Handreiking ‘Lichtere psychische aandoeningen en werk’ · ‘Lichtere psychische aandoeningen en werk’ ... aanpakken onvoldoende kans krijgen en de (door)ontwikkeling van interventies

Handreiking ‘Lichterepsychischeaandoeningen enwerk’ KENNISNETWERKSAMENWERKINGGGZENW&I

VERSIE 1, MEI 2018

InhoudInleiding 3Levenddocument 3Leeswijzer 3

DEEL 1:ACHTERGRONDEN 4

Lichtereenzwaarderepsychischeaandoeningen 4 EPAenCMD 4 Continuüm 4 Dynamiek 4MensenmetCMD 5 NietbijGGZ 5 Aanhetwerk 5Steunsysteem 5Interventies 6 Maatwerk 6 Werkzamebestanddeleninterventies 6 Wetenschappelijkonderzoekalsbasis onderinterventies 7 Minderwerkzaam? 7 Nietomdraaien 8

DEEL 2:INZICHTENENINTERVENTIES 9

WerkhervattingmetCMD 9Internationalestudies 9Bouwstenenvoorwerkhervattingnaverzuimdoordepressie 9

WatwerktbijCMD? 10 Behandelaars 10 GemeentenenCMD 10Interventie‘ergotherapiebijdepressie’ 10 RCT 10VerbredingIPS 11 IPSvoorCMD-doelgroep? 11ReikwijdteEPA 11 Steunsysteem 12Motivatieengeloof 12SupportedEmployment 12Jobcoaching 13E-mentalhealth 13OnlineinterventiesbijCMD 13 Blauwdrukvaninterventie 13 Kritischesuccesfactorenvoordeinhouden begeleidingsstijl 14 vandeinterventie 14 Kritischesuccesfactorenvoordeonlinevorm 15 Kritischesuccesfactorenvoordeontwikkeling enimplementatie 15Inzetvanmentoren 15 Mentorwijs 15 Harrie 16 Werkmaat 16 JIM 16Afsluitend 16

Bijlage:bronnenenliteratuur 17

InleidingHoekunnenmensenmeteenpsychischeaandoeningvakerenbeteraanhetwerkkomenenblijven?DievraagstaatcentraalindesamenwerkingtussenpartijenenprofessionalsuitdeGGZenWerk&Inkomen.Deafgelopenjarenisdiesamenwerkinggeïntensiveerd.Inveleregio’swerkenUWV,gemeenten,GGZ-instellingenenanderebetrokkenenhieraan.

InnogalwatregionaleplannenisuitvoeringvanIPS-trajectenopgenomen.IPSiseenbewezeneffectievemethodiekvoormensenmeteenernstigepsychischeaandoening(EPA),diebehandelingenre-integratienaarwerkcombineert.Tegelijkertijdspeeltdevraag:hoekunnenwemensenmetlichtereaandoeningen,vaakaangeduidmetdetermcommonmentaldisorders(CMD),aanhetwerkhelpenenhouden?Zijndaargoedeinzichten,interventiesofmethodiekenvoor?Datisdevraagdiecentraalstaatindezehandreiking.

LevenddocumentDehandreikingiseenlevenddocument.Datwilzeggendatwijdehandreikingsteedsverderwillenontwikkelenenaanvullenmetinzichteneninterventiesuitwetenschapenpraktijk.Wijvragenudanookomopmerkingeneenaanvullingentedelenviainfo@samenvoordeklant.nl

LeeswijzerDehandreikingisalsvolgtopgebouwd.Indeel1staateenaantalparagravenmetmeeralgemenebeschouwingenoverCMDinrelatietotwerk.Deel2gaatmeerspecifiekinopaanpakkeneninterventies.Daarbijpretenderenwijoverigensnietvolledigtezijn

4

Deel1:AchtergrondenLichtereenzwaarderepsychischeaandoeningenDevraagnaarwatwerktbijCMDiseengecompliceerdevraag,metveleaspecten.Hetgaatommeerdanalleeneenlijstmetinterventies.Allereerstmoetenweaandachtbestedenaandeterminologieendeindelingvanpsychischeaandoeningen.WaarhebbenwehetoveralsweCMDzeggen,oflichtereaandoeningen?HoeisdeafbakeningmetEPA?Dieisminderscherpenduidelijkdanopheteerstegezichtlijkt.

EPA en CMDDitzijnveelgebruiktetermenomonderscheidtemakentussenaandoeningenopbasisvanernst.EPAstaatvoorernstigepsychischeaandoeningen,CMDvoorcommonmentaldisorders.VaakwordtCMDgebruiktomlichterevormenvanpsychischekwetsbaarheidtebenoemen.Datisnietgeheelterecht.EPAdruktdematevanernstuit,enCMDdematewaarindeaandoeningvoorkomt.Erisoverlaptussenbeidegroepen.

ContinuümAlshetgaatomdeernstvandeaandoeningishetbeteromuittegaanvaneencontinuüm.Aandoeningenkunnenvariërenvanlichttot(zeer)ernstig.Uiteraardishetzodatbepaaldetypenaandoeningenvakeraandelichterekantvandeschaalzitten,enanderejuistmeeraandezwaardere.Enaandoeningenkunnenzichontwikkelen,zowelinpositievealsnegatieverichting.Vaakwordteendriedelinggehanteerd:

1. Lichttotmatig:stresgerelateerdeklachten(overspanning,aanpassingsstoornis,burn-out).VeelmensenmetdezeklachtenzijnnietinbehandelingbijdeGGZ,maarineerstelijnspraktijk(huisarts),ofzelfshelemaalniet.Herstelkanplaatsvindenzonderbehandeling.

2. Matigtoternstig:angst-enstemmingsstoornissen,stoornissendoormiddelengebruik,borderline,(lichtere)depressie.Ditgaatookgepaardmetbeperkingeninhetfunctioneren(denkaanproblemenindewerksituatieofrelatie).Professionelebehandeling(begeleiding,gesprekken,therapie,medicatie)isvaaknoodzakelijk.

3. Ernstigtotzeerernstig:psychiatrischestoorniszoalsbipolairestoornis,psychose,ernstigedepressie,diegepaardgaatmeternstigebeperkingeninsociaalenmaatschappelijkfunctioneren.BehandelingindeGGZisnoodzakelijk.

Onderbehandelingverstaanwezorgbijeenzorgprofessional.Debehandelingvandeprofessionalbestaatuit:• Begeleiding,gesprekken,therapie,aldannietincombinatiemet• Medicatie

DynamiekBijbovenstaandedriedelingdientaltijdbedachttewordendaternooitsprakeisvaneenstatischesituatie.Vaakisbijeenpersoonsprakevaneensterkepisodischkarakter,meteenafwisselingvangoedeperiodenmetperiodenvanlichteklachtentotperiodenmeternstigeklachten.Aandoeningenkunnenzichinpositieveofnegatievezinontwikkelen,onderinvloedvanallerleifactoren,waarwerkeréénvanis.Datkanbetekenendatmensenperiodiekwelkunnenwerken,enperiodiekookniet.

