Habil Adem Ya da Nam-ı Diğer Naci İsmail (Pelister) Hakkında-I

..

r\ HABILADEM

\.

TÜRK-OSMANLIDÜNYASINDA SÖZ

VE YAZI.RÖNESANS'TA

MÜSLÜMANLAR VEHIRISTIYANLAR -II

ULUG IGDEMIR

iiLi

11

YÜZ YIL ÖNCE OSMANLiBASiNiNDA BU AYAyse Sen 'in lkdam' dan seçip dilini degistirmedenyeni haiflere çevirdigi gazete havadisleri.T o i' L li iVi s'J\ L

TARIH4

HABIL ADEM (NACI ISMAIL PELISTER)HAKKINDA

Mustafa Sahin ile Yasar Akyo~ Yakin tarihimizin en zeki,

ama erdemleri kuskulu bir simasina isik tutuyorlar. 6'IJean-

BaptisteHtlair't"17BB'deyaptigi bi,-akl1are/giwasetabloda"ay""ti:Galata'da"Ayasofya'nmgijrünüsii.

LAMARTIN, SAINT-SIMONCULUK VE IZMIRIlhan Pinar, "Türkdostu" birFransizyazari ve birtür ütopiksosyalizmin Egebölgesiyleiliskilerini i Sirdeledi.

Osmanli padisahininaltmisina yakinken bir Bizansprensesiyle Silivri'de

evlenmesinin öyküsü. 27

Aylik DergiSayi: 11 Cilt: 2 Kasim 1994

Sahibi:TÜrkiye Ekonomik veToplumsal Tarih Vakfi adina

Ilhan Tekeli

Sorumlu Yaziisleri MÜdÜrÜ veYayin Yönetmeni:

Mete Tunçay

Danisma Kurulu:Aysen Anadal, Ayda Arel,

Halil Berkta.y, Edhem Eldem,

Ekrem Isin, Çaglar Keyder,Sevkei Pamuk, Necdel Sakaoglu.

Zaler Toprak

Grafik Tasarim:Haluk Tlltlca.)'

Dizgi, S:iyfa DÜzeni: Tarih ValifrBaski: Numune Mathaaciiik

Adres: Yildiz Sara)'i ArahacilarDairesi, Barhai'os Bulvan80700 Besiktas-Istaii hul

Tel: (212) 2273733Faks: (212) 2273732

ALMANLARiN TÜRKIYE'DEKOLONI KURMApLANLARi -IIMesut Keskin ileBülent Canilk bölümü 8'inci sayimizdaçikan arastirmayi i 8sürdürmekteler.

THEODORA ILE ORHANGAZI'NIN DÜGÜNÜDr. Cemal Kozanoglu, ikinci

..

ETNOSANTRIKEG ITIMSEMPOZYOMUHerkül MiUas, bu yil katildigi uluslararasi bir toplantida,

"benmerkezci"ligin nasil elestirildigini aktarmakta. 3 OAbone Kosullari:

Alti aylik (6 sayi): 300.000 n.

3JkIiU, ,'ii &wJ;' if !JI(OJ'.:ml.,yII/tl i=--- -,..2 : ..t. &JG_t:_. .Af,,~,r'

0\..1'.,;..

f.t~~:~{,':~(,~M.6~;~~. 7;:.,,~=n

~_I.~tt;: t;':~ ~~',:.~ ~~-~~(~J~ :: ~:;;':.t;41ft~~~

~~. ~

rr::-~;...::y ;e-7~ -'~ /."~-/-'_~ !<'.t'...,,''!;_It.

,~,2:::2"4t,.~ ,r J./.j rA%..~" :.~~p.~.i. ~.

- . ~.~~-{ .-::-.~~:

fo :.,.if:: ''''"r' , "v~-.44,f-/ ."

DÜNYA OKUL KITAPLARI VE FRANSIZIHTILALIHerkül Millas, bu kitap tanitma yazisinda da,

Buça Sempozyumuyla yakindan ilgili bir konu isliyor

(Vakiftan Haberler bölümüne bkz.) . 3iGEÇMIS SÖLENLERDENF. Muhtar Katircioglu, 1871 Paris Komünü sirasindalokantalarda sunulan garip yemeklerden bir 32menüyü tanitmakta.

[2 ]

HABILADEM YA DA NAM-IDIGER NACI ISMAIL (PELISTER)

HAKKINDA.. .

MUSTAFA SAHIN -YASAR AKYOL

ÜnlÜ biyograflarimizdan Ib-nülemin Mahmut Kemal Inal biryazisinda, bizde yasamlari bo-yunca kimi etkinlikleriyle gözdoldurmus, gündemde kalmis,ama ölümleriyle birlikte hemenunutuluvermis pek çok ünlü ki-sinin bulundugunu biraz da aci-harak belirtir. Hatta kendisi bun-lara "Mesahir-i Meçhule" seklin-de orijinal bir de ad takar. Yanigünümüz Türkçesiyle söylemekgerekirse, bilinmeyen ünlüler...!

Sayin Inal'in bu tanimlamasiçalismamizda ele alacagimiz kisi-yi, yani Habil Adem'i ne dereceanla tir elbette bilemeyiz ama,özellikle günümüze degin çikankimi yayinlarin gerek metni vegerekse dipnot ve kaynaklariarasinda dikkatsizlikten çok, ko-nuya iliskin bilgi eksikliginin be-lirleyici oldugu bir tür karmasa,dolayisiyla da bir vurdumduy-mazlik sürüp gidiyor. Hatta bukonuda hiç kimsenin bir sey bil-medigi ya da ugrasma zahmetinekatlanmadigi yorumunu yapma-miza neden olabilecek bazi"gaf"larin bulundugunu bile söy-lemek olanakli.

Iste bu yaziyla biz, her sey-den önce söz konusu karmasayabir açiklik getirmeyi, öte yandankonuya iliskin olarak elde bulu-nan kimi bilgi kirintilarinin üzeri-mizde kalmamasini, Habil Adem'in yasaminin ise biraz olsun ay-dinlatilmasini saglamaya çalistik.

Ancak öncelikle karmasa di-

ye tanimladi~imiz seye bakalim.Bunun, aslinda günceli yakala-maya çalisan' popüler tarih dergi-lerindeki kimi yazilardan kay-naklandigini belirtmek gerekir.Burada konuya iliskin örnegimiz,

Habil Adem ya da Nam-1 Diger Naci Ismail (Pelister)

ünlü arastirmacilarimizdan SaYI11Taha Toros'un Tarih ve Toplumdergisinde çikan bir yazisi ve bu-na eklemlenen Mustafa Sahinimzali bir "iletisi"dir. .

Sayin Toros, Agustos 1991'dedergiye olan önemli katkilarinabir yenisini daha eklemis ve elin-deki zengin arsiv malzemesinedayanarak, Kurtulus Savasi'ninilk yillarinda Mustafa Kemal(Atatürk) ile, lzoli asireti reisiHaci Kaya (Sebati Duman) ara-sinda cereyan eden, fakat pek

bilinmeyen bazi yazismalara de-ginmistP Ama daha önce, ken-dince gerekli gördügü birtakimaçiklamalara giriserek, hiçbir notkaymadan; "Habil Adem tarafin-dan dilimize çevrilen iki Almansarkiyatçisinin Kürtlerle ilgili ki-tabi da, bu irkin geçmisi açisin-dan, fazla bilgiyi içermemekte-dir" seklinde bir cümleye yervermisti yazisinda.3

Bir süiii soru isaretini içindebarindiran bu cümle hakli 'Ola-rak, ayni zamanda derginin dü-

[ 6 ]

...

/4

',~

'J~' ..........

Habil Adem'in ilk sayisini 5 Eylül1918'de çikardigi "Serbest Fikir"

dergisinin kapagi.

zeltmenlerinden de olan SayinMustafa Sahin'in bir "iletisi"sineneden olmus, burada birtakimaçiklamalara girisilmisti.4

Buna göre, Habil Adem'in di-limize çevirdigi kitap, 1334(1918)'te Istanbul'da basilanTürkmen Asiret/eri; iki Almansarkiyatçisi da Dr. Frayliç ve Mü-hendis Radlig'tir.5 Halbuki bu ki-tapta, görülecegi üzere çevirenleilgili herhangi bir kayit yoktur.Sadece "Almancadan tercümeedilmistir" ibaresine rastlanmak-tadir. Fakat, Sayin Sahin'in debelirttigi gibi, kitapla HabilAdem arasinda iliski kuran birta-kim kayitlar vardir. Bunlardanbirisine göre;

"Osmanli devleti emniyetiAnadolu'nun genellikle bütün et-nikIerin, özellikle Türkmen veKürt halklarinin tarihteki ve odönemdeki durumlarini sapta-mak üzere Bat'dan, özellikle Al-manya'dan uzmanlar getirtmistir.Bu uzmanlarin raporlarini HabilAdem Almancadan Türkçeye çe-virmistir. Ayrica devlet emniyetteskilati tarafindan Habil Adem'ebirçok kitaplar Türkçeye çevirtti-rilmistir. Bu kitaplardan yalnizcaTürkmen Asiret/eri kitabi basil-mistir. Eski harflerle yazili bu ki-

HABIL ADEM HAKKINDA

tap Milli Kütüphane'de mevcut-tur".6

Bu bilgilere ragmen, SayinTaha Toros'un hangi kitaptanbahsettigine iliskin bir açiklama-yi hala yapmasi gerekir. Aksihalde bu konudaki karisiklik sü-rüp gidecektir. Çünkü HabilAdem'in gerek "mütercim", ge-rekse "müellif" olarak göründü-gü o kadar çok kitap vardir ki,sayisini henüz tam olarak sapta-yabilmis degiliz.

