-
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64 115
SEBEP VE SONuLARI BAKIMINDAN OLCAYTu SuLTANIN L1
Hanifi AHN*
zet
lhanl Devleti, Cengiz Hann Torunu Hlg Han tarafnda randa kurulmu
bir Mool Devletidir. Bu devlette Gzn Hna kadar dinlerin yerine Mool
geleneklerinin etkisi daha fazladr. Tekderle balayan slamlama sreci
lhanl toplumunda gerekli karl bulma-mtr. Bunun nedenleri arasnda
dnemin artlar ve Ahmet Tekderin zayf kiilii vardr. Gzn Hnla
birlikte lhanl hayatnda slamn etkisi sz konusudur. Gznn toplumu
oluturan tm unsurlarla yakn iliki ierisinde olmas, Islam mezhepleri
arasnda atmala-rn kmasn engellemitir. Yedi yana kadar Budist olarak
yaayan Olcaytu, vaftiz edilerek Hristiyan olmutur. Olcaytu son
olarak slam tercih etmitir. Olcaytu, slam mezhepleri arasndaki
tartmalardan sonra ilii mezhep olarak semitir. Olcaytunun ilii
mezhep olarak semesi, hutbelerin ve ezann yapsnda iliin ngrd
deiikliklerin yaplmasna neden olmutur. Bu durum, tarihte ilk defa,
ilii devletin remi mezhebi haline getirmitir. Olcaytunun ilii
mezhep olarak tercih etmesinde birden ok unsurun etkili olduu
grl-mektedir. Bu nedenle onun mezhep deiiklii sadece dini
gerekelerle izah edilmemelidir. Aksine, siyasetin de iinde olduu,
dier baka gerekeleri de dikkate almak gerekmektedir. Bu makale,
Olcayutunun ilie gei gerekelerini ve sonularn incelemeyi
amalamak-tadr.
Anahtar Kelimeler: ilik, Olcaytu, lhanllar, Allame Hilli, Ehl-i
Beyt, Seyyid
SHIISM OF OLCAYTu THE SuLTAN IN TERMS OF ITS REASONS AND
RESuLTS
Abstract
Ilkhanids is a state of the Mongol that was established by
Hulagu Khan, the grandson of Genghis Khan, in Iran. Until the reign
of Ghazan Khan, the Mongol traditions were influential rather than
religions. The process of Islamization that began with Ahmad
Teku-dar, did not find enough reaction for the Ilkhanid society.
The conditions of the reign and Tekudars weak personality had been
effective in this situation. The influence of Islam began in the
reign of Ghazan. His close relationship with all the elements that
make up society, pre-vented the conflict between Islamic sects.
ljeitu lived as a Buddhist until the age of seven. After that He
was baptised. Later he converted to Islam. After the discussions
between the
* Yrd. Do. Dr., Karadeniz Teknik niversitesi, lahiyat Fakltesi,
slam Mezhepleri Tarihi Ana Bilim Dal, Trabzon/Trkiye,
[email protected].
-
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64
Hanifi AHN
116
Islamic sects, he chose Shiism as a sect. Oljeitus sect
situation had led to changes provided by Shiism in the structure of
khutba (sermon) and azan. This had resulted in Shiisms being as the
official sect of the state for the first time. There exist multiple
elements about ljaits Shism. So, the ljaits Shism should not be
explained only by religious reasons. This artic-le aims to review
reasons and results of ljaits transition to Shiism.
Keywords: Shiisim, ljait, Ilkhanids, Allama al-Hill, Ahl
al-Bayt, Sayyid
Giri
lhanl Devleti veya ran Moollar, Cengiz Hann torunu Hlg
tarafn-dan imparatorluk merkezine gre batda kurulmu bir Mool
Devletidir (Czcn 1964: II: 181-182; Redddn, 1943: II, 684;
Hamdullah Mstevf, 1910: 584). Bu devletin temel hedefleri arasnda,
Ceyhundan Msra kadar olan btn topraklarn kontroln salamak, fitne
unsuru olan Btnileri/smailileri/Alamutu yok etmek ve Abbasi
hilafetini ortadan kaldrmak bulunmaktadr. Bu hedefler 1253 Mool
ku-rultaynda karara balanmtr (Redddn, 1943: II, 685). Yaklak bir
asr kadar tarih sahnesinde grlen bu devlet, siyas, toplumsal, din
ve kltrel alar bata olmak zere, birok deiimin ba aktr olmutur.
Siyas alanda Abbas devletine son vermi, tekilatlanmas ve kurumlar
asndan sonraki Trk devletlerini etkile-mitir. Din adan ise
iktidarda bulunan Hann dini tutumuna gre, dinler arasnda mcadeleler
yaanmtr. Gzn Hnn iktidaryla birlikte devletin resmi dini slam
olmutur. Bu dnemden balayp Olcaytu Sultan dneminde hzlanan bir
ivmeyle, din kaygl mcadeleler, slam mezhepleri arasnda grlmeye
balanmtr.
lhanllar dneminde dikkatleri eken bir ayrnt sz konusudur: ilik2
ran topraklarnda ilk defa devletin resmi mezhebi olmutur. Olcaytu
Sultan (.1316)n ynetimi dnemine rastlayan bu sre, zelde ilik,
genelde slam mezhepleri ta-rihi iin nemli sonular dourmutur. Bu
nedenle Olcaytu Sultann ilie gei gerekeleri ve bu durumun slam
toplumlarna getirmi olduu sonular incelen-melidir. nk randa iliin
tarihine ynelik almalarda genellikle bu dnem dikkate alnmamaktadr.
