Halk inanclarinda buyu

8/13/2019 Halk inanclarinda buyu

1/97

T.C.ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSFELSEFE VE DN BLMLER

ANABLM DALI

( DNLER TARH)

TRK HALK NANLARINDA BY VE BY LE LGL

UYGULAMALAR

Yksek Lisans Tezi

Abdulkadir Sipahi

Ankara-2006


2/97

T.C.ANKARA NVERSTES


ANABLM DALI

( DNLER TARH)

TRK HALK NANLARINDA BY VE BY LE LGLUYGULAMALAR

Yksek Lisans Tezi

Abdulkadir Sipahi

Tez Danman

Prof. Dr. Mustafa Erdem

Ankara-2006


3/97

T.C.ANKARA NVERSTES


ANABLM DALI

( DNLER TARH)

TRKHALK NANLARINDA BY VE BY LE LGLUYGULAMALAR

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman : Prof. D.r. Mustafa Erdem

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad mzas

..........................................

..

.. ...

..

.

Tez Snav Tarihi .


4/97

NDEKLER

KISALTMALAR.VI

NSZ.VIIGR...1

A. BY VE BYC TERMLERNN ANLAMLARI1

B. BY LE LGLKAVRAMLAR 2

a) Afsun. 2

b) Balamak. 3

c) Bakclk 4

d) Fal. 5

e) Hipnotizma... 6

f) spirtizma.. 7

g) Muska... 8

) Nazar 8

h) Tlsm... 9

C. BYNN TARHES.. 10D. BY ETLER 14

1. Sempatik by. 14

a) Taklit bys 15

b) Temas bys. 15

2. Ak by (pozitif by). 16

3. Kara by (negatif by) 17

4. Aktif by.. 18

5. Pasif by. 18


5/97

IV

I. BLM

ESKTRKLERDE BY VE BYCLK. 19

A. Bynn Amac 19

B. Kam-aman.. 20

C. Kamlarn Bylerle lgili Kavramlar.. 23

a) yi ruhlar 23

b) Kt Ruhlar.. 24

c) Arva-arva 26

d) rk.. 26

e) Yat-yada... 27

f) Yel-yelpin.. 28

D. By ile ilgili Uygulamalar.. 29

II. BLM

ANADOLU HALK NANLARINDA BY VE BYCLK.. 34

A. Bynn Amac 34

B. Byy Hazrlayan Sebepler.. 35

C. Byde Kullanlan Aralar.. 36

a) Muskalar ve Tlsmlar.. 36

b) Uurluklar.. 39

c) sim Say ve Renkler 40

d) Kutsal Kitaplar.. 44

e) Cinlerle liki Kurma. 46

D. By ile lgili Uygulamalar49

a) Evlilik.. 50

1. Ksmet amak... 50

2. Gveyi balamak. 52


6/97

V

3. Balamay nlemek veya zmek 54

b) Doum.. 56

1. Ksrl gidermek 56

2. Doumu kolaylatrmak. 57

3. ocuun dmesini nlemek 59

4. Yaamayan ocukla ilgili uygulamalar. 60

5. Ge yryen ocuk. 62

6. Konumayan ve ge konuan ocuk... 63

c) Kar-kocann arasn ayrmak 64

d) Kar-kocann arasn dzeltmek 66

e) nsanlarn sevgisini kazanmak.. 67

f) Bir kimseye kurun tesir etmemesi.. 69

g) Zararl hayvanlarla mcadele 69

E. slma Gre Bylerin Etkileri.. 70

SONU... 78

KAYNAKA.... 80


7/97

VI

KISALTMALAR

A.g.e : Ad geen eser

A.g.m : Ad geen madde

B.k.z : Baknz

b : bni ( bin)

ev : eviren

Hz : Hazreti

Kr : Karlatrnz

Krin bkz : Karlatrmak iin baknz

M. : Milattan nce

M.S : Milattan Sonra

.A : Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi

S : Sayfa

T.D.V..A : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

Terc : Tercme

V.b : Ve benzeri

V.d : Ve devam

V.s : Ve saire


8/97

VII

NSZ

nsanlk tarihinin en eski dnemlerinden beri bilinen ve uygulanan bir

faaliyet olan by, dn ve din d dncelerle yakn veya uzak bir iliki

ierisinde olmutur.Trk Halk nanlarnda By ve By ile ilgili uygulamalar isimli

almamz yapmamzn amac, Trk halknn by fenomeni konusundaki

tutum ve tavrn, by alannda yapt eitli uygulamalar objektif bir ekilde

ortaya koymak, bylece insanlk tarihinin en eski devirlerine kadar uzanan

by ve sihir uygulamalarn ilm ller erevesinde ele almaktr.

By, tabiat st glerle iliki kurarak tabiatn ve tabiattaki varlklarn

etki altna alnabilecei inancndan kaynaklanmaktadr. Byle bir durumda da

bynn, ruhlar ve dier varlklar zerine etki edebileceine inanlmaktadr.

Bycler; ilim, fen, edebiyat, felsefe ve dinlerin kutsallarndan

faydalanmay gayet iyi bilen kimselerdir. Bu ekilde, gerek olmayan hakikat

zannettirebilecek bir biimde insan ruhu zerinde etkin bir rol

oynayabilmilerdir. Bydeki srlar, sebebi gizli olan incelikler olmas

nedeniyle, herkesin merakn uyandrm, bu sebepten dolay da her devirde

aktalitesini korumutur. Ancak bu konuda lkemizde, Trk halk inanlarnda

by ve by uygulamalar ile ilgili bir alma yaplmamtr. nsanlnkltrne nemli oranda katklar olan Trk halknn, by ve by amal

davranlara ynelik tutumlarnn bilinmesi, bilim ve bilimsel dnceye

ynelik tavrnn da bir gstergesi olacaktr.

Trk halk inanlarnda by ve by ile ilgili uygulamalarn gereki bir

analizini yapabilmek iin, konu ile ilgili kavramlarn iyi anlalmas

gerekmektedir. Bunlarn ilki by kavramdr. Sonra by ile ilgili dier

kavramlardr.

Biz Trk Halk nanlarnda By ve By le lgili Uygulamalar isimli

almamz bir giri ve ana iki blm halinde inceledik. Giri Blmnde

by ve byclkle ilgili kavramlara yer verdik. Ardndan bir realite olarak

tarih boyunca bynn varlna ve bu amala yaplan eylemlere ve bynn

eitlerine dikkat ektik. Birinci Blmde Eski Trk inanlarndaki by ve


9/97

VIII

bycle yer verdik. Daha sonra kam-aman kelimelerinin neleri ifade

ettiini, kamlarn byleri ile ilgili kavramlarnn neler olduunu akladk.

Sonra da yaplan by uygulamalarn rneklerle tespit etmeye altk.

kinci Blmde ise; Anadolu halk inanlarnda by ve bycll

aratrdk. Bir toplumun maddi ve manevi hayatnda olumlu ya da olumsuz

etki brakacak olan det ve inanlarn, hayatn belli dnemlerinde younluk

kazanmasnn doal bir netice olduunu ortaya koyduk. Trk halk

inanlarnda by ile ilgili uygulamalarn dayand temel nedenleri, byy

hazrlayan sebeplerin neler olduunu ifade ederek; byde kullanlan

aralara yer verdik. Yaplan by uygulamalarn rneklendirerek, byler

hakknda bir hkm vermemeye altk. Biz sadece grsel ve pratik olarak

nasl incelenmesi gerektiini tespit ettik. Sihir ve by uygulamalarnnetkilerinin olup olmadn dinimizin kaynaklarn ve slam alimlerinin

yorumlarn da dikkate alarak ilm ller nda deerlendirmeye altk.

Sonu ksmnda genel bir deerlendirme yaptk.

almamzda mmkn olduunca ana kaynaklar kullanmaya dikkat

ettik. Daha sonra da ikinci ve nc el kaynaklarn yardm ile bu konuda

yaplmalan aratrmalar ile ilm makale ve yorumlara bavurduk. Bylece

almamz yaparken pein hkmler vermemeye altk.

Burada, konuyu aratrmam tavsiye eden ve almalarm esnasnda

gerekli yardm ve tavsiyelerini esirgemeyen, muhterem ve saygdeer

hocam, Prof. Dr. Mustafa ERDEM Beye kranlarm bir bor bilirim.

Abdulkadir SPAH


10/97

GR

A. BY VE BYC TERMLERNN ANLAMLARI

By kavram, Eski Trk kltrnde kullanlmaktadr. Eski Trk dilinde

by; bgi, bg eklinde yazlmaktadr. By anlamna gelen Almanca

ve Franszca Magie, ngilizce Magi, Magic (Spell, ncontation, Sorcery,

Charm) kelimelerinin aslnn Yunanca Magostan geldii bilinmektedir. 1

By; tabiatst gizli glerle iliki kurularak veya gizli gler

ierdiine inanlan baz tabii nesneleri kullanarak belli birtakm amalar

gerekletirmek gayesiyle yaplan davranlar olarak tanmlanmaktadr.2

Tabiat st glerle tabiatn etkilenebilecei dncesi insanln en

eski dncesi olarak bilinmektedir. Kimi bilim adamlarnca sanatn kaynaolduu ileri srlen by, gerekte ayr dnceyi iermektedir. Birincisi;

tabiat st glerin varl, ikincisi; bu glerden bir takm ilemlerle

yararlanlabilecei, ncs ise; bu glerle tabiatn insan iradesine

balanabilecei inancdr.3

By; insana ve tabiata ilikin olaylar maddi dnyann tesindeki

gizemli d gler aracl ile etkileyip ynlendirdiine inanlan trensel

eylem olarak da bilinmektedir. Geni anlamda, din tren ve inanlardan, el

abukluu, gz ve gnl balamaya dayal gsterilere kadar pek ok

uygulamay kapsayan by, dnyann her yerinde ve btn dnemlerde

rastlanan toplumsal ve kltrel bir olgudur.4

Byc kelimesi, Arapada shir deyimi ile kullanld gibi, Arapa ve

Farsa karm sihirbaz kavramyla da kullanlmaktadr By yapan kiiye

byc denilmektedir. Byclk; by yapma mesleidir. By, olaanst

etkileyici bir g veya bilgiye sahip olduuna inanlan baz insanlara yaptrlr.

1) Hikmet Tanyu, By, T.D.V. slam Ansiklopedisi, stanbul 1992, VI., s. 501.2) Ferit Develiliolu, Osmanlca-Trke Lgat Ansiklopedisi, Ankara 1970, s. 6443) Orhan Hanerliolu, nan Szl, stanbul 1975, s. 1154) Ana Britanica, By, stanbul 1986, V., s. 183


11/97

2

Bunlar byc, kam-aman, sihirbaz ve hekim gibi toplumlara gre isimleri

deien kimselerdir.5

Trkede byclk ile sihirbazlk ayn anlama gelmemektedir.

Sihirbazlkta gz, grnty aldatan, hokkabazlk, el abukluu ve renkyanltmasna dayanan bir sanat yrtme anlam da vardr. Sihirbaz;

illzyonizm, manyetizma, hipnoz ve telepati gibi teknikleri uygulayan kiidir.

Byc ise; iyi veya kt varlklarn yardmn salayan, by teknik ve

usullerini, tlsml szleri, iksirleri, uygun materyali, muska ve dier ilgili

konular bilen ve kullanan kimsedir.6

By ilahi olanla ve ahiretle ok fazla ilgilenmez. Allaha yaklama,

Allah gereini tanma ve gnahlardan syrlma gibi arzular, by yoluyla

tatmin edilemez. Kutsalla ilikisi bulunmamas ve ahlk ama tamamas

bynn en temel zelliklerindendir. Balca gayesi ise, daima kar

salamaktr. By; insan ve hadiselere etki ederek, tabiat olaylarn ve

glerini kontrol altna alp, kii ya da kiilere iyilik veya ktlk etmek

suretiyle bir menfaat salama iidir. Bynn, kutsalla ve din ile ilikisi

olmad iin mterisi, dinin ise ; inanan bir cemaati vardr.

B. BY LE LGLKAVRAMLAR

By ve sihir uygulamalar ile ilgili birtakm kavramlar bulunmaktadr.Bu kavramlarn, byclerin uyguladklar teknikler, kullandklar yntemler ve

malzemeler bakmndan by ile yakn ilikisi olduunu dnmekteyiz. Bu

kavramlar maddeler halinde aklayacaz.

a) Afsun :

Farsa bir kelime olup, okuyarak fleme yoluyla yaplan bir byclk

kavramdr. Afsun, dilimizde frklk deyimiyle de kullanlmaktadr.7

Byye tutulmular, hastalar ve cin arpm sanlanlar iyiletirmekamacyla, ya kutsal kitaplardan blm ve dualar okuyarak ya da byl

5) Orhan Hanerliolu, nan Szl, s. 116; Meydan Larousse, Sihir., XI., s. 386. H,Tanyu, ByT.D..A, VI. s. 501

6) H. Tanyu, a.g.m., VI., s. 501.7) O. Hanerliolu, a.g.e., s. 160, 663, 664.


