde 3,11.İsmi gözükmeyen Boris Brezevsky, Sibneft'in gizli ortağıdır.Bu değişik hisselerden yüzde 44’ü bugün el konulmuş durumda ve bunlar üzerinde herhangi bir işlem yapılamıyordu. Ne var ki, el konulan hisselerin büyük bölümünün sahibi olan Hadorkovski’nin hisselerinin başına geleceğini önceden iyi tahmin ettiği için bu konuda en az Eylül 2003'de çok özel bir anlaşma yapmıştı. Bu anlaşma Hadorkovski ile ünlü Yahudi bankerlerden Lord Jakob Rothschild arasında yapılmış çok önemli bir özel anlaşmaydı. Buna göre, Hadorkovski sahibi olduğu hisselerinin oldukça büyük bir bölümünü Lord Rothschild’e çok önceden devretmiş bulunuyor. Tahminlere göre, devredilen hisselerin değeri yaklaşık 8 milyar dolar ve Lord Rothchild bu hisselerle YukosSibneft’i kontrol edebilecek güce ve imkana kavuşmuş bulunuyordu. Hadorkovski ile Lord Rothschild esasen çok iyi dostlardı. Hadorkovski’nin Londra’daki Açık Rusya Vakfı’nda yıllardır birlikte çalışıyorlardı. Herhalde hem bu yakın dostça ilişkilerden

186

hem de Rothschildler’in gücüne duyduğu güvenden olsa gerek Hadorkovski kontrol hisselerini bu ünlü ve güçlü bankere emanet etmiş oluyordu. Hapishanede bulunan Hadorkovski’nin YukosSibneft’in icra kurulu başkanlığı (CEO)ndan istifasından sonra yeni koltuğa şirket hemen Simon Kukes adlı bir Amerikalı yöneticiyi atadı. Yeni CEO Kukes yabancı yöneticilerin de yer aldığı 7 yöneticiden meydana gelen yönetim icra kurulunun yeni başkanı oluyordu böylece. Aslen Rus asıllı bir Amerikan vatandaşı olan Kukes, Rus petrol dünyasının iyi bilen, bu dünyanın içinde yıllarca çalışmış bir yöneticiydi. 1990’lı yıllarda Rus Tyumen petrol şirketini yönetmiş olan Kukes geçen yaz Yukos’a geçmişti. Kukes’e ilaveten bir başka Amerikalı yönetici de YukosSibneft’in icra kurulunda görev alacaktı. Bu şahıs YukosSibneft’in işletmeden sorumlu alt şirketi Yukos-Moskow’un başına Hadorkovski’nin arkadaşı-ortağı Vasili Şaknovsky’nin savcılık tarafından vergi kaçakçılığı takibatı başlatması üzerine getirilen Steven Theede adlı Kansaslı bir Amerikalı yöneticiydi. Rusya'yı karıştıran bu gelişmelerin baş oyuncusu ABD eski Dışişleri Bakanı Yahudi kökenli Henry Kissinger dan başkası değildi. Putin'i isyan ettiren kriz onun Rusya’ya Eylül 2003'deki ziyareti ve baba Bush vasıtasıyla Başkan Putin ile görüşmesiyle başladı. Hadorkovski’nin kurduğu, Londra’da hayır vakfı olarak tescil edilmiş Açık Rusya adlı vakfın mütevelli heyetinde bulunan yaşlı kurt, Putin'e bazı Amerikan petrol şirketleri adına Hadorkovski’nin Yukos-Sibneft’teki büyük hissesini satın alma sürecini başlatmak için geldiğini söyledi. Bu konuda kesin kararı verecek olan Başkan Putin’i razı etmek, onun muhtemel tavrını önceden öğrenmek isteyen Kissinger, Putin'in ABD ziyareti öncesi zemin hazırladı. Putin, Camp David'de Başkan Bush'a söz vermedi, hatta tek kelime dahi etmedi. 2004 yılı başından itibaren 12 milyar dolarlık Yukos-Sibneft dünyanın dördüncü büyük petrol şirketi ve dünya petrol piyasasının önemli oyuncularından biri olacaktı. Hadorkovski’nin Yukos-Sibneft’teki hisselerini Exxon-Mobil ya da Chevron-Texaco’nun satın almak istediğini belirten Kissinger'a Putin'in ne nasıl karşılık verdiğini Hadorkovski operasyonu ve yüzde 44'lükYukos hissesine el konulmasından sonra anlaşıldı. Putin, Yukos-Sibnefti tekrar Ruslaştırdı, millileştirdi ve ABD'nin dünya petrolünü tekeline alıp, petrol fiyatları ile oynama imkanı vermedi. Şirketin dev Amerikan petrol şirketlerince alınması dünya petrol piyasası bakımından şüphesiz çok önemli bir gelişme olacaktı. Böylece, üretim-arz durumundan fiyat teşekkülüne kadar bu piyasadaki Amerikan ağırlığı daha da artacak ve tabii gerçekleştiği takdirde OPEC de bu yeni durumdan önemli ölçüde etkilenecekti. Ayrıca zaten başlamış olan Amerikan-Rus petrol-enerji işbirliği sürecinde önemli bir adım daha atılmış olacaktı, daha doğrusu Rusya işgalsiz ABD kontrolüne tamamen girecekti. Putin, bir Hitler değil belki ama Yahudi Oligarhlara ' Dur' demeyi başarması sürpriz bir durumdu. Yahudiler, 2004 yılı seçimlerinde büyük ihtimal Putin'e karşı yok edilemeyen son Oligarh petrol baronlar Rusı Viktor Çernomırdin ve Yahudi Oligarh ortağı Anatoli Cubais atlarına oynayacaklardı. Ancak mahşerin dört burjuva atlısını safdışı eden ve 2003 Duma seçimlerinde sessiz bir darbe yapan Putin'i 2004 Mart seçiminde durdurmak mümkün olmayacaktı. Yahudi petrolcülerin intikamını Batı elbette bir gün alacaktı. Ortada milyar dolarlık yarım kalmış bir hesap vardı.Dünyanın en büyük petrol üreticisi ve ihracatçısı Suudi Arabistandı; bu ülke toplam dünya petrol rezervleri bakımından da yüzde 25 civarında bir miktarla birinci ülkeydi. Petrol üretim ve ihracatı bakımından Suudi Arabistan’ı Rusya Federasyonu takip ediyordu; kısacası Rusya dünya petrol piyasasının ikinci en güçlü, en büyük oyuncusu sayılırdı. Bu iki petrol devi yakın zamanlara kadar kıran kırana bir rekabet içindeydiler; ama bu rekabet birçok bakımlardan artık geride kalmaya, yerini yeni bir tür işbirliğine bırakmaya başladı. Petrol alanında başlayan, artık doğalgaz alanında da kendisini göstermeye başlayan bu yeni işbirliğinin temelleri Suudi Veliaht Prensi Abdullah bin Abdülaziz’in 2003 yılı eylül ayında Moskova’ya yaptığı tarihi resmi ziyaret sırasında yapılan kapsamlı bir enerji işbirliği anlaşmasıyla atılmıştı. Beş yıl süreli bu anlaşma beş ay kadar sonra ilk sonuçlarını vermeye başlamıştı. Bu çerçevede, Rusya’nın ciro bakımından birinci petrol şirketi olan LUKoil 26 Ocak 2004'de yaptığı açıklamayla Suudi hükümeti ile Suudi Arabistan’da önemli bir doğalgaz alanının geliştirilmesi için anlaşmaya vardığını ilan etmişti. Söz