Hatta sonraki dnemlerde, lhanllarn kurmu olduu ze-mini kullanarak
ran topraklarnda ilii devletin resm mezhebi haline getirmeye alan
Serbedrler (1337-1386) ve Muzaffarler (1318-1393) dnemleri de arzu
edilen oranda dikkate alnmamtr. ran tarihinde iliin yaylmas, resmi
mezhep haline gelmesi, Anadoluya etkisi gibi balklar, iki buuk asr
sonra tarih sahnesinde grlen Safevler (1501-1736) dnemiyle
temellendirilmeye allmaktadr. Oysa lhanllar dneminden balamak zere,
ran topraklarnda aamal olarak ilie ge-iler yaanmaya balanmtr
(Potter, 1992: 84). Balangta Snn iken giderek ileen tarikatlarn
varl sz konusudur. Necmeddin Kbra (618/1222)ya nispet edilen
Kbrevyye ile Safiyyddn el-Erdebilye nispet edilen Safeviyye
tarikatlar, l-
-
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64
SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L
117
hanl dneminin en etkili tarikatlardr. Bu tarikatlardaki dnm;
Nurbahiyye, Ze-hebiyye ve Nimetullhiyye (Uyar, Kasm 2000-2001:
85-98) gibi Kbrevlikin kolla-rndaki deiim bilinmeden iliin randa
resmi mezhep hline gelmesi ve oradan Anadoluya yansmalarn
temellendirmelerin eksik kalaca aktr.
Olcaytu Sultan (Muhammed Hudbende) Kimdir?
Tam ad Olcaytu b. Argun b. Hlg b. Cengiz Handr. 680/1281de
do-mu, 716/1316da vefat etmitir. Doumunun baz manevi iaretler
ierdii ifade edilen Olcaytunun din hayat olduka hareketli gemitir
(Kan, 1992: 60). O, yedi yana kadar Budist olarak yaamtr. Daha
sonra Hristiyan olan annesi tarafn-dan Nikolay ad verilerek vaftiz
edilmitir (Howorth, 1927: III, 557; Arnold, 1970: 265; Browne,
1960: 50). Annesinin vefatna kadar Hristiyan olarak kalan Olcaytu,
Mslman einin teviki ile Horasanda Trkler arasnda yaygn olan Hanef
mez-hebini benimseyerek 694/1295te Mslman olmutur (Redddn, 2000:
416; Kan, 1992: 131). On iki yl Hanef mezhebinde kaldktan sonra
709/ 1309da i mezhebine gemi, son yedi yln bu mezhepte geirerek
vefat etmitir. bn Kesr ve Suyt, Olcaytunun i olarak ldnde ittifak
ederlerken, bn Battta onun tekrar Snnlie getii kanaatindedir (bn
Kesir, 1981: XIV, 56; Suyt, 1989: 538; bn Battta, 1984: I,
226).
Olcaytu Sultan, lhanl Devleti yneticileri ierisinde ismi
zerinden ideolo-jik tartmalarn yapld tek isimdir (Benket, 1348:
472-473). Knye gre Ol-caytu Buka ve Matmodar adlar olan Olcaytuya
son olarak Hrbende (eeki, katrc) ismi verilmitir (Kan, 1992: 61).
Baz kaynaklar bu ismin verilme gerekesi ola-rak Mool geleneklerini
gstermektedir. Gelenee gre nem atfedilen ocuklarn uzun mrl olmalar
ve nazardan korunmalar iin bebeklere doumlarnda verilen isimlerin,
olumsuz anlamlar artran yeni isimlerle deitirilmesi gerekmekte-dir
(Benket, 1348: 473; Hafz Ebr, 1937: 7). Ancak dier baz kaynaklara
gre ise Hrbende ismi, Olcaytu Sultana tahta oturmasndan sonra
verilen Hdbende (Allahn kulu) ismi zerinde tahrifat sonucu
oluturulmu bir isimdir. sim zerin-deki bu deiiklikle Olcaytu
Sultan, Snnler tarafndan cezalandrlmtr. nk o ilii mezhep olarak
benimsemi ve onu devletin resmi mezhebi haline getirmitir (Howorth,
1927: III, 535; Atiyn, ts.: 308; Fehmi, 1981:215; Mansur, ts.:
476).
Rivyetlerden anlaldna gre Olcaytuya, Hdbende ismi, tm
mez-heplerin onay ile verilmitir. Ama o, ilii mezhep olarak
benimseyince onun bu davran, lhanl hnedn ierisinde Ahmet Tekdarla
balayan ve Gzn Hnla kurumsallaan Snn slam izgisinden sapma olarak
deerlendirilmitir. Snnler, yeni lakabn toplumdaki tasavvurunu
kaldrmak ve Olcaytuyu cezalandrmak iin Hdbende ismini Hrbende
ekline dntrmlerdir.
-
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64
Hanifi AHN
118
Mezhep Deiiklii in Gereke Olarak Sunulan Rivyetler
Olcaytunun mezhep deiiklii konusunda birden ok neden ileri
srlmek-tedir. En eski olanndan balayarak rivyetler
incelenecektir.
lk rivyet, lhanl tarihisi Abdullah b. Ali el-Kn (.VIII/XIV.
Yzyln ilk yars)ye aittir. Ona gre Mool emirlerinden Saduddin vec,
bir grup i limle birlikte, kul olma erefini kazanmak zere Olcaytuya
snmtr. Bunlar hep birlikte Olcaytuya ilii telkin etmeye balamlar,
Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisini anlatarak Olcaytunun kalbine onlarn
sevgisini ilemilerdir. Bu i kuatmasna, sadece afi lim Kadl-Kudt
Nizamddn Abdlmelik el-Mer kar durmutur. Nizamddn Abdlmelik
709/1309da vakf ilerini yrtmek iin Azerbaycana gittiinde iler
Olcaytuya, Hz. Alinin mehedini ziyaret etmesini tavsiye etmilerdir.
O da bu tav-siye gerei Necefe gidip Hz. Alinin kabrini ziyaret
etmitir. Bu ziyaret esnasnda mjdeleyici, kurtulua ve felha erdirici
bir rya grmtr. Sabah olunca emir-lerine, nedimlerine ve yaknlarna
bu ryay anlatm, ia mezhebini semi, sonra yle bir konuma yapmtr: Ey
arkadalarm ve adamlarm! Kim bu yeni mezhep tercihimde bana
muvafakat ederse ne gzel. Kim de muhalefet ederse ona bir itira-zm
yoktur. Fakat zerindeki mansb brakr, eker gider. (Kn, 1992:
135).
