-
Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, say: 26, Erzurum,
2006 213
HASAN-I SABBH VE HALER*
Laurence LOCKHART**
ev. Prof. Dr. Sleyman TLC***
____________________ * Bu yaz, Laurence Lockhartn Hasan-i Sabbh
and the Assassins bal altnda, Bulletin of the
School of Oriental Studies [V (1928-30), s. 675-696]de kan
makalesinin evirisidir. Faydal olaca mlhazasyla, yazya kimi
yerlerde, aklamak ve dzeltmek amacyla, tarafmzdan, baz notlar ilve
edilmi; ayrca, dipnotlardaki kimi bibliyografya eksiklikleri keli
parantez iinde tamamlanmaya allmtr. Dier yandan, kimi ahs (Hlg,
Meng vb.) adlarnn imlsnda dilimizdeki syleni tarzna uyulmu ve baz
Farsa yer adlarnn (Smyr, Gzer Hn, Enbec vb.) yazlmnda da asl ve
daha doru telaffuz ekilleri esas alnmtr. Uzun bir zaman dilimi
ierisinde, zenle hazrladmz bu yaznn, konuya ilgi duyanlara yararl
olacan mit ediyoruz.
Bilindii zere, uzun bir zaman dilimi iinde Batda ve slm
lkelerinde (Msr, Suriye, ran, Trkiye, Pakistan, vb.), konu ile
ilgili, kitap ve makale olarak, saysz yayn yaplmtr. Yeri gelmiken
bunlardan ksaca bahsetmek yararl olacaktr. Batda bu konuda
klsiklemi ilk almalardan birini Joseph von Hammer
(Stuttgart-Tbingen 1818; eserinin Franszca (Paris 1833) ve
ngilizceye (London 1835) evirileri de vardr) yapmtr. Uzun bir
aradan sonra, dorudan doruya Hasan- Sabbh, Alamt, Haler ve smliyye
ile ilgili olarak, bata, bir smliyye uzman olan W. Ivanow olmak
zere, Freya Stark, Marshall G. S. Hodgson, Peter Willey, Bernard
Lewis, Enno Franzius, Farhad Daftary, Anthony Campbell, Jean-Claude
Frre, Edward Burman vb. ilim adamlar dikkate deer yaynlar
yapmlardr. Ayrca, bu hususta slm lkelerinde zikre deer yayn
yapanlar arasnda rif Tmir, Mustafa Glib, mer Ebn-Nasr, Jawad
al-Muscati, Minihr-i Stde, Kerm Kiverz, Shaykh Muhammad Iqbal gibi
bilim adamlarn sayabiliriz. lkemizde bu konuda yaynlanm olan
kitaplar unlardr: Cveyn, Tarih-i Cihan G, ev. Mrsel ztrk, Ankara
1999, s. 495-577 ve tr. yer.; Ebzziy Tevfk, Hasan b. Sabbh, stanbul
1300; mer Rza Dorul, Hasan Sabbahn Cennet Fedaleri, stanbul 1975;
Bernard Lewis, Haler, Ortaa slm Dnyasnda Terrizm ve Siyaset, ev.
Ali Aktan, stanbul 1995, dier bir evirisi: Kemal Sarszen, Haler,
slmda Radikal Bir Tarikat, stanbul 2005; Amin Maalouf, Semerkant,
ev. Esin Talu elikkan, 3. bask, stanbul 1996; Freidoune Sahebjam,
Dan eyhi Hasan Sabbah, ev. Faik Baysal, stanbul 1998; Wladimir
Bartol, Fedalerin Kalesi Alamut-Tarih Roman, ev. Atilla Dirim,
Ankara 1998; Harold Lamb, Yldzlarn Efendisi Hayyam-Tarih Roman, ev.
Suat Kaya, 2. bask, Ankara 2001; Farhad Daftary, Muhalif slmn 1400
Yl: smailler-Tarih ve Kuram, ev. Ercment zkaya, Ankara 2001; Corci
Zeydan, Selhaddn Eyyb ve Hahaler (smiller), yayna haz. Ahmet Cemil,
stanbul 2002; Ernst W. Heine, Gvercinin Gerdanl Alamuta Dn-Tarih
Roman, ev Atilla Dirim, Ankara 2002; Faik Bulut, Eitliki Dervian
Cumhuriyetleri ve Hasan Sabbah Gerei, slmda zgrlk Aray-3, 2. bask,
stanbul 2002; Yaar ahin Anl, Alamut Terrnn Kaynaklar ve Hasan
Sabbah, stanbul 2003; smail Kaygusuz, Nizar smail Devletinin
Kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut (retisi, Tarihi, Felsefesi),
stanbul 2004. Dier taraftan, Ahmed Midhat Efendi, M. erefeddin
[Yaltkaya], M. emseddin [Gnaltay], Dr. Rza Nur, M. Fuad Kprl, A.
Zeki Velidi Togan, Abdlbaki Glpnarl, brahim Kafesolu, Ahmed Ate,
Mehmet Altay Kymen, brahim Agh ubuku, Osman Turan, Neet aatay, Yaar
Kutluay, Ethem Ruhi Flal, Ramazan een, Mustafa z, Abdlkerim zaydn,
Mbahat Trker-Kyel, Abdulkadir Yuval, Sleyman Tlc, M. Ali Bykkara,
Nejat Birdoan, Cihangir Gener, H. Ahmet zdemir, Kemal Timur gibi
bilim adamlar, eitli kitap ve yazlarnda, konu zerinde bilgi
vermilerdir.
Hasan- Sabbhn hayat, faaliyetleri ve doktrini hakknda geni
kaynaka iin, Bernard Lewis ve Farhad Daftarynin yukarda
kaydettiimiz eserlerine ilveten, bizim u iki almamza bk. Ahmed
Midhat Efendinin Sleyman Musul (Musullu Sleyman) Adl Romannda
Hasan- Sabbh
-
Laurence Lockhart-ev. Prof. Dr. Sleyman
Tlc-------------------------------------------------214
_________________________________________________________________________________
ve Btnlerle lgili Bilgiler, Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi
Dergisi, sy. 14 (1999), s. 25-45 [son
zamanlarda bu konuda Kemal Timur tarafndan u yaz yaynlanmtr:
Sleyman Musl ve Semerkant Romanlarnda Batnlik ve Hasan Sabbah,
Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, sy. 31
(2006), s. 217-232]; Enno Franzius, Alamut Kalesi (1090-1092), ev.
Sleyman Tlc, EKEV Akademi Dergisi, c. 2, sy. 2 (Mays 2000), s.
77-83; bu konuda ayrca bk. Mehmed emseddin (Gnaltay), (Hurfttan
Hakkate), Hurfeler ve slm Gerei, yayna haz. Ahmet Gkbel, stanbul
1997, s. 161-186; Abdlkerim zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri
Seluklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara 1990, s. 71-88; a. mlf.,
Alamut, DA, II, 336-337; a. mlf., Sultan Berkyaruk Devrinde
(1092-1104) Btnlerle Yaplan Mcadeleler, Prof. Dr. Fikret Iltana 80.
Doum Yl Armaan, stanbul 1995, s. 177-185; a. mlf., Hasan Sabbh, DA,
XVI, 347-350; a. mlf., Seluklular Zamannda Suriyedeki Btn
Faaliyetleri, Trklk Aratrmalar Dergisi, sy. 12 (Eyll 2002), Prof.
Dr. Cokun Alptekine Armaan, s. 195-207; A. Zeki Velidi Togan,
Alamut, A, I, 289-290; Mustafa z, Haiyye, DA, XVI, 418-419.
