This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
TESIsLERINDE BASILMITIR.ANKARA -1983
deimediinin incelenmesi,
içinde geni bir yer tuttuu bilinen ve «meydan» olarak
tanmlad
mz açk alann niteliinin ve bu meydann onu çevreleyen büyük yaplar
ilikisinin belirlenmesi,
5. Gene bu «meydan» çevreleyen ve bir bölümü önceki yl
larda açlm olan baz büyük yaplarn tam olarak ortaya. çkartl
mas,
6. Daha önceki yllarda açlmr olan «mozaik» tabanl büyük yapnn
tabakalanma ve baz yapsal sorunlar ile. ilgili son çalma
larn yaplmas ve yapnn yeni kurulmakta olan Diyarbakr Müze sine
tanabilmesi için yeniden gözden geçirilmesi,
7. çayönü yerlemesi için büyük önem tayan hayvan evcil letirilmesi
süreci ile ilgili verilerin yeniden denetlenmesine olanak
salayacakyeni verilenelde edilmesi ve bu verilerin
incelenmesi,
8. çayönü kazsnda ele geçmi olan ve bölgeye dardan ge tirilmi
olduu belli olan ibaz ham maddelerin nereden geldiinin
aratrlmas ve yerlemenin çevreden etkilenme alannn belirlene
bilmesi için ileriki yllarda yaplmas öngörülen çevre
aratrmalar
ile ilgili ön hazrlklarn yaplmas,
9. Yaplmakta olan Diyarbakr Müzesinde. gerek çayönü yer lemesinin
ve gereksebunun temsilettiikültürün gereinceve ça
da bir müzecilik anlay içinde sergilenebilmesi için ön
hazrlkla
rn yaplmas.
lar u ekilde özetleyebiliriz:
. Arazi Çalmalan : çayönü Tepesinde yürütülen arazi çal
malar, 10X 10 m. lik 23 açma biriminde sürdürülmü ve böylelik le,
daha önceki yllarda açlm olar alanlar ile birlikte yerlemenin
3000 m' den fazla bir alan kazlmtr (Resim l).Yukarda belirti len
ilk amaca uygun olarak kaz alannn yatayolarak geniletilme
si ve daha önceki yllarda açlm olan alanlarn, bir bütün içinde'
birletirilmesiön planda tutulmutur.Buna göre höyüün orta böl-
10
gesindeki çalmalaryounlatrlmve bu kesimde yaklak olarak 50 X 50 m.
lik biralanda, «meydan-m bulunduu tabaka ortaya ç. kartmtr (Resim
2).
Meydann dousunda yer alan ve 1980 ylnda açlm olan iki adasnn içinde
çok sayda insan kafatas ;bulunan yapnn geri kalan bölümü de bu yl
açlm; yapnn tabakalanmas ve ilevi ile ilgili yeni veriler elde
edilmitir. Ayn ekilde, meydan kuzeyden çevre leyen yaplarn,
meydann evreler! ile olan ilikileri belirlenmi ve kaz alan bu
yaplarn planlarn tamamlayabilecek ekide genile
tilmittr. Bu yl meydan ile ilgili olarak çalmalar srasnda ortaya
çkaren önemli sonuçlar mozaik döemeli yapnn çevresindeki ça
lmalardan (Resim 10) 'elde edilmitir. Meydann kuzeydoukö
esinde yer alan ve daha önceki yllarda ortaya çkartlmolan mo zaik
döerneli yapnn çevresinde bu yl daha eski tabakalara inen
.çalmalar yaplm ve böylelikle yapnn kendi içindeki tabakalar-
mas, meydan ve dier yaplar ile olan balantlar ile ilgili yeni ve"
rilerelde edilmitir.
Gene höyiiün orta kesiminde, meydann daha önceki yllarda
ortaya çkartlm olan bölümlerinde, meydandan dahaeski olan ta
bakaya, yani zgara türü planl yaplarn yer ald tabakaya inil mi ve
bu yaplarn yerleme yerindeki dalm düzeni hemen he men kesinlikle
belirlenmitir.
Höyüün bat kesiminde, daha çok hücre türü planl yaplarn
youn olarak bulunduu alanda, bu yaplarn çeitli yapkatlarna
göre geçirdii. evrimi belirleyebilmek için yer yer derinleilmi
ve
çayönü yerlemesinden daha önce bilinmeyen bazyeni tür yapla
ra rastlanmtr. Bu' alanda yaplm olan çalmalar, çeitli yap
türleri evriminin, ilk sanld kadar basit bir geliim çizgisi izle
mediini ve yerleme ile ilgili bilgilerimizin .henüz çok eksik oldu
unu bir kez daha ortaya koymutur.
2. Yayn Hazrl ve Ev Çalmalar : çayönü kazlar ile eki bimizin
bölgede yapm olduu dier bilimsel çalmalar ile ilgili yaynn ilk
cildinden sonra (I) ikinci cildin de bu yl sonuna kadar baskya hazr
duruma getirilmesine ve böylelikle bu çok önemli ka z yerinin
bilim dünyasna tantlmasna önem ve öncelik verilmi
•
(1) bk. H. ÇAMBEL ve RJ. BRAIrDWOOD, yay. Güneydou Anadolu Tarih
öncesi Aratrmalar. st. Ün. Ed. Fak. Yay. No. 2589, stanbul,
1980.
11
larda ve gerekse bu ylortaya çkan buluntularm incelenmesine ve
mimariplanlarn birletirilmesine ve yayn hazrlklarna arlk
vermitir.
3. çayönü Malzemesinin Tehir Hazrl: Yapm sürdürül mekte olan
Diyarbakr Müzesinde çayönü malzemesinin sergilen mesi için uzun
süreli bir ön çalma döneminin gerekli olduu açk
tr. Bu nedenle ekibimiz, kaz yerinin ve çeitirkültür
öelerinin,
Diyarbakr Müzesinin olanaklar içinde, çada müzecilik anlay
na uygun olarak en iyi biçimde sergilenebilmesi için gerekli olan
ön hazmlklara balam ve bu çalmalarn k aylar içinde stan
bul'da da sürdürülmesine karar verilmitir. Bu arada, çayönü'nde
bulunmu olan ve dünyann en eski mozaik'i olan büyük döemenin
de rnüzeye tanmas, ve bununla ilgili teknik sorunlara da çözüm
getirilmesi için giriimlere balanmtr.
Bu meyanda, ekibimiz Diyarbakr'dan ayrlmadan önce Diyar bakr Müze
Müdürlüünce gelmesi salanan Eski Eserler ve Müze ler Genel
Müdürlüü mimarlarndan Züleyha Maz ile gerek müze : binasnda,
gerekse kaz yerinde ve buluntular üzerinde ön çalma
lar yapla:bilmitir.
4. Topografik Plan Çalmalar ve Çevre Aratrmalar : çay önü
yerlemesi ile organik bir ba içinde olan Hilar kayalklarnn
ileriki yllarda gereince incelenmesine olanak salamakiçin höyü ün
ve kayalklarn ayrntl jeodezik haritas hazrlanm ve çev re
aratrmalar ile ilgili ön bilgilerin derlenmesine geçilmitir.
Çevrede yaplacak aratrmalarn bölgenin yalnzca kültür tarihine
katkda bulunmakla kalmayp çayönü kültürünün öncesi ve sonra s ile
ilgili, u ana kadar bilernediimizaamalarn da ortaya koya can ve
yerlemenin bölgede çevreden kopuk bir ada durumundan
kurtulacanummaktayz.
KAZ ÇALMALARNNTOPLU SONUÇLARI
olan ve «meydan» olarak tanmladmz, geni bo alann bat s
nr, dolgusu, onu çevreleyen yaplar ile olan ilikisi ve kendi için
deki tabakalanmasbu ylki çalmalarnönemli bir bölümünü olu
turmutur (Resim 3, 4, 11)
Meydann bat snrn bulmak için kaz alan batyadoru ge niletilmi,
meydann dou - bat yönündeki uzunluu 45 m. yi bul-
12
masna karlk, henüz bat snrna ulalamamtr. Kaplad
alan hakmndan en az 1300 m- yi bulan ve yerleme içinde çok ge ni
bir yer tutan «meydan-n yaplar arasnda braklm bir bo
luk deil, planlanm,özenledüz-eltilerek yaplm gerçek bir mey dan
olduu anlalmtr.Kendi içinde çeitli kullanm evreleri olan meydann
her kullanm evresinde deiik yap birimleri tarafndan
çevrildii ve bu yaplarn, yerlemenin dier yerlerinde bulunmu
olan yaplara göre çok daha önemli yaplar olduklar anlalmtr.
Meydann bulunduu alan, ilk yapm srasnda, sktnlm
toprak, çayta ve dier kabatalardan oluankaln bir dolgu ile ör
tülmü, böylelikle daha eski tabakalarn duvarlarn örten, alann
tesviyesine yarayanbiralt dolgu ya da temeloluturulmutur.Bu temelin
kalnl alttaki tabakann durumuna göre 10 - 35 cm. ara snda
deimektedir.Bunun üzerine, meydann tabann oluturan ve gene skm
toprak ile yanm kerpiç rnolozundan oluan malze me serilmitir
(Resim 3). Yüzeyi hemen hemen tam yatayolan bu zeminin, belirli
aralklar ile yenilendii ve meydann en az üç ana kullanm'evresinin
olduu anlalmaktadr.Meydann taban dolgu su için yanm kerpiç
molozunun seçilmi olmas, olaslkla zeminin çamur tutmasn önlemek
içindir.
Meydann alt iki evresi hemen hemen hiç buluntu vermemitir:
bu da yenileme ileminden önce zeminin özenle temizlendiini ka-'
ntlamaktadr. Buna karlk en üst evrede çok sayda büyük hay van
kemii, olaslkla hayvan kesimi ile ilgili ta aletler, balta bi
lemektekullanlan. oluklu büyük talar ve baz küçük duvar parça
cklar bulunmutur. imdilik kesin olmamakla birlikte, rneydann
hiç deilse sonkullanm evresinin, çayönü'nde yaayan topluluun
ortak baz gereksinmeleri için kullanldn söyleyebiliriz.
Meydann ortasnda, iki dizi halinde dikilmi büyük saltalar
bulunmutur (Resim 3,4); bazlarnn boyu 2,5 m. yi bulan bu ta
larn ilevi tam olarak belli olmamtr. Ancak bunlardan bazlar
nn meydann daha ilk kullanm evresi srasnda ykld ve yerle rine
yenisinin dikilmedii belli olmaktadr.
2 - Meydann dousunda yer alan ve ikiodas 1980 ylnda
açlm olan, ve içinde youn olarakkafataslarnnbulunduu yap
(Resim 5 - 8) :
13u yapnn geri kalan bölümünün açlmas için kazalan do uya doru
geniletilmitir.Yeni açlan alanda, dier odalara oran-
13
la biraz daha büyük olan vekütlevi büyük ta duvarlar olan yeni bir
oda daha bulunmutur (Resim 6, 7). Oda dolgusu içinde bulun tu
olarak hemen hemen yalnzca yanm insan kafatas parçalar
çkmtr. Odann taban düzlemineInildiinde(Resim 8) . tabann küçük
talar ile döenmi olduu, içindeki ta döemede döen
meden braklm söbe biçimli bir açklnbulunduu görülmütür.
Büyük bir olaslkla oda tabanndan açlma bir çukur olan bu açk
lk, geçen yl bat odann içinde saptanm olan çukura yakndan
benzemektedir.
Oda taban üzerinde, yapnn daha önce açlm olan dier oda larndan
farkl olarak, iyi durumda 12 - 13 insan kafatas yerleti
rilmi, ancak üst duvarlarn çökmesi srasnda, yerinde parçalanm
olarak bulunmutur.Bu yl tam olarak temizlenemeyen çukurda ise baz
insan gövde kemiklerine rastlanmtr.