Olcaytunun ilie gemesi konusunda ikinci rivyet dnemin seyyh bn
Battta (. 770/1368-69)ya aittir. Ona gre Olcaytu, Allme Hill
(.726/1325) ile daha Mslman olmadan nce tanmtr. Mslman olunca Allme
Hill ona ilii telkin etmi, iliin, dier mezheplerden stn olduunu
anlatmtr. Hilfet konusunda, dier halifelerin Hz. Peygambere vezaret
ettiini, ama Hz. Alinin Hz. Peygamberin damad ve vrisi olduu iin,
Moollarda olduu gibi, mlkn verset yoluyla ona intikal etmesi
gerektiini ifde etmitir. Yeni Mslman olan Olcaytu, din meselelere
tam vakf olmad iin Allme Hillnin szlerine kanarak, halkn zorla
iletirilmesini, hutbelerin yapsnn deitirilmesi iin fermanlar
kartm-tr. Ancak Badat, rz, sfahn gibi, ounluu Hanbellerin oluturduu
baz Snn blgelerde, buna kar klm, hutbenin deitirilmesi halinde
hatiplerin ldrlmesi kararlatrlmtr. Bu durum Olcaytuya anlatldnda o,
bu ehrin kdlarnn saraya arlmalarn, geldiklerinde de kpeklere
atlmalarn emretmi-tir. lhanl sarayna ilk olarak iraz kads Mecdddin
getirilmitir. Kpekler Kd Mecdddine saldrmak zere salndnda, onun
yanna gelip alalmaya balam-lardr. Sultan bunu duyunca sarayndan
yaln ayak kp, Kd Mecdddinin ayak-larna kapanmtr. Olcaytu, Rfz
mezhebinden dnp halkn Ehl-i Snnet vel-Cemaat mezhebinde kalmasna
dair lkesinin her tarafna emirler gndermitir (bn Battta, 1984: I,
223-226).
-
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64
SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L
119
nc rivyet ise son dnem i limlerinden Hnsr (. 1313/1895)ye
aittir. Onun rivyeti, Olcaytunun ilie gemesine gereke olarak
sunulan rivyetler arasnda en yaygn olandr. Bu rivyete gre Olcaytu,
sinirlenip karsn talakla boar. Sonra piman olur ve limleri
toplayarak Her konuda farkl fetvlarnz var, bu konuda fetvnz nedir?
diye sorar. Mecliste bulunan limler, bu evliliin bittii-ni; ancak
hlle yoluyla dnebileceini ittifakla ifde ederler. Bu esnada
vezirlerinden birisi Olcaytuya, Hillede bulunan bir i limin (Allme
Hill), bu boama eklini batl saydn syler. Oradaki Snn limler Allme
Hill ve taraftarlarnn batl fikir-lere sahip olduklarn, dolaysyla
onun fetvsna itibar edilmemesi gerektiini ifade ederler. Ancak
Olcaytu, Snn limleri susturur, bahsi geen i limin huzura da-vet
edilmesini emreder. Zaten gelenek hlini alm olan ilm toplant
meclisi bu kez Olcaytunun hanmyla yaad durumu tartmak zere toplanr.
Allme Hill hu-zura girince ayakkablarn eline alr, selam vererek
gidip Olcaytunun yanna oturur. Snn limler, Allme Hillnin bu davrann
onun aklszlna ve grgszlne hamlederek Olcaytuya hitben: Efendim, biz
size bunlarn aklsz insanlar olduu sylememi miydik? derler. Olcaytu
ise, Sorun bakalm niye byle davrand? der. Bunun zerine Allme Hill
ile Snn limler arasnda u tartma geer:
Snn limler: Neden lhana rk eklinde eilip saygda bulunmadn?
derler. Allme Hill: Hz. Peygamber, hi kimsenin huzurunda eilmemi,
sadece selam vermitir. Zaten Allah da Evlere girdiinizde Allah
tarafndan mbarek ve pek gzel bir yaama dilei olarak birbirinize
selam verin (Nr, 24/61) demektedir. Allahtan bakasna rk ve secde
yaplamaz der. Snn limler: Neden Padiahn yanna oturdun? diye
sorarlar. Allme Hill: Baka bo yer yoktu der. Snn limler: Neden
ayakkablarn eline alp ieri girdin? ki bu edebe aykr bir davran-tr
diye sorarlar. Allme Hill: Baz mezhep mensuplarnn, tpk Hz.
Peygamberin ayakkablarn aldklar gibi, benim de ayakkablarm
almalarndan korktum der. Snn ulem: Nasl olur? Hz. Peygamber
dneminde mezhepler yoktu ki! Mezhep-ler, onun veftndan yz veya daha
sonraki senelerde ortaya kt der. Allme Hill Olcaytuya dnerek: Snn
limlerin itiraflarn duydunuz. Mezhep imamlarnn Hz. Peygamber
zamannda olmadn ifade ettiler. O halde imamlarn itihatlarnn kayna
nedir? diye sorar. Bunun zerine Olcaytu orada bulunan limlere:
Peygam-ber ve sahabe dneminde mezheplerden hibiri yok muydu? diye
sorar. Snnler: Hayr, yoktu. derler. Allme Hill: Biz mezhebimizi
Aliden, Peygamberin can, kardei, amcaolu ve vsisinden; ondan sonra
da evldndan alyoruz der. Daha sonra Olcaytu, Allme Hillden kendi
durumuyla ilgili fetv ister. Allme Hill, bo-ama eyleminin iki dil
hidin huzurunda olmas gerektiini ileri srerek geersiz
-
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64
Hanifi AHN
120
olduuna hkmeder. Bundan sonra Olcaytu, ilie geer. Btn hutbelerde
On ki mamn isimlerinin zikredilmesini, paralarn zerine ve mescit
duvarlarna yazlma-sn emreder (Hnsr, 1972: II, 279-286).