** Laurence Lockhart (18901975): ran tarihi ve corafyas zerine
yapt almalarla tannm ngiliz oryantalisti. 1890da Londrada dodu ve
Gney Afrikada yetiti. 1913te Cambridgede BA ve 1935de Londrada the
School of Oriental and African Studiesde PhD unvann ald. Doktora
tezi Ndir h zerinedir. 1919-1926 yllar arasnda Meksikada ve
1926-1930 tarihleri arasnda da randa alt. Kabiliyetli bir fotoraf
idi ve ranla ilgili bir dizi fotoraf ekti. Emekli olarak 1948de
Buckinghamshireda ve 1953te Cambridgede oturdu, burada 18. yzyl ran
tarihi zerinde aratrmalarn younlatrd. 1975te Barringtonda ld. Baz
almalar baslmam olan mellifin kimi yazlar eitli ansiklopedi, kitap
ve dergilerde yaynlanm bulunmaktadr. u iki aratrmas kendi alannda,
hl nemini korumaktadr: Nadir Shah: A Critical Study Based Mainly on
Contemporary Sources, London 1938, New York 1973; The Fall of the
Safav Dynasty and the Afghan Occupation of Persia, Cambridge 1958.
Ayrca, Famous Cities of Iran (London 1939) ve Persian Cities
(London 1960) adl eserlerini zikretmemiz gerekir. Hayat ve eserleri
hakknda ksa bilgi iin bk. Necb el-Akk, el-Msterikn, 3. bask, Kahire
1965, II, 535.
*** Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi Arap Dili ve Belgati
Anabilim Dal.
-
Hasan- Sabbh ve
Haler-------------------------------------------------------------------------------215
ZET
ran birok vesilelerle dikkate deer dinsel ilkelere aykr dncelere
nayak
olan kimseleri (heresiarchs) ortaya kard, bunlardan birka, bu
lke snrlarnn ok
tesine uzanan bir etki icra etti. Bu kimselerin en tannmlarndan
biri, sml
propagandacs ve kurucusu ve Haler (the Assassins)in ilk Byk stad
Hasan-
Sabbhtr.
Hasan M. 1052 veya 1053 ylnda Kumda dodu. Reyde ve orada
renim
grd. 1076-77de Msra gnderildi. 1090da Deylemnda Rdbr
Vadisindeki
Alamt Kalesini ele geirdi. Ayn zamanda o, burada bir devlet
kurdu ve grlerini
yaymak iin propaganda faaliyetlerine giriti. Kurmu olduu Haler
ve Fidler
(Fedler) tekilt ile etrafa dehet sat. Bu devlete 1257 ylnda
Moollar tarafndan
son verildi.
Tarafmzdan Trkeye tercme edilen bu yaz, Hasan- Sabbhn
hayatn,
Alamt Kalesini ele geirmesini ve bu blgede ve Horasanda kendi
grlerini
yaymak iin yapt propaganda faaliyetlerini ele almaktadr.
Anahtar Kelimeler: Hasan- Sabbh, Alamt Kalesi, Haler,
Fidler,
smliyye.
ABSTRACT
Hasan-i Sabbh and the Assassins
Persia has on many occasions produced remarkable heresiarchs,
several of
whom have exercised an influence extending far beyond the
boundaries of that
country. One of the most notable of these heresiarchs is Hasan-i
Sabbh, the Isml
propagandist and founder and first Grand Master of the
Assassins.
Hasan was born at Qum in A. D. 1052 or 1053. He studied at Ray
and there.
In 1076-77 he was sent to Egypt. In 1090 he seized the Castle of
Alamt in the
Rdbr Valley in Daylamn. At the same time, he founded a state
here and he
started propagandist activities for the sake of spreading his
own order. He terrorized
the surroundings with the organization of Assassins and Fids,
founded by him.
This dynasty was brought to an end by Mongols in 1257.
The present article translated by me into Turkish deals with the
life of Hasan-i
Sabbh, his seize of the Castle of Alamt and his propagandist
activities for the sake
of spreading his own order in these lands and Khorsn.
Key Words: Hasan-i Sabbh, the Castle of Alamt, Assassins,
Fids,
Ismliyya.
-
Laurence Lockhart-ev. Prof. Dr. Sleyman
Tlc-------------------------------------------------216
ran birok vesilelerle dikkate deer dinsel ilkelere aykr dncelere
nayak
olan kimseleri (heresiarchs) ortaya kard, bunlardan birka, bu
lke snrlarnn ok
tesine uzanan bir etki icra etti. Bu kimselerin en tannmlarndan
biri, sml
propagandacs ve kurucusu ve Haler (the Assassins)in ilk Byk stad
Hasan-
Sabbhtr.
Hasan- Sabbh Kuzey randa, Reyde dodu; onun tam doum tarihi
bilinmemektedir, fakat, ortaya karlabildii kadaryla, doumu M.
1052 veya 1053
tarihinde idi. Himyer asll1 olduunu iddia etmekle beraber, Hasan
hem doutan
hem de yetimesi itibaryla bir ranl idi ve erken yalarda ann
Oniki [mam]
Mezhebine [sn Aeriyye] intisap etmiti.
Hasann hayat ve ahsiyeti ile ilgili hikyeler ve menkbeler ok
sayda ve
farkldr. M. 1257de Alamt Kalesi2nin Moollar tarafndan zaptndan
sonra buradaki
Halere ait kitap ve vesikalarn hemen hemen tamamnn yok edilmesi
dolaysyla,
Hasan hakkndaki malmatmz, ounlukla dman kaynaklardan elde
edilmektedir;
iyi niyetle dnldnde, bu kaynaklar tarafgirlikten uzak deildir.
bnl-Esr,
Trhul-Kmilinde, Hasann sihir, matematik, astronomi ve dier ilim
dallarnda
kabiliyetli ve mahir olduunu ifade eder3.
Bugn biz, Hasan- Sabbh hakknda dosta bilgiler denilebilecek
sadece
tek bir kaynaa sahibiz. Cihn-gnn tannm mellifi, Ald-Dn At
Melik-i
Cveynye hmisi Hlg Hn tarafndan, Alamtun zaptndan sonra,
Halerin
oradaki ktphanesini incelemesi ve btn din dncelere aykr eserleri
yok
etmesi emredildii zaman, o, sadece bir kitab muhafaza etti.
Sergzet-i Seyyidn
isimli bu kitap, Hasan- Sabbhn bir biyografisi idi, Cveyn,
tarihinin Hasan ve
Halerle ilgili olan blmn yazarken bu eserden nemli lde
faydaland.
Sergzete gre, Cveyn tarafndan iktibas edildii vehile, Hasan,
bir
ocukken, yedi yalarndan itibaren bilgili bir insan olmaya
kesinlikle kararl, ok
okumaya merakl bir mizaca sahipti. 17 yana geldii zaman, Hasan,
Emr[e]
1 Sergzet-i Seyyidnda onun nesebi u ekilde verilir: .
2 Alamt Kalesi hakknda geni bilgi iin bk. Zekeriyy el-Kazvn,
srl-Bild ve Ahbrl-bd, Dr Sdr, Beyrut, ts., s. 301-302; Abdlkerim
zaydn, Alamut Kalesi, Trk Kltr, sy. 28 (Eyll 1986), s. 53-57; Enno
Franzius, Alamut Kalesi (1090-1092), ev. Sleyman Tlc, EKEV Akademi
Dergisi, c. 2, sy. 2 (Mays 2000), s. 77-83 (evirenin Notu).