Kafataslarnn bulunduu yapnn gerek iç ve gerekse d du varlarnn sval
olduu bilinmekte idi; bu yl d svann daha iyi korunmu olan bir
yerinde krmz boya izlerine de rastlanmtr.
Yapnn güneyindeki çalmalarda, bu yapnn hemen altnda
az çok ayn büyüklükte bir, baka yapnn daha bulunduu izlenmi
tir. Bu yapnn nitelii ancak ileriki yllarda anlalabilecektir.
imdiye dein içinde en az 30-40 kafatas bulunan ve hemen he men
bakaca hiç bir buluntunun olmad bu antsal yapnn gerçek nitelii,
kafatasar üzerinde yaplan ayrntl ve uzun sürelibir çalma ile
anlalabilecektir. Ancak yapnn gerek kafataslar, ge rekse deiik
duvar örgüsü, odalar birbirine balayan kap geçit lerl, önündeki
dikilitalar ile çayönü için ayr bir öneminin olduu
açktr..
3 - Meydann kuzeydou köesinde yer alan «mozaik» döeli
yap ile ilgili çalmalar (Resim 5, 9, 10) :
.Mozaik döemeli yap' daha önceki yllarda açlm ve mozaik tabann yapm
yöntemi ile ilgili teknik çalmalara balanmtr.
Bu yl yapnn tabakalarma sorunu, meydann evreleri ile olan ba
lants ve ileride DiyarbakrMüzesine kaldrlmas için olaslklar
gözden geçirme çalmalar sürdürülmütür.<Buna göre:
Mozaik döemeli yapya ait d duvarlarn hemen altnda, gö rünüe göre
ayn plan veren, en az üç yap katnn daha olduu
kesinlikle belli olmutur.Bu yapevrelerindenbirisinde, kuzey
du-
14
var boyunca uzanan ve oldukça ustalkla yaplm bir su kanal ola
bilecek kalntya rastlanmtr (Resim 10). Olas kanaln balant
lar ileriki yllarda, eski yaplar ortaya çkartldnda aydnlarla
bilecektir.
Mozaik döemeli yapnn, meydann enson kullanm evresin den daha eski
ve olaslkla sondan bir önceki safha ile çada oldu u; çevresinde
podyum niteliindeikincibir duvarn daha bulun duu ve böylelikle tüm
yapnnetrafna oranla hafif yükseltilmi
olduu da belli olmutur. Bu duruma göre mozaik döemeli yap,
kafatasarnn bulunduu yapdan bir az daha sonraya ait olmal-
dr. .
Mozaik döemeli yapnn çevresinde, dört bir yannda, daha es, ki yap
katlarna inilmi ve zgara türü planl yaplara rastlanm
tr (Resim 10). Böylelikle zgara türü planl yaplarn höyüün bu
kesimine kadar yayld .kesinlemitir.
4 - Meydann kuzeyinde yer alan büyük yaplar ile ilgili ça lmalar
(Resim ll) :
Daha önceki yllarda yaplan çalmalar meydanm kuzeyke nar
boyuncahemen hemen düz bir hat halinde uzanan bazbü
yük ve antsal görünülü yaplarn varln ortaya koymutu. Bu yl, bu
yaplara ait planlarntam olarak aydnlatlmas, yaplarn
kendi içindeki tabakalanmasnn belirlenmesi ve meydann evre
leri ile olan balantnn kurulabilmesi için çalmalar
sürdürülmü-
tür. Buna göre : .
Meydann kuzey kenar boyunca en az dört yap biriminin yer ald
kesinlikle belli olmutur. ileriki kaz döneminde, bat
ya doru alan geniletildikçe yeni yap birimlerinin ortaya
çkma
s da söz konusudur. Her bir yap biriminin, kendi içinde, en az 3 ya
da dört yenileme evresi bulunmaktadr (Resim 3,11) ve bu ye nileme
evreleri de genellikle meydann safhalarile balantldr.
Meydan çevreleyen yaplar, çayönü'nün dier yerlerindeki ya plardan
farkl olarak, birbirlerine oldukça yakn yerletirilmitir.
Bu da, meydann çevresine olabildiince fazla yap sdrlmak is tendii
izlenimini uyandrmaktadr, Bukesimdeki yaplar, yerle
menin dier yerlerinden tandmz hücreplanl yap türüne uy maktadr;
ancak, rneydann çevresindekiler,dier yerlerdekilere oranla çok daha
özenli, büyük talardan ve kaln duvarl olarak ya plmtr. Meydan
çevreleyen dier yaplarda olduu gibi, kuzey ke
15
meydanrözelbir öneme sahip olduunu göstermektedir.
Meydann kuzeyindeki yaplardan bazlar, özellikle duvarlarn
ta temel üstündeki ksmnn anlalabilmesi bakmndan ilginç ip uçlar
vermitir. Özellikle yanm kaln bir kerpiç moloz örtüsü ile kapl
durumunda bulunanbir yap, yanm toprakta kalm olan ahap izleri
gereince incelendikten sonra, çayönü evlerinin hiç de ilse ksmen
plan üzerinde tamamlanabilmesi bakmndan çok yararl olacaktr.
5 - Höyüün orta kesiminde, meydandan daha eski tabakalar ile ilgili
çalmalar (Resim 12).
Meydann daha önceki yllardan açlm olan yerlerinde çakl
l dolgu kaldrlm ve bunun altnda yer alan, «zgara» türü plan veren
yaplarn bulunduu tabaka ortaya çkartlmtr. Bu yl
ortayaçkartlanlar .ile birlikte, höyüün bukesiminde bilinen
z
gara türü planl yaplarn says, bu yaplarn yerleme üzerindeki dal
düzenini tam olarak anlamamza yetecek duruma gelmitir.
Boyutlar genellikle 11 X 6,5 m.kadar olan bu yaplar, bunlarn
kullanld en son evre dnda, uzun eksenleri yaklak kuzey güney
dorultusunda olmak üzere, birbirine koutolarak, 3 er m. aralklar
ile dizilmitir. Bu ylakadar, höyüüri orta kesiminde, zgara türü
planl yaplarn Boazçay'a bakan güney taraftaki tek bir dizisi
bilirmekte idi. Bu yl bunlarn kuzeyinde yer alan ikin ci bir
dizinin daha var olduu saptanmtr. ikinci dizideki yaplar
öndeki dizideki yaplarn arasndaki boluklara gelecek ekilde, ade ta
bir dama düzeninde yerletirilmitir.
imdiye kadar saptanan bütün zgara türü planl yaplarda, üst üste 5-
6 kullanm evresi bulunmutur. ilginç olan yenileme evre lerinde
yaplarda hafif bir yön kaymasnn olmasna karlk, ge nel olarak yapnn
yer deitirmedii ve her evrede açk alanlarn
olduu gibi korunmu olmasdr. Yenileme evrelerinde alttaki yap
larn temellerinin hemen hemen hiç bozulmad. talarnn kulla nlmad ve
yeni yapnn bunun üzerine ina edildii anlalmak
tadr (Resim 12). Buna göre, höyüün orta kesiminde bulunan z
gara planl yaplardan imdiye dein açlm olanlarn says, üst üste 5,
bazen 6, yan yana 7 adet hesab ile 35'i geçmitir.
Yaplarn hemen hemen tümünün ayn boyut ve planda olu u, düzenli
aralklar :ile ayn yönde dizilmesi, yenileme evrelerin de yaplarn
rastgele yer deitirmemi olmas gerçekten ilginçtir. Bu
16
da M. Ö. 7. bin yllarnda çayönü'nde belirli bir yerleme planla mas
kavramnnbulunduunuaçkça göstermektedir.
Izgara türü yaplara ait 5 - 6 yenileme evresinin bulunduun
dan yukarda söz edilmiti. imdiye kadar rastlanan bu tür
yapla
rn tümü büyük meydann altna rastlamakta ve dolays ile de meydann
çakll alt dolgusu tarafndan ksmen bozulmu durumda idi. Bu yl,
meydan alannn dnda, mozaik döemeli yapnn ku zey ve dousunda yaplan
çalmalarda, zgara türü planl yaplarn
meydan dolgusu tarafndan bozulmam en son kullanm evresi ile ilgili
yeni ip uçlar ortaya çkmtr. Buna göre yaplan en son ev rede tümü
ile yön deitirmi ve uzun eksenleri kuzey - güney ye rine dou - bat
olarak yerletirilmitir.Ancak bu durumun höyü ün tümü için söz
konusu olup olmad henüz bilinmemektedir.
6 - Höyüün bat kesiminde yaplan çalmalar (Resim 13·16): Bu alandaki
çalmalar yaklak 800 m' lik bir alanda sürdürül mütür. Daha
<önceki yllarda yaplm olan çalmalar bu bölge de, birbirlerinden
avlu ya da küçük açklklar ile ayrlm durum da,çok sayda hücre türü
planl yaplarn varln ortaya koymu
tu. Gene önceki yllarda yaplm olan çalmalar bu tür yaplarn
birçok yap kat boyunca sürdüünü ve bunlarn altnda da zgara
türü plan veren yaplarn bulunduunugöstermiti. Ancak eski ta
bakalara snrl alanlarda ya da yamaç eiminin fazla olduu k
smlarda inilmi ve bu bölgedeki yap düzeninin evrimi tam olarak
belirlenememiti.Bu nedenle, yerlemenin bat kesiminde geni bir alan
içinde, tabaka tabaka derinleilmesine1980 ylnda karar veril mi ve
tüm alanda 2. yap katna kadar inilmiti. Bu yl da, yerle
me düzeninde ve yap türlerinde tabakalara göre bir deimenin
olup olmadn belirlemeye yönelik olan programa bal kahnm
ve tüm alanda 2. yap kat yaplar kaldrlarak, alan, genel ola rak
3., baz açmalarda ise 4. tabakayaindirilmitir. Böylelikle taba
kalar arasndaki farkll izlemek mümkün olmutur. Buna göre:
4.· Yap katnda, daha üstteki hücre planl iki yapnn al tnda,esas
olarak hücre planllara benzemekle birlikte, daha geni odal olan ve
farkl bir mekan anlay gösteren yeni bir ya p bulunmutur (Resim
15). Yapnn kuzeyinde küçük bir eklenti. si bulunmaktadr. Esas
yapnnkuzeyinde, tabanar küçük ta
lar ile döeli, büyükce iki odas vardr. Bu iki odann güneyin de
ise, daha büyük, tek bir oda ya da bir iç avlu yer almaktadr.
Bu mekann duvarlarnda payanda ya da seki olabilecek küçük çkntlar
ve geneayn ekilde duvardan çkntl olarak yaplm
17
bir ilik (ocak?) bulunmaktadr.Hücre türü küçük odal yapla
rn al tnda, bunlar ile zgara türü yaplar arasnda bulunan bu ge ni
mekanl yap, çayönü'nde yap türleri evriminin sanld ka dar basit
olmadn, bu konudaki bilgilerimizin henüz çok eksik olduunu ortaya
koymaktadr.
Gene ayn alanda, ta temelsiz, duvarlar kerpiç topanlarn
dan yaplm büyükçe bir yap bulunmutur. Yangn geçirmi olan bu yap,
hücre planl yaplarn yerald tabakada ta temelsiz olarak yaplm ilk
yap örneini oluturmaktadr.
7 - Höyüüneski toporafyas ile ilgili yeni bilgiler:
Daha önceki çalmalarrmzda çayönü'ndeki tabakalarn genel olarak
yatayolduu ve yerlemenin nispeten düz bir alan üzerinde gelitii
izlenmiti. Bu yl, daha eski tabakalara inlldikçe, tabaka larn
yatay durumu kuzey-güney yönünde bozulmu, eski yamaç izleri ve
bunlara bal o.larak destek duvar niteliinde küçük te rasduvarlar
ortaya çkmtr. Bu da, yerlemenin ilk evrelerin de, alann tam düz
olmadn göstermektedir. Teraslarn olduu
kesimde çalma alan, imdilik, çok smrl olduundan, nitelikle ri tam
olarak belirlenemeyen, yuvarlak duvarlara, küçük döeme
lere ve köe dönüleri yuvarlatlm baz yap izlerine rastlanm
tr. Bu yaplarn tabakalanma içindeki yerleri ve gerçek nitelik leri
ancak ileriki yllarda kesinlikle sapanabilecektir.