Sonu
Olcaytunun mezhep deiiklii konusunda farkl gerekelerin ileri
srlme-si, meselenin tahlil ve tenkit szgecinden geirildikten sonra
bir kanaat oluturulma-s gerektiini ortaya koymaktadr.
Knye bakldnda Olcaytunun kolay saylabilecek bir ekilde ilie
getii ifde edilebilir. Olcaytu, grd bir rya sayesinde ilii mezhep
olarak semitir. Mezhep seimi konusunda ynetici kadroyu serbest
brakmtr. Ancak ilie gemeyenlerin, idar grevlerini brakmalarn
istemitir. Olcaytuyla ayn mezhepte olmann maddi beklentisi
ierisinde olanlar, ilie geerken bu tr bek-lentileri olmayanlar, o
zamana kadarki mezheb konumlarn korumulardr. Mo-ollarn nemli
komutanlarndan olan Emir oban (. 728/1327) ile sen Kutlug,
(.717-8/1318) mezheplerini deitirmeleri konusunda eitli basklara
maruz kal-salar da Snn Hanef mezheb konumlarn korumulardr. Hfz Ebr,
ilerin her zaman bu iki komutandan ekindiklerini ve onlarn i olmas
iin altklarn an-cak baarl olamadklarn ifde etmektedir (Hafz Ebr,
1937: 51).
Olcaytunun ilie geii kolay olmu mudur? Bu durumu anlamak iin
Olcaytunun ynetimi ele almasndan ilii benimsedii tarihe kadarki
dne-me, yani 703 ile 709 yllar arasndaki olaylara bakmak
gerekmektedir. Knnin rivyeti esas alnacak olursa bu srete,
Olcaytuyu ilie yaklatran din, siyas bir zeminin olduu grlmektedir.
Bunlarn banda Hanef-afi mezhepleri arasnda-ki atmalar dikkatleri
ekmektedir. Olcaytu ynetimi ele aldnda Hanef limler onu kuatma
altna almaya almlardr. Bu durum, slam dininin amel mezhepleri
arasnda atmay krklemitir. Dnemin anlayna uygun olarak mezhepler,
pa-diahlarn gzne girebilmek adna, teki kabul ettikleri mezheplerin
kusurlarn ortaya karmaktan ekinmemilerdir. Bu nedenle, Haneflerle
filer arasnda a-tmalar kmtr (Kn, 1992:131-132).
Hanef limler, mezhep srtmesinin kapsamnda, daha nceleri
uygu-lamada olmayan bir durum ihdas etmiler, minberlerden
Yahudilere lanet etme-ye balamlardr. Bununla ulalmak istenen hedef,
aslen Yahudi olan afi vezir Redddne lanet etmektir. Hanefler
karsnda sktn hisseden Redddn, dnemin nemli afi limi Nizamddn
Abdlmelik el-Mer ile kendi damad Nasruddn Tsnin olu Hoca Asiluddni
lhanl sarayna yerletirmitir. Bu saye-de Haneflere kar verilen
mcadelede filerin elini kuvvetlendirmitir (Kn, 1992: 132).
-
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64
SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L
121
Olcaytu, Snn ameli mezheplerin birbirleriyle atmasnda tercihini,
afilikten yana kullanmtr. Bu durum Haneflerde rahatszla neden
olmutur. Hanefler bu rahatszlklarn 709/1309da Olcaytunun yanna
gelen dnemin et-kili Hanef limi bn Sadr Cihana aktarmlardr. Bu
problemi zeceini belirten bn Sadr Cihan, cuma namazndan sonra,
Olcaytu ve dier lhanl yneticilerinin de bulunduu ilm bir mecliste,
slam limlerinin kolayca bildii fakat ilk bakta yanl anlalmalara
msait bir konuyu gndeme getirmitir.3 bn Sadr Cihann temel he-defi,
afilerin siyaset kurumu zerindeki etkisini krmak, Olcaytu Sultan,
nceden olduu gibi tekrar Hanef mezhebi mensuplarnn etkisi altna
almaktr. Her iki taraf, Olcaytunun gznde dierinin itibarn ykmak
iin, birlerinin aklarn ortaya koy-maya balarlar. Hanef ve afilerin
hakarete varan tartmalarna tank olan Olcaytu, emirler, vezirler ve
orada bulunan cemaat, aknlk iinde birbirlerine bakarlar. Bu duruma
sinirlenen Olcaytu meclisi terk eder. Bu esnada Kutlu ah Noyan,
orada bulunanlara hitben: Nedir bizim u yaptmz? Cengiz Hann Yasa ve
Yeysnn brakp Arabn khne dinne girdik. Birinde kz ile nikhlanmak
dierinde anas ve bacs ile zina etmek caiz olan bu iki irkin ve
rezil mezhepten deil birini, ikisini de semekten Tanrya snrz. Biz
Cengiz Han Yasasna geri dnelim (Kn, 1992:133; Hafz Ebr, 1937: 50;
ter, 1945: II,357-358) der. Olcaytu, yaanan bu duruma ok zlmtr.
Knye gre Olcaytu, slam kabul ile inkr arasnda tereddtler yaam olsa
da slamdan ayrlp bir baka dine girmeyi uygun grme-mitir (Kn,
1992:134).
