-
PARATHNIE N kt libr ne do t ju tregojm pr nj krijes q ju e
njihni fare mir, q ju e takoni do kund faktikisht pa i kushtuar
shum vmendje, q sht shum eksperte, intelegjente dhe shum shoqrore
ajo sht Milingona. Qllimi yn sht t shqyrtojm jetn me plot mrekulli
t ktyre krijesave t imta q kurr nuk kan rndsi n jetrat tona t
prditshme.
Teknologjia, puna kolektive, strategjia ushtarake, rrjet i
prparuar i komunikimit, hirearkia e mpreht dhe e arsyeshme,
disiplina, planifikim i prkryer i qytetit kto jan fushat n t cilat
njerzit nuk mund gjithmon t jen mjaft t suksesshme, por n t cilat
milingonat gjithmon jan. Kur i shikoni kto krijesa, t cilat jan
plotsisht t armatosura q ti mposhtin rivalt e fort dhe q ti
rezistojn kushteve t vshtira t natyrs, ju mund t mendoni se ata t
gjith jan identik. Mirpo faktikisht do specie (lloj) i gjinis s
milingonave e ato jan me mijra ka veori t ndryshme. Ne besojm se
kto krijesa q kan popullsin m t madhe n bot, mund t hapin horizonte
t reja pr ne brenda strukturs s karakteristikave t prmendura m
sipr. Ky libr do t nxjerr n shesh pr ne botn e veant dhe t
mrekullueshme t milingonave. Ne do ti shohim punt q kto bashksi t
milingonave i kryejn me trupat e tyre t imt dhe do t shohim se
plotsisht nuk ka ndryshime ndrmjet fosileve t tyre, m i vjetri i t
cilve sht afrsisht 80 milion vjet i vjetr, dhe t ngjashmit e tyre q
jetojn sot, q jan prafrsisht 8800 specie.
Prderisa ne shqyrtojm botn e veant t milingonave, ky sistem i
prsosur do t fitoj admirimin ton dhe do t shtoj nevojn pr t menduar
dhe gjurmuar. N t njjten koh, ne do ti shohim gabimet n teorin e
evolucionit dhe do t shohim krijimet e patmeta t All-llahut, q sht
nj pun shum e rndsishme. N
-
Kuran, lloji i njeriut i cili mendon pr natyrn dhe kshtu pranon
plotfuqishmrin e All-llahut sht lavdruar si nj model pr ata q
besojn. Ajeti i mposhtm plotsisht e shpjegon kt shtje:
N krijimin e qiejve e t toks, n ndryshimin e nats dhe t dits, ka
argumente t qarta pr ata q kan arsye dhe intelekt. Pr ata q
All-llahun e prmendin me prkujtim kur jan n kmb, kur jan ulur, kur
jan t shtrir dhe thellohen n mendime rreth krijimit t qiejve e t
toks (duke thn): Zoti yn, kt nuk e krijove kot, i lartsuar qofsh,
ruana prej dnimit t zjarrit. (Ali Imran:190-191)
Ne shpresojm q ky libr ti bj lexuesit e tij q t mendojn m thell
dhe t ndjej admirimin pr fuqin e mrekullueshme dhe artin e
paarritshm n krijimet e All-llahut, i Cili i ka krijuar t gjitha
sendet.
HYRJE Milingonat jan gjallesa q kan popullsin m t dendur n bot.
Pr do shtat qind milion milingona q vijn n kt bot jan vetm 40 njerz
t posalindur. Ka shum informata tjera mahnitse pr t msuar rreth
ktyre krijesave.
Milingonat, nj nga grupet m sociale midis gjinis s insekteve,
jetojn n shoqri t quajtura koloni, t cilat jan t organizuara
jashtzakonisht mir. Organizimi i tyre sht i nj rregulli aq t
avancuar saq n lidhje me kt mund t thuhet se milingonat kan nj
civilizim t ngjashm me at t njerzve.
Milingonat kujdesn pr foshnjet e tyre, mbrojn kolonit e tyre,
luftojn, prodhojn dhe rezervojn ushqimin e tyre. Ka koloni q punojn
edhe si rrobaqeps, q mirren me bujqsi apo rritjen e shtazve. Kto
insekte, me rrjetin e tyre shum t fort t komunikimit, jan aq
superior saq nuk krahasohen me asnj organizm tjetr, n lidhje me
organizimit dhe specializimit social.
N ditt tona, studiuesit me inteligjenc dhe arsimim superior jan
duke punuar dit e nat n akuariume t holla t formuara q t formulojn
organizat t suksesshme sociale dhe t zbulojn zgjedhje t qndrueshme
pr problemet ekonomike dhe sociale. Ideologt kan prodhuar modele
sociale gjat shekujve. Por kur ne shikojm botn n prgjithsi, deri
tani nuk sht arritur asnj sistem social ideal socialo-ekonomik,
pavarsisht nga t gjitha kto prpjekje intenzive. Meqense koncepti i
rendit n shoqrit njerzore gjithmon ka qen i bazuar n interes dhe
konkurrenc individuale, nj rregull i prpikt social kurr nuk ka qen
i mundshm. Milingonat, n ann tjetr, gjat miliona viteve deri n ditt
e sotme, kan prjetsuar sistemin social q sht ideal pr to.
Ather si kto krijesa t imta mund t formojn nj rregull t till?
Kjo sht nj pyetje pr t ciln sigurisht duhet t krkohet
prgjigjja.
Evolucionistet, kur prpiqen ti prgjigjen ksaj pyetje, thon se
milingonat evolvuan para 80 milion vitesh nga Tifida, e q sht nj
lloj arkaik i grenzs, dhe se ato filluan socializimin para 40
milion vjetsh - befas, vet me zgjedhjen e tyre- dhe se ato prbjn
nivelin m t lart t evoluimit nga insektet. Mirpo, ata nuk shpjegojn
n asnj mnyr shkaqet dhe procesin e zhvillimit t ktij socializimi.
Mekanizmit themelor t evolucionit i nevojiten gjallesat e gjalla q
t luftojn me njeri-tjetrin deri n fund, pr mbijetesn e tyre.
Prandaj, secili lloj dhe secili individ brenda atij lloji mund t
mendojn vetm pr vete dhe pr pasardhsit e tij (Pse dhe si filloj t
mendoj pr pasardhsit e tij sht nj rrug pa krye pr Evolucionin, por
ne po e kalojm kt pik tani). Natyrisht sht pa prgjigje se si ky
lloj i nj ligji t evolucionit mund t formoj nj sistem social me
flijime mu n brtham.
Pyetjet t cilat duhet prgjigjur nuk kufizohen n kto. A mund kto
krijes, qelizat nrvore e t cilave pr nj milion t tyre peshon vetm
20 gram, t adaptojn zgjidhjen pr shoqrizimin n grupe vetm ashtu?
Apo a munden ato t bashkohen pr t vendosur rregullat pr kt shoqrim
pas adaptimit t zgjidhjes s till? Edhe nse ne pranojm se ato do t
mund t bnin kt, a do ti bindeshin t gjith sistemit t ri pa
prjashtime? A e kan formuar ato nj rregull social t avancuar duke
themeluar koloni me miliona antar pas kaprcimit t gjith ktyre
pamundsive t dukshme?
Ather si u shfaq nj sistem kast nga kjo luft? S pari, duhet
pgjigjur ksaj pyetje: Si sht zhvilluar ndryshimi ndrmjet mbretreshs
dhe puntorit? Evulicionistet n kt pik do t thon se nj grup nga
-
mesi i puntorve kan braktisur punn dhe kan zhvilluar nj
psikologji t ndryshme nga milingonat puntore duke kaluar npr
ndryshime gjenetike pr periudha t gjata kohore. Mirpo, ne ather
gjindemi para pyetjes se si thnja do t mbretrojm ishte mbajtur
gjall gjat gjith ksaj periudhe transformuese. Miligonat mbretror
nuk krkojn t gjejn ushqim. Ato ushqehen nga ushqimi i sjellur nga
puntort. Disa puntor kan mund t shohin veten si mbretror, pra si
dhe pse puntort tjer e kan pranuar kt hirearki? Gjithashtu, pse ata
jan pajtuar t ushqejn kt mbretresh? Lufta pr jet n t ciln ata jan,
sipas evolucionit, krkon q ata t mendojn vetm pr vetn e tyre.
T gjitha insektet e kalojn shumicn e kohs s tyre duke krkuar
ushqim. Ato gjejn ushqim dhe han ushqim, pastaj ato prseri kan uri
e dalin pr t gjetur m shum ushqim. Ato gjithashtu largohen nga
rreziku. Kur t pranojm ne evolucionin, ne duhet t pranojm se edhe
milingonat gjithashtu kan jetuar ndonjher individualisht, por se nj
dit, para miliona vitsh, ato vendosn t bhen t shoqruara. Shtrohet
pyetja si ato vendosn t formojn kt rregull social pa asnj komunikim
t prbashkt ndrmjet tyre, sepse, sipas evolucionit, komunikimi sht
pasoj e shoqrimit. gjithashtu, pyetja se si ata zhvilluan
mutacionin gjenetik t nevojshm pr kt shoqrim nuk ka fardo shpjegim
shkencor.
Fosil milingone q daton para 80 milion vitesh. Ky fosil
qartsisht na tregon neve se milingonat nuk kan ndryshuar
fare pr 80 milion vite.
T gjitha kto argumente na drejtojn neve n pikn e vetme: t
deklarojm se milingonat filluan shoqrizimin nj dit para milona
vitesh, sht thyerje e t gjitha rregullave themelore t logjiks.
Shpjegimi i vetm i mundshm sht si vijon: rendi social, pr t cilin
ne do t shohim detajet n kapitujt e ardhshm, sht krijuar s bashku
me milingonat; dhe ky sistem nuk ka ndryshuar q nga kolonia e par e
milingonave n tok, deri n ditt e sotme.
Kur prmendim blett t cilat kan rendin e ngjashm social me
milingonat, All-llahu thot n Kuran se ky rend social u sht dhn si
instinkt atyre:
Zoti yt i dha instinkt blets: Ndrto shtpi npr kodra (male), npr
drunj (pem) dhe npr kulmet q ata (njerzit) i ndrtojn. Pastaj ha nga
t gjitha (llojet) frutat dhe futu npr rrugt e nnshtruara (e t
msuara) prej Zotit tnd. Nga barqet e tyre (t bletve) del lng,
ngjyra e t cilit sht e ndryshme dhe n t cilin ka shrim (bar-ila) pr
njerz. Edhe n kt ka arsye pr at popull q mendon thell. (Nahl:
68-69)
Ajeti bart porosin se do gj q blett bjn sht e drejtuar nga
instinkti q All-llahu u ka dhn atyre. Rrjedhimisht, t gjitha
familjet, dmth, kosheret e prandaj i tr rendi social n kto koshere
- dhe e tr puna q e kryejn ato pr brjen e mjaltit, jan br t
mundshme me nj frymzim q u ka dhn atyre All-llahu.
Kur ti shikojm milingonat, ne shohim se as pr ato gjrat nuk
ndryshojn. All-llahu ka frymzuar edhe n ato nj rend social dhe ato
veprojn absolutisht n prputhje me t. Kjo sht arsyeja pse secili
grup i milingonave i kryen detyra q u jan caktuara n mnyr t prkryer
me vet-nnshtrim absolut dhe nuk prpiqen pr m shum.
E ky sht ligji i natyrs. Nuk ka n natyr luft pr mbijetes
koincidente dhe t rastit, si kuptohet nga evolucioni dhe asnjher
nuk ka pasur. N t kundrtn, t gjitha krijesat e gjalla han ushqimin
e caktuar pr ta dhe i kryejn detyrat e q All-llahu i ka caktuara pr
ta. Pr shkak se "nuk ka asnj nga gjallesat, e q Ai t mos e ket nn
sundim." (Hud: 56) dhe "All-llahu sht furnizues i madh." (Dharijat:
58)
JETA SOCIALE Ne prmendm se milingonat jetojn n koloni dhe se n
mesin e tyre ekziston nj ndarje e prkryer e puns. Kur t bjm nj
shikim m t afrt n sistemin e tyre, ne gjithashtu do t shohim se ato
kan nj struktur sociale shum trheqse. Gjithashtu vmendja jon do t
vrej se ato jan n gjndje q t flijohen n nj nivel shum m t lart sesa
q jan njerzit. Nj nga pikat m t rndsishme sht se n
-
krahasim me njerzit- ata nuk i njohin konceptet si jan
diskriminimet i pasur-i varfr dhe luftn pr pushtet q shihet n
shoqrin ton.
Shum shkenctar, t cilt me vite t tra kan br hulumtime
gjithprfshirse pr milingonat, nuk kan qen t aft t sqarojn shtjen e
sjelljes s tyre t avancuar sociale. Caryle P. Haskins, Ph.D.,
kryetar i Institutit Carnegie n Washington e ka kt pr t thn:
Pas 60 vjetve studimi dhe vrojtimi, un ende mahnitem n at sesa e
ndrlikuar sht sjellja sociale e milingonave. Kshtu q Milingonat bjn
nj model t bukur pr prdorimin ton n studimin e rrnjeve t sjelljeve
t shtazve.1
Disa koloni t milingonave jan aq gjithprfshirse n lidhje me
popullatn dhe zonn e jetess, sa q sht e pamundur t shpjegohet si
ato mund t formojn nj rend t prkryer mbi nj zon aq t madhe.
Prandaj, nuk sht leht t mos pajtohemi me Dr. Haskins.
Si nj shembull i ktyre kolonive t mdha ne mund t japim speciet e
milingonave, t quajtuara Formica Yessensis, q jetojn n ishullin
Ishikari t Hokaidos. Kjo koloni e milingonave jeton n 45,000 fole t
ndrlidhura mbi nj siprfaqe prej 2.7 kilometra katror. Kolonia, q
prbhet prafrsisht prej 1,080,000 mbretreshave dhe 306,000,000
puntorve, sht quajtur nga hulumtuesit si super koloni.2 sht zbuluar
se t gjitha mjett e prodhimit dhe ushqimi kmbehn mbrenda kolonis n
mnyrn t organizuar.
sht shum vshtir t shpjegohet se si e kan mbajtur milingonat kt
rend pa asnj problem, duke marr parasysh zonn e madhe n t ciln ato
jetojn. Ne nuk duhet t harrojm se forca t ndryshme t sigurimit
nevojiten pr t prforcuar ligjin dhe pr t mirmbajtur rendin social,
edhe n nj vend t civilizuar me densitet t ult t popullsis. E aty
sht nj trup administrativ q i udhheq dhe i drejton kto njsite.