8 - Ölü gömme gelenei :
Bu ylki çalmalarmz srasnda, kafataslarnn bulunduu
yap dnda, 9'u iyi durumda, S'i bozuk, toplam 14 insan iskele ti
bulunarak temizlenmive belgelenmitir. Bu ylortaya çkan me zarlarn
büyük bir bölümü hücre türü yaplarn taban altlarna ko nan, tam
büzülmü durumda basit gömütlerdir. ·Bu tür yaplardan
bir tanesinde, taban altnda, köelere yerletirilmi durumdaki dört
iskelet ile bunlarla birlikte bulunan geyik boynuzlar, ölü göm me
gelenei bakmndan ilginçtir.
1981 YILI ÇALMALARNN TOPLU SONUÇLARI
Bilindii gibi Çayönü yerlemesi yaklak olarak M.Ö. 7. bin yllarna
tarihlenen ve avci-toplayc yaamdan besin üretimine da yal ilk köy
yerlemesi evresine geçi gibi, insanlk tarihinin önem li ve ilginç
bir dönemini yanstan 'bir kaz yeridir. Günümüzden 9 bin yl öncesine
ait kalntlarn üzerinde daha sonraki çalara
18
ait hemen hemen hiç birdolgunun bulunmamas ve yap kal n tlannm
olaan d iyi durumda korunagelmi olmas, Çayönü'nü, snrl kaz alanlar
ve bozuk durumdakiyap kalntlar ile yetir
rnek zorunda kalan, bu döneme ait dier kaz yerlerine göre" çok
ayrcalkl bir duruma getirmitir. Bütün bunlarn yan sra, çayö nü'nde
ortaya çkan kalntlar, yap düzeni, deil bir ilkel köy topluluu
yerlemesinden,çok daha sonraki yerlemelerden bile beklenmeyecek
kadar gelikin, karmak özeIlikler ve yaplarda.
göreli olarak, antsallk göstermektedir, Bu ylki çalmalarmz
da, çanak çömlek öncesine ait bu yerlemeyi geni ölçüde, çeit
li yönleri ile tanmamza olanak salam ve her kaz döneminde olduu
gibi, ilk köy topluluklar dönemi ile ilgili bilgilerimizin ne denli
eksik olduunu bir kez daha ortaya koymutur.
Bu yl geni ölçüde açlan ve yaklak 1300 rrf lik bir alan
kaplayan büyük bir meydann varl; bu meydann, deiik ilev
leri olduu anlalan büyük yaplar ile çevrilmi olmas; yapm " büyük
bir emek kadar teknik beceriyi de gerektiren mozaik dö emeli yapnn
varl; yerlemenin çeitli yerlerinde kanallarn
bulunmas, hep ilkel bir köy yerlemesinden beklenenden çok da ha
üstün özelliklerdir. Ayn ekilde, bu yl geni ölçüde açlan ve içinde
bir çok insan kafatas bulunan bir yapnn var olmas, ay n yap kat
içindeki yaplarn yerlemenin deiik kesimlerine göre çeitlilik
göstermesi, çayönü insanlarnn bal olduu top lum yaamnn oldukça
karmak ve çok yönlü olduunu kamtla maktadr. Özellikle zgara türü
yaplarn bulunduu eski tabaka da, yaplarn, bütün yerleme alan
içinde, ayn yönlerde belirli aralklar ile düzenli bir biçimde
sralanmas ve yaplarn plan ba kmndan birbirinin hemen hemen ei
olmas, çayönü insanla rnn, daha sonralar ancak Klasik çada görülen
bir yerleme
planlamas kavramna sahip olduklarn göstermektedir. Bulun tular
arasnda oldukca önemli bir yekün tutan doalcarnn varl,
az da olsa deniz kabuklarina rastlanmas, yük tama hayvanlar
nn henüz evcilletirilmedii bir dönemde bile çayönü'nün uzak corafi
bölgeler He ilikileri olduunu çok açk bir biçimde sergi
lemektedir.
Kazlar ilerledikçe, açtmz alan derinlesip geniledikçe, bu günkü
uygarhmzr ilk temellerini oluturan bu dönem ile ilgili
bilgilerimizin henüz ne kadar yanlg, boluk ve eksiklik içinde olduu
ortaya çkmakta ve bu çalmalarn sabrla sürdürülmesi gerei
vurgularmaktadr.
19.
Resim 1: ÇA YtJNü: KAZALANNNGE NEL GtJRüNüMü; ARKADA BOGAZÇAY VE
HiLAR KAYA LIKLAR
Resim 3: ÇAYANtJNü: "MEY DAN" OLARAK TA NMLANAN ALAN DAN BiR
GtJRüNü
tJNDE MEYDANIN KUZEY KENARI BO YUNCA YER ALAN YAPLARDANBAZ
LAR VE BUNUN GERiSiNDE DEV stus DURUMDA Ki BüYüK BiR Di
KiLiTA
20
Resim 2: ÇAYtJNü: HtJYüGüN ORTA KESiMiNDEKi ÇALIMA ALA· NIN GENEL
GtJRüNüMü
Resim 4: ''MEYDAN'' IN ORTASNDAKi
DEVRiK DiKiLiTALARVE MEY- . DANI ÇE VRELEYEN YAPLAR
Resim 6: ÇAYöNü: KAFATASLARININ BULUNDUGUYAPININ DU VAR
öRGüSü
Resim 8: ÇA YöNü: AYNI YAPININ BU YIL AÇILAN ODASINDA, TA BAN
DüZLEMNNüZERNDE,
PARÇALANMI DURUMDAK
KAFATASLARININ BAZILARI
Resim 5: ÇAYöNü:KAFATASLARININ BULUNDUGU YAPI VE ÇEV RESNDEKDiGER
YAPILAR
Resim 7: ÇAYöNü:KAFATASLARININ B UL UND UGU YAPININ DOGU DAN
GöRüNüMü
21
Resim 9: ÇAYöNü: MOZAKDöEMEL YAPININ KUZEYDOGU KÖE
SNDEKYUVARLAK KALIN'T! VE DAHA ALTTAK YAPILA RA AT DUVARLAR VE KA
NALDAN BR A YRINTI
Resim 11: ÇA YöNü: MEYDANIN KU- ZEY KENARI BOYUNCA SIRA LANAN
HüCRE TüRü PLANLI YAPILAR; K YAPI EVRES
BRLKTEGöRüLMEKTE
22
YAPILARA AT
DUVARLARVE KUZEY DUVARI BOYUNCA UZA NAN KANAL. öN DE IZGARA Tü
Rü PLANLI YA PILARDAN BR
TANES
Resim 12: ÇAYöNü:IZGARA TüRü PLANLI YAPILARDAN 4 TA NES. öNDEK
YAPIDA K
YAPI EVRESBR ARADA Gö RüLMEKTE.
Resim 13: ÇAYöNü: BATI KESMDEK
KAZI ALANLARININ HAVA DAN GöRüNüMü
Resim 14: ÇAYöNü:AYNI ALANIN BATI DAN GöRüNüMü
Resim 15: ÇAYöNü: BATI KESMlNDE4. YAPI KA TINDA K GEN ODA- LI YAPI
.
Resim 16: ÇAYöNü: AYNI ALANDA üSTüS TE DöRT YAPI EVRES OLAN HüCRE
TüRü PLANLI BlR YAPI
23
Y ü z e y a r a t r m a L a r n a
g ö
N . :.
~t l$
t an
al an
la r
l) 5G
10 0
lk olarak yüzyhrrnzn banda tesbit edilen Pendik (Temen ye)
höyüürde yaplan çeitli aratrmalar ve yüzey toplamalan yerlemenin
Marmara bölgesi kültürlerinin aydnlarlmas ve kül tür silsilesinin
belirlenmesi açsndan çok büyük önemi olduunu
ortaya koymu ve tüm buluntularyla Fikirtepe kültürünü yanst
t görülmütür. Bilindii gibi bölgenin tarih öncesi 1952-1954
yl
larnda Türk Tarih Kurumu adna yaplan stanbul Kadköy Fikir tepe
kazsyla aratrlm ve o zamanki olanaklarla Fikirtepe, Do u Marmara
ve Kuzey Anadolu'nun ~neski çanak çömleini ver mitir. Bu kültür,
özellikle Neolitik kavramlarn, yani yerleik ya antya geçi, çanak
çömlein kullanlmasnn yaylma sürecinin anlalmas bakmndan büyük önem
tamaktadr. Bu kültürün özellikle çakmakta aletleri bölgede
Epi-Paleolitik'ten bilinen ya pm geleneklerini sürdürmekte, çanak
çömlei ise özellikle son yl
larda yaplan Dernircihöyiik kazlarnn da kantlad gibi Orta Anadoluya
balanabilmektedir. Bu Neolitiin göç ya da kavram larn yaylmas
eklinde mi olduu sorununa katkda bulunacak önemli bir
veridir.
Bu kültür imdiye dein yalnzca Fikirtepe kazrlaryla arat
rlm, BitteI, Piratl ve French'in aratrmalar.ile kültüre ait
ba
ka yerleme yerleri de saptanmtr. Ancak bugün Fikirtepe, Eren köy
yerleme yeri ile beraber stanbul kentinin altnda bugün yeri bile
bulunamyacak ekilde kalm, Tuzla, Göztepe yerleme
yerleri de tahrip olmu ve böylelikle Fikirtepe ile bilinen ky kül
tür topluluuna ait elimizde yalnzca Pendik kalmtr.
(;,) Dr. Sava HARMANKAYA stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Ö
retim Üyesi.
25
Pendik kültür birikiminin en kaln olduu yerde demiryolu yarmas
tarafndan ikiye ayrlm, güneybats bir fabrika, güney dousu ise
fabrikann spor sahas tarafndan tarnamiyle tahrip edilmitir.
Demiryolu yarmasnn kuzeyinde kalan ksm bu güne kadar tarla ve sebze
bostan olarak kullanlmakta iken hzla geli en kentleme ve
endüstrilemenin basks sonucunda ksmen par sellenmi ve iskana hazr
hale getirilmitir. Nitekim 1981 ylnn
Nisan aynda höyüün kuzey uzantsnda bir yap kooperatifi ta rafndan
büyük bir sitenin balangc olarak üç apartmann büyük temel çukurlar
açlm, gelecek ylda da tren yolunun yanndaki
arsada. bir hastahane. binasnn yaplmasnn planland örenil
mitir ve kurtarma kazlarnn balatlmas zorunlu hale gelmitir.
Höyük, stanbulili, Kartal Kazas, Pendik Nahiyesi, Dolayoba köyü
arazisi içinde, Pendik Nahiyesinin 1,5 km. dousunda, Kay narca
tren istasyonunun 500-600 m. batsnda, denizden 50 m. uzak lkta,
küçük bir koyun kuzey batsnda, Temenye (1) mevkiinde bu
Lunmaktadr.
Yayvan ve alçak olanhöyük yaklak 170X280 m. boyutlarn
da uzun oval biçimlidir. Tren yolu yarmasnda en az iki metre yük
seklie ulat görülmektedir. Dousundan yazlar kuruyan çok küçük bir
dere akmakta, çok yaknnda iki tatl su kayna bu lunmaktadr.
Kuzeyinde yer alan Göztepe ve onun güneye uzants
olan Tavantepe ile kuzey rüzgarlarndan korunmaktadr.