Kn meseleyi siyaset dzleminde ele alm, Hanef-afi atmasnn
Olcaytuyu ilie yaklatrdn; lhanl ileri gelenlerinin basks, i
limlerin tel-kinleri ve grd bir rya sonucu ilii tercih ettiini
ifade etmektedir. Ayrca Kn, Haneflerle filer arasnda tartmalara
neden olan fkh tartmalarn kast-l olarak ileri srldnn fakndadr. Bunu
u ifadesinden karmak mmkndr. Mezhep mensuplarnn deti ve gelenei,
baka inanlar ve mezhepleri knayp eletirmektir (Kn, 1992:131). Fakat
her iki mezhep mensuplar da karlat sorularn ne anlama geldiini
bilmektedirler. Burada iktidara yn verme mcade-lesinden galip
gelmek iin her iki mezhep de tartlan ve ilk bakta anlalmayan
konular ileri srmlerdir.
bn Battta, Olcaytunun iliini dorudan Allme Hilliye balamakta-dr.
Kn, Olcaytunun Snn Hanef olarak Mslman olduunu ifade ederken (Kn,
1992:131), bn Battuta Olcaytunun Allme Hill ile Mslman olmadan nce
tantn, onun etkisiyle daha bandan itibaren ilik formatnda Msl-man
olduunu; ancak veftna yakn Rafzlikten dndn ifade etmektedir (bn
Battta, 1405: I, 226).
-
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64
Hanifi AHN
122
Hansr ise Olcaytunun ilie geiini talakn kullanlmas durumunda
ortaya kan fkh problemin sonuca balamaktadr. Oysa ilgili rivyet,
Olcaytuyla ada olan kaynaklarda yer almamaktadr. i lim Hnsr, bu
konuda kaynak da belirtmemektedir. Ancak dier baz i kaynaklar,
talak rivyetine kaynak olarak Hfz Ebr (. 833/ 1430) yu
gstermektedirler (Amil, 2006:184). Ancak Hfz Ebr, Timurlular
(1370-1507) dnemi tarihisidir. Bu eserde Olcaytunun han-mn
boamasyla ilgili bir durum yer almamaktadr. Ayrca Hafz Ebrnun lhanl
tarihi konusundaki en nemli kayna, lhanl dnemi tarihisi Kndir. Knde
Olcaytunun ilie geii talakn kullanlmasna deil, bir ryaya
balanmtr.
Hansrnin sunumuna bakldnda Olcaytu, zm bekleyen bir msteft
(fetva isteyen) konumundadr. Dolaysyla Olcaytu, bu skntda nn aan
fetvya ve fetv sahibine itibar etmitir. Ancak burada Olcaytunun
neden Hanbel mezhebini semedii sorusu akla gelmektedir. nk bu
dnemde Allme Hill (. 716/1316)nin ada olan ve lhanl saraynca
bilinen bn Teymiyye (. 728/1328)nin Olcaytunun skntsn zecek ok daha
pratik ve bir fetvs vardr. bn Teymiyye, bir anda/tek celsede
verilen talak/boama ilemini, tek talak/bo-ama saymtr (bn
Teymiyye,1998, XXXIII: 13). Bu fetvya gre nikh akdinde taraflar bir
birine balayan manev badan sadece birisi dmtr. Evlilik ili-kisi,
geride kalan iki bala devam eder. O halde diyebiliriz ki,
Olcaytunun ilie gemesini srf einden ayrlmamak iin mezhepler
arasndaki ihtilaflardan kendisini kurtaracak fetvaya- ki burada
zellikle ia mezhebi iaret edilmektedir- balamak ikna edici
grnmemektedir.
bn Battta ile Hansrnin rivayetlerinde, i dncesine varolusal
lek-te katk salayan imam, vas gibi kavramlara atflar sz konusudur.
Her iki rivyetin ortak noktalar unlardr: Hz. Ali dndaki halfelerin,
haklar olmad halde grev alm olmalar, onlar gerek anlamda halfe
yapmamtr. Onlar Hz. Peygamberin sadece veziridirler. Gerek
otoriteye sahip deildirler. Hz. Peygamberin otoritesine sahibi
olmak iin, Mool iktidar algsnda olduu gibi, kan ba olmas gerekir.
Bu da yalnzca Hz. Ali de vardr. O halde Hz. Ali, dier halifelerden
farkl olarak hem on-tolojik hem de teolojik zemine sahiptir. Ayrca
Hansr, ilerin ve Snnlerin bilgi kaynaklarn da sorgulamaktadr.
Snnlerin bilgi kaynaklar itihada; ilerin bilgi kayna ise rivayet
zincirine dayaldr. Snni bilgi kayna her an hata ile kar kar-ya
iken, i bilgi kayna Hz. Ali ve onun ocuklar vastasyla masum imamlar
tara-fndan dorudan Hz. Peygamberden alnmaktadr. Bylece ia dncesinde
bilgi, kutsala referansla temellendirilmektedir.
-
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64
SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L
123
Olcaytunun Mezhep Deiikliinin Sonular
Olcaytunun ilii mezhep olarak semesi, birok adan deiiklie neden
olmutur. ncelikle ilik tarihte ilk defa resm mezhep hviyeti
kazanmtr. Bu ay-rnt nemlidir; nk ilik, lhanllarn hkim olduu bu
topraklarda daha nce Bveyhlerle birlikte en etkili dnemlerinden
birini yaam olmasna ramen, eitli nedenlerle resmi mezhep olamamt
(Nedenler iin bk, Gner, 1999: 26-44; Boz-ku, 2003: 107-117).
Olcaytunun ilii siyas alanda bata afi vezir Redddnin olmak
ze-re, Snnlerin siyasetteki arln azaltm, Snn yneticilerin
sorgulanamaz yetki alanlarn daraltmtr.
Din alanda bata camilerde olmak zere, topluma ve kurumlara
yansyan baz deiiklikler olmutur. Buna gre 709/1310da hutbelerden
Hz. Ali dndaki halfelerin isimleri kaldrlmtr. Yerine Hz. Hasan, Hz.
Hseyin ve on iki imamn isimleri okunmaya balanm, bu isimler
paralarn stne kaznmtr. Btn randa ve ilerin hkim olduu ehirlerde
ezana Hayye al Hayril-Amel ibaresi eklen-mitir (Kn,
1992:135-36).