12/97

3

szlerden ve formllerden faydalanarak, okuduklarn hastalarn yzlerine

fleyen kimselere de frk denilmektedir.8

Afsun kelimesini Orta Asya Trk lehelerinde de grmekteyiz. Bugn

ki Kpak lehelerinde arbav, Dou Trk lehelerinde arb eklindesylenmektedir. Yakut lehesinde bu kelime kt ruhlar aldatmak ve

dalkavukluk etmek anlamlarna gelmektedir.9

Afsunlama yntemine Hristiyan lkelerde deiik ekillerde

rastlanlmakla birlikte, bu usul slam lkelerinde uygulanan bir eit

byclk eklidir. Afsun, her trl kaza ve belalardan, nazar ve

hastalklardan, kt dnce ve zararl varlklardan korunmak iin

yaplmaktadr.10

Kendilerinde ylanlar, akrepleri v.b. zararl varlklar uyuturma kudreti

bulunan baz kimseler, bunlarn zehirlerine kar afsunlama yaparak korunma

yntemi uygularlar. Bunu da belli bir bedel karlnda yaparlar. Bu maksatla

vcudun belli bir organna afsun yaplr. Artk o organla eitli zararl

hayvanlarn tehlikesizce tutulabileceine inanlr.11 Dnyann eitli

blgelerinde de bu ve buna benzer uygulamalara rastlanmaktadr. eitli

zararl haereler tarafndan srlan veya sokulan insanlar afsunculara

okutturulmaktadr.b) Balamak :

Her hangi bir eye dm atarak, bir kilidi kilitleyerek ve bir ba

kapatarak birilerini veya ktlkleri balama bysne olan inanca, balama

bys denilmektedir. Bu bynn k noktas insanlarn pratik

tecrbelerine dayanmaktadr. Birtakm kt kuvvetleri ve cinleri balamak,

onlar zararsz hale getirmek, iplere dmler atmakla mmkndr. Bu

nedenle her eit dm, insanlara byl grnmtr.12

8) Sedat Veyis rnek, Sivas ve evresinde Hayatn eitli Safhalaryla lgili Batlnanlar ve Bysel lemlerin Etnolojik Tetkiki, Ankara 1966, s. 30.

9) Abdulkadir nan, Eski Trk Dini Tarihi, stanbul 1976, s. 130, 250.10) S.V. rnek, a.g.e., s. 31.11) Nermin Erdentu, Hal Kynn Etnolojik Tarihi, Ankara 1956, s. 104-105.12) S.V. rnek, a.g.e., s. 81.


13/97

4

Balama bys; insanlarn azn, dilini ve uykusunu balamak,

cinsel gcn yok etmek ve evcil hayvanlarn, kurtlarn ve yabani

hayvanlarn zararlarndan korumak iin de yaplmaktadr.13

Balama her yatan her cinsten insanlar iin geerli olmakla birlikte,by yapmak veya yaplan byleri bozmak iin de yaplmaktadr.

Ksmetlerinin kapal olduuna inanlan bir gen kzn ksmetini amak ya da

kapamak, birbirini seven kimselerin kavumalarn nlemek veya daha ziyade

evlilik esnasnda damat ve gelinin gerdek gecesinde birlikteliklerini nlemek

iin yaplmaktadr.14

Balama byleri genelde balanmak istenilen kiilerin sandan veya

o kiiyi temsil eden herhangi bir eyinden alnarak yaplmaktadr. Mesela ;

balanacak kiinin yedi adet sa teli gizlice alnp yeil bir iplie balanarak,

o kiinin ismi bir kada yazlmaktadr. Salar bir kada sarlarak bal mumu

ile kaplandktan sonra gn bekletilmekte, daha sonra da o kiinin ismi

yetmi defa sylenerek evine doru flenmektedir. Bylece balanma iinin

gerekleecei dnlmektedir.15

c) Bakclk :

Bakc; Arapadaki nazr kelimesinin karldr. Bazen khin ve

falc ile e anlaml kullanlrsa da, farkl bir kavramdr. Kahinler ve falclarmutlak olarak gaipten haber verdiklerini iddia ederken, bakc zellikle grme

duyusunu kullanarak kehanette bulunur. Bunun iin de ok defa aynaya,

trnaa, su dolu tasa veya zeytin ya gibi effaf maddelere, hayvanlarn

yrek, cier ve kemiklerine bakarak, bunlarn parlak veya saydam yzeyinde

grdn ne srd hayali ekillerden hareketle yitik ve alnt eyalar

hakknda bilgi vermektedir.16

Bakclk, gelecekten haber aldna inanlan bir eit falclktr. Antik

a Yunanllar bakc ya da bilicilere bakis adn vermektedir. Bakclara

13) Uurol Barlas, Kayseri Dnleri, stanbul 1963, s. 43.14) smet Zeki Eybolu, Anadolu Byleri, stanbul 1978, s. 195-196.15) Yaar Kalafat, Alanya Yresinde; kilit-Ba- Kilitlemek-Balamak, Alanya 9. Tarih

Kltr Semineri Bildirisi, 19-21 Kasm 1999.16) lyas elebi, Bakc, T.D.V. A, stanbul 1991, IV. s. 530.


14/97

5

cinlerle iletiim kurduu iin cindar da denilmektedir. Bir eit amanlk

faaliyeti olarak bilinmektedir. Bakc, ou zaman bir kap ierisine konulmu

olan sudan veya izdii daireden gelecei grmek, hastalklarn sebeplerini

renmek, alnan kymetli bir yitiin kim tarafndan alndn tespit etmek

ve dmanlk eden kiilerin isimlerini sylemek gibi ilemlerle uraan

kimsedir.17

d) Fal :

Gelecekten ve bilinmeyen olaylardan haber almak iin eitli

nesnelerden anlam karmaktr.18Arapa da fal (fel); uur ve uurlu eyleri

gsteren simge anlamna gelmektedir. Bat dillerinde genellikle gelecekten

haber verme (kehanet) anlamndaki Greke Monteia (ngilizcede Money,

Franszcada moncie) ekiyle yaplan ve fal trlerine gre deien kelimeler

kullanlmaktadr.19

Fal genelde ya baz alet ve aralarla veya baz yntemlerle

tahminlerde bulunma, iinde bulunulan zamanla ve gelecekle ilgili yorum

yapma iine de denir. Kehanet ve bakclkla ilgili ortak ynleri varsa da, fal

z itibariyle farkldr. Falc birtakm eylere bakar, belirli ilemler yapar, zel

alet ve aralar kullanr. Falc gaipten haber verdiini iddia eder. Bakc ise

grme duyusunu kullanarak kehanette bulunur. Falcnn farkl bir yeteneiuymak zorunda olduu zht kurallar yoktur. Falc, baz teknikler, kurallar ve

sz kalplaryla belirli eylerden anlamlar kararak, olumlu veya olumsuz

sonulara ulamaktadr. 20

Gelecekte olacak olaylar nceden bilen kiiye khin,21 bu olaylar

bakclk ve cinler yardmyla veya zel yeteneklerle icra etme iine de

kehanet denir. Kahin, riyazet esnasnda a kalarak kendinden getiini ve

17) O. Hanerliolu, nan Szl, s. 93; S.V. rnek, a.g.e., s. 31-32.18) Ana Britanica, Fal, stanbul 1986, VIII, s. 430; O. Haberliolu, a.g.e., s.189.19) Ferit Develiliolu, Osmanlca-Trke Lgat, s. 577; Mehmet Aydn, Fal, T.D.V. A,

XII.,stanbul 1992, s.135.20) M. Aydn, a.g.m., XII., s. 138-136.21) O. Hanerliolu, a.g.e, s. 292-308; Ana Britanica, Kahin, XI., s. 396.


15/97

6

vecde ulat durumlarda da gzle grlmeyen varlklardan zel olarak bilgi

aldn iddia etmektedir.22

Kahinlerin ilhamlarnn kayna, cin ve eytanlara dayanmaktadr.23.

Kulak hrszl yoluyla gkten haber aldna inanlan cin ve eytanlar, doruve yanl rendiklerini arkadalar vastasyla byc veya khinlerin

kalplerine ulatrmaktadr.24 Cahiliye Araplar, byc, khin, air ve

sihirbazlarn cinlerle irtibat kurarak, onlardan ilham aldklarn kabul

ediyorlard. Bylece kulak hrszl yoluyla gkten haber alan cinler, bu

haberleri khin ve sihirbazlara ulatrdklarnda, onlarn ardndan gk

yznde kayan klar atldna inanyorlard.25

nsanolunun bilinmezi ve esrarengiz olan kefetmek iin, eitli

yntemler kulland bilinmektedir. Zaman iinde onun bu ihtiyacn

karlamak zere bu ii meslek haline getirenler km ve bunlar toplumda

byk itibar grmlerdir. Byc, khin ve ifac gibi isimlerle anlan bu

kiiler, sezgi gcne dayanarak, grnmez varlklarla temasa geerek ya da

tabiattaki baz varlk ve nesnelerin durum ve davranlarn yorumlayarak sz

sahibi olduklarn iddia etmektedir.

Falda, eitli ara ve teknikler kullanldndan, deiik fal trleri ortaya

kmaktadr. Balca fal trlerini u ekilde sralayabiliriz. Yldz fal, el fal,kat fal, i organ fal, kum fal, zar fal, kitap fal, ate fal, su fal, rya

yorumu, astroloji fal, kahve fal vb. gibi fal eitleri bulunmaktadr.26

d) Hipnotizma :

nsanlarn, ruhsal bir gcn etkisiyle uyutulabilecei inancdr.27

Uykuya benzemekle birlikte kiinin etkinlikte bulunurken olaan gnlk

bilincinin dna kmasyla normal uykudan ayrlan, kendisine zg fizyolojik

22) M. Aydn, Fal, T.D.V..A, XII., s. 134.23) A. Ficher, Kahin, M.E.B. slam Ansiklopedisi, stanbul 1967, VI., s.71.24) Ahmet Saim Klavuz, Cin, T.D.V..A., stanbul 1993, VIII., s. 8.25) Sleyman Ate, Yce Kurann adaTefsiri, stanbul 1988, X. s. 98-100; A. Osman

Ate, Kuran ve Hadislere Gre Cinler-By, stanbul 1995, s. 52-54.26) M. Aydn, a.g.m., s. 134-135.27) O. Haneliolu, a.g.e., s. 245.


16/97

7

belirtileri olan psikolojik bir durumdur. Bu durumda ie dnk yaantlar, tpk

gerekmigibi alglanarak benimsenir ve cevaplandrlr.28

Halk inanlarnda bu basit telkin yntemi tabiat st ve ruhsal bir

gcn etkisine balanmaktadr. Bu sayede insanlarn etki altnaalnabileceine inanlmaktadr.

Hipnozun yntem farkllklar bir tarafa braklrsa tarihi, byclk

kadar eskidir. Bilimsel tarihi ise 18. yzyln sonlarnda, hastalarn tedavi

etmede hipnoz yntemini kullanan Viyanal hekim Franz Mesmer ile

balamaktadr. Mesmer hayvansal magnetizm adn verdii hipnozu, doru

bir biimde uygulayan kiiden hipnotize edilene geen byl bir g olarak

tanmlamaktadr. Tedavi yntemi olarak hipnoz, tp, psikiyatri, psikoloji ve di

hekimlii alanlarnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Mesela gerginlik,

migren, ruhsal yapy etkileyen olumsuz yaantlarn hatrlanmasnda ve

savanevrozu gibi bozukluklarn tedavisinde de kullanlmaktadr.29

e) spirtizma :

llerin, ruhlarnn yaad ve onlarla konuulup, grlecei

yolundaki bo inanca ispirtizma denilmektedir. llerle iliki kurarak onlarn

szlerini alglayabileceklerini iddia eden medyumlar, llerden aldklar

bilgilerle insanlar etkileyebileceklerine inanmaktadr. Ruhlarla, ispirtizmayainanalar arasnda arac olan bu kiiler, ruh adna konumaktadr. Bu insanlar

ller adna davrandklarna ve konutuklarna kendileri de inanmaktadr.

ller dnyasyla araclk ettii iddiasnda bulunanlarn tarihi, ilk alara

kadar dayanmaktadr. Gnmzde de bu tr inanlar yaatanlar

bulunmaktadr.30

28) Ana Britanica, Hipnoz, XII., s. 104-105; Haydar Ruhson, Yeni Ruh ve Kainat, stanbul1975, s. 121-161; Tahir rs,Gerein Diriliine Kap Hipnoz, Kayseri 1993, s. 158-159.

29) Ana Britanica, a.g.m., s.105.30) O. Hanerliolu, nan Szl, s. 279, 388; Sinan Onbulak, Ruhi Olaylar ve Ruhlarla

Konuma, stanbul 1960, s.272-273; . Ltfi Kuday, Sevil Akay Spirtualizm,RuhAnsiklopedisi, stanbul 1950


17/97

8

f) Muska :

Muska, Bat dillerinde Latince amuletumdan gelmektedir. Amuletler

fonksiyonlarna gre iki gruba ayrlrlar; birincisi, insanlar ve varlklar zararl

d etkilerden uzaklatrmak, ikincisi ise; iyilik ve gzellik getirmesi iinyaplmaktadr. nsanlar ktlklerden koruyacana inanlan nesnelere

muska denilmektedir.31Genellikle olas bir hastalktan korunmak ya da tedavi

amacyla yazlarak tanan nesnelere verilen isimdir. ounlukla gen

biiminde olup, deri, gmve altn muhafazalar ierisine konularak, boyuna

veya kola taklmaktadr.32

Yazy bilen topluluklar ve kltrlerde kutsal kitaplardan alnan

cmleler, kutsal szler, Tanr, peygamber, aziz ve evliya isimleri, byl

formller kat, deri, altn, bakr vb. zerine yazlarak muska olarak

kullanlmaktadr.33

Gnmz modern insan muska diyebileceimiz eitli nesneleri

zerlerinde, son model arabalarnda, dkkanlarnda, brolarndaki

masalarnda ve lks apartmanlarnda tamaktadr. Ayn zamanda

tayanlara g verdii, uur getirdii veya uursuzluu giderdii kabul edilen

nesnelere de feti denilmektedir.34Bu nedenle muskalarn fetile de ilgileri

bulunmaktadr.) Nazar :

Arapa bir kelime olan nazar, szlkte bak veya bakmak anlamna

gelmektedir. Kiide kaza, hastalk, hatta lm gibi olumsuzluklara yol atna

inanlan bakya da kem gzle yaplan ktlklere denilmektedir.35

Birisi hastalanp yataa dse insanlarn koyaca ilk tehis nazardr.