5

MensenmetCMDHetmogeduidelijkzijndatmetnamedemensendievallenincategorie1,eninminderematezijdietot2behoren,dedoelgroepvandezehandreikingzijn.Indezehandreikinggebruikenwijoverigensdetermenlichte(re)aandoeningenenCMDdoorelkaar.Niet bij GGZDezedoelgroepzaldoorgaansnietinbehandelingzijnbijdeGGZ,enalhelemaalnietbijdespecialistischeGGZ.Voorveellichteklachtengeldtdatzijookzonderbehandelingkunnenovergaan.Voorzovererwelsprakeisvanbehandeling,zaldatgebeurendoordehuisarts,depraktijkondersteunerGGZ(POH-GGZ),eenvrijgevestigdepsycholoogofeenanderetherapeut.BijwerkloosheidenuitkeringsafhankelijkheidissamenwerkingtussenWerk&Inkomen(W&I)enGGZdusnietrelevant.InplaatsdaarvanzoudengemeentenenUWVkunnenprobereneennetwerkoptebouwenmethuisartsen,therapeutenenpsychologenpraktijken.Ditzalvanbeidezijdeneenforsetijdsinvesteringvragen.Wellichtdatdesocialewijkteamshiereengoederolkunnenspelen.

Aan het werkDedoelgroepmetlichtereaandoeningenzaloverhetalgemeeneerderaanhetwerkzijndanzijnuitgevallen.Denadrukligtdusmeeroppreventievanuitvaldoorpsychischeklachtendanopre-integratie.

Bijpreventiespelendevolgendepartijenmetnameeenrol(inwillekeurigevolgorde):1. Debetrokkenwerknemerzelf,diezijnofhaarsituatieonder

ogendienttezienenbereidmoetzijomdaarietsaantedoen.Ditkanbijvoorbeelddoorvoorlichtring,doormentale-healthprogramma’senwellichtookdoorlotgenotencontact.

2. Zijnofhaarwerkgever.Inbredezin:dewerkgeverzelf,maarookdedirecteleidinggevende,hogermanagement,P&O,endirectecollega’s.Belangrijkisomstigmatevermijdenofbestrijdenendewerknemerderuimtetegeventeherstellen.

3. Arbodienst,bedrijfsarts,waardebetreffendewerknemerwaarschijnlijkterechtkomtindienhijofzijzichheeftziekgemeld.

4. Huisartsofanderebehandelaar,diebetrokkenkanzijnindiendepersoonmetCMDzichonderbehandelingheeftlatenstellen.

SteunsysteemBijEPAzorgteenaanpakalsIPSvooreengoedgeorganiseerdsteunsysteemronddebetreffendepersoon,waarbijbehandelingenre-integratiezijngecombineerddanwelgeïntegreerd,viaeenACT,F-ACTofVIPteam.Voormensenmetlichtereaandoeningeniszo’nstructuurnietaanwezig.Hetisduszaakomeensteunsysteemronddepersoontebouwen,ofeenbestaandsteunsysteemtebenutten.Socialewijkteamskunnendaareenfunctieinvervullen.Voorzo’nsteunsysteemkanookeenberoepwordengedaanophetsocialenetwerkvandebetrokkenpersoon,zoalsfamilie,vrienden,etc.Vraagisinditgevalwiehierinderegieneemt.Bijterugkeervanwegeverzuimzouditdebedrijfsartskunnenzijn,maarindehuidigeomstandighedenlijktdezedaarnietoptoegerust.Ingevalvanre-integratienaverliesvanwerkzougemeenteofUWVhierhetvoortouwkunnennemen.

HarryMichonvanhetTrimbos-instituutzeiindeSprankvanmaart2018:“NietallegemeentelijkecliëntenmeteenpsychischeaandoeningzijninbehandelingbijdeGGZ.Maariemandisaltijdwelergensinbeeld.IshetnietbijdeGGZ,danbijdehuisarts,eenwijkteam,demaatschappelijkeopvangofeentherapeut.Dusikzegtegengemeenten:kijkgoedwelkezorgjecliëntenwélhebben.Enorganiseervervolgenssamenwerkingenafstemmingmetdatsteunsysteem.DatkaninbeginselgoedbinnendeIPS-methodiek.Ontbreektenigevormvaneenzorgsysteemrondomdecliënt,danmoetengemeenten,UWVenIPS-deskundigenmisschiensamenzoekennaareengoedeaanpak.Metalsdoel:structuurbiedeneneensysteemorganiserenronddecliëntwaarinzorgenre-integratiehandinhandgaan.”

InterventiesOmmensenmeteenpsychischeaandoeningaanhetwerktehelpenenhoudenzijninterventies,methodiekenenaanpakkenbeschikbaar.Sommigedaarvanzijnnauwgezetbeschrevenen(wetenschappelijk)onderzochtopwerkzaamheid,bijanderenisdat(nog)inminderematehetgeval.Datbetekentoverigensnietdatzijdaaromperdefinitiemindergoedzoudenzijn,daargaanwehierondernaderopin.

Erzijnveleinterventiesenmethodiekenontwikkeldommensenmetpsychischekwetsbaarheidtebegeleidennaarenondersteunenbijwerk.Sommigenzijngerichtopeenbepaalde(sub)doelgroep,zoalsIPS(IndividuelePlaatsingenSupport)voormensenuitdeEPAdoelgroep.Ensommigenzijnmeeralgemeeninzetbaar,zoalsjobcoaching.Interventiesenmethodiekenzijnvoortdurendin(door)ontwikkeling.

MaatwerkMethodischwerkenisbelangrijk,eninterventiesbiedendaardebouwstenenvoor.Maarhetisgeenkwestievanmechanischaflopenvandestappenoffasesvaneenmethodiek.Iederepersoonisanders,enbijiedereenkanpsychischekwetsbaarheidandersuitpakken.Belangrijkisdaaromdatvooriederindividueenpersoonlijkplanwordtgemaaktendejuisteaanpakwordtgekozen.Datisaltijdmaatwerk

Werkzame bestanddelen interventiesVeelinterventiesdeleneenaantaleffectieveelementen,zoisaleerdergebleken:• Aandachtvoordemensinrelatietothetwerk.• Veelpersoonlijkeaandacht:erzijnvaakmeergesprekkennodig

dangemiddeldomiemandsonderliggendemotivatienaarboventekrijgen,zelfstigmatedoorbrekenofiemandszelfvertrouwenoppeiltekrijgen.

