hayatın başlangıcıyla ilgili etik sorunlar

YAŞAMIN BAŞLANGICINA DAİR ETİK SORUNLAR

Burak KARAGÖZ

•Günümüzde toplumsal değişimin ve gelişimin hızlı olması, teknolojinin hızla transfer edilmesi toplumların henüz çözüme ulaşmamış sorunlarla karşılaşmalarına sebep olmaktadır.

•Özellikle tıp alanında teknolojinin hızla ilerlemesi, daha önce hayal bile edemediğimiz ,

•Yardımcı Üreme Teknikleri başlığı altında inceleyeceğimiz;

Sperm bağışı

Yumurta bağışı

Embriyo bağışı

5

6 günlük insan embriyosu

Taşıyıcı (Kiralık) Annelik

Embriyo araştırmaları

Ülkemizde hukukun girmediği düzenleme bekleyen konulardır.

EVLİLİK Tek amaç çocuk sahibi olmak ve soyunu devam ettirmek olmamakla birlikte bu etken “AİLE” nin meydana gelmesinde ve süreklilik kazanmasında merkezi bir yerde bulunmaktadır.

Yardımcı Üreme tekniklerini kullanarak hizmet veren merkezlerin kurulması ile insanlık tarihi kadar eski

olan sorunlara yepyeni çözümler getirilmiştir.

Çiftlerin çocuk sahibi olma isteği, bu yöntemlerin yalnızca avantajlı yönlerinin görülmesine,

dezavantajlarının göz ardı edilmesine sebep olmaktadır.

KISIRLIK• Düzenli cinsel ilişkiye rağmen bir yıl içinde gebe kalamamaktır.

• Sadece erkeğe yada sadece kadına ait problemlerden kaynaklanabileceği gibi;

• Her ikisine ait bir sorundan da kaynaklanması mümkündür.

• Son yirmi yıl içinde kısırlığın tanı ve tedavisinde bir çok ilerleme kaydedilmiş

• Yeni yardımcı üreme teknikleriyle çocuk sahibi olmaları mümkün kılınmıştır.

Yapay döllenme (Dar anlamda)

• Kadının normal ilişki ile gebe kalamaması durumunda.

• Erkek üreme hücrelerinin mekanik yola kadın organına şırınga edilmesi,

• Yumurtanın kadının vücudunda döllendirilmesi suretiyle gerçekleştirilen döllenmedir.

Yapay Döllenme (Geniş anlamda)

• Cinsel ilişki olmadan,

• Erkekten alınan spermin kadından alınan yumurtayla döllenmesi işleminin yapay yollarla gerçekleştirilmesi işlemidir.

Yapay döllenme yöntemine başvurma sebepleri

• Erkek, kadın yada her ikisine ait üreme fonksiyonlarında anatomik yada fonksiyonel bozukluklar.

• Evlilik birliği içerisinde, eşlere ait üreme hücreleriyle tedavi amaçlı ,

• Döllenmiş embriyonun ana rahmine yerleştirilmesinden önce genetik hastalıkların tanısı amacıyla.

Yapay döllenme

Homolog Döllenme

• Evli erkeğe ait spermler karısına ait yumurtaların yapay yolla döllendirilmesidir.

Heterolog Döllenme

• Evli olmayan çiftlere ait üreme hücrelerinin yapay yolla döllendirilmesi işlemidir.

Çocuksuz çiftlerde infertilitenin sebebine göre ya erkeğe ait üreme hücresi, ya kadına ait üreme hücresi ya da her ikisinin kulanılmaması durumunda üçüncü kişilere ait(donör) sperm, yumurta ve embriyo kullanılması söz konusudur.

SPERM BAĞIŞI

• Sosyokültürel nedenlerle uzak durulan ve izin verilmeyen ancak bu nedenle yasadışı yollara başvurulmasına, bireyleri sınır dışı çözümlere iten bir uygulamadır.

• Daha önceden tüm gerekli testleri yapılarak döllenebilirliği kanıtlanmış sağlıklı spermlerin, soğutularak saklanmasını takiben çocuk sahibi olamayan kişi/kişilere verilmesiyle gerçekleşen hukuki işleme sperm bağışı denir.

• Bu işlemin genel itibariyle gerçekleştirildiği merkezlere sperm bankası denilmektedir.