Örnegin bir kitabinin slipno-tunda "Kürd Asiretlerinin Usul-üIskan!. Sabik Muhacirin Müdüri-yeti" seklinde bir kayit vardir ki,bunun bir kitap mi, yoksa bir ra-por mu olduguna karar verebil-mek oldukça güçtür.7 Belki deSayin Toros, bunu ya da bizimbilmedigimiz baska bir kitabi be-lirtmek istemistir. Biz ancak, ge-rekli açiklama yapilana kadar,buraya bir soru isareti koyupgeçmekle yetinebiliriz.

Simdi gelelim Habil Adem'inyasamina iliskin bilgilerden ön-ce, yukarida söz konusu ettigi-miz ve görebildigimiz bdariyladüzeltilmesi gerektigine inandigi-miz bazi yanlislik ve "gaf"lara.

Örnegin bunlardan birisi olanSayin Prof. Necati Akder'e SayinSahin de "iletisi"sinde deginmisti.Burada belirtildigi üzere NecatiAkder, "Habil Adem'in jons Mo-ol'den (aynen) çevirdigi Anado-lu'da Türkiye'nin yasayip yasaya-mayacagiyla ilgili kitabi johnsMeville'unmus gibi" yorumla mi-yor, aksine "Habil Adem'in jonsMool'den çevirmis oldugu" kitabiyazisina malzeme olarak kulla-nip, içerigini açikliyor.s Buradaelestirilecek bir nokta varsa, oyilda "çevrilen kitap"tandegil,"çevrilen kitaplar"dan söz edil-mesidir. Çünkü bilebildigimizkadariyla Habil Adem'in jonsMool'den çevirdigi bir te~ kitapvardir. Baskalarinin olup olmadi-gi konusunda ise, henüz bir bil-giye sahip degiliz. Bizim, IzmirMilli Kütüphane'de 9. dolabin494. sirasina kayitli olarak gördÜ-gümüz nüshasina göre, kitabintam künyesi; "Londra Konfera-sindaki Mes'elelerden: 'Anado-lu'da Türkiye' Yasayacak mi? Ya-

[ 7 ]

---

, ~_.

"Hilafet Siyaseti ve Türklük Siyaseti"kitabinin iç kapagi

samayacak mi?, Muharriri: Profe-sör Cons Mol (ce, vav, nun, sin,mim, vav, lam), Mütercimi: HabilAdem, Nasiri Ikbal Kütüphanesi,(tarihsiz), 144 s." seklindedir.

Hatta Habil Adem'in bu kitapyüzünden basinin derde girip,ülkeden ayrilmak zorunda kalisi-na iliskin bilgiler de vardir. Fakatbu bilginin saglikli olup olmadigitartisilabilir. Buna göre;

"Habil Adem bu kitabindaOsmanli Imparatorlugu'nun Bal-kanlar'dan ve Arabistan'dan çe-kilecegi, hükümet merkezinin Is-tanbul'dan Anadolu içlerine tasi-nacagini ve .Anadolu'da bir Türkdevletinin kurulabilecegi tezinisavunur. Habil Adem bu tezikendisinin tezi olarak degil, ha-yali Prof. johns Moul'ün tezi ola-rak öne sürer. Kitabin yayinlan-masi üzerine Alman elçisi TalatPasa'ya gelmis, Almanya'da buadla bir profesörün bulunmadigi-ni, bu adla bir kitabin yayinlan-madigini ve Almanya'nin bu tezibenimsemedigini söylemis ve ya-zar (çevirmen) hakkinda kovus-turmaya geçilmesini bildirmis.Bunun üzerine Talat Pasa HabilAdem'i çagirtmis, durumu ondansormus, Habil Adem de bu pro-fesörün Alman olmayip bir Ma-car oldugu ve bu tezini kitap ha-linde degil, Budapeste'de konfe-rans olarak verdigini ve kendisi-

" .. .; :.

" >.'-'-'-~---" c:,

..,- .;.; ~'."

oJ.-'

i.'" ;>.. ~

~, :.r~.-.

"Faal Türkiye" kitabinin iç kapagi

nin bu konferansi izleyip notlaraldigini söylemis. TaHit Pasa buyalana kanmis gibi görünmÜs veHabil Adem'e TÜrkiye'den kaçipgitmesini, bu suretle Osmanli-Al-man iliskilerinde bir anlasmazli-ga meydan verilmemesini öner-mis. Bunun Üzerine Habil AdemItalya'ya gitmistir".9

Ikinci olarak, Sayin TevfikÇavdar'in biyografi tÜrÜnde ya-yinladigi bir kitabinin kaynakla-rindan birisiyle ilgili bir dÜzeltmegerekmektedir. Burada, "BUCK-KERT; Faal TÜrkiye, Istanbul1332" olarak verilen kitabin be-Iirtilmemis olan "mÜtercimi" Ha-bil Adem'dir.IO Izmir Milli KÜtÜp-hane'de 19. dolabin 450. sirasinakayitli olan nÜshasina göre tamkünyesi; "Faal TÜrkiye, Muharri-ri: Doktor Bokkert (be, vab, kef,kef, re, te), MÜtercimi: HabilAdem, Ikdam Matbaasi, Istanbul1332, 101 s." seklindedir. II

ÜçÜncÜ ve son olarak, ÜnlüSiyasi Partiler uzmani merhumTarik Zafer Tiinaya hocanin artikklasiklesmis Türkiye'de SiyasalPartiler yapitinin yeni versiyon\l-nun üçÜncÜ cildinde yer alankaynaklardan birisine deginmekgerekecektir. Burada aynen, "LE-BAH (Profesör) (Osmanlica Oku-nusu), Türkiye Ne Için Harbedi-yor? (Mütercimi: Habil Adem),(Istanbul, tarihsiz)" seklinde ge-çen kitabin yazari bölümÜndeki

isim "Libah" 01mali.12 Hana buyönde kayitlar da vardir:

"Habil Adem kendi yazdigive yayinladigi bu kitaplarda ge-nellikle kendini 'çevireni HabilAdem' diye tanitir. Yazarina dauydurma bir profesör adi koyar.Örnegin yazari Prof. ]ohns Moul,Prof. Libah gibi. Tabii Libah söz-cÜgÜnÜn Habil oldugu kolaylik-la görülebilir",13

Osmanlica okunusu "lam, be,elif, he" olan sözcügÜn, HabilAdem'in yine "mütercim" olarakgörÜndügü bir kitapta da geçme-si, yukaridaki bilgiyionaylar ni-teliktedir.14 Zincirleme olarak,bunu da Habil Adem'in 1923'te"Serbest yazi yazmak zamani gel-di" diyerek basladigi bir kitabin-da yaptigi açiklama pekistirir veburaya kadar görülen karmasayave "gaf"lara bir anlamda noktakoyar:

"Babialinin müvesvis, itilafka-riz sansÜrüne tabi olmamak ka-dar bir saadet tasavvur etmiyo-rum. SÜphesiz, bu telakki, bu in-hisar bana aiddir. On seneden-beri serbest yazi yazmayan, onsenedenberi birbirini takib edenvak'alarin intibalarini, ilhamlarininesre muvaffak olamayan birmuharrire aiddir. Öyle ki, on se-ne evvel nesrettigim muhtelifeserlerde müdafii oldugum nok-tayi nazarlarin birer birer hakika-te inkilab etmis olduklarini görü-yorum. O zamanin tehlikeli vekararsiz hÜkÜmeti karsisinda ye-ni kanaatlerin, yeni tarz telakki-lerin nesri güç idi. Her hÜsnÜni-yet, kah tahtinda müstetir bir ha-va seklinde telakki olunuyor,kah techi! sekline giriyordu.Böyle bir zihniyeti bertaraf et-mek lazim idi. Vaziyeti çok dü-sÜndÜm, bir çok suret-i hal ta-savvur ettim ve en nihayet kendisahsimi ortadan çikarmaktanbaska bir çare bulamadim. O za-man, kendi eserlerimi muhayyelbirer Avrupa muharririne atf ey-ledim. Efkar-i umumiyenin taht-itesirinde kaldigi bi'l-fi'l sabit olanon iki eser nesrettim. Hepsindede ben bir mütercim vaziyetindeidim. MÜtercimin efkar üzerindene tesiri olabilirdi? Hiç!.. Iste buhiçdir ki, tarihimizde bugünkü il-

[ 8 ]

min rerkili. ~mkanini teshil etti.En muglak. en mu'dil mes'elelerisarih ve ka(i bir surette yazdira-biIdi".15

Habil Adem'le ilgili bilgileri-miz açisindan, kendisinin yapmisoldugu bu son derece önemli'açiklama, en azindan onun Cum-huriyet dönemi öncesi durumu-na bir ölçüde açiklik getirir. Fa-kat, hepsi bu kadar degildir el-bette. Yukarida da belirttigimizÜzere, onun tÜm yasamina yöne-lik az ve spekÜlatif de olsa biita-kim kayitlar vardir. Gerek bunlarve gerekse saptayabildigimiz ya-yinlari yoluyla olusturacagimizbölÜmler, onun yasami, yapitlarive tertiplerini ortaya koymayayönelik olacaktir. Ama daha ön-ce, bir dizgi hatasi ya da yanlis-lik olabilecegini sandigimiz birdÜzelteme gerekmektedir.