Ali evld (Alevler)4 asndan Olcaytunun mezhep deiiklii,
beraberinde deiimi getirmitir. nk Olcaytunun i olmasnda katks olan
Seyyid Tacd-din vec, lhanl ynetimi altndaki btn topraklarda yaayan
Seyyidlerin nakbi olarak tayin edilmitir (Kn, 1992:166; ahin, 2009:
96-98 ).
Mezhep deiiklii, Olcaytu dneminde i deerlerinin toplumda
rahatlkla dolap kabul grmesini salamtr. ilerin siyasetteki
rollerinin artmas, ounluu tekil eden ve iktidar tecrbesinin
ellerinden kayp ilere getiine tanklk eden Snnlerde rahatszlklara
neden olmutur. Snnler, hutbelerde Hz. Eb Bekir, Hz. mer ve Hz.
Osmann isimlerinin kaldrlmasna zlmlerdir (bn Kesr, 1981: XIV, 77;
Suyt, 1989: 538). Nitekim hutbelerdeki yeni emri uygulamak zorunda
olan Bblezec blgesi htibi, hutbeyi okuduu esnada drt halfenin
isimlerine geldiinde, hem kendisi hem de cemaat hkrarak alamlardr
(bn Kesr, 1981: XIV, 56).
Olcaytu dnemi Snnleri, siyasette ve dier alanlarda ilerin,
kendilerine egemen olmalarn hazmedememilerdir. Tepki amacyla
Olcaytunun iliini resmen aklad sene (709/1309) hacca gitmemilerdir
(bn Kesr, 1981: XIV, 56). Snnlerin Olcaytuya tepkili olmalarnn dier
bir nedeni de, onun ilie gemesinden sonra, Hz. Eb Bekir ve Hz.
merin kabirlerini ykmak iin bin
-
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64
Hanifi AHN
124
askerni Medineye gnderme kararnn duyulmasdr (Eflk,1986:II,264).
bn Tariberdye gre bu amacndan dolay Allah Olcaytuyu helk etmitir
(bn Tariberd, ts.: IX, 239).
Anadoluda Olcaytunun mezhep deiiklii sonras izledii politikalarn
yansmalar farkl olmutur. Bu dnemde uygulanan politikalar sonucu,
halk ca-milere gitmemi; imamlar ve din adamlarna deer verilmez
olmutur (Turan, 1988: 59). Hatta Mevlnnn olu ve nc Mevlev postniini
Sultan Veled (712/1312)e Olcaytuyu ilerin kandrd, onun Rfiz olduu,
sahabeye svd, Hz. Peygamberin kabrinin yannda Ebu Bekir ve merin
kabirlerini skmek iin adam gnderdii, hutbenin yapsnda deiiklikler
yaparak halifelerin isimlerini kaldrd anlatlnca o, heyecana gelmi,
can sklm, orada bulunanlar alam ve halk feryat etmitir. Kendisinden
sonraki postniini olan Ulu Arif elebi (.719/1319)yi Olcaytuya
nasihat etmesi, onu ilerin ve Rfzlerin mezhebin-den men etmesi iin
Sultaniyeye gnderme karar almtr. Veft ederken de: Arif, Hrbende Han
ihml etme! diyerek, veft etse bile bu grevi yapmasn istemitir. Arif
elebi de 715te yola km, ancak yolda iken Olcaytunun vefat haberi
kend-isine ulamtr (Eflk,1986:II, 265).
Olcaytunun ilii benimsemesi, Mool eyaleti konumunda olan
Anadoluda, Snn olmayan kyl ve gebeler arasnda sevinle karlanmtr.
iliin bir sonucu olarak Anadoluda Hz. Eb Bekir, Hz. mer ve Hz.
Osmann adlarnn anlmas yasaklanmtr. Anadolu Trklerinin Olcaytunun,
Hrbende ismi de dhil olmak zere, Moollara mahsus isimleri
kullandklar gibi, Trkmenler ve Moollar arasnda bir kaynamann
balamasna da vesile olmutur (Smer,1999: 9-10).
Olcaytunun mezhep deiiklii sonras lkede uyulmasn istedii yeni
uygu-lamalar, toplumun her kesiminde ayn kabul grmemitir.
Kaynaklarn bir ksm bu emirlerin, Kazvnin dnda btn randa uygulandn
(Hafz Ebr, 1937: 52), bir ksm da her yerde uygulanmadn ifde
etmektedir (bn Battta, 1405: I, 223-226). Bu nedenle iler, lhanl
ynetimine yeni uygulamalarn toplumda yerleebilmesi iin Snnlere bask
yaplmasn teklif etmilerdir. iliin tm l-kede yaylmas iin fermanlar
yaynlanm, insanlar ilii kabul etmeleri konusunda eitli basklara
maruz kalmlardr. Bu basklar, lkede toplumsal kargaaya neden olmu,
Snnler ynetime kstrlmtr. Olcaytu dneminde Snn halk, lhanl
yneticileri ile stnl ele geiren iler arasnda skp kalmtr (Caferiyan,
1420: 481-482).
Sonu
lhanllar dneminde siyaset-din ilikilerinde, birok dini ve
mezhebi grup, iktidara yn verme gayreti iinde olmutur. Gruplarn
verdii mcadele beraberin-de toplum katmanlarnn birbirlerini
sulayan, tekiletiren bir eilimi ve siyaset
-
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64
SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L
125
dilini getirmitir. Gzn Hnn Islamiyeti resm din olarak ilanndan
sonra slam mezhepleri arasnda siyaset kurumunu ynlendirmek iin
mcadeleler yaanmtr. Mezhep atmalar, ilerin takyyeyi brakp aktif
siyasete girmelerini salamtr.