3 Bk. Trhul-Kmil, Kahire 1301, X, 131: ! # $ ' ) +,.
-
Hasan- Sabbh ve
Haler-------------------------------------------------------------------------------217
Darrb4 isimli bir sml dsinin, yani propagandacsnn etkisi altna
girdi, fakat o,
Hasann din kanaatlerini nemli lde sarsmay baarmakla beraber,
Hasan Oniki
[mam] Mezhebini terk etmedi ve ciddi bir hastalk geirdii dnem
sonrasna kadar
Yedi [mam] Mezhebine [Sebiyye] girmedi. Bu hadise H. 464 (M.
1071) ylnda vuku
buldu.
imdi, biz, Hasan- Sabbh, mer Hayym ve Nizml-Mlkn Nprda
arkada rencilerken, bu kiiden herhangi birinin, sonradan baarya
ulat
takdirde, dier ikisine yardm edeceine dair nasl bir ballk yemini
yapm olduklar
ile ilgili menkbeye-nk bu, olsa olsa bir menkbedir-gelebiliriz5.
Seluklu Sultn
[Alp] Arslnn veziri olarak byk bir hret kazand iin, Nizml-Mlk,
hayatta
baar gsteren ilk kimse oldu. Rivayet edilir ki, mer Hayym ve
Hasan- Sabbhn
her ikisi de daha sonra Nizml-Mlke geldiler ve ona yaptklar
yemini hatrlattlar.
Szne sadk kalarak, Nizml-Mlk, mer Hayyma Npr valiliini teklif
etti;
bununla beraber, mer, bir filozof ve mn (duygu) adam olarak,
onun yerine bir
maa (emekli ayl) talep etti, o kendisine ihsan edildi. Sonra
Nizml-Mlk Hasan-
Sabbha dnd ve ona Rey veya sfahn valiliini teklif etti. Gz daha
ykseklerde
olan Hasan kabul etmedi, fakat sylendiine gre, zaman gelince
kendisi Vezir
olmak midiyle, Sarayda bir memuriyet talep etti.
Profesr Browne, Nizml-Mlkn, hem mer Hayym hem Hasan-
Sabbhtan ok daha yal bir adam olmas dolaysyla, okul arkadann
yeminiyle ilgili hikyenin gerekte hibir temeli olmadn kat olarak
gsterdi6. Mamafih, bu hikyenin Sergzette bulunmas dikkat
ekicidir.
Npr menkbesi hakknda her ne sylenirse sylensin, Nizml-Mlkn
Hasan- Sabbha yardm ettii ve ona Sarayda bir memuriyet verdii
hususunda
phe etmek iin hibir sebep yoktur. Bununla beraber, otoriteler,
daha sonra ne
4 Asl metinde Durrb olarak verilmitir ki, dorusu Darrb
(vuran/den, dc, para basan, bk. F. Steingass, A Learners
Arabic-English Dictionary, Beirut 1989, s. 607) olacaktr. Bk.
Cveyn, a.g.e. (ev. Mrsel ztrk), s. 535; brahim Kafesolu, Sultan
Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul 1953, s. 129;
Neet aatay-brahim Agh ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, 3. bask, Ankara
1985, s. 85; Farhad Daftary, a.g.e., s. 378; Abdlkerim zaydn, Hasan
Sabbh, DA, XVI, 347 (evirenin Notu).
5 Sergzete gre: . / / +5 68 +9 :+;< :< 6 =
-
Laurence Lockhart-ev. Prof. Dr. Sleyman
Tlc-------------------------------------------------218
olduu konusunda farkl grler ileri srerler; bazlar, Hasann,
yeteneklerini
kullanarak Sultn etkilediini, Nizml-Mlk Vezir(lik) makamndan
uzaklatrmak
ve bu makam bizzat elde etmek iin baarsz bir giriimde bulunduunu
ne
srerler. Dierleri, Nizml-Mlkn, himayesi altnda olan kimsenin
sratle ilerleme
kaydettiini fark ederek, Hasann kendisinin yerine geecei korkusu
ile tehlikeyi
haber verdiini ve bir hile ile kasten onu Sultnn gznden drdn
ifade
ederler. Hasan Saraydan ayrlmaya zorlayan ve eski velinimeti
Nizml-Mlk
onun amansz dman hline getiren bir olayn vuku bulduu kesinlikle
sylenebilir.
Saraydan ayrlmaya zorlanmasndan sonra, Hasan sfahnda Res
Ebl-
Fadln yannda sml doktrinini renerek iki yl geirdi. Bir gn o,
hocasna
manidar bir ekilde yle dedi: Sadece gvenilir iki dosta sahip
olsaydm, bu
hkmdarl ykardm.7 Bu szden iyice tela kaplan Res Ebl-Fadl,
Hasann
aklndan endie ederek, ona dima kuvvetlendirecek zel orbalar ve
uygun
yemekler vermek suretiyle deliliini tedavi etmeye balad8. Onun
maksadn
anlayarak, Hasan sfahndan ayrlmak iin bunu bir frsat sayd ve sk
sk mola
vererek Msra doru yol ald, M. 1078de oraya ulat.
sml inanlar sebebiyle, Hasan Kahirede iyi karland ve Ftm
Halifesi
el-Mstansr tarafndan byk ikram grd. Baz mellifler tarafndan
Hasann
Halifenin ellerinden birok hediyeler ald, saray maiyetinden baz
insanlarn (bunu)
kskand ve nihayet onu memleketi terk etmeye zorlad sylenir.
Mamafih
muhtemelen, Hasan- Sabbh, M. 1080de rana dnd ve daha sonra
el-Mstansr
ve olu Nizrn lehinde Dvet-i Ceddesini yaymak iin batan baa
Horsn,
Mvern-Nehri (Transoxiana) ve hatta, sylendiine gre, Kgar gezip
dolat.
Hasan, yava yava etrafna birtakm taraftarlar toplad ve bylece
byk
projesini gerekletirmek, yani Haler Mezhebini oluturmak iin
esaslardan birini
ortaya koydu. Bu Mezhebi kurma fikrinin ilk defa Hasann aklna ne
zaman geldii ve
7 Bk. Hamdullah Mstevf, Trh-i Gzde [nr. E. G. Browne, Gibb
Memorial Series, Leyden-London
1910], I, 517: . :8 =?! @!+ A= B Mrhnd bu szn biraz farkl bir
versiyonunu verir: =?# @!+ A B =? =< :8
= . 8 Yaklak yirmi sene sonra, Res Ebl-Fadl Alamtta Hasan
ziyaret ettii zaman, Hasan ona yle
dedi: Hangimiz deliymiiz? Ve hangimizin gzel kokulu ieceklere ve
safranla kartrlm yiyeceklere ihtiyac varm? ki yardmsever arkadan
yardmn elde edince szm nasl tuttuumu grdn!
-
Hasan- Sabbh ve
Haler-------------------------------------------------------------------------------219
onun gerek sebeplerinin ne olduu, muhtemelen hi bir zaman tam
olarak
bilinmeyecektir. Muhtemeldir ki Hasan, Res Ebl-Fadl ok korkutan
sz syledii
zaman bu fikrin tohumunu zihnine koydu; onun nedenlerine
gelince, ahs hrs ve
dmanlar zerindeki arzusu, her hlkrda, onlarn olumasnda
muhtemelen
rol oynad. Hasann att bir sonraki adm, bazen zorla, fakat ou
zaman hile ve
aldatma ile, zorlamalarna s olarak hizmet etmek iin birtakm
mstahkem yerlerin
kazanlmas idi. Hasan, Girdkh ve Trz kalelerinin valilerini kendi
fikirlerine
ekerek balad; H. 483 (M. 1090) ylnda Kazvn kasabasnn 50 mil
kadar kuzey-
kuzeydousunda ok dalk bir memlekette yer alan Alamt Kalesi nnde
grnd.