• Ruimteomtemislukken:hetgaatomlerenenverderkomen.Dewegisdaarbijmisschienlangerdanbijanderen.

• Eenpositievebenadering;alseeneersteentweedeplaatsingnietlukkenisertochietsgewonnenzoalsenigewerkervaringeneensteedsbeterbeeldvandejuistebaan.

• Uitgaanvaniemandsmogelijkheden.Zoekvanuitdiemogelijkhedennaargeschiktwerkofpashetwerkdaaropaan.Datbetekentduseenaanbodgerichtebenadering.

• Trainwerknemersvaardighedennietvooraf,maaropdewerkvloer.

• Benefitcounseling:benadrukdepositievekantenvanwerken,zoalsmeerinkomenenhetgevoeljenuttigtemaken.

• Goedecommunicatiemetwerkgeverenwerkomgeving,ookalsdeklantalenigetijdaanhetwerkis.

6

7

• Voerzorgenarbeidstoeleidingnietlosnaastelkaaruitmaarzorgopz’nminstvoorafstemmingencombineerzewaarnodig.Hetdriegesprektussendezorgprofessional,klantmanagerenklantisdaareenbelangrijkinstrumentvoor.Somskandaarookeenervaringsdeskundigecoachbijaanschuiven.

• Terughoudendheidmetdwangensancties;datwerktnietgoedbijdezedoelgroepenkanparticipatiejuistbelemmeren.

Wetenschappelijk onderzoek als basis onder interventiesInhetsociaaldomeinwordtsteedsmeerwaardegehechtaan‘evidencebased’werken,ietswatindemedische-enzorgwereldvanoudsalveelsterkeringebedis.Devraagisofdituitgangspuntookleidendmoetzijninhetsociaaldomein,bijdetoeleidingnaarwerk.Metanderewoorden:dateenmethodiekofinterventiewaarvanheteffectisaangetoondviawetenschappelijkonderzoekdevoorkeurkrijgtofzoumoetenkrijgenboveninterventieswaarbijdatniethetgevalis.Natuurlijkisevidence-basedwerkengoed.Maarwemoetenervoorwakendatals(onbedoeld)neveneffectpotentieelsuccesvolleaanpakkenonvoldoendekanskrijgenende(door)ontwikkelingvaninterventieswordtgehinderd.

Indeeersteplaatszijnerverschillendemanierenvan(wetenschappelijk)onderzoekmogelijkomeffectaantetonen.DemeestvergaandeenbetrouwbarevariantisdievandeRCT(RandomizedControlledTrial,oftewelgerandomiseerdonderzoekmetcontrolegroep).Hierbijwordt,onderstrakkeengecondoleerdecondities,eengroepdiedebetreffendeinterventiekrijgtvergelekenmeteencontrolegroepwaarbijdatniethetgevalis.Indemedischewereldisditsoortonderzoekgebruikelijkofzelfsvereistomeenbepaaldebehandelingofmedicatietoegepasttekrijgen.Inhetsociaaldomeinishetechtervaakmoeilijkofonmogelijkomeendergelijkelaboratoriumsituatietecreëren.Losdaarvanspeeltde

vraagofhetethischteverantwoordenisomeenbepaaldegroep(namelijkdecontrolegroep)louteromwillevanonderzoekwelbewusteenpotentieeleffectieveaanpakteonthouden.

Erzijnookanderemanierenomdeeffectenvanaanpakkenteonderzoeken:evaluatie,inventariserenmeningen,statistischeanalyses,hetvolgenvanmensen(zonderhetelementvaneencontrolegroep),etc.Ookishetmogelijkom,opbasisvanreëleaannames,teberedenerenofietswerkzaamisofniet.Alsdeze(onderzoeks)vormenzijnwellichtminder‘hard’inhunuitkomsten.Maardaartegenoverstaatdatzeveelmakkelijkerrealiseerbaarzijn.

Minder werkzaam?AlsweditbetrekkenopinterventiesgerichtopwerkdanzienwedatinterventiesdiehunbasishebbenindewereldvandegezondheidszorgvolgensdeRCT-systematiekzijnonderzocht.IPSisdaareenvoorbeeldvan.DaarvanisdewerkzaamheidaangetoondvoormensenmetEPA.

Methodiekendievanuithetsociaaldomeinzijnontwikkeldkunnendergelijkepapierenmeestalnietoverleggen.Daarmagechternietdeconclusieuitwordengetrokkendatdieaanpakkendaarommindereffectiefzijn.Hetishooguitzodatditminderhardisaangetoond.BovendiengeldtvoordeinterventiesdieviaeenRCTzijngetestdatdewerkzaamheidisaangetoondvoordebetreffendegroepinhetonderzoek,enonderdeomstandighedeninhetonderzoek.Dathoudtnietindatdemethodiekvooranderegroepenenonderandereomstandighedennietwerkzaamzouzijn.Sterker:indienhetwerktinsituatieA,isdewaarschijnlijkheiddathetevenzeerwerktinsituatieBofCjuistgroter.Hetisalleen(nog)nietonderbouwdmetstriktwetenschappelijkonderzoek.

8

Niet omdraaienSamenvattend:hetmooistisalsviaonderzoekisaangetoonddateeninterventiewerkt.Dataantonenkaninverschillendegradaties:vanpuurwetenschappelijk(meerjarig,controlegroepetc.)vialichterevormenvanonderzoek(evaluaties)totmeningeninventariserenofberedeneren.Alsietsnietuitentenaisonderzocht,betekenthetnognietdathetnietwerkt.Wemoetenhetnietomdraaien.Alsisonderzochtdatietswerktonderbepaaldeomstandighedenofvoorbepaalde(sub)doelgroepen,betekentditnietdathetvooranderenofinandereomstandighedennietwerkt.

9

Deel2:inzichteneninterventiesInhettweededeelvandezehandreikingrichtenwedeblikopinzichten,aanpakkeneninterventies.WatzijndefactorendieeenrolspelenbijvoorkomenvanuitvalalsgevolgvanCMD,ofbijsuccesvolleterugkeernaarwerk?Welkespecifiekeinterventieszijndaarbijvoorhanden?Opwelkeinzichteniseengoedeaanpakgebaseerd?

WerkhervattingmetCMDWatzijnbelemmerendeenbevorderendefactorenvoorterugkeernaarwerkbijwerknemersmetpsychischeproblemen?Dievraagstaatcentraalineenonderzoeknaarwerkhervattingvanziekewerknemersmetlichterepsychischeaandoeningen,zoalsstress,angststoornissenendepressie.DitonderzoekisuitgevoerddoordeTilburgUniversity(Tranzo)engefinancierddoorhetBritseInstituteforOccupationalSafetyandHealth(IOSH).Hetonderzoekbevateenpaarduidelijkeenpraktischeaanbevelingen:1. Verbeterkennisenvaardighedenvanleidinggevendenm.b.t.

werknemersmetpsychischeproblemen.2. Steunwerknemersinhetvergrotenvanzelfreflectieencontrole.3. Zorgvoorgepersonaliseerdebegeleidingterugnaarwerk,op

basisvanbehoeftenenperspectiefvandewerknemer.4. Zorgvoorgoedeafstemmingtussenprofessionalsdie

werkhervattingbegeleiden.