Bu yzden halk arasnda nazar dedi, gz dedi, nazara gze urad, gze

geldi gibi ifadeler yaygn bir biimde kullanlmaktadr.

31) Ana Britanica, Hamail, X., s. 33032) O. Hanerliolu, nan Szl, s. 430.33) S. Veyis rnek, Batl nanlar ve Bysel lemlerin Etnolojik Tetkiki, s. 48-51.34) Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1993, s. 48.35) Ana Britanica, Nazar, XVI., s. 424; O. Hanerliolu, a.g.e., s. 446.


18/97

9

Nazar inancna hemen hemen dnyann her tarafnda rastlanmaktadr.

Eskiden beri bu zararl gce kar konulmaya ve onun ykc ve ldrc

gcnden korunmaya allmaktadr. Nazarn psikolojik temelinde kskanlk

ve haset duygularnn yatt bilinmektedir.36Nazardan korunmak iin izlenen

ve halk arasnda yaygn olan iki yol vardr. Birincisi; nazarlk asmak, ikincisi

ise; dua etmektir.

Peygamberimizin bu konuyla ilgili bir hadisinde; nazar (gz demesi)

haktr dedii rivayet edilmektedir.37

Eskiden gnmze kadar rf ve adetlerle gelen ve gz demesini

nlemek iin u nesneler kullanlmaktadr: Gz boncuu, mavi boncuk,

hurma ekirdei, ide dal, smkl bcek, zerlik tohumu, rek otu, kaya

tuzu, at nal, delikli ta, geyik boynuzu, ko kafas v.b. gibi. lkemizde

bunlara nazarlk denilmektedir.38

h) Tlsm :

Nesnelerin tabiatst g tad inancna denilmektedir. lk

alardan beri ve hemen btn toplumlarca baz nesnelerin tabiatst gce

sahip olduu veya bycler tarafndan kimi nesnelere bu gcn

aktarlabilecei inancndan kaynaklanmaktadr.39 zellikle ilkel kabile

mensuplar, kendilerinin grnmez ve tabiat st kuvvetlerle kuatldklarnainandklarndan, bu grnmez gce mana ismini vermektedir.40

Tlsmlar, insanlar koruyabileceine ya da uur getirebileceine

inanlan, doal veya insan yaps nesnelerdir. Tlsmlar deerli ta, metal,

hayvan dii ve penesi, melek ve peygamber isimleri ve bitki gibi ok deiik

trlerden meydana gelmektedir. Tlsmlarn etkisinin tabiattaki glerle

ilikilerinden, dini armlardan ya da uurlu kabul edilen bir zaman

diliminde trensel biimde hazrlanmalarndan kaynaklandna

inanlmaktadr.41

36) S.V. rnek, a.g.e., s. 73.37) brahim Canan, Ktb-i Site Muhtasar Tercme ve erhi, Ankara 1991, XI., s. 366.38) Ahmet Nureddin Bayram, slma Gre Cin, Sara Sihir ve By, Ankara 1997, s. 276.39) O. Hanerliolu, nan Szl, s. 636.40) G. Tmer-A. Kk, Dinler Tarihi, s. 47-48.41) Ana Britanica, Tlsm, XX., s. 619.


19/97

10

Tlsm kullanmann kkeni ok eski alara dayanmaktadr. Tlsmlarn

en eski ekli eski Msrllarda bulunmaktadr. Eski Msrda yetmibetlsm

olduundan sz edilmektedir. Bunlarn en yaygn olan ise; hem

yaayanlarn, hem de llerin takt yuvarlak bcek (Skarabeydi) olduu

ifade edilmektedir. Yine lmden sonra dirilmeyi saladna inanlan doan

gne tlsm kullanlmaktadr. Eski Romallarn zehirlenmekten korunmak

iin esrarengiz iaretler yazlm tlsmlar tad bilinmektedir. Eski Trk

topluluklarnda tlsm kullanma adeti ve bu tlsmlarn her trl bela ve

afetlerden koruyaca inanc yaygnd. Yahudiler arasnda ge dnem

kabbalistlerinin de onayyla tlsm kullanm varln srdrmektedir.

Hristiyan din adamlarnn orta ada getirdii yasaklamalar yava yava

ortadan kalkarak, tlsm kullanm varln devam ettirmektedir. Tlsmlar,zararl etkileri uzaklatrc olmaktan ok, taycsna mutluluk ve baar

getirecek bir uur eyas olarak alglanmaktadr.42

C. BYNN TARHES

By, bir fenomen olarak, tarihin btn dnemlerinde, bilinen btn

din sistemlerin bir paras olarak, u ya da bu ekilde var olmutur. nsanlk

tarihinin en eski dnemlerinden beri var olan ve uygulanan bir faaliyet olan

by, din ve din d dncelerle yakn veya uzak bir iliki ierisinde

olmutur.

Yazdan nceki dnemlerde, byye ilikin bilgiler, gvenilir verilerin

eksiklii nedeniyle snrl kalmaktadr. Maara duvarlarndaki resimlerle

oymalarn, av iin yaplan byye ilikin figrler ierdii ne srlmekle

birlikte, bu bir varsaymdan teye gitmemektedir. Antik adaki Ortadou ve

Yunan-Roma kltrleri, Hristiyan Avrupa, Trk-slm kltrleri ve ada

yazsz toplumlarda byye ilikin bilgiler daha da kesindir.43

Bydeki, Benzer benzeri meydana getirir eklindeki byselanlayla izilmikarg saplanmhayvan resimlerinin, ok eski dnemlerden

kalma maara duvarlarnda bulunmas, bynn tarihinin ok eski

42) Abdulkadir nan, Hurafeler ve Meneleri, s. 207-208; Ana Britanica, a.g.m, XX., s.619-620.

43) Ana Britanica, By, V., s. 183.


20/97

11

zamanlardan beri var olduunu gstermektedir. Ayrca o dnemlerden kalma,

mumyal cesetlerin, krmz boya ile kapland grlmektedir. Benzer benzeri

meydana getirir inanna uygun olarak, kana benzeyen krmz rengin l

iin bir hayat z eklinde dnld, bylece krmzya boyanarak

bylenmicesedin yeniden dirileceine inanld sanlmaktadr.44

Tarihin eitli dnemlerinde baz dinlerde din adamlarnn ayn

zamanda khinlik yaptklar da bilinmektedir. M.. 4000 yllarnda Msrda,

inde, Babilde ve Kaldede falclk ve khinlik yapldn bu gn baz

belgeler ortaya koymaktadr.45Eski Mezopotamya ve Msrda, tlsml szler

ve byl formlleri ihtiva eden ok sayda metin gnmze kadar gelmitir.

O topluluklarn trenlerinin ounun byyle ilgili olduu ifade edilmektedir.

M.S. I-IV. yzyllara ait Msr papirslerinde hayvanlar ve insanlarla ilgili byformlleri, by trenleri ve bynn tutmas iin malzeme usullerini iinde

bulunduran by rnekleri bulunmaktadr. Mezopotamya blgesinde rahipler

ayn zamanda by ile ilgili trenleri yrtmekteydi. Babilliler ve Asurlularda

kt cinlerden korunmak iin muskalar kullanlmaktayd. zellikle Babillilerde

toplum hayat by zerine kurulmutu. Sanat, ticaret, sava, din, av, v.b.

faaliyetler hep by ile i ieydi. Eski Msrllar by yoluyla hayat ve lm

etkileyebileceklerini sanyorlard. Msr tanrlar aldatlabilir, zorlanabilir, itaat

altna alnabilirdi. Byclerin, eitli ayinlerle llere, iyi davranmayantanrlara ceza verebileceine inanyorlard. 46

Romallar byy bo ve anlamsz, bycleri de hilekr ve yalanc

saymakla beraber, onlarda da byclk geni apta yer almaktadr.

Msrllarla, Kaldelilerin bylerinden etkilenmi olan Eski Romann,

byclerin merkezi haline geldii bilinmektedir. mparatorlar da sk sk

byclere bavurmakta ve onlardan medet beklemektedir.47

44) Hikmet Tanyu, By T.D.V..A, VI. s.503.45) Mehmet Aydn, Fal T.D.V..A, XII., s.135; O. Hanerliolu, nan Szl, s.97.46) Ana Britanica, By, V. s.183; H. Tanyu, a.g.m., VI., s. 503.47) H. Tanyu, a.g.m., VI., s. 503.


21/97

12

Eski Yunanda, Haketa adndaki ahsn srl bir kiilie sahip olduuna

inanlyordu. Bununla birlikte by ilhesi olarak da benimsenmekteydi. Hatta

ilerinde Parphyrius gibi kendini byye adayanlar da bulunmaktayd.

Bycler Pisagorun rakamlarndan faydalanarak, saylar byl daireler

iinde kullanmaktayd. Pisagorcularn by nazariyeleri yannda by

uygulamalar da yapt ifade edilmekteydi.48

Eski inde by, Taoizmle zdelemiti. Konfyslk genelde

byye kar knca eski byclerin ilerini Taoist ve Budist rahipler

srdrdler. inde by, insan hayatta ve lm tesinde glendirmeyi,

bylece ruhlar, hatta tanrlar bile kontrol altna almay gaye edinmiti. Bunun

iin by, hayat sarm, halk dinini istila etmiti. Bu nedenle halk kltr,

bysel temalar ve ruhlarla ilgili allmn dndaki maceralarla doluptamt.49

Hinduizmde, byclk geni bir yer tutar. Vedalarda by ile ilgili

olan ve ilgili olmayan ayrmak zordur. Sonraki Vedik dnemde byye ilginin

daha da artt gze arpar. Hindistanda tp ile ilgili uygulamalar by ile

yakndan ilgiliydi. Bu yzden by hayat sarmt. Zengin olsun, fakir olsun,

herkes adak adayarak hastalktan kurtulmak iin bysel veya yar bysel

uygulamalara kadar bir ok by eidine ilgi duyuyordu.50

Eski randa, din ve by baka hibir yerde grlmemi lde

birbirine kartrlmt. Zerdt sadece tevhidi yerletirmekle kalmam, ayn

zamanda bata by olmak zere eitli batl inanlarla da mcadele etmiti.

Zerdtten sonra Avestann Videvdat blmnde, eytanlara kar tlsmlar

ve temizlenme kurallar retilmi, bycler ve cadlar lanetlenmi ise de,

zamanla oluan yeni dini yapda Zerdtden kalma telkinlerle halkn

srdrd ve iinde by ile ilgili elemanlarn da youn olarak yer ald

inanlar bir araya gelmitir.51

Daha sonraki safhada da Mecusi diye bildiimizdini sentez ortaya kmtr. yiliin ktle galip gelmesi eklindeki esas

gayeye uygun olarak, iyi cin ve ruhlarn yardmyla, kt cin ve ruhlarn zararl

48) H. Tanyu, By T.D.V..A., VI., s. 503.49) H. Tanyu, a.g.m., VI., s. 503.50) H. Tanyu, a.g.m., VI., s. 503.51) G, Tmer-A. Kk, Dinler Tarihi, s. 108.


22/97

13

etkileri giderilmek ve byclerin ktlkleri nlenmek istenmitir. Zerdt

devrinin melekleri, ate, sr ve yer cinlerine dnmtr. Kurbanlar by

ayinine, dualar da efsunlara evrilmitir. Bylece hastalklardan ve kt

varlklardan kurtulmak iin, afsunlar ve byler yaplmitr.52

Eski Trklerde de by ve byclk mevcuttu. Eski Trklerde, gz

demesine, cinlerin etkilerine ve kt ruhlara kar ba, bostan ve bahelere

korkuluk (abalc) ve nazarlk (ksgk) dikilirdi. Cin arpt sanlan kiinin

yzne souk su serpilir, sonra da ka ka (Kavu, kavu) denilerek zerlik

ve d aac yaklarak ttslenirdi. slamdan nceki Trk boylarnda by,

kehanet, falclk ve cincilik vard. By iiyle uraanlar genelde amanlard.

aman Trklerde kam kelimesiyle ifade edilirdi. Kamlar; ruhlar ve cinlerle

iliki kurabildiine inanlan kiilerdi. Kamlar, by yapar, afsunlu szler sylerve khinlik yoluyla insann iinden geeni bilirlerdi. Ayn zamanda gaipten

haber verir, cin arpmasn ve hastalklar tedavi ederdi. Anlalmayan szler

syler, frr, davul dver, kendinden geerek grnmeyen varlklarla ilikiye

girerdi.53

Eski Trk kltrnde her trl bela ve afetlere kar koruyucu etkisine

inanlan muska ve tlsm adeti yaygnd. VIII XIV. yzyllar arasnda Dou

Trkistanda, aralarnda Budist ve Maniheist Trklerin de yaad blgede

yaplan arkeolojik kazlarda, tlsmlar, muskalar, zerinde afsunlu formller

yazl levhalar ve tahta materyaller bulunmutur.54

X. yzylda Trk boylarnn byk kitleler halinde mslmanl kabul

etmelerinden sonra da, slam iddetle yasaklamasna ramen by,

slamdan nceki dnemden kalan adetlerle devam etmitir. Ayn zamanda,

Eski ran, Mezopotamya, Msr ve nihayet Anadolu kltrndeki katklarla

gnmze kadar varln srdrebilmitir. By gelenei, gnmzde de

lkemizin eitli yrelerinde deiik uygulamalarla varln srdrmektedir.Hunlardan gnmz Trk topluluklarna kadar uzanan ve uzun bir gelime

izgisi takip eden by, bugn Trkiyede genellikle kt niyetle

52) H. Tanyu, a. g.m., VI.,s. 503-504.53) Abdulkadir nan, Eski Trk Dini, s. 130, 133, 157, 208; H. Tanyu, a.g.m., VI., s. 504.54) A.. nan, a.g.e., s. 130-133.