Daha önceleri baz aratrmaclarn ilgisini çeken höyükde Türk Tarih
Kurumu adna, Prof. Dr. evket Aziz Kansu 1961 yln
da, tren yolu yarmasnda 4 küçük sondaj yapmtr. Kansu'nn
bu sondajlarmda yerleme ekonomisini verebilecek ve önemini
yanstacak buluntular elde edilmitir.
1981 yl Nisan aynda inaat çukurlarnn grayder vastasyla
açld, Prehistorya Kürsüsü kanalyla örerilmi, yerleme yerine
gidildiinde, inaat çukurlarndan bilhassa en güneyde olann çu kur
barnaklardan bir ksmn tamamen, bir ksmn da ksmen
tahrip ettii, ortadaki inaat çukurunun ise yerlemeyi çevreleyen
büyük hendei yok ettii gözlenmitir.
Tüm malzemesi getirilerek inaata hazr vaziyette olan yap
larn temelleri atlmadan, yaplarn: altnda kalacak ve tamamiyle
(1) Arkeoloji yaznna Pendik olarak geçen yerleme yerinin adnn
bulun duumevkiden dolay Pendik-Ternenye olarak deitirilmesi
gerekmek tedir.
26
Kültür Bakanl Eski Eserler ve Müze1er Genel Müdürlüü adna,
Müdürlüün büyük bir anlay ve ivedilikle salad malikayna
ile Edibe Uzunolu'nun bakanl altnda stanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Prehistorya Kürsüsü üyelerinden oluan bir kurulla (2),
Nisan ve Mays aylarnda, en güneydeki temel çukuru grayder yolunun
iki yannda kurtarma kazs yaplmtr. Ayrca
grayder yolu da ana topraakadar temizlenmitir.Grayder yolunun
batsndayer alan sXll m. boyutlarnda'ki açmaya 1, douda 4X9 m.
boyutlarndaki dier açmaya ise 2 no ad verilmitir.
M i n ari: Yap tipi ve yerleme düzeni.
Kazlan ksmda ancak tek tabakaya ait bir çok kullanm ve yap
evrelerine sahip çukur barnaklar ele geçmitir. Sar renkte, kil
oluumlu sert ana topran içine, dank ve düzensiz bir ekil
de, 3-6 m. çaplarnda. 50-80 cm. arasmda deien derinlii olar, oval
ve yuvarlak biçimli yayvan çukurlar kazlmtr. Bu çukurla rn
bazlarnn tabanlar iri yass talarla, bazlarnn ise küçük ocak ve çakl
talaryla döendii görülmütür. Olaslkla. bu tala
rn üstüne ahap konularak tabann topran neminden korundu u ve taban
svasnn bu ahabn üzerine atld zannedilmekte dir. Çukurun d
kenarlarna zemine görnülmeksizin kahn aaçlar
dikilerek kulübe çats meydana getirilmitir. Aaçlarn aralar çit örgü
ile örülmü, örgünün üstüne de çamur svanmtr. Kulübe içlerinde ahap
direklerin kullanld ele geçen direk talarndan
anlalmaktadr. Tesbit edilen barnaklardan bir tanesinin bat ke
parnn dier kenarlara nazaran daha meyilli olmasndan dolay,
girilerin batdan olduu düünülebilir. Düzensiz bir ekilde da lan
çukur barmaklarnaralar avlu ve ilik yeri olarak kullanl
mtr.
1 nolu açmada üç çukur barnak bulunmutur, bunlardan «A» barna
dierlerine nazaran en derin ve en ilginç olandr. 80 cm.
derinliinde, max. 5.5 m. çapnda oval biçimlidir. Kuzey yars
ka-
(2) Nisan-Mays aylarndaki kaz, stanbulArkeoloji Milzeleri
uzmanlarndan
Edibe Uzunolu bakanlnda, Prof. Dr. Kurt Bittel. r.ü Edebiyat Fa
kültesi Prehistorya Kürsüsünden Prof. Dr, Halet Çambel, Prof. Dr.
Ufuk Esin, Doç, Dr. Güven Arsebük.,ve Dr. Mehmet Özdoan'n büyük
yardm
laryla. yilI'iiti.i1milti.ir. Alan yôneticildini ayn kürsüden Sava
Harman kaya üstlenmitir. Örencilerden Erhar Bçake, Asl Erim, Aye
Gün gör, Miraç Kutbay, Mihrihan ÖZbaaran, Funda Sanbay ekipde görev
almlardr.
27
zlamamtr. Güneybat ve kuzeybatsnda birbirine simetrik iki ate yeri
ana topran içine ayr bir yuva halinde kazlmtr. Gü neydou köede ise
bir üçüncü ate yeri (ocak) bulunmaktadr. 6 evre tesbit edilen
barnakta çok fazla kül ele geçmitir. Çanak çöm lein yannda günlük
ilerde kullanlan küçük eyalar çounlukta
dr. Her kullanm evresinde küçük talar yeniden dizilerek taban
döemesi yenilenmitir. ikinci evrede çukurun güney kenarna ya kn
yere, taban altna büzülmü durumda ergin insan gömülmü
tür. Gömüt hediyesi yoktur. Bu kulübedeki en ilginç ibuluntu, ah
ap çaty oluturan aaçlarn veya tabar aaçlarnn negatif kaln
tlardr. Çit üstü çamur svaya katk maddesi olarak midye ka- - buklar
parçalanp konmutur. Bu tip sva parçalar halinde ele geçmitir.
«B» barna ise daha yayvandr burada da üçüncü kullanm
evresine ait büzülmü durumda insan gömütü bulunmutur. Yat
yönü «A» barnandakinden farkldr.
Doudaki 2 nolu açmada yer alan «D» ve «E» barnaklarmdan
'«D» tam yuvarlak bir plana ve tabannn küçük talarla çok sk
döenmi olmas bakmndan dierinden farkldr. «E» ise uzun oval bir
barnaktr. Yars grayder yolu tarafndan yok edilmi
tir, çok yayvan olan çukurunun tabanna büyük yass talar dö
enmitir.
Çanak ç ö mlek
Genel hatlaryla kaba görünümlü olan çanak çömlein arasn
da özenle yaplm olanlar da görülür. Hamurlarbol kum ve minik taçk
katkl ince kilden olumutur, bitkisel katk çok azdr. Kil kayna
olarak, killi oluumlu yerelana toprakdan faydalandklar
düünülebilir. Kaplar ksmen iyi frnlanm, ksmen kofturlar. yü
zeyleri özenle düzeltilmi ve açklanmtr. Çounluu koyu kuru
ni ve koyu kahverengi olan kap renklerinde. donuk krmz, de vetüyü
ve gri renkler de görülmektedir.
S ve muntazam olmyan çiziklerle oluturulan bezemenin yan sra bask,
nokta ve sokma bezerne de vardr. Genellikle düz ve nsal çizgilerden
olumaktadr. Üçgenler ve karelerin içi düz çizgilerle doldurulmutur.
Bezerne kutu biçimli kaplarla, az sa yda kaselere uygulanmtr.Boya
bezemeye hiç rastlanmaz. Biçim ler en çok düz ya da d bükey kenarl
kase ve çömlekler, dar azl kaplar, köeli ve küçük ayakl kutu
biçimli kaplar, hafifce (S) kvrml kase ve güveçler bulunmaktadr.
Çok az olarak dikey
28
tüp biçimli tutamaklar cia vardr. Mal, hamur ve biçimler hemen
hemen Fikirtepe buluntularyla ayndr.
Küçük buluntular
Fikirtepe'ye nazaran çok zengin kemik ve boynuz alet çeit
!emesine sahiptir. Bol olarak bz ve mablaklar, daha az keski ve
düzelticilere rastlanr. Kansu'nun sondajlarrda ele geçen kemik kak
ve oltann baka bir örnei bulunamamtr.
Yontma ta aletlerin çounluu çakmaktandan. geri kalan
ise doal camdan (Obsidiyen) yaplmtr, genellikle orta ve küçük
boyaletlerdir.
nce ve kout kenarldilgi endüstrisi hakimdir. Az .say da delici,
ön, yan ve yuvarlak kazyclar bulunmaktadr. Fikirte pe kültürüne
giren dier çada yerlemelerdeki yontma ta alet endüstrisine uygun
olarak Pendik'te de böLgedeki Epi-Paleolicik ta
alet geleneinin devam ettii görülmektedir. Sürtme ta buluntu lar
say ve çeit bakmndan fakirdirler. Yuvarlak biçimli vurgu talar
çounluktadr, bir krk yass baltack bulunmutur.
Pimi toprak eserler azdr. Kaba bir hayvan figürini vardr.
Hayvan kemiklerinin incelenmesi henüz yaplmamsa da av hayvanlarnn
yansra koyun, keçi, sr ve domuzur olduu, ay rca kabuklu deniz
hayvanlar ve baln beslenmede büyük bir önem tad buluntulardan
anlalmaktadr.
Pendik kazs Fikirtepe kazsnda tam olarak belgelenemeyen ancak
yorumlanan yerleme ve barnak türünü açklamtr. Son Neolitie
tarihlenen Fikirtepe kültürünü belirleyen öelerin hemen hepsini
barndran Pendik-Temenye höyüü, Fikirtepe kültürünün Balkan ve
Anadolu prehistoryasrdaki yerini tam olarak açkla
yabilecek stanbul civarnn henüz ksmen tahrip olmayan son ta rih
öncesi yerleme yeridir. Bilhassa tren yolu yarmasnn hemen
kuzeyinde, dolgunun en kaln olduu yerde modernbinalar yapl
madan yaplmas mutlaka gerekli olan kaznn; yerlemenin tam
tabakalanmasn,Fikirtepe kültürünü ve daha öncesini ortaya koy
masbakmndan büyük yarar salayacana inanmaktayz. Ayrca
ÜZerinde baka tabakalar .olmadndan, geni bir alanda, yerle-
i me düzenini, sosyal yaam ortaya koyabilecek aratrma yapmak
mümkündür.
Yerlemenin Asya-Avrupa arasndaki corafi konumundan do Iay tarih
öncesi ile ilgili bir çok sorunun çözümüne yeni katklar
da bulunabileceidüünülmektedir.
29
Resim 1 2. NOLU AÇMA, ÇUKUR BARINAKLARIN SON KUL LANIM
EVRESl
Resim 2: 1 NOLU AÇMA' r~ " ÇUKUR BARINAGI
Resim 3: 1. NOLU AÇMA "A" çUKuRBARINAOi1'ABAN ALTIGöMüSü
30
tos tarihinde balam ve 26 Eylül'de sona ermitir. Kazlar stan
bul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ardna bakanlmz altnda
Arkeolog Ümit Dinçkan, örencilerimizdenMurat Alpaydn. Gülay
Büyürotakn ve Feray Demir'den oluan ibir kurul tarafndan.yü
rütülmütür, Kazmza 'bu yl Ankara Üniversitesi, Tp Fakültesi,
Medikal Biyoloji Kürsüsü Bakan Prof. Dr. Eref Deniz ile Dil ve
Tarih Carafya Fakültesi Fizik Antropoloji Kürsüsü Asistan 'Dr. Can
entunada katlmlarve kazlarn balad 1978 den beri top lanan tüm
insan ve hayvan kemiklerini ineelemilerdir(l). Kültür Bakanl, Eski
Eserler ve Müze1er Genel Müdürlüü temsilci ola rak Ayasofya Müzesi
Asistanlarndan Arkeolog Halil Özek'i ata mtr.
Çalmalarmzbu yl da Edebiyat Fakültesi ile Eski Eserler ve Müzeler
Genel Müdürlüünün parasal destei ile gerçeklemitir.
Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu baz harcamalarmz kar
lamtr.