187

konusu doğalgaz alanı, Suudi Arabistan’ın orta kısımlarında yer alan A Bloku denen 30 bin kilometrekareden meydana gelen büyük doğalgaz rezervlerinin bulunduğu bir alandı. Varılan anlaşmaya göre bu önemli alan 2005 şubat ayında kurulacak bir Suudi-LUKoil ortak şirketi vasıtasıyla geliştirilecek ve LUKoil bu ortak şirkette yüzde 80 oranda hissedar olacaktı. LUKoil’in ortaklığa gireceği Suudi şirketi ise Saudi-Aramco olacaktı. Bu ortak şirket de 2004 mart ayında Suudi hükümeti ile söz konusu alandaki doğalgaz rezervlerinin geliştirilmesiyle ilgili olarak 40 yıl süreli bir imtiyaz anlaşması imzaladıve böylece Suud topraklarındaki ilk Rus-Suud ortak yatırımı hayata geçmeye başladı. LUKoil bu ortak şirkete 200 milyon dolar yapmıştı. Bu ortak yatırımın Rus tarafı olan LUKoil, esasen gözü dünya piyasasında olan çok hırslı bir şirketti. LUKoil’in Ortadoğu enerji kaynaklarının geliştirilmesine dönük proje ve planları sadece Suudi Arabistan ile de sınırlı değildi; bu şirketin İran’daki Anaran ve Mısır’daki Gessum alanlarına dönük önemli projeleri de vardı. Irak da LUKoil’in çok önem verdiği ve muhakkak yatırım yapmak istediği bir başka Ortadoğu ülkesiydi. Esasen LUKoil Irak’ın çok zengin Batı Kurna petrol alanının geliştirilmesi konusunda Saddam rejimi ile anlaşmaya varmıştı ta 1997 yılında; ama BM kararları sebebiyle bu anlaşmayı bir türlü hayata geçirme fırsatını da bulamamıştı. LUKoil bu kârlı ve büyük projeden hâlâ vazgeçmiş de değildi; Saddam rejimiyle yapılan anlaşmanın hâlâ geçerli olduğunu söylüyor ve gerekirse bu konuda milletlerarası mahkemelere başvuracağını tekrarla ifade ediyordu. LUKoil’i kayıtsız şartsız destekleyen Rus hükümeti de bu konuda hem Irak Geçici Hükümet Konseyi ve hem de işgal gücü Amerika’dan anlayış beklemeye devam ediyor, Batı Kurna anlaşmasını gerçekleştirebilmek için Irak’tan alacaklarını silebileceğini teklif edip duruyordu. Ortadoğu’nun yanı sıra LUKoil, Batı petrol piyasalarında etkin olmak, bu piyasalara girmek için çok çalışıyordu. Nitekim, bu çalışmalarının sonuçlarını da almaya başlamış ve 2004 başında artık Amerika’da 2.000 kadar benzin istasyonuna sahip olmuştu. LUKoil dünya çapında 4.700 kadar petrol istasyonuna sahipti ve öyle görünüyor ki bu sayı giderek de artacaktı. Rusya’nın doğalgaz devi Gazprom’dan sonra en büyük, en güçlü şirketi LUKoil, 2003 yılında 600 milyon varil ham petrol üretmiş ve bunun 275 milyon varilini ihraç etmiş dünya petrol piyasasında önemli etkinliğe sahip bir şirketti. Şirket 2008-2012 yılları arasında üretimini 800 milyon varile çıkarmayı da hedefliyordu. Rusya LUKoil ve diğer petrol ve doğalgaz şirketleriyle önümüzdeki yıllarda dünya enerji piyasasına damgasını daha fazla ve daha güçlü bir şekilde vuracaktı şüphesiz. LUKoil’in Suudilerle vardığı anlaşma bunun önemli bir işaretiydi. Beyaz Kurt, asla pes etmeyecekti.Yeni ortaya atılan Büyük Ortadoğu Projesi’nin amacı petrol ülkelerini ele geçirmek içim İslam ülkelerini açık veya gizli işgal etmekti. Demokrasi ve özgürlük yalanının foyası erken ortaya çıkacaktı. Petrol zengini müslüman ülkelerde demokrasinin gelişmesi, ABD’nin istemediği yönetimlerin iktidara gelip, çok iyi anlaşıp petrollere el koymalarına yardımcı olan diktatör bozuntularının gitmesi demekti. 15- 20 yıl sonrasının tehditi Çin ve Rusya’nın bağrına hançer saplayan ABD, AB’nin 20 yıl içinde dağılacağına inanıyordu. Petrol mücadelesinde Rusya- Çin ile petrol zengini Arap ülkeleri zorunlu olarak ittifak yapmak zorundaydı. ABD-İsrail- İngiltere şeytan üçgeni, oluşması muhtemel bu üçgene karşı temeli 20 sene önce atılan, 1995’de resmen aktif hale getirilen Büyük Ortadoğu Projesi’ni ısıtıp sahneye koyuyordu. Türkiye, her iki kampın tam ortasındaydı. Taleplerini geri çeviremediği, küstürmemeye çalıştığı, ancak çıkarlarına ters düşen şeytan üçgeni ile başarıya ulaşması riskli geleceğin üçgeni arasında bocalıyordu. Hazar'ın Kurtlar Vadisi'nde kan, kin kokan petrol yarışı Körfezi de esir alacak ve son damla petrol tükeninceye kadar Kurtların avı Hazarda ve Körfezde durmayacaktı.Geçen yüzyılda olduğu gibi, 21. yüzyılda da dünya devletlerinin üzerinde hassasiyetle duracakları en önemli konulardan biri enerji olacaktır. Gelişen teknoloji ve artan nüfus ülkeleri enerjiye bağımlı hale getirmektedir. Enerji kaynakları içerisinde günümüzde en çok petrol ve doğal gaz kullanılmaktadır. Zengin hidrokarbon kaynakları ve yeni jeopolitik konumu ile Hazar Havzası, Avrasya coğrafyasının en önemli bölgesi konumundadır. Bu sebeple Hazar Bölgesi, nüfuz mücadelesinin en sert geçtiği bölgelerin başında gelmektedir. Hazar Bölgesi’nde sürdürülen güç mücadelesi, sadece enerji yataklarından alınacak payları

188

değil, bu havzada üretilecek enerjiyi dünya pazarlarına taşımanın hangi güzergâhlar vasıtasıyla yapılacağını da içermektedir. Hazar Denizi’ne kıyısı olan Azerbaycan, Kazakistan, Rusya Federasyonu, İran ve Türkmenistan ile bölge hinterlandında yer alan Özbekistan, bölgedeki temel enerji üreticisi ülkeleridir. Bu ülkelerin bağımsızlıklarının ve ekonomilerinin geleceği açısından mevcut enerji kaynakları çok büyük bir önem taşımaktadır.

Çağrı Kürşat Yüce tarafından Beykent Üniversitesi’nde Stratejik Araştırmalar Dergisi’nde yayımlanan (Journal of Strategic Studies 1(1),2008, 158-183) aşağıdaki makale ile kitabımızın yenilenmiş halini tamamlıyoruz.

HAZAR ENERJİ KAYNAKLARININ TÜRK CUMHURİYETLERİ İÇİN ÖNEMİ VEBÖLGEDEKİ YENİ BÜYÜK OYUN

Günümüz dünyasında sanayileşmenin hızla ilerlemesi ve nüfusun artması sonucunda, petrol ve doğal gaz tüketiminde ciddi artışlar meydana gelmiştir. Ayrıca alternatif enerji kaynaklarının henüz bulunamamış olması, bu enerji kaynaklarının önemini daha da artırmıştır. Dünyadaki enerji kaynakları içinde belki de en önemli yeri işgal eden petrol, gelişmekte olan teknolojilerin motor görevini üstlenmiştir. Günümüzde petrol, dünya ekonomisinin işleyişindeki önemini koruyor ve petrolü kontrol eden ülkeler ise önemli ve stratejik bir gücü ellerinde tutmaya devam ediyorlar. Bu enerji kaynağının da, 2000'li yıllarda da, çoğu devletin stratejik hedeflerini, ekonomik yapılarını, politik tercihlerini ve jeopolitik konumlarını yakından ilgilendirdiği görülmektedir. Bir enerji kaynağı olarak petrolün uluslararası ilişkilerde bir siyasi güç olarak kullanımı, geçmişte olduğu gibi günümüzde de devam etmektedir. Doğal gaz ise, 30 yıldır yaygın olarak kullanılmaya başlanmış ve son yıllarda tüketimi hızla artmıştır. Bu bağlamda, bağımsızlığını kazanan Türk Cumhuriyetleri’nin bulunduğu coğrafya incelendiğinde, bu bölgelerin zengin enerji yataklarına sahip oldukları gözlenmektedir. Yani, Hazar Havzası, 21. yüzyılda dünyanın en önemli enerji üretim ve dağıtım alanlarından birisini oluşturmaktadır. Özellikle de Hazar Havzası ülkelerinden olan Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan ve Türkmenistan, yeni yüzyılda da dünya ekonomisini derinden etkileyecek, petrol ve doğal gaz zenginliklerine sahiptirler. SSCB'nin dağılmasıyla birlikte uluslararası politikada yaşanan değişiklikler, Avrasya bölgesinde de önemli gelişmelere yol açmıştır. Yıllarca SSCB egemenliği altında bulunan Kafkasya ve Orta Asya cumhuriyetlerinin, mevcut zenginlikleri ile bağımsızlıklarını kazanmaları, bölgede enerji kontrolüne yönelik güç mücadelesinin yaşanmasına neden olmaktadır. Sürdürülen enerji mücadelesi günümüzde de tüm hızıyla devam etmektedir. Süper güçler ve dev şirketler, Kafkasya ve Orta Asya bölgesindeki hidrokarbon rezervleri ile boru hatları güzergâhlarına egemen olma yarışındadır. Bu kapsamda önce “Büyük Oyun” terimi, enerjinin önemi ve Hazar Bölgesi’ndeki petrol ve doğal gaz kaynaklarının kısa geçmişi üzerinde durmak gereklidir.