23/97

14

yaplmaktadr. Kar koca veya baka kiilerin arasn amak, insann baz

kabiliyetlerini, dilini, bahtn, cinsel gcn, idrarn balamak, sakatlamak,

uyutmamak, malna canna, hayvanna zarar vermek v.b. gibi kt niyetli kara

byler yaplmaktadr. Bunun yannda kiinin kendisini, ailesini, maln ve

mlkn koruma gayesine ynelik ak by rnekleri de grlmektedir.

D. BY ETLER

Bynn, tarih ve antropolojik aratrmalardan ayr bir toplumsal olgu

olarak ele alnmasnn uzun bir gemii bulunmaktadr. By, insanlk

tarihinde bilimsel ve teknik bilginin belli bir geliim aamas kat etmesi ve bir

ksm topluluklarn dnya grnn bir boyutu ya da yansmas olarak

bilinmektedir.

By, temelinde yatan dnce kalplarna, psikolojik ve sosyal

durumlara, bir de bysel ilemlerin bnye ve gayelerine gre eitlere

ayrlmaktadr.55Bunlar yle sralayabiliriz:

1. Sempatik by

a) Taklit bys

b) Temas bys

2. Ak by (pozitif by)

3. Kara by ( Negatif by)

4. Aktif by

5. Pasif by

1. Sempatik by :

Birbirinden uzak nesnelerin gizli bir sempati ile birbirlerini etkiledikleri

inancna sempatik by denilmektedir. Her hangi bir varlkta bulunan

kuvvetin, o eyin nesnelerle temasndan dolay bir dereceye kadar gemesi

veya bulamasdr. Bir defa varlklarn aralarnda oluturduklar her hangi bir

temas, o nesnelerin de birbirlerine sempatik kalmalarn salamaktadr.

Nesneler birbirlerinden uzak kalsalar da, aralarndaki gizli bir sempati ile

55) S.V. rnek, Batl nanlar ve Bysel lemlerin Etnolojik Tetkiki, s. 34.


24/97

15

etkilendiklerinden dolay, bu by eidine sempatik by denilmektedir.

Sedat Veyis rnekin Frazerden naklettii bilgiye gre, Frazer, bynn

dayand esas dnceleri ve byde dier etkinlikleri hesaba katmadan ele

alarak iki ksma ayrmaktadr. Bunlardan birincisi; benzer benzeri meydana

getirir ilkesi, ikincisi ise; birbiriyle balantl ve ilikili olan eylerin, fiziksel

temas ortandan kalktktan sonra da uzaktan birbirlerini etkileyebilecekleri

ilkesine dayand dncesidir.56 Bu eit bylerle, by yaplan kiilerin

her hangi bir uyarcnn etkisiyle etki altna alnabileceine inanlmaktadr.

Sempatik by, taklit ve temas bys olarak ikiye ayrlmaktadr.

a) Taklit bys :

Bir eyin taklidini yapmakla, taklidi yaplan varln esasn etkileme ve

taklit yoluyla istenilen sonucu elde etme esasna dayand iin, bu ekilde

yaplan by eidine taklit bys denilmektedir. Bu byye anoloji bys

de denilmektedir. Bir eyin benzeri ile taklidi arasnda herhangi bir farkn

olmadna ynelik ilkel dnceden kaynaklanmaktadr. Halk arasnda daha

ok hastalklarn tedavisinde kullanlmaktadr. Hem iyi hem de kt amalar

iin ba vurulmaktadr. Holanlmayan veya korkulan bir kimsenin zarar

vermeyecek hale getirilmesi iin ilk akla gelen by taklit bys olmaktadr.

Bu ilemin yaplabilmesi iin, sz konusu edilen kiinin resmi yeterlidir. Bu

resmin yaklmasyla istenilen sonucun elde edilebileceine inanlmaktadr.

Taklit bysnde en ok kullanlan malzeme, iyilii, ktl veya lm

istenilen kimsenin resmi, trna, sa, kirpii, ka ya da aatan, amurdan

veya bal mumu gibi eylerden yaplmolan figrleri gerekmektedir.57

b) Temas bys :

Bir insanla o insandan ayrlm olan bir parann arasndaki gizli

bysel sempati uygulamasndan kaynaklanmaktadr. Para btne aittir

ilkesi ile alan bir by eididir. En fazla bavurulan by ekillerindenbirisidir. Bu bynn k noktas olan dnceyi yle alayabiliriz : Bir

zamanlar birbirine bal olan eyler, sonradan birbirlerinden ayrlm olsalar

56) S.V. rnek, Batl nanlar ve Bysel lemlerin Etnolojik Tetkiki, s. 34.57) S.V. rnek, a.g.e., s. 36.


25/97

16

da, paralardan birisindeki deiiklik, tekini de etkilemeyi gerektirdiinden

aralarnda etkin bir balant olumaktadr. Para btne aittir ilkesi gereince,

paraya sahip olann btne de sahip olabilecei dncesini dourmaktadr.

Buna gre; herhangi birisinin sana, trnana, elbise parasna, diine v.b.

gibi eylerine sahip olan kimsenin, sz konusu ahslar zerinde olumsuz

bysel bir etki yapma gcne sahip olabilecei dncesinden

kaynaklanmaktadr.58

Temas bysnde, insann giyim kuam ve gnlk hayatnda

kulland eyalarnn da bysel etkiyi ilettiine inanlmaktadr. Bu ilkel

dnceden hareketle Polinezyallar, bir kimsenin lmn istediklerinde,

sz konusu ahsn elbisesinden bir paray mezara brakmaktadr. Yerliler

zellikle hayvanlardan gelebilecek tehlikeleri uzaklatrmak iin, ekindiklerihayvanlarn boynuz, di ve postunu zararl hayvanlara kar korunma

amacyla sempatik by objesi olarak kullanmaktadr.59

Gerek taklit, gerekse temas byleri pratikte genellikle birbirlerine

bal olduklar iin, bazen karabilmektedir. Temas bys taklit prensibini

uygulad gibi, taklit bys de temas prensibini kullanmaktadr. Mesela bir

insanda var olduu dnlen gizli bir g, o insann nefesinde, tkrnde

ve kannda da bulunabilmektedir. Bunlardan birisiyle yaplacak bynn

sahibini de etkileyebileceine inanlmaktadr. 60

2. Ak by (pozitif by) :

Genel olarak fertlerin ve toplumun iyilii gz nnde bulundurularak

yaplan bylere denilmektedir. Halk hekimliinde hastalklardan korunmaya

ynelik ilemler ak by grubunda deerlendirilmektedir. Yaplan tbbi

mdahalenin ve kullanlan ilalarn bir faydas olmazsa, ak byye ba

vurulmaktadr.

Ak by, hastalk, yaralanma ve lm gibi kiisel felaketlerle, sel,

kuraklk gibi doal felaketleri nlemeye, evi-bark, mal-mlk, hayvanlar,

korumasz ocuklar, lohusalar, kt ve d etkilerden korumaya ynelik de

58) S.V. rnek, Batl nanlar ve Bysel ilemlerin Etnolojik tetkiki, s. 37.59) S.V. rnek, a.g.e., s. 37.60) S.V. rnek, a.g.e., s. 37-38.


26/97

17

yaplmaktadr. Malinowskiye gre de; Komunuzun sizden daha ok

hayvan ve gc varsa, sizden daha salklysa siz kendinizi btn malnzla

klm ve eksilmi sayarsnz. Bu nedenle de komunuzla kendinizi

karlatrp onu kskanrsnz. nsann istekleri, bakalarnn engellemesi ve

kendisinin daha da ileriye gitmesiyle tatmin olmaktadr.61 diyerek, insann

arzu ettii eyleri elde etmesi iin, bu bysel ynteme bavurabileceini dile

getirmektedir.

Ak by genellikle dinden ve dinin kutsal bildii eylerden

faydalanlarak yaplmaktadr. ounlukla din alannda ve din adamlar ile

ibirlii yaparak uygulanmaktadr. Tbbi olarak aresiz olduu sanlan

hastalklar ve hastalar zerine ayet ve dualar okunarak yaplmaktadr.

Hastada titreme grlrse, hastaln bir cin arpmas sonucu olduukanaatine varlmakta ve by zlmeye allmaktadr. Bu by, faydal ve

gzle grlebilen kuvvetleri kendi alanna ekmeye gayret etmektedir.62

3. Kara by (negatif by) :

Ak bynn aksine birisine ktlk yapmak ve zarar vermek amacyla

yaplan bylere denilmektedir. nsanlarn hayatna, sosyal statsne,

kazancna ve hayvanlarna zarar vermek gayesiyle yapld gibi; sevgilileri,

evlileri birbirinden soutmak ve ayrmak, cinsel kudreti, konuma yeteneinive uykuyu balamak, dman bildiklerini hasta etmek ve sakat brakmak gibi

durumlar iin de kara byye bavurulmaktadr.

Ak by ile uraanlar, amalarna ulamak iin dinden ve din

sistemlerden olumlu ynde faydaland gibi, kara by ile uraanlar da

olumsuz ynde faydalanmaktadr. Kara by ile uraanlar, dinin yasaklad

eyleri yapmaktan ekinmemektedir. Kara bycler hedeflerine ulamak iin

her yolu meru grmektedir. stediklerini elde etmek iin de eitli tabiat st

gizli kuvvetlere ba vurmaktadr. Bu tabiat st kuvvetlerin banda cinler,eytanlar ve kt ruhlar gelmektedir. Dinlerin kutsal bildii deerleri de

61) Bronislaw Malinowski, By Bilim ve Din, ev. Ender Grol, stanbul 1964, s. 60-61.62) S.V. rnek, a.g.e., s. 38; A. Nureddin Bayram, Sihir ve By, s. 244.


27/97

18

saygszca kullanmakta tereddt etmemekte, ksacas din dnce ve

deerlerin karsnda olduklarn ortaya koymaktadrlar .63

4. Aktif by :

Tabiat olaylarna etki ettikleri dncesiyle, insanlar aldatmayaynelik yaplan bysel ilemlere aktif by denilmektedir. Bu byy

yapanlar, tabiat olaylarn ynetim ve denetim altna alarak, gl iradeleriyle

onlar diledikleri gibi etkileyebildikleri ve kullanabildiklerini iddia etmektedir.

Bycler kendilerinin parapsikolojik bir hayatlarnn olduunu ve tabiat st

gizli glerle donatldklarn telkin etmektedir. zel birtakm tlsml szler,

tekerlemeler, dua veya beddualar ile by hazrlamak iin elverili bir durum

meydana getirmeye almaktadrlar.64

5. Pasif by :

Zararl etkenlerden kanmay amalayan bysel ilemlere pasif by

denildii gibi, zararl ve kt d etkileri uzaklatrmaya, bunlarn

zararlarndan kanmaya ve bunlara kar savunmaya gemeye de pasif

by denilmektedir. Birtakm byl glere sahip olduuna inanlan veya

uursuz olduu zannedilen yerlerden, eyalardan ve insanlardan kanmak,

bu bynn esasn tekil etmektedir. Mesela, gebe kadnlarn baz eyleri

yememeleri, lohusalarn kt kuvvetlere kar yanlarnda uzaklatrc etkiyesahip olduu sanlan birtakm bysel eyalar bulundurmalar; kutsal yaz,

bak, makas, mavi boncuk ve eitli nazarlklar tamalar, pasif bynn

zelliklerinden kabul edilmektedir. Pasif byde tehlikeli, kt etkenleri

uzaklatrc ve byl birtakm zelliklere sahip olduuna inanlan uurluklar,

muskalar ve nazarlklar nemli bir rol oynamaktadr.65

63) H. Tanyu, By T.D.V..A, VI., s. 502.64) S.V. rnek, Batl nanlar ve Bysel lemlerin Etnolojik Tetkiki, s. 39; H. Tanyu,

a.g.m., s. 502-503.65) S.V. rnek, a.g.e., s. 39-40.


28/97

I. BLM

ESKTRKLERDE BY VE BYCLK

Eski Trkler tabiatta birtakm gizli kuvvetlerin varlna inanmlardr.

Bunu yer-su tabiri ile ifade etmilerdir. Trkler tabiatta gizli kuvvetlerin

bulunduu dncesini, onlara sadece kutsallk atfederek ve tabiat

olaylarn grdkleri gibi kabul ederek inanmlardr. Bu gizli kuvvetlerin

kendilerine zarar vermemeleri iin, kamlarn yapt by ve kehanetten

faydalanma yolunu semilerdir.

A. Bynn amac :

nsanlar, varlklar veya nesneler zerinde istenilen davran

deiikliini salamak bynn en nemli amalar arasnda yer almaktadr.

Bu ama hem iyi hem de kt arzular gerekletirmek amacyla

olabilmektedir. Bu nedenle birok deiik dnce ve istei gerekletirme

hedefi ve midiyle by yaplmaktadr. Konusu itibariyle by, insanlara,

hayvanlara ve dier varlklara ac verme, hastalk ve sakat brakma ve lm

gibi olumsuz ynde tesir ederek ve istenilen eyleri hedefleyerek, etki

brakmay dnen bir uygulama olarak bilinmektedir.

Byler yaplamalarna gre ksma ayrlmaktadr.