Burdur Müzesi Müdürü Sayn Mehmet Türkmen ve müzesinde görevli
mesLektalarmz kaz kurulumuza yakn ilgi ve yardmlar
n hiç bir konuda esigremediler. Burdur Valisi Sayn Ali hsan Dt ku
ve Belediye Bakan Sayn Özdemir Bahar, idari ve parasal i
lemleri büyük oranda kolaylatrdlar,Kazlarn yürütülmesi <Konu
sunda yardmlarngördüümüzve yukarda .bir bölümünün isimle-
(*) Prof. Dr. Refik DURU stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Öretim
Üyesi (1) Prof. Dr. Eref DENz ve Dr. Can ENTHNA kaz yerinde
aratrma
larm yapmlar ve çalmalarm gelitirmek için baz kemik örneklerini
Ankara'ya götürmülerdir. Raporlarn yakn bir gelecekte verecekleri
bildirilmitir.
31
türlerimizi sunmak bizim için zevkli bir görevdir.
50 çalma günü süresince kaz alannn her yerinde derinle ildi ve
y.ol. -6 m. lere iniIdi (Resim 1). Kaz alan 1600 rrr' civa rndadr.
1981 de her kesimde Geç Kalkolitik çan (GKÇ) en eski yerlemesinin
kazlmas amaçlanmtr. Bu hususu gerçekletirdik
ve 6 d ismini verdiimiz GKÇ'n ilk yap kat her yerde ortaya ç
kartld. Erken Kalkolitik ça (EKÇ) göreceli olarak daha dar
alanlarda kaz]dndan bu yerleme katnn tüm özelliklerini sap tama
olana bulunamad.
ERKEN KALKOLTKÇAG
Mimarlk: E-F /5-7 karelerinde EKÇ yerlemesinin bir bölü mü kazld.
1979 kaz mevsiminde ilk kez inilen ve 7. yap kat ad
verilen bu kat yaplar (2), kaln ta temelli ve kerpiç duvarldr
(Resim 2). Dikdörtgen planl bamsz tek odal evlerin bazlarnn
iç yüzlerinde küçük duvar çkntlar bulunmaktadr. Kap aralk
lar belirsizdir. Evler arasnda'dar sokaklar ve <küçük
meydanck
lar vardr. Kaz çukurunun bat kenarnda, evleri çevreleyen kaln
duvar, yerlemenin savunma duvar olmaldr. Güney kesimde bü yük bir
olaslkla ana giri bulunmaldr.
7. katn plan herhalde dikdörtgendir. Önümüzdeki kaz dönem lerinde
bu kat üzerinde çok incelmi olan toprak tabakas kaldn
lnca, .geri alanlarda EKÇ yerlemesi dier özellikleriyle daha iyi
anlalr duruma gelecektir.
Keramik: Geçen kaz mevsimlerinden tandmz. EKÇ'n
boyasz ve boyal keramiinden bu yl da çok sayda ele geçmi
tir (3). Açk bej hamurlu, çok iyi pimi ve açklanm, boyasz par
çalar arasnda sapl fincanlar ileçok sbir tabakck yeni biçim
lerdendir (Resim 3). Binlerce parça arasndaki boyallar. geçen
yl
lardan tandklarmzdan farkszdrlar?". Ancak 7. yap kat bu Iuntular
içinde EKÇ'n daha eski evrelerine ait olmas gereken bo yal
parçalar da vardr. Birbirinden farkl olan bu boyal kerarnii
Haclar i ve II - V türü boyallar olarak ayrabiliyoruz,
Pimi toprak eserler : Pimi topraktan 'kadn figürinlerine ait üç ba
ile çok sayda karn, kalça ve bacak parças bulunmu-
(2) DURU. Refik, Kuruçay Höyüü Kazlar. 1978-1979 Çalma Raporu,
stanbul, 1981 (Anadolu Aratrmalar, Ek Yayn 2), s. 17-18.
(3) Ibid, s. 18 v.d.d. (4) Ibid. s. 19
32
tur (Resim 4). Oldukça yüksek kaliteli figürinler ayakta durur po
zisyonda tasvir edilmilerdir. Söz konusu figürinlerin ba ve yüz
ayrntlarnn ilenmesi, Haclar EKÇ katlarnda bulunanlardan
farkszdr.
GEÇ KALKOLTK ÇAG
Mimarlk: 1981 kaz döneminde çalmalar GKÇ üzerinde younlatrlmtr.Ele
geçen kantlar 1980 de inilen en derin kat «6 b» nin altnda «6 c»
adn verdiimiz bir üçüncü ara yap evresi olduunu göstermektedir. 6 c
ile 7. yap katlar arasnda ayrca ba msz bir yap katnn varl da
kesinlikle anlald. Bu kata zo runlu olarak «6 d» adn verdik.
6 d kat GKÇ'n ilk yap, evresidir. E-H/3-9 karelerinde kazlan
bu katn temelleri çok salam durumdadr (Resim 5). Höyüün yüz ölçümü
gözönünde tutulursa, yerlemenin yaklak 1/3 ünün kaz. d kabul
edilebilir. Yerlemenin orta kesimi G-H/5-6 karelerinde -4.30 m.
lerde, kuzey ve güney uçlarda ise -6.30 m. derinliklerde dir ve
böylece ortas yüksek kenarlar alçak bir görünüm verrnek
tedir.
6 d yaplarnn hepsinin 50-60 cm. kalnlkta tek ta sral te melleri
vardr (Resim 5). Bu zayf temeller üzerinde ince bir kerpiç duvar
yükselmektedir. Kap aralklar kerpiç kesimde açldndan kap yerleri
görülememektedir. Evler genellikle geni tek adaldr
lar. Bu büyük odalarn çatlarnn kapatlmas için aaç desteklere
kesinlikle ger-ek vardr. Ancak bu desteklere ait hiç bir iz bulun
mamtr. GKÇ'n yap katnn oldukça uzun süre kullanld, ba z evlerin
yklp yeni'lerinin yapld ve ehrin planlamasnda ba z deimelerin
olduu görülmektedir. Önceleri evler arasnda so kaklar bulunurken
ilerlemi evrede bu sokaklarm duvarlarla kapa tld izlenmektedir. Bu
deiiklikler savunma amaçl olmaldr.
Çünkü 6 d evlerinin dnda yine zayf ta temelli bir savunma du var
varken sonralar bu ince duvar kuvvetlendirrnek için sandk
biçimli küçük odacklar veya dtar-baz duvar eklemelerinin ge rekli
görüldüü anlalmaktadr. Savunma duvarlar ile yerleme
içindeki sokaklarn kapatlmas 6 d'nin son zamanlarndabir teh likeye
kar önlem biçiminde yorumlanabilir. D duvarlarda ku zeybat uçta
iki küçük geçit bulunmutur. Bunlarn ikincil kap
olduu ve ana girilerin kaz1mayan güney kesimde olduunu sa
myoruz.
Bu yl saptanan 6 c yap evresi 6 b'den küçük farklarla ayrl
maktadr (Resim 6). Bu katn baz yaplar tüm 6. yap kat içinde
33
yaamlarn sürdürürken, ta temelli üç odal kerpiç duvarl ev ile ona
kuzeyden bitimi iki ev yanlz 6 c süresince kullanlmlar
dr.
Keramik: 6 d ve 6 c katlarnn keramii önceki kaz dönemle rinden
tannan GKÇ türlerinden (5) farkszdrlar. Gevrek piiril
mi, açksz ve bezernesiz bu türlerden tA grubu' yine çounluk
tadr. Balca formlar tek kulplu fincan ve bardaklar.
rnarapalar
(Resim 7) ve çömleklerdir (Resim 8). Çömleklerde kulp ve turamak
larn ayn kap üzerinde kullanlmas yine örnekler vermitir. Bu kültür
katnn ikinci keramik türü olan kaln kenarl, siyahms
renk hamurlu ve açkl 'B grubu' kaplarndan da bir hayli parça
vardr.
Bu yl üzeri çizgi bezemeli küre biçimli bir kap ile (Resim 9) iki
azl, dört ayakl askos biçimli bir kap ve silindirik azl, simit
biçimli bir dier kap (Resim 10) ele geçmitir. Bu son iki allmam
biçimli kap büyük bir olaslkla günlük iler
için yaplmam ritüel kaplardandr.
.Çok hafif pimi ya da hiç piirilmemi kilden 4 tüm ve çok . sayda
parça halinde hayvan figürini 6 c katnda bulunmutur.
Ta eserler: Bir iki ta balta yannda tatan bir küçük kutu kapa
ilginçtir (Resim 11). Kapak üzerinde kabartma iki boa ba
yaplmtr.
Maden buluntular: Kuruçay'da GKÇ'a ait maden buluntula rn says çok
deildir. Bu yl bir iki ine parças ile 6 c yap evre sinde biri
keski dieri bçak olmak üzere iki önemli bUltm:tu ele geçti. Keski
olaanüstü salam durumdadr ve döme yöntemi ile ekillendirilmitir. Az
kesiminde kullanm izleri görülmektedir
(Resim 12). Bçak modern bir sofra bça biçimindedir ve tek de likle
kabzaya baland anlalmaktadr.
Sonuç: 1981 yl çalmalar srasnda EKÇ kültür evresi bi raz daha geni
bir alanda incelenebilmi ve mimarlk kalntrlaryla
keramik buluntulan 7. katn EKÇ'n sonlarna ait bir yerleme ol duu
kantlanmtr. Haclar'n i. kat ile her yönden tam bir pa ralellik
vardr. Bir iki noktada 7., katn altna inilmi ve geni ta
temelli yaplara rastlanrlmitr. Bu çukurlada bulunmu keramik Haclar
II - III. katlaryla yakn benzerlikler içindedir. Gelecek yl
larda EKÇ'n eski yap karlarna inilmesi düünülmektedir.
(5) Ibid, s. 28 v.d.d.
34
6 d yap kat 6. katn bir ara evresi deil, bamsz bir yap
kat niteliindedir. Mimarlk buluntular Kalkolitik ça için çok.
ilginç ve Anadolu'da bugüne dek bilinenlerden çok farkl özellikler
göstermektedir. Özellikle savunma sistemi, Anadolu'da daha son
raki çalarda yaygnlaacak sandk duvar uygulamasnn prototi pidir.
ehir içinin plan ve evlerin ölçülerinin büyüklüü burada gelimi
mimarlk gelenei olan halklarn varln kamrlamaldr.
6 d yaplarnn hemen 7. kat duvarlarnnüzerine kurulmu olmas,
EKÇ' ortadan kaldranlarn 6 dinsanlar olduunu açkça belirt
mektedir.
6 c'den 6 a'ya kadar olan yap evreleri içinde baz plan dei
iklikleri olmakla beraber, tümü ile e karakterler göstermektedir.
Yerleme yeri savunulmaktadrama sur temelleri höyüün yamaç" larna
çok yakn olduundan büyük ölçüde yklp yok olmular
dr. 6 c'de yaplan baz evler çok uzun. süre ayn planda
kullanl
maa devam etmi, sadece tabanlar yükseltilnritir. Yklan evlerin
yerine yaplanlar eski plan kortmaa özen göstermitir.
Keramik yapnclnda Anadolu'da ilk kez görülen pek çok hiçimeskilere
eklenmitir. Çizgi bezekliler ibu tür süslemenin Ana dolu'da
imdilik en eski örneklerindedir.
35
(* ) Ufuk EsiN
ODTÜ Aa Frat Projesi Kurtarma Kazlarmdanbiriolan De irmentepe
kazs, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüü'nün·
ibirliiyle. stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Prehistorya
Kürsüsü adna, ayn kürsünün öretim üyeleri, asistanlar ve
ören
cileri tarafIndan yaplmtr. Ayrca bu yl kaz kuruluna Antalya Müzesi
asistanlarmdan Azize Özgürye stanbul Güzel Sanatlar Aka- demisinden
iki örenci de katlmtr. -
Bakanlk temsilcisi olarak gene Antalya Müzesi asistanlarndan
Harun Takran görevlendirilmitir.
Deirmentepekazs 16 Austos - 4 Ekim 1981 tarihleri arasn
da yer almtr. Bu yl da kaz bir örenci ve uzman eitim kazs
niteliini korumutur.