Nasıl gerçekleşir ?• Sperm bağışı isteyen kadının yada kliniğin, bankaya müracaat etmesi üzerine banka alıcıya tıbbi ve yasal şartları anlatmakta

• Alıcının şartları kabul ederek ödemeyi yapmasıyla sözleşme kurulmaktadır.

• Alıcı, kimliğini gizlemek istemeyen bağışçılar arasında, fotoğraflarına ve tüm kişisel bilgilerine bakarak bir seçim yapar.

• Sperm almak isteyenler bağışçının uyruğu, ten rengi, göz rengi, boyu, kan grubu, zeka seviyesi gibi belirledikleri kriterler doğrultusunda tercihte bulunurlar.

• Banka istenen spermi alıcının tedavi göreceği kliniğe gönderir.

•Sperm bankalarına bağışta bulunan vericilerin üreme hücrelerinin uzun bir inceleme sürecinden geçmesi gerekmektedir.•Kan grubu•Tüm biyokimyasal parametreler•Kalıtsal hastalıklar•Zihinsel ve bedensel özellikler•Ailesinde hastalığın/sakatlığın olup olmadığı•Araştırılan kriterler arasındadır.

2010 tarihli Üremeye Yardımcı Tedavi Uygulamaları ve Üremeye Yardımcı Tedavi Merkezleri hakkında yönetmeliğin 18. Maddesi gereğince üremeye yardımcı tedavi yöntemleri

uygulamaları ile ilgili yasaklar başlığı altında Türkiye’de sperm bağışı yapmak ve ve sperm bankası açmak yasal olarak

mümkün değildir.

•Ülkemizde yasak olmasına rağmen bu yöntem çocuk sahibi olamayan çiftlerin son umudu olarak yıllardır uygulanmaktadır.•Her yıl yaklaşık olarak 2000 infertil çift, çocuğun bir Türk gibi görünmesi, en azından “Akdenizli olma” ortak paydalığının benzerliğinden istifade etmek için•K.K.T.C, Yunanistan ve Girit gibi Akdeniz menşelidonörlere yönelmektedir.•Talep fazla olduğu içinde pek çok hastane ve tüp bebek merkezi yurt dışında kliniklerle ve sperm bankalarıyla beraber çalışmaktadır.•Bir çok batılı ülkede yapay döllenme yoluyla çocuk sahibi olma evlat edinmeyle çocuk sahibi olma kadar önemli yere sahiptir.

Hukuki Düzenlemeler

• Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına dair sözleşme çocuğun soyunu öğrenme, genetik ana babasını tanıma ve onlarla birlikte bulunma hakkını çocuğun onurlu kişiliğinin ve kimliğinin ayrılmaz bir parçası kabul etmiştir.

Hukuki Düzenlemeler

• İngiltere, İsviçre,Yunanistan, Güney Afrika ve Almanya yapmış oldukları hukuki düzenlemelerle sperm bağışını serbest bırakmışlardır.

• Türk Hukukunda sperm bağışı yönetmelikle yasaklanmıştır.

• Ancak yurt dışında bu işleme başvuracak kişilere danışmanlık hizmeti verilmektedir.

Hukuki Düzenlemeler

• Bir çok ülke olumlu yada olumsuz yasal düzenlemeler yapmıştır.

• Ne yazık ki Ülkemiz bu konuda sessiz kalmış hayati öneme sahip konuları,

• Çözüm getirmekten uzak olan yönetmeliğe bırakmıştır.

Etik Açıdan• Bu yöntem kısır bireyi

tedavi edici değildir.• Sperm bağışıyla dünyaya

getirilen çocuğun babayla soy bağının tespiti sorunludur.

• Doğacak çocuk bakımından nesebi gayri sahih( yasal olmayan bir birleşme sonucu doğan çocuk)durumu ortaya çıkar.

• Miras hukuku açısından sorun teşkil edebilir.

• Sperm bankasında bağışçının birçok kez donör olarak kullanılması sebebiyle ileride doğan çocukların birbiriyle evlenme olasılığı.

Etik Açıdan

• Ülkemizin sosyo-kültürel geleneklerine,

• Örf ve adetlerine bağlı ahlaki yapısı nedeniyle sperm bankası uygulamasına sıcak bakılmamaktadır.