InternationalestudiesIneenonderzoekwaarin23internationalestudiesoverdepressieenwerkwerdengeanalyseerdvondenNieuwenhuijzene.a.bewijs(“moderatequalityevidence”)dathettoevoegenvanwerkgerichteinterventiesaandemedischebehandelinghetziekteverzuimverkort.Hetzelfdegeldtvoorhettoepassenvancognitievegedragstherapie.

BouwstenenvoorwerkhervattingnaverzuimdoordepressieInzijnproefschrift‘BuildingBlocksforReturntoWorkafterSickLeaveduetoDepression’toontdr.GabedeVriesaandattoevoegingvanergotherapieaanbehandelingnietleidttoteenversnellingindewerkhervattingnaziekte,maarweldekansvergrootopherstelvandepressieenvolledigewerkhervatting.

Werkhervattingiseencomplexproces,waaropvelefactorenvaninvloedzijn.Dezefactorenhebbenbetrekkingopeenpositievezelfperceptievandepersoon,aanpassingenindewerksituatieenvoldoendeondersteuningvanuitdeGGZ.DeVriesbeveeltaanomeenergotherapieinterventie(hetverbeterenvanhetuitvoerenvandagelijksehandelingenmetalsdoelmensenzozelfstandigmogelijktelatenfunctioneren)gerichtopwerkhervattingtoetevoegenaanregulierezorg,omdatdezeeenpositiefeffectheeftophetherstelvandepressieenvolledigewerkhervatting.Eenmaalhersteldvandepressieennadatiemandhetwerkheefthervat,isereengrotekansdatwerknemersminderfunctioneren.Hetisvanbelangdezewerknemerslangerteondersteunen,omzodekansteverkleinenopeenterugkerendedepressieenhernieuwdverzuim.

10

WatwerktbijCMD?GabedeVrieszietalsmeesteffectieveaanpakhetcombinerenvaneenwerkplekgerelateerdeaanpakincombinatiemetbehandeling:• Casemanagementeneenteammetéénaanpak.

Eenhelderproces,meteenteamvanuitverschillendeinvalshoeken(zorg,werk).Nieteensolo-behandelaar.

• Allebetrokkenenopéénlijn(zorgprofessionals,thuisenwerk).

• Cognitievegedragstherapieofergotherapie.Bijernstigeredepressiewerktdatoverigensmindergoed.

• Zovroegmogelijkbeginnen.Nietwachtentotdeproblemengroterworden.

BehandelaarsDeVrieszietdaterbijEPAenIPSeenhelderengestructureerdprocesis.Datisheelandersbijburnout,overspannen,depressieenangststoornissen(delichtsteaandoeningen).Diehebbeneenbehandelaar(therapeut,vrijgevestigdpsycholoog,misschienGGZ,huisarts,POH-GGZ)endaarzijnoverhetalgemeenachtgesprekkenmee.Werkislangnietaltijdeenissue,envoorzoverwerkwelaandeordekomt,isdeboodschapmeestal:doerustigaan,rustgoeduit.Dezebehandelaarshebbenvaakgeenexpertiseengeeninterventies.Metnamevoorhuisartsengeldtdat.Diehebbenoverhetalgemeenookechtgeentijdomzichhierinteverdiepen.

Gemeenten en CMDGemeentenrakenmeestalpasbetrokkenbijCMDenCMD-interventiesalshetkwaadalisgeschied,zoisdemeningvanDeVries.Namelijkalsdepersooninkwestiealisweggezaktnaardebijstand.Eenvroegereaanpak,preventie,isveeleffectiever.

Datbetekentdatgemeentenhunmiddelenvroegermoeteninzetten.DatgeldtookvoorUWV.Debedrijfsartskangoedebegeleidinggeven.

Interventie‘ergotherapiebijdepressie’Opbasisvanbovengenoemdproefschriftisdeinterventieergotherapiebijdepressieontwikkeld.DezewordtvooraltoegepastdoorArbodiensten.Deinterventieheeftbetrekkingopwerknemersmeteendepressie.Datoverkomtjaarlijksruim4%vandewerknemers.55%vanhenverzuimt,bij24%duurtdatverzuimlangerdaneenjaar.Enmet8%isdepressiedemeestvoorkomenderedenvoorinstroomWIA.Doorergotherapietoetepassen,waarbijdewerknemermetdepressiewordtondersteuntbijhetverrichtenvandagelijkseactiviteitendiealsgevolgvandeaandoeningmoeilijkerzijngeworden,zijngoederesultatenbehaald,zoblijktuiteenRCT.Deinterventiekanzowelindividueelals(deels)groepsgewijswordenuitgevoerd.Medevanwegekostenisereengroepsgerichtevariantontwikkeld.Daarblijktdatdesteundiedegroepsledenaanelkaarhebbenpositiefkanwerken.

RCTDebelangrijksteconclusiesuithetRCTzijn:• Alleenmedischebehandelingvandepressieheeftmaar

eenbeperktpositiefeffectophettegengaanvandearbeidsbeperking,aanvullendetherapieisnodig.

• Ergotherapiedraagt,alswerkgerichtetherapie,bijaanherstelenwerkhervattingdanwelvoorkomenvanverzuim.

• Focusopwerknaastbehandelingleidttotmeerwerkhervatting.• Werkhelptinherstel,aanvullendewerkgerichtetherapie

vergrootookdekansoplangetermijnherstelvandepressie.

11

Opvallendisdatbijdezeinterventiedekernligtinhetcombinerenvanbehandelingenre-integratieineensamenhangendeinterventie.DatheefthetgemeenmetIPS(IndividuelePlaatsingenSteun).

VerbredingIPSIndezienswijzevanDeVriesiseengestructureerdaanpakwaarinbehandelingenwerkdanwelre-integratiewordengecombineerdessentieel.DatdoetsterkdenkenaanIPS.Indeepiloogvanhet‘HandboekIPSwerkt!’ontvouwenJaapvanWeeghelenHarryMichonenkeleinteressantegedachtenoverdetoekomstigeontwikkelingvandezeaanpak,Daaruitblijktdatdebasisprincipesooktoepasbaarzijnopanderegroepen,zoalsmensenmetlichtereaandoeningenofCMD,endoormeerprofessionalsdanalleenuitdeGGZ.BeideauteursmogengezienwordenalsdemeestgezaghebbendeNederlandsedeskundigenopIPS-gebied.Dezeparagraafisgrotendeelsgebaseerdopgenoemdeepiloog.