Menkbeye gre (ki bu, baz deiikliklerle, hl bu blgelerde azdan
aza
dolamaktadr), Hasan, Alamta geldii zaman, Mehd diye bilinen
Valiye bir kz-
derisi ile kapl bo alan iin klliyetli miktarda bir para (bunun
3,000 dinar olduu
sylenir) teklif etti. Teklifin kolaylkla grlr arlndan gzleri
kamaan aptal Vali,
Hasann artlarn memnuniyetle kabul etti, bunun zerine Hasan, bir
kz-derisi
bularak onu ince srmlar hlinde kesti, onlarla kalenin etrafn
evirmeye balad.
Hasan, daha sonra hak talep etti ve stelik, onun kendisine
teslimini salad.
Alamttan birka mil uzaklkta bir ky olan trhnn Kedhds, yani
Muhtar, bana hikyenin biraz farkl bir eklini verdi. Ona gre,
Hasan- Sabbh
Alamta ilk geldii zaman orada hibir kale mevcut deildi. Kayaln
olaanst
tabi salamlnn ve onu kuatan ok dalk memleketin cazibesine kaplan
Hasan,
ne pahasna olursa olsun, ona sahip olmaya ve zerine bir kale ina
etmeye karar
verdi. Sonraki adm kayaln sahibini bulmak ve onunla bir pazarlk
yapmakt; bu,
Hasann umduundan ok daha kolay oldu, nk o, sahibi ile grt
zaman
onun cahil bir kyl olduunu anlad. Zeki Hasan, konuurken, srtnda
ar bir yk
tayan adamn, onu yere koymay dnemeyecek kadar ahmak olduunu
abuk
fark etti. Bunun zerine Hasan kz-derisi hilesini dnd ve onu baar
ile
uygulama sahasna koydu.
Hasann Alamtun sahipliini ele geirdii tarzla ilgili rivayetler
farkllk
gsterirse de, tarih delil, orada nceden bir kalenin bulunduunu
gsterir. Kalenin,
el-Mtevekkil devrinde, M. 860 ylnda9 Hasan b. Zeyd (veya Zeydn)
adl biri
tarafndan orijinal bir ekilde ina edildii sylenir.
9 Hamdullah Mstevf (a.g.e., I, 527), Alamt'un ina edilii ile
ilgili olarak unu kaydeder: C @ E E.
-
Laurence Lockhart-ev. Prof. Dr. Sleyman
Tlc-------------------------------------------------220
bnl-Esr10, Alamtun tesisini yle anlatr: Deylem hkmdarlarndan
biri,
avlanrken, eitilmi bir kartal salverdi. Kuu takip ederek onun
kalenin yerine
konduunu grd ve burasnn byk stratejik neme sahip bir yer
olduunu
anlayarak derhal orada bir kale ina edilmesini emretti. Ve ona
Aluh Mt [metinde
aynen byle]11 adn verdi ve bunun anlam Deylem dilinde Kartal(n)
retimidir12.
ranl ve Avrupal birok mellifler, ismi Kartal Yuvas diye tercme
ettiler, fakat,
kalenin mevkii, kesinlikle byle bir tabiri tamamen hak ederse
de, bu izah, Profesr
Brownen iaret ettii vehile, etimolojik sebeplerle hakl grlemez.
luh ( FH/ ), kartal iin gzel Farsadr, buna karn mt ( +FH ), retme,
retim veya retmek anlamna gelen mht ( :9+H )un bir lehe
eklidir.
Tarihi Hamdullah Mstevf, (u) garip geree dikkat eker ki, bir
kimse luh
mt isminin tamamndaki her harfe Arapadaki saysal deerini
verirse, toplam 483
olur, bu, grdmz gibi, Hasan- Sabbhn (bu) mevkii geirdii
yldr13.
Hasann bir mddet Alamtta kendisini gizledii, M. 1124te lm
gnne
kadar asla onu terk etmedii, Mezhebinin kurallarn ve talimatn
yazmak ve din
eserler telif etmekle megul olduu sylenir14.
Bununla beraber, Nizml-Mlkn zerine gnderdii bir kuvvete kar
Alamtu hemen mdafaa etmeye davet edildii iin, Hasann, byle rahat
bir tarzda
btn zamann geirmesine izin verilmedi. Bu ordu iddetle kaleyi
kuatt, fakat
Hasan ar derecede zarar grmedi ve derhal icat etmi olduu korkun
silh
kulland. Bu, aada grlecei gibi, kendilerine sadece isimlerini
deil15, fakat ayn
zamanda korkun hretlerini kazandran, Halerin Fid16 yani Kendini
Feda
Eden diye adlandrlan zel bir vazife ile gnderilmi grevlisi
(emissary) idi. Hasan,
tazyikten kurtulmak iin, bizzat kuatan orduya deil, fakat ba
dman Nizml-
Mlke darbe indirmeye karar verdi. Bunun iin bir Fid gnderildi,
o, dman
hatlarn getikten sonra, o zaman Nizml-Mlkn bulunduu yere doru
ilerledi.
10 bnl-Esr, a.g.e., X, 131. 11 Bu, aka luh mt ( +H /H )un yanl
baslm eklidir. 12 ; B< B J. 13 J 483 = 400 + 6 + 40 + 1 + 5 + 30
+ 1 14 E. Blochet, Le Messianisme dans lHtrodoxie Musulmane [Paris
1903], s. 110. 15 Bk. Bu makalede, s. 222, dipnot 19. Fidler
hakknda ayrca bk. Tahsin Yazc, Fid, DA, XIII, 53
(evirenin Notu). 16 Arapada ! o. ! . Farsa ekli (yukarda
verildii gibi) EL! dir.
-
Hasan- Sabbh ve
Haler-------------------------------------------------------------------------------221
Tannmamak iin dindar bir suf klna giren Fid, yal veziri
hanerleyerek
ldrd, bu suretle her eyi karkla atan ve Alamtun muhasarasna
sebep olan
ortadan kaldrlm oluyordu.
Hasan- Sabbh ve Mezhebinin tarihi zerinde daha fazla bilgi
vermeden
nce, Mezhebin tertibini ksaca aklamak ve korkun Fidleri ve
eitildikleri tarz
biraz ayrnt ile anlatmak iyi olacaktr.
Mezhebin banda Ba D yani Byk stat (Did-Dut) bulunuyordu,
onlarn en by, phesiz, Hasan- Sabbht. Byk stadn altnda
birtakm
Byk Dler vard ki Profesr Browne, tamamen bunlar, her biri bir
blgede
grevli olan piskoposlara benzetir. Bu piskoposlarn altnda sradan
Dler
bulunuyordu. Btn bu mertebelere Mezhebin (burada u hususa iaret
etmek
gerekir ki, hakik doktrin bakmndan onunla, mutat olan sml
Mezhebi arasnda
muhtemelen az bir fark vard veya hibir farkllk yoktu) doktrin ve
srlar tamamyla
retilmiti. Dlerin altndakiler Refkler (Yoldalar) ve Lsikler
(Taraftarlar)di,
(bu) iki derecedekilere Mezhebin esaslar sadece ksmen retilmiti.
Lsiklerden
sonra Fidler geliyordu, her ne kadar byle ifade edebilirsek de,
onlar en stn
derecede Katiller [= the Assassins (Haler): Katiller,
Caniler]di.