• Ailenin kurulması amacıyla zıt bir uygulamadır.

YUMURTA BAĞIŞI• Herhangi bir kısırlık sorunu olmayan kadınlardan geleneksel tüp bebek tedavilerinde olduğu gibi yumurta hücresi elde edilerek bu yumurtaların anne olmak isteyen başka bir kadında kullanılması işlemidir.

• Donörden alınan yumurtalar alıcı kadının kocasının spermleri ile döllendikten sonra alıcı kadının rahmine transfer edilir.

•Kısırlık probleminin kocada da bulunması halinde;•Verici kadından alınan yumurtalar, bir başka verici erkekten alınan spermler ile döllendikten sonra alıcı kadının rahmine transfer edilir.•Bu durumda hem sperm hemde yumurta bağışı gerçekleşmiş olur.

Sebepler • İleri yaş,• Yeterli sayıda ya da kalitede yumurta hücresi üretememe,

• Genetik faktörler,• Kanser ya da başka bir sebeple yumurtalıkların alınmış olması,

• Kemoterapi ve radyoterapinin yol açtığı menapoz,

Donörde aranan özellikler: Amerikan Üreme Tıbbi Cemiyeti kılavuzunda:

• Donör kadınların 18-35 yaş aralığında olması,

• Sistemik, kalıtsal, psikiyatrik hastalıklarının bulunmaması,

• Madde ve ilaç bağımlılığından uzak bir hayat• HIV(AİDS), HTVL-1(Lösemi virüsü), Hepatit B, Hepatit C, Frengi, Gonore, ve Klimedya grubu enfeksiyöz hastalıkların bulunmaması,

• Kan grubu• Kan hormon seviyeleri, değerlendirilmesi gereken parametrelerdir.

•Kistikfibrozis,•Akdeniz anemisi,•Orak hücreli anemi, Hastalıklar açısından donörlerin taşıyıcı olup olmadıkları yönünden araştırılmaları gereken diğer hastalıklardır.

EMBRİYO BAĞIŞI Embriyo transferi:

• Çocuk sahibi olmak isteyen çiftlerde, Tüp bebek(ivf) tedavilerindeki en önemli ve en son aşamadır.

• Laboratuarda döllenen embriyonun Jinekolojik muayene masasında rahim içine bir kateter yardımıyla aktarılması işlemidir.

Embriyo Bağışı :

•Çocuk sahibi olmak isteyen kadının yumurtasının olmadığı durumlarda taşıyıcı anneden yada bir başka vericiden alınan yumurtanın döllenmesi sağlanır.

•Embriyo bağışı :• Eşlerden her ikisinde de çocuk yapma yeteneği bulunmaması sebebiyle. Dış ortamda gerçekleşen döllenme, yabancı kişilerden alınan yumurta ve sperm vasıtasıyla, Ya da•Döllenmenin bir başka kadının vücudunda gerçekleştirilerek oluşturulan embriyonun evli kadının rahmine yerleştirilmesi vasıtasıyla gerçekleşir.

•Her iki durumda da biyolojik ana babave genetik ana baba birbirinden ayrılmaktadır.

Yabancı Ülkelerdeki Hukuki Düzenlemeler

• Almanya’da Alman embriyonun Korunmasına dair kanunla her türlü embriyo transferi, taşıyıcı annelik ve çocuğunu temelli olarak üçüncü şahıslara vermek yasaklanmıştır.

• Kanada’ da 29 Mart 2004 tarihli yardımcı üreme teknikleri kanunuyla belli şartlar altında sperm/yumurta bağışı embriyo nakline izin verilmiştir.

•İngiltere’de 1990 tarihli “Human Fertilization and Embryology Act.” serbest bırakılmıştır.

•Fransa’ da 29.07.1994 tarihli 3 yasayla sperm ve yumurta bağışına izin verilmiştir.

•AB’ nin direktifi ile “40 sayılı yapay döllenme yasasını “ 2004 te çıkaran İtalya’da yumurta ve sperm bağışı yasaktır.

•Yunanistan’ da 3089/2002 sayılı yasayla hetorolog döllenme yöntemi serbesttir.