IPS voor CMD-doelgroep?IPSzougoedtoepasbaarkunnenzijnopdeCMD-doelgroep.ErbestaanalinitiatievenwaarbijstabielecliëntenmetEPAzijnafgeschaaldvanspecialistischeGGZ-zorgnaarlichtere,generalistischebasiszorgindeeerstelijn(huisarts,POH-GGZ)cliëntzijnbijeenRIBWofbegeleidingontvangenviaeensociaalwijkteam.Ookdezecliëntenbehorentoegangtehebbentoteenadequatebegeleidingnaarwerk,zoalsIPS.

HetgaathiernogsteedsommensenmetEPA,maarhetelementdatIPSaltijdviaeenACT,F-ACTofVIPteamuitdegespecialiseerdeGGZdienttelopenisduslosgelaten.Ookanderezorgverlenerskunnenvolgensdemethodiekwerken.

ReikwijdteEPAWatbetreftEPAishetgoedomaantetekenendatNederlandeennogalstriktedefinitiehanteertvanernstigeaandoeningen.IndeVS,waarIPSisenverderwordtontwikkeld,valtongeveer5%vandebevolkingindecategorie‘seriousmentalillness’.Datzelfdegeldtvoordemeesteandereontwikkeldelanden.InNederlandomvatdeEPA-groep‘slechts’ongeveer1,6%vandebevolking.Datheefttemakenmetdedefinitie.IndeVShebbendussowiesomeermensentoegangtotIPS,waarondermensendieinNederlandineenkortdurendbehandelprogrammavandeGGZterechtkomen.

VeelwijsteropdatdedoelgroepvanIPSzalwordenuitgebreidvanEPAnaarpsychischeaandoeningeninhetalgemeen,aldusMichonenVanWeeghel.Daarbijnoemenzijangst,depressie,bipolairestemmingsstoornis,ADHDenpersoonlijkheidsstoornissen.OfdatIPSpreventiefwordtingezet,dusomtevoorkomendatmensenmeteenlichtereaandoeningeenEPAontwikkelenenhunproblematiekchronischwordt.DaarbijwijzenzenadrukkelijkopdeCMD-groep.OfIPSvoorheneenmeerwaardeheeft,moetblijkenuitnaderonderzoek,zoschrijvenzij.Maardeverwachtingishoopvol.Inbinnen-enbuitenlandbeginteffectonderzoekonderdeCMD-doelgroepopgangtekomen.InZwedenbleekuiteenRCTnaardeinzetvanIPSbijmensenmetaffectievestoornissendat42%werkkreeg,tegen4%indecontrolegroep.

12

Inmeerdereregio’swordtactiefgezochtnaargoedeaanpakkenvoordeCMD-doelgroep.DaarbijwordtondermeergedachtaanhetverbredenvanIPS,zodathetvooranderegroependanmensenmetEPAkanwordeningezet,endeinterventielosvandeGGZkanwordeningezet.HetisduidelijkdatdezebewegingwordtondersteunddoorIPS-deskundigen.LeesoverdeideeëndiehieroverbestaanindearbeidsmarktregioHaaglanden:https://www.samenvoordeklant.nl/nieuws/haaglanden-aandacht-voor-lichtere-psychische-aandoeningen-common-mental-disorders-cmd

SteunsysteemDeontwikkelingvanIPSnaargroepenmetlichtereaandoeningenbetekentonvermijdelijkdatderelatiemetde(gespecialiseerde)GGZzalveranderen.Metanderewoorden:deaanbiedersvanIPSzalwordenuitgebreidvanACT,F-ACTofVIPteamsnaarafdelingenWerk&Inkomenvangemeenten,RIBW’s,wijkteams,eerstelijnsgezondheidszorgetc.HetisteoverwegenomIPS-trajectbegeleidersvanuitdiverseorganisatiesdaarbijgebiedsgewijs(bijvoorbeeldeenwijk,stadsdeelofregio)samentevoegentotéénteam.Zokaneengepersonaliseerdsteunsysteemwordengecreëerd.

MotivatieengeloofMotivatievandecliëntenzijnofhaargeloofdatwerkeenhaalbarezaakis,isabsolutevereistevoorsucces,welkeinterventieookwordttoegepast.Alevenbelangrijkishetgeloofvandeprofessional/begeleider/sociaalwerkerineengoedresultaat,envandepersoonzelf.Alsdebegeleidereringelooft,isdatisbelangrijkeindicatorvoorsucces.OokeenmethodiekalsIPSdoetnietszondermotivatieengeloof.Interventieszijngeenwondermiddelen,hetisenblijftmensenwerk.

SupportedEmploymentSupportedEmploymentofbegeleidwerkeniseenstapsgewijzeondersteunings-enbegeleidingsmethodiekvoormensenmetveelaleenblijvende(functionele)beperking,gerichtophetverkrijgenenbehoudenvaneenbetaaldebaanopderegulierearbeidsmarkt.Uitgaandevanhetprofielvandekandidaatwordtnaargeschiktebanengezochteneenmatchgemaakt,enwordtdewerknemerbegeleidengetraindopdewerkplek.SupportedEmploymentkentvijfstappen.Nietallestappenhoevengevolgdtewordenofindezelfdevolgordetewordennageleefd.Dathangtafvandeindividuelesituatievandepersoonendeervaringenmogelijkhedendiedewerkgeverheeft.1. Kennismakingenengagementsafspraken:toegankelijkheiden

geïnformeerdekeuzezijnhierdekernwaardenvooreenstabielematchenstartvandewerkzaamheden.

2. Beroepsgerichteprofilering:empowermentvanhetindividu.3. Jobfinding:zelfsturingengeïnformeerdekeuzes.4. Werkgeversbetrokkenheid:toegankelijkheid,flexibiliteiten

vertrouwelijkheidzijnbelangrijkewaardeninhetproces.5. Ondersteuningopennaastdewerkvloer:flexibiliteit,

vertrouwelijkheidenrespectzijndebelangrijkstecomponentenvoorgeslaagdeondersteunendemaatregelen.HetgaathierspecifiekomondersteunendemaatregelendoordeSE-professionalterwijldepersooneenbetaaldebaanheeft.

13

JobcoachingJobcoachingisonlosmakelijkverbondenmetSupportedEmployment.Dezemethodiekisalshetwarehetinstrumentariumvandejobcoach.Jobcoachingbiedtmensendienietzonderondersteuningeenbetaaldebaankunnenvindenenhoudensysteemgerichtebegeleiding.Dejobcoachgaatuitvanwerkdatpastbijdetalentenendeontwikkelings-mogelijkhedenvandewerknemerenvaneenwerkomgevingdiepastbijdewerknemer,enkanookdewerkgeverencollega’sbegeleiden.