Birincisi; insan hayatna, salk ve mutluluuna, evine barkna, malna

mlkne zarar vermek amacyla yaplan uygulamalardr. Altay amanlar ak

aman ve kara aman olarak ikiye ayrlrlar. Kara amanlar kt ruhlarn,

cinlerin ve eytanlarn da yardmyla ge kp, yer altna inebilirler. Bu

sayede, Erlik denilen ktlk tanrsnn da yardmyla her trl ktl

insanlara yapabilecek gte olduklarna inanrlar.66

kincisi; uzaklatrc uygulamalar diyebileceimiz, hastalklardan, kt

ruhlardan, tabiat st gizli glerin etkilerinden, lm ve dier felaketlerden

kurtulmak ve korunmak amacyla yaplmaktadr. Orta Asya amanlar kt

ruhlar kovmak iin atei, byk bir temizleyici g olarak grmektedir.

66) Mircea Eliade, amanizm, eviren, smet Birkan, Ankara 1999, s. 220, 233; HarunGngr, Trk Bodun Bilimi Aratrmalar, Kayseri 1998, s. 77.


29/97

20

amanlarn, hastala tan koyan, hastann cann kt ruhlara kar koruyan

ve tehlikelere gs gerebilecek kadar azmi olan, gizemli bir kiilik tadna

inanlmaktadr.67

ncs ise; yaplmak istenilen eylerle ilgili uygulamalardr. Uyguntabiat olaylarn insanlarn lehine veya aleyhine kullanarak, olaylardan ve

benzer hususlardan herhangi bir eyin olup olmayacana dair sonular elde

etmek ve yorumlarda bulunmak gibi uygulamalar bu ksma girmektedir.

Mesela; efsanelerde anlatldna gre byc amanlarn, tabiat olaylarn

bozmaya, souk, ya, kar ve frtna karma gibi glere sahip olduklarna

inanlmaktadr. Btn bu efsaneler, tabiattaki olaylar idare etmeyi mmkn

klan inantan ileri gelmektedir. Bu byler, yamuru ve kar yadrmay

amalayan veya rzgar estirmeye imkan tandna inanlan yada ta ileyaplmaktadr.68Tabiatst gizli gleri elde ederek maddi ve manevi servete

kavumak gibi uygulamalar bynn amalar arasnda yer almaktadr.

B. Kam-aman :

aman kelimesi, Tunguz kkenli bir szcktr. Orta Asyann eitli

topluluklarnda bu terim u ekilde kullanlmaktadr: Yakutlar oyun, Krgzlar,

Kazaklar ve zbekler bah-bak,Moollar, bge, bg, b veudagan

kelimeleriyle ifade etmektedir. Udagan kadn amana denilmektedir.Trkede yaygn ekliyle kullanlan kelime kamdr.69

Eski Trk topluluklarnn dinlerinin amanizm olmadn bata Mircea

Eliade olmak zere, dinler tarihi aratrmaclarndan Hikmet Tanyu, brahim

Kafesolu ve Bahaeddin gel dile getirerek, Gk Tengri Dini olduunu ifade

etmektedir. Buna karlk Abdulkadir nan ve Fuat Kprl ise; ilk Trk dininin

67) Abdulkadir nan, Eski Trk Dini Tarihi, stanbul 1976, s. 43; Mircea Eliade, a.g.e., s.214; Jean-Paul Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, ev. Aykut Kazancgil,stanbul 1998, s. 61; Michel Perrin, amanizm, ev. Blent Arba, stanbul 2001, s. 77.

68) Jean-Paul Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, s. 76-77; Harun Gngr, TrkBodun Bilimi Aratrmalar, s. 36-37;.

69) Abdulkadir nan, Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1968, s. 245, 415, 418; MircaeEliade, amanizm, s.22-23; Jean-Paul Roux, a.g.e., s. 51; Mustafa Erdem, KrgzTrkleri Dini ve Sosyal Hayat, Ankara 2005, s. 140


30/97

21

amanizm olduunu sylemektedir.70 Ancak Trk topluluklarnda

amanizme benzeyen bir inancn varlna ihtimal verecek bir kayt mevcut

deildir. Altay Trkleri tarafndan bugn aman manasnda kullanlan Kam

szc 5. yzyldan beri kullanlmaktadr. Avrupa Hunlar tarihinde atakam

ve ekam isimlerinde iki eften bahsedilmektedir. Buradaki kam kelimesi eski

Trk dininin temsilcisi manasn ifade etmektedir. Uygurlar ve Krgzlarda kam

yerine, Bak-bah kelimesi byc ve sihirbaz anlamlarnda

kullanlmaktadr.71

amanln dinden ziyade bir sihir saylmas gerektiini sezen, fakat

Trklerin kendilerine has bir dinlerinin olmas gerektiini dnen Ziya

Gkalp; amanizm Eski Trklerin dini sistemleri deil sihri sistemleridir.

fadesini kullanmaktadr.72 Trk topluluklar kendilerini amanist olaraknitelendirmemektedir. Eski Trkler dinleriyle i ie bir hayat sryorlard.

Trkler dinlerine bir isim vermemilerdi. Her ne kadar inanlar animistik,

totemistik ve atalara tapnma gibi birtakm zellikler tasa da, bunu

amanizm olarak kabul etmek mmkn deildir. Ancak Gk Tengri etrafnda

ekillenen bir din olduu iin, tamamen kendine zg bir monoteizm ve Gk

Tengri (Tanr) Dini olarak isimlendirmek mmkndr.73 Bu nedenle

aratrmamzda aman kelimesi yerine, kam kelimesini kullanacaz.

Mircae Eliade, Kaml vecd ve istitak ( extase ) teknii olarak

tanmlamaktadr. Kam, her eyden nce, kendi zel usulleri sayesinde

ulat vecd ve kendinden geme hali iinde, ruhunun gklere ykselmek,

yer altna inmek ve oralarda dolamak zere, bedeninden ayrldn

hisseden bir akn (trans) ustasdr. Ruhlar hkm altna alarak, llerle,

tabiat ruhlar ( cinler ve periler) ile ve eytanlarla balant kurmaa muvaffak

70) M. Eliade, amanizm, s. 25; Harun Gngr, Trk Bodun Bilimi Aratrmalar, s. 15-18;Ayrca Bkz. Hikmet Tanyu, Trklerin Dini Tarihesi, stanbul 1978; slamlktan nceTrklerde Tek Tanr nanc, st. 1986; brahim Kafesolu, Eski Trk Dini, Ankara 1980;Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, slam ncesi Trk Kltr Tarihi,Ankara 1984, Trk Kltrnn Gelime alar, st. 1988; A. nan, Eski Trk DiniTarihi, ist.1976.

71) J. Paul Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, s. 51-54.72) Ziya Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, Hazrlayan, Kazm Yaar Kopraman, smail Aka,

stanbul 1976, s. 117.73) Harun Gngr, Trk Bodun Bilimi Aratrmalar, s. 21-24; J.P. Roux, a.g.e., s. 51-53.


31/97

22

olmaktadr. Ate zerine hakimiyet kurmas, hastalanan (Ruhu alnan)

kimselere ifa vermesi, l ruhlarnn arzularn yerine getirerek zararlarn

nlemesi, dertli insanlarn ikayet ve dileklerini arz etmek zere, gkteki ve

yer altndaki tanrlarn yanna giderek araclk yapabilmesi, bu sayede

mmkn olmaktadr. Bu yetenekleriyle topluluk zerinde korku ve sayg

uyandran, byleriyle varlklar etkileyen Kam, sadece din adam deil, ayn

zamanda tabip, byc, frk, gelecekten haber veren bir khin vazifesini

de grmektedir.74Kamlar, felaketleri insanlar ile grnmez dnyann varlklar

arasndaki zel bir ilikinin neticesi olarak grmektedir. nsanlar eitli

uursuzluklarn kurbanlardr. Bu uursuzluklardan kurtulmak iin uur

getiren bir tlsm olarak, ift bal kartallar uurluk ve talih amacyla

kullanmaktadr. Bu uursuzluklar dnyadaki gizli varlklar tetiklemektedir.Kamlar ise, bu ilikide arabulucu grevi stlenmektedir.75

Kam olmann genel olarak eitli yolar vardr. Kamn dier insanlar

zerinde garip tesirler uyandran davranlarnda baar elde edebilmesi iin

baz artlara ihtiya vardr. Bu artlar aman olma konusunda kendini

gstermektedir. Kam olacak kii u iki deiik yolla bu meslei elde

etmektedir.

Birincisi ; Kamlk mesleinin babadan oula mirasla gemesi, yani

kaltmsal aktarm yoluyla meydana gelmesidir. Altaylarda kam olacak kii

daha ocukken hastalkl, ekingen ve dalgndr. Ancak kam olacak olan

kiinin babas, onu uzun bir sre bu greve hazrlar, arklar ve ilhiler

retir. Krgz ve Kazaklarda Bah-baklk (kamlk) meslei babadan oula

gemekle birlikte, baba iki oluna birden de brakabilmektedir. Yakutlarda,

Kamn lmmden sonra Kamlk ruhu kaybolmamaktadr. Ailenin baka bir

yesinde yeniden ete kemie brnerek ortaya kmaktadr. Kam olacak kii

lgn fke nbetlerine kaplmaa balamakta, birden akln yitirerek ormana

ekilmekte, aa kabuklaryla beslenmektedir. Kendini suya ve atee atarak,

bakla yaralamaktadr. O zaman ailesi yal bir Kama bavurmakta; o da

74) A. nan, Eski Trk Dini, s. 54-55; brahim Kafesolu, Eski Trk Dini, Ankara 1980,s. 22-27;

75) Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, I., s. 24-25; Michel Perrin, amanizm, s. 96-97.


32/97

23

onu eitli ruh trleri, ruh terbiyesi, ruhlar arma ve onlara buyurma

teknikleri konusunda eitmeye balayp, ona srra erme srecini

retmektedir.76Bu sayede Kam, by yapmay, hastalklar tehis ve tedavi

etmeyi, iyi ve kt ruhlardan yardm almay renerek, halkn gznde ulu bir

ahsiyet olmay elde etmektedir.

kincisi ise; tanrsal ya da kendiliinden gelen bir i ars veya klann

yeleri tarafndan seilme Kam yoluyla olmaktadr. Fakat bu ekilde Kam

olanlar, mesleklerini miras yoluyla elde etmi olanlara gre daha zayf

saylmaktadr. Seilme yntemiyle Kam olanlarn, vecd (esirme) halini elde

etmesi gerekmektedir. Belli bir Kamn eitimini aldktan sonra ancak Kam

olabilmektedir. Bu da eitli ryalar, kendinden gemeler, Kamlk teknikleri,

ruhlarn isim ve ilevleri, soyaac ve gizli birtakm dil v.b. gibi yntemler vesrra erdirme srecine baldr.77

C. Kamla ait kavramlar

Kamlarn mesleklerini icra ederken mracaat ettikleri tabiatst gler,

baz ruhlar, birtakm teknik ve kavramlar bulunmaktadr. Bu kavramlarn neler

olduunu ve niin kullanldklarn aada aklayacaz.

a) yi ruhlar :

Trklerin eski inanlarnn merkezinde Gk Tengri vardr. Bunu

yardmc ve koruyucu ruhlar, kt ruhlar ve ata ruhlar tamamlamaktadr.

Trklerin hayatnda olaanst glere sahip varlklarla, insan hayat

arasnda araclk yapan kamlar vardr. Hayatn eitli dnemlerinde birok

fonksiyonu stlenen kam, dini otoriteyi ve ruhlar arasndaki araclk iini de

yrtmektedir. Trkler, her varln bir ruh tadn kabul etmektedir.

yiliklerin ve ktlklerin de bu ruhlar tarafndan meydana getirildiine

inanmaktadr. Bu nedenle onlar kzdrmamaya, onlarn yardmn kazanmaya

ve onlar memnun etmeye alrlard. Bu yzden Tengri ve ruhlara ayinler

dzenler ve bu ayinlerde kurbanlar kesip kranlarn onlara sunarlard.78

76) M. Eleade, amanizm, 31-33, 35, 39.77) M. Perrin, amanizm, s. 33-45; M. Eliade, a.g.e., s. 34-38.78) Abdulkadir nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 245, 415-418.


33/97

24

Kamlarn dua ve ayinlerde, hastalklar tehis ve tedavide mracaat

ettikleri iyi ruhlarn banda lgen gelmektedir. lgen, byk ve ulu

manasna gelmektedir. lgen, insanlarn iyilii iin alrd. Yardmcs da

Umay ad verilen ve melek kavramna benzeyen bir dii ruh idi. ocuklar

doum srasnda ve doumdan sonra ktlklerden koruduuna inanlrd.