“BÜYÜK OYUN” TERİMİ

Zengin hidrokarbon yataklarına sahip bölgeler, dünyanın güçlü devletlerinin her zaman ilgisini çekmiştir. Dolayısıyla bu gibi enerji zengini yerler, güçlü devletler tarafından her zaman kontrol altına alınmak istenmiştir. 19. yüzyılın sonunda İngiltere ile Rusya, Orta Asya ve Afganistan'ı kendi nüfuz alanlarına katmak için büyük bir rekabete girmişlerdi. Orta Asya’yı işgal eden Rusların, kendi egemenliği altındaki Hindistan'a ilerlemesini engellemek isteyen İngiltere'nin, Afganistan'ı işgal etmeye çalışması ile bu iki ülkenin Afganistan üzerinde süren mücadelesi, tarihe “Büyük Oyun” (Great Game) olarak geçmiştir (Kleveman, 2004: 21-22). Enerji alanında dev petrol şirketlerinin ve süper güçlerin 20. yüzyılda vermiş oldukları bu acımasız mücadele sonucunda; “Büyük Oyun” terimi dünya literatürüne de girmiştir. Bu terim, ilk kez, 19. Yüzyılda İngiliz yüzbaşısı Arthur CONOLY tarafından bir arkadaşına yazılan mektupta kullanılmıştır (Kılıçbeyli - Emrahov, 2004: 115). Daha sonra bu nitelemeyi, 1907 yılında Nobel Edebiyat Ödülü’nü alan İngiliz yazar Rudyard KIPLING “Kim” adlı eserinde kullanmıştır. Böylece bu terim,

189

ölümsüzleşmiş ve çok sık kullanılır olmuştur. Ayrıca araştırmacı Lutz Kleveman, Rudyard Kipling'in “Kim” isimli romanında ölümsüzleştirdiği "Büyük Oyun" kavramını kullanarak, bölgede, Büyük Britanya ve Çarlık Rusyası'nın 19. yüzyılda giriştikleri emperyalist mücadelenin modern bir versiyonu olan bir “Yeni Büyük Oyun”un oynandığını iddia etmiştir (Kılıçbeyli - Emrahov, 2004: 22). Yüz yıl kadar önce Orta Asya’da, İngilizler ve Ruslar, Kipling’in büyük oyununun oyuncularıydı. Günümüzde bu karmaşık ve acımasız oyunun oyuncu sayısında bir artış gözlenmektedir. Dünyada oynanan bu zorlu oyunun oyuncularını da şu şekilde sıralamak mümkündür:

- Devletler: ABD, İngiltere, Rusya Federasyonu, Almanya, Çin, Hindistan, Japonya, İran, Türkiye vb.

- Şirketler: Exxon-Mobil, Chevron, Shell, BP-Amaco, Lukoil, Socar, Sinopec, Yukos, Unocal, Total, Pennzoil, Gazprom, British Gaz, Statoil, TPAO, Kazakoil vb.

Yukarıda belirtilenlere finans kuruluşlarını ve çok uluslu bankaları da eklememiz mümkündür. Adı verilen dev şirketlerin bazıları, son yıllarda birleşmiş ve adı geçen bu güçlü oyuncuların yanına yenileri de eklenmiştir. Bilindiği üzere, enerjinin paylaşım savaşını veren petrol şirketleri, bulundukları devletlerin dış politikalarında çok etkili oldukları gibi, dünya siyasetine de ekonomisine de az veya çok yön verebilmektedirler. Günümüzde Yeni Büyük Oyun; Rusya’nın Hazar Havzası’nda etkisinin azaltılması, Çin’in bölgeye girişinin engellenmesi, ABD destekli yönetimlerin oluşturulması, ABD’nin askeri gücü ve şirketleri ile bölgede etkinliğini artırması şeklinde bir dizi politikalar ve buna uygun stratejiler ile devam etmektedir. Gürcistan, Ukrayna ve Kırgızistan’dan sonra, son olarak, Orta Asya’nın kontrolü için önemli olan Fergana Vadisi’nde olaylar yaşanmaya başlamıştır. Bu yaşanan olayların da devam edeceği uzmanlar tarafından sürekli dile getirilmektedir (Yüce, 2006: 107)Hazar Havzası’ndaki Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan ve diğer bölge ülkelerinin petrol ve doğal gaz kaynaklarını ele geçirmek, boru hatlarını kontrol etmek için; başta ABD ile Rusya Federasyonu olmak üzere, Çin, AB, İran ve Türkiye arasında büyük bir rekabet sürmektedir. Bu doğrultuda, dünyanın seçkin ekonomi dergilerinde ve gazetelerinde, Hazar Bölgesi’nde bulunan yabancı şirketlerin mücadeleleri konusunda her gün onlarca haber yayınlanmaktadır.Yeni büyük oyunda hedef; trilyonlarca dolarlık (200 milyar varil petrol ve 18 trilyon m3 muhtemel doğal gaz) Kafkasya ve Orta Asya petrol ve doğal gazının üretiminde üstünlük sağlamak, taşınmasında geçiş ücretinden faydalanmak, diğer güçlere göre, enerjiyi kontrol ederek fiyatlara hakim olmak ve stratejik üstünlük sağlamaktır (Üşümezsoy - Şen, 2003: 28). Özetle, son yıllarda “yeni büyük oyun” olarak adlandırılan uluslararası mücadelenin arka planında, geçen yüzyılda olduğu gibi günümüzde de enerji kaynaklarının kullanımı, elde edilmesi veya nakli ile ilgili çıkar çatışmalarının olduğu görülmektedir.

ENERJİNİN ÖNEMİ VE DÜNYADA BİTMEYEN ENERJİ MÜCADELESİ

Enerji, üretim işlemlerinde kullanılması zorunlu bir girdi ve toplumların refah düzeylerinin yükseltilmesi için gerekli bir hizmet aracıdır. Bu nedenle enerji, ekonomik ve sosyal kalkınmanın temel taşlarından biridir. Ekonomiye, yeterli ve güvenilir bir enerjinin zamanında ve düşük maliyetle sağlanması da aynı derecede önemlidir. Dünya nüfusu arttıkça petrol ve doğal gaza olan gereksinim de artmaya devam edecektir. Bu nedenle dünyadaki petrol ve doğal gaz kaynakları tükenene kadar veya bu enerji kaynaklarının cazibesini gölgeleyecek yeni enerji türleri bulununcaya kadar, petrol ve doğal gaz önemini koruyacak ve bu enerji kaynakları üzerinde yapılan mücadeleler de devam edecektir. Ülkelerin enerji güvenlikleriyle ulusal güvenlikleri arasında doğrudan ve güçlü bir ilişki vardır. Yani; ucuz, kesintisiz ve temin yolları açısından çeşitlendirilmiş enerji politikası, her ülke için ulusal güvenliğin vazgeçilmez köşe taşıdır. Dünyadaki süper güçlerin, küresel güç olma mücadelesinin en önemli gerekçelerinden biri, enerji kaynaklarına sahip olmaktır. Ayrıca bu devletler için enerjinin naklini ve ticaretini kontrol etme düşüncesi de bir o kadar önemlidir. 17 Mayıs 2001 tarihinde ABD Başkanı Bush’un