E-mentalhealthVoormentaleproblemenzijndiverseinstrumenteneninterventiesontwikkelddiecliëntenviainternetkunnengebruiken,somsmetenigebegeleiding.Voordergelijkeonlineinterventieswordtoverhetalgemeendeterme-mentalhealthgebruikt.Erbestaanveleonlineinterventies,diewordenaangebodendoorzowelprofitalsnon-profitorganisaties.Uitonderzoekisbekenddatdeeffectiviteitvaninternettherapieëngoedis.Zijkunnenzekerbijlichtereaandoeningeneengoedeaanpakbieden.

OnlineinterventiesbijCMDBureauZINZIZheeftmetsubsidievanUWVonderzoekgedaannaarkritischesuccesfactorenvanonlineinterventiesvoorwerklozenmetCMD.Hetrapport‘Kritischesuccesfactorenvaneenonlineinterventievoorwerklozenmetcommonmentaldisorders’beschrijftopbasisvanonderzoeknaarkritischesuccesfactorenvanonlineinterventieseenblauwdrukvooroptimaleonlinebegeleidingvanwerklozenmetveelvoorkomendepsychischeklachten.Debevindingeninhetrapportzijndermaterelevant,voorzoweldeontwikkelingvanonlineaanpakkenalsvanmeerklassieke,face-to-faceinterventies,datwijzevrijwelvolledigenletterlijkhebbenovergenomenindevolgendevierparagraven.

Blauwdruk van interventieDe‘ideale’onlineinterventievoorbegeleidingvanwerklozenmetveelvoorkomendepsychischeklachtenheeftdevolgendekenmerken:• Erzijnzowelindividuelealsgroepsgewijzeonderdelendiein

verschillendevormenwordenaangeboden,zoalstekstlezen,filmpjesbekijken,discussie,opdrachtenuitvoerenonlineofindepraktijk.Degroepsgewijzeonderdelenkrijgenvorminbegeleidelivegroeps-chatswaarbijdeelnemerselkaarsteunenenmetelkaarmeedenkeninoplossingen.

• Omdere-integratiekansentevergroteniseraandachtvoorhetversterkenvanwerkzoekvaardighedenincombinatiemethetversterkenvanhetzelfbeeld,deinternemotivatieendeeigenregie.Deelnemerslerenbijvoorbeeldeffectieveromgaanmetdeobstakelsdiehunpsychischeklachtenopwerpenvoorhetvindenvanwerk.

• Omdittebereikenwordtgebruikgemaaktvantechniekenvoorgedragsverandering,waaronderwerkgerichtecognitievegedragstherapie.Hiermeeverbindtdeinterventietechniekengerichtopklachtenherstelenre-integratie.

14

Kritische succesfactoren voor de inhoud en begeleidingsstijl van de interventieDevolgendefactorenzijndebasisvooreensuccesvolleinterventieenbegeleidingsstijl:• Eenbegeleideinterventieingroepsformat.Eriseenvormvan

(digitale)interactiemeteenbegeleidendeprofessionalen/ofanderecliëntenmogelijk.Dooreeninterventie(deels)ingroepsformataantebiedenkunnendeelnemersvanelkaarlerenenelkaarsteunen.Hiervoorishetbelangrijkdatcliëntenonlinebegeleidwordendooréénvastebegeleider,waarbijdecliëntzichveiligkanvoelen.Devastebegeleiderkanwordenondersteunddooreenmultidisciplinairteamopdeachtergrond.Decliëntheeftderegieoverdeafstemmingmetanderen.

• TechniekenvoorgedragsveranderingDebegeleidergebruiktbewezeneffectievetechniekenvoorgedragsverandering.Enerzijdszijnditalgemenetechniekenwaardoormensenintrinsiekgemotiveerdraken,hunzelfvertrouwenbijre-integrerentoeneemtenhunzelfregietoeneemt;Hierbijisaandachtvoorhetversterkenvanself-efficacybelangrijk(zoalsdoorhetstellenvanleerdoelenengevenvanconcretecomplimenten).Daarnaastkanwerkgerichtecognitievegedragstherapie(CGT)wordeningezet.Ditiseenmeerspecifieketechniekvoorgedragsveranderingwaardefocusligtophetveranderenvangedachtenalsmotorvoorgedragsverandering.Hierdoorverminderendepsychischeklachtendieeenobstakelvormenvoorre-integratie.InhoudelijkeonderwerpenvanuitdewerkgerichteCGTzijn:

> Klachtbeeldenklachtverloop,medeinrelatietotwerken.Hierbijwordthetbelangvanwerkbijhetherstelvanpsychischeklachtenbenadrukt(psycho-educatie).

> Uitdagenvanniet-helpendegedachtenendezevervangen

doormeerhelpendegedachten(o.a.hetdoorbrekenvanzelfstigma).

> Terugvalpreventie:Vasthoudenvanherstelen(re-integratie)plannen.

• Werkzoekvaardighedenincombinatiemethetversterkenvaninternemotivatie.Hetisbelangrijkomtegelijkmethetversterkenvanwerkzoekvaardighedenaandachttehebbenvoordeinternemotivatie.Bijvoorbeelddoorveelgebruiktemakenvandeexpertiseenervaringenvancliëntenzelf.Inhoudelijkeonderwerpenophetgebiedvanwerkzoekvaardighedenzijn:

> Krachtenenwerkvoorkeuren(welkebaanpasterbijdecliënt?). > Eentoekomstplanopbasisvanleerdoelen(integenstelling

totprestatiedoelen).Hierbijbedenktdecliëntmeerdereuitvoeringsstrategieën.

> Anticiperenenoverwinnenvanobstakelsbijre-integratie. > Werkzoek-enpresentatievaardigheden(zoalsnetwerkenen

sollicitatiegesprekkenvoeren).

• Combineerre-integratieenGGZexpertise(bijuitvoerendenenindeinterventiezelf).Hierbijwordtgekekenhoeklachtenreductiekanbijdragenaanarbeidsparticipatie,maarookhoearbeidsparticipatiekanbijdragenaanklachtenherstel.Bijvoorbeelddoorbijre-integratieonderdelenaandachttehebbenvoordeklachten,endoorbijdeklachtenreductiehetwerkalsoefencontexttegebruiken.

• Oefenenvanvaardighedenineennietdigitale(werk)setting.Volgenshet‘firstplacethentrain’principeishetbelangrijkdatmensensneleen(tijdelijke)werkplekhebbenom(coping)vaardighedenteoefenenenopbasisvandefeedbackuitdewerkpraktijkhunvaardighedenverderteversterken.