Nganjher, nuk sht e mundshme t mbahet rendi i krkuar pa probleme
pavarsisht nga t gjitha kto prpjekje intensive.
Sidoqoft n kolonin e milingonave nuk ndihet nevoja pr polici,
ushtri ose roja. Nse ne konsiderojm se faktikisht detyra e
mbretreshave, q i mendojm si udhheqse t kolonive, sht vetm t ruajn
specien, milingonat nuk kan udhheqs ose guvernator. Kshtu q nuk ka
hirearki t bazuar n zingjirin komandues midis tyre. Ather kush sht
q vendos kt rend dhe ruan vazhdimsin e tij?
N kapitujt e m vonshm t ktij libri ne do t gjejm prgjigjet n kt
pyetje dhe t tjerave t ngjashme n kombinim.
Milingonat, q jan krijesa shum t vogla, i kalojn jetrat e tyre
me rregull t prkryer pavarsisht nga madhsia e tyre.
SISTEMI KAST
Secila koloni e milingonave pa prjashtime saktsisht pajtohet me
sistemin kast. Ky sistem kast brenda kolonis prbhet nga tri pjes
kryesore.
Antart e kasts s par jan mbretresha dhe meshkujt t cilt e bjn t
mundshme riprodhimin. N nj koloni mund t ekzistoj m shum se nj
mbretresh. Mbretresha e ka marr detyrn e riprodhimit dhe kshtu
rritjen e numrit t individve q e prbjn kolonin. Trupi i saj sht m i
madh se i milingonave
-
tjera. N ann tjetr detyra e meshkujve sht q vetm t fekondojn
mbretreshn. N t vrtet, gati t gjith kta vdesin pas fluturimit
martesor.
Antaret e kasts s dyt jan ushtart. Kta marrin detyra si
organizimi i kolonis, zbulimi i ambienteve t reja pr jet dhe
gjuetin.
Kasta e tret prbhet nga milingonat puntore. T gjith puntort jan
femra sterile. Ato prkujdesn pr nnn milingon dhe foshnjet e saj;
ato i pastrojn dhe i ushqejn ato. Prve t gjitha ktyre, punt tjera n
koloni gjithashtu jan nn prgjegjsin e puntorve. Ato ndrtojn
korridore dhe galeri t reja pr folet e tyre; ato krkoj ushqim dhe
vazhdimisht e pastrojn folen.
Milingonat puntore dhe ushtart kan edhe nn grupe. Kto quhen
skllavt, hajdutt, infermiert, rojat dhe krkuesit e ushqimit. Secili
grup ka detyra t ndryshme. Prderisa nj grup prqendrohet plotsisht n
luftimin e armikut ose n gjueti, grupi tjetr ndrton folet, e grupi
tjetr kujdest pr mirmbajtje.
Secili individ n koloni e milingonave e kryen tr pjesn e tij t
puns. Asnjri nga ata nuk merakoset pr pozitn n t ciln sht e as pr
natyren e puns q e kryen, por thjesht e bn at q krkohet prej tij.
Ajo q sht e rndsishme sht vazhdimsia e kolonis.
Kur ne t mendojm rreth asaj sesi ky sistem ka mund t zhvillohet,
ne nuk mund ti shmangemi arritjes s faktit t krijimit.
Le t shpjegojm pse: Aty ku sht nj rregull i prsosur, ne
logjikisht arrijm n prfundim se kjo sigurisht sht themeluar nga nj
mendje planifikuese. P.sh, n ushtri ka nj rregull t diciplins; sht
e qart se oficeret n kontroll t ksaj ushtrie e kan themeluar kt
rregull. Sigurisht do t ishte absurde ideja q t supozohet se t
gjith individet n ushtri u bashkuan n mnyr t pavarur dhe u
organizuan e m von ata u grupuan n rangje t ndryshme dhe filluan t
veprojn n pajtim me kto rangje. Gjithashtu, oficert t cilt e kan
themeluar kt rregull duhet t kryejn inspektimet e ktij rregulli, q
ai t mund t vazhdoj pa probleme. Prndryshe, nj ushtri e ln vetm
trupave s shpejti do t transformohet n nj turm t padiciplinuar,
pavarsisht se sa t diciplinuar kan mund t ken qen n fillim.
Milingonat brenda kolonis s njjt q i takojn kasteve t ndryshme
kan edhe dukje t ndryshme fizike. Secila ka ndrtimin prkats fizik
pr punn e saj.
Edhe milingonat kan nj diciplin shum t ngjashme me at t ushtris.
Sidoqoft aspekti vendimtar sht se nuk ka asnj oficer, dmth ndonj
administrator organizues. Sistemet e ndryshme t kasteve brenda
kolonis s milingonave i kryejn detyrat e tyre n mnyr t patmeta;
megjithse, aty ska fuqi qendrore t dukshme q i mbikqyr ato.
Ather shpjegimi i vetm sht se dshira qndrore n pyetje sht e
padukshme. Frymsimi q prmendet n Kuran me deklaratn "Zoti yt i dha
instinkt blets" (Nahl: 68), sht kjo fuqi e padukshme.
-
Kjo dshir ka arritur planifikim aq t pamas, sa q njerzit jan t
friksuar nga kjo kur prpiqen q t analizojn at. Frika dhe habia e
till sht shprehur koh pas kohe n forma t ndryshme edhe nga
hulumtuesit. Evolucionistt, q pretendojn se sistemi i till i
prsosur sht zhvilluar si rezultat i rastsis, nuk jan n gjndje q t
shpjegojn sjelljn e flijimit q sht n brthamn e ktij sistemi. Nj
artikull i shkruar pr kt tem n gazetn e Bilim ve Teknik edhe nj her
e dshmon kt paaftsi:
Problemi sht pse gjallesat i ndihmojn njra tjetrs. Sipas teoris
s Darvinit, secila krijes e gjall lufton pr mbijetesn dhe
riprodhimin e vet. Pasi q duke ju ndihmuar t tjerve relativisht do
t zvoglohej mundsia e mbijetess s asaj gjallese, kjo sjellje sht
dashur t eleminohet prfundimisht nga evolucioni. Sidoqoft sht
vrojtuar se gjallesat mund t jen t gatshme t flijohen.
Forma klasike e shpjegimit t faktit t flijimit sht se kolonit q
jan t formuara nga individt t cilt jan t gatshm t flijohen pr t
mirn e grupit ose gjinis do t jen m t suksesshm gjat evolucionit se
ato koloni q jan t formuar nga individt egoist. Mirpo, pika, q nuk
sht shpjeguar n kt teori, sht se si shoqrit q mund t flijohen, mund
ti ruajn kto karakteristika. Nj individ egoist i vetm q mund t dal
n shoqrin e till mund t jet i aft q ti transferoj karakteristikat e
tij egoiste gjeneratave t mvonshme, pasiq ai nuk do ta flijoj vetn.
Nj pik tjetr e paqart sht se nse evolucioni ndodh n nivelin e
shoqris, far duhet t jen dimenzionet e ksaj shoqrie? A duhet t jet
familje, specie, gjini ose klas? Edhe nese sht nj evolucion i
njhershm n m shum se nj nivel, far do t jen rezultatet kur
interesat jan n konflikt?3
Si mund t shohim, nuk sht e mundshme t shpejgohet ndjenja e
flijimit n gjallesa dhe sistemet sociale t bazuara n kt ndjenj me
teorin e evolucionit, dmth, duke supozuar se krijesat e gjalla kan
ardh n jet rastsisht.
A MUND MILINGONAT T JEN ROJTAR?
Kur ti analizoj detajet e sistemit n kolonit e milingonave n nj
mnyr m konrete ne e ndjejm fuqin e dshirs s padukshme, e cila e
themelon dhe e udhheq kt sistem. Tani le ti shikojm kto detaje.
Lidhja e foles s milingonave me botn e jashtme zakonisht sht
neprmjet nj vrime t vogl e mjaftueshme pr nj milingon q t kaloj.
Kalimi nepr kto vrima bhet me an t lejimit. Brenda kolonis jan disa
milingona numri i t cilave nuk sht i madh, detyra e tyre sht q t
shrbejn si rojtare.
Rojtart me formn e koks s tyre shrbejn si port e gjall e
prshtatshme n hyerje t foles. Gjithashtu, ngjyra dhe dizajni i
kokave t tyre jan t ngjashme si ajo e levors s drurit n afrsi.
Rojtari rrin ulur katr or n hyerje t vrims dhe u lejon hyerje vetm
shokve t saj t foles.4
Kjo dmth se ideja e mbajtjes s nj rojtari q t ruaj ndrtesat sht
vn n praktik, prpara njerzimit, nga milingona rojtare, q e mbulojn
hyrjen me pjest m t fuqishme t trupit t tyre, t cilt gjithashtu e
maskojn vetn dhe nuk i ln brenda ata q nuk e thon parulln e
duhur.
sht plotsisht e qart se koka e milingons rojtare q e prmendm m
sipr prshtatt n vrim saktsisht, se sht e ngjyrosur dhe e dizajnuar
konform me rrethinn, dhe se nuk e l brenda asknd q nuk e njeh, nuk
mund t jet sipas dshirs s saj. Sigurisht aty sht nj zotrues i
mendjes i cili e ka dizajnuar trupin e milingons n kt form dhe i
cili e frymzon punn q e bn. T thuhet se milingona mund t kuptoj kto
detyra vet dhe t shrbej si roj pa u zbrazur nga durimi dhe pa u
dorzuar, sigurisht nuk do t ishte nj shpjegim i arsyeshm.
Le t mendojm: pse do t dshironte nj milingon t jet rojtare? Nse
ka mundsi zgjedheje, pse do t zgjedhte kt pun, q sht puna m
pavolitshme dhe q krkon m s shumti flijim? Ns ka pasur mundsin e
till t zgjedhjes, sigurisht do t zgjedhte punn q do ti siguronte
rrethin m konforme dhe shrbimin m t mir. Zgjedhja, n fakt, ka ndodh
me prcaktimin e All-llahut. Dhe milingona rojtare i kryen detyrat e
saj n dgjyeshmri t plot. Vetm krijuesi i milingonave ka mund t
dizajnoj jet aq t prsosur t kolonis pr t treguar ann e
mrekullueshme t artit t Tij dhe caktimin e detyrave t veanta pr
kolonin e milingonave t cilt veprojn n prputhje me kt sistem.
-
Megjithat, sipas teoris s evolucionit milingonat do t zhvillohen
n do aspekt dhe do t provojn t futen n kast ku ato do t mund t
jetonin shum m rehatshm. Mirpo, milingonat rojtare nuk prpiqen n kt
drejtim dhe ato i kryejn detyrat e tyre t frymzuara pa t meta gjat
gjith jets s tyre.
MILINGONAT EXPERTE
Organizimi, specializimi n fusha t caktuara dhe komunikimi n
botn e milingonave sht gati aq i skusesshm si midis njerzve. Kjo
sht e vrtet deri n nj shtrirje q sot njerzit sistemin e tyre
ngjasojn me sistemin e harmonishm t milingonave. Fragmenti m posht
e ilustron kt pik:
Ekspertt e kompjuterit sot jan duke provuar t riprodhojn n
laboratore format e sjelljs kolektive t milingonave n robot. N vend
t programeve shum t prparuara, ata jan duke u fokusuar n robot q
sajojn bashkpunim ndermjet tyre n baz t elementve t thjesht t
informatave. N kto studime, parimi themelor sht i ngjashm. N vend t
formimit t robotve shum t prparuar, synimi sht t zhvillohet nj kope
e robotve q jan m pak intelegjent por t cilt do t marrin prsipr
detyrat m komplekse, ashtu si bjn milingonat n kolonin e
milingonave Kta robot nuk do t jen shum t avancuar nga pika e
intelegjencs kur t mirren nj nga nj, por ata do t arijn ndarjen e
puns me an t motivimit kolektiv t veprimit. Kjo do t jet e mundshme
pr shkak se ata do t ken aftsi q t shkmbejn informatat m t thjeshta
me njri tjetrin. Jeta dhe bashkpunimi n kolonin e milingonave ka
ndikuar edhe te NASA Organizata planifikon q pr hulumtime, n vend t
nj roboti t vetm t avancuar, t drgoj shum milingona robot n
planetin Mars. Kshtu q, edhe nse disa prej tyre shkatrrohen, numri
mbijetues i ekipit do t jet n gjndje ti kryej detyrat e tyre5.
Milingonat jan qenie q mund tjetojn vetm n grupe.
Ato nuk mund t mbijetojn vetmas.
Le t shikojm tani nj shembull interesant nga jeta e milingonave
ekspert
SI NDIKON JETA N GRUP TEK MILINGONAT?
Shembulli m i qart i bashkpunimit n mesin e milingonave sht n
sjelljen e specieve t milingonave puntore t quajtura Lasius
emarginatus. Individt e ksaj specie kan ndrlidhje interesante me
njri tjetrin. Aktivitetet e katr milingonave puntor q i takojn
grupit q punon tokn zhvillohet kur ata t ndahen nga grupi i madh.
Mirpo, kur ndrmjet tyre gjindet nj substanc, sikur xham ose gur, q
i pengon ata t shohin njri tjetrin, norma e puns s tyre bie.
Nj shembull tjetr sht kur milingonat e zjarrit ndahen nga grupi
i tyre nga nj penges e holl, ato tentojn t arrijn antart e tjer t
kolonis s tyre duke e prer kt penges.
Gjithashtu shum variacione ndodhin n sjelljen e milingonave kur
ndryshon numri i individve n grup. Kur t rritet numri i milingonave
n fole, sht vrejtur se edhe aktiviteti i do individi rritet
propercionalisht. Kur t mblidhen milingonat puntore si grup, ato
bashkohen, qetsohen dhe shpenzojn m pak energji. sht prcaktuar aq
sa rritet popullsia n disa specie t milingonave, aq ka rnje t shums
s oksigjenit t shpenzuar.