190

söylediği gibi; “enerji kaynaklarında çeşitlilik Amerika için önemlidir, sadece enerji güvenliği için değil, ulusal güvenlik açısından da büyük değer taşımaktadır” (Demiral, 2006: 2).Orta Doğu’da yıllardır süren soğuk ve sıcak savaşların temelinde, enerji kaynaklarına ve enerji nakil hatlarına hakim olma mücadelesinin olduğu herkesçe bilinmektedir. Son yıllarda gerçekleşen Irak ve Afganistan işgalleri de bu doğrultuda yapılan operasyonlardandır. Zaten ABD’yi küresel güç yapan, enerji kaynaklarına hükmetmesidir. Diğer süper güçlerin ABD’yi yakalayamamasının nedeni de, enerji kaynaklarına yeterince sahip olamayışlarıdır. Her geçen gün önemi artan Avrasya enerji kaynakları üzerinde, birçok ülkenin doğal olarak çıkarları çatışmaktadır. Bölgedeki enerji pastası önemini koruduğu sürece de buralarda gerginlik ve mücadele bitmeyecektir. Yani 20. yüzyılın sonunda tekrar başlatılan ve 21. yüzyılda da şiddetle sürdürülen enerji rekabeti, son yıllarda bölgeyi iyice germiştir ve bu durumun da uzun yıllar devam edeceği öngörülmektedir. Görünen o ki, 21. yüzyılın mücadelesi Z. Brzezinski’nin öngördüğü gibi, Avrasya satranç tahtasında oynanacaktır (Brzezinski, 1998: 72). Bu mücadelenin merkezinde, her zaman olduğu gibi, enerji kaynaklarının öncelikli rolü yer alacaktır. Coğrafi anlamdaki merkezlerden birisi de Hazar Havzası olacaktır. Bu bağlamda, 21. Yüzyılda Hazar Bölgesi enerji kaynaklarının önemi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Şener ÜŞÜMEZSOY’un “Turan Petrolleri” (Üşümezsoy, 2007: 146) olarak adlandırdığı ve giderek önemi artan Hazar Havzası enerji kaynakları, 21. Yüzyılın süper gücünün kim olacağını da belirleyecek öncelikli faktörlerden biri olacaktır. Türk devletlerinin sahip olduğu zengin hidrokarbon kaynakları, özellikle kaynak çeşitliliği yaratacağı dikkate alındığında, küresel enerji güvenliği açısından büyük önem arz etmektedir. Ağırlıklı olarak tek bir kaynağa bağımlı olmak yerine (Rusya ve İran gibi), kaynağı çeşitlendirmek, fiyat rekabetinden yararlanmak ve arz güvenliği gibi nedenlerden dolayı, bölgedeki enerji kaynakları, bölgesel enerji güvenliğinin çok önemli köşe taşlarını oluşturmaktadır (Pamir, 2006: 13).Petrol ve doğal gaz, Hazar Havzası'nda yer alan Türk devletlerinin kalkınmaları açısından son derece önemlidir. Yani, Türk devletlerinin sahip oldukları enerji kaynakları, bu ülkelerin gerçekten bağımsız olabilmelerinin en önemli ön koşulu olan ekonomik gelişmelerinin temel girdisini oluşturmaktadır. Bölgede faaliyete geçen boru hatlarından elde edilecek geçiş ücretlerinden başka, Türk devletlerindeki enerji yataklarına yapılan yatırımlar ve rezervlerin işletilmesinden elde edilecek gelirler, gerçekten de çok önemlidir. 2000 yılında, bölgenin petrol ve doğal gaz ihracatının toplam ihracat içindeki payının yaklaşık % 68 olarak gerçekleşmesi, bunun en açık göstergesidir (Güngör ve Şentürk, 2004: 67-68).Türk Cumhuriyetleri’ne yapılan enerji yatırımları ve buradan elde edilen gelirler bu ülkelerin ekonomilerine çok ciddi boyutlarda katkıda bulunmaktadır. Bölgedeki Türk devletlerinin ekonomik göstergeleri, enerji gelirleri sayesinde, çok kısa bir sürede büyük bir değişim ve dönüşüme uğramıştır. Bu ülkeler, çok hızlı bir büyüme tirendi yakalamışlar ve milli gelirleri sürekli bir artış göstermiştir. Yani enerji kaynaklarının, Türk devletlerinin ekonomilerinin lokomotifi konumunda olduğunu söylersek, yanlış olmaz. Örneğin; Azerbaycan’ın 2005 yılındaki yakaladığı büyüme hızı % 26,4 düzeyindedir. 2006 yılındaki büyüme hızı ise, % 34,5 olarak gerçekleşmiştir. Bu oran ile dünyada birinci sıraya oturmuştur (Yeniçağ Gazetesi, 2007: 8). Bu ülke, son 12 yılda 3,5 milyar dolar olan milli gelirini 10 katınına yakın artırarak, 33 milyar dolara çıkarmıştır. Azerbaycan, petrolden bir yılda elde ettiği geliri, 8 milyar dolardan 11 milyar dolara çıkarmayı hedeflemektedir (Yıldız, 2007: 6). İhracatını ise 6 milyar dolara çıkarmıştır. Ülkede, kişi başına düşen gelir 4000 dolar seviyesine çıkmıştır. Enflasyon oranı ise 2004 yılında % 6,7’dir. Azerbaycan, son yıllarda en çok yabancı yatırım alan ülkeler arasındadır.Kazakistan’ın büyüme hızı, 2004 yılında % 9,4 seviyesindedir. Son beş yıldır büyüme hızı, ortalama olarak, % 10 civarında gerçekleşmiştir. Ülke, milli gelirini 84 milyar dolara çıkarmış ve kişi başına düşen yıllık gelir ise 5592 dolara ulaşmıştır. Enflasyon oranı 2004 yılında % 6,9’dur. Son 12 yılda ihracatını 5,3 milyar dolardan, 30,1 milyar dolara çıkarmıştır. Diğer Türk devletlerinin ihracatları toplamının neredeyse iki katına ulaşmış durumdadır (Türkiye’nin ise yarısına yakın). Ayrıca Kazakistan, geçen yıl 12,6 milyar dolar dış ticaret fazlası vermiştir (Yeniçağ Gazetesi, 2007: 8). Son 15 yılda ülkeye 42 milyar dolarlık yabancı yatırımı gelmiştir. Türkmenistan’ın yıllık büyüme hızı, 2004 yılında % 8 idi. Ancak son yıllarda bu oran ortalama % 15 seviyelerine çıkmıştır. Enflasyon oranı ise 2004 yılında % 11,1 olarak gerçekleşmiştir. Ülke, milli gelirini

191

23,7 milyar dolara çıkarmış durumdadır. Türkmenistan’da kişi başına düşen yıllık gelir 4573 dolar seviyesine ulaşmıştır. 2005 yılı itibariyle ihracatı 4,7 milyar dolara ulaşmıştır (Yıldız, 2007: 6).Özbekistan’ın yıllık büyüme hızı 2004 yılında % 7,1 idi. Son yıllarda bu oran % 10’un üzerindedir. Ülkenin milli geliri 16 milyar dolar civarındadır. Enflasyon oranı ise 2004 yılında % 1,7’dir. Kişi başına düşen yıllık geliri 2500 dolar civarındadır. Özbekistan, yıllık İhracatını 3,7 milyar dolardan, 5,3 milyar dolara çıkarmıştır (Yıldız, 2007: 6). Diğer yandan, Türk devletlerinde enerji alanında çok büyük meblağlı anlaşmaların da yapıldığı bilinmektedir. Yapılan enerji anlaşmaları, şu anda, 100 milyar doları geçmiş durumdadır. Azerbaycan sadece BTC ve AÇG projelerinden 21 milyar dolar gelir elde edecektir. Ayrıca Türkmenistan ile Rusya arasında yapılan doğal gaz anlaşması ile Türkmenistan, 25 yılda, 250 milyar dolar gelir elde edecektir (Yüce., 2006: 269). Kazakistan ise, Rus şirketi olan Rosneft ile 55 yıllık petrol üretim ortaklığına dayanan 23 milyar dolarlık anlaşma imzalamıştır (Eralp, 2006: 2). Bazı Türk devletlerindeki projelerin parasal değerleri aşağıdaki tabloda verilmiştir (Tablo 5).

TABLO 5: Türk Cumhuriyetleri’ndeki Projelerin Bazılarının Parasal DeğeriKAZAKİSTAN AZERBAYCAN

Proje (Yatak) Adı

Parasal Değeri (milyar dolar)

Proje (Yatak) AdıParasal Değeri(milyar dolar)

Kurmangaz 23 Alov, Şark, Araz 9Tengiz 20 Mega Proje 8

Karakaçanak 8 Nahçıvan 5Tup-Karagan 3 Abşeron 4Kashagan ve

Aktau2 Şahdeniz 4

Kaynak: ABD Enerji Bakanlığı (http://www.energy.gov), Haziran–2002 (Mega Proje ve Şahdeniz verileri, projenin operatörü olan BP’nin sitesinden düzeltilmiştir.) Petroconsultans, EİG, İnterfax, 18.07.2004

2010 yılında 25 milyar doları, 2020 yılında ise 40 milyar doları aşması beklenen petrol ve gaz gelirlerinin Türk Cumhuriyetleri’nin ekonomik yapılarında da köklü değişimlere yol açacağı şüphesizdir. Ayrıca Türk Cumhuriyetleri için Hazar enerji kaynaklarının geliştirilmesi, ekonomilerini yeniden inşa etme ve iç istikrarı sağlama açısından önemlidir. Ancak kaynakların geliştirilebilmesi için, yabancı sermayeye ihtiyaç duyulmaktadır. Türkmenistan’ın ihracatının % 82’sini, Azerbaycan’ın ihracatının % 86’sını ve Kazakistan’ın ihracatının ise % 65’ini petrol ve petrol ürünleri oluşturmaktadır (DEİK, 2004: 24). Türk Cumhuriyetleri’nin 2000-2020 dönemi petrol ve doğal gaz ihracat projeksiyonu aşağıda gösterilmiştir (Tablo 6).

Tablo 6: Türk Cumhuriyetleri’nin 2000–2020 Dönemi Petrol ve Doğal Gaz İhracat Projeksiyonu 2000 2010 2020

Petrol İhracatı

Milyon Ton 33,1 116,5 177,9

Milyar Dolar 6,6 18,1 28,9

Doğal Gaz İhracatı

Milyar m3 37 123 215

Milyar Dolar 2,2 7,4 12,9

192

TOPLAM GELİR (Milyar Dolar)

8,8 25,5 41,8

Kaynak: Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı, http://www.dtm.gov.tr, 12.06.2006

Ayrıca bölgenin zengin enerji kaynakları potansiyeli, Türk devletlerinin bulunduğu coğrafyanın jeopolitik önemini de hızla artırmaktadır. Ancak bu durumun bölgedeki istikrarsızlığı artırıcı bir dezavantajının olacağı muhtemeldir. Özetle, Türk devletlerindeki enerji kaynakları; bu ülkelerin kalkınmalarında, ekonomik ve askeri olarak güçlenmelerinde, bölge halklarının refah seviyelerinin yükselmesinde, bağımsızlıklarının pekişmesinde ve demokratik gelişimlerinde çok önemlidir.