Umayn koruyuculuu sadece insan yavrusuna ynelik deildi. O, ayn

zamanda btn canllarn yavrularn da byynceye kadar korumak ve

kollamakla ykmlyd.79

Trkler, Mnker ve Nekir denilen iki melein varlna ve onlarn

insan, btn hayat boyunca takip ettiklerine inanmaktadr. slmdan nce

de Trklerde insann sanda bulunan Yayui, solunda bulunan Krmsad

verilen iki melein varlna inanlmaktadr. Kt ruhlarn ebedi olduu, iyi vekt ruhlarn da varolduu kabul edilmektedir.80Bu yzden Kam, ktlklerin

uzaklatrlmasnda iyi ruhlardan yardm almaktadr. Trkler bunlardan baka

koruyucu ruhlar olarak, yer-su ile ifade ettikleri tabiat ve vatan ruhlarna,

eriilmez yksek da ruhlarna, kaya, ta , orman, aa ve bitki ruhlarna

inanarak, onlardan yardm da istemektedir.81

yi ruhlarla desteklenen ve onlardan yardm almak iin ruhunu ge

kararak, yerin derinliklerindeki ruhlarla da iliki kurabilen Kamlara Trkler

genelde ak Kam adn takmlardr. Kamlar, bazen ksrlk tedavisi iin, bazen

doumun kolay gemesini salamak, bazen lenin ruhunun geri dnmesini

nlemek amacyla cenaze trenlerinde arlrd. Evlenenleri kt ruhlardan

korumak iin dn trenlerinde bulunurdu. nk Kamlar Ulu Tengrinin

bizzat birer koruyucu ruh gnderdii gl sihirbazlard. 82

b) Kt ruhlar :

Trklerde ruhlarn ikinci ksmn kt ruhlar olutururdu. Bu kt

ruhlarn bakan da Erlikidi. Erlik karanlk dnyann hakimi, her trl ktlk

79) Abdulkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara 1972, s. 26-42; Mustafa Erdem,Krgz Trkleri Dini ve Sosyal Hayat, s. 124, 139.

80) Mustafa Erdem, a.g.e., s. 123, 144.81) A. nan, amanizm, s. 166-175, 399; A. nan, Eski Trk Dini, s. 23-26.82) M. Eliade, amanizm, s. 214-217.


34/97

25

ve hastaln sebebiydi. Ktlk ruhunu (Erlik) Abdulkadir nan u ekilde

ifade etmektedir : Erlik, insanlara her trl ktlkleri yaparak, insanlara ve

hayvanlara eit eit hastalklar gndermek suretiyle kurbanlar ister, istedii

kurban verilmezse musallat olduu obaya ve aileye lm ve felaket ruhlarn

gnderirdi. ldrd insanlarn canlarn yakalayarak yer altndaki karanlk

dnyasna gtrr ve kendisine uak yapard.83

Kam, kt ruhlarla mcadele edebilmesi ve hastalklar tedavi etmesi

iin, kam olacak kiinin ruhunu eytanlar ve dier yardmc ruhlarn

bulunduu yer altna gtrp orada bir ile yl arasnda deien bir sre

iinde kapal bir yerde tutard. Daha sonra bedenini kk paralara ayrarak,

her hastalk iin bir para olmak zere dzenlerdi. Kam aday da bu sayede

tedavi yetenei kazanrd. Bundan sonra da kam, ruhunun yer altna iniinindl olarak byk bir gce kavuurdu.84Kt ruhlara kar yaplan ayinlerde

kamlar, yer altna indiklerini ve orada gezdiklerini temsili birtakm hareketlerle

sahnelerdi.

Bu dnyada ktlk yapan insanlarn ruhu, ktlklerinin cezas olarak

Erlik alemine , yer altna gnderildiine inanlrd. Bu ruhlar btn insanlara

ktlk etmeye ve akrabalarndan birini erlik alemine ekmeye alrd. te

bu kt ruhlardan insanlar korumak iin iyi ruhlarn yardmn salayan

Kamlara bavurulurdu.85

Altay Trklerine gre Erlik ve ona tabi olan btn kt ruhlara Krms

denilmektedir. Krmsler muhtelif hastalklar, genelde de insan ve

hayvanlar felaketlere gndermekle ykmldr.86

Altay Trklerinin inanlarna gre Erlik, tabiat gerei kendine ark,

sakat ve hasta hayvanlardan kurban sunulmasn ister ve bundan holanrd.

Ayrca Erlik ruhunun hizmetinde olan ruhlara Yekdenirdi. Bu kavram eytan

anlamna gelirdi. Yakut Trkleri ktlklerin kayna olan ruha abaas (ktruhlar) adn verirlerdi. Trk dnyasnda bugn de yaygn olan inanca gre,

83) A. nan, amanizm, s. 39-41; A. nan, Eski Trk Dini, s. 27-30.84) M. Eliade, amanizm, s. 59-61.85) A. nan, Eski Trk Dini, s. 96-106.86) A. nan, a.g.e., s. 96, 101.


35/97

26

daha ok, yeni doum yapan kadnlara ve yeni doan ocuklara musallat

olduuna inanlan ve ktlklerin kayna olan ruhlara albast, al kars

ismini vermilerdi.87 Altaylarda ve Krgzlarda doumun gecikmesi ve g

olmas, albast veya al kars denilen kt ruhun lohusa kadna musallat

olmasna balanrd.88

c) Arva-arva:

Kamlarn, anlalmayan szler syleyerek cin arpmasna kar

afsunlamas, by yapmas ve frklne arva-arba ya da arva

denirdi. Afsun yapan byc Kamlara verilen crete de rng ad verilirdi.89

Kamlar, ktlklerin insanlar ile grnmeyen dnyann varlklar arasndaki

zel bir iliki neticesinde meydana geldiine inanrlard.

Kamlar, ruhu cinler tarafndan esir alndna inanlan insanlarn

ruhlarn geri armak iin, yakt atein iine kayn aacnn dallarn atarak

davulunu dumana tutard. Bu sayede cinler tarafndan esir alnan ruhlar

armaya balar ve ruhlarn davula girmesini isterdi. Her ruha ismiyle

seslenerek, buradaym cevabn aldktan sonra eitli ilhiler ve

anlalmayan tlsml szlerle birtakm hareketler ve riteller eliinde ruhu

tekrar getirdiini tasvir eder, bu ekilde ruh yakalanr ve Kam, ard aacnn

dallarn yakarak onu ttslerdi. Bay lgenin gkteki sarayna kadaryapaca yolculuu, kendinden geerek vecd haliyle insanlarn huzurunda

gsterirdi. Kam, atein etrafnda byl ve Kama ait glerini kiiletiren

ruhlara, at eti sunarak gsterirdi. nk atekutsal gleri simgeler ve byk

bir temizleyici ve kt ruhlardan arndrc olarak kabul edilirdi.90

d) Irk :

Irk kavram, Kamlarn falclk yapmas, khinlik yaparak gelecekten

haber vermesi ve insanlarn gnlnden geeni bilmesi iin kullanlan bir

kavramdr. Irk; kehanet etmek anlamna geldiinden, kam rklad Kam

87) A. nan, Al ruhu Hakknda, Makaleler ve ncelemeler, Ank 1968, s. 259-268.88) nver Gnay-Harun Gngr, Balangtan gnmze Trklerin Dini Tarihi, Ankara

1997, s. 68.89) A. nan, Eski Trk Dini, s. 130-132.90) M. Eliade, amanizm, s. 222-229.


36/97

27

khinlik yapt, fala bakt demektir.91 Trkler bir kehanet elde edebilmek iin

byc Kamlara bavurduklarnda, byc her bir istikamete komaya

balyor ve baylncaya kadar nefes nefese kalyordu. Bu durumdayken

hayalinin kendine gsterdii eyleri dile getiriyor ve orada bulunanlar,

sylenilenlerin gereini yerine getiriyorlard. Kamlarn kelime daarcklar

halka gre ok fazla olduundan, bir kehanette bulunacaklarsa insanlarn

anlayamayaca ifadeleri kullanyorlard. Halk da kam rlad diyerek,

gelecek iin kehanette bulunduunu dile getiriyordu. Irlamak, ayn zamanda

sihirli ark, byl ilahiler, byleyici ve bylemek anlamna da

gelmektedir.92

Kam, Bay lgenin sarayna kadar yapaca yolculukta, atein

etrafnda davulunu dverek eitli hayvan sesleri (kaz, rdek, ku ve atsesleri) kararak u ekilde ark ya da ilahi okurdu :

Ak gn stne,

Ak bulutlarn tesine,

Mavi gn stne,

Mavi bulutlarn stne,

Yksel gklere, ey ku!

Bu sesleni ve eitli hayvan seslerini taklit etmekle, kehanetin veya kt

ruhlar tarafndan ele geirilen ruhlarn geri getirildiini anlatm olurdu.93

Kamlar yaptklar bu ve buna benzer rk yntemleriyle kendisinden yardm

isteyen insanlara khinlik yaparak yardm ederlerdi.

e) Yat-yada :

Yat, yamuru ve kar yadrmaya veya rzgr estirmeye imkan

saladna inanlan by aracna denilmektedir.94 Bir baka ifadeyle de

yadasz, Farsadr ve sihirbaz anlamna da gelmektedir.95

91) A. nan, Eski Trk Dini, s. 131.92) J.P. Roux, Trklerin ve Moollarn Dini, s. 54-56,67.93) M. Eliade, amanizm, s. 224-225.94) A. nan, a.g.e., s. 133; J.P. Roux, Trklerin ve Moollarn Dini, s. 76-78.95) Harun Gngr, Trk Bodun Bilimi Aratrmalar, s. 38.


37/97

28

Bu nesne yada ta diye de isimlendirilen bir eit tatr. Trklerin

eitli fonksiyonlar yklemek suretiyle inanlarnn arasna katt varlklar

arasnda yer almaktadr. Trkler arasnda uzun asrlar olaanst

nitelikleriyle varln srdrmtr. Trkler savalarda hasmlarn korkutmak

amacyla byclere bavururlard. Bycler de yada tann olaanst

gc ile gkyzne alevler gnderir, ateten eitli ekillerde bulutlar ve

rzgar oluur ve gkyzn kaplard. Dier bir olayla ilgili hikyede de; souk

ve ya getirebilen bycler, kar ve frtna meydana getirerek dmann

zerine gnderir ve onlar malup ederlerdi.96

Trkler, bu tan Allah tarafndan Yafese verildiine inanrlard. Yada

tann hayvanlarn, ineklerin ve atlarn midesinde bulunan bir salgdan

meydana gelebilecei dncesi de mevcuttur. Bu ta tabiat olaylarnnortaya karlmasnda da kullanlrd. Bulutlar datmak, yamur yadrmak,

kar ve souk frtnalar koparmak veya bol miktarda yamur, kar ve dolu

yadrmak amacyla kullanlrd. Ayrca, gk grlts, yldrm ve tufanlarn

balamas gibi kt hava koullarnn oluturulmas iin de kullanlrd.

Bycler yat trenlerini genelde yaz aylarnda yaparlard.97

f) Yel- yelpin :

Altay Trkleri arasnda Yel, cin peri anlamna gelir, er yelpindiifadesiyle, adama cin arpt denilirdi. Yelpin, cin arpm kiiye denir ki,

olan cine arpld demektir. Byk sihirbaz ve bycye de yelviin

denilirdi.98Trk boylarnn ounda genelde erir ruh anlamna gelen yel-yil

kelimesi kullanlrd. Altay Trkleri, insan yediine inandklar ve zararl bir ruh

tad sanlan yarata da yilbke-yelbegn derlerdi.99

Kamlar, cinlenme olayn teki dnya ile bu dnya arasndaki bir

iletiim neticesinde, tabiat st bir varlkla iliki sonucu meydana geldiine

96) brahim Kafesolu, Kutad-gu Bilik ve Trk Kltr Tarihindeki Yeri, stanbul 1980;Harun Gngr, a.g.e, s. 36-37; J. P. Roux, Trklerin ve Moollarn Dini, s. 77-78.

97) J.P. Roux, a.g.e., s. 78.98) A. nan, Eski Trk Dini, s. 133.99) A. nan, a.g.e., s. 135.


38/97

29

inanrlard. Halk da uzman bir kiinin bu varlklar tespit ederek, cin kovma

ayinine bavurmas gerektiini dnrd.100

Trkler arasnda cin inan ok yaygnd. zellikle Uygurlar, Kazak ve

Krgzlara gre cinler, bir meydanda tek bana duran aalarda, sszevlerde, ahr ve kllerin atld ortamlarda bulunurdu. Genelde sara

hastalna tutulan kimselere cin arpm denilirdi. Cin arpm kiiler

Baklara tedavi ettirilir, onlar da nce muska verir, sonra da flerdi. fleme

st dal ile yaplr, okuyup flendikten sonra bu dalla hasta olan kiiye

vurulurdu. Atein uzaklatrc etkisinden dolay atele de tedavi ettikten

sonra da fala bakard. Dier bir tedavi yntemi de peri oyunu yntemidir ve

yle yaplrd : Trkistanda evlerin damndaki pencereye tnglk denilirdi.

Sara hastalna tutulmuolan hasta, eve getirilerek sz konusu pencereninaltna bir kazk aklrd. Kazkla pencere arasna bir urgan gerilerek,

hastann bu urgana skca sarlmas sylenirdi. Bak (kam) dualar okumaya,

tlsml szler sylemeye balar ve elindeki davula vurduka hasta urgana

sarlmaya balard. Davulun ritmi arttka hastann hareketleri de hzlanr ve

iple trmanmaya balard. Eer hasta dama kadar karsa bu durum hastann

iyileeceine, eer oraya kadar kamazsa ktleeceine iaret ederdi.

Daha sonra da hasta kiiyi alp darda yanan yedi atee gtrrd. Adamn

ba rtl olduu halde, Bak yanan bu yedi atein etrafnda dndrrd.Adamn ba zerinden de yedi defa ateten geirerek cin olsan da git, peri

olsan da git diyerek sylenirdi.101 Bu ve benzer uygulamalarla Baklar

(Kamlar) cin ve perileri kovmaya alrlard.

D. By ile ilgili uygulamalar :

By, kendi alannda hedefine ulamak iin, istedii sonuca gre ak

by ve kara by olarak da uygulanmaktadr. Bu ekilde by yapan kiilere

Trk topluluklar ak kam ve kara kam ismini vermektedir. nsanlarn hayatna,salna, malna mlkne ve hayvanlarna zarar vermek amacyla kara

byler yaplmaktadr. Toplumun ve insanln iyiliini, salkl yaamasn,

100) Michel Perrin, amanizm, s. 96-102.101) H. Gngr, Trk Bodun Bilimi Aratrmalar, s. 362-364; M. Eliade, amanizm, s.