Deirmentepe kaz kurulu kazya salanan olanaklar ve gör düü her
türlü yardm ve ilgiden dolay ODTÜ Keban ve Aa F
rat Projesi Müdürlüüne, Yönetim Kuruluna, Eski Eserler ve Mü zeler
Genel Müdürlüü'ne. Bakanlk temsilcimize, Malatya Müzesi Müdürlüü'ne
ve Malatya ili yöneticilerine yürekten teekkür eder.
Ayrca kaz kurulumuz Malatya Valisi Sayn Aydn Özakir'a ve 7. Jet Ana
Üssü Komutan General Sayn Mustafa Türker'e, yüz ba Sayn Necati
Dönmez'e gösterdikleri her türlü yardm ve ilgi den dolay burada
kendilerine teekkürü borç bilir.
Malatya Valisi Sayn Özakn, Malatya Müzesi Müdürü Sayn . Yenisoanci
ve ayn Müzenin asistanlar. Çayönü. mik Ua ve
(*) Prof. Dr. Ufuk ESN stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Öretim
üyesi
39
emsiyetepe kazlar bakanlar ve ekipleri bu yl da kazmz zi yaret
eden konuklanmiz arasndadrlar.
Ayrca TÜBTAKArkeometti Ünitesi ve ODTÜ Kimya Bölümü Bakan Doç. Dr.
Olcay Birgül ksa bir süre için kazmza gelerek kil yataklar ile
ilgili, Prof. Dr. O. Erol ve E. Akkan bakanlkla
rndaki Paleocorafyaekibi de Frat seki ve taknlar ile ilgili
ara
trmalarna Deirmentepe ve yakn çevresinde devam etmilerdir.
KAZ (Res. 1-12).
1981 ylnda Deirmentepe'de Demir Ça'ndan Orta Çaa ka dar olan
kültür devirlerini kapsayan tabakalardaki çalmalar hô yüün
kuzeydousunda ve ortalarnda bulunan 13-14 J-K, 16 J, 17 H
açmalarnda, Kalkolitik Devrin Obeyd Kültürü evresine ait tabaka
larda yaplan kazlar ise höyüün güneybatsnda kalan 17 G, 17-18 F
açmalarnda yaplmtr (Resim 1-3).
Demir Ça ve sonrasnaait buluntular
Höyüün kuzeydousunda önceki yllarda açlmaa balanan
Demir Ça kalesinin ortasnda kalan alandaki döemesi ve bir su kanal
13-14 J-K açmalarmda gün nJa çkarlmtr (Resim 1-2; Esin 1981
a-b).
Kalenin daha sonra Roma ve Orta Ça'da. slam Devrinde de kullanld
anlalmaktadr. Ancak bu sözü geçen devidere ait terra sigillata ve
srl çanak çömlek parçalar kale ve çevresinde yok de necek kadar
azdr.
Kalenin genelolarak yuvarlak plan ran'daki Urartu, Aka man ve Orta
Ça kalelerinden bazlarmn planlarn andrmak
tadr (Kleiss 1977 a, s. 27-30, res. 9; 1977 b, s. 57-61, res. 8-9;
Kleiss Kroll 1978, s. 34-36, res. 9; 1979, s. 190-194, res.
13).
Deirmentepe Demir Ça kalesinin yuvarlak ta döemesinin
güneyi ile, güney burcu arasnda kalan alanda 20 m lik ufak bir
derinlik sordajna balanmtr. 5 tabakaya kadar inilen bu sondaj da
gene Demir Ça'nn daha eski dönemlerine ait yap katlar ve buluntular
ele geçmitir.
16 J ve 17 H açmalarnda da (Resim 1-3) Orta Ça, Roma, Hellenistik
(?) ve Demir Çana ait buluntular Kalkolitik ve lk
Tunç Ça i çanak çömleiyle kark olarak bulunmaktadr.
16 J açmasnda bir küp-mezarla ayn tabakada bulunan bir ta
sanduka mezar Suriye'de Halawa'da gün na çkarlan ta san-
40
duka mezarlara benzemektedir (Orthmann 1981, s. 11-13). Bir ola
slkla Deirmentepe'nin ta sanduka mezar da ayn zamana ta
rihlerebilir.
17 H açmasnn 3. tabakasnda gene Demir ça'na ait büyük bir konut gün
na çkarlmtr (Resim 4). Konutun ta temelli duvarlar ve içinde bir
platformeklindebir ta döemesivardr
ve iki odaldr. Ortasnda bir ocak yer almtr.
Gerek bu açmalarda bulunan çanak çömlek, gerekse ta du var
teknikleri ve kaledeki su kanalnn yapm teknii, Deirmente
pe'nin Demir ça ve sonrasna ait olan tabaka ve buluntularnn
Arslantepe'nin . - IV. tabakalaryla kyaslanabilmesine yol açmak
tadr (kr, Equini 1970; Pecorella 1975).
Kalkolitik Devir Obeyd evresl bulntular
15 J açmasnda 7. ve 8. tabakalar ksmen kazlm (Resim 1-2,5) ve 17 G
(Resim 6), 17-18 F açmalarnda bulunan 3 evreli büyük yap biriminin
(Resim 7-9) mekanlarmin çounun dolgular, elen rnek suretiyle
boaltlmtr.Bu mekanlarn çou küçük depo oda lar olarak
kullanlmlardr.Kalkolitik Devre ait bütün bu kerpiç yaplarda az
sayda boya bezekli Obeyd tipi çanak çömlekle (Re sim 11) birlikte,
çok sayda Coba tipi, üstleri sivri bir aletle (belki çakmak tayla)
kaznm ve açk renk harnurlu, gene Obeyd tipi kaplar ele geçmitir.
Bunlarn yannda daha çok çömlek mezar ola rak kullanld anlalan koyu
yüzlü açkl mutfak mallarndan
yaplm kaplarn says da fazladr.
Ayrca depo odalar ve avlularda özellikle, güneybatdaki bü yük
yapnn 2. evresinde çok sayda tatan damga mühürleri (Re sim 10) ve
üzerlerinde damga mühür basklarnnyer ald bulleler (Resim 12) ele
geçmitir. Mühürleriri üzerinde geometrik, bitkisel motifler ve
ematik hayvan filgürleri yer almaktadr (Resim 10). Bul leIerin
üzerinde iseayni tip motiflerin yannda ematik insan figür leri de
bulunmaktadr (Resim 12/D, 81-173,167).
Çakmak tandan yüzlerce ve irili ufakl deliciler gene bu kül türün
bir baka özellii gibi gözükmektedir.
17 G açmasnda uzants bulunan 17-18 F açmalarmdaki bü yük yap
biriminin her üç evrede de yangn geçirdii anlalmak
tadr. Duvarlarn çok iyi korunduu izlenebilmektedir. Bazlarnn
içinde çok büyük ve at nal biçimli frnlar yer almtr (Resim 7).
Çocuklarn genellikle koyu yüzlü açkl mallardan yaplm çöm-
41
leklere, ya da açk renk hamurlu Obeyd tipi kaplara gömülerek ta
banlarn altna konmasna karlk, süt bebekleri pimemi top raktan
«peteklerin» içine gene hacker durumda gömülmütür (Re sim 8). Bir
petein içinde de köpek türünden olduu sanlan küçük bir hayvan
gömülmü (Resim 8) olarak bulunmutur.
Genellikle dikdörtgen planl olan mekanlarn yönleri 15 J aç masnda
8. tabakada 17 G, 17-18 F açmalarnda ele geçen yap bi riminin
yönleriyle ayndr. Duvarlarnn kalnl, çeitli boyutlar daki
mekanlarnmkarakterleri, 15 J açmasnn 8. tabakasyle, 17 G,
.17-18 F açmalarnda gün na çkarlan büyük yap biriminin, ayn
tabakalara ait olabilecekleri izlenimini uyandrmaktadr (Re sim 9).
Ancak 17 G, 17-18 F açmalarnda bulunan yap birimi, bu açmalarda 3.
tabakaya aittir. Ayni açmalarda yer yer 4. tabakaya girilmitir. Bu
tabakaya ait baz çukurlar ve bir ocak 17-18 F aç masnda mekannn
altnda bulunmutur. Ayn açmadaki AD me kannn da altnda bir kerpiç
seki ve üç mezar petei 4. tabakada ele geçmilerdir.
Anadolu'da Amuk Ovas E evresi (Braidwood - Braidwood 1960, s. 176
v.d., s. 511-513), Mersin XVi - XIII (Garstang 1953, s. 152 v.d.,
s. 154 v.d.), ve Tarsus'un Obeyd Evresi'nin yannda (Goldmann 1956,
s. 75 v.d.), Arslantepe'nin Schaeffer Sondaj (Weidner 1952-53) ve
Me zopotamya'da Tepe Gavra (Tobler 1950), Tello, Arpaçiya gibi
yer lerde (Goff 1963, s. 24 v.d.) Deirmentepe'nin Obeyd Evresi
bulun tularyla karlatrlabilecekbuluntular vardr. Ancak imdilik Di
yala kysnda Irak'da Abu Husaini höyüünün Obeyd Evresi, ker piç
yaplan, çömleklere çocuklarn gömülmesi eklindeki gelenek 'leri,
mühürleri ve çakmak ta delicileriyle, Deirmentepe'nin en yakn
benzeni görünüündedir.
Irak'da son yllarda Tell ei 'Oueili'de yaplan kazlarda da Obeyd 4
evresine ait bir ufak yerleme kazrlmaktadr (Huot 1980). Bu
yerlemeye ait C-14 ölçümlerine göre Obeyd Evresi M.Ö. 4200 3700
yllarna tarihlenebilmektedir (Huot 1980). Ancak Masca dü zeltane
erisine uygulandnda 'bu tarihler M.Ö. 5000 - 4500 yllar
na Obeyd 4 Evresinin
tarihlendirilebileceinigöstermektedirler.
Deirmentepe'ninObeyd Evresi'nin de ayn zamana ait olabile cei
diiünülebilir. 1981 ylnda Deirmentepe'de yaplan kazda De mir
Ça'nda olduu gibi daha sonra özellikle Roma Devrinde ve Orta
Çalarda Frat kysnda 'büyük bir olaslkla ufak bir garni zon vardr.
Ancak bu devir'lere ait tarihsel açklamalara yol açacak buluntular
Deirmentepe'de henüz ele geçmemitir.
42
nstx: U. 1981 a
Kalkolitik devirde ise özellikle bulle ve mühürlerden de anla ld
gibi Deirmentepe önemli bir ticaret merkezidir. Anadolu ile olduu
gibi Kuzey Mezopotamya ve Suriye le de belki Frat
rehir yolu vastasiyle bu ticaretini sürdürebilmektedir.
lerdeki
yllarda yaplacak kazlar Deirmentepe'nin hem Kalkoliuik, hem de
Demir ça'nn çeitli dönemlerinde, Roma Devrinde hangi rner kezlcrle
daha yakndan balantlarolduunu ve tarihsel açdan oy nad anlalan
önemli rolü daha yakndan aydnla kavututabi
lecektir.
ssçnxts KAYNAKÇA
BR1\IDWOOD, R. J. - L. BRAIJJWOOD : Excavations in the Plain of
Antioch 1960 I. The Earlier Assemblages. Phases A-J. OIP LXI,
Chicago.
«1979 Deirmentepe Kazlar» II. Kaz Sonuçlan Toplants,
Ankara lN5 ubat 1980. K.B. Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüü,
Ankara, s. 91-99.
«1980 Yl Deirmentepe (Malatya) Kazs Sonuçlar» III. Ka· z Sonuçlar
Toplants. Ankara 9-13 ubat 1981. K. B. Eski Eserler ve Müzeler
Genel Müdürlüü, Ankara, s. 3941.
EQUlNI. E. S, : Malatya. II. Rapportô Prellmlna-e delle Canpagne
1%3-1968 1970 il Livello Romano Bizantlio e le Testimonianze
Islamiche.