Buna göre, Aclan Sayilgan'in''TÜrkiye'da Sol Hareketler"i ince-leyen kitabinin Nazim Hikmetdönemi ile ilgili bölÜmÜnde geçen"Halil Adem" adinin, Habil Ademolabilecegini dÜsÜnÜyoruz.16

HABILADEM'INYASAMiNA ILISKINBILGILER VEDEGERLENDIRMELER

Görebildigimiz kadariyla Ha-bil Adem'e iliskin Üç ayri deger-lendirme var. Bunlardan ilki,kendisini 1932'de tanidigini,1936-1939 yillari arasinda da ilis-kide bulundugunu belirten Abi-din Nesimi'ye aittir. Buna göreHabil Adem, Abidin Nesimi'nintanidigi en zeki insanlardan biri-sidir. Politik bilgi ve tecrübeleride pek çoktur. Ancak zekasinihatali yollarda harcamistirP

Ikinci degerlendirme, yazimi-zin basinda da degindigimiz Sa-yin Mustafa Sahin'in "iletisi"sindegörÜlen bilgiye dayanir. Bunagöre; K.(ösemihalzade) MahmutRagip, Anadolu Türküleri ve Mu-siki Istikbalimiz kitabini öven, ir-sad ve tahlillerde bulunan HabilAdem'i "bÜyÜklerimizden" sa-yar.18

Varligindan haberdar oldugu-muz ÜçüncÜve son degerlendir-me ise, Izmir'de kisa süre çikanHürriyet gazetesindeki Zakkum-

"Rusya'nin Sark Siyaseti ve ViIayet-iSavkiye Meselesi" kitabinin kapagi

zade imzali bir fikradir.19 "Yaringazetesi muharriri, muhabiri vemümessili sifati ile" Izmir'e gelenHabil Adem'i, kolay kolay mey-dana çikmayan, kuyrugunu kis-tirmayan; kolay kolay göiiinme-yen, ne ile mesguloldugunu açi-ga vurmayan ve nerelere daldigiayan beyan olmayan bir kisi ola-rak sunan Zakkumzade'nin buyazisinin tamami çalismamizinsonunda ek olarak yer alacaktir.

Bu degerlendirmeler isiginda,asil adi Naci Ismail (Pelister)20olan Habil Adem, aslen Ama-vut'tUr.21 Dogum tarihine iliskinherhangi bir bilgiye ise, ne yazikki rastlayamadik. Ailesi ve egiti-mi konusundaki bilgilerimiz ye-tersiz oldugu gibi, çeliskilidir de.Buna göre; yayinlanmis olan birkisim anilarindaki bir ibareden,babasinin "alayli" bir asker oldu-gu çikartllabilir.22 Abidin Nesimiise onu, zengin bir Arnavut aile-nin oglu sanmaktadir.23

Egitimi konusunda kendisi,elektrik mühendisi olmak içinAlmanya'ya gittigini, fakat felsefedoktoru olarak geri döndügünü;fazladan olarak Almanca, Ingiliz-ce ve Fransizca dillerini de bildi-gini yazmaktadir.25

Eldeki bilgiler Habil Adem'inegitimini tamamladiktan sonraneler yaptigi konusunda yetersizkalmaktadir. Büyük olasilikla Is-tanbul'a gelmistir, ama ne zamangeldigi bilinmemektedir. Konuyla

"Pan Cermenizm-Pan Islavizm"

kitabinin kapagi

ilgili en büyük kaynagimiz olanAbidin Nesimi, Habil Adem'in Is-tanbul'a gelisinde mesleginde de-gil, gazetecilikte ekmegini kazan-mayi düsündügünü ve Mevlanza--de Rifat Bey'in çikardigi Serbesifgazetesinde çalismaya basladiginibelirtir ki, bu bilgi bize HabilAdem'in II. Mesrutiyet'in ilaniylabirlikte Istanbul'a geldigini söyle-memizi olanakli kilar.

Habil Adem'in Abidin Nesi-mi'ye anlattigina göre; o dönem-de basmuharrirler arasinda ya-banci dil bilen hemen hemenyokmus. Hatta okuma-yazmabilmeyenler dahi varmis. Bunlarbaskalari tarafindan yazilan yazi-lara imza atarlarmis. Bunlardanbirisi olan Baba Tahir'in basma-kalelerini Yunus Nadi yazarn1ls.Kendisi de MevHinzade RifatBey'in basmakalelerini yazar, bu-na karsilik haftada bir besibirlikaltin alirinis.26

Eger bu anlatilanlar dogniise, Habil Adem'in gazetecilikmacerasi, meshur 31 Mart 03 Ni-san 1909) Olayi'na kadar sür-müstür denilebilir. Çünkü, 13gün süren olaylar ve eylemlerbastirildiktan sonra kurulan Di-vaniharp'in Mevlanzade RifatBey'i olaylarin sorumlularindansayip, 10 yil sürgün cezasinaçarptirdigi bilinmektedir.27 Do-layisiyla Habil Adem de bu yüz-den isinden olmustur denilebilir.Fakat onun üzun süre issiz kal-

[ 9 ]

madigi anlasilmaktadir. Özellikleyabanci dil biliyor olusu bundaetkili olmus, Devlet Emniyet Tes-kilati'nin tercüme bölümÜnealinmistir. Abidin Nesimi bu du-rumu anlatirken;

"1908 Mesrutiyet devrimi Üze-rine devlet emniyet teskilati Sela-niklilerin özellikle Karaso, Cavit,Nisim, Ruso, Metr Salem, TopalSamuel Izisel gibilerinin elinegeçmistir. Devlet emniyetininMusevilerin eline geçmesi bÜyÜkbir sakinca tasiyordu. Talat Pasabu sakincayi anlamis ve devletemniyet teskilatinin MÜslÜmanla-rin eline geçmesi geregini duy-mus, bu suretle devlet emniyetteskilatinda bir yeniden düzenle-meye gitinistir. Bu dÜzenlernedeemniyetin Üst kademesine onÜçMÜslÜman alinmis, ayrica birkaçyabanci dil bildigi için HabilAdem de emniyetin tercüme bö-lÜmÜnde görevlendirilmistir" de-mektedir. 28

Bununla ilgili tarihi gelisiinebakacak olursak; devlet yöneti-minde Ittihat ve Terakki faktörü-nün agir basmaya baslamasi 31Mart Olayi'ndan sonra olmustur.Yine Ittihat ve Terakki liderlerin-den TahH Pasa'nin ilk bakanligida bu dönemdedir. 29

Devlet Emniyet Teskilati'nda-ki degisiklik ise, 4 Agustos 1909gÜnlü "Istanbul Vilayeti ve Emni-yet-i Umumiye MÜdüriyeti teski-latina dair kanun"la gerçekles-mis, böylece Emniyet-i UmumiyeMÜdÜriyetikurularak, basina Ga-lip Bey getirilmistir. Bu aradaEmniyet-i Umumiye MÜdÜriyeti,Dahiliye Nezareti'ne baglanmis-tir.30

Habil Adem de kendisininDevlet Emniyet Teskilati hesabi-na çalistigini, "bu kadar seneEmniyet-i Umumiyeye dÜnyaninpolis takipleri, polis faklari, polisseferberlikleri usullerini tercÜmeetmistim" seklinde belirtir.31Onun buradaki görevi sadece butÜr teknik kitaplarht sinirli degil-dir Imitlaka.32Daha önce de de-gindigimiz Üzere, Devlet EmniyetTeskilati'nin Habil Adem'e uz-man raporlarini da çevirttigini,onun da bunlardan yararlanarakeski harflerle pek çok bilimsel

degeri yüksek kitaplar yazdiginiAbidin -Nesimi'ye dayanarak be-lirtmistik. Genellikle kendini "çe-vireni Habil Adem" diye tanittigibu kitaplarda görebildigimiz eneski tarih, 1331-(1915)'dir.33 Fa-kat onun daha önce de birtakimmakaleler yazdigi göiiilmektedir.Bunlarda görülen en eski tarihise, 1327(1911)'dir.34

Habil Adem, bu makalelerin-de tarihlerden önce nerelerdeyazildikiarina iliskin birtakim yeradlari da vermektedir.35 Bunlaradayanarak onun, özellikle 1911 -1913 yillari arasinda yurtdisindabulundugunu ileri sürebiliriz.Gerçi kendisinin bir yerde "1911senesinde henüz Viyana'dan"geldiginden söz etmesi36, onunbu tarihten önce de bir aralikyundisinda bulunduguna bir isa-rettir. Ancak hem bu kayit, hemde yine kendisinin bir yerde"1327 senesinin Mayis ayindaKadiköy vapurunda" isittigi bir"mükaleme"den söz etmesi37,onun bu tarihte kesinlikle Istan-bul'da oldugunu belirler. Ne ol-duysa da bu tarihten sonra ol-mustur denilebilir. Nitekim bizde, bir kitabi yüzünden basininderde girip yundisina gitmek du-rumunda kaldigina daha önceyer vermistik.38

Burada dikkat çekilmesi gere-ken bir nokta varsa, o da 1911 -1913 yillari arasinda Ittihat veTerakki'nin Halaskaran Hareketitarafindan iktidardan uzaklastiril-masi durumudur. Bilindigi üzereIttihatçilar ancak 23 Ocak 1913'tegerçeklestirdikleri Babiali Baski-ni'yla tekrar iktidara gelecekler-dir.39 Habil Adem'in de tam busiralarda yurtdisinda olmasi haylianlamlidir.