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Türkiye-Azerbaycan Doğalgaz Alım Satım ve Transit Anlaşmaları konusunda, tam mutabakat 29 Nisan 2011 itibariyle sağlandı. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Taner Yıldız, Türkiye-Azerbaycan Doğalgaz Alım Satım ve Transit Anlaşmaları konusunda, hükümetlerarası anlaşmada, alım satım anlaşmasında mutabık kalındığını, transit geçişler metni üzerinde biraz zamana ihtiyaç olduğunu, metnin incelenmesi gerektiğini belirtti. Yıldız, Şah Deniz 2'nin önünün tamamen açılması, Avrupa'ya ister Nabucco ister TAP projesi gibiprojelerle, herhangi bir proje kanalıyla en az 10 milyar metreküplük gazın ulaştırılması ve 6 milyar metreküplük gazın Türkiye'de kullanımıyla ilgili geçen yıl imzalanan çalışmanın devamı olabilecek bir dizi anlaşma yapılacağını anlattı. Yıldız, hükümetlerarası anlaşma, alım satım anlaşması ve gazın transit geçişiyle ilgili taşıma anlaşması olacağını kaydederek, bazı anlaşmaların paraflandığını, bazılarının da paraflanma aşamasına geldiğini bildirdi.Yıldız, ''Aynı istikamette, Şahdeniz 2 gazının Avrupa'ya aktarılmasıyla alakalı hususta prensip olarak tamamen mutabık kaldığımızı ve beraber çalışılabileceğini burada beyan ettik'' dedi. Azerbaycan Enerji Bakanı Natık Aliyev de anlaşmaların Azerbaycan doğalgazını Avrupa'ya ve Türkiye'ye satışını içerdiğine ve anlaşmaların iki ülkenin ulusal şirketlerinin yanı sıra Şahdeniz kapsamında olan şirketler için de önemli olduğuna işaret etti.

21. yüzyılın en stratejik enerji üretim merkezlerinden biri olmaya aday Hazar Bölgesi’nde, petrol ve doğal gaz üretim ve ihraç potansiyeli açısından en çok dikkat çeken ülkeler; Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan ve Türkmenistan’dır. Zira bu ülkelerde, 80’e yakın uluslararası enerji şirketinin ilgisini görebildiğimiz gibi, bölgede onlarca milyar dolarlık enerji antlaşmalarının yapılmış olması da, Hazar’ın önemini ortaya koymaktadır. Bölgedeki potansiyel, trilyon dolarlarla ifade edilmektedir.Zengin hidrokarbon kaynakları ve yeni jeopolitik konumu ile Hazar Havzası, Avrasya coğrafyasının en önemli bölgesi konumundadır. Bu sebeple, Hazar Bölgesi, nüfuz mücadelesinin en sert geçtiği bölgelerin başında gelmektedir. Hazar Bölgesi’nde sürdürülen güç mücadelesi, sadece enerji yataklarından alınacak payları değil, bu havzada üretilecek enerjiyi dünya pazarlarına taşımanın hangi güzergâhlar vasıtasıyla yapılacağını da içermektedir.

Enerji kaynakları, 21. yüzyılın Büyük Oyunu’nda yine başrolü oynamaktadır. Bunun bir sonucu olarak, Hazar Havzası’nda Soğuk Savaş sonrası büyük güçler ve bölgesel güçler arasında yaşanan etkinlik mücadelesi, “Yeni Büyük Oyun” olarak adlandırıldı. Hazar Havzası’nda bulunan Türk Cumhuriyetleri’nin, sahip oldukları zengin enerji yataklarını akılcı ve gerçekçi politikalarla işletmeleri ve güvenilir hatlarla dünya pazarlarına ulaştırmaları gerekmektedir. Zira bölge devletlerinin güçlenerek tam bağımsız olmaları ve halklarının refah seviyesinin yükselmesi kısa ve orta vadede buna bağlıdır.

193

SON SÖZ:

TÜRKİYE’NİN ENERJİ STRATEJİSİ

Mayıs 2011’de Türkiye Dışişleri Bakanlığı tarafından hazırlanan Türkiye’nin enerjisi stratejisi raporu ile son noktayı koyuyoruz.

Günümüzde, ulusal ekonomilerin temel girdisini oluşturan enerji kaynakları, gerek gündelik yaşamımızın idamesi, gerek toplumsal refah seviyesinin arttırılması bakımından hayati öneme sahiptir. Dünya genelinde enerji kaynaklarının kıtlığı ve enerji talebinin fazlalığı, enerji ihtiyacının karşılanmasını stratejik bir mesele haline getirmektedir. Nitekim, son yıllarda enerji arz güvenliği, dış politika, güvenlik, küresel istikrar, sürdürülebilir kalkınma, çevre ve iklim değişikliği ile birlikte anılan bir kavram haline dönüşmüştür.

I. Türkiye’nin Enerji Profili ve Stratejisi

Enerji kaynaklarının %74’ünü ithal etmekte olan ve bu nedenle öncelikle kendi enerji güvenliğini sağlamayı hedefleyen Türkiye,

- enerji ihtiyacının imkanlar ölçüsünde yerel kaynaklardan ve en düşük maliyetle karşılanmasına, çevresel etkilerin gözetilmesine, enerji arzında kaynak ülke, güzergah ve teknoloji çeşitlendirmesine gidilmesine,

- yenilenebilir enerji kaynaklarının payının artırılmasının yanısıra nükleer enerjinin de yeni bir kaynak olarak eklenmesiyle enerji sepetinin çeşitlendirilmesine, ayrıca ülke içinde ve dışında hidrokarbon kaynakları arama-geliştirme faaliyetlerine önem vermektedir.

Türkiye, 2001 yılından bu yana enerji alanında uygulamaya koyduğu mevzuat ile artan enerji ihtiyacının, serbest piyasa kuralları çerçevesinde etkin bir biçimde karşılanmasını hedeflemekte; ayrıca, enerji verimliliğinin arttırılması ve enerji teknolojilerinin yaygınlaştırılması yolunda da yoğun çalışmalar sürdürmektedir.

Son 10 yıl içerisinde, dünyada doğal gaz ve elektrik talebinin Çin’den sonra en fazla arttığı ikinci ülke konumunda bulunan Türkiye’nin önümüzdeki dönemde de ekonomik ve sosyal gelişme hedefleri ile tutarlı olarak, enerji talebi artışı bakımından dünyanın en dinamik enerji ekonomilerinden biri olmaya devam etmesi beklenmektedir.

Türkiye, ispatlanmış petrol ve doğal gaz rezervlerinin dörtte üçüne sahip bölge ülkeleriyle, Avrupa'daki tüketici pazarları arasında jeo-stratejik bir konuma sahiptir. Bu ayrıcalıklı doğal köprü konumu Türkiye’ye enerji güvenliği bağlamında fırsatlar sağlamakta, aynı zamanda sorumluluklar da yüklemektedir. Rusya, Norveç ve Cezayir’den sonra doğal gazda Avrupa’nın dördüncü ana arteri olma hedefini güden Türkiye, Doğu-Batı ve Kuzey-Güney eksenlerinde, üretici ve tüketici ülkeler arasında güvenilir bir transit ülke rolünü üstlenme ve dinamik bir enerji terminali konumu edinme yönünde de girişimlerde bulunmaktadır. II. Projeler:

194

Hem Türkiye’nin hem de bölge ülkelerinin enerji güvenliğinin sağlanması bağlamında hayata geçirilen ve üzerinde çalışılmakta olan projelere ilişkin bilgiler özetle aşağıda yer almaktadır:

Irak - Türkiye (Kerkük-Ceyhan/Yumurtalık) Ham Petrol Boru HattıI. Hat 986 (Irak 345, Türkiye 641), II. Hat 890 (Irak 234, Türkiye 656) km uzunluğundadır. 1976 yılında işletmeye alınmış ve ilk tanker yüklemesi 25 Mayıs 1977'de gerçekleştirilmiştir. Irak'a uygulanan BM ambargosu nedeniyle Ağustos 1990'da işletmeye kapatılan hat, 14 Nisan 1995 tarih ve 986 sayılı BM kararına istinaden, 16 Aralık 1996 tarihinde, sınırlı petrol sevkiyatı için tekrar işletmeye alınmıştır. Yıllık taşıma kapasitesi toplam 70,9 milyon tondur. Anılan hattan petrol taşımacılığına yönelik süresi 2010 yılında son bulan anlaşmanın süresinin 15 yıl uzatılmasına ilişkin anlaşma Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Sayın Taner Yıldız ile Irak Petrol Bakanı Şehristani tarafından 19 Eylül 2010 günü Bağdat’ta imzalanmıştır.

Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı:Doğu-Batı Enerji Koridorunun en önemli bileşenini oluşturan ve 1760 km ile dünyanın en uzun ikinci boru hattı olan Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ham Petrol Boru Hattı, Azeri-Çırak-Güneşli (AÇG) sahasından başlayarak, Azerbaycan ve Gürcistan üzerinden, çevresel açıdan hassas Karadeniz ve Türk Boğazlarını by-pass ederek, Türkiye’nin Akdeniz kıyısındaki Ceyhan’daki terminale ulaşmaktadır. Hattın kapasitesi 1 milyon varil/gün’den 1.2 milyon varil/gün’e çıkarılmıştır. Kasım 2008 itibariyle, Kazak petrolü de BTC üzerinden dünya pazarlarına ulaşmaya başlamıştır. 24 Nisan 2011 tarihi itibariyle petrol yüklemesi yapılan tanker sayısı 1507’ye, sözkonusu hat üzerinden yapılan petrol ihracatı da 1 milyon 174 bin varile ulaşmıştır.