15

Eendergelijkeoefenwerkplekisnietaltijdvoorhandenvoorwerklozen.Indeblauwdrukwordthetzoekenvanzo’nwerksetting(bijvoorbeeldmetvrijwilligerswerk)gestimuleerd.Daarnaastwordthetoefenenvanvaardighedenineenreële(nietdigitale)settinggestimuleerd.

Kritische succesfactoren voor de online vorm Vrijwelalledoelendieface-to-faceaanpakkennastrevenzijnookterealiserenineenonlinevorm.Eenbelangrijkaandachtspuntvooronlinedienstverleningishetvoorkomenvanuitvaldoortezorgendatmensengemotiveerdzijnenblijven.Eeneffectiefenmotiverendonlineaanbodvoldoetaandevolgendekenmerken:• Mogelijkheidvoordigitaleinteractie(tussencliëntenonderling

enmeteenbegeleider).• Inhoudniettecomplexofteveel.• Goedestructuur/overzicht.• Structuurisinbalansmetkeuzevrijheid/maatwerk.• Technologie:nuttig,toegankelijk,aantrekkelijkenbetaalbaar.Dit

betekentonderanderedathetformatvandeinterventie: > AansluitbijdagelijksgebruikvanICT(niettéinnovatief); > Gevarieerdisinvorm; > Metbeeldmateriaalwordtondersteund; > Gebruikmaaktvanspelprincipes(maargeencompetitie).

Kritische succesfactoren voor de ontwikkeling en implementatie Omeeninterventiesuccesvolteimplementerenishetvolgendenodig:• Betrekkenvaneenmultidisciplinairteambijdeontwikkelingvan

deinterventie.• Creërenvanbekendheidoverendraagvlakvoordeinterventiebij

mogelijkedoorverwijzersvanuitdezorg-ofre-integratiewereld.• Voldoendekwaliteitvandebegeleideromviaeenonlineformat

gedragsveranderingteweegtebrengenenniet-helpendegedachtenuittedagen(ditvergtbasiskennisvanCMD).

• Zorgenvooreeneffectievetoeleidingvancliëntennaardeinterventiedoorinzetvaneenscreener,encommunicatiediemensenintrinsiekmotiveertvoordeelnameaandeinterventie.

• Organiserenvan(structurele)financieringvoorhetontwikkelenenuitvoerenvandeinterventie.

InzetvanmentorenErzijnverschillendeprogramma’senprojectendieeentere-integrerenpersoonofiemanddieeenbaanheeftvoorzienvaneenmentorofeenmaatje.Ditkanookbijlichterepsychischeaandoeningeneengoedeinterventieblijkentezijn.Zonderenigepretentievanvolledigheidnoemenwehier:

MentorwijsMentorwijsisvoorbrederedoelgroepmetarbeidsbeperkingen.Indearbeidsmarktregio’sRivierenlandenGelderseValleiwordtditprogrammaingezetvoorleidinggevendeninregulierewerkomgevingen,die(gaan)werkenmetmensenmetmildeenernstigepsychischeaandoeningen.Hetiseenprogrammavan5sessiesgerichtoprealistischeverwachtingenenduidelijkheidoverhoetehandelen‘ingoedeenmindergoedesituaties’engaat

16

zoweloverdedeelnemerzelfalsdemensenaanwiehij/zijleidinggeeft.Mentorwijsiseenpraktischebegeleidingsvorm,TNOheefthetprogrammabeschrevenenonderbouwdinhetHandboekMentorwijs.

HarrieHarrieisbedachtdoorCNVJongeren.Een‘Harrie’iseendirectecollegavaneenwerknemermeteenbeperkingdieoptreedtalsbegeleider.Harriestaatvoor:Hulpvaardig,Alert,Realistisch,Rustig,InstruerendenEerlijk.

WerkmaatSBCMenFNVhebbeneenmetHarrievergelijkbaaraanbodontwikkeld,namelijkdeWerkmaat.

JIMJIMstaatvoor:jouwingebrachtementor.Hetiseenbegeleidingsvormdieisgerichtopjongerenmetproblemen.Deessentieisdatinzijnofhaareigennetwerkwordtgezochtnaarondersteuning.De‘JIM’isbijvoorbeeldeenfamilielid,buurvrouw,vriendofbekendevandejongere,dieinhetcontactmetinstantiesenprofessionals,maarookmetdeouders,optreedtalsambassadeurenvertrouwenspersoonvandejongere.AlhoeweldewortelsvandeJIM-aanpakliggenindeJeugdzorg,wordtdeaanpakdoorontwikkeldenzijnernubijvoorbeeldpilotsgaandemetjongerenindeparticipatiewet.

AfsluitendBijCMDenwerkgaathetveelvakerdanbijEPAompreventievanuitval.Datbetekentdatdeaanpakzichvooralmoetrichtenopdehuidigewerksituatievandepersoon.MaarhetkomtnatuurlijkookvoordatmensenmetCMDzonderwerkzittenenindeuitkering

zijnbeland.Voorbeidesituatieszijninterventiesenaanpakkenbeschikbaar.Dezeinterventiesenaanpakkenzijngebaseerdopeenaantalgedeeldeinzichten:• Belangrijkishoedanookeenzovroegmogelijkeaanpak,het

liefsttervoorkomingvanuitvalenuitkeringsafhankelijkheid.Hierinzoudebedrijfsartseencentralerolkunnenspelen.

• Alevenbelangrijkisdecombinatievanbehandelingofherstelgerichtetherapieeneenwerkgerichteaanpak.Tegelijk,ennietvolgtijdelijk.

• Indiezinisereigenlijkgeenwezenlijkverschiltusseninterventiesdiezichrichtenopre-integratievanmensenmetEPAeninterventiesvoorCMD.

• Eriswelverschilindebetrokkenpartijen.DeGGZismeestalnietinbeeldbijlichtereaandoeningen,maarerzijnanderebehandelaars,ofzelfsgeen.Bijdebehandelaarsisnietzeldenweinigkennisoverenaandachtvoorwerk.Datbetekentdathetinitiatiefomtoteengeïntegreerdeaanpaktekomendusmetnamemoetuitgaanvangemeentenen/ofUWVingevalvanuitkeringsafhankelijkheidenwerkloosheid.BijverzuimdoorlichterepsychischeklachtenzouhetvoortouwdienenteliggenbijdebedrijfsartsofdeArbodienst.

• Werkzameelementenbijpreventievanuitvalofre-integratieinhetgevalvanCMDzijnvoorts:

> Pascasemanagementtoe,werkmeteenteamdatdezelfdedoeleneneengecoördineerdereaanpakheeft.