Bu Fidler, Mezhebin srlarna tamamen vakf deillerdi, fakat yine
de
oynamak zorunda olduklar zor ve ok tehlikeli roller iin son
derece titizlikle
eitilmilerdi.
Olaanst cesaret, yorulmaz azim ve sonsuz sabr Fidlerin asl
zellikleri
idi. cabnda, aylarca hatta yllarca darbe indirmek iin frsat
kollarlard. ayet bir
cinayet teebbs baarl olmazsa, dier biri yaplrd; ayrca, hibir
zaman lmden
korkmadklar iin, cinayetleri, ok ak ve harikulde ekilde
gerekletiriliyordu.
Sonu olarak, Fidler, kurbanlarn nadiren sa braktlar, fakat, dier
taraftan,
onlara ldrlmeleri emredilenlerden bazlar, hretli bir ahsiyet
olan Salhaddn
(Saladin) hari, asla kaderlerinden kaamadlar.
yle sorulabilir: Hasan- Sabbh ve halefleri, genellikle
aralarndan asker
olarak Fidlerin topland basit kyllerin ve da halknn kafalarn, bu
olaanst
cesaret ve lme tam aldrmama ile nasl doldurdu? Kimse, bu soruyu
Marco Polo17
tarafndan verilen iktibas edilmi u canl aklamadan daha iyi
cevaplayamaz:
O [yani, Byk stat] bir vadiyi evirtmi ve onu, her eit meyve ile
dolu,
17 Bk. Marco Polo, [The Book of Ser Marco Polo], ev. [Henry]
Yule, [London 1903], I, 139 vd.
-
Laurence Lockhart-ev. Prof. Dr. Sleyman
Tlc-------------------------------------------------222
daha nce hi grlmemi ok geni ve ok gzel bir bahe hline
getirtmiti. Onun
iinde tahayyl edilebilen en zarif kkler ve saraylar ina edilmiti
Ve (orada)
serbeste arap, st, bal ve su akan oluklar da vard; musiki
aletlerinin her eidini iyi
alabilen, ok gzel ark syleyen ve seyredenleri byleyecek bir
ekilde dans
eden, ok sayda, dnyann en gzel kadn ve cariyeleri vard. nk Yal
Adam18,
bunun gerek Cennet olduuna halkn [yani Fidleri] inandrmak
istedi. Bu sebeple
o, Muhammedin tasvir ettii gibi bir Cennet meydana getirmiti Ve
bu blgelerin
Mslmanlar onun Cennet olduuna phesiz kfi derecede inandlar!
nk onun Ashishin19i olmaya karar verenlerden baka hibir
kimsenin
Baheye girmesine izin verilmiyordu. O, askerlikten zevk alan,
memleketin 12 il 20
yalarndaki genlerinden bazlarn Saraynda tuttu ve tpk Muhammedin
yapmay
alkanlk hline getirdii gibi, onlara Cennet hakknda hikyeler
anlatyordu ve onlar,
Mslmanlarn (the Saracens) Muhammede tam inandklar gibi ona
inandlar.
Bunun iin o, onlar derin bir uykuya sevk eden muayyen bir il
dozunu [ha]20
evvel onlara iirterek ve daha sonra onlar kaldrtarak ve tatarak
takriben drdn
veya altsn veyahut da onunu birden bahesine sokuyordu. Bylece
uyandklar
zaman, kendilerini Bahede gerek Cennet zannettikleri ok byleyici
bir yerde
buluyorlard. Ve hanmlar ve cariyeler doya doya onlarla elenip
vakit geiriyorlard
ve kendi rzalar ile asla bu mekn brakp gitmiyorlard.
Artk Yal Adam diyeceimiz bu Emr [Prens], sarayn muhteem ve
mkemmel tarzda kurmutu ve bu basit tepe-ahalisini kendisinin byk
bir
Peygamber olduuna kesinlikle inandrmt. Ve Ashishininden birini
bir grevle
dar gndermek istedii zaman, bahedeki genlerden birine o il
dozunu
18 Mezhebin Byk stad bazen Arapada eyhl-Cebel yani Dan eyhi ad
ile anlmt. Bu unvan, yal adamn ikinci anlam olan Arapa eyh ( M# )
yani ef, reis kelimesi sebebiyle, Hallar tarafndan Dan Yal Adam
eklinde yanl tercme edilmiti. Bununla beraber, Hallar, bu sfatla
sadece Halerin Suriye kolunun Byk stadna iaret ettiler; onlar belki
de Alamttaki Mezhebin gerek bakannn varlndan habersizdiler.
19 Assassin kelimemizin kendisinden alnd Ashishin, Arapa Haiyyn
( +NN ) yani ha kullananlar kelimesinden galattr ki, bu isimle
genellikle Hasan- Sabbhn taraftarlar anlmlard. Dindar Mslmanlar,
onlardan sk sk Melhide ( $ ) yani Zndklar diye sz ettiler.
20 Hain Fidler tarafndan mutat kullanmnn tevik edildii ve yahut
da buna izin verildii zannedilmemelidir. Aksi durum da sz konusu
idi, nk uyuturucu ilcn zel hassalar, o zaman yine de iyi korunmu
bir sr deildi, muhtemelen yalnz Hasan- Sabbh ve dier bazlarnca
biliniyordu, fakat uyuturucu ilcn mutat ekilde alnmas, dikkatsizlik
ve baygnla sebep olmas dolaysyla, Fidlerde zellikle gelitirilmek
istenilen bu hususiyetleri kesin olarak kreltmiti.
-
Hasan- Sabbh ve
Haler-------------------------------------------------------------------------------223
verdirtiyor ve daha sonra onu Sarayna tattryordu. Bylece gen
adam uyand
zaman, kendini Kalede buluyordu; bunun zerine o, pek memnun
olmuyordu. Daha
sonra Yal Adamn huzuruna gtrlyordu ve gerek bir Peygamberin
huzurunda
bulunduu inancyla, byk bir saygyla onun nnde eiliyordu. O zaman
Emr
nereden geldiini soruyor ve o cevaben Cennetten geldiini ve onun
tamamen
eriatta Muhammedin tanmlad gibi olduunu sylyordu. phesiz, bu,
yannda
bulunan dierlerine ve ieriye alnmam olanlara, oraya girmek iin
ok byk arzu
veriyordu.
Bylece Yal Adam herhangi bir Emrin ldrlmesini istedii zaman,
byle
bir gence unlar sylyordu: Git ve falan falan kimseyi ldr ve geri
dndn
zaman Meleklerim seni Cennete gtrecekler. Bu suretle onlar
inandryordu ve
bylece onlar, onun bu Cennetine tekrar girmek iin duyduklar byk
zlem
nedeniyle, verdii emirleri yerine getirmekte hi bir tehlikeden
ekinmiyorlard. Ve bu
sayede Yal Adam kendilerinden kurtulmak istedii herkesi
adamlarna
ldrtyordu21. Bu sebeple de, stelik btn Emrlerin kalplerine sald
byk korku,
onlar kendisine hara demeye mecbur brakmt.
Yukardaki aklama tamamen doru deildir22. Gerek olan ey u idi
ki,
Byk stat, baz genleri fizik yetenekleri, sava zellikleri ve
kararl niteliinden
dolay seerek, onlar bir ziyafete davet ediyordu. Ziyafet
esnasnda o, ahslar
Cennete gtrme gcne sahip olduunu syleyerek, onlarla konumaya
giriiyordu.