Mavi Akım Doğal Gaz Boru Hattı“Rus Doğal Gazının Karadeniz Altından Türkiye Cumhuriyeti’ne Sevkiyatına İlişkin Hükümetlerarası Anlaşma” 15 Aralık 1997’de imzalanmıştır. Aynı tarihte yılda 16 milyar m3 doğal gaz alımına yönelik 25 yıl süreli üçüncü Doğal Gaz Alım Satım Anlaşması imzalanmıştır. Türkiye toplam 30 milyar m3/yıl üç kontrat ile RF’nin AB’den sonra 2. büyük doğal gaz pazarı haline gelmiştir. Hattın resmi açılış töreni Türk-Rus-İtalyan Başbakanların katılımlarıyla 17 Kasım 2005 tarihinde Samsun’da gerçekleştirilmiştir. 1236 km (Samsun-Ankara kesimi: 501 km) uzunluktaki hat üzerinden doğal gaz alımını 2003 yılında başlanmıştır.

İran-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı1131 km uzunluğunda olan bu boru hattından, İran’dan Türkiye’ye yılda 10 milyar m3 doğal gaz sevkiyatına ilişkin 25 yıl süreli Doğal Gaz Alım-Satım Anlaşması, 8 Ağustos 1996 tarihinde imzalanmıştır. Bu hat üzerinden doğal gaz nakline 2001 yılında başlanmıştır.

Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru HattıDoğu-Batı Enerji Koridoru’nun ikinci bileşeni olan Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE) Doğal Gaz Boru Hattı, 3 Temmuz 2007 itibariyle faaliyete geçmiştir. Hazar Denizi’nin Azerbaycan’a ait kesiminde yer alan Şahdeniz sahasının geliştirilen bölümünden (Faz I) çıkarılan doğal gazı Türkiye bu hat üzerinden tedarik etmektedir. Faz I’e yönelik olarak ülkemizin Azerbaycan ile yılda 6.6 milyar m3 doğalgaz alımını öngören bir anlaşması mevcuttur. Şahdeniz Faz II bağlamında ise, 7 Haziran 2010 tarihinde İstanbul’da imzalanan belgelerle, gerek Faz II’den ülkemiz piyasasına yönlendirilecek, gerek Türkiye üzerinden Avrupa’ya ihraç edilecek Azeri doğal gaz miktarlarına, gerekse fiyat ve transit tarifeye ilişkin olarak taraflar arasında ortak bir anlayış sağlanmıştır.

Türkiye-Yunanistan-İtalya Doğal Gaz Enterkonektörü (TYİE)“Türkiye-Yunanistan-İtalya Doğal Gaz Ulaştırma Koridorunun Geliştirilmesine İlişkin Hükümetlerarası Anlaşma” 26 Temmuz 2007 tarihinde Roma’da imzalanmıştır. Türkiye-Yunanistan Doğal Gaz Boru Hattı, 18 Kasım 2007 tarihinde İpsala’da iki ülke Başbakanlarının katılımıyla düzenlenen açılış töreniyle hizmete girmiş; projenin Yunanistan-İtalya ayağının ise 2015 itibariyle tamamlanması öngörülmektedir. Öte yandan,

195

17 Haziran 2010 tarihinde BOTAŞ, Depa (Yunanistan) ve Edison (İtalya) arasında bir Mutabakat Zaptı imzalanarak, sözkonusu şirketler arasındaki işbirliği alanları genişletilmiştir.

Güney Gaz Koridorunun hayata geçirilen ilk parçası olan TYİE, aynı zamanda Azeri gazının Güneydoğu Avrupa’ya ulaştırılması açısından da büyük önem taşımaktadır. Proje ile Türkiye üzerinden Yunanistan’a 3 milyar metreküp, İtalya’ya ise 8 milyar metreküp doğal gazın ulaştırılması beklenmektedir.

Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı ProjesiDoğal gazın Türkiye-Bulgaristan-Romanya ve Macaristan üzerinden Avusturya’ya taşınmasını öngören projeye ilişkin çalışmalar devam etmektedir. Bu çerçevede, Nabucco Hükümetlerarası Anlaşması 13 Temmuz 2009 tarihinde Ankara’da imzalanmıştır. Anlaşma, Taraf Devletlerin onay işlemlerini tamamlamaları neticesinde, 1 Ağustos 2010 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 3.300 km uzunluğundaki hattın 2.000 km’sinin Türkiye toprakları üzerinden geçmesi planlanmaktadır. Boru hattının nihai ve azami kapasitesinin 31 milyar metreküp/yıl doğal gaz olması öngörülmektedir.

Arap Doğal Gaz Boru Hattı ProjesiMısır doğal gazını Ürdün ve Suriye üzerinden Türkiye’ye ulaştırması öngörülen hattın yılda 10 milyar metreküp taşıma kapasitesine sahip olması planlanmaktadır. Mısır-Suriye arasında faal olan hattın, Suriye ile ülkemiz arasındaki parçasının (Halep-Kilis Hattı) tamamlanması yolundaki çalışmalar sürmektedir.

Irak-Türkiye Doğal Gaz Koridoru ProjesiGüney Gaz Koridoru’nun hayata geçirilmesi bağlamında Irak önemli bir konuma sahiptir. 15 Ekim 2009 tarihinde Türkiye ile Irak arasında imzalanan ve Nabucco projesine atıfta bulunan Doğal Gaz Koridoru Anlaşması ile Irak gazının Türkiye’ye ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya taşınması gündeme getirilmiştir. Öte yandan, Nabucco Hükümetlerarası Anlaşması’nın imza töreni sırasında Irak Başbakanı Nuri El-Maliki, Irak enerji sektöründeki gelişmelere bağlı olarak, Nabucco projesi için gerekli gazın yarısını tedarik etme taahhüdünde bulunmuştur. Samsun-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı ProjesiYapımı planlanan boru hattı, Samsun’un doğusunda Ünye’den başlamakta, Sivas’a ulaşmakta, devamında Bakü-Tiflis-Ceyhan ham petrol boru hattına paralel gitmektedir. Hattın % 45’i BTC’ye paraleldir ve bu nedenle geçiş hakkından yararlanabilecektir. Sözkonusu projenin inşaatı Çalık Enerji-ENI ortaklığı TAPCO (The Trans Anatolian Pipeline Company) şirketi tarafından üstlenilmektedir. Projenin temel atma töreni 24 Nisan 2007 tarihinde Ceyhan’da gerçekleştirilmiştir. 550 km uzunluğunda olması planlanan hattın Ceyhan Limanı’na yılda 60 milyon ton petrol taşıması öngörülmektedir. Projeyle, Geniş Hazar petrolünün bir kısmının doğrudan Ceyhan Terminaline ve buradan dünya pazarlarına ulaşmasını kolaylaştırması, böylelikle Türk Boğazları üzerindeki yükü hafifletmesi amaçlanmaktadır. Samsun-Ceyhan projesine yönelik bir Hükümetlerarası Anlaşma’nın (IGA) imzalanması için Rus tarafıyla 24 Eylül 2010 tarihinde Moskova’da müzakerelere başlanmış olup, görüşmeler sürdürülmektedir.

III. Enerji bağlamında Türkiye-AB ilişkileri:Karşılıklı dayanışma, bağımlılık ve eşitlik ilkelerine dayalı, Türkiye’nin ve Avrupa’nın enerji güvenliğine katkıda bulunacak Nabucco doğal gaz boru hattı projesi, Türkiye ile AB arasındaki ilişkilerin geliştirilmesine de yol açacaktır.

Öte yandan, Enerji Topluluğu Antlaşmasına (ETA) katılım müzakerelerine de 9 Eylül 2009 tarihinde başlanmış bulunulmaktadır. Türkiye, ETA konusunda diğer ülkelerden farklı durumunun Avrupa Komisyonu tarafından dikkate alınmasını beklemektedir.

196

AB ile Enerji Faslının açılmasına yönelik tarama süreci tamamlanmıştır.

Diğer yandan Türkiye’nin ENTSO-E elektrik (Avrupa Elektrik İletimi Koordinasyon Birliği-eski adıyla UCTE) ağıyla senkronize bağlantısının tesisine yönelik çalışmalar da devam etmekte olup, Eylül 2010’da EN-TSO ile senkron deneme işletmesi başarı ile başlatılmış bulunmaktadır.

IV. Ulusal Enerji Arz Portföyünün Zenginleştirilmesi

Türkiye, enerjide dışa bağımlılığın azaltılması, yerel kaynakların kullanımının azami seviyeye yükseltilmesi ve iklim değişikliğiyle mücadele hedeflerinden yola çıkarak, ulusal enerji arz portföyünde yenilenebilir enerji kaynaklarının payını yükseltme ve enerji sepetine nükleer enerjiyi de ekleme yolunda çalışmalarını sürdürmektedir.