Ajo far na tregojn t gjith kta shembuj sht se milingonat nuk
mund t mbijetojn vetm. Kto krijesa t vogla jan krijuar me
karakteristika q u lejon atyre t jetojn vetm n grupe ose koloni.
Dhe kjo na dshmon se sa larg nga realiteti jan pretendimet e
evolucionistve n lidhje me procesin e shoqrizimit t milingonave.
sht e pamundur q milingonat t ken jetuar vetm kur ato jan krijuar
pr her t par dhe q t shoqrohen m von n form t kolonive. Do t ishte
e pamundur pr nj milingon q prballet me nj ambient t till q t
mbijetoj. Do t duhej q t riprodhoj, q t ndrtoj folen pr vete dhe pr
lavrat e saj, q t ushqej vetn dhe familjen, q t jet rojtar, t jet
ushtar e edhe puntor q kujdeset pr lavrat.
-
Ne nuk mund t pretendojm q t gjitha kto pun q krkojn ndarje t
gjra t puns kan mund q t kryhen dikur nga nj milingon e vetme ose
edhe nga disa milingona. Gjithashtu, sht e pamundur t mendohet se
ato kan punuar shum drejt shoqrizimit prderisa i kan prmbushur kto
detyra normale.
Ajo q sht nxjerr nga e tr kjo sht n vijim: milingonat jan
krijesa q kan jetuar sipas sistemit social dhe n grupe q nga dita
kur jan krijuar pr her t par. Kjo n rend sht dshmi se milingonat
kan ardh n ekzistenc n nj moment t vetm me t gjitha karakteristikat
e tyre t paprekura dhe, nse ne dshirojm q ta shprehim m mir, ato
jan t krijuar.
NJ MODEL I QENDRS DREJTUESE
Le t zgjerojm pak shembullin e ushtris q e dham m par. Vetm
mendo se ju keni arritur n qendrn drejtuese t nj ushtrie q sht shum
e madh, por n t cilin sht nj regull i plot. Duket sikur ju nuk mund
t hyni brenda, pr shkak se rojat e siguris n porta nuk ln asknd q
nuk e njohin brenda. Ndrtesa sht e mbrojtur me nj sistem t siguris
q sht i mbikqyrur n mnyr strikte.
Vetm t supozojm se ju keni gjetur nj mnyr pr t hyr brenda.
Vmendja juaj brenda do t diktoj aktivitete t ndryshme sistematike
dhe dinamike, me mijra ushtar i kryejn detyrat e tyre n nj mnyr
rreptsisht t organizuar. Kur t krkoni pr fshehtsin e ktij rendi, ju
vreni se ndrtesa sht dizajnuar n nj form plotsisht t prshtatshme pr
banort q t punojn n t. Aty ka departamente t veanta pr do pun dhe
kto departamente jan t dizajnuara ashtu q ushtart t punojn n mnyrn
m t leht. P.sh, ndrtesa ka kate nntok, por departamenti q ka nvoj
pr energjin e diellit sht i vendosur aty ku mund t marr driten e
diellit n kndim m t gjr t mundshm. Dhe departamentet q duhet t jen
n kontakt konstant me njri-tjetrin jan t ndrtuar shum afr njri
tjetrit ashtu q qasja t jet e lehtsuar. Depot ku materialet tepric
jan t ruajtura jan t dizajnuara si departamente t ndara n njrn an t
ndrtess. Depot ku neevojat e tilla ruhen jan komforte, vende t
arritshme, dhe sht nj hapsir e madhe mu n qndr t ndrtess ku t gjith
mund t grumbullohen.
Vetit e qndres drejtuese nuk jan t kufizuara me kto. Ndrtesa sht
e nxehur n mnyr konstante pavarsisht nga madhsia e saj. Temperatura
qndron konstante tr ditn duke ju falnderuar nj sistemi me nxemje
qndrore jashtzakonisht t avancuar. Nj arsye tjetr pr kt sht izolimi
i jashtm i ndrtess jashtzakonisht efektiv ndaj t gjitha kushteve t
atmosferike.
N pikturn m sipr ne mund t shohim qytetin nntoksor q
milingonat e kan ndrtuar n rrnjet e nj druri. Me koh, rrnjet e
drurit
jan dmtuar dhe druri sht rrzuar pr t nxjerr n shesh kt qytet
sekret.
Nse shtrohet pyetja se si dhe nga kush sht dizajnuar ky lloj i
qendrs drejtuese, donjri do t thoshte se kjo sht br nga nj
teknologji superiore dhe me an t nj pune ekipore profesionale.
Ndrtesa e shtabit t till mund t ndrtohet vetm nga njerzit q kan nj
nivel t caktuar t edukimit, kultures, intelektit dhe logjiks.
Mirpo, kjo ndrtes e qendrs drejtuese faktikisht sht nj fole e
milingonave (ju lutem shikoni f. 27)
Pr t grumbulluar informacionin e nevojshm pr t ndrtuar nj lloj t
till t ndrtess s qendrs drejtuese do t merrte nj pjes goxha t madhe
t jets njerzore. Mirpo, miliongona q del nga veza i din detyrat e
saj n at moment dhe fillon punn pa humbur koh. Kjo tregon se
milingonat e posedojn kt informat prpara se t lindin. Tr ky
informacion sht frymzuar n milingona n kohen e krijimit t tyre nga
All-llahu, i Plotfuqishmi Ai q i krijoj ato.
VET ORGANIZIMI NDR MILINGONAT
-
N boten e milingonave nuk ka udhheqs, planifikim, ose programim.
Dhe pika m e rndsishme sht se nuk ka zingjir komandues si e prmendm
m par. Detyrat m t komplikuara n kt shoqri kryhen pa u mundur n saj
t nj vet organizimi jashtzakonisht t avancuar. Merr parasysh
shembullin vijues:
Kur n koloni t ndodhin mungesa t ushqimit, milingonat puntore
mnjher transformohen n milingona ushqyese dhe fillojn t ushqejn
tjert me copzat e ushqimit n stomaqet e tyre rezerv, dhe kur n
koloni ka tepric t ushqimit, ato e heqin kt identitet dhe prsri
bhen milingona puntore.
Me t vrtet sakrifica e prshkruar ktu sht n nivel t avancuar.
Prderisa njerzit nuk kan pas sukses n luftimin e uris n bot,
milingonat kan gjetur nj zgjidhje praktike pr kt problem: ndarjen e
dogjje, duke prfshir ushqimin e tyre. Po, ky sht nj shembull i
vrtet i sakrifics. Dhnja pa hezitim e dogjje q posedon, duke
prfshir ushqimin, milingons tjetr, ashtu q t mund t mbijetoj, sht
vetm nj nga shmbujt e sakrifics n natyr q teoria e evolucionit nuk
mund t shpjegoj.
N fazen e par t ndrtimit t foles, antart e kolonis hapin nj vrim
t imt, pastaj e zgjerojn n labirinthin e dhomave n t shumtn e ktyre
pjesve, aty jan kopshtet e kpurthave. Kto kopshte i mbushin dhomat,
q gjinden afr siprfaqs. Gropat e thella, m t mdhaja, mbajn plehrat
e kalbura t bimve dhe mbeturinat. Disa nga kto gropa, uditshmrisht,
m shum prmbajn dhe sesa materje organike, sikur mbulesa e dheut
nevojitet pr mbeturinat veanrisht helmuese. Ajri i nxeht ngritet
nga kto dhoma t hedhurinave. Ajri i freskt e i pasur me oksigjen
thithet n fole. T hapurat mu mbi fole prdoren vetm pr grmime dhe pr
ventilim. Tunelet e zbrazt rrethues me nj rrug t drejtprdrejt prej
7.5 metrave nga foleja.
Pr milingonat nuk ka problem t mbipopullimit. Ndrsa sot,
metropolet e njeriut po bhen t vshtira pr jetes pr shkak t
migrimeve, mungess s infrastrukturs, keqshprndarjes s resurseve dhe
papunsis, milingonat mund t drejtojn qytetet e tyre nntoksore, me
popollat prej 50 milion n nj model t organizuar n mnyr fantastike,
pa ndjer se ndonjgj mungon. do milingon menjher i adaptohet
ndryshimeve q ndodhin n rrthin e saj. Q nj gj e till t ndodh,
sigurisht milingona kan qen t programuara fizikisht dhe
psikologjikisht.
Pr shfaqjen e sistemeve aq jashtzakonisht mir t organizuar,
duhet t jet nj dshir e mjeshtrit q tiu jep atyre frymzim q t br
punn e tyre dhe pr tiu dhn atyre urdhra. Prndryshe, m par do t
pasonte kaos i madh sesa rregull. E kjo dshir e mjeshtrit i takon
All-llahut, i Cili posedon dogj, i Cili sht i Plotfuqishmi, i Cili
i drejton t gjitha qeniet e gjalla dhe i urdhron ato me an t
frymzimit.
Fakti se milingona prher prpiqen pa ndonj konsiderat t fitimit,
sht dshmi se ato jan duke vepruar me frymzimin e nj mbikqyrsi t
caktuar. Ajeti m posht konfirmon plotsisht se All-llahu sht
mjeshtri dhe mbikqyrsi i dogjje dhe se do krijes e gjall vepron me
frymzimin e Tij:
Un iu kam mbshtetur Allaut, Zotit tim dhe Zotit tuaj, pse nuk ka
asnj nga gjallesat, e q Ai t mos e ket nn sundim, vrtet Zoti im sht
i drejt. (Hud: 56)
1 National Geographic, vol.165, no.6 , p. 775. 2 Bert
Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press,
1990, p. 1. 3 Bilim ve Teknik Dergisi (Journal of Science and
Technics), say: 190, s. 4. 4 Bert Hlldobler-Edward O.Wilson, The
Ants, Harvard University Press, 1990, p. 330-331. 5 Focus Dergisi
(Focus Magazine), October 1996.
KOMUNIKIMI N SHOQRI Kurani e jep nj pjes t rndsishme t
informacionit kur flet pr ushtrit e pejamberit Sulejman dhe prmend
se midis milingonave sht nj sistem i avancuar komunikimi. Ajeti sht
si vijon:
-
Deri ather kur arritn mbi luginn e buburrecave, nj buburrc tha:
O ju buburreca, hyni n vendet tuaja q t mos u coptoj Sulejmani dhe
ushtria e tij duke mos ju vrejtur. (Neml: 18)
Hulumtimi shkencor i br n milingona n kt shekull ka treguar se
midis ktyre krijesave ekziston nj rrjet i pabesueshm komunikimi. N
nj artikull t botuar n revistn National Geografic, kjo veti sht
shpjeguar:
E madhe dhe e vogl, milingona bart n kokn e saj organe t
shumfishta shqisore pr t marr sinjale kimike dhe vizuale, vitale pr
kolonit q mund t prmbajn nj milion ose m shum puntor, t gjitha nga
kto jan femra. Truri prmban nj gjysm milioni qeliza nervore; syt
jan kompleks; antena vepron sikur hund dhe si majat e gishtave. E
dala nn goj ndjen shijen; flokt reagojn n prekje.7
Edhe nse nuk e vrejm kt, milingonat kan nj metod krejt tjetr t
komunikimit n saj t organeve t tyra t ndjeshme t ndijimit. Ato i
angazhojn kto organe t ndijimit n do moment t jets s tyre, prej
zbulimit t gjahut t tyre deri te pasimi i njri tjetrit, prej
ndrtimit t foleve t tyre deri te luftimi. Ato kan sistem t
komunikimit q na mahnitin neve, njerzve me intelekt, me 500 000
qelizat e tyre nervore t tkurrura n trupat e tyre prej 2 ose 3
milimetrave. Ajo q ne duhet t kemi parasysh sht se nj gjysm milioni
qeliza nervore dhe sistemi kompleks i komunikimit t prmendur m lart
i takon nj milingone q n mas sht gati sa nj e milionta pjes e nj
njeriu.
N hulumtimin e br n kijesat sociale sikur milingonat, blett dhe
termitet, q jetojn n koloni, reagimi i ktyre shtazve n procesin e
komunikimit jan t registruara n disa kategori kryesore: alarm,
rekrutim, shrbim, shkmbim i lngut oral dhe anal, efekt grupor,
njohje, prcaktimi i kasteve8
Milingonat, q kan formuar nj struktur sociale t organizuar me
kto reagime t ndryshme, bjn nj jet t bazuar n shkmbim reciprok t
lajmeve dhe ato nuk kan vshtirsi pr t arritur kt korrespondenc. Ne
mund t themi se milingonat, me sistemin e tyre impresiv t
komunikimit, jan njqind prqind t suksesshm n shtje q njerzit
nganjher nuk mund t zgjedhin e as q t mund t pajtohen pr kt duke
biseduar (p.sh takime, ndarje, pastrime, mbrojtje, etj).
SHKMBIMI I LAJMEVE NDRMJET GRUPEVE T MILINGONAVE
S pari, milingonat informuese shkojn t burimi i ushqimit q sht
zbuluar rishtas. Pastaj ato thrrasin milingonat tjera me an t nj
lngu q e tajisin n gjndrrat e tyre t quajtura feromone(*). Kur
turma rreth ushqimit t rritet, kjo tajitje e feromoneve emeton
prsri pr puntort nj kufi. Nse pjesa e ushqimit sht shum e vogl ose
larg, informuesit e bjn nj rregullim n numrin e milingonave q
tentojn t shkojn t ushqimi duke emetuar sinjale. Nse gjindet nj
pjes e ushqimit, milingonat tentojn m shum q t ln gjurm ashtu q m
shum milingonave nga foleja tiu vijn n ndihm krkuesve. kado q t
ndodh, nuk del ndonj problem pr konsumin e ushqimit dhe
transportimin e tij deri n fole, sepse ajo q e kemi ktu sht pun e
prsosur ekipore.
(*) FEROMONET: prbhen prej fjalve fer bartje, dhe hormone
hormone, e do t thot bartje hormonesh. Feromonet jan sinjale q
prdoren ndrmjet antarve t species s njjt e ato zakonisht prodhohen
n gjndrra t veanta pr tu shprndar. Komunikimi me an t feromoneve
sht gjrsisht i prhapur midis insekteve. Feromonet veprojn si nj
mjet i trheqjes seksuale ndrmjet femrs dhe mashkullit. Lloj q m s
shumti sht analizuar sht ai q prdoret nga molt si nj substanc e
qiftzimit. Nj mol e zez femr mund t ndikoj n molt meshkuj disa
kilometra larg duke prodhuar nj foremon t quajtur disparlure. Pasi
q mashkulli sht i aft q t ndjej disa qindra molekula t sinjalizimit
t femrs n vetm nj mililitr ajr, disparlure sht efektive edhe kur
shprndahet mbi nj zon shum t madhe.