Oriei}sAntiqui Collectio X, Roma.
FERIOL!, P. - E. FIANDRA : «The Administrative Functions of Clay
Sealings 1979 a in Protohistorical Iran» I;anica. Istitute
Universitaro Orien
tale, Napoli, s. 307-312.
1979 b «Stamp Seals at Shahr-i Sokhta» South Asiim Archaeology
(1975), Leiden, s. 12-26.
GARSTANG, J.: Prehistoric Mersin. Yümiik Tepe .:.n Southem Turkey.
The 1953 Neilson Expedition in Cilicia, Oxford.
GOFF, B. L., : Symbols of Prehlscorlc Mesopotamla. Yale Univ.
Press, Np-..... 1963 Haven/London.
GOLDMANN, H.: Excavations at Gözlü Kule, Tarsus. From the NeoHthic
1956 through the Bronze Age. II. Princeton.
RUOT, J.L. : «Tell el 'Oueili (Iraq): Les premier resultats»
Paleorient 6, 1980 s. 207-2'11.
KLEISS, W. 1977 a
1977 b
: «Burganlagen und Befestigungen in Iran» Archaeolegische Mit
teilungen aus Iran 10, s. 23-52.
«Urartaische Platze in Iran» Archaeologische Mitteilungen aus Iran
10, s. 53·83.
43
KLEISS, W. 1978
St. KROLL «Urartaische Platze und Anlagen des 2. - 1. Jahrtausends
v. Chr. in Iran» Archaeologische Mitteilungen aus Iran ll, s.
27-71.
1979 «Verrnessene Urartaische Platze in Iran (West
Azerbadjan)
und Neufurde (Stand der Forschung 1978)>> Archaeologische
Mitteilungen aus Iran 12, s. 183-243.
ORTHMANN, W.: Halawa 1977 bis 1979. Vcrlauttger Bericht über die .
bis 3. 1981 . Grabungskampagne. Saarbrücker Beitrage zur
Altertums
ku nde : 31, Bonn.
PECORELLA, P.E. : Malatya - III. Rapporto Preliminare delle
Campagne 1963- 1975 1968 il Livello Eteo mperiale e quell Neoetei.
Oriens Antiqui
Col1ectio XII, Roma.
TOBLER, A.J. : 1950
Excavations at Tepe Gawra. Joint Expedition of the Baghdad School
and the University Museum to Mesopotam1fl. II. Levels x-xx.
University Museum. Univ. of Pennsylvania, Philadelp hia,
i
TUSA, S. 1980
: «Notes on the Tell Abu Husaini Excavation» Paleorlent 6, s.
225c227.
WEIDNER, E. : «Arslan Tepe» Archiv für Orientforschung 16, s.
151-152. 1952-53
44
i D i
,--
. 22
23
r--t--+---+--+---+--+---l--t------l-
Resim 1 :DEGRMENTEPE KAZISI -1981 45
Resim 2: DEGRMENTEPE'NiN HA VADAN oououoso. DE MiR ÇAGI KALESi Y
API LARI VE KALKOLiTiKDE ViR KERPÇ YAPILARI
Resim 3: 17 H, 17 G, 17-18 F AÇMALARININ HAVADANGd Nüü, DEMR ÇA
Gl VE KALKOL
TK DEVR YAPI LARI
BRKONUT
Resim 5: 15 J AÇMASI. KALKOLiTKDEVR YAPILARI, 7. VE 8.
TABAKALAR
Resim 6: 17 G AÇMASI. KALKOLTK
DEVR YAPILARI
Resim 8: rr AÇMASIKALKOLTKDEVR
Resim 9: KALKOLTjK DEVRE AjT MüHüRLER
Resim 10:BOYA BEZEKLj OBEYD ttn ÇANAK ÇöMLEK öRNEKLERj
Resim 11:KALKOLjTK DEVRE AIT BB MEKANINDA BULUNAN BAZI BULLERDEN
öRNEKLER
48
(*) Önder BLG
Türk Tarih Kurumu, stanbul Universitesi ve Eski Eserler ve Müzeler
Genel Müdürlüü adna Prof. Dr. U. Bahadr Alkm'n ba
kanlnda 1974 ylndan bu yana, her yl sürdürülen kiztepe Ka zlar,
1981 yl Mays aynda hocamzn beklenilmeyen vefat üze rine, bu
dönemden itibaren bakanlm altnda yürütülmee ba
land. 26 Temmuz ile 26 Eylül tarihleri arasnda 60 gün süre ile
gerçekletirilen kiztepe kazlar, merhum hocamzn salnda ol duu gibi
Kültür Bakanlnn, stanbul Üniversitesinin, Türkiye Turing ve
Otomobil Kurumunun yansra Türk Tarih Kurumu tara fndan
desteklendi. Ad geçen kurumlara ve özellikle Türk Tarih Kurumu
Yönetim Kuruluna kiztepe kazlarnn devamn sala
mak için gösterdikleri anlaya ve yardmlara kaz heyeti adna
burada teekkür etmeyi zevkli bir görev sayarm.
Bu dönem kazlar, her ylolduu gibi, arkeolog Handan AI ·km,
mimar-arkeolog Dr. Günhan Danman, mimar Alp Çetinsü,
arkeolog-desinatör Sabri Kzltan, arkeolog Gülsüm Urnurtak ve 2
stajyer örenciden oluan bir ekip tarafndan yürütüldü. Kültür Bakanl
temsilcilii görevini ise Zeynep Sar yerine getirdi. Mes Iekdalarmn
görevlerindeki baarlarn burada belirtirken, ken dilerine
teekkürlerimi sunarm.
1981 dönemi kiztepe kazlar, yalnz kiztepe I'de ve 2 amaca yönelik
olarak gelitirildl. Bunlardan birincisi, henüz ana topraa
kadar inilip tam bir stratigrafisi saptanamyan kiztepe I'in mev
out kültür kadarn daha da derinleerekortaya çkartmaktv Bu amaca
yönelik olarak D-3/IV-11 ve D-3/IV-10 gridkarelerinde çal-
(*) Doç. Dr. Önder BLG stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Öretim
üyesi.
49
malara geçildi ve beklenilenden daha yüksek bir seviyede ana top
raa eriildi. 1980 dönemi seviyesinden bu yl eriilen ana top raa
kadar 4 mimari tabaka daha saptand. Ancak, tabakalarn
saptanmas mimari kalntlarn mevcudiyetinden ziyade kesitlerde
izlenebildi (Resim 1), çünkü ikiztepe'nin bu seviyelerinde de ya
plarn ahaptan ina edilmi olduu gerek karbonlam hatl par çalarndan,
gerekse ilenmemi ahap mimari elemanlarn eklini
içeren yangn geçirmi sva parçalarndan anlald. Dier taraftan,
D-3jIV-1O plan karesinde 20 m. yükseklikte ortaya çkartlan taban
üzerinde, zgara biçiminde yerletirilmi ahap hatllarn karbon lam
kalntlarna rastland. Birbirine geçme olarak, kuzey-güney ve dou-bat
yönlerinde tutturulmu bu hatllar büyük olaslkla bir ahap evin taban
konstrüksiyonunu oluturuyorlard (Resim 2). Bir kesiminde rastlanlan
sva parçalarndan,bu ahap tabann da kullanld devirde svayla kapl
olduu anlald. Bu sonuçtan da, ikiztepe'deki ahap evlerin tabanarnn
da ahaptan yaplm ol duu daha açklkla kantlanm oldu.
Bu mimari tabakalarn dolgu topra içinden toplanan çanak çömlek
parçalarndan, bunlarn Eski Tunç Ça i kültür katn
temsil ettikleri anlald. Böylece de, kiztepe i'de kazlara
bala
nlmadan önceki seviyeden, yani 29.42 m. den ana topran eriil
dii 17.47 m. arasndaki yaklak 12 m. lik dolguda, evvelce Er-Hi tit
olarak tanmlananHitit Öncesi veya Geçi ça, Eski Tunç ça
III, Eski Tunç ça II ve Eski Tunç ça i kültür kalntlarnn
varlklar saptanmoldu.
ikiztepe I'de Eski Tunç ça III kültür katnn bir mezarlkla
temsil edilmi olduu saptanmt. nk defa 1974 ylndaki balan
gç kazlarnda bulunmu olan bu ext ra-mural mezarln snrla
rnn belirlenmesi, 1981 döneminin ikinci amacn tekil ettiin
den, kazlar C-20jIV-13-12, 11-10, D-1jIV-13-12-ll~1O ile D-2jIV-13
12-11-10 gridkarelerinin kapsad bir alanda gelitirildl. 24.94 ile
22.00 m. ler arasndaki deiikseviyelerde yer alan basit toprak ti
pinde 103 mezar ortaya çkartld. Hepsi srtüstü, kollar yanda, ba
caklar yanyana uzatlm olarak bulunan iskeletlerde, balar genel
likle göe bakar. Baz mezarlarda ba saa veya sola kaymi ola rak da
görülebilir. Ölüer mezarlara hediyelerle beraber gömülmü lerdir
(Resim 3-4). Ölü hediyelerinin çounluunu tunç eserler oluturur.
Hediyeler arasnda keramik eserlere de rastlanlr. Bun lar çanak
çömlek, rituellerde kullanld düünülen oyuk çizgi bezekli ses
aletleri ve insan figürinleri tekil eder. Bronz eserler genellikle
ölünün cinsiyetine göre deiir. Küpe, saç helezonu (Resim 8), yüzük,
bilezik (Resim 7), amulet, saç inesi, bal
50
ve delikli ineler (Resim 9- 10) gibi bronzdan yaplm eserler ka- .
dn iskeletinde görüldü. Çanak çömlek, insan figüriri de yine yalnz
kadn iskeletleninde rastland. Ayrca, kadn iskeletlerinde tatan veya
deniz hayvan kabuundan oluturulmu bir veya bir den fazla sras
bulunan kolyeler de bulundu.
Erkek mezarlarnda ise deiik tiplerde mzrak uçlar (Re sim 5-6),
ince uzun yass baltalar ve ikiz çam aac görünümün de ve ikili veya
dörtlü spiralder amblemler ve ayrca bronz tra
bçaklar ileklfl ve klfsz bçaklar ve spiral biçimli kabzalar ele
geçirildi. Baz erkek iskeletlerinde de tatan yaplm kolyelere
rastland. Ayrca, bronz küpeler enkek iskeletlerinde de bulundu. Bu
eserler dnda erider olarak kültür katlarnda da rastlanlan
ta ve kemik aletler ele geçirildi. Bu örneklerini saydmz eser ler
mezarlarda tek olarak bulunabilecei gibi iki, üç veya daha fazla
sayda da bulunabilir; örnein bir mezarda 4 adet mzrakucu,
dier bir mezarda bilezik, yüzük, 1r:;pe, insan figürini, keramik
ses aleti görüldü. Bundan da anlarlaca gibi mezarlara hediye ler
standart bir ortak gelenein sonucundan ziyade ölünün hayat ta iken
sahip olduu eyalar olarak braklmtr. Bu eyalarn bu ylki toplam
·144'tür.
Bu mezarln Tepe I'in bat kesiminde de devam edip etme diini
örenmek için yaplan kazlarda herhangi bir iskelete rast lanmad.
Ancak, bu yönde mezarlar daha yüksek seviyede yer al dklarndan, bu
alandaki iskeletler, 1974 ylna kadar youn ekil
de, özellikle tütün ekiminedeniyle tahrip edilmi olabilirler.