Yenilenebilir enerji bakımından önemli bir potansiyele sahip olan Türkiye, jeotermal potansiyeli ile dünyada 7., Avrupa’da ise 1. sırada yer almaktadır. Sözkonusu enerji kaynağının yanısıra, hidroelektrik kaynakları, rüzgar ve güneş enerjisinin geliştirilmesine de öncelik verilmektedir. Bu çerçevede, 18 Mayıs 2009 tarihinde kabul edilen Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi uyarınca, 2023 itibariyle rüzgar enerjisi kurulu kapasitesinin 20.000 MW; jeotermal enerji kapasitesinin ise 600 MW’a çıkartılması, elektrik enerjisinin asgari %30’luk bölümünün yenilenebilir enerjiden karşılanması hedeflenmektedir. Öte yandan Türkiye, yenilenebilir enerji kaynaklarının geliştirilmesine verdiği önemin bir ifadesi olarak, 26 Ocak 2009 tarihinde Bonn’da düzenlenen konferans sonunda imzalanan anlaşmayla, Uluslararası Yenilenebilir Enerji Ajansı’nın (IRENA) kurucu üyeleri arasında yer almıştır.

V. Nükleer Enerji

Enerji alanında mümkün mertebe bağımsızlığın giderek önem kazandığı günümüzde nükleer enerjiye duyulan ilgi de artmış, “nükleer rönesans” kavramı ortaya çıkmıştır. Bu gelişmelere paralel bir şekilde Türkiye, ulusal enerji bileşenine nükleer enerjinin eklenmesi için hazırlıklarını sürdürmektedir. Bu çerçevede, 2030 yılına kadar Türkiye’nin nükleer enerjide 10 bin MW’lık kurulu güce ulaşması öngörülmektedir. Bu kapsamda, ilk nükleer santralin Mersin-Akkuyu, ikincisinin ise Sinop’ta inşaası planlanmakta olup, 12 Mayıs 2010 tarihinde RF ile Akkuyu’da bir nükleer güç santrali tesisine yönelik bir Hükümetlerarası Anlaşma imzalanmıştır.

197

KAYNAKÇA

1. ABD Enerji Bakanlığı, (2005). “Caspian Sea Region Key Oil and Gas Statistics”2. ARAS, Osman N. (2001). “Azerbaycan’ın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi”, İstanbul, Der Yayınları3. ARSLAN, Faruk, (2005). “Hazar'ın Kurtlar Vadisi: Petrol İmparatorluğundaki Güç Savaşları”, İstanbul, Karakutu Yayıncılık4. BERKOK, İsmail, (1958). “Tarihte Kafkasya”, İstanbul, İstanbul Matbaası5. BİNAY, Mehmet, (2003). “Orta Asya Ve Hazar Petrolleri Üzerinde Poker Oyunu: I. Bölüm”, http://www.turkiye.net,6. BİRSEL, Haktan, (2005). “Hazar Enerji Havzası’nın Dünya Hâkimiyeti Mücadelesindeki Rolü”, 2023 Dergisi, Ankara, Umut Tanı Matbaası7. BOROMBAEVA, Elvira, (2002). “21. Yüzyılda Türkiye Üzerinden Dünya Pazarlarına Ulaştırılacak Hazar Petrol Boru Hatları Seçenekleri ve Türkiye”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, SBE, Ankara, 8. BP, (2005). “Statistical Review of World Energy”9. BRZEZİNSKİ, Zbignıew, (1998). “Büyük Satranç Tahtası”, İstanbul, Sabah Kitapları10. CEYLAN, Cengiz, (1994). “Yeni Türk Cumhuriyetlerinin Ekonomik Yapısı ve Türkiye İle İlişkileri”, Yüksek Lisans Tezi, İÜ, SBE, İstanbul11. DEİK, (2004). “Kazakistan Ülke Bülteni”, Türk Avrasya İş Konseyleri, Ankara, http://www.deik.org.tr/ulkebulteni.asp, 12. DEİK, (2004). “Türkmenistan Ülke Bülteni”, Türk Avrasya İş Konseyleri, http://www.deik.org.tr/ulkebulteni.asp,13. DEİK, (2004). “Özbekistan Ülke Bülteni”, Türk Avrasya İş Konseyleri, http://www.deik.org.tr/ulkebulteni.asp,14. DİMİTROF, Thomas, (2003). “The İmplications of BTC”, İEA Roundtable on Caspian Oil and Gaz Scenarios, http://www.iea.doe.gov, 15. EIA, (2006). Energy İnformation Administration, “Caspian Sea Region: Key Oil and Gas Statistics”16. ERALP, Yalım, (2006). “Kavga Büyüyor”, http://www.usakgundem.com/haber.php?id=781,17. GOULİEV, Resul, (1997). “Petrol ve Politika”, İstanbul, Medyatek Yayınları18. GÖNÜLLÜ, Gani, (1999). “21. Yüzyılda Kafkasya ve Orta Asya Stratejileri”, Yeni Düşünce Dergisi, Sayı 660, s. 2-2419. GUBAYDULİNE, M. Ş. (2000). “Orta Asya’nın Jeopolitik Çizgileri”, Stratejik Analiz Dergisi, Cilt 1, Sayı 6, s. 8020. GÜL, Atakan - GÜL, A. Yazgan, (1995). “Avrasya Boru Hatları ve Türkiye”, Bağlam Yayınları, İstanbul21. GÜNGÖR, Bayram-ŞENTÜRK, S. Hayri, (2004). “Hazar Enerji Kaynakları ve Bölge Ekonomileri Açısından Önemi”, AKÇALI, Pınar-Elif H. KILIÇBEYLİ-Ertan EFEGİL (Der.): Yakın Dönem Güç Mücadeleleri Işığında Orta Asya Gerçeği, İst., s. 67-91, Gündoğan Yay.22. İŞLER, Ali, (1999). “Hazar Petrolleri ve Petrol Boru Hatları Sorunu”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, SBE23. KALİASKAROVA, Zaure, (2007). “Hazar Denizi’nin Petrol ve Gaz Kaynakları Potansiyelinin Araştırılması”, Çev. Janar TEMİRBEKOVA, Asya-Avrupa Uluslararası İlişkiler ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Sayı 5, , Ankara, s. 5-16 24. KARAKAYA, Dilek-KORAŞ, Fatih, (2005). “Enerji Bağlamında Türkiye-Rusya İlişkileri”, http://www.turksam.org/tr,25. KILIÇBEYLİ, Elife Hatun, (2004). “BOB’un Hedefi, Petrol ve Enerji Rezervlerini Kontrol Altına Almak”, Zaman Gazetesi, s. 16

198

26. KLEVEMAN, Lutz, (2004). “Yeni Büyük Oyun: Orta Asya’da Kan ve Petrol”, Çev. Hür Güldü, İstanbul, Everest Yayınları27. MÜTERCİMLER, Erol, (1997). “21. Yüzyıl ve Türkiye Yüksek Strateji”, İstanbul, Erciyes Yayınları28. NEVRUZOV, Elçin, (2003). “Azerbaycan Petrollerinin Ekonomik ve Siyasal Açıdan Değerlendirilmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, SBE, İstanbul, 29. OGAN, Sinan, (2005). “Yeni Global Oyun ve Hazar’ın Statüsü”, http://www.turksam.org/tr 30. OGAN, Sinan, (2001). “Hazar'da Tehlikeli Oyunlar: Statü Sorunu, Paylaşılamayan Kaynaklar ve Silahlanma Yarışı”, Avrasya Dosyası, Cilt 7, Sayı 2, s. 154-17231. ÖĞÜTÇÜ, Mehmet, (1995). “Avrasya enerjisi-Stratejik Dengeler ve Türkiye”, Yeni Forum, c.16, s. 232. ÖZALP, Necdet, (2004). “Büyük Oyunda Hazar Enerji Kaynaklarının Önemi ve Konumu”, Panorama D., Sayı 1, s. 1-833. PALA, Cenk, (1999). “21. Yüzyıl Dünya Enerji Dengesinde Petrolün ve Hazar Petrollerinin Yeri ve Önemi”, Petro-Gas, Sayı 11, s. 20-2534. PAMİR, A. Necdet, (2006). “Kafkaslar ve Hazar Havzası’ndaki Ülkelerin Enerji Kaynaklarının Türkiye’nin Enerji Güvenliğine Etkileri”, Türkiye’nin Çevresindeki Gelişmeler ve Türkiye’nin Güvenlik Politikalarına Etkileri Sempozyumu, Harp Akademileri, İstanbul, 35. PAMİR, Necdet, (2000). “Hazar Bölgesi’nde Enerji Politikaları: Avrupa’nın ve ABD’nin Konseptleri” Ankara, Sempozyum Bil,36. PAMİR, Necdet, (2003). “Avrasya Boru Hatları, Enerji Güvenliği ve Türkiye”, Jeopolitik Dergisi, Sayı 4, İst., s. 21-2737. PARLAR, Suat; “Barbarlığın Kaynağı PETROL”, Anka Yayınları, İstanbul, 200338. TAVKUL, Ufuk, (2005). “Kafkasya’nın Coğrafi Konumu ve Stratejik Önemi”, http://www.caucasus.8k.com, 39. TEMİROVA, Zühre, (2000). “Hazar Denizi’nde Neft Fırtınası”, Yeni Avrasya Dergisi, Yıl 1, Sayı 4, 40. ÜŞÜMEZSOY, Şener-ŞEN, Şamil, (2003). “Petrol Düzeni ve Körfez Savaşları”, İstanbul, İnkılâp Kitapevi41. ÜŞÜMEZSOY, Şener, (2007). “Türk Süperetnosu, Dünya Sistemi ve Turan Petrolleri”, 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü Dergisi, Sayı 1, s. 146-14742. Yeniçağ Gazetesi, (2007). “Azerbaycan Büyüme Rekoru Kırıyor”43. YILDIZ, Abdülhamit, (2007). “Türk Dünyası’nda Büyüme Rekoru”, Zaman Gazetesi44. YILDIZ, Pembe, (2005). “Türkmenistan Ülke Raporu”, KOSGEB (Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi B.)45. YÜCE, Çağrı Kürşat, (2006). “Kafkasya ve Orta Asya Enerji Kaynakları Üzerinde Mücadele”, İstanbul, Ötüken Yayınları 46. YÜCE, Çağrı Kürşat, (2006). “1990 Sonrası Oynanan Yeni Büyük Oyun ve Hazar Havzası’nın Önemi”, Global Strateji Dergisi, Yıl 2, Sayı 6, Ankara, s.10747. YÜCE, Çağrı Kürşat, (2001). “Türk Dünyası-Temel Meseleler ve Çözüm Önerileri”, Ankara, Tutibay Yayınları