Feromonet luajn nj rol t rndsishm n komunikimin e insekteve,
milingonat i prdorin feromonet sikur gjurmues pr t treguar rrugen
deri te burimi i ushqimit. Kur thumbon nj blet, nuk e l vetm
gjilpren e saj n
-
lkurn e viktims, por l edhe nj kemikal q i thrret blett tjera pr
sulm. Ngjashm, milingonat puntore t shum specieve i sekretojn
feromonet si nj substanc alarmi q prdoret kur jan t kanosura nga nj
armik; feromoni shprndahet n ajr dhe i mbledh puntort tjer. Nse kto
milingona e hasin armikun, edhe ato prodhojn feromone, kshtu
sinjali ose rritet ose zvoglohet varsisht nga natyra e rrzikut.
Nj shembull tjetr lidhet me milingonat krkuese q migrojn nga nj
fole n tjetrn. Kto milingona shkojn drejt foleve t vjetra nga folet
e posa gjetura duke ln gjurm prapa. Puntort tjer e kontrollojn
folen e re dhe nse ata jan t bindur, edhe ata fillojn t ln
feromonet e tyre (gjurm kimike) prmbi gjurmn e vjetr. Prandaj,
milingonat q shkojn ndrmjet dy foleve rriten n numr dhe kto e
prgatisin folen. Gjat ksaj pune, milingonat puntore nuk rrin kot.
Ato vjn nj organizimi t caktuar dhe ndarje t puns ndrmjet vete.
Detyrat e supozuara pr tr grupin nga milingonat q e zbulojn folen e
re jan si n vijim:
1. Veprojn si grumbullues n zonn e re.
2. Arritja n zonn e re dhe brjen e vzhgimit.
3. Pasimi i rojave pr t marr instruksionet e takimit
4. Brjen e ankets s plot t zons.
Natyrisht, ne nuk mund ta pranojm kt pa mendur fare se ky plan i
prsosur i veprimit ka qen n praktik nga milingonat q nga dita e par
e ekistencs s tyre, sepse ndarja e puns e nevojshme nga nj plan i
till nuk ka mund t zbatohet nga individt q mendonin vetm pr jetrat
dhe interesat e tyre. Pastaj n mend bie pyetja vijuese: kush e ka
frymzuar kt plan n milingona pr miliona vite dhe kush e siguron
zbatueshmrin e tij? Natyrisht, nevojitet fuqi dhe intelekt i madh
pr komunikimin e pabesueshm superior grupor t nevojshm pr kt plan t
veprimit. E vrteta e shtjes sht e qart. All-llahu, Krijuesi i t
gjitha gjallesave dhe poseduesi i urtsis s pafund, na tregon neve
mnyrn pr t qen t aft pr t kuptuar fuqin e Tij duke na e paraqitur
neve kt bot sistematike t milingonave.
KOMUNIKIMI KIMIK
T gjitha kategorit e komunikimit t shnuara m lart mund t
grupohen nn titullin e: sinjleve kimike. Kto sinjale kimike e luajn
rolin m t rndsishm n organizimin e kolonive t milingonave.
Gjysmkemikale sht emri i prgjithshm q i sht dhn kemikaleve q
milingonat i shfrytzojn me qllim t vendosjes s komunikimit.
Kryesisht, jan dy lloje t gjysmkemikaleve: emrat e tyre jan
feromonet dhe allomonet.
-
Allomone sht nj material i prdorur pr komunikim midis gjinive.
Sidoqoft feromonet, si u shpjegua m par, jan sinjale kimik q m s
shumti prdoret brenda nj gjinie dhe, kur t tajitet nga nj milingon,
mund t prceptohet nga nj tjetr si er. Ky kemikal sht menduar se
prodhohet n gjndrrat endoktrine. Kur nj milingon e tajon kt fluid
si sinjal, t tjert e marrin porosin me an t ers ose shijimit dhe
reagojn. Hulumtimi i br n feromonet e milingons ka treguar se t
gjitha sinjalet jan t tajitura n pajtim me nevojat e kolonis.
Gjithashtu, koncentrimi i feromoneve i tajitur nga milingonat
ndryshon n kushte t
ndjes urgjente t situats.gje 9
Si mund t shihet, nj njohuri e thell e kimis nevojitet pr t
arritur detyrat e kryera nga milingonat. Ne njerzit mund ti
zbrthejm kemikalet q milingonat i prodhojn vetm me an t testeve q
ne i
kryejm n laboratore, ve ksaj ne kalojm vite t edukimit pr t qen
n gjndje pr kt. Milingonat mund t tajisin kt kurdo q kan nevoj, dhe
e kan br kt q nga dita q ata kan lind, dhe ata e din fare mir far
reagimi t japin pr ciln tajitje.
Komunikimi ndrmjet milingonave mund t vendoset duke transmetuar
sinjalet kimike me an t aroms ose shijs.
Fakti se ata me saktsi i njohin kemikalet mu nga koha q kan
lindur tregon ekistencn e nj Instruktori q u jep atyre edukim kimik
n lindje. Pretendimi i t kundrtes do t nnkuptonte se milinonat e
kan msuar kimin gjat kohs dhe se ato kan filluar t bjn eksperimete:
kjo do t ishte shkelje e logjiks. Milingonat i njohin kto kemikle
pa pasur ndonj edukim kur ata kan lindur. Gjithashtu ne nuk mund t
themi se nj milingon tjetr ose nj krijes tjetr e gjall sht msuesi i
milingons. Asnj insekt, krijes e gjall duke prfshir njerzit nuk ka
aftsin q ti msoj milingonat se si ti prodhojn kemikalet dhe si t
vendosin komunikim me kto substaca. Nse sht nj veprim i msimit
prpara lindjes, deshira e vetme q do t ishte e aft pr t arritur kt
veprim sht dshira e All-llahut, i Cili sht Krijuesi i t gjitha
gjallesave dhe Zoti (Edukuesi) i qiejve dhe toks.
Shum njerz nuk e din madje as kuptimin e feromoneve dika q
milingonat e tajisin vazhdimisht n jetn e tyre ditore. Sidoqoft, do
milingon e posa lindur luan n nj sistem t prsosur social t
komunikimit pr shkak t ktyre kemikaleve; nj sistem social i
komunikimit q nuk l vend pr dyshime n ekzistimin e nj Krijuesi me
fuqi t pafund
GJNDRRAT ENDOKTRINE
Kryesisht jan disa gjndrra endoktrine ku zhvillohen reagimet e
komplikuara kimike pr t cilat deri tani ne folm. Tajitjet e
prodhuara n gjasht gjndrra endoktrine e sigurojn kt korrespondenc
kimike midis milingonave. Mirpo, kto hormone nuk paraqesin
karakteristikat e njjta n do specie t milingonave; do gjndr
endoktrine ka funksion t vent n specie t ndryshme t milingonave.
Tani le t shohim m afr kto gjndrra endoktrine:
Gjndrrat e duforit: hormonet e prodhuara n kto gjndrra prdoren n
urdhrat pr alarm dhe mbledhje pr sulmim.
Thesi i helmit: prodhimi i gjr i acidit thneglor zhvillohet n
thesin e helmit. Gjithashtu helmi q prodhohet pr tu prdorur gjat
sulmit ose mbrojtjes formohet ktu. Shembulli m i mir i ktij hormoni
sht gjetur n milingonn e zjarrit. Helmi i ktyre milingonave mund t
paralizoj kafsht e vogla dhe t lndoj njerzit.
N nj pyll t banuar me milingona q prodhojn acidin thneglor,
hulumtuesit kan gjetur acid thneglor n nj nivel q nuk mund t
shpjegohet. T gjitha teorit q jan shpallur jan dshmuar si gabime
dhe t gjitha hulumtimet e bra nuk kan dhn rezultat. Eventulisht
shkenctart pfunduan se milingonat thneglore mund t jen prgjegjse pr
shumicn e acidit thneglor t gjetur n sasit e pashpjeguara n
atmosfern mbi pyll t amazons dhe vendet e tjera t pasura me kto
insekte. sht vlersuar, shum prafrsisht, se milingonat theglore mund
t lshojn globalisht 1012 gram t acidit thneglor do vit. Dmth, kto
krijesa t vogla jan t afta t prodhojn acid thneglor n nj shkall q
mund edhe t ndikoj n atmosfern e rajonit ku ato jetojn pa i
shkaktuar veti ndonj dm dhe kjo i huton hulumtuesit.10
Gjndrrat pigjidiale: tri specie t ndryshme t milingonave prdorin
tajitjet e prodhuara nga kto gjndrra si sistem alarmi t tyre.
Milingonat e mdha korrse t shkretirs e transmetojn kt hormon n form
t nj
-
ere t fort dhe emeton nj alarm paniku; dhe Pheidole
biconstricta, q sht nj specie e milingonave q jeton n Amerikn
jugore, e prdor tajitjen q prodhohet n kto gjndrra n alarmet kimike
mbrojtse dhe sulmuese.
Gjndrrat sternale: tajitjet ktu prdoren gjat migrimeve t
kolonis, ndjekjes s gjahut dhe pr grumbullimin e ushtarve.
Funksioni m origjinal i ksaj tajitje sht pr t lyer zonn e shtat t
barkut t nj milingone q shpesh duhet t rrotullohet kur t nxjerr
helmin. Kshtu, rrotullimi i trupit t saj pr t nxjerr helmin bhet m
leht. Pa kt gjndr, q sht nj qendr mikroskopike e prodhimit t
lyersit, sistemi mbrojts i milingonave do t ishte i paefektshm.
N saje t planit pa gabime t vendosur si duhet kjo nuk sht kshtu:
si sht vendosur q nj milingon shum e vogl t rrotulloj trupin e saj
pr t sprkatur helm, pikrisht ashtu si sht paravendosur ku dhe si do
t prodhohet ky lyrs q nevojitet pr t zvogluar tensionin gjat
rrotullimit t ktij trupit.
N ann e djatht, ne shohim diagramin anatomik t specieve t
milingonave formika. Truri dhe sistemi nervor jan paraqitur me t
kaltrt, sistemi trets me ngjyr roze, zemra sht me t kuqe dhe
gjndrrat endoktrine dhe strukturat e afrme n t verdh: 1. Gjndrra
mandibulare. 2. Faringu 3. Gjndrra para faringale 4. Gjndrra pas
faringale 5. Truri 6. Gjndrra buzore 7. Ezofagu 8. sistemi nervor
9. Gjndrra metaplurale 10. Zemra 11. Stomaku 12. Proventrikulusi
13. Thesi Malpigian 14. Zorra e mesme 15. Rektumi 16. Anusi 17.
Gjndrra e Duforit 18. Thesi i helmit
Gjndrrat metapleurale: sht prcaktuar se tajitjet n kto gjndrra
jan antiseptike, q e mbrojn siprfaqen e trupit dhe folen nga
mikrobet. Nj element aktiv antibiotik i Attas, p.sh, sht acidi
fenilacetik, prej t cilit nj milingon bart nj mesatare prej 1.4
mikrogramve n do moment. Milingona puntore rregullisht lshon sasira
t vogla t ksaj przierje q shrben si nj antiseptik. Kur ajo t
bashkohet me milingonat armike, ajo papritur shkarkon sasi t mdha t
tajitjes s gjndrrs metaleurale, q tani funksionon si nj zmbrapss i
fuqishm.11
Mos t harrojm se milingona nuk di se si t mbroj vetn nga
mikrobet dhe as q di pr ekzistencn e mikrobeve. Sidoqoft, trupi i
saj prodhon drog kundr armiqve t saj pa e ditur kt. Fakti se
gjithmon sht nj hormon antiseptik n trupin e milingonave n sasi
prej 1.4 mikrogramve sht nj detaj q sht punuar me precizitet t
madh. Pr shkak se Ai i Cili i ka krijuar milingonat sht Ai i Cili
kujdest pr t gjitha nevojat e t gjitha gjallesave q Ai i ka krijuar
n detajet m t mdha, dhe i Cili me t vrtet sht i Mshirshmi.
Si u demostrua, t gjitha gjndrrat endoktrine q u prmendn n kt
kapitull jan njsi q kan funksione vitale pr milingonat. Mungesa ose
funksionimi i pamjaftueshm i ndonjres prej ktyre ka efekt t
pafavorshme pr tr jetn sociale dhe fizike t milingons. N fakt, e bn
t pamundshme pr t q t mbett gjall.
Kjo plotsisht i shkatrron pretendimet e teoris s evolucionit,
sepse evolucioni pretendon se gjallesat jan zhvilluar n faza dhe se
duke filluar nga nj form primitive, ato gradualisht jan br m t
prsosura si rezultat i serive t rastsive prfituese. Kjo do t thot
se milingonat gjat fazave paraprake nuk kan pas pjes t
karakteristikave fiziologjike q i kan sot dhe se ato i kan fituar
kto m von. Mirpo, t gjitha tajitjet e milingonave q ne i shqyrtuam
m sipr jan vitale dhe pa to sht e pamundshme q nj specie e
milingonave t mbijetoj.
Konkluzioni nga e tr kjo sht se milingonat jan krijuar n fillim
me kto gjndrra endoktrine dhe funksione vitale. Dmth, ato nuk kan
pritur pr zhvillimin e gjndrrave t nevojshme endoktrine pr qindra
mijra vite pr t pas nj sistem t mbrojtjes dhe komunikimit. Po t
ishte ashtu, do t ishte e pamundshme pr llojet e milingonave q t
mbijetojn. Shpjegimi i vetm sht se lloji i par i milingonave q ka
ekistuar n tok ka qen n t njjtn form komplete dhe t prsosur po
ashtu si sht sot. Nj sistem i prsosur nuk mund t jet tjetr se puna
artistike e nj dizajnuesi intelegjent. Nse n jemi n gjndje sot q t
flasim
-
pr nj shoqri t milingonave me nj popullsi prej bilionave, ather
ne duhet t pranojm se nj Krijues i vetm i ka krijuar t gjitha kto
prnjhersh.