Olcaytunun ilii tercih gerekesi olarak birden ok rivyetin olmas,
bu ko-nunun objektif llerle ve bir btnlk ierisinde
deerlendirilmesini gerektirmek-tedir. Bu nedenle Snn-amel mezhepler
arasndaki tartmalardan hareketle bir hkmdarn mezhep deiikliini
temellendirmek, parac bir yaklam olacaktr. Bunun yerine konjonktre
bal faktrlerin, slam toplumunun ve dnemdeki tari-katlarn geirmi
olduu deiimleri de dikkate almak daha isabetli grnmektedir.
lhanllarn yklmasndan sonra blgede olaan siyas durum, bu blgede i
kkenli baz tasavvuf hareketlerin yaygn hale gelmesine neden
olmutur. VII/XIII. yzyldan IX/XV. yzyla kadar randa Safevlerin yan
sra, tasavvufla iliin i ie girdii dier baz hareketler de iliin ran
topraklarnda tutunmasna katk sala-mtr. Maraler, Serbedrler,
Muaaiyye hareketi ile Hurflik hareketi, lhanl sonras ran
topraklarnda iliin tutunmasnda ok nemli unsurlardr. Bu nedenle her
bir ayrntnn incelenmesi ve bunlarn Anadoluya yansmalarnn tespit
edilmesi gerekir.
lhanllarn ilii benimsemeleri, Memlklere kar alternatif bir slam
y-netim biimi oluturma abas gibi siyasal bir probleme iaret
etmektedir. ilik, Mo-ol ailesinin ynetimlerindeki ontolojik
problemi amaya ynelik yardmc bir un-sur olarak grev yapmtr. Yaanlan
siyas ve toplumsal sreler, lhanllar ilikten yana tavr almaya sevk
etmitir. lhanllarn ilii kabul etmesi, Memlklerin slam dnyasnda tek
Mslman otorite olduu iddiasn ortadan kaldrmtr. ileen l-hanllar,
dier Snn ynetimlerin savunduu tm projelerin meriyetini ve Snn
hilfet izgisini sorgulayabilecek konuma ulamtr. lhanllar Ehl-i
Beytin haklarn, velyet ve dier geleneksel i sylemlerini rahatlkla
savunabilir bir din, mezheb zemine kavumulardr.
Sonnotlar 1 Bu makale, lhanllar Dneminde ilik, (stanbul: tken
Yaynlar, 2010) adl doktora tezimin bir
blmnn geniletilmi halidir.
2 Terim olarak ilik; Hz. Peygamberin vefatndan sonra Hz. Ali ve
Ehl-i Beytini halifelik iin en layk kii olarak gren ve onu meru
halife kabul eden; ondan sonraki halifelerin de onun soyundan
gelmesi gerektiine inanan topluluklarn mterek addr. Bu dnceleri
savunanlar kaynaklarda ia, mmiyye, Caferiyye, On ki mam ilii (sn
Aeriyye) gibi isimlerle yer almaktadr (Flal, 16-19). Biz bu
makalede ilk isimlendirme olduu iin ve siyasi yn daha ok n plana kt
iin ia kavramn tercih ettik.
-
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64
Hanifi AHN
126
3 Tartmaya konu olan soru udur: Hanef limi bn Sadr Cihan afi
limi Nizamddne, afi mezhebine gre kii, kendi kzyla evlenebilir mi
diye sorar? Nizamddn cevap olarak, afi mezhebindeki bu durumun,
Hanef mezhebindeki anne ve kzn ayn nikhta toplanmas konusuna
benzediini syler. Tartma konusu olan durumun zeti udur: afi
mezhebine gre, evlilik kurumunun beraberinde getirdii taraflarn
dier akrabalarla evlenme yasann oluabilmesi iin kar-koca arasnda
sahih nikhla birliktelik arttr. Nikhsz ilikiyle musharat kurulamaz
(er-Reml, 1984: VI, 177). Dolaysyla, bir erkein, nikh olmadan
ilikiye girdii kadnn hem anasyla hem de ondan olan kendi kzyla
evlenmesinde bir saknca yoktur (e-irbn, 1998: III, 232); nk
evliliin yasaklanabilmesi iin gerekli din sre ki sahih nikh arttr-
gereklememitir. artlarna uygun olmadan yaplan birlemelerden doan kz
ocuu, kiinin kendi kz olsa da, yabanc kabul edilmitir. (irbn, 1998:
III, 232). Ancak burada ifade edilmelidir ki, bu yaklamn fkhta bir
dayana olsa da pratikte uyguland bilinmemektedir. Zaten afi
fakihlerinden bu konuda farkl dnenler de vardr. Yani bu mesele, afi
fkhnda ittifak edilmi bir durum deildir. Haneflerin bu meseleyi
gndeme getirmeleri, tamamen siyasidir.
afilerin Hanefleri sulad mesele de ilk bakta yanl anlalmaya
msait bir konudur. Hanef mezhebine gre bir erkek, bilerek, iki kz
kardei veya anne ile kzn, daha kapsaml bir ifadeyle biri erkek
dieri kadn olarak dnldnde, birbirleriyle evlenmeleri mmkn olmayan
iki akrabann ayn erkein nikhnda toplanmas caiz deildir. (Ksn, 1997:
II, 414). Bir erkein nikhnda olan iki kadnn akrabalk bann bilinmesi
halinde, nikh derhal fasit olur (Ksn, 1997: II, 415)
4 lhanl dnemi kaynaklarnda, Hz. Peygamberin ailesini tanmlamak
zere kullanlan baz kavramlar vardr. Bunlar: Alevi, Talibi, Seyyid,
Ehl-i Beyt ve ia terimleridir. Bunlar ierisinde sadece ilik
kavramnda mezhep temsili vardr. Dierlerinde nesep dzlemi sz
konusudur (bkz. Reiduddin 1943: 948-949; Kn, 1992: 126).
KaynakaAML, A. Kevrn. (2006). Keyfe Redde-iatu Gazvel-Moul,
Kum.
Arnold Thomas W. (1970). ed-Dave ilel-slam Bahs f Trhi
Neril-Akidetil-slam, Arapaya ev. H. brahim Hasan, Kahire.