Abidin Nesimi'nin verdigi bil-gilere bakilirsa Habil Adem para-siz pulsuz bir sekilde Italya'yagitmistir. Bu yüzden de birtakimtertiplere girismistir:

"Habil Adem Italya'da parasizpulsuz bir durumdadir. Para sag-lama çarelerini arastirir. O tarih-lerde Arnavutluk'un bagimsiz birdevlet olmasi çabalari vardir. Al-manlar ve Ingilizler ayri ayri gü-vendikleri kendi adamlarini Ar-navutluk'a kral yapmak istemek-

tedirler. Ayrica Misir Hidivi (eya-let valisi) Abbas Halim (Hilmi ol-mali!) Pasa da Arnavutluk kraliolma hevesindeydi. Habil AdemAbbas Halim Pasa'nin bu isteginibildigi için bundan faydalanmayive para sizdirmayi planlar. Planiözetle söyledir.

Abbas Halim Pasa KavalaliMehmet Ali Pasa soyundandiLArnavu.tluk'un son kral alilesiKastrat ailesidir. Bu aile FatihSultan Mehmet'in Arnavutluk'uOsmanli Imparatorlugu'na kattigidönemde krallik eden ailedir.Sayet Kavalali ailesiyle Kastrat ai-lesi arasinda bir baglanti .kurula-cak olursa bu takdirde AbbasHalim Pasa Arnavutluk tahtinintek ve gerçek mirasçisi olmusolacaktir.

Bu plani uygulayabilmek içinKastrat alilesinin soyagacini Ka-valali'ya baglayan bir belgeyi so-yagaçlarini hazirlayan bir kilisearsivine sokmak gereklidir. HabilAdem bu planini Abbas HalimPasa'ya iletiyor ve ondan gereklimasraflari sagladigi takdirde birceylan derisine bu soyagaciniyazdirip, Roma'da bir katolik ki-lisesi arsivine sokabilecegini bil-diriyor. Abbas Halim Pasa'danuygun cevabi ve gerekli parayialinca Katolik kilisesi arsivine bubelgeyK!) oranin papaziyla anla-sarak koyuyor. Daha sonra HabilAdem kilise arsivinde yaptigi birarastirmada (!) bu belgeyi bulu-yor. Kamuoyuna sunuyor. Böyle-likle Misir Hidivi'nin Arnavutluktahtinin tek ve gerçek mirasçisioldugu dogrulanmis oluyor. Bubelgenine!) ortaya çikisi politikadünyasini karistiriyor. Tahit Pasabir anlasmazliga meydan verme-mek için Habil Adem'i yurda ça-giriyor.

Abbas Halim Pasa kendi du-rumunu kurtarmak için HabilAdem'in bu girisimiyle bir iliskisiolmadigini, Habil Adem'in bunukendiliginden yaptigini iddia edi-yor ve 'Derreddi Müfteriyati Ha-bil Adem' (Habil Adem'in Iftira-larinin Reddi Hakkinda) isimlibir kitap yayinliyor".40

Bunlar ne kadar ciddi seyler-dir bilemiyoruz, ama hayli ilginçolduklarini da beliitmeden geçe-

[10 ]

meyiz_ En azindan Abbas HilmiPasa hakkinda elimizde henüzderli toplu denilebilecek bir bilgiyoktUr.41 Bu dönemlerde Arna-vutluk ise, adeta bir cadi kazanigibidir ve buranin hükümdarligi-na adayligini koyan koyanadir.42Elbette bu konular daha genisbir yelpazede ele alinmalidir. Ni-yetimiz sadece dikkat çekmeküzerinedir.

1913'te Ittihat ve Terakki'ninülkede duruma hakim olmasi Ha-bil Adem'in de yurda dönmesinezemin hazirlamistir denilebilir.Yurda dönmesinden sonra ise,tekrar Devlet Emniyet Teskihi-ti'nda çalistirilmaz. Balkan Sava-si'ndan kaynaklanan yogun gö-çün zorlamasiyla 1913'te DahiliyeNezareti'ne bagli olarak bir "Asairve Muhacirin Müdüriyet-I Umu-miyesi" kurulmustur.43 O burada,Asiretler Masasi'nin Türkmenlerbölümünde çalismaya baslamis44,ancak görevi bir zorunluluk yü-zünden sona ermistir.

Aslinda onun bu dönemiyleilgili bilgilerimiz biraz karisiktir.Anilarinda geçen "Büyük harbinibtidalarinda gördügüm Misiritekrar arayacak degildim" ibare-si, onun tekrar bir seyahat yapti-gina45; "Ben Cenup grubununkumandani Veber Pasa'nin ka-rargahinda iken ayni sözleri er-kani harp Tofney Beyden de isit-mistim" ibaresi de, onun i. DÜn-ya Savasi'na katildigina bir isaret-tir.46

Ne olursa olsun, onun bu dö-neminde hayli verimli oldugu gö-rülmektedir. Baslarda söz ettigi-miz ve kendisininin "mütercim"olarak görÜndügü tüm kitaplarbu dönemde çikmistir. Ayricaonun bir de dergi çikardigi gö-rÜlmektedir. Ilk sayisi 5 EylÜl1918'de çikan ve Serbest Fikiradini tasiyan bu dergiye ve kitap-lara asagida ayrica deginilecektir.

Habil Adem bir Ittihatçi midirtam olarak bilemiyoruz ama, ya-sami Ittihat ve Terakki'nin inisçikislarina paraleldir adeta. i.Dünya Savasi'ni kaybeden Os-manli Imparatorlugu 30 Ekim1918'de Mondros Ateskesi'ni im-zalamak durumunda kalinca, ye-nilginin tüm sorumlulugu iktidar-

-:,..';,l.. : ..;.' ~.,..

--

HABIL ADEM

"Maglub Milletler Nasil Intikam Alirlar" kitabinin iç kapagi ve arka kapagi

daki Ittihatçilara yüklenmistir.Dolayisiyla, savas süresince ikti-darda bulunan Ittihat ve Terakkiüyelerine ve kurumlarina büyükbir saldiri ve karalama baslatil-mistir. Iste bu dönemde, babasi-nin bir arkadasi olan Süvari Mi-ralayi Recep Bey'den, meshurNemrllt Mustafa'nin baskani ol-dugu Divaniharp'in, hakkinda"tevkif müzekkeresi" keseceginiögrenen Habil Adem, gizlenmekzoninda kalmistir.

Yayinlanmis olan bir kisimanilarinda buna deginen HabilAdem, gizlendigi süre içinde budurumdan nasil kurtulacaginidüsünürken, Istanbul'da Ingilizceçikan Orient News gazetesininüçüncü sayfasinda, Iran'a gitmekisteyen ve tercüman arayan birAmerikan gaz sirketinin ilaninigörür. Farsça bilmemesine rag-men, gidip görüsür. ve ise alinir.Iranli bir dostunun yardimiyla dapasaport isini halleder ve "TibriziNaci Ismail" olarak Istanbul'danayrilir.47

Anilarinda bu yolculugu anla-tan Habil Adem'in ne zamanyurda döndügü konusunda birbilgimiz yok. Ancak, MudanyaAteskesi'nin (11 Ekim 1922) ilkgünlerinde Istanbul'da bulundu-gunu kendi yazilarindaki birkayda dayanarak söyleyebiliriz.48

Abidin Nesimi onun Milli Mü-cadele'ye katilmamasi yüzünden,Ankara Hükümeti tarfindan tu-tulmadigini, o dönemlerde dava-vekilligi için avukat olma zonin-

lulugu olmadigindan davavekilli-gi yaptigina deginir. Ayrica, çe-sitli tertiplerle para kazanma yol-larina basvurdugunu belirterek,söyle der:

"Habil Adem'in on-onbes kisi-lik bir maiyeti vardi. Bunlari bes-lerdi ve özel islerinde kullanil'di.Genelolarak tertiplerinde kendigörünmez bu maiyeti göiiinürdü.O zamanlar gazete, dergi çikar-mak için tahsil kaydi yoktu. Bumaiyetin hemen hepsi ayri ayridergi ve gazete çikarma nihsatla-ri almislardi. Bu yolla ilan kopar-mak, abone bulmak, propagan-dalarini yapmak üzere zenginkuruluslarla iliski kurmuslardi.Bu tertiplerden bazilari FenerPatrikhanesi, Türk Tiçaret Banka-si, Reasürans müdüiii Piyos teiti-bi ve benzeri 0Iaylardir".49

Anlasilan Habil Adem, Cum-huriyet döneminde resmi bir isegirmemis ya da girememistir. Gö-rebildigimiz, onun daha çok ba-sin agirlikli çalistigidir. Nitekimbu dönemde biri 1923, digeri de1925 tarihinde olmak üzere ikikitap yayinlamistir. 1927'de iseResimli Cuma adinda bir dergi-nin "basmuharriri" olarak görü-nür.50

Onun bu dergiyi ne kadar sÜ-re ile çikardigini, burada ne gibikonulara degindigini ve bu sÜreiçinde neler yaptigini ne yazik kidergiyi göiiip inceleme olanagibulamadigimizdan dolayi bilemi-yoniz. Dolayisiyla Habil Adem'in1927 - 1930 yillari arasindaki ya-

[ 11 ]

HAKKINDA

santisina da isik tutamiyoruz.Ancak onun bu dönemlerde birarayis içinde oldugunu açikçagörmek olanaklidir. Özellikle1930'lu yillarin Serbest Cumhuri-yetçi Firka(SCF) ile özdeslesengenis siyasi politik yelpazesi,herkes gibi Habil Adem'i de ade-ta kendine bir yer edinme arayi-sina itelemistir denilebilir. Bu yersüphesiz Cumhuriyet Halk Firka-si'na (CHF) karsi sÜrekli genisle-yen ve güçlenen muhalif saflarolmustur. Nitekim onun 1930 vesonrasi yapip-ettikleri bu duru-mun bir göstergesi seklindedir.

Örnegin 6 Aralik 1929 CumagÜnÜyayin hayatina baslayip, ti-rajini kisa sürede yükselten mu-haliflerin önemli yayin organiYarin gazetesi5i, söz konusugöstergelerden sadece birisi ola-rak alinabilir. Habil Adem bu ga-zetede yazilar yazdigi gibi, SCFdenemesinden sonra sonuçsuzkalan bir siyasal parti kurma giri-simine de Arif Oruç'la birliktekalkisacaktir.

Bu süre içerisinde onun Ya-rin gazetesinde görebildigimizilk yazisi 2 Mai1 1931 tarihlidir52ve hem bu, hem de bundan son-ra çikan yazilarinin hepsi "NaciIsmail" imzasini tasir. Hatta dahaönce, 16 Subat 1931'den basla-yip, 14 Nisan 1931'e kadar(48tefrika) sürecek olan bir kisimanilarini yine ayni imza ile bugazetede yayinlamaya baslamis-tir. Dolayisiyla inceleyebildigimizYarin gazetesi koleksiyonlarin-da53 Habil Adem, karsimiza ilkkez 15 Subat 1931'de yayinlana-cagi duyurulan anilarinin ilanin-da çikar.54

Abidin Nesimi'ye bakilacakolursa, basindan beri ArifOniç'un sahibi göründÜgÜ gaze-tenin asil yürütÜcüsü HabilAdem'dir. Ona göre, "Yarin ga-zetesinde imzasiz ya da 'Yarin'imzasiyla çikan basmakalelerHabil Adem'indir" .55

Söz konusu bu iddianin nederece dogru oldugunu elbettebilemiyorllz. Hatta Yann gazete-si ile SCF iliskilerinden dolayi -kigazetenin resmen olmasa da bupartiye tam destek verdigi bilin-mektedir-Habil Adem'in SCF ile

herhangi bir baglantisinin bulu-nup bulunmadigi yönünde de enküçük bir kayda rastlayamadik.Bildigimiz tek sey, Mart 1931'denitibaren Habil Adem'in Yaringazetesi'nde yogun olarak yazdi-gidir. Öyle ki, 13 Nisan 1931'ekadar biri disinda tÜmü basyaziolmak üzere 22 yazisi çikar. 13Nisan - 13 Temmuz 1931 tarihle-ri arasinda ise, bir tek yazisi di-sinda baska imzasina rastlanmaz.Bu da , "Günün Meselesi" köse-sinde çikan. "Bir Isçi ve Çiftçi Fir-kasinin Hak ve Menfaatleri" bas-likli yazidir.56

Nitekim biz de yukarida Ha-bil Adem'in Arif Oruç'la siyasalbir parti kurmaya kalkisacaklari-ni belirtmistik. Iste anlasilan Ha-bil Adem, gazetedeki yazilarinaara verdigi bu dönemde kurul-masi düsünülen yeni parti içinbirtakim hazirliklara ve kulis fa-aliyetlerine girismistir denilebilir.Kaldi ki bu yönde birtakim ka-yitlar da vardir. Örnegin Izmir'deyayinlanan Anadolu gazetesi 12Haziran 1931 tarihli sayisindaHabil Adem'in "birkaç günden-beri" Izmir'de bulundugunu vebirtakim temaslar yaptigini haberolarak vermektedir.57

Buna göre kumlmak istenilenparti "Laik Cumhuriyetçi Isçi veÇiftçi Firkasl"dir.58 15.000'e va-ran tirajiyla da Yarin gazetesi,kumlacak yeni partinin yayin or-gani olarak düsünülmüstür.59 Buamaçla önce 6 Haziran 1931 ta-rihli sayisiyla ebatlari biraz dahabüyüyen gazetenin logosu altina15 Haziran 1931'den itibaren"(Çiftçi, Isçi ve Esnafin HaklariniMüdafaa eder Layik Cumhuriyet-çi gazete)" ibaresi eklenmistir.

Böylece 1931 Haziraninin "ilkyarisinda" kumlusuyla ilgili ha-berlerin basinda görülmeye ba's-lamasiyla Laik Cumhuriyetçi Isçive Çiftçi Firkasi'nin kadrosu dabelirmeye baslar. Buna göre par-ti lideri Arif Oruç'tur. Umumi Ka-tip, Yarin'in eski mesul müdürü,Baba namiyla maruf SüleymanTevfik; mesul murahhas ya daumumi kiltip Habil Adem; imi-avin ise muhabiI' BurhanettinAli'dir.60

Programi 22 Haziran 1931 ta-

rihli Yarin gazetesinde yayinla-nan61 partinin kumlmasina hü-kümetçe izin verilmez. Dolayi-siyla yeni parti, yasamsal bir et-kinlige de ulasamaz.

Bu arada 25 Temmuz 1931tarih ve 1881 sayili Yeni MatbuatKanunu yüzünden Arif Omç'ungazeteciligi tehlikeye düser ve 15Agustos 1931'den itibaren gaze-tesine artik yazi yazamaz duru-ma gelir. Bunun Üzerine muhar-rirlerden Burhanettin Ali Yarin'innesriyat müdürü olur. Basmaka-leleri ise Habil Adem yazar.62Dört gün sonra, 19 Agustos 1931tarihli 597. sayisiyla gazete, bas-kilara ve kisitlamalara dayana-mayarak, "Yeni Matbuat Kanunu,tatbikat tecrübelerinden sonra ta-dil edilecek olursa tekrar nesri-yata" baslayacagini okuyuculari-na duyumr ve "nesriyatini tatilekarar" verir.63

Bu durumda Yarin gazete-siyle olan güçlü baglarindan do-layi Habil Adem'in de gazetecilikyasami ikinci kez (ilki Mevlanza-de Rifat'in Serbestf gazetesiyle)bir zorunluluk yüzünden sonbulmustur denilebilir. Onunbundan baska günlük basinla il-gilendigine iliskin herhangi birkayda rastlayamadik. sadece, Ya-rin gazetesinin kapanmasindansonra, Arif Oruç'la sonuçsuz ka-lan bir girisimde daha bulundu-gunu biliyoruz.