LETRA IDENTIFIKUESE E MILINGONAVE: AROMA KOLONIALE
Ne m par e kemi prmendur se milingonat mund t njohin njra tjetrn
dhe t dallojn t afrmit dhe shokt e tyre nga kolonia e njjt. Zoologt
ende jan duke hetuar se si milingonat mund t njohin t afrmit e
tyre. Prderisa njriu nuk mund t dalloj disa milingona q ai i has,
le t shohim se si kto krijesa q jan aq plotsisht t ngjashme mund t
njohin njra tjetren.
Nj milingon leht mund t zbuloj nse milingona tjetr sht
shokfoleje apo jo. Milingona puntore rastsisht e fshin antenn e saj
mbi trupin e tjetrs pr t njohur at, n rast se futet n fole. Menjher
mund t dalloj shokt e foles nga t huajt n saj t aroms s veant
koloniale q e bart. Nse milingona q hyn n fole sht e huaj, pronart
e sulmojn kt musafir t paftuar me dhun ekstreme, duke i mbyllur
mandibulat dhe shtesat e tyre pr trupi derisa e thumbon ose e
sprkat me asid thneglor, citronellal, ose disa substanca tjera
toksike. Ato mund t kuptojn edhe nse musafiri sht antar i species s
njjt por nga nj koloni tjetr. N kt rast milingona musafire pranohet
n fole. Mirpo, milingons musafir i ofrohet m pak ushqim derisa t
marr aromn koloniale.12
SI ARRIHET AROMA KOLONIALE?
Burimi i aroms me an t cilit i afrti njihet nuk sht identifikuar
me siguri. Mirpo, sa sht zbuluar, milingonat prdorin
hidrokarburante pr procesin e dallimit t aroms midis tyre.
Eksperimentet e kryera kan treguar se milingonat q i takojn
species s njjt, por kolonive tjera, e identifikojn njra tjetrn me
dallimet e hidrokarburanteve. Pr t kuptuar kt sht kryer nj
eksperiment interesant. S pari, puntort n nj koloni jan lar me
trets q prmbante ekstrakte t puntorve nga kolonia e huaj e species
s njjt. sht par se puntort tjer nga kolonia fokale kan reaguar n
mnyr agresive ndaj tyre, ndrsa puntort reagues kan reaguar n nj
mnyr natyrale ose jo m shum se gjysm agresiv ndaj puntorve t lar me
ekstraktet e shokve t tyre t foles.13
A KA EVOLVUAR AROMA KOLONIALE?
Nj pik mjaft e rndsishme q duhet t mirret parasysh me kujdes n
lidhje me aromn koloniale sht shtja e evoluimit. Si e shpjegojn
mekanizmat e evolucionit faktin q milingonat, ose antart e kolonive
tjera t insekteve (bletve, termiteve etj) i njohin shokt e tyre me
an t feromoneve t tyre prjashtuese?
Njerzit q tentojn t mbrojn teorin e evolucionit pavarsisht nga t
gjitha llojet e pamundsive, pretendojn se feromonet jan rezultat i
seleksionit natyror (ruajtja e ndryshimeve t dobishme q ndodhin n
gjallesa dhe eleminimi i ndryshimeve t dmshme). Sidoqoft, kjo sht e
pamundshme pr do specie t insekteve duke prfshir milingonat.
Shembulli m godits pr kt pik sht bleta. Kur bleta t thumboj armikun
e saj, ajo prodhon nj feromon pr ti njoftuar blett tjera pr
rrezikun. Mirpo, ajo ngordh menjher pas ksaj. N kt rast, kjo
nnkupton se ky formon prodhohet vetm njher. Ather, sht e pamundshme
pr nj ndryshim t dobishm t till q t transferohet n gjeneratn tjetr
dhe t shtohet me an t seleksionit natyror. Ky shpjegim tregon se
sht e pamundur q komunikimi kimik ndrmjet llojeve t insekteve q kan
sistem kast t ket evolvuar me an t metods s seleksionit natyror.
Kjo karakteristik e insekteve, q e rrzon plotsisht teorin e
seleksionit natyror, edhe nj her demostron se Ai q e vendos rrjetin
e komunikimit midis tyre sht Ai q i krijoj ata pr her t par.
THIRRJA E MILINGONAVE
Milingonat kan nj nivel t vetflijimit q sht shum i avancuar dhe,
n saj t ksaj karakteristike, ato gjithmon i ftojn shokt e tyre n do
burim t ushqimit q ato e gjejn dhe e ndajn ushqimin e tyre me
ta.
N situat t till, milingona q e zbulon burimin e ushqimit i
drejton t tjert n burim. Pr kt prdort metoda vijuese: milingona
zbuluese q e gjen ushqimin e mbush gushn e saj dhe kthehet n shtpi.
Prderisa kthehet, e trheq barkun e saj npr tok n intervale t
shkurta dhe l nj sinjal kimik. Sidoqoft
-
thirrja e tij nuk prfundon ktu. Sillet rreth malit t milingonave
pr pak. E bn kt ndrmjet tri deri n gjashtmbdhjet her. Kjo lvizje e
siguron kontaktin me shokt e saj t foles. Kur zbuluesi dshiron t
kthehet tek burimi i ushqimit, dshiron q ta pasojn t gjith shokt q
i ka takuar. Sidoqoft vetm shoku q sht n kontatin m t afrt me anten
mund ta shoqroj at jasht. Kur informuesi t arrij ushqimin, kthehet
menjher te mali dhe e supozon pjesn e mikpritsit. Informuesi dhe
shoku i tij tjetr puntor jan t bashkuar me njri-tjetrin nprmjet t
sinjaleve t vazhdueshme shqisore dhe fermoneve hormone n siprfaqen
e trupave t tyre.
Milingonat mund t arrijn cakun e tyre duke pasuar gjurmn q shkon
te ushqimi, edhe kur nuk ka milingon ftuese. Pr shkak t gjurms q
zbuluesi e l me sukses nga ushqimi te foleja, kur zbuluesi t vij n
fole dhe t bj vallzimin, shokt e tij t foles arrijn te burimin i
ushqimit pa ndonj ndihm prej ftuesit.
Nj an tjetr e rndishme e milingonave sht prodhimi i shum
przierjeve kimike q do t prdorn n procesin e ftess, secila me detyr
t ndryshme. Nuk sht e ditur pse prdoren aq shum kemikale t ndryshme
pr tu grumbulluar rreth burimit t ushqimit por, derisa mund t
thuhet, ndryshimi i substancave t tilla siguron q gjurmt t jen t
ndryshme nga njri tjetri. Prve ktyre, milingonat transmetojn
sinjale t ndryshme kur t drgojn porosi, dhe intenziteti i secilit
sinjal sht i ndryshm nga t tjert. Ato e rrisin intenzitetin e
sinjalit kur kolonia t jet e uritur, ose kur nevojiten zona t reja
t foleve.
Ky solidaritet midis shoqrive t milingonave n nj nivel aq t lart
mund t llogaritet si sjellje q ka vler t mirret parasysh dhe se
mund t mirret si nj shembull pr njerz. Krahasuar me njerzit q
pahezitim i shkelin t drejtat e individve t tjer n llogari t
interesave t tyre q jan t vetmet pr t cilat mendojn - milingonat
pamas vetflijuese jan m shum etike.
N asnj mnyr nuk sht e mundshme q t shpjegohet sjellja plotsisht
jovetjake e milingonave, n kushtet e teoris s evolucionit. Kjo sht
sepse evolucioni supozon se rregulli i vetm q ekziston n natyr sht
lufta pr mbijetes dhe konflikti shoqrues. Sidoqoft,
karakterisitikat e sjelljes q i shfaqin milingonat dhe shum lloje
tjera t shtazve e hedhin posht kt dhe tregoj realitetin e
sakrifics. Teoria e evolucionit, n fakt, nuk sht asgj tjetr ve se
nj tentim nga ata q dshirojn t legalizojn egoizmin e tyre dhe kshtu
ti prshkruajn kt egoizm tr natyrs.
ROLI I PREKJES N KOMUNIKIMET KIMIKE
Komunikimet nga milingonat me an t prekjes s njri tjetrit me
antenat e tyre gjat mirmbajtjes s organizimit t brendshm t kolonis
dshmon se prdoret nj gjuh e antenave n kuptimi e saj t plot.
Sinjalet e antens t krijuar me an t prekjes s milingonave
prdoren pr qllime t ndryshme sikurse fillimi i darks, ftesave dhe
takimeve sociale ku shokt e foles e njohin njri tjetrin. P.sh, n nj
lloj t specieve t milingonave puntore q jetojn n Afrik, puntort se
pari preken me antena kur t takojn njri tjetrin. Ktu, shkundja e
antenave nnkupton vetm nj prshndetje dhe nj ftes pr n fole.
Kjo sjellje e ftess sht edhe m goditse n llojin e caktuar t
milingonave (Hypoponera). Kur nj ift i puntorve t takohen ball pr
ball, milingona ftuese e anon koken e saj anash pr 90 shkall dhe e
godet siprfaqen e siprme dhe t poshtme t koks s shokut t foles me
antenat e saj. Shpesh milingona e lutur reagon me atentim t
ngjashm.14
Kur milingonat t prekun trupat e shokve t tyre t foles, qllimi
nuk sht q tiu jipet atyre informata por t mirren informata duke i
zbuluar kemikalet q ato i tajitin. Nj milingon e godet trupin e
shokut t foles shum but dhe shpejt me antenat e saj. Kur t arrij
afr shokut t tij t foles, synimi i saj sht q t sjell sinjalet
kimike sa m afr q sht e mundshme te milingona tjetr. Si rezultat,
do t jet n gjendje q t zbuloj dhe t prcjell gjurmt e aroms q shoku
i saj sapo i ka ln dhe t arrij te burimi i ushqimit.
Shembulli m godits q mund t paraqitet pr komunikimin e prekjes
sht shkmbimi i ushqimit t lngt nga gusha e nj milingone n aparatin
trets t ushqimit t tjetrit. N nj test interesant t br pr kt tem,
pjes t ndryshme t trupave t milingonave puntore t llojeve Myrmica
dhe Formica jan stimuluar me flokt e njerzve dhe kshtu me sukses
jan detyruar t zbrazn. Milingona m e ndjeshme ishte ajo q sapo e ka
ngrn ushqim dhe ishte duke krkuar shokun e foles me t cilin e ndan
prmbajtjen e gushs
-
s saj. Hulumtuesit vrejtn se insekte dhe parazit t caktuar ishin
t vetdijshm pr taktika t tilla dhe ata jan ushqyer duke e ushtruar
kt metod. Insekti pr t trheq vmendjen e milingons sht dashur t
ishte vetm q t prek trupin e milingons pakz me antenat dhe kmben e
saj t par. Ather milingona e prekur do t ndante ushqimin e saj,
edhe nse krijesa me t ciln ishte n kontakt ishte e llojit
tjetr.15
tt Aftsia e nj milingone q t kuptoj se far dshiron milingona
tjetr me an t nj kontakti t shkurt me anten tregon se milingonat
mund, n nj kuptim, t flasin midis tyre. Se si sht msuar kjo gjuh e
antenave qe prdoret ndrmjet milingonave nga t gjitha milingonat sht
nj tem tjetr pr t menduar. A kalojn ato npr trajnime pr kt tem? Pr
t biseduar pr ekzistencn e trajnimit t till, ne duhet t mendojm
gjithashtu pr ekzistencn e superiorit t Plotfuqishmit i Cili e
siguron at. Pasi q nuk mund t jen milingonat ato q sigurojn nj
trajnim t till, ky i Plotfuqishm sht All-llahu i Cili, me an t
frymzimit u mson t gjitha milingonave nj gjuh q t komunikojn me
t.
Sjellja e ndarjes e praktikuar midis milingonave sht nj mostr e
vetflijimit q nuk mund t shpjegohet nga teoria e evolucionit. Disa
evolucionist q e shohin fjaln e urt peshku i madh e glltit t voglin
si nj els pr jetn n tok jan t detyruar q t trheqin fjalt e tilla
kur t konfrontohen me vetflijimin e till si shfaqet nga milingonat.
N nj koloni t milingonave, n vend q milingona e madhe t zhvillohet
duke e ngrn milingonn e vogl, ajo m tepr tenton q t ushqej
milingonen e vogl dhe e bn q t rritet. T gjitha milingonat jan t
gatshme q t pranojn ushqimin kjo sht, dispozita q u sht dhn atyre
dhe prfundimisht t sigurojn ndarjen e teprics me antart tjer t
kolonis.
Milingonat duke vendosur komunikim me an t prekjes me njri
tjetrin.
Si rezultat, far treguan t gith kta shembuj sht se milingonat
jan shoqri e gjallesave q i jan nnshtruar dshirs s Krijuesit dhe q
veprojn sipas frymzimit t Tij. Prandaj, nuk do t ishte e drejt q ti
vlersojm ato si organizma q jan plotsisht t pavetdijshm, pr shkak
se ato kan vetdije q e reflekton dshirn e krijuesit t tyre. N t
vrtet, All-llahu n Kuran trheq vmendjen ton pr kt fakt t rndsishm
dhe na informon neve se t gjitha gjallesat jan, n t vrtet, bashksi
midis tyre, dmth, ato jetojn sipas nj rregulli t shenjt dhe n
pajtim me frymzimin.
Nuk ka asnj gjalles n tok dhe as shpend q fluturojn me dy krah e
q nuk jan t ndara n grupe (t ndryshme), sikurse edhe ju (Zoti i
krijoi, i pajisi si juve). Asgj nuk kemi ln pas dore nga evidenca.