Ayn zamanda o, bilgileri olmadan, onlara ha vererek
uyuturulmalarn
salyordu. Baygn (bir ekilde), genler, Kaleden baheye tandklar
zaman, orada
aylyor ve Marco Polo tarafndan anlatld gibi keyiflerine
bakyorlard. Cennetteki
ho misafirliklerinin sonunda, genlere tekrar ha veriliyor ve
Kaleye tekrar
gtrlyorlard; sonra, kendilerine uyuturucu il verilen mazbut
yerde ve Byk
stadn huzurunda, duygularn tekrar kazanmalar kararlatrlyordu.
Daha sonra o,
genlere, bedenen kendisinin yanndan hi ayrlmadklarn, ancak,
yaptklar
21 Kullanlan silhlar genellikle, bazen zehirli olan hanerler
veya baklard. Kr. bn Battta, [Voyages], nr. Defrmery ve Sanguinetti
[Paris 1853], I, 167: B /?C E +P +R + S .
22 Marco Polonun aklamalar, Alamtu ilgilendirdii kadaryla ahs
gzleme dayanmamaktadr, fakat yle grnyor ki o, Dan Yal Adamnn
kalelerinden birini ziyaret etmiti. Bunun, Halerin birok
kalelerinden hangisi olduunu tayin etmek mmkn grnmemektedir (Bk.
The Most Noble and Famous Travels of Marco Polo, ev. John Frampton,
London 1929, N. M. Penzern Girii, s. XXXVIII).
-
Laurence Lockhart-ev. Prof. Dr. Sleyman
Tlc-------------------------------------------------224
hizmetler karlnda, kendilerini istedii anda gerekten
gnderebilecei Cennet
zevklerinin nceki tadn tatmak iin ruhlarn serbest braktn
sylyordu. Ondan
sonra Byk stat, baardklar takdirde Cennete gtrleceklerine sz
vererek, baz
ldrme grevine devam etmeleri iin onlara emirler veriyordu.
Ayrca, grevlerini
gerekletirmeye alrken, kazara, hayatlarn kaybederlerse, dorudan
Cennete
gideceklerine dair onlara teminat sz veriyordu. Bu suretle her
hlkrda Fidlere
arzularnn ifas hususunda teminat veriliyordu.
Halerin hreti bu sistemin etkili olduunu aka gsterir ve
Fidlerin
mthi cesaretleri ve lm kmsemeleri ile ilgili verilebilecek birok
rnek vardr.
Olaanst cesaret ve yksek gayretlerini gstermek iin, onlarn
sadece baz
fiillerini burada zikretmek yeterli olacaktr.
Ald-Dnin Byk statl esnasnda, Halere ait ky ve topraklar
tahrip etmi olan Horsn Valisi Orhn, tam Gence dnda Fid
tarafndan
ldrld. Daha sonra Fidler, zerinde kan lekesi bulunan hanerlerini
sallayarak
ve Ald-Dn! Ald-Dn! diye bararak ehre saldrdlar, niyetleri Vezir
erefl-
Mlk arayp bulmak ve ldrmekti. Fakat Veziri bulamadlar ve
evlerinin
atlarndan kendilerine ta atan ora sakinlerinin elleriyle
cezalarn buldular.
Marino Sanuto nakleder ki, Kudsn sadece ismen Kral, Champagne
Kontu
Henry, Halerin Suriye kolunun Byk stadn ziyaret ettii zaman, bir
gn ev
sahibi ile birlikte onun kalesinin etrafnda yryordu. Byk stat,
yksek bir kulenin
tepesine yerletirilmi baz genleri gstererek, hibir Hristiyann
hkmdarlarna,
taraftarlarnn kendisine itaatli olduu kadar itaatli olmadndan
emin olduunu
belirtti. Bunun zerine genlere bir iaret yapt, onlardan ikisi
derhal kuleden atladlar
ve dibe arpp parampara oldular. Mteakiben Byk stat, geriye kalan
genlere
bunun gibi kendilerini kurban olarak boazlamalarn emretmeyi
teklif etti, fakat
Champagne Kontu, onlarn itaati hususunda yeteri kadar delile
sahip olmu olduunu
syledi, bu balln kendi tebaasnnkinden daha byk olduunu aka
teslim etti.
Hatta Fidlerin ana babalar, byle istihdam edilmelerinin ve her
eyin
stnde, grevlerinin ifasnda hayatlarn feda etmelerinin oullar iin
bir eref
olduuna inanyorlard. Bir defasnda, bir Fid, arkadalarnn lm olduu
tehlikeli
bir grevi tamamladktan sonra bir yolunu bulup evine salimen dnd
zaman,
annesi, olunun hayatta kalmasn bir utan sayarak, gerekten san
kesmi ve
yzn siyaha boyamt.
Haler, her zaman hasmlarn ldrmediler; bir zaman sonra,
korkun
-
Hasan- Sabbh ve
Haler-------------------------------------------------------------------------------225
fiillerinin telkin ettii byk korku iddetli olduu zaman, sadece
bir tehdit amalarn
karlamaya ou kez kfi geliyordu. Mesel, Sultn Sancar Halere kar
bir
mcadele balatt zaman, bir sabah adrnda uyand, hemen yanndaki
yere bir
hanerin saplanm olduunu grd. Sonra Sultn, Hasan- Sabbhtan,
ksaca
unlar ifade eden bir pusula ald: Sana kar iyi niyetli olmasaydk,
haneri yere
deil, kalbine saplayabilirdik.23 Hemen sonra, Sancarn kardei
Muhammed
esrarengiz ekilde ldrld, bunun zerine Sultn, bylesine tehlikeli
dmanlarla
bar yapmay uygun grd.
Benzer bir olay, Suriye Halerine kar mcadele ettii zaman, Halep
Emri
Nrd-Dnin bana geldi. Sancar gibi Nrd-Dn, basiretin, cesaretten
sayldna
hkmetti ve mcadeleden vazgeti.
Baka bir vesile ile, mehur mm Fahrd-Dn Rz, kendisinin gizli
bir
sml olduu yolundaki bir itham yalanlamak iin, aka onlar ve
smlleri
lnetlemeye balad.
ok gemeden yeni gelen birisi onun rencilerinin saflarna katld ve
hemen
kendisini ok dikkatli ve ok alkan rencilerden biri olarak
gsterdi. Bir gn, her
naslsa, mm yalnzken yeni renci onun evine girdi ve uzun bir
haneri knndan
kararak, ona kendisinin aslnda bir Fid olduunu syledi. Sonra,
gelecekte
Haleri lnetlemekten kanmak iin ok ciddi yemin etmedike arp
irkilen
mm her an olabilecek lmle tehdit etti. Fidnin tehditkr bir
ekilde acele ile
yukar kaldrlm hanerinin grn, mm, istenilen yemini etmeye
mecbur
brakt. Bunun zerine Fid hanerini knna koydu ve stadnn, kaba
szlere hibir
nem vermemesine karn, kendilerine kar dinleyicilerinin ok etkili
olmalarndan
dolay, mm gibi bilgili bir adamn kendisi ve mezhebi aleyhinde
syleyebilecei
herhangi bir eyin etkisinden korktuunu ifade ederek mma 300 altn
verdi. O
zaman Fid, yeminini tuttuu takdirde mma daha fazla demede
bulunacana
sz verdikten sonra onun iznini isteyerek oradan ayrld. Sonradan,
mmn
Halere kar artk mutat lnetleri azna almad grld; ona niin
byle
yapmad sorulunca u cevab verdi: Kimse onlara lnet etmemeli;
onlarn
burhanlar ok ikna edici ve keskindir!24
23 Kr. Mehmed Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Cilt:
V: kinci mparatorluk Devri, 3. bask, Ankara 1991, s. 155-156,
dipnot: 1 (evirenin Notu).