Girisim 1931 yili Eylül'ü bas-larinda Mücadele adinda yeni birgazete çikarma üzerinedir. 64 7Eylül 1931 Pazartesi günü ilk vetek sayisi yayinlanan gazete, hü-kümetçe "muvazaali" bulunmusve Valilikçe toplatllmistir.65 CHFKatibi-umumiligi ise, Firka teski-latlarina yazdigi bir uyari yazisin-da, "Istanbul'da (Mücadele) is-minde yeni bir gazete" çiktigini,"Bu gazetenin basligi altindakiyazida Isçi ve Çiftçi haklarinimüdafaa edecegi"nin yazili oldu-gunu, "(Niçin Çikiyorllz?) serIe-vhali bas makalesinde" ise, "Mil-li birligi bozacak noktalar"in bu-lundugunu belirtmekte ve "gaze-tenin iç yüzüne dair" edinilenbilgilere deginmektedir. 66

Türkiye Cumhuriyeti'nde tekpaiti yönetiminin kumlmaya ça-

[12 ]

lisildigi bu dönemlerde bagimsizolarak yapilacak gerçekten çokaz sey kalmistir. Nitekim Müca-dele gazetesi sahipleri "tatil kara-rina itiraz ederek Devlet Surasinamüracaat etmisler", ancak bun-dan bir sonuç çikmamis ve Mü-cadele gazetesi adliyece kapatil-mistir. 67

Bu girisimden bir süre sonraArif Oruç yurtdisina gidecek68,Habil Adem de bir süreligine se-sini solugunu kesecektir. Onunizine en son 1935-36'larda YarimAy dergisinde çikan entelektüel-popüler nitelikli bazi yazilarindarastlayabiliyomz. Bu yazilarindaHabil Adem'in tüm bilgi birikimi-ni kullandigini, adeta geçinmekve para kazanmak için yazdiginihissetmek 0lanaklidir.69

Yarim Ay'daki yazilarindanbaska biz, Habil Adein'in her-hangi bir çalismasina ve etkinli-gine rastlayamadik. Ancak 1939yilina kadar kendisini tanidiginisöyleyen Abidin Nesimi, 1937 -1939 yillari arasinda çikan HalilYaver imzali tüm kitaplarin asilyazarinin da Habil Adem oldu-gunu iddia eder. 70

Hakkinda bu denli yogun id-dialarin bulundugu, renkli yasa-mi, kisiligi ve bir yigin yayiniylaoitada duran Habil Adem'in nezaman öldügünü ise yine birçok"ne yazik ki"lerin arasina almakzorunda kaliyorliz. Ama bu son"ne yazik ki"li tarihi 1939 yili yada 1940'li yillarin ilk yarisi olarakvermek, saniriz yaniltici olmaya-Giktir.

Dilegimiz ve amacimiz bu ça-lismadan sonra konuya iliskineksikliklerin giderilmesi, belirsiz-liklerin de netlest,irilmesidir. Bu-nun için Habil Adem'in saptaya-bildigimiz kadariyla yayinlarininbir listesinden önce, tekrar et-mek pahasina da olsa onun kimitertiplerine yer vermenin uygunolacagini düsündük. Özelliklebunu, konunun bütüpselligi açi-sindan önemli görüyomz. .(Devami gelecek sayida)

1- Ibnülemin Mahmut Kemal (iNAL);"Mesahir-i Meçhule", Türk Tarih Eii-cÜmeiii Mecmuasi, Yil; 17, Sayi:19/96 (1 Haziran 1928), s. 37-51. Ya-

zarin ayni türden bir baska yazisiiçin bkz. "UnutUlan Adamlar", HerAy, Yil: 1, Sayi: 3 (20 MaYIS-20 Hazi-ran 1937), s. 12;-133:

2- Bkz. Taha TOROS; "Mustafa Kemal ileHaci Kaya (Sebati Duman: 1877-19;;) Arasinda llginç Telgraflar", Ta-rih ve Toplum, XVI/92 (Agustos1991), s. 18-20.

3- Taha TOROS; a.g.m., s. 18.4- Bkz. Mustafa sAHIN; "Yazar(lar)i Tar-

tismali Bir Kitap", Tarih ve Topiiiin,XVI/94 (Ekim 1991), s. 2. Sayin Sa-hin ayni zamanda, -eger bir isimbenzerligi degilse- Habil Adem ko-nusunda en derli toplu bilgiyi içerenbir ani kitabinin yayinlanmasinda daemegi geçen kisidir. Sözkonusu ki-tap için bkz. Abidin Nesimi (FATI-NOGLU); Yillariii içinden, GözlemYayinlari, ist. 1977.

;- Sayin Sahin'in "iletisi"sinde kitapla il-gili olarak dikkat çekmeye çalistigik.arisiklik hala giderilmis degildir.Ornegin kendisinin "Radlig" olarakverdigi isim "Ravlig" olmalidir. Kita-bin iZmir Milli Kütüphane'deki nüs-hasi 12. dolabin 398. su'asina kayitli-dir ve tam künyesi; "Türkmen Asiret-leri, Muharriri: Doktor Frayliç (fe, re,elif, ye, Him, çe) ve Mühendis Ravlig(re, elif, vav, Him, ye, gayin), Alman-cadan tercüme edilmistir. Tab' venasiri: Kitabhane-i Sudi, Istanbul1334, Matbaa-yi Orhaniye. ;36 s."seklindedir.

6- Abidin Nesimi; a. g. y. , s. llL.7- Kayit için bkz. Habil Adem; Mustafa

Kemallerin Kitabi, Ist. 192;. s, 43.8- Prof. Necati Akder; "Milli Irade ve Or-

du", Türk Kültürü, Yil: X, .sayi: 118(Agustos 1972), s. 992-104l.

9- Abidin Nesimi; a. g. y. ,s. 111-112.10- Bkz. Tevfik ÇAVDAR; Talat Pasa.

Bir Örgüt Ustasimn Yasam Öyküsü,Ank. 1984 (2. baski), s. ;49.

11- ismail Eren, Balkan Savaslari'na aitTÜrkçe yapitlar üzerine olan bir bib-liyografya denemesinde söz konusukitabi listesine aynen, "BUCKKERT,DR.: Faal Türkiye. Mütercin1i: HabilAdem (Pelister). Istanbul 1332. Ik-dam Matbaasi. 101 s." seklinde al-mistir. Bkz. i. EREN: "Balkan Savas-lar;na Ait Türkçe Eseder ÜzerindeBibliyografya Denemesi", ist. Üni.Edb. Fak. Tarih Dergisi, Sayi: 27(Mait 1973), s. 11;.

12- T. Z. TUNAYA: Türkiye'deS~rasalPartiler, C III <ittihat ve Terakkj)1989, s. 6;3.

13- Abidin Nesimi; a. g. y. ,s. lll.14- Belak; Maglitb Milletler Na:,;il intikam

Alirlar, Mütercimi: Habil Adem, Ist.1332 (1916), s. 18.

1;- Habil Adem; Ankal'a ve Avrupa SÜ'a-seti, ist. 1339 (923), s. 3.

16- Bkz. Adan SAY1LGAN; Türkrye'deSol Hareketler (J871-1972), ist. 1972(2. baski), s. 20;.

17- Bkz. Abidin Nesimi; a. g. y., s. 99,268.

18- Mustafa SAHIN; a. g. m., s. 2. Ne ya-zik ki Kösemihalzade Mahmut Ra-

gip'in kitabini görüp, inceleme ola-nagi bulamadik.

19- Zakkumzade; "Adem Babanuzin og-lu Habil Adem Bey Asitanemize Se-ref-vünlt Etmis Olmakla OL Bapta...", Hürriyet, 12 Haziran 1931, No:207, s. .

HABIL ADEM HAKKINDA

"HüITiyet" gazetesi izmir Milli Kü-tüphane fislerine "istanbul"da çikmisbir gazete olarak geçmistir. Halbukigazete izmir'de çikmistir. 1930 yiliEkim'inde yayin hayatina basladigianlasilan gazetenin (Bkz. Anadolu, 7Tesrinievvel 1930) sahip ve basmu-harriri Mahmut Resat'tir. B/33; nu-marayla kayitli bulunan gazeteninancak 13 Nisan (No: 1;9)-10 Ekim(No: 30;) 1931 tarihli nüshalari birtek cilt halinde toplanmistir.

20- Görebildigin1iz kadariyla Naci ismail,te'lif ve tercüme olarak yayinladigikitaplarinin hemen hepsinde HabilAdem takma adini kullanmistir. Üs-telik degisik makamlarca da HabilAdem olai-ak bilininektedir. Bkz.CHF Katibi Umumiliginin Firka Tes-kilatina Umumi Tebligati (Mayis1931 'den, Birirtcikiinun 1932 niha-yetine kadar), C.I, Ank. 1933, s. 147.Arif Oruç'un 6.12.1929-19.8.1931 ta-rihleri arasinda istanbul'da ;97 sayiolarak çikardigi Yarin gazetesindeise imzalar ilk kez "Naci ismail" ola-rak görülmektedir.193;-1936 yillarinda Yanm Ajda ya-yimlanan makalelerinde isim bu se-fer "Habil Adem Pelister" sekline dö-nüsmüstür. Bir katologda da ayniduri.im söz konusudur. Bkz. Ata-türk'ün Özel Kütüphanesinin Kato-logu (Amtkabir ve Çankaya Bölüm-leri), Basbakanlik Kültür Müstesarli-gi, Cumhuriyetin ;0. YildönümÜ Ya-yinlari: 16, Ank. 1973, s. 640.

21- Bkz. Abidin Nesimi; a. g. y., s. 109.22- Bkz. Naci ismail; "Iran Sah i Alunet

Kaçar'in Samyinda", Yann, 16 Subat1931, s. ;.