M n fund te Zoti i tyre do t tubohen. (En'am: 38)
KOMUNIKIMI AKUSTIK
Komunkimi akustik sht nj metod tjetr e prdorur shpesh nga
milingonat. Dy forma t prodhimit t zrit jan identifikuar, trokitja
e trupit n nnshtres dhe frkimet, dmth, frkimi i pjesve t
specializuara t trupit njhersh pr t prodhuar nj cicrrim.16
Sinjali i zrit i prodhuar nga trokitjet e trupit zakonisht ndodh
n kolonit q pushtojn folet e drurit. P.sh, milingonat zdrukthtare
komunikojn duke i rn daulls. Ato fillojn ti biejn daulls prball
ndonj rreziku q i afrohet foles s tyre. Ky rrzik mund t jet nj
tingull q shkakton shqetsim ose nj prekje q ato e ndjejn ose nj
zhvillim i papritur i rryms s ajrit. Milingona daullexhi e godet
nnshtresn me mandibulat dhe stomakun e saj derisa shkund trupin e
saj para dhe prapa. Kshtu, sinjalet leht mund t barten prmes
lvozhgave t holla t drurit t foles pr disa decimetra ose m shum.17
Milingonat zdrukthtare evropiane u drgojn vibracione shokve t tyre
t foles q jan 20 cm ose edhe m larg duke trokitur me mjekrrat dhe
barqet e tyre n drurin e punuar t dhomave dhe korridoreve. Duhet me
pas parasysh se 20 cm pr nj milingon sht nj distanc q do t
prgjigjej 60-70 metrave pr nj njeri.
Milingonat jan gati t shurdhta ndaj vibrimeve t transmetuara
prmes ajrit. Mirpo, ato jan shum t ndieshme ndaj vibrimeve t zrit t
transmetuara prmes objekteve. Ky sht nj sinjal shum efektiv
paralajmrues pr ta. Kur ato t ndgjojn at ato e shpejtojn ritmin e
tyre, ato shkojn n drejtim t vendit nga vjen vibrimi dhe ato
sulmojn t gjitha gjallesat q i shohin pr rreth.
-
Asnj mosbindje ndaj ksaj thirrje nga ndonj antar i kolonis sht
nj tregues pr organizimin e suksesshm t shoqris s milingonave. Njri
duhet t pranoj se edhe nj shoqri e vogl njerzore q prgjigjet ndaj
nj thirrje alarmi n mnyr kolektive, n t njjtn koh, pa ndonj
prjashtim, dhe pa zhvillim t anarkis, n praktik sht gj shum e
vshtir. Sidoqoft milingonat jan t afta q t bjn at pr t ciln jan
urdhruar pa humbur koh dhe ashtu jan n gjndje q t kalojn jetn e
tyre pa e ndrprer diciplinn brenda kolonis madje as pr nj
moment.
Prodhimi i cicirrimave sht m e ndrlikuar si sistem se sa rnja
daullave. Tingulli i prodhuar krijohet duke frkuar pjest e caktuara
t trupit njkohsisht. Milingonat e prodhojn kt tingull duke i frkuar
njkohsisht organet n ann e prapme t trupeve t tyre. Nse e afron
veshin afr milingonave puntore korrse, ju mund ti degjoni ato t
prodhojn nj z me ton t lart tr kohn.
Tri funksionet kryesore t frkimit jan zbuluar n specie t
ndryshme, kto mund t vhen n list si vijon:
1. Komunikimi akustik ndr milingonat gjethe-prerse shrben si nj
sistem alarmi nntoksor. Zakonisht prdoret kur nj pjes e kolonis sht
varrosur nga shembja e foles. Puntort fillojn t lvizin pr t br
grmimet shptuese si reagim ndaj sinjaleve t zrit t pranuar.
2. Zrat e toneve t larta prdorn n disa specie gjat iftzimit nga
mbretreshat. Kur mbretreshat e reja mbledhen n tok ose n bim pr
iftzim, dhe kan marr mjaft sperm, ato prodhojn tinguj t toneve t
larta pr t ikur nga tufa e mashkujve q jan duke i ndjekur ato.
3. Por n speciet tjera, zri prdoret pr t zmadhuar efektshmrin e
fermoneve t prodhuara gjat grumbullimit t shokve t foles pr t
gjetur ushqim ose vende t foles s re.18
Nganjher n specie t caktuara, krkuesit e ushqimit e bjn t
mundshme q milingonat tjera t rrethojn gjahin me sinjalet q ato i
prodhojn kur t gjejn nj gjah. Grumbullimi i puntorve dhe arritja te
gjahu realizohet brenda 1-2 minutave n saj t ktij zri t tonit t
lart. Kto veti jan nj prparsi e madhe pr speciet e milingonave.
PR NJ SY Q SHIKON
Me metodat e tyre t ndryshme t komunikimit, milingonat mund t
krahasohen me njeriun q mund t flas disa gjuh t huaja. Ato jan t
afta t komunikojn me 3-4 gjuh t ndryshme midis tyre dhe ato jan t
afta t vazhdojn jetrat e tyre n mnyren me pak problematike. Ato jan
t afta q t mbajn gjall kolonit e tyre me popullat prej qindra
mijrash e ndonjher milionesh, dhe t shptojn t gjitha jetrat e tyre
pa shkaktuar konfuzion.
Sidoqoft ky sistem komunikimi q e prshkruam deri tani sht vetm
nj prej vetive t mrekullueshme t bots shtazore. Kur ti analizojm
njerzit edhe t gjitha gjallesat (nga njqelizort deri t
shumqelizort) ne mund t zbulojm karkaterisitka q jan t ndryshme nga
njra tjetra, donjra sht mrekulli e veant dhe individuale me vendin
e saj n nj rend ekologjik.
Pr nj sy q mund t vrej t gjitha kto mrekulli q jan krijuar rreth
tij, dhe nj zemr q mund t ndjej, do mjaftoj q t shikoj sistemin e
jashtzakonshm t komunikimit t milingones me dimensione milimetrike
pr t muar fuqin e pafund, njohurin dhe urtsin e All-llahut i Cili
sht Pronar dhe Sunduesi i vetm i t gjitha gjallesave. N Kuran
All-llahu u referohet atyre njerzve q nuk e kan kt aftsi dhe t cilt
nuk e mojn fuqin e Tij:
A nuk udhtuan ata npr tok e t ken zemra me t cilat do t kuptojn,
dhe vesh me t cilat do t dgjojn? Pse n t vrtet syt nuk verbrohen,
por verbrohen zemrat n kraharor.(Haxhxh:46)
7 National Geographic, vol.165, no.6, p. 777. 8 Bert
Hlldobler-Edward O.Wilson, The Ants, Harvard University Press,
1990, p. 227. 9 Ibid, p. 244.
-
10 Ibid, p. 2. 11 Ibid, p. 244. 12 Ibid, p. 197. 13 Ibid, p.
204. 14 Ibid, p. 293. 15 Ibid, p. 258. 16 Ibid, p. 255. 17 Ibid, p.
256. 18 Ibid, p. 257.
SPECIET E MILINGONAVE Edhe pse t gjitha milingonat mund t duken
t ngjashme, ato jan t ndara n shum specie t ndryshme bazuar n mnyrn
e jets s tyre dhe vetive fizike. Kto gjallesa n t vrtet kan
prafrsisht 8800 lloje. Secili lloj i ka edhe vetit e veanta t
mahnitshme. Tani, le t diskutojm disa prej ktyre specieve, mnyrn e
jets s tyre dhe karakteristikat.
MILINGONAT GJETHE PRERSE
Karakterisitika specifike e milingonave gjethe prerse t quajtura
edhe si atta, sht shprehia e tyre e transportimit t pjesve t
gjetheve, q ato i kpusin, n kokat e tyre. Milingonat fshihen nn
gjethe q jan mjaft t mdha n krahasim me madhsin e tyre. Ato i
sigurojn gjethet n mjekrrat e tyre t mbyllura. Prandaj, udhtimi
kthyes i milingonave puntore pas puns ditor paraqet nj piktur shum
interesante. Kushdo q e sheh kt ndodhi do t ndjente sikur shtrati i
pyllit sht i gjall dhe ec. N pyje q bie shi veprimet e tyre
mnjanojn rreth 15 prqind t prodhimit t gjetheve.19 Natyrisht,
arsyeja pr bartjen e pjesve t gjetheve nuk sht mbrojtja nga dielli.
Milingonat kto pjes t gjetheve nuk i prdorin as si ushqim. Ather, n
far mnyre ato i prdorin aq shum gjethe?
N mnyr t befasishme, sht zbuluar se attat i prdorin kto gjethe
pr kultivimin e kpurdhave. Milingonat nuk mund ti han vet gjethet,
pr shkak se ato n trupat e tyre nuk kan enzime q t mund t tretin
celulozn brenda gjeths. Milingonat puntore e bjn nj grumbull t
ktyre pjesve t gjetheve pasi q i prtypin ato dhe i vendosin ato n
nnshtresn e kopshtit. N kto dhoma, ato kultivojn kpurdha n gjethe.
Kshtu, ato marrin proteinat e nevojshme nga sythat e
kpurdhave.20
Mirpo, kur t largohen attat, normalisht kopshti do t filloj t
shkatrrohet dhe s shpejti do t mbushet nga kpurdhat e egra. Ather,
si munden attat, q i pastrojn kopshtet e tyre vetm prpara
mbjelljes, t mbrohen kundr kpurdhave t egra? Triku i mirmbajtjes s
pastrt t kultivimit t kpurdhave pa kputjen e vazhdueshm t kpurthave
t egra, duket se varet nga pshtyma e milingonave q punojn n
przierjen e plehrave t prtypura nga ato. sht menduar se pshtyma
prmban nj antibiotik q pengon rritjen e kpurdhave t padshirueshme.
Sigurisht prmban nj nxits t rritjes pr kpurdhat e duhura.21
Ajo pr t ciln njri duhet t mendoj sht si n vijim: si jan mesuar
kto milingona q t kultivojn kpurdha? A sht e mundur q nj dit nj nga
milingonat e ka marr nj gjethe n gojen e saj dhe e ka prtypur
rastsisht, dhe prap rastsisht, e ka vendos kt lng q sht br si qull
n nj shtresn e that t gjetheve q, rastsisht sht nj vend plotsisht i
duhur, edhe milingonat tjera kan sjell pjes t kpurdhave dhe i kan
mbjellur aty dhe, prfundimisht, milingonat q kan parashikuar se nj
lloj i ushqimit q ato do t mund ta hanin do t rritej aty, filluan t
pastrojn kopshtin, duke hedhur materialet e panevojshme, dhe duke
korrur? Dhe ather ato e njoftuan tr kolonin nj nga nj pr kt proces?
Gjithashtu, pse ato do t bartnin t gjitha ato gjethe n folet e tyre
edhe pse ato nuk kan mund ti han ato?
Pr m tepr, si do t mund t krijonin kto milingona pshtymn q ato e
prdorin derisa i prtypin gjethet pr prodhimin e kpurdhave? Madje
sht menduar se ato mund t formojn kt pshtym, n njrn apo mnyrn
tjetr, me far informate ato do t mund t prodhonin nj antiobiotik n
pshtymn e tyre q e pengon formimin e kpurdhave t egra? A nuk duhet
me pas njohuri t mjaftueshme t kimis pr t arritur nj proces t till?
Edhe nse ato kan pas njohuri t till q sht e pamundur si kan mund
ato t zbatojn kt dhe t prgatisin pshtymn e tyre q t ket kt
karakteristik t substancs s antibiotikut?
-
Kur njri mendon se si milingonat mund t realizojn nj ngjarje aq
t mrekullueshme, qindra pyetje t ngjashme dalin pr t cilat nuk ka
prgjigje.
N ann tjetr, nse mund t jipej nj prgjigje e vetme shpjeguese, t
gjitha kto pyetje do t kishin prgjigje. Milingonat jan dizajnuar
dhe programuar q t bjn punn q ata jan duke e kryer. Ngjarja e
vshtuar sht e mjaftueshme pr t dshmuar se milingonat kan lindur ose
m mir jan br q t lindin me njohuri pr bujqsi. Mostrat e tilla t
ndrlikuara t sjelljes nuk jan fenomene q mund t zhvillohen n faza
dhe me koh. Ato jan pun t nj njohurie gjithprfshirse dhe nj
intelekti suprem. Kshtu q pretendimet e evolucionistve se sjellja e
dobishme sht zgjedhur me koh dhe organet e nevojshme jan zhvilluar
prmes mutacioneve duket plotsisht jologjike. Natyrisht, nuk sht
askush tjetr prve All-llahut q i dha kt njohuri milingonave q nga
dita e par, dhe i Cili i krijoj ato me t gjitha kto veti mahnitse.
All-llahu sht Krjiuesi (Sani). Vetit e milingonave atta q i prmendm
m sipr e reklamojn pikturn q ne do ta hasim shpesh kudo n kt libr.
Ne po flasim pr nj gjalles pa aftsi pr t menduar, por q megjithat e
kryejn nj detyr t madhe duke shfaqur intelekt t jashtzakonshm. Kjo
sht e vshtir pr nj njeri q ta kuptoj.
1) Brenda n fole, puntort pakz m t vogl i presin gjethet n copza
t vogla.
2) Kasta tjetr i prtyp kto copza duke i br mas dhe duke i
plehruar me rezervat e lngut fekal t pasur me enzime.
3) Milingonat tjera e vjn masen e gjetheve t pjellshme mbi bazn
e gjetheve t thara n dhoma t reja.
4) Nj kast tjetr i vendosin copzat e kpurthave t sjelluar nga
dhomat e vjetra mbi kt mas dhe i mbjell aty. Copzat e kpurthave
shprndahen n masen e gjetheve sikur brym.
5) Nj kast e angazhuar e shkurtabiqve e pastron kopshtin nga
materialet e panevojshme, pastaj i vjelin kpurthat pr t tjert q ti
han.22
Ather, far nnkupton e tr kjo?
sht vetm nj prgjigje dhe sht e thjesht: nse kjo shtaz nuk ka
aftsi q t mendoj pr ti mundsuar q t bj at q po bn, ather shfaqja e
saj e intelektit, n fakt, na e paraqet neve Urtsin e dikujt tjetr.
Krijuesi i Cili ka br q milingonat t ekzistojn e l kt shtaz t bj
gjra prtej aftsive t saj pr t treguar ekzistencn e Tij dhe lartsin
n krijimin e Tij. Milingona vepron sipas frymzimit t All-llahut dhe
intelekti q shfaq n fakt sht, Urtsia e All-llahut.
N t vrtet, situat e ngjashme ekziston n tr botn shtazore. Ne
hasim krijesa q shfaqin nj intelekt shum superior, edhepse nuk kan
as mendje t pavarur e as aftsi pr t gjykuar. Milingona sht nj prej
m t shquarve prej ktyre, dhe sikur shtazt tjera, n fakt, vepron n
pajtim me programin q i sht dhn nga Dshira q e mson at. Reflekton
Urtsin dhe fuqin e Poseduesit t asaj Dshire, dmth, All-llahut.