> Benuthetsteunsysteemvandecliënt,ofbouweensteunsysteemopronddepersooninkwestie.Zorgdatdegeheleomgevingvaneencliënt(metnamewerk,thuis,professionelebegeleiders)

17

Bijlage:bronnenenliteratuurZievooralgemeneinformatieoverderelatietussenpsychischeaandoeningenenwerk:

AartSchene,JaapvanWeeghel,JacvanderKlink,FrankvanDijk,Psychische aandoeningen en arbeid: een vergelijking van interventies.In:Psychopraxis,jaargang2005

PetervanEekert,Samen werken aan werk. Psychische aandoeningen en werk: wat we weten, wat we kunnen doen.DenHaag,ministerievanSZW,2017https://www.samenvoordeklant.nl/sites/default/files/bestandsbijlage/samen_werken_aan_werk_-_psychische_aandoeningen_en_werk_-_wat_we_weten_wat_we_kunnen_doen_0.pdf

Programmaraad,De routekaart psychische aandoeningen en werk, versie 3,mei2018https://www.samenvoordeklant.nl/sites/default/files/bestandsbijlage/de_routekaart_psychische_aandoeningen_en_werk_nov_2017_def_0.pdf#overlay-context=psychische-aandoening-en-werk

ArjanvanDamenPetervanEekert,Werkwijzer Psychische aandoeningen en lichte verstandelijke beperkingen. Handboek voor maatwerk bij het begeleiden naar werk.Divosa,Utrecht,2016

MeerspecifiekoverCMDenwerk(hervatting:

MargotJoosen,IrisArends,MarjoleinLugtenberg,HannekevanGestel,BenedikteSchaapveld,JacvanderKlink,JaapvanWeeghel,BerendTerluin,EvelienBrouwers:Barriers to and facilitators of return to work after sick leave in workers with common mental disorders: Perspectives of workers, mental health professionals, occupational health professionals, general physicians and managers.TilburgUniversity,TilburgSchoolofSocialandBehavioralSciences,DepartmentTranzo,2017Zie:https://www.iosh.co.uk/rtwmentalhealth

https://www.iosh.co.uk

https://www.youtube.com/watch?v=lfeuBjuugyQ&sns=em

GabedeVries:Building Blocks for Return to Work after Sick Leave due to Depression.https://www.ziekten.nl/bouwstenen-voor-werkhervatting-na-verzuim-door-depressie/

HiskeLHees,GabedeVries,MaartenWJKoeter,etal.:Adjuvant occupational therapy improves long-term depression recovery and return-to-work in good health in sick-listed employees with major depression: results of a randomised controlled trial.InIn:OccupEnvironMed,2013

NieuwenhuijsenK,FaberB,VerbeekJH,Neumeyer-GromenA,HeesHL,VerhoevenAC,vanderFeltz-CornelisCM,BültmannU,Interventions to improve return to work in depressed people (Review),in:TheCochraneLibrary2014,Issue12

18

Overdiverseinterventies:

JaapvanWeeghelenHarryMichon,IPS werkt! Handboek werken en leren met Individuele Plaatsing en Steun,Coutinho,Bussum,2018

VoorSupportedEmployment:zie:• DeNederlandseVerenigingvoorSupport(NVS)heeftophaarsite

veelinformatieoverSupportedEmpoyment.• DeNVSisonderdeelvandeEuropeanUnionofSupported

Employment(EUSE).Dezeorganisatiehoudtinmei2019inAmsterdamhaarvierjaarlijkscongres.

• ZievoormeerinformatieoverSupportedEmploymentenjobcoaching:Samenwerkenaanwerk,paragraaf3.2en3.3.

• Zieook‘MethodebeschrijvingBegeleidWerken-eenindividuele,vraaggerichtebenadering’,Movisie,databankEffectievesocialeinterventies

• EndefactsheetArbeidenpsychischeaandoeningenvanhetTrimbosInstituut

VoorJobcoaching:zie:HandreikingjobcoachingvandeProgrammaraad:https://www.samenvoordeklant.nl/sites/default/files/bestandsbijlage/aan_de_slag_met_jobcoaching_0.pdf

https://www.arbeidsdeskundigen.nl

https://www.arbeidsdeskundigen.nl/dossiers/mensen-met-mogelijkheden/leidraden/document/akc/224

Voore-mentalhealth,zie:http://www.ggznederland.nl/uploads/assets/Factsheet%20e-mental%20health%20in%20the%20Netherlands%20def.pdf

www.mirro.nl

http://www.depressievereniging.nl/preventie-en-terugvalpreventie/e-health

http://www.platformggz.nl/lpggz/project_vraagsturing/ehealth

http://www.platformggz.nl/lpggz/download/e-health/aan-de-slag-met-digitale-zorg.pdf

Een(engelstalig)overzichtvanappsvoordesmartphone,metonderdeknop‘MentalHealth’veletientallenappsinverschillendecategorieën:http://myhealthapps.net/#

Drs.S.E.LagerveldDr.F.T.C.Bennenbroek,Kritische succesfactoren van een online interventie voor werklozen met common mental disorders.ZINZIZ,2015

https://www.kennisplatformwerkeninkomen.nl/documenten/rapporten/2015/04/01/kritische-succesfactoren-van-een-online-interventie-voor-werklozen-met-common-mental-disorders

file:///C:/Users/Peter%20Desktop/AppData/Local/Packages/Microsoft.MicrosoftEdge_8wekyb3d8bbwe/TempState/Downloads/kritische-succesfactoren-van-een-online-interventie-voor-werklozen-met-common-mental-disorders%20(1).pdf

19

Voorinzetvanmentoren,zie:

A.M.Hazelzet(TNO)H.A.vandeVen(TNO)M.S.deWolff(TNO)F.Eversen(Werkzaak)J.vanderWal(Werkzaak)S.Andriessen(Aapar),eindredactie:Handboek Mentorwijs. Een training voor leidinggevenden van kwetsbare medewerkers.TNO,2017file:///C:/Users/Peter%20Desktop/AppData/Local/Packages/Microsoft.MicrosoftEdge_8wekyb3d8bbwe/TempState/Downloads/TNO-2017-R17031%20(1).pdf

http://www.ikbenharrie.nl

https://www.sbcm.nl/producten/duurzaam-werkverband/producten/maatjes-voor-medewerkers-met-arbeidsbeperking.html?L=0

http://www.jimwerkt.nl

Colofon

HandreikinglichterepsychischeaandoeningenenwerkVersie1,mei2018

DezehandreikingiseenproductvandeProgrammaraadenisonderdeelvanhetKennisnetwerkSamenwerking

GGZenWerk&Inkomen.

DeProgrammaraadisvoornemensdezehandreikingverderteontwikkelenenaantevullenmetrelevante

informatie.Uwsuggestieskuntumailennaar:[email protected]

Samen vernieuwen we de dienstverlening aan werkgevers en werkzoekenden