24 Kr. Sleyman Uluda, Fahrettin Rz (Hayat-Fikirleri-Eserleri),
Ankara 1991, s. 29 (evirenin Notu).
-
Laurence Lockhart-ev. Prof. Dr. Sleyman
Tlc-------------------------------------------------226
lk gnlerde Halerin durumlarn pekitirmelerini ve glerini
bytmelerini
mmkn klan iki ana faktr vard.
lk nce, Seluklu mparatorluu, oullar Berkyruk ile Muhammed
arasndaki saltanat mcadelesi nedeniyle Melikhn lmnden25 sonra
bir kaos durumuna dt; bu, Haleri Alamt ve dier kalelerinden karmak
iin
yaplabilecek daha ileri teebbsleri bir zaman iin etkili bir
ekilde nledi.
kinci olarak, 1097de Hal Seferlerinin ortaya kmas, Hasan-
Sabbha
tehlikeli sularda balk avlamak iin iyi bir frsat verdi. O,
derhal Suriyeye zel
grevliler gnderdi, oradaki smller arasnda birok taraftar
kazandktan ve baz
da kalelerini ele geirdikten sonra, daha nce kendisine baz
atflarda
bulunduumuz Mezhebin Suriye kolunu kurdu.
Bu buhranl zamanda Hal Seferlerinin balamas Hasan- Sabbh ve
taraftarlar iin muhtemelen hayrl oldu, nk sapk dnceleri ile
birlikte,
Halerin korkun fiilleri, dindar Mslmanlarn onlara zellikle
nefret duymalarna
sebep oldu; slm dnyas, zihnen Hal Seferleri ile o kadar megul
edilmi
olmasayd, belki de, Halere kar ciddi ve birlikte plnlanm bir
Cihda girimi
ve phesiz onlar tamamen ezmi olacakt. Aslnda, her zaman Halerin
ileri
yolunda gitmedi, nk onlarn sfahn yaknndaki Diz-i Kh kalesi
1107de zapt
edildi, valisi bn Att idam edildi ve taraftarlar kltan
geirildi.
Hasan- Sabbhn ilk iki halefi Bzrg-mmd ve olu Muhammed
zamannda, ayn acmasz siyasete devam edildi, iki Abbs Halifesi
el-Msterid ve
halefi er-Rid Billh dhil, birok tannm insan, Fidler tarafndan
ldrld.
Hasan Al Zikrihis-Selm diye bilinen, Muhammedin olu Hasan byd
zaman,
babas hayattayken, Nizr b. Mstansrn gerek olu olduunu iln etti
ve baz
taraftarlar toplad. Bununla beraber o, babas tarafndan iddetle
uyarld ve herkesin
nnde, sylediklerinin yalan olduunu bildirmeye zorland. Mamafih,
Muhammedin
1162de lmnden sonra, Hasan Byk stat olduu zaman, kendisinin
sz
verilmi mm olduunu iln etti.
1169da Hasan Al Zikrihis-Selmn bir arkada Ridd-Dn Sinn26,
25 Melikh, Nizml-Mlkn Haler tarafndan katledilmesinden birka
hafta sonra, 1092de ok ani olarak ld ve onlar tarafndan zehirlenmi
olduu ok kukuludur.
26 Ridd-Dn Sinn hakknda geni bilgi iin bk. Bernard Lewis, a.g.e.
(ev. Ali Aktan), s. 93-101; a. mlf., Three Biographies from Kaml
ad-Dn, 60. Doum Yl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, s.
327-328, Arapa metin iin bk. s. 336-344; a. mlf., Kaml al-Dns
Biography of
-
Hasan- Sabbh ve
Haler-------------------------------------------------------------------------------227
Halerin Suriye kolunun Byk stad oldu. Zahidane hayat ve menkb
yani
menkbeleri ile, Ridd-Dn, taraftarlar zerinde byk bir itibar
kazand ve
muktedir liderlii ile birlikte, bu durum, onun, Alamtun Byk
stadndan bamsz
olmasn mmkn kld. Hasan, birka kere, bouna Ridd-Dni boyun
emeye
davet ettikten sonra, ranl Haleri onu ldrmeye yollayacak kadar
ileri gitti, fakat
onlar hedeflerine ulaamadlar27. Ridd-Dn ehliyetli bir gizli
servis kurdu ve ayrca
bir gvercin-postas tesis etti; bylelikle o, hasmlarna ve
gerekten [Mezhebin ilk
kurallarn ve srlarn henz renmemi] bilgilendirilmemi
taraftarlarna doast
vastalar gibi grnen eylerle bilgi elde etmeyi baard.
Ridd-Dn, Salhaddn ve Arslan Yrekli Richard (Richard Coeur de
Lion)n bir ada idi ve bir zaman Salhaddnle sava hlinde oldu.
Salhaddn iki
kere Fidlerin hanerlerinden ok zor kurtuldu ve ikinci suikastten
sonra,
Halerle anlamay daha isabetli buldu.
lmeden ksa bir sre nce, Ridd-Dn, Conrad of Montferratnn
ldrlmesini tertipledi. Bazlar, eylemin gerek kkrtcsnn Arslan
Yrekli Richard
olduunu sylerler, fakat dierleri, muhtemelen daha doru olarak,
Salhaddnin
Ridd-Dnden hem Conrad of Montferratnn hem Arslan Yrekli
Richardn
ldrlmesini rica ettiini ve Ridd-Dnin Conrad hususunda mutabk
kald
hlde, ayet onun her iki ba dman ldrlrse, Salhaddnin ok gl
olacandan korktuu iin, Richarda kar hibir eylemi kabul etmediini
ifade
ederler28.
_______________________________________________________
Rid al-Dn Sinn, Arabica, XIII/3 (Octobre 1966), s. 225-267; V.
Ivanov-A. Ate, Rid-d-Din Sinan, A, IX, 635-636 (evirenin Notu).
27 Bk. S. Guyard, Un Grand Matre des Assassins, Journal
Asiatique, IX (1877), s. 365. 28 Bk. Guyard, a.g.m., s. 370. Ayrca
bk. Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, ev. Fikret Iltan,
Ankara 1987, III, 57-58; Bernard Lewis, a.g.e. (ev. Ali Aktan),
s. 100-101; Farhad Daftary, a.g.e., s. 433 (evirenin Notu).
Salhaddn Eyybnin hayat, Hallar ve Suriye Haleri ile mnasebetleri ve
mcadeleleri hususunda geni bilgi iin bk. Stanley Lane-Poole,
Saladin and the Fall of the Kingdom of Jerusalem, New York-London
1898; Corci Zeydan, Selhaddn Eyyb ve Hahaler (smiller), yayna haz.