23- Abidin Nesimi; a. g. y. , s. 109.24- Kendisinin bir iddiasina göre, "Pan-

cermenizm-Panislavizm, ist. 1332'adli kitap onun doktora çalismasidir.(Bkz. Habil Adem Pelister; "Alman-ya'da Hitlercilerin Irk Nazariyeleri",Yanm Ay, No: 28 (1 Nisan 1936), s.31). Ancak, buradaki "felsefe dokto-ni" deyimiyle daha çok felsefe ile il-gili kitaplar okudugunu belinmekhavasi vardir düsüncesindeyiz. Enazindan deyin1in geçtigi pasajin ta-mamindan bu arilam çikmaktadu':"Zerdesti arilamak ihtii-asi içime biratesperest atesi gibi sinmisti. BanaAsya'da fikrin tekilmülünü tetkik et-tinnis, bütün Asya dinlerinin kitapla-rini okutmustu. Elektrik müheendisiolmak için Almanya'ya gitmistim.Felsefe doktoni olarak döndüm"(Naci ismail; "Iran Sahi Ahmet Ka-çar'in Sarayinda", Yanrt, 14 Man1931, s. ;.

2;- Bkz. Abidin Nesimi; a. g. y., s. 109.Bui-ada Abidin Nesimi'nin mi, yoksaHabil Adem'in kendisinin mi verdigibilgiler saglikli, elbette bilemiyori.iz.Sadece konuya iliskin olan, ama ye-terince aydinlatici olmayan biitakimküçük kayitlarin bulundugunu bil i-yoniz. Burilara göre;Habil Adem Macarca da bilmektedir.Hatta bunu, Peste'de Doktor Pasti-nisky Yanos adinda bir ögretmen-den ögrenmistir. Bkz. Hilafet Siyasetive Türklük Siyaseti, Muhaniri: Profe-sör Vayt, Mütercimi: Habil Adem, ist.1331 (191;), s. 180, dn.l.

[13 ]

Habil Adem kendisini bir yerde,"Oita Avrupa KültürÜ" ile yetisen birinsan olarak tanimlamaktadir. Bkz.Habil Adem Pelister; "Almanya'daHitlercilerin Irk Nazariyeleri", YanmAy, No: 28 (1 Nisan 1936), s. 3l.Habil Adem, "Avrupa Üniversiteleri"arasinda mekik dokumus ve kendiniyetistirmistir. Bkz. Habil Adem Pelis-ter; "Türkler Nasil ve Niçin MÜslÜ-man Oldular?", Yan m Ay, No: 18 (1Sontesrin 193;), s. 14. .

26- Abidin Nesimi; a. g. y., s. 109-110.27- T. Z. TUNAYA; TürkiyedeSiyasal

Partiler, C. I.(lkinci Mesrutiyet Dö-nemi), ist. 1988 (2. baski), s. 148-149.

28- Abidin Nesimi; a. g. y., s. 110.29- Talat Pasa 1909 yili Agustos ayinin

ilk günlerinde, kendisi Ingiltere'deresmi bir gezide iken, Hüseyin HilmiPasa kabinesine Dahiliye Naziri ola-rak atanmistir. Bkz. Tevfik ÇAVDAR;a. g. y. , s. 172.

30- Deivis OKÇABOL; Türk Zabita Tari-hi ve Teskilati Tm'ihçesi, Ank. 1940(2. basim), s. 98. Zafer TOPRAK;"Tanzimat'tan Sonra Osmanli KollukKuvvetleri", Tanzimat'tan Cumhuri-yet'e Türkiye Ansiklopedisi, CV, s.1270. Ayrica bkz. Ihs~n BIRIN-CI;"Emniyet Teskililtimizin Tarihçe-si", Hayat TarihMecmuasi, II/12(Ocak 1966), s. 77-8l.

31- Naci ismail; "Ii-an Sahi Ahmet Ka-çar'in Sarayinda", Yann, 16 Subat1931, s. ;.

32- Nitekim, yine anilarinda; "Bir zaman-lar Emniyeti Umumiyeye Iran, Rus-ya, Ai-abistan ve Sark memleketleri-nin insanlari, hay;itlari ve tarihlerihakkinda kitap yaziyordu (m). BirAlman seyyahinin ~Cenubi Arabistan'namindaki eserin(i) de tercüme et-mistim. Bu seyyah Hadramut'ta besalti sene kalmis, bu Sultanligin tari-hini tetkik etmisti. Emniyeti Umumi-ye KütÜphanesinde bulunan bu kita-ba göre, Hadmmtit Sultanlarinin me-sepleri Türk'tür. ...". seklinde bir ka-yit vardir. Bkz. Naci ismail; "Iran Sa-hi AI1met &içar'in Samyinda", Yann,; Mai11931, s. ;.

33. Bu, Hilafet Siyaseti ve Türkliik Siya-seti adli kitaptir. (Muharriri: ProfesörVayt, Mütercimi: Habil Adem, ist.1331 (191;), 188 s.).

34- Söz konusu makalelerin herhangi birdergi veya gazetede bagl1TlSiz olarakyayinlanip yayinlanmadigini ne ya-zik ki bilemiyoruz. Ancak HabilAdem'in kendi adiyla yayinladigi"Pan Cermenizm-Pan islavizm, ist.1332(916)" kitabi, bu makalelerinbii-az gelistirilmis sekillerinin topla-mindan ol~ismustur. Bildigimiz, bun-larin ilk hallerinden bazilarinin birer

dipnot halinde, Habil Adem'in "mü-tercim" olarak göründügü bir kitaptageçtigidir. Örnegin sirasiyla bkz."Pan Cei:rnenizm-Pan islavizm, ist.1332"de 7-24; 26-36; ;4-64. sayfalar,"Hilafet Siyaseti ve Türklük Siyaseti,Muharriri: prof. Vayt, Mütercimi: Ha-bil Adem, ist. 1331"de 43-62; 104-LL;; 176-186. sayfalardadir.

35- Buna göre 3 Eylül 1911 'de Livadya(i)'da; Budapeste ve Karlsbad'da (buikisine 1911 genel tarihi verilmistir);3 Ocak 191Z'de Münih'te; Subat

III (ittihat ve Terakki), ist. 1989, s.422-427.

40. Abidin Nesimi; a.g.y., s. 112-113.41. Örnegin konuyla baglantisi olmasi

bakimindan, 1930'lu yillarda AbbasHilmi Pasa'nin Suriye kralliginaadayligi sorumi basina birkaç günmalzeme olusturmustur. Bkz. "HidivSuriye Krali mi Oluyor?", Anadolu, 8Kanunuevvel1931; "Kral Olacagin-dan Haberi Yokmus!..", Anadolu, 9Kanunuevvel1931.Öte yandan Hidiv'in Atatürk'le dearasi çok iyidir. Örnegin bkz. "Mus-tafa Kemal Pasa'nin Sabik Hidiv Ab-bas Hilmi Pasa'yi Kabulü", 7 Aralik1931 (Atatürk'ün Nöbet Defteri, Top-layan: Ozel Sahingiray, 1955, s. 14)."Mustafa Kemal Pasa'nin Dolmabah-çe Sarayinda eski Misir Hidivi AbbasHilmi Pasa, ...'yi kabulü", Cumhuri-yet, 9 Subat 1933. "Atatürk'ün Yalo-va'da eski Misir Hidivi Abbas HilmiPasa'yi Kabulü", Cumhuriyet, 26 Ka-nunusani 1938.A. ihsan Barlas'in, Abbas Hilmi Pa-sa'nin Suriye Kralligi ve bunu Ata-türk'ün destekledigi haberi üzerine"haslanmasi" için bkz. A. ihsan BAR-LAS; "Ajans'tan Hatiralar 0933-1938)", Tarih ve Toplum, VIV40 (Ni-san 1987), s. 17-18.

42- Bkz. K. Si'JSSHEIM;"Arnavutluk". is-lam Ansiklopedisi, C.I, s. 591. Ayricabkz. W. M. SLOANE; Bir Tarih Labo-ratuvari: Balkanlar, çev. Sibel ÖZ-BUDUN, ist. 1987, s. 135-148 (özel-likle s. 147-148).

43- Nuri AKBAYAR;"Tanzimat'tan SonraOsmanli Devleti Nüfusu", Tanzi-mat'tan Cumhuriyet'e Türkiye An-siklopedisi, C. V, (ss. 1238-1246), s.1242.

44- Abidin Nesimi; a.g.y., s. 111.45- Naci ismail; "Iran Sah i Ahmet Ka-

çar'in Sarayinda", 'Yarin, 18 Subat1931, s.2.

46- Bkz. Naci ismail; "Iran Sahi AhmetKaçar'in Sarayinda", Yarin, 18 Subat1931, s.5. Hatta kendisi bir yerde ay-nen söyle demektedir: "Eger doktorFrick, belediye reisi oldugu sehirdeHitlere bir sanat mektebi hocaligivererek Alman tebaligina geçmesineyol açmamis olsaydi, Hitlerin yerinede bedbaht Rhöm geçecek, büyükhmpte (altini biz çizdik) cephe arka-dasim olan bu büyük sahsiyet de Ni-çenin degil, Kantin felsefesine görehareket edecekti". Bkz. Habil AdemPelister; "Almanya'da Hitlercilerin IrkNazariyeleri", Yarim Ay, No: 30 OMayis 1936), s. 27.