Tani, t vazhdojm rishikimin e aftsive superiore t milingonave me
kt njohuri themelore.
METODAT INTERESANTE MBROJTSE T ATTAS
-
Puntort mesatar t kolonis s milingonave gjethe prerse e kalojn
tr ditn e tyre duke bartur gjethe. Gjat ktij procesi bhet e vshtir
q ato t mbrojn vetn, meq ato e sigurojn gjethen me mjekrrat q i
prdorin pr t mbrojtur vetn. Ather, nse ato nuk jan n gjndje q t
mbrojn vetn, kush i mbron?
sht vshtruar se milingonat puntore gjethe prerse ecin tr kohen
me puntor t madhsis s vogl. S pari, sht menduar se kjo ishte
rastsisht. Pastaj, shkaku pr kt sht hulumtuar dhe zbulimi, q ishte
rezultat i nj analize t gjat, ishte nj shembull mahnits i
bashkpunimit.
Milingonat me madhsi mesatare, q u sht dhn detyra pr t bartur
gjethe prdorin nj sistem mbrojts interesant kundr nj lloji armiqsor
t mizs. Ky lloj i mizs armiqsore ka zgjedhur nj vend t veant pr t
vendosur vezt e saj pjesn e koks s do milingone. Larva q del nga
veza do t ushqehet n kokn e milingons, eventualisht duke ja kputur
koken milingons. Pa ndihmsat e tyre t vegjl, milingonat puntore jan
t pambrojtur kundr ktij lloji t mizs q gjithmon sht e gatshme pr
sulm. N rrethana normale, milingona q, me grshret e tyre sikur
mandibula t mprehta, jan t afta q t largoj mizat q tentojn t
aterojn n ato, nuk mund t bj kt derisa sht duke mbartur gjethe.
Prandaj, ato e vendosin nj milingon tjetr q ti mbrojtur ato, n
gjethen q jan duke e mbartur dhe gjat sulmit, kto milingona t vogla
luftojn kundr armikut.23
M sipr ne shohim nj Atta, s bashku me rojen m t vogl, duke
e bartur gjethen.
AUTOSTRADAT E ATTAS
Rrugn q attat e prdorin, derisa i mbartin gjethet kur ato
kthehen n shtpi, duket sikur nj autostrad e vogl. Milingonat q
zvarriten ngadal n t i mbledhin t gjitha degzat, guralect, barin
dhe bimet e egra dhe i vjn ato n njrn an. Kshtu, ato e bjn nj shteg
t pastrt pr vete. Pas nj kohe t gjat t puns intenzive, kjo
autostrad bhet e drejt dhe e lmuar sikur t ishte ndrtuar me paisje
t veanta.
Kur t bartin gjethet q i presin, attat e pastrojn rrugn q e
shfrytzojn nga t gjitha llojet e copzave t degzave, gurve dhe
mbeturinave t barit. Kshtu q ato e prgadisin at q mund t prmblidhet
si autostrad pr vete.
Kolonia e attave prbhet prej puntorve me madhsi t nj kokrre t
vetme t rres, ushtarve q jan shum her m t mdhenj dhe vrapuesve t
maratons mesatarve. Vrapuesit e maratons vrapojn prreth pr t
sjellur pjes t gjetheve n fole. Kto milingona jan aq t zellshm sa
q, sipas mass s dimenzioneve njerzore, do puntor e vrapon
ekuivalentin e nj milje pr katr minuta gjat afrsisht 30 miljeve (48
km), me 500 pound (227 kg) gjah mbi supet e saj.24
N folen e attas, mund t gjinden galerit sa grushti q mund t
shkojn 6 metra thell. Puntort e vogl mund t lvizin afrsisht 40
tonelata dhe derisa grmojn dhoma t shumta t foles s tyre
gjigante.25 Ndrtimi i ktyre foleve nga milingonat pr disa vite sht
e ngjashme me vshtirsit dhe standardin e lart t profesionalizmit n
ndrtimin q njriu e ka br n murin e madh t Kins.
Kjo sht dshmi se attat nuk mund t konsiderohen si krijesa
thjesht t rndomta. Kto milingona, q jan jashtzakonisht t zellshme,
jan n gjndje q t kryejn detyra t komplikuara q pr njeriun do t
ishin t vshtira. N t vrtet, Poseduesi i vetm i fuqis i Cili ka mund
tu jep atyre kto aftsi sht All-llahu. Do t ishte jologjike t thuhet
se ato i kan marr t gjitha kto aftsi vet dhe me an t marrveshjes s
tyre.
TEKNIKA E PRERJES S GJETHEVE T ATTAS
Kur milingona e pren gjethen me mandibulat e saj, i tr trupi i
saj vibron. Shkenctart kan par se kjo dridhje e fikson gjethen,
kshtu q e lehtson prerjen. N t njjtn koh, zri shrben pr t trheq
puntort tjer t gjitha femra - anash pr t prfunduar gjethen.26
Milingona frkon dy organe t vogla n
-
belin e saj pr t prodhuar kt vibrim q mund t ndgjohet nga
njerzit si nj z i vogl. Ky vibrim drgohet npt trup derisa t arrij
draprit (madibulat) e milingons. Duke lkundur shpejt pjesn e prapme
t saj, kjo milingon e pren nj gjysmhne t gjethes me vibrimet e
mandibuleve n mnyr shum t njjt si thika elektrike pr gdhendje.
-
Kjo teknik e lehtson prerjen e gjeths. Sidoqoft, dihet se
vibrimet e tilla shrbejn edhe pr nj qllim tjetr. Duke par q
milingonn gjethe prerse i trheq t tjert n vendin e njjt pr shkak se
shum bim tjera n rajonet ku attat jetojn jan t helmueshme. Testimi
i do gjetheje nga nj milingon duke qen nj procedur aq e rrzikshme,
ato gjithmon shkojn n vendin ku t tjert i kan prfunduar me sukses
detyrat e tyre.
MILINGONAT ENDSE
Milingonat endse jetojn n drunj duke ndrtuar fole pr vete nga
gjethet. Duke i kombinuar gjethet, ato jan n gjndje t formojn fole
mbi disa drunj, pra duke mbajtur nj popullat shum m t madhe.
Fazat e ndrtimit jan interesante. S pari, puntort n mnyr
individuale krkojn vende n territorin e kolonis q jan t prshtatshme
pr zgjerim. Kur ato t gjejn nj deg t prshtatshme, ato shprndahen
mbi gjethet e degs dhe fillojn t trheqin gjethet nga anash. Kur nj
milingon t arrij t lakoj nj pjes t nj gjetheje, puntort afr
gjithashtu lvizin drejt saj dhe fillojn t trheqin gjethen
bashkarisht. Nse gjethja sht m e gjr se madhsia e milingons, ose
nse sht e nevojshme t trhiqen dy gjethe bashkarisht, puntort bjn
ura varse ndrmjet pikave q do t bashkohen. M von, disa nga
milingonat n zingjir hypin n shpinat e milingonave pran tyre, kshtu
q e shkurtojn zingjirin, dhe bashkimi i skajeve t gjethes sht
arritur. Kur gjethja t merr formn e tends, disa nga milingonat
vazhdojn t mbajn gjethen me kmbt dhe mandibulat e tyre e t tjert
kthehen n folen e vjetr dhe i sjellin n kt rajon larvat e rritura n
mnyr t veant. Puntort i frkojn larvat para dhe prapa mbi bashkimet
e gjethes, duke i prdorur ato si burim t mndafshit. Me mndafshin e
tjerrur nga nj e hapur mu nn gojn e larvs, gjethet fiksohen n
vendet e nevojshme. Dmth, larvat prdoren si makina pr qepje.27
Gjndrrat e mndafshit t ktyre larvave tjerrse jan shum m t mdha,
por ato mund t barten m leht pr shkak se jan m t vogla n madhsi.
Larvat e japin tr mndafshin e tyre pr nevojat e kolonis n vend q t
prdorin pr vete. N vend t prodhimit t mndafshit ngadal nga gjndrrat
e tyre t mndafshit, ato nxjerrin nj fije t gjr t mndafshit, dhe ato
madje as q tntojn t ndrtojn fshikzat e tyre. N pjest e mbetura t
jets s tyre, milingonat puntore do t bjn dogj q larvat duhet t bjn.
Si sht evidente, kto larva jetojn vetm si prodhues t
mndafshit.28
Si milingonat kan mund t zhvillojn bashkpunim t till kurr nuk
sht shpjeguar nga shkenctart. Nj pik tjetr e pashpjeguar sht se si
sht shfaqur kjo sjellje pr her t par gjat ksaj periudhe t
pretenduar nga eveolucioni. Si jan zhvilluar aftsit aq t
sofistikuara dhe prfituese duke evolvuar nga gjallesat e para, si
kraht e insekteve, syt e vertebrorve dhe mrekullit tjera
biologjike, jan fenomene q nuk mund t shpjegohen me parimet bazore
t evolucionit. sht situat pa rrugdalje pr mbrojtsit e
evolucionit.
-
Fazat e ndrtimit t foles nga milingonat endse... N fazn e par,
milingonat i zgjedhin gjethet e duhura n drurin q ato planifikojn t
vendosen, dhe i bashkojn ato duke i trhequr nga t dy ant. M von,
ato sjellin larvat e tyre q tjerrin mndafsh, si paraqitet m posht,
dhe i ndrqepin gjethet duke i prdorur ato sikur makina pr
qepje.
Natyrisht nuk do t jet logjike t thuhet se nj dit larvat u
bashkuan dhe than se disa nga ne duhet t prodhojn mndafsh pr t
plotsuar nevojat e tr kolonis, pra le t prshtasim n prputhje me kt
peshat tona dhe gjndrrat e mndafshit. Kjo nuk do t ishte teori e
menur. Prandaj, ne duhet t pranojm se larvat jan krijuar duke ditur
far t bjn. Me fjal t tjera, All-llahu, i Cili i krijoj kto larva, i
ka formuar ato n at mnyr q sht e prshtatshme pr detyrat e tyre.
MILINGONAT KORRSE (VJELSE)
Disa nga milingonat, si u prmend m sipr, jan bujq ekspert. Midis
ktyre, sht e mundshme t radhiten milingonat korrse, prve attas-ve q
folm m par.
Mekanizmat ushqyes t milingonave korrse jan mjaft t sofistikuara
dhe t ndrlikuara n krahasim me mekanizmat ushqyes t llojeve tjera t
milingonave. Kto i mbledhin farat dhe i mbajn ato n dhoma t
prgaditura veanrisht. Kto fara, t bra nga niseshtet, prdoren pr
prodhimin e sheqerit q do t ushqej larvat dhe puntort tjer. Derisa
shum milingona i prdorin farat dhe kokrrat si ushqim, vetm
milingonat korrse e kan nj sistem t bazuar n grumbullimin e farave
dhe prpunimin e tyre.
-
Milingonat vjelse i bartin farat e niseshteve n dhoma speciale
dhe i shndrrojn ato n formn q do t prdoren n ushqimin e
puntorve.
N dhomat e m siprme ne i shohim farat q do t shfrytzohen n
sezona t e thata nga milingonat vjelse.
Kto milingona i mbledhin farat n sezonn e rritjes dhe i ruajn
ato pr prdorim n sezonn e that. N dhoma t veanta n fole, ato i
ndajn farat nga objektet tjera q gabimisht jan sjellur prapa. Disa
grupe t milingonave qndrojn n fole me or, duke prtypur prmbajtjet e
farave dhe kshtu prodhojn t ashtuquajturn buk t milingonave. Njher
sht menduar se milingonat prdorin nj proces t msuar pr t konvertuar
niseshten e fars n sheqer q ato e han. Tani dihet se pshtyma e
bollshme q ato e tajisin derisa prtypen e kryen kt
transformim.29
Natyrisht, milingonat pr t cilat ne flasim nuk kan pasur ndonj
edukim n kimi. E ato as q mund t parashikojn se pshtyma e tyre do t
transformoj kto fara q ato i mbledhin rastsisht n sheqer q ato mund
t han. Sidoqoft, jetrat e ktyre milingonave varen n nj seri t
transformimeve kimike pr t cilin ato nuk din dhe nuk mund t din.
Kur edhe njriu nuk din pr nj proces t till t transformimit q
zhvillohet n trupat e milingonave dhe ata sapo i kan msuar detajet
n vitet e fundit si kan arritur milingonat q t ushqehen me an t
ksaj metode pr mileniume?
MILINGONAT E MJALTIT
Shum lloje t milingonave ushqehen me plehrat e tretshme t
afideve t quajtura mjalt. Kjo substanc n t vrtet nuk ka lidhje me
mjaltn e vrtet. Mirpo, plehrave t tretshme t afideve, q ushqen nga
lngun i bimve, u sht dhn ky emr pr shkak se prmban nj prqindje t
lart t sheqerit. Kshtu, puntort e ksaj specie, q quhen milingonat e
mjaltit, e mbledhin mjaltin nga afidet, kokidat (insekte) dhe nga
lulet. Metoda e milingonave pr mbledhjen e mjaltit nga afidet sht
shum interesante. Milingona i afrohet afides dhe fillon t shtyj
barkun e saj. Afideja i jep nj pik t plehut t tretshm milingons.
Milingona fillon t shtyj shum e m shum barkun e afides pr t marr m
shum mjalt dhe e thith lngun q del. Ather si e shfrytzojn ato kt
ushqim me sheqer dhe far dobie ka ky ushqim pr ato m von?
Midis milingonave t mjaltit sht nj ndarje e madhe e puns n kt
faz. Disa milingona prdoren si shtamb pr t mbajtur nektarin e
mbledhur nga puntort tjer!...
N seciln fole, sht nj mbretresh, puntort edhe bartsit e mjalts.
Kolonit e tyre zakonisht jan t lokalizuara pran lisave t shkurtr
nga t cilt puntort mund t nxjerrin nektarin. Pasi q puntort e
bartin nektarin, posa q t ken glltitur,deri n folet e tyre, ato e
nxjerrin nga gojrat e tyre dhe e vn n gojrat e puntorve t rinj t
cilt do t mbajn mjaltin. Kta puntor, me nofkn ent e mjalts, i
prdorin trupat e tyre pr t ruajtur lngun e mbl, ushqimin q kolonia
shpesh duhet t kaloj npr koh t vshtira pr ta marr at n shkretir.