•Araştırma maksatlı dahi olsa insan embriyosu meydana getirmek Avrupa Konseyi İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi ;•Genetik olarak insan varlığına benzer bir yapı(insan embriyosu) yaratmak suretiyle insan varlığının araç haline getirilmesi, insan bütünlüğüne aykırılık teşkil eder; bu da biyolojinin ve tıbbın kötüye (ahlaka aykırı) kullanıldığı anlamına gelir.

Türk Hukuku Açısından• Üremeye Yardımcı Tedavi Merkezleri Yönetmeliği’nin 17. maddesinin 1. fıkrası der ki: Üremeye yardımcı tedavi yöntemleri uygulanacak adaylardan alınan yumurta ve spermlerden elde edilen embriyoların bir başka maksatla veya başka adaylarda; aday olmayanlardan alınanların dışında her ne maksatla olursa olsun bulundurulması, kullanılması, nakledilmesi, satılması yasaktır.

TAŞIYICI ANNELİK

• Üreme Hücreleri olmasına rağmen gebelik için tıbbi engelleri bulunan kadınların bebek sahibi olmak için başvurdukları bir yöntemdir.

• Kadın üreme hücrelerinin ve erkek üreme hücrelerinin alınıp laboratuar ortamında döllenmesi, sonrasındaysa bebeği doğuma kadar taşıyacak ve doğumu gerçekleştirecek kadına transferiyle gerçekleşen olguya taşıycı annelik denir.

•Çocuk sahibi olmak isteyen kadının yumurtasının olmadığı, durumlarda taşıyıcı anneden yada bir başka vericiden alınan yumurtanın döllenmesi sağlanır.

•Çocuk sahibi olmak isteyen kadın ve erkeğin üreme hücresine sahip olmadığı durumlarda ise donör anne ve donör babadan alınan üreme hücrelerinin labaratuar ortamında döllenerek embriyonun taşıyıcı anne rahmine transferi gerçekleşir.

•Transferi gerçekleşen bebek:

•Taşıyıcı annenin vücudunda ki besinleri, oksijeni, kullanır, temel besin maddelerini anneden alır.

•Bebek anne karnında olduğu sürece annenin içinde bulunduğu psikolojik durumdan etkilenir.

•Annede bulunması halinde AİDS, Hepatit B, Hepatit C ve Rubella gibi viral hastalıklar çocuğa geçer.

Taşıyıcı annelik 3 şekildi gerçekleşir:

Birinci durum: kadının vücudu yumurta üretmekle birlikte hamileliği tıbben sakıncalıdır.Anneden alınan yumurta ve babadan alınan sperm döllenir.Embriyo taşıyıcı anne rahmine yerleştirilir.

İkinci Durum: Kadın vücudu yumurta üretmemekte ve rahmi de bulunmamakta veya kadının çocuk taşıma ve doğurma yeteneği bulunmamaktadır.

•Kocadan alınan spermler taşıyıcı anneye aşılanır, (taşıyıcı annenin aynı zamanda genetik anne olması.) Bekar erkeklerde bu yönteme başvurur.

•Üçüncü Durum: İstekli anne ve babanın üreme yeteneği yoktur. Kadın tıbben gebe kalmamalıdır. Üçüncü kişilere ait sperm ve yumurta döllenip taşıyıcı anne rahmine yerleştirilir. (doğan çocuk anne ve babaya teslim edilir.)

Avrupa Konseyi’nin ‘’insanlarda yapay döllenme hakkında tavsiye kararında kiralık anneBaşka bir kimsenin istemi üzerine, hamilelikten önce buna razı olarak çocuğu taşıyan ve doğumdan sonra istem sahibi bu kimseye teslim eden kadındır.’’ Şeklinde tanımlar ve katılanların tümünün yazılı muvafakatiyle olacağı belirtilmiştir.

Taşıyıcı Annelik ile İlgili Hukuk Düzenlemeleri

• Almanya, İsviçre, Fransa ve Kanada’da yasaklanmıştır.

• İngiltere’de serbesttir.

• Türk Hukuk Sistemine göre taşıyıcı annelik yasa dışıdır.

• Yasaları çiğneyenler için cezai yaptırımlar yoktur.