YARARLANILAN KİTAPLAR

ALİYEV Haydar, Haydar Aliyev, Azerbaycan Petrolü Dünya Politikasında, Azerbaycan Neşriyatı 1997, yayına hazırlayan Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı.AVRASYA Etüdleri, sayı 14, Bahar 1999ARI Tayyar, 200’li Yıllarda Basra Körfezinde Güç Dengesi, Alfa Yayınları, 1999ARMAOĞLU Fahir, 20 Yüzyıl Siyasi Tarihi(1914-1995), Alkım Yayınevi

199

Filistin Meselesi ve Arap-İsrail Savaşları(1948-1988), Türkiye İş Bankası Kültür yayınlarıASAM, Irak Dosyası, C.6, Sayı 3, Sonbahar 2000ASLAN Yasin, Can Azerbaycan Karabağ'da Talan Var, Ankara 1990.BAYKARA H., Azerbaycan İstiklâl Mücadeleleri Tarihi, İstanbul, 1975BERBEROĞLU Enis, Öbür Türkler, AD yayınları, Aralık 1999BIYIKLIOĞLU NADİR, Azerbaycan ve petrol , TADİV dergisi Temmuz 1998.BAĞIROV Bağır, Prof. Dr., Azerbaycan Devlet Petrol Akademisi, Petrol Maden Jeolojisi KürsüMüdürü, " " Neft kadrları Uğrunda Gazetesi " sayfa 8, 30 Aralık 1997

CEFERZADE İMRAN, Prof. Dr, Azerbaycan Devlet Petrol Akademisi, Politoloji Kürsüsü Başkanı, " Neft kadrları Uğrunda Gazetesi " sayfa 2,3,5

DÜNDAR Uğur, Aliyevle röportaj, Arena Programı, Mart 1998.

GAZENFEROĞLU Fazıl, Ebülfez Elçibey, Tarihten Geleceğe, İstanbul 1995GİRİTLİ İsmet, Kara Altın Kavgası: Petrol ve Politika, İstanbul 1978GÜREL Şükrü Sina, Ortadoğu Petrolünün Uluslararası Politikada Yeri, Ankara, 1979HEYKEL Muhammed, 3. Petrol Savaşı, Pınar Yayınları, (Çev.N. Ahmed Asrar), 1993KARADAĞ Refik, Petrol Fırtınası, Divan Yayınları, İstanbul 1990KARA Vehbi, Petrole dayalı Staratejiler ve Uluslar arası İlişkilerde Petrolün Önemi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1997KARAL Enver Ziya, Büyük Osmanlı Tarihi, TTK Yayınları, c.VKAYALI İbrahim, ERDEMLİ Hikmet, Siyasi Tarih (1789-1960), Kara Harp Okulu, Ankara, 1978KARABAĞLI Mirza Cevanşir, Karabağ Tarihi, çev. T. Sünbül, Ankara, 1990KİSSENGER Henry, Diplomasi, Yapı ve Kredi Kültür Yayınları, 2000KOCABAŞ Süleyman, Hindistan Yolu ve Petrol Uğruna Yapılanlar, Vatan Yayınları, 1985KOCAOĞLU Mehmet, Petro-Strateji, Harp Akademileri K.K. yayınları, 1986LEWİS Bernard, Ortadoğu, Yeni Binyıl, Çev. Mehmet Harmancı, İstanbul,1999MEMİŞ Ekrem, Kaynayan Kazan Ortadoğu, Çizgi Kitabevi Yayınları, 2002Sadrazam ve Harbiye Nazırı Mahmud Şevket Paşa’nın Günlüğü, İstanbul, 1988, s.45MEHDİYEV Erüstün, Doç. Dr., " Azerbaycan nefti ve harici kapital : Dün, bugün ve yarın, 7-8 Nisan 1998 Halk Gazetesi.MİRZA BALA Mehmetzade, Milli Azerbaycan Hareketi, Azerbaycan Kültür Derneği yayınları 1991ROY Oliver, Yeni Orta Asya, 1999, Metis yayınlarıSAVAŞ Kutlu, Susurluk raporu, 1998.SEHER GAZETESİ, - Seher Gazetesi Komisyonu, Katiyettin Tentenesi ( Kararlılığın zaferi ), Gorkut Neşriyatı, 1995.SÜLEYMANOV Manaf ," Neft Milyoncusu " Azerbaycan Neşriyatı, 1998, sayfa 28-29SÜLEYMANOV Manaf, " İşitdiklerim, Okuduklarım, Gördüklerim " Azerbaycan Neşriyatı 1996.

200

ÖZEY Ramazan, Dünya Platformunda Türk Dünyası, Öz Eğitim Yayınları, İstanbul, 1997PARLAR Suat, NEBİLER Halil, Petrolün Ekonomi Politiği, Sarmal Yayınevi, 1996PRİMAKOV Yevgeni, Bu savaş olmayabilirdi, Afa yayınları, Ekim 1991SANDER Oral, Siyasi Tarih (I. Dünya Savaşının Sonundan 1980’e Kadar), İmge Kitabevi, 1989SARIİBRAHİMOĞLU Lale, MİT Bakü Büyükelçisi Ertuğrul Güven'le söyleşi, Sabah, 30 Ocak 1998TURGUT Hulusi, Çankaay'da dört özel yıl, Sabah gazetesi, 25 Mayıs 1997.UÇAROL Rıfat, Siyasi Tarih(1789-1999), Filiz Kitabevi, 2000YAVİ Ersal, İsrail-Filistin-Kürt Açmazında Hedefteki Adam Saddam, Yazıcı Yayınevi, İzmir, 2002YAVUZ Turan, İkinci Vatan, 1999YERGİN Daniel, Petrol: Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü, Türkiye İş Bankası Yayını, Çev.K.Tuncay, Ankara 1995YILDIZ Yavuz G., Global Stratejide Ortadoğu, Der Yayınları, 2000

MAKALELER

1 - Asya Hacızade, Panorama Gazetesi, 2 Nisan 19982 -İmran Bedirhanlı : Azerbaycan Zaman Gazetesi, sayfa 10, 12 Şubat 1998,3 - Seyyid Abdülmecit, El Ahram Gazetesi, 2 Eylül 19984- Enis Berberoğlu, Hürriyet Gazetesi, 7 Şubat 2000.5- Şükrü Elekdağ, 27 Mart 2000, Milliyet.6 - The Sunday Times, 25 Mart 20007 - Los Angales Times, 26 Mart 20008 - Los Angales Times 27 Ekim 19979 - Petroleum İntelligence Weekly 21.02.200010- ABD Enerji Bakanlığı dökümanı, Aralık 199811- Kommersant, 10 Nisan 200012- The Washington Post, 12 Nisan 200013- Zaman Gazetesi, Güntay Şimşek, 15.05.200014- Zaman Gazetesi, Mirza Çetinkaya. 13.05.200015- Zaman Gazetesi, Erhan Başyurt, 1.05.200016-Milliyet Gazetesi Fikret Bila,23.05.200017- Milliyet Gazetesi. Sami Kohen, 23.05.200018-Zaman Gazetesi, Güntay Şimşek, 22.05.200019–Zaman Gazetesi, Enes Cansever, 3.06.200020- Fikret Ertan, Zaman gazetesi, Gürcistanda’ki üsler21- Mirza Çetinkaya, Zaman gazetesi, Hazar’da Opec’i