Ato ushqehen derisa t fryhen n madhsin e boronics. Pastaj varen
sikur globe t qelibarit n tavanet e dhomave t tyre derisa t thirren
pr t zbrazur nektarin pr motrat e uritura.30 Derisa jan t lidhura
pr kt tavan, ato duken si nj veshul i vogl dhe i tejdukshm
-
rrushi. Nse ndonjri prejt tyre bie posht, puntort e kthejn at
menjher n vendin e . Mjalti n ent e mjaltit peshon gati 8 her sa
pesha e nj milingone. mparshm
N dimr, ose n sezonat e thata, puntort e thjesht i vizitojn ent
e mjaltit pr t plotsuar nevojat e tyre ditore t ushqimit. Milingona
puntore e v gojen e saj n at t ens dhe ena kullon nj pik t vogl t
mjaltit nga depoja e saj duke i tkurrur muskujt e saj. Puntort e
konsumojn kt mjalt t vlers s lart ushqyese si ushqim n sezonat e
vshtira.
sht nj situat interesante dhe tmerruese q nj gjalles t arrij
pesh sa 8 her pesha e saj, q ka vendosur t shrbej si en mjalti, dhe
t jet n gjndje q t jetoj duke u varur nga kmbet e saja pa ndonj
rrezik pr t. Pse ato e kan ndier nevojen q t pranojn nj pozit aq t
vshtir dhe t rrezikshme? A kan menduar ato vet pr kt teknik unike
deponuese dhe i kan kontrolluar zhvillimin e trupave t tyre n
prputhje me kt? Vetm mendo, ndrkoh q nj njri nuk mund t kontrolloj
zhvillimin m t vogl t trupit t tij, si mund nj milingon, q nuk ka
madje as tru n kuptim real, t bj kt vet?
Milingonat e mjaltit shfaqin sjellje q teoria e evolucionit nuk
mund t shpjegoj. sht plotsisht e palogjikshme t pohohet se ato
rastsisht e kan zhvilluar metodn e deponimit t mjalts dhe organet e
nevojshme. N fakt, n burimet shkencore, ne hasim shum deklarata
praktike pr kt dhe tema t ngjashme. P.sh, merre shpjegimin e
profesorit Etienne Rabaud, drejtor i institutit t biologjis t
Universitetit t Parisit:
Kta shembuj (p.sh milingonat e mjalts) paraqesin qartsisht se
organet e ndryshme pr t kryer funksione t caktuara nga gjallesat
nuk jan zhvilluar, edhe pse ekzistenca e tyre e mparshme ndonjher i
ka drejtuar ato q ti kryejn e nganjher mos ti kryejn veprimet dhe
detyrat e caktuara. Kjo tregon se organet nuk jan zhvilluar me an t
adoptimit t gjallesave me kushtet e jets, por kushtet e jets jan
dukur q nga ekzistenca e hershme e organeve t tilla dhe nga
funksionet e tyre si kemi par. Pyetja vijuese mund t shtrohet si ka
br Darvini: A merr pjes n kt evolucion rasti i pastrimit, ose
prjashtimi t njrit q humb fuqin pr jet, ose adoptimin e organeve pr
kushtet e reja? Ne mbrojm pikpamjen se ndodhit kan dshmuar se nj
evoluvcion i till, ose ndryshim i till, nuk ka ndodhur. N fakt, ka
ndodhur nj fenomen krejtsisht tjetr.31
Si duket n figurn e msiprme, ent e mjaltit q jan jan fryr sikur
rrush duke futur ushqim n to.
Kto shpjegime t dhna nga profesori Rabaud qartsisht na e
paraqesin neve nj prfundim n t ciln mund t arrij secili q mendon me
vetdije t tij pr nj koh shum t shkurtr. Krijues i vetm i Cili sht
burimi real i njohuris dhe intelektit i ka krijuar t gjitha
gjallesat me organet e tyre t pa gabime dhe me sjellje t prkryer.
Kjo e vrtet sht shprehur n Kuran si vijon:
Ai sht All-llahu, Krijuesi, Shpiksi, Formsuesi. T Tij jan emrat
m t bukur. At e madhron ka ka n qiej e n tok dhe Ai sht
Ngadhnjyesi, i Urti. (Hashr: 24)
MILINGONAT E DRURIT
Milingonat e drurit jan t famshme me kodrat q ato i ndrtojn nga
halat e pishave dhe degve t holla prmbi foleve t tyre nntoksore.
Foleja zakonisht gjindet pran nj trungu t drurit. Pjesa e foles
prmbi tok, e br nga filizat, bishtat e gjetheve, dhe halave t
pishave, sht atia e foles. Kjo ati mund t arrij deri n 2 metra
lartsi, e ndalon dprtimin e shiut brenda dhe e rregullon
temperaturn e foles n koh shum t nxeht ose shum t ftoht.32
-
Edhe milingonat e drurit, si t tjerat, jan shum t zellshme. Ato
vazhdimisht e zbukurojn folen e tyre. Ato e transferojn shtresn
origjinale t siprfaqs n shtresa m t ulta n faza dhe sjellin
material nga shtresat e ulta pr ta zvendsuar me at t shtress s
eprme. sht br nj vrojtim interesant i ndryshimeve q milingonat e
bjn n fole. Maja e kodrs s foles sht sprkatur me ngjyr blu, dhe pas
katr dit sht vrejtur se maja e kodrs sht prsri ngjyr kafje. Copzat
e ngjyrs blu jan gjetur 8-10 cm nn siprfaqe. Brenda nj muaj kto
copza zbritn n thellsi prej 40 cm. M pas, kto copza t ngjyrs blu
kan arritur edhe njher n siprfaqe.
Mir, a e kryejn kto milingona kt proces t vazhdueshm t
transportimit vetm sa pr t br at? Jo. Hulumtuesit shpjeguan pse
milingonat e drurit angazhohen n kt veprim t prhershm n vijim:
lvizja e prhershme e than substancn e lagsht brenda
n siprfaqe dhe ndalon formimin e kpurthave. Prndryshe,
milingonat do ta kishin nj fole t okupuar nga kpurthat e
dmshme.
N figur sht paraqitur nj fole e milingonave t drurit. Lartsia e
ktyre foleve t ndrtuara nga milingonat e drurit nga halat e pishave
dhe degzat mund t arrij prafrsisht 2 metra.
N situat t till jan dy mundsi. Njra sht se milingonat shum koh m
par, me an t hulumtimit t tyre, e zbuluan faktin se kpurthat
zhvillohen n ambiente t lagshta, (dika q njeriu e ka zbuluar si
rezultat t hulumtimeve shkencore afatgjate) dhe zhvilloj metodn m t
arsyeshme pr t eleminuar kt problem! Mundsia tjetr sht se mendimi
dhe implementimi i ktij procesi t prkryer mund t jet vetm prmes
inspirimit nga nj intelekt suprem. Pamundsia e rastit t par sht e
qart. Natyrisht Ai i Cili i ka frymzuar milingonat q t mbrojn vetn
nga kpurthat dhe u ka treguar se si t bjn kt sht All-llahu i
Plotfuqishmi.
METODAT E NDRYSHME T RIPRODHIMIT T MILINGONAVE T DRURIT
Meshkujt dhe mbretreshat e milingonave t drurit jan me krah.
Mirpo, ato nuk fluturojn me nj fluturim martesor si bjn speciet
tjera t vogla t milingonave. iftzimi realizohet n siprfaqen e foles
ose diku afr. Pas iftzimit, mbretresha mbledh kraht e saj dhe e bn
njren nga tri gjrat vijuese:
(1) Ajo kthehet n fole ku ajo m par ka jetuar si larv dhe i l
vezt e saj aty.
(2) Ndonjher ajo e l folen me puntor q e mbartin at dhe krkon nj
vend t ri pr t ndrtuar folen.
(3) Nse ajo largohet vetm, ajo hyn n folen e specieve t afrta m
t vogla, sikur milingona e zez Formica Fusca, dhe e zvendson
mbretreshn. Mbretresha i l vezt e veta n kujdesin e puntorve Fusca.
Pr nj koh n fole jan edhe puntort musafir edhe ata mikprits. Mirpo,
meqense mikpritsit nuk kan mbretresh, pas nj kohe puntort vdesin
dhe mbretreshat e drurit prfitojn nj fole t themeluar pa br
asgj.33
Milingonat e drurit jan t armatosura shum mir pr luft. Kur t
prballen me rrezik, milingona e drurit e prkul pjesen e poshtme t
abdomenit t saj ndrmjet kmbve t saja dhe hedh acid thneglor n
armikun e saj. Ose, gjat lufts, e thumbon armikun me mjekrn e
mpreht dhe e mbush plagn me acid. Me kto veti, ajo vepron sikur nj
arm kimike. Prodhimi i acidit thneglor n trupin e saj pa i
shkaktuar ndonj dm vets dhe arritja q t prdor at n mnyrn m t mir
jan, pa dyshim, tregues t nj dizajnit t prsosur.
N taktikat e diskutuara t mbretreshs s milingonave t drurit n
pjesn 3, sht par nj vetdije e qart. Mirpo, sht e qart se nj vetdije
e till nuk i takon vet milingons. Milingona mbretresh kurr
-
nuk ka par nj vend tjetr prpos disa metrave katror brenda foles
s saj. Ajo shkon brenda nj kolonie q ajo kurr nuk e ka par ose nuk
ka ditur pr t prpara, dhe e din se knd duhet t eleminoj n at
koloni. Ajo e arrin kt duke i tejkaluar t gjitha pengesat. T gjith
kta faktor padyshim dshmojn se milingona mbretresh vepron sipas
frymzimit. Fenomenet e siprprmendur jan prov e qart e fuqis dhe
sovranitetit t All-llahut mbi t gjitha krijesat e gjalla.
MILINGONAT LEGJIONARE
Nj nga shtazt m t frikshme t pyllit sht milingona legjionare.
Arsyeja pr emrin ushtri q i sht dhn ksaj bashksie t milingonave sht
veprimi i tyre sipas nj dicipline t vrtet ushtarake.
Milingonat legjionare jan mishngrnse dhe ato brejn dogj q
shihet. Secila milingon sht prej 6 deri 12 milimetra e gjat, por
numri dhe diciplina e tyre e jashtzakonshme e zvendsojn
disaventazhin e tyre t madhsis s vogl.
Milingonat legjionare q kan
formuar nj fole t prkohshme duke u varur n njri tjetrin me
kmbt e tyre.
Drita direkte e diellit pr nj koh t shkurt mund t vras
milingonat legjionare. Prandaj ato udhtojn natn ose n hije. Pr
shkak t ndjeshmris s tyre ndaj drits, ato grmojn tunele t gjat gjat
avancimit. Shumica e milingonave kalojn npr kto tunele pa dalur
jasht. Kjo nuk e zvoglon shpejtsin e tyre, sepse ato me mandibulat
e tyre t forta mund t grmojn tunele shum shpejt. Ksht q, vrapimi
sht i shpejt dhe sekret. Legjionart levizin sikur ushtrit shum t
mdha, duke i kaluar t gjitha pengesat prve zjarrit dhe ujit, edhe
pse ato jan plotsisht t verbr.34
Milingonat legjionare e shqyejn gjahun e tyre kur ta gjejn at
dhe i bartin pjes e vogla t tij n folet e tyre t prkohshme. Goxha
shum ushqim nevojitet pr nj koloni t milingonave legjionare. Nevoja
e prafrt ditore e nj kolonie mesatare, q prbhet nga 80,000
milingona t rritura dhe 30,000 larva, sht rreth gjysm galloni (2.27
litra) t ushqimit t br nga shtazt.35
Meqense milingonat legjionare nuk kan fole t fiksuara, ato
gjithmon jan n lvizje. Lvizjet dhe migrimet e kolonive varen nga
cikli i prodhimit. Mbretresha prodhon prafrsisht 25-35,000 vez gjat
dy ditve pr do muaj. Disa dit prpara pjelljes s vezve, kolonia
ndalet dhe mblidhet n nj zon t gjr. Milingonat kapen fort me njra
tjetrn me an t kmbeve t tyre n form t grepit dhe formojn nj fole t
prkohshme. Hapsira boshe n mes shrben si dhom e gatshme pr
mbretreshen dhe gjeneratn e re. Natyrisht, ktu kmbet dhe lidhjet e
milingonave mu n maje jan t nnshtruara ndaj ngarkess s teprt.
Megjithat, pasi ato kan konstrukt pr t duruar pesha disa qindra her
m shum se pesha e tyre, ato mund t mbajn tr kolonin pa shum
probleme.36
T lidhur bashkarisht si zinxhir, ushtria e milingonave krijon nj
fole t gjall. N lvizje gjat tr kohs, kolonia ushtris s milingonave
nuk mund t bj shtpi t prhershme n tok ose n drunj. Por do nat
puntort lidhen bashakrisht pr t krijuar strehim me trupat e tyre. S
pari, disa milingona zgjedhin nj objekt afr toks, sikur nj trung,
dhe varen n t me kthetra t bashkuara. Milingonat tjera arrijn,
zbresin me vrap nepr fije, dhe lidhen derisa fijet t bhen sikur
litar q ngjitet n nj mas nj metr larg t quajtur bivuak; shtpia sht
e tr kolonia prej 200,000 deri 750,000 individve. N qendr pushon
mbretresha dhe gjenerata e re. N mngjes milingonat fillojn t
zgjidhen e t dalin dhe t sulmoj.
Pr gjueti m efektive, milingonat e caktojn kohen e lvizjes s
tyre pr nevojat e ngrohjes s vezve n zhvillim, duke alternuar
ndrmjet fazave shtegtuese dhe joshtegtuese. Gjat periudhs s
pushimit prej rreth 20 ditve, mbretresha e palvizshme, e trash,
prodhon 50,000 deri n 100,000 vez derisa pasardhsit tjer qendrojn t
palvizshm n fazn krizalide. N t shumtn e ditve, puntort, krkojn
ushqim
-
vetm pr vete dhe pr mbretreshn, bjn sulme t shkurta nga foleja n
model strehimi. N do sulm ata e ndryshojn drejtimin