İNSAN EMBRİYOSU ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR• Embriyolar “Hastalıkların tanı ve tedavisi gerekçe gösterilerek dünyanın çeşitli yerlerinde genetik çalışmalarda ve kök hücre araştırmalarında ilaçların yada çeşitli yöntemlerin geliştirilmesinde herhangi bir deney gereci olarak kullanılabilmektedir.

• Embriyo herhangi bir araştırma nesnesinden niteliği gereği farklı olması sebebiyle yoğun tartışmalara zemin hazırlamaktadır.

•Avrupa Konseyi bünyesinde hazırlanan Biyoloji ve tıbbın uygulanması bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi(Kısaca Biyotıp Sözleşmesi): Araştırma amacıyla insan embriyosu oluşturulmasını yasaklamıştır.

•Türkiye bu sözleşmeyi imzaya açıldığı gün imzalamıştır. 2004 yılında usulüne uygun bir biçimde yürürlüğe koymuştur.•Anayasanın 90. maddesi dikkate alındığında biyotıp sözleşmesi yasa hükmündedir.•Embriyoyu koruyan bu yasaya rağmen Türkiye’ de mevzuatın uygulanmasında ve denetiminde önemli sorunlar vardır.

•19.09.2005 tarihli bir genelgeyle bakanlıkta sürdürülen hukuki çalışmalar sonuçlanıncaya kadar embriyonik kök hücre araştırmalarının kamu ve özel kurum ve kuruluşlar ile üniversiteler bünyesinde yapılmaması gerektiğini duyurmuştur.•Bu genelgeyle aslında kök hücre ve embriyonik araştırmaların yapıldığı kabul edilmektedir.

•İnsanlara herhangi bir müdahaleyi içeren bir araştırmanın sözleşmeye uygun olarak yapılabilmesi için:•İnsanlar üzerindeki söz konusu araştırmanın, kararlaştırılabilir bir etkiye sahip başka bir seçeneğinin bulunmaması,•Araştırmaya konu kişinin maruz kalabileceği risklerin araştırmanın potansiyel yararlarıyla oransız olması.

•Sonuç: Günümüz tıbbının ilerlemiş olanaklarıyla çocuk sahibi olmaya karar veren bir çift;•İnvitro döllenmiş ve genetik olarak görüntülenmiş bir seri embriyoya sahip olabilirler.•Kendilerine ait embriyoların dondurularak saklanmasını talep edebilir, mesleki veya kişisel olarak uygun olan bir dönemde embriyoyu bankadan alıp çocuk sahibi olabilirler.•Genetik defektlerden kaçınabilir, çocuklarının cinsiyetini ve hatta arzu ettikleri bazı genetik özelliklerini seçebilirler.

•Genetik mühendislikten yararlanarak embriyoda olumlu yönde değişiklikler yaptırabilirler.•Eğer arzu ederlerse yumurta, sperm veya her ikisini birden çocuklarında görmek istedikleri genetik özellikleri taşıyan 3. kişilerden elde edebilirler.•Bu çiftimiz dilerse gebeliği kiraladıkları bir anneylede çözebilir.

•Sonuç Olarak:Ebeveyn sonuçtan dolayı hayal kırıklığı yaşarsa açılabilecek yasal davalar neler olabilir.•Çocuk, yasal ve biyolojik babası hakkında ne hissedebilir•Sperm bankasının sorumlulukları nelerdir.•Donörün gerçek çocuklarının, suni çocuklarıyla evlenmeyeceğinden nasıl emin olabilir.•Taşıyıcı annenin yasal hakları duyguları ve talepleri ne olabilir.•Taşıyıcı annenin yasal hakları duyguları ve talebi ne olacaktır.

•Taşıyıcı anne dokuz ay taşıyıcılık yaptığı bebeği talep ederse ne olur•Taşıyıcı anne eğer isterse çocuğu düşürebilir mi • Böyle bir düşük halinde baba ve karısının yasal hakları nelerdir•Donörün durumu ne olacaktır Yasal haklar iddia edebilirse•Yalnız yaşayan bir kadın yada evli olmayan bir çift bunu talep ederse ne olacaktır.•Talep gay yada lezbiyen bir çiftten gelirse ne olur.•Anne ve babalık için yaş sınırlaması olmalı mı olmalıysa bu nasıl belirlenmeli Ölçütler neler olmalıdır.

TEŞEKKÜRLER