IV-lljC-17-18-19 ve v-o/C-19 gridkarelerini Jcapsyan bu alanda
yaplan deninlemede 5 mimari tabaka saptand. En alttaki 5. mi mari
tabakaya ait taban üzerinde 2 ocak ve 1 frn ortaya çkartl d. Bu
kalntilardan da anlalmaktadrki, Tepe I, Eski Tunç Ça'
III mezarlndan önce ve Eski Tunç Ça I'den sonra yerleimmer kezi
olarak kullanlmtr.Ele geçirilen çanak-çömlek, insan figü rinleri,
arak ve frçalar, kemik ve ta aletlerden Eski Tunç Ça II'ye ait
olduklar anlalan bu mimari tabakalar içinde mezar lara rastlanlmam
olunmasmdan, bu çaa ait ölülerin de extra mural bir mezarla
gömüldükleri anlalmaktadr.Bu durum, bi raz evvel.deindiimizderin
çukurda ortaya çkartlan kültür kat
için de geçerlidir. Ancak, bu kültür katnn ana topraktan bir ev
velki mimari tabakasnn taban altnda bir çömlek mezar bulun mutur.
Bir bebek iskeletini içeren bu mezarn bulunmasyla yeni domu veya
çok küçük çocuklarn intra-mural olarak gömüldük leri
anlalmaktadr.
51
ikiztepe'de çok küçük çocuklarn intra-mural olarak gömülme gelenei
Geçi ça sonuna kadar devam etmitir. Böyle bir mezar
içeren bir çift kulplu iri çömlek, D-2/IV-lO plankaresinin
Geçi
ça, yani Kültepe Ib zaman çanak çömleklerini içeren kültür ka tnda
ortaya çkartld.
1981 ylnda elde edilen bu sonuçlardan sonra, kiztepe'dekige lecek
dönem aratrmalarbir yandan Eski Tunç ça III mezarl
nn snrlarnnbelirlenmesine ve bu mezarln iskannn nerede olduunun
saptanmasna doru yönlendirilirken, dier yandan Te pe I'deki Eski
Tunç ça II ve i kültür katlarnn genilemesine
kazlarak. ayrntl olarak tannmasna çallacaktr.
52
(*) Muhibbe DARGA
Karakaya baraj gölü altnda kalacak höyüklerden biri olar
emsiyetepe'de (0-50/10) 1981 yl çalmalar Eylül ve Ekim ayla rnda
50 i günü çallarak gerçekletirildi, Höyük üzerinde kaz
çalmalar ortalama 20 içi ile yürütüldü. Tabanbükü köyündeki kaz
-evinde de ayrca çanak çömlekleriri tümlenmesi, envanter ça lmalar
iki uzman restoratör Sait Baaran ve Cenk Alpan ile ka zmzda
stajyer olarak çalan örencilerimiz tarafndan yapld.
Kazmzn mimarlk çizim ilerini Yük. Mimar Mühendis Arif Öz türk
üstlendi. Kültür Bakanl temsilcisi olarak, Malatya Arkeoloji Müzesi
asistan NuruIlah Aydn yüksek görev bilinci içinde fiilen
çalmalarmza katld. 1981 ysl güz kaz döneminin baar ile ger
çeklemesinde katklar olan tüm kaz ekibine ül-ran borçluyum,
emsiyetepe kazlarn finanse eden o.n.r.ü Keba ve Aa Frat
Projesi Müdürlüüne,kaz iznini veren Kültür Bakanl Eski Eser ler ve
Müzeler Genel Müdürlüüne, kaz bakan olarak görev ya pabilmem için
izin veren Edebiyat Fakültesi Dekarlna içten te ekkürlerimi burada
sunarm. Kaznn son gününde kaz açmala nn ve kaz evindeki kaz
malzememizi incelemek ve gözlernek amac ile bizi ziyaret eden Frau
Dr. Helke Kammerer - Grothaus (Bremenr'a da deerli gözlemlerinden
ötürü teekkür ederim.
emsiyetepehöyüünde fiilen kaz 8 Eylül 1981 tarihinde 15
çiyle balad. Evvelki yllarda çalmalarn yaplm olduu 4 aç mada
kazyadevam edildi. Höyüümüzün kuzey yönünde 1980 y
lnda saptam olduumuz dikdörtgen planl, ta duvar örgülü ve
(*) Prof. Dr. Muhibbe DARGA, stanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Öretim Üyesi.
55
ortasnda ocak taban bulurimu olan konutun temizlenmesine ve döeme
tabanarnn saptanmasna baland. 3,80 m. boyutunda kareye yakn planl
odann güney duvarna 1,20 m. uzaklkta orta ya çkarlan at nal
biçimi, yuvarlak küllüklü, bir hayli harap ol mu ocan en az 3 evre
onarm geçirdii ve bu evrelerinkant
toprak svadan döeme üzerine oturduu ortaya çkarld.
Bu mekandakazlaresnasnda küçük buluntu olarak Keban-Al tnova
kazlarndan ve Malatya yöresi yerlemeleri ve kazlanadan
tandmz iTÇ III A evresini kantlyan, elde yaplm, boya bezekli,
özellikle az ve omuz üzerinde geometrik linear bezerne motifleri
içeren çanak çömlek parçalar, tek tük kemik bz ve flint bçak gün na
çkarld. Burada boyallada beraber kullanlm
olan Karaz türü siyah açkl mallarn, boya bezekli çanak çömlee
oranla çok daha az olduu gözlendi.
emsiyetepe'de ikinci büyük açma, höyüün güneybatsnda,
1980 yl açlm olan iTÇ III B evresini kantlyan sekili mekann
dou ve bat yönde geniliine aratrlmasyla oluturuldu. Bura da kuzey
yöndeki sekinin arkasndaki kerpiç kalntlar kaldrl
dnda. açlm olana bitiik bir seki ve bunun bitiminde de 1,20 m.
yüksekliinde sel yata talarndan harçsz örülmü, oday
kuzeyde snrlyan duvar ortaya çkarld. Kaz çalmalarmz bo yunca
«GÜNEY EVi» olarak geçici olarak adlandrdmz bu me kann dou ve
hatsndaki Geç Demir ça - Roma evresinin izleri olan ve yapy bir
hayli bazmu olan ta duvarlar kaldrrld. Roma ça duvarlarnn altnda
douda ve batda yine sekiler gün na
çkarld. Güney Evinin aratrlmasnabat yönde devam edildi ve burada
sekili mekana bitiik, bat duvarnn önünde ta dizisiyle çevrili
yuvarlak biçimli, içinden birçok çanak çömlek parças ç
kardmzbir çöp çukuru. ar kovan biçimli bir petek, ve dikdört gen
biçimli bir su teknesinin (tet ?) kalkerlemi taban ve 2 sm.
kalnlnda kenarlarna ait parçalar ilekenar cidarnn bir ksm
ortaya çkarld.
Bu küçük odann Güney Evinin mutfak ksmi olduunu
sanyoruz, Güney Evinin geçen yl açm olduumuz bat yön deki sekisine
bitiik olan ocak taban özenle kaldrld. Bu çal
ma esnasnda ad geçen ve olaslkla küllük görevini yapm olan bu
tabann yass dere çakllar ile iTÇ III A ve II B'yi kantlyan
çanak çömlek krtklartndan yaplm olduu ortaya çkarld. Ve böylece
Güney Evinin iTÇ III ve II evrelerinde iskar edilmi oldu u
anlald.
56
Daha evvelki evrenin krk mallarnn kullanlm olduu ocak tabannn
oturduu çamur sva döeme de kaldrld ve bunun al tnda, sekiIi odann
ortasna yakn, ,batdan 1.80 m. uzaklkta, ça murdan bir çember
üzerine oturtulmu ve dere talarndan örül mü yuvarlak bir frn
tabannn en alttaki dizisi ortaya çkarld.
Bu kalntnn bir ate tablas olmas da, orta ksmdaki yank
kalntlarndan akla gelmektedir. Güney Evinin çanak çömlek bu
luntular, bir yl evvelki gibi TÇ III A mallarn ve tek renk Ka raz
türü kap parçalarn çoaltmaktadr, 20 sm. aralkla üst üste iki çamur
döeme, sekilerin gösterdii iki evre ve özellikle seki ler ve ta
duvarlarn çamur harçla svanm (2-3 sm. kalnlnda),
bunun üzerine geçirilmi 2-4 mm. lik kirli beyaz badana kalnt
lar ve ocak tabanIarnda kullanlm olan çanak çömlek krkla
rnn farkl evrelere tanklk etmesi, Güney Evinin TÇ III A-B ve II B
evresinde de kullanlm olduuna kant oluturmaktadr.
Güney .Evinin güney snrnn erozyon ve baka ykmlarla yok olduu
saptand. Kuzey sekisinden 4,5 m. güneyde, dou-bat yö nünde
derinliine kazld ve burada 674 m. korunda ana topraa
ulald.
Bu yln en ilgi çekici bulurtusu, belden yukars stilize, üç gen
biçiminde ve oldukça yass; belden aas çan biçiminde bir giysi ile
betimlenmi olan, 10 sm. boyutunda pimi toprak bir ka dn figürini
oldu. Ad geçen figürin, Güney Evinin mutfak odasn
da 'petek' dediimiz ar kovan biçimli, oldukça harap birim
ara
trlrken, dolgu topran içinde bulundu. Mutfak odasnda ve çöp
çukurunda bulduumuz mallarn TÇ III/ün geç evresini ve üTÇ geçii
belgeleyen çanak çömlek parçalar olduunu burada vurgu lamak
yerinde olacaktr.
emsiyetepe höyüünün batsnda aratrlmam D I-III ve E I-III
adlandrdmz5 m. X 5 m. lik açmalarda kazlara balan
d ve yüzeyin 30 sm; altnda, demir ça mimarlk kalntlariyle
çanak çömlek buluntular ortaya çkarld. Büyük bir olaslkla Ro ma
karargah ~ kalesinin çok tahrip görmü temel duvarlar ve dö eme
kalntlarnn altnda özellikle kuzeybatda 40 sm. kalnl
nda bir yangn tabakas gün na çkarld. Bu yangn ynnn
hemen altnda üTÇ'a geçi evresini haber veren açk renk zemin .
üzerine, donuk siyah veya krmz boya bezekLi -1birkaç torna ya- pm-
mallara tesadüf edildi. Bu parçalarla beraber tüm bir çeç
mühürü ortaya çkarld. Çeç mühürünün üslubu da TÇ III'üri sonlarna
tanklk etmektedir. D ve E açmalarnda söz konusu yangnn etkisiyle
çok tahrip edilmi, tek sra ta dizisinden olu-
57
an konut temellerine, ocak tabanarna ve TÇ III B evresini bel
geleyen boyal kap parçalarna, ocaklarn içinde tanabilen pimi
toprak ocak ayaklarna tesadüf edildi.
Höyüümüzdegeçen yl kazlmam olan A III, B III ve B iV açmalarnda
kazya baland. Bu açmalar Güney Evinin batsna
tesadüf etmekte ve bu alanlarda plan vermeyen Geç Demir ça
duvar kalntlar altnda TÇ III B evresinin dikdörtgen planl ev
lerine ait ta duvarlara, ocaklara ve boya bezekli kap parçalarna
rastland.
emsiyetepe höyüünün Geç Demir Ça-Roma karargah-kale sine ait
evvelki yllar ortaya çkarlan 'kütlesel yapnn temel kaln
tlarnn aratrlmasna devam edildi. Höyüün güneydousunda
ortaya çkarlm olan d surun, dou ve bat yönde kazlarak iz lenmesine
devam edildi. Bir siper duvar izlenimini veren bu su run yer yer
120 sm. ila 70 sm. geniliinde olup, çeitli onarmlar
geçirmi olduu anlald. Ad geçen sur trasesinin batya doru
20 m. varolduu ortaya çkarld ve höyük eteklerinde güneydo uda
trapezoid bir kule oluturduu saptand. Karargah kalenin dousundaki
120 sm. kalnlndaki teras duvar douya doru 3 m. açld ve hafif bir d
bükey kavis yapt görüldü. 9 ta dizisi 180 sm. yüksekliindeki duvarn
çakll ana topraa dayand gö rüldü. Burada geç
kalkolitikdiyebileceimiz