251.


39/97

30

cinlerin ve eytanlarn errinden uzaklamasn ve lm gibi kiisel

felaketlerle, sel, frtna, kuraklk v.b. gibi doal afetleri nlemek iin de ak

bylere bavurulmaktadr.

Kamn varlnn amac, skntlar krkleyen kt ruhlarla iyi ilikilersrdrerek bu skntlar nlemek ya da araclk yaparak bu tr sorunlar

zme kavuturmaktr. Bu adan, kamn varl vazgeilmez bir ileve

sahiptir ve eylemlerinden topluluun tm faydalanmaktadr.

Kam, ncelikle zekasn ve hayal gcn kullanr. Dzensizliklerin ve

ekilen aclarn sebeplerini syler. Bunlara are bulmaya alr. Kam,

dnyann dengesine ve insanlarn huzuruna musallat olan zararl varlklarla

iliki ierisine girerek sorunlarn stesinden gelmek iin harekete geer.

Kam, her yeni durum karsnda hayal gcn sergileyerek, birtakm

ayinler dzenler. Kam yaanan uursuzluklar gidermeye ynelik toplantlar

yapar. Genelde bu ayinleri karanlk gecelerdeki oturumlar eklinde ve bir

tiyatro inceliiyle sergiler. nk ruhlar geceleyin veya afak vakti harekete

geerek insanlara iliir. nsanlar kayg ve kukuya geceleri kaplrlar.102

Ak kamlar sade elbiseler giyerler. Kafasnda beyaz kuzu postundan bir

apkas, armas ve nianlar vardr. Bir hastaln nedenlerinin aratrlmas,

iyiletirilmesi, lnn ruhuna yer alt yolunda elik edilmesi ve evinktlklerden arndrlmas gibi durumlarda, at kurban ve ge kseans

dzenlenir. Bunun iin bir akam vakti tren hazrlamaya karar verilir. Kam

bir ayrda uygun bir yer seerek oraya yeni bir adr kurar. Ortasna da

dallar budanm ve gvdesine dokuz entik, basamak (tapt) oyulmugen

bir kayn aac diker. Kaynn st budaklar tepesinde bir bayrakla adrn

stndeki delikten dar kar. adrn evresine yine kayn srklarndan bir

it ekilir. Giriine de ucuna at kllarndan bir dm atlmbir kayn aac

dikilir. Sonra doru bir at seilir ve kam tarafndan, tanrnn houna gideceinekarar verilir. Oradakilerden birine at teslim edilir. Bu kiiye grevi nedeniyle

batutan kii ad verilir. Kam, hayvann ruhunu vcudundan karmak ve

102) M. Perrin, amanizm, s. 71.


40/97

31

Bay lgene doru uuunu gerekletirmek iin, atn srtnda bir kayn dal

sallar. Ayn ilemi batutan kii zerinde de yapar. nk bu kiinin ruhu da

atnki ile birlikte gk yolculuu boyunca elik edecektir. Bu yzden kamn

elinin altnda bulunmas gerekir. Kam adrn iine girerek, yakt atee

kayn dallar atarak davulunu dumana tutar. Ruhlar armaya balar, davula

girmelerini buyurur, nk ge ykselirken hepsine ihtiyac olacaktr. Adyla

arlan her ruh buradaym diye cevap verir. Kam da davuluyla ruhu

yakalamak ister gibi hareketler yapar. Bylece ruhlar topladktan sonra

adrndan kar. Birka adm tede kaz biiminde bir korkuluk hazrlanmtr;

aman ona biner ve umak ister gibi ellerini hzla sallarken bir yandan da

dualar, gzel szler ve ilahiler syler :

Kabul et u paray, ey Kayra Han ( Bay lgen)!

Alt yumrulu davulun efendisi,

Gel bana tngr tngr!

ok! Dersem eil!

Ma! Dersem bunu al!...

Kam, Bay lgene at etini sunar, treni dzenleyen yurdun sahibinin

kutsal glerini simgeleyen atein efendisine de seslenir. Sonra da at etinden

paralar keserek ruhlar temsil eden yardmclara datr. Kam Bay lgenden

kurbann kabul edilip edilmediini renir. Yeni hasadn nasl olacana dair

bilgiler alr. Ayrca Tanrnn baka nasl kurbanlar istediini de renir. Bu

olay trans (esirme) halinin doruk noktasn oluturur. Kam bitkin derek yere

serilir. Ba tutan kii elinden davulu ve tokma alr. Kam, sessiz ve

hareketsiz kalr. Bir sre sonra derin bir uykudan uyanyormugibi gzlerini

ovuturarak kalkar, uzun bir yolculuktan dnm gibi orada bulunanlar

selamlar.103

Bu ritelden de anlalaca gibi kam, iyi ruhlarn da yardmylabirtakm uursuzluklar, hastalklar, ktlk veya rn bolluu gibi isteklerini

ortaya koymaktadr. At kurban etmekle de Bay lgenin honutluunu

kazanarak istek ve arzularn yerine getirmektedir.

103) A. nan, Eski Trk Dini, s. 48-53; M. Eliade, amanizm, s. 222-229.


41/97

32

Ak ya da kara kamlarn uygulad dier bir bysel teknik de, yer alt

dnyasna yolculuk uygulamasdr. Ruhu cinler tarafndan esir alndna

inanlan bir kiinin, ruhunu geri getirmek amacyla dzenlenen bir kam

ayinidir. Yer alt dnyasna yapt yolculukta ktlklerin sahibi Erlik Hanla

yapt eitli mcadeleler neticesinde onu memnun ederek hastann ruhunu

geri getirmeyi baarr. Trkler kt ruhlar atein mukaddes gc ile

kovarlard. nk atei byk bir temizlik ve kt ruhlar kovma arac olarak

kabul ederlerdi.104

Kam, ksrln giderilmesi iin, eitli ayinler ve uygulamalarla teki

dnyadan gizlice ruhlar alarak are bulmaya alr. Kam, hastann

bedenini kaplayan hastaln teki dnyadaki kt ruhlu bir varln

iftlemesinden doan karanlk ve ince bir katman olarak grr. Kam,hastann iyilemesi iin bu katman yrtp atmaldr. Nitekim bu iin

stesinden gelmek iin kaplumbaa, ylan bal ve sincap gibi delici ve

kemirici hayvanlardan faydalanr. Bu yzden hastalk yapc enin bedenin

dna atlmas salanrd.105

Trkler, doum sonras ve doum srasnda ktlk etme gcne

sahip olduuna inandklar varla albast, albasm, al kars derlerdi. Bu

varlk tarafndan, Lohusa kadnlarn cierinin sklp alndna inanrlard.

Lohusalar bu varlktan ancak kamlar kurtarabilirdi. Bu i iin Kama ba

vurulur, Kam da eitli afsunlar okuyarak, lohusann cierini bu kt ruhun

elinden koyun cieri ile aldatarak kurtarrd.106

Kamlar, 7 ve 9 saylarnn bysel-sihirsel bir g tadna

inanrlard. Dolaysyla zerinde yedi veya dokuz entik atlmbir aa ya da

diree trmanarak Bay lgene ularlard. Bu saylar gk katlarn sembolize

ederlerdi.107

104) nver Gnay-Harun Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, s. 18;M. Eliade, amanizm, s. 232-237; M. Perrin, amanizm, s. 98-103; M. Erdem, KrgzTrkleri Dini ve Sosyal Hayat, s. 147-149.

105) M. Perrin, a.g.e., s. 76-79.106) A. nan, Al Ruhu Hakknda ve Kitab- Dede Korkut Hakknda, Makaleler ve

ncelemeler, s. 259-267, 169-171; nver Gnay-Harun Gngr, a.g.e., s. 68.107) M. Eliade, a.g.e., s. 307-311.


42/97

33

Kamlarn nemli uygulamalarndan biri de medyumluk, khinlik,

gelecekten haber verme ve falclkt. Eski Trk topluluklarnda ksmet, ans

ve kehanet bavurulan uygulamalardand. nsanlarn kendi geleceklerini

renmek iin bavurduklar eitli yntemler vard. Trkler doacak

ocuklarnn cinsiyetini nceden tahmin etmek iin atele kehanet ederlerdi.

Gelecek hakknda bilgi edinmek iin st dallarndan kestikleri ubuklar

kullanrlard. Bu ubuklar havaya atarak kaderlerini renmek isterlerdi. Bir

kiinin iyilik ve ktlklerini renmek iin, ak kemiini yere veya davulun

zerine atarak onun hakknda bilgi sahibi olurlard. lm varlklarn

barsaklar veya kavrulmu krek kemikleriyle kehanette bulunma yntemi

de yaygnd. Bunun iin koyun, kei veya geyiin krek kemii kullanlrd. Eti

zenle kazrlar, dilerle dokunmadan plak hale getirerek, hakknda bilgisahibi olunacak eyin, krek kemii kavrulurken dnlmesi gerekirdi.

Bylece kemiin kard sese gre kehanette bulunulurdu.108

Kamlarn yaptklar bu ve benzer uygulamalar, Anadolu Trk halk

inanlarna etki etmekte ve byclere ilham kayna olmaktadr. Bu sayede

gnmzde yaplan by uygulamalarn da etkilemektedir.

108) J.P. Roux, Trklerin ve Moollarn Dini, s. 65-76.


43/97

II. BLM

ANADOLU HALK NANLARINDA BY VE BYCLK

nsann doumundan lmne kadar elik eden adet ve inanlar,

hayatn belli dnemlerinde artarak devam etmektedir. Bu det ve inanlar,

zellikle evlilik, doum ve lm gibi belli bal dnemlerde ortaya karak,

saysz bysel ilemin istilasna uramaktadr. Bu blmde, halkn hangi

durumlarda byye yneldiini, ne amala by ve byclere ba

vurduunu, byy hazrlayan sebeplerin neler olduunu, byde kullanlan

aralar ve by uygulamalarn rneklerle ortaya koyacaz.

A. Bynn amac :

Bynn amac, insan eya veya varlklar zerinde istenilen deiikliitabiatst glerin de yardmyla elde etmeye almaktr. Bu itibarla birok

deiik istek ve arzuyu gerekletirmek amacyla by yaplmaktadr.

Mesela; iki kiiyi birbirine yaklatrmak ya da uzaklatrmak iin yaplan

scaklk veya soukluk byleri; insann baz g ve organlarn almaz

hale getirmek amacyla yaplan balama byleri; dmann ve sevmedii

insan hasta etme, sakat brakma ve deli etmek gayesiyle yaplan dmanlk

byleri; ksmet ama, ksrl giderme, ocuun dmesini nleme ve

doumu kolaylatrmak gayesiyle yaplan ak bylerdir. Ayrca bu bylerin

etkilerini kaldrmak, birtakm ktlklerden, cin arpmalarndan, gizli glerin

saldrlarndan korunmak amacyla yaplan kar bylerden olumaktadr.109

Bynn dier bir nedeni de olaylar kendi gnlnce oluturma ve

ynetme zleminden kaynaklanmasdr. Kii istediine ulaamaynca, isteini

gerekletirmek iin byye bavurur. nsanlar zellikle kendilerini gsz ve

aresiz hissettikleri dnemlerde, d etkilerle ve tabiat kuvvetlerinden gelen

tehlikelerle kar karya geldiklerinde, bu tehlikelere kar koymak iinbysel arelere bavurmak isterler. Genelde de byclere mracaat

ederler. Bycler amalarn gerekletirmek iin, kutsal kitaplardan alnan

109) Abdulkadir nan, Hurafeler ve Meneleri, s. 208-227; smet Zeki Eybolu, AnadoluByleri, stanbul 1978, s. 57-59, 115-119, 278, 304, 3051; Kemalettin Erdil, YaayanHurafeler, Ankara 1997, s. 36.


44/97

35

cmlelere, kutsal szlere, Tanr, peygamber, aziz ve evliya isimlerine ve

byl formllere bavururlar.110Grld gibi byler ne ekilde yaplrsa

yaplsn, byc amacn gerekletirmek iin, dinden, dinin kutsal sayd

deerlerden ve din d olaylardan faydalanmaktadr. Bycler, arzu

edilenleri elde etmek iin de her yola bavurmak istemektedir.

B. Byy hazrlayan sebepler :

Byy hazrlan sebepleri u ekilde sralayabiliriz :

a) Byy hazrlayan sebeplerin banda insan ve insann psikolojik

durumu yer almaktadr.111 Toplumdaki hastalklar, yaknlarndan birisinin

lmesi, geirilen bir kaza, baa gelen kt bir olay v.b. gibi durumlar insan

psikolojisini etki altna almakta ve bu etkiden kurtulabilmek iin de bysel

ilemlere bavurulmaktadr. nsanolu hayatnn her dneminde evresiyle

ilgilenmive zellikle etrafnda olup bitenler insann ilgisini ekmitir. Anadolu

insan nedenlerini bilmedii tabiat olaylar karsnda ister istemez ruh olarak

etkilenmive bu etkiden de kendince by yoluyla kurtulmay amalamtr.

b) Esrarengize ve bilinmeyene kar duyulan merak, inan boluu ve

salkl bir din anlayndan yoksunluk, manevi duygular tatmin etme arzusu,

ekonomik ve sosyal problemler gibi nedenler, byye gtren sebepler

arasnda yer almaktadr.

c) nsanlarn gelecei ve gaibi renme konusundaki zaaflar, onlar

eitli hayaller peinde komaya itmektedir.112 Bylece insanlar areyi

byde aramakta; bir takm hayvanlarn organlar, sesleri, hareketleri ve baz

nesnelerin durumundan, gelecee dair bilgiler karmaya almaktadrlar.

d) nsanda var olan baz kuku ve korkular, tedavisi mmkn olmayan

hastalklar, zc olaylar ve aresizlikler by yaptrmay gerekli klmaktadr.

e) Cin peri ve dev inancnn varl, insan ve yaknlarn hayatn herdneminde korumak iin bir ksm tedbirler almaya sevk etmektedir. Bu

110) S.V. rnek, Batl nanlar ve Bysel lemlerin Etnolojik Tetkiki, s. 50-55.111) S.V. rnek,a.g.e., s. 16, 21; .Zeki Eybolu, Anadolu Byleri, s. 10-13.112) S.V. rnek, a.g.e., s. 17.