47- Naci ismail; "Iran Sahi Ahmet Ka-çar'in Sarayinda", Yann, 16 Subat1931, s. 5.

48- Bkz. Naci ismail; "Halk Firkasinin Si-yaseti", Yann, 8 Mait 1931.

49- Abidin Nesimi; a. g, y., s. 113-114.50- Hilmi Tükel göremedigÜniz dergi için

su teknik bilgiyi veriyor: "Resimli Cu-ma. Basimiharriri Habil Adem. Fiati 5kunistur. Adresi: Istanbul, EbusuutCaddesinde hususi daire. Telgraf: Is-tanbul, Resimli Cuma. Telefon: Istan-bul 1918. Abonesi: Senelik 250, altiayligi 130 kunistur. Heyeti tahrireyeait mesail için basmuharrire, idareyeait muamelat için müdÜriyete mÜra-caat edilmelidir. Persembe günleri Çi-kar, Iiissiyat ve vicdani telakkiyati

ilim ve fenle temniye etinegi gaye bi-lir, laik gazetedir. Tesebbüs Matbaasi.Ebadi 24x34 boyunda 3 sütun üzeri-ne kapak dahil 16 sahifedir". Bkz. ilkSayi Gazete ve Mecmualm; Derleyen:Hilmi Tükei, C i 0908-1928), Aydin,(t. y.), s. 34.

51- Gazetenin muhalif oldugu ve SCF'yidestekledigi degisik yerlerde vurgu-Ianmistir. Mete Ttinçay bunu dogru-dan söyler. Bkz. Mete TUNÇA Y;TÜrkiye Cumhuriyeti'nde Tek PartiYönetimi'nin Kurulmasi 0923-1931), Ank. 1981, s. 257. Hilmi Tü-kel ise gazete için su bilgiyi verir:"Yarin. 6 Kanunuevvel (Aralik) 1929,Cuma. 'Arif Oruç' Bey'in mesuliyetialtinda her gün çikar. Idarehane: Is-tanbul, Ankara Caddesi. Telgraf: Is-tanbul, Yarin. Telefon; 106. Abone:Dahil için seneligi 1488, memIeketle-re 2700. Han tarifeye tabidir. Fiati is-tanbul'da 100 para, Anadolu'da 5kurus. Sahibi ve basildigi matbaa ya-zili degildir. Sahibi Arif Oruç'tur. Eba-di 31x47 boyunda 5 sütun üzerine 8sahifedir". Bkz. ilk Sa)~ Gazete veMecmualm; Derleyen: Hilmi Tükei,Cil 0928-1935), Aydin, (t.y.), s. 53.

52- Naci ismail; "Bir Devlet Nasil IdareOlunur?", Yan n, 2 Mait 1931, s. 1,3.

53- Hk sayilarini göremedigimiz gazete-nin izmir Milli Kütüphane'de B/337(No: 344-459/1 Aralik 1930-31 Mait1931) ve N250 (No: 460-597/1 Ni-san-19 Agustos 1931) mimarayla ka-yitli iki cildi vardir. Biz de çalisma-mizda bu ciltlerle yetinmek zonindakaldik. Hatta bunlar içinde de bazieksik sayilarin bulundugunu beliit-mek gerekir.

54- Bu iIiinda "dikkat" iht.inyla verilennot aynen söyledir: "Naci ismailBey, üç Amerikali mühendisle istan-bul'dan Misir, Aden ve Benderbusirtarikile Iran'a gitmis, bütün Iran'igezmis, her yere girmis, her esraranüfuz etmistir. Naci ismail Bey'in va-si malumati, görüslerindeki hususi-yet, sizi yeni bir iileme götürecek,gün geçmesini bekliyemez olacaksi-niz". (Yami, 15 Subat 1931, s. 1)

55- Abidin Nesimi; a: g. y., s. 118-119.56- Bkz. Yann, 11 Haziran 1931.57- "Firka Lideri Kimmis?" baslikli haber

aynen sudur:"Habil Adem Bey izmir'e Bu Is Içinmi Gelmis?.ist. 11 (Hususi)- Tesekkül edecegihaberleri memlekette hiçbir alakauyandumayan (Çiftçi ve Isçi Firka-si)nin kimler tarafindan teskil edil-mek istendigi meydana çikmistir.(Son Posta) gazetesinin verdigi birhabere naziran, bu firkanin lideri(Yarin) gazetesi Basmuharriri ArifOniç ve Umumi Katibi Yarin muhar-rirIerinden Habil Adem Beylerdir.Habil Adem Bey birkaç gündenberiizmir'de bulunrnakt.idir. Mumailey-hin Firkanin teskili isleri etrafindatemaslarda bulunmak için Izinir'egittigi tahmin edilmektedir.Arif Oruç Bey, bazi kimselere telg-rafla müracaat ederek Firkaya gir-melerini teklif etmis ise de ret cevabialmistir. Muhalif geçinen bazi

. gazeteciler de bu teklifi kabul et-mediklerini cevaben bildirmislerdir"(Anadolu, 12. VI. 1931, s. 2)"Habil Adem Bey izmir'e ameleyi

[14 ]

ve çiftçiyi derleyip toplamak, tor-basina dereetmek ve kendilerinesaadet bahseylemek üzere gelmisbulunuyor?!!" diyen '"Zakkumzade"imza li yaziyi ise, çalismamizinsonuna "ek" olarak koyacagimizidaha önce belirtmistik.

58- Bu paitiyle ilgili genis bilgi için bkz.Mete TUNÇAY; a. g. y. , s. 276-282.

59- Bir italyan yazari P. di Roccolta,1932'de yayinladigi kitabinda, odönemde en yÜksek tirajli ikigazetenin Aksam ve Cumhuriyet(20.000) oldugunu; bunu 15'er bintirajla Mill~Vet ve Yarin'in izlediginibeliitmektedir. Bkz. P. di Roccolta;Angora E Kemal Pascia, Roma1932'den aktaran TÜrker ACAROG-LU; Açiklamal! AtatÜrk Kaynakçasi,C. I, Ank. 1981, s. 22-23.

60. Mete Ttinçay fu'kayla ilgili ohmik,kurulusuyla ilgili ilk haberlerin, 1931Haziraninin ikinci yarisinda basindagörüldügünü beliitiyo.r. Öte yandan12 Haziran 1931 tarihli Son Postagazetesine dayanarak palti ilerigelenlerinin adlarini veriyor. Bkz.Mete TUNÇAY; a. g. y., s. 279-280,dn. 68. Ancak bunun dogrusu 1931Haziraninin ilk yarisi olmali. Ör-negin izmir'de çikan Anadolu bupaltiyle ilgili bir "basyazi" yayin-lamistir. Bkz. "Bir Firka Müsved-desi...", Anadolu, 9 Haziran 1931, s.1,3. Ayni sekilde Habil Adem'in debu tarihlerde konuyla ilgili bir yazisivardir. Bkz. 56 no'lu dipnotumuz.Bu arada Ttinçay'in paiti ileri gelen-lerini saydigi dipnotunda geçen Bur-hanettin Adil, Burhanettin Ali ol-malidir. Bunun bir dizgi hatasi ol-dugunu dÜsünÜyoruz. ÇÜnkü Yamigazetesinde Burhanettin Adil diyebirine rastlanmaktadir.

61- Programi Ttinçay da kitabinin eklerbölümÜnde vermektedir. Bkz. MeteTUNÇAY; a. g. y., s. 418-428.

62- Bkz. "Yarin Gazetesinde Tebed-düliit", Anadolu, 16 Agustos 1931,S. 2.

63- Bkz. Yanii, 19 Agustos 1931, s. 1.Ayrica bkz. '"Yann kapandi. YeniMatbuat Kanumi Tadil Edilirse Tek-rar Çikacakmis!", Anadolu, 20 Agus-tos 1931; s. 2.

64- Bkz. "Mücadele. Yarm MuharrirleriÇikariyorlar", Anadolu, 7 EylÜl 1931,s.2.

65- "Muvazaali Bir Gazete", CumhurÜ'et,8 Eylül 1931, s. 1.. "MÜcadeleKapandi", A/ladolu, 8 EylÜl 1931,s.2.

66- Uyan yazisinin tÜmÜ için çalis-mamizin ekler bölümÜne bakiniz.

67- Bkz. "MÜcadeleciler Devlet SurasinaMÜracaat Ettiler", A/ladolu, 9 Eylül1931, s. 2. "Mücadele Gazetesi Ad-liyece Kapatildi", AJwdolu, 11 EylÜl1931, s. 3.

68- Ymtdisina gidis ve sonrasinin öy-küsÜ için bkz. Mete TUNÇAY; a. g.y., s. 281-282, dn. 72. Ayrica bkz.ArifOmç'U/l "Yami"i (933), Haz.Mete Tunçay, ist. 1991, s. 8, dn. 6.

69- Habil Adem'in Yarim Ay ve dahabaska yerlerde çikan yazilarini'"yayinlari" bölümÜnde açiklamaliolarak verecegimizden, burada bun-lara deginmiyoniz.

70- Bkz. Abidin Nesimi; a. g. y., s. 99-,109, 179.