ATYAN, Abbas kbal. ( ts). Trih-i Mufassal-i rn: ez Sadr slam t
nkiraz- Kariyye, Tehran: Ktbhne-i Hayym.
BENKET, Ebu Sleyman Fahruddn Dvud. (1348/1930). Ravzat lil- Elbb
fi Marifetit- Tevrih vel- Ensb, nr, Cafer iar, Tahran.
BOZKU, Metin (2003). Bveyhler ve ilik, Sivas.
BROWNE, E. Granwille (1960). Ez Sadi ta Cmi: Tarih-i Edebi
ranAsr- stila-y Mool ve Tatar, ev. Ali Asgar Hikmet, Tahran:
aphane-i Dnigh.
CAFERYAN, Resl. (1420). e-a f ran: Dirsatun Trihiyye Minel-Bidye
Hattel-Karnit-Tsiel-Hicr, Arapaya ev. Ali Haim el-Esedi, Mehed.
CZCN, Eb Amr Minhceddin Osman b. Sirceddin Muhammed. (1964).
Tabkat- Nsr, nr. Abdulhay Habibi, Kabil.
-
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64
SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L
127
EFLAK, emseddin Ahmed .(1986). Ariflerin Menkbeleri, ev. Tahsin
Yazc, Ankara. EMN, Muhsin. (1983). Ayn-a, nr. Hasan el-Emin,
Beyrut: Drt-Taaruf.
GNER, Ahmet. (1999). Bveyhlerin i-Snn Siyaseti, zmir.
FILALI, Ethem Rhi. (2008).mmiyye as, , Aa Yaynlar, stanbul.
HAFIZ EBR. (1937). Zbdett-Tevrh (Zeyl- Cmiit-Tevrih-i Reid), nr.
Hanbb Beyn, Tahran: irketi Tezmn-i lm.
HAMDULLAH MSTEVF, Eb Bekir b. Ahmed b. Nsr (1910), Trih-i Gzde,
nr. Ed-ward Brown, London.
HNSR, Muhammed Bakr b. Zeynelabidin b. Cafer el-Musev (1972).
Ravztl- Cennt f Ahvlil- Ulem ves- Sdt, Tahran.
HOWORTH, Henry (1927). History of the Mongols: from the 9th to
the 19th Century, Lon-don.
BN BATTTA, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed
el-Levt. (1405/1984), Tuhfetn-Nuzzr f Garbil-Emsr ve-Acibil- Esfr.:
Messesetr-Risle, Beyrut.
BN KESR, Ebl-Fid madddin smail b. mer. ( 1981), el-Bidye
ven-Nihye, Beyrut.
BN RD, Ebul-Veld Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtb. (
2004). Bidyetl-Mctehid ve Nihyetl-Mktesid,: Drul Ktbil-lmiyye,
Beyrut.
BN TARBERD, Cemluddin Ebil Hasan Yusuf el-Atbegi (ts). en-Nucmz-
Zhire f Mlki Msr vel-Khire, Msr.
BN TEYMYYE, Ebl-Abbas Takyyddin Ahmed b. Abdlhali. (1998).
Mecmul-Fetv, Drul-Vef. Riyad.
BRAHM Fuad (1998). el-Fakih ved-Devle:
Tadavvurul-Fikhis-Siysiyyi e-iyyi, Beyrut: Drl Kenzl-Edebiyye.
KN, Abdullah b. Ali b. Muhammed. (1992). Tarih-i Olcaytu, ev.
Derya rs, Yaynlan-mam Yksek Lisans Tezi A Sosyal Bilimler Enstits,
Ankara.
KSN, Alddin Eb Bekr b. Mesud b. Ahmed.(1997) Bedius-San f
Tertbi-eri, Beyrut: Drul-Ktbil- lmiye.
MANSUR, Muhammed Alauddin. (ts) Trih-u ran badel-slam min
Bidyetid-Devletit- Thiriyye Hatta Nihayetid-Devletil-Kaariyye,
Kahire.
POTTER, Lawrence Goddar., (1992). The Kart Dynasty of Herat:
Religion and Politics in Medieval Iran, Yaymlanmam Doktora Tezi,:
Columbia niversitesi, USA.
REML, emseddin Muhammed b. Ahmed b. Hamza el-Ensr.(1984),
Nihyetl-Muhtc il erhil-Minhc,Drl-Fikr, Beyrut.
REDDDN, (2000). Tarih-i Gzn Hn, Arapaya ev. Fuat Abdulmti
es-Sayyd, Ka-hire.
REDDDN, Fazl b. Ebil-Hayr Fazlullah-i Hemedn.(1943). Cmit-Tevrh,
nr. Behmen Kerm, Tahran.
-
TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64
Hanifi AHN
128
SPULER, Bertold, (1987). ran Moollar: Siyaset dare ve Kltr
lhanllar Devri 1220-1350, ev. Cemal Kprl, TTK, Ankara.
SUYUT, Ebl-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Eb Bekr (1989).
Trihl-Hulef, Beyrut.
SMER, Faruk (1999). Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde
Anadolu Trklerinin Rol, TTK, Ankara.
AHN, Hanifi. (2009). Ehl-i Beyt Siyaset likisi (lhanllar Dnemi),
Ekev Akademi Der-gisi, 13 (41): 91-103
RBN, emseddin el-Hatb Muhammed b. Ahmed el-Khir (1998),
Mnil-Muhtc il Marifet-i Menil-Elfzil-Minhc, Beyrut:
Drul-Marife.
TER, Kad Nurullah (1945). Meclisl-Mminn, Kitbfuru-i slamiyye,
Tahran.
TURAN, Osman (1988). Trkiye Seluklular Hakknda Resm Veskalar, ,
TTK, Ankara.
TNKABN, M. Muhammed. (1396). Ksasl-Ulem, Tahran.
UYAR, Mazlum. (2000-2001), Safevler ncesi randa Tasavvuf ve
Safev Devletinin Or-taya k, Akademik Aratrmalar Dergisi, 2 (7-8):
85-98.