45/97

36

anlayn varlndan dolay, onlarn ktlklerinden korunmak iin

uzaklatrc bylere bavurulmaktadr.113Bu da byclerin ekmeine ya

srmekte ve bilinsiz halk ynlarnn byye kar beklenti ierisinde

olmalarn salamaktadr.

f) Eyann zelliini ve tabiat kanunlarn bilmemek, tabiatta var olan

baz bitki, hayvan ve aalarn insan salna iyi geldii dncesi, ifa

arama konusunda insanlar buraya ynlendirmektedir. Bunun sonucunda da

bu varlklardan bysel ilemlerle fayda beklenmektedir. u halde varlklarn

mahiyetini bilmemek, insan yanlve ksr birtakm batl uygulamalara sevk

etmektedir.

g) Bysel uygulamalar ve batl inanlarla ilgili yaynlar, by yaptrma

konusunda etkili olmaktadr. Bugn dnyann her yerindeki gazete, dergi,

kitap ve televizyonlar eitli fal trleri ve astroloji ile ilgili yaynlar

yapmaktadr. Bu sayede gelecekle ilgili yanl ve zararl bilgiler verilerek

halkn ilgisi ekilmeye allmaktadr. Bunun sonucu olarak da insanlar,

merak ettikleri hususlarda byye bavurmaktadr. Sraladmz btn bu

nedenleri byy hazrlayan sebepler olarak dnmekteyiz.

C. Byde kullanlan aralar :

Bycler, bylerini yaparken birtakm materyal ve eitli aralarkullanmaktadr. By yapmnda kullanlan aralar u ekilde sralamak

mmkndr.

a) Muska ve tlsmlar

Baz hastalklarn, ktlklerin ve nazarn ortadan kaldrlmas iin

kullanlan veya uur getirdii inancyla stte tanlan nesnelere muska veya

hamail denilmektedir.114Gizli ve sihirli olduu kabul edilen, esrarl bir kuvvet

tadna inanlan ve zerinde eitli ekil ve harfler yazl olan varlklara da

113) S.V. rnek, Batl nanlar ve Bysel lemlerin Etnolojik Tetkiki, s. 18.114) Ferit Develiliolu, Osmanlca Trke Lgat, s. 382; Mehmet Doan, Byk Trke

Szlk, Ankara 1990, s. 803.


46/97


47/97

38

varl, Yahudi byc ve gizemciliinden etkilenmi olabilir. Bununla ilgili

baka bir uygulamada ise, Kuran- Kerimin ayetleri kullanlmaktadr. Bu

ayetlerin birisi by yapmak amacyla bir yere gmlmekte ve kimsenin

haberi olmakszn inetilmektedir. zellikle bu uygulama da u ekildedir :

Hicr Sresinin 74. ayetini120, Arap aynn son sal gn yedi kiremit veya ta

zerine yazarak, bunlar harap olmasn istediin bir yere atar veya

gmersen, o hane veya o blge harap oluncaya kadar ruhlar tarafndan

talanr121 eklinde bir ifade kullanlmaktadr. Ruhlarn zarar vermesi

dncesi, bize aman kltrnn bir kalnts olduunu artrmaktadr.

nk kara amanlar tarafndan kt ruhlar davet edilmekte ve istenilen

zarar verilmektedir. 122 Bu maksatla da kt ruhlarn her trl etkiyi

yapabilmeme gcne sahip olduuna inanlmaktadr.Dier bir rnekte el-Hseyni ; bu hatem-i erifi bir kat zerine

yazarak, zerinde bulunduran ve stnde tayan kimseye dman

tarafndan hibir zararn isabet etmediini ifade etmektedir. Alt kollu yldz,

Hz Sleymann mhr olduu iin de cinlerin bundan ok ekindiklerini

kaydetmektedir.123Bu ifadeler, Hz. Sleymann saltanatn by yoluyla elde

ettiini ileri sren peygamberimiz dnemi Yahudileri arasnda yaygn olan

dnceden etkilenmi olabilir. Yahudiler, Hz. Sleyman bir kral olarak

kabul etmelerine karlk; Mslmanlar Onun peygamberliine inanmaktadr.Mslmanlarn bu inancnn doruluuna Kuran- Kerim aklk getirerek; Hz.

Sleymann bir peygamber olduunu, saltanatn da by yoluyla elde

etmediini ifade etmektedir.124

Define bulmak iin de yukarda zikrettiimiz hatem-i erif ile Mhr-i

Sleymann bulunduu tlsm kullanlmaktadr. Bunu da safran ile bir kada

yazp, onu bir horozun boazna balayarak, bu hayvan define olduu tahmin

edilen yere braklmaldr. O horoz herhangi bir yerde durup aya ile eeler,

120) Bkz., Hicr, 15/74: Bylece lkelerinin, stn altna getirdik. zerlerine de balktanpiirilmitalar yadrdk.

121) el-Hseyni,Kenzl-Havas, II., s. 341.122) A. nan, amanizm, s. 166-175.123) el-Hseyn, a.g.e., I., s. 38-40.124) Bkz., Bakara, 2/102.


48/97

39

gagasyla kazar ve o yerin zerinde terse, define veya gml olan

herhangi bir ey oradadr denilmektedir.125

Muska ve tlsmlarn yazl olduu kitaplardaki ifadelerin byk bir

ounluu baz ayet ve dualarla beraber, hibir dile benzemeyen kelimeleride iermektedir. emsl-Maarif ve Kenzl-Havas yazarlar bu kavramlara

Nurani simler demektedir. Bu kavramlar unlardr: Thf halkathud

hlkthur bahif tayhup hin lahtaf ifar keli li ismihi fe ecebe kll hayyin

lidavetihi trfk hrat veyta kll eyin hilnaliellimut hutuh.126

Grld gibi anlalmayan kelimelerle konuya bir gizem katlmak istenmi,

inandrcl kuvvetlendirmek iin de biraz Arapa kelimelerin zamanla

bozulmuekilleri serpitirilerek bynn bir uzmanlk alan olduuna ve gizli

birtakm geler ierdiine insanlar inandrlmaya allmtr. Daha biroktlsml kelimelerden oluan ifadeler bu eserlerde yer almaktadr.

b) Uurluklar

Uurluk, zararl etkileri uzaklatrmaktan ok, taycsna mutluluk ve

baar getireceine inanlan bir uur eyasdr. Uurluklar bir eit pasif by

arac olarak da kullanlmaktadr.127 Bir eyann veya herhangi bir nesnenin

uurluk olarak kabul edilmesi, genellikle bir rastlant neticesinde ortaya

kmaktadr. Mesela; herhangi bir insan zerinde bir objeyi tamaya balar,zerinde tad andan itibaren ilerinin iyi gittiin0i grnce de bu nesnede

bir uur olduu hissine kaplr. Bunun sonucu olarak da tad eyaya

bysel bir anlam yklemesi kanlmaz olur. Bu nedenle de uurluklarn

ounun ss eyas haline getirildii grlmektedir.

Uurluklarn grld en eski dnem, Babil ve Eski Msrdr. Msrda

hayvanlarn dileri, kemikleri ve peneleri ya boyuna aslr ya da ayak

balarnn stne balanrd. Bundan baka Tanr, cin, hayvan figrleri, el ve

gz uurluklar yaygn olarak kullanlrd. Eski Msrda grlen buuurluklarn bazlar Mslmanlara gemitir. slam lkelerinde ve Trkiyede

125) el-Hseyni,Kenzl-Havas, I., s. 39.126) el-Hseyni, a.g.e., I., s. 86,196,287; II., s. 211, 224; A. nan, Hurafeler, s. 216;

Kemalettin Erdil, Yaayan Hurafeler, s. 22.127) S.V. rnek,Batl nanlar ve Bysel lemlerin Etnolojik Tetkiki, s. 47-53.


49/97

40

en fazla el ve gz eklindeki uurluklar nazara kar kullanlmaktadr.

Mslmanlar bu el figrne Fadime Ana eli, n Asyada yaayan

Hristiyanlar da Meryem Ana eli olarak inanmaktadr. Yahudiler, ktl

uzaklatrc veya kiiyi her trl zararl etkiden koruyucu olarak kabul ettikleri

elin resmini duvar veya kaplarnn zerine astklar gibi, zerlerinde de

tamaktadr ve Tanrnn eli diye nitelendirmektedirler.128 Uurluklar

ierisinde en yaygn olan gzdr. Kuvvete kar kuvvet ilkesince, kt gze

kar eitli maddelerden yaplm gz eklindeki uurluklar lkemizde

nazarlk olarak kullanlmaktadr.

c) sim, say ve renkler

nsanlarn kiilik zelliklerini yanstan hususlardan birisi de isimlerdir.

Bu nedenle yeni doan ocuklara geliigzel bir isim verilmeyip, genellikle

hayat boyunca kiinin karakteri, gelecei ve baars zerinde etkisi olacak

isimler vermek adet olmutur. sim bir bakma kiinin toplumdaki yerini ve

varln da ifade etmektedir. Mesela Grbz ismi verilirken, bu iin psikolojik

temelinde isim verilen ocuun gl kuvvetli ve salam bir yapya sahip

olaca inanc yatmaktadr. Bu rnekleri; Demir, Kaya, Tayfun v.b. gibi

isimlerle arttrmak mmkndr.

simler insanlarn bir parasn oluturduuna gre, isimler zerineyaplacak ak, kara veya sempatik bynn, parann bana gelen btnn

de bana gelir ilkesince, ismin sahibine yaplacak bynn, tesir etmesi

dncesi etkili olmaktadr. Bu nedenle byclkte isimler byk bir rol

oynamaktadr.129

slam lkeleri ve lkemizde yaplan byclkte, Allahn 99 ismi,

peygamber, melek, cin ve eytan isimleri de kullanlmaktadr. Halk

inanlarnda Allahn isimlerinin bysel bir kudrete sahip olduuna

inanlmaktadr. Bu maksatla, Arap alfabesindeki bir ksm harfleri dekullanarak, karelere ayrlm bir dikdrtgen izip, Ya Allah, Ya Hakim, Ya

Adl, Ya Settar, Ya Kayyum esmas 278 veya 518 defa okunursa ya da bir

128) S.V. rnek, Batl nanlar ve Bysel lemlerin Etnolojik Tetkiki, s. 47-49.129) S.V. rnek, a.g.e., s. 52-53.


50/97

41

yere yazlp zerinde tanrsa, yce Allah tarafndan o kiinin her trl

tehlikeden korunacana, her dileinin de yerine getirileceine inanlmaktadr.

Hatta bir elbise zerine izerek zerinde tayan kiinin hibir iinin geriye

evrilmeyecei dnlmektedir.130 Grld gibi isimlerin byclkte

nemli bir yeri vardr ve bu inan halk arasnda da byk bir ilgi grmektedir.

Byclkte cedvel ad verilen, bysel geometrik ekillerden oluan

ve drt keli, ok keli bazen da yuvarlak simgeler kullanlmaktadr.

Karelere blnen bu ekillerin ilerine bysel g ve zellik tad kabul

edilen isimler ve iaretler yazlmaktadr. Bu cedvellerin iine Allahn isimleri,

haftann yedi gn, melek ve cin isimleri ve gezegen isimleri yazlarak bir

takm etkiler elde edilmeye allmaktadr.131 Bu uygulamalar muska ve

tlsmlar iin kullanlmakta ve Eski Msr, ran, Hindistan ve Yahudikltrlerinden Mslmanlara intikal ettii kabul edilmektedir.132Halk arasnda

cedvellerle by yaptrma anlay yaygn bir ekilde benimsenmektedir. u

halde her eyde bir esrar arayan insanolu, uygun bulduu her trl

malzemeyi by yapmak amacyla ekinmeden kullanmaktadr. Bu durum

byy, halkn nazarnda etkili bir ara konumuna ykseltmektedir.

Byde saylarn rol de ok byktr. Hemen her bysel inancn

ierisinde deiik deerde saylar vardr. Mesela, kere tkrmek, drt yol

azna bir eyler gmmek, yedi evden iplik toplamak, krk gn ykamak, krk

bir kere maallah demek gibi ifadeler, saylarn bysel ynn ortaya

koymaktadr.

Halk inanlarnda genelde 3, 7, 9, 40, 41 rakamlarnda mistik bir yn

ve bysel bir g olduu savunulmaktadr. Bu saylardan 3 ve 7 yaygn bir

ekilde kullanlmaktadr. Araplar, Hintliler, inliler, Ermeniler 7 saysnn

mistik bir anlam tadna inanmaktadr.133

130) mam- Yafi, Kuran- Kerimin Havas ve Esrar, ev. Hami Erin, stanbul 1980, s.496-497; Kemalettin Erdil, Yaayan Hurafeler, s. 25.

131) M.E.B. slam Ansiklopedisi, Cedvel, stanbul 1966, III., s. 43-44.132) M. Sreyya ahin, Cin, T.

Halk inanclarinda buyu

Documents