Ahmet Cemil, stanbul 2002; Walter Scott, Salhaddn-i Eyyb ve Arslan
Yrekli Riar [trc. Mehmed Halid], stanbul 1997 [Tarih Roman]; Philip
K. Hitti, Makers of Arab History, London 1969, s. 116-149, Trkesi:
Arap Tarihinin Mimarlar, trc. Ali Zengin, stanbul 1995, s. 141-172;
Ramazan een, Salhaddn Eyyb ve Devlet, stanbul 1987; Abdullah Nash
Ulvn, Kuds Fatihi Selhaddn-i Eyyb, Trkesi: Mustafa Salih akmakl,
stanbul 1992; Ahmed Araka, Salhaddin Eyyb ve Kudsn Yeniden Fethi,
stanbul 1997; Piers Paul Read, Tapnak valyeleri, ev. Sinem Gl, 2.
bask, Ankara 2003, s. 161-191 ve tr. yer.; In Demirkent, Hal
Seferleri, 2. bask, stanbul 2004, s. 129-163 ve tr. yer.; Amin
Maalouf, Araplarn Gznden Hal Seferleri, ev. Ali Berktay, stanbul
2006, s. 165-201; Malcolm Barber, Yeni valyelik, Tapnak Tarikatinin
Tarihi, ev. Berna nler, stanbul 2006, tr. yer.; Sobernheim,
Salh-ad-Dn Eyyb, A, X, 103-110; Bernard Lewis,
-
Laurence Lockhart-ev. Prof. Dr. Sleyman
Tlc-------------------------------------------------228
Alamt Halerinin tarihine tekrar geri dnelim, Hasan Al
Zikrihis-Selmn
olu Muhammed, 1165ten 1210a kadar Byk statt. Muhammedin yerine
geen
olu Celld-Dn, babas hayattayken bile, ehl-i snnete geri dnme
eilimi
gstermiti; Byk stat olunca, Celld-Dn aka buna teebbste bulundu
ve
taraftarlarn kendisine uymaya ya ikna etti ya da zorlad;
mamafih, biroklarnn
dnmesi, daha sonra grlecei gibi, sadece sath idi. Celld-Dn
tarafndan
kendisine Nev-Mslmn lkabn kazandran bu muamele, her ne kadar
zhirde
grlmese de, yine de, doal olarak, Haler arasnda glerinin
zayflamasna yol
aan hayli anlamazla sebep oldu. Celld-Dn, tehdit edici Mool
tehlikesinin ilk
farkna varan kimse idi; o, bunu, Hrezme hcum etmek iin ilerledii
zaman Cengiz
Hna, teslim teklifleriyle, eliler gndererek defetmeye alt.
Celld-Dn 1220de ld, olu Ald-Dn dokuz yanda Byk stat oldu.
Birden, Haler snn olma iddiasndan tamamen vazgetiler ve aka
eski
uygulama ve inanlarna geri dndler.
Ald-Dnin ocukluk zaman, kaprisli mizac ve daha sonra,
delilikle
birlemi belirgin tuhaf hli, Halerin gcnde daha fazla ke sebep
oldu. Ayn
zamanda, Dounun daha tesinde bulutlar toplanyordu ve Mool
srlerinin
tehditkr istils ile ilgili ortalkta sylentiler dolamaktayd. Bu
son hususla ilgili
olarak, Parisli Matthew29dan iktibas edilmi u cmleler ilgi ekici
olacaktr:
Bu zamanlarda (M. 1238), Mslmanlar tarafndan, zellikle Dan
Yal
Adam adna, Fransa Kralna, ok gaddar ve merhametsiz insan rknn
Kuzey
dalarndan ktn ve Dounun geni, zengin topraklarnn sahibi
olduklarn
sylemek zere zel eliler gnderildi Bu insanlarn asla vcutlarna
orantl
olmayan ok iri balar var ve i et ve hatta insanlarla beslenirler
Fransa Kralna
gelmi olan bu kudretli ve asil Mslman eli Tatarlarn taknln daha
iyi
bastrabilmek iin, Bat milletlerinden yardm istedi; keza kendi
maiyetinden bir
Mslman eliyi bu olaylar anlatmas ve bu gibi insanlarn hcumlarna
bizzat
kar koyamadklar takdirde, onlarn Bat lkelerini harap etmelerini
nlemek iin
geriye hibir eyin kalmadn sylemesi iin Fransa Kralna gnderdi Bu
sebeple
o, Hristiyanlarn desteiyle Mslmanlarn bu insanlarn hcumlarna
mukavemet
_______________________________________________________
Saladin and the Assassins, Bulletin of the School of Oriental
and African Studies, XV/2 (1953), s. 239-245 (evirenin Notu).
29 Bk. Matthew Paris, English History, ev. [J. A.] Giles,
[London 1852], I, 131-132.
-
Hasan- Sabbh ve
Haler-------------------------------------------------------------------------------229
edebilecekleri bu acil ve genel durum hususunda yardm istedi. O
zaman orada
bulunan Winchester Piskoposu onun szn kesti ve aka yollu u cevab
verdi:
Brakalm bu kpekler birbirini yesin, belki bylece hepsi tkenir ve
mahvolur; ve o
zaman biz, (dnya zerinde) geriye kalan sa dmanlarnn zerine yrr,
hepsini
ldrr ve yeryzn temizleriz, ki, bylelikle btn dnya tek bir
Katolik Kilisesine
tbi olsun
Halerin durumu artk eskisi gibi deildiyse de, Orhnn ldrlmesi
ile
ilgili vakann iyice gsterdii gibi (bk. yukarda, s. 224), Fidler,
mthi cesaretlerini
her eye ramen ellerinde tuttular. Onlarn ecaati ile ilgili
haberler, gerekten de,
Moollarn Byk Hn Mengye ulamt. Meng, bir gn saraynda, Kazvnli
Kad
emsd-Dnin bir zrh giymi olarak huzuruna girdiini grd zaman son
derece
etkilenmiti. Bu zrh niin giydiini sorunca, Kad, cevaben
Halerin
hanerlerinden korunmak iin onu daima giydiini syledi.
Yaland zaman, Ald-Dnin delilii gittike artt ve giderek
kskanlaan
olu Rknd-Dn, ona o derecede eziyet etti ki, onun, teslim olmay
arz etmek iin
Moollara eliler gndermek zorunda kald sylenir.
M. 1255 ylnda, Ald-Dn gzdelerinden biri tarafndan ldrld ve
Rknd-Dn, Halerin sekizinci ve gsterildii gibi, son Byk stad
oldu.
Mengnn kardei Hlg Hn devrinde, Moollarn, Badata hcum etmek
ve
Abbs Halifeliini ykmak iin daha uzak batya ilerlemeden nce
Halerin
kkn kazmak amacyla Byk Hnn sk emirleriyle zaten ran yolunda
olmalar
dolaysyla, o, bir yldan daha az bir sre mevkiini korudu.
Hlg ve ordusu, 1256 sonbaharnda Halere darbe indirecek
mesafe
dhiline girdiler ve Rknd-Dni teslim olmaya davet ettiler. Bir
zaman ertelemeden
sonra, Rknd-Dn, kendisine ait Meymn-Diz kalesinde Mool
kuvvetleri tarafndan
sk bir ekilde muhasara edildi. Mukavemetin faydasz olduunu
anlayan Rknd-
Dn, hayatnn balanacana dair resm bir vaat alnca Hlgya teslim
oldu. Bir
zaman Rknd-Dn onun nfuzu altnda oldu, Hlg onu rezil bir ekilde
Mool
kuvvetleriyle birlikte dolamaya ve dier kalelerini teslime davet
etmeye zorlad. Bu
kalelerden ou, yaklak ellisi, derhal teslim oldu, fakat Alamt ve
zellikle Girdkh
ve Lamsir30, biraz mukavemet gsterdiler. Bununla beraber, 1257
yl balarnda,
30 Bu kalenin ismi eitli kaynaklarda farkl ekillerde (Lamasar,
Lammasar, Lemeser, Lambasar, Lanbasar, Lanbeser, Lenbeser,
Lunbeser) okunmu ve yazlmtr. Bk. Cveyn, a.g.e. (ev. Mrsel
-
Laurence Lockhart-ev. Prof. Dr. Sleyman
Tlc-------------------------------------------------230
btn kaleler alnd ve tahrip edildi31 ve nihayet Alamt Halerinin
iktidar sona
erdi. Rknd-Dne gelince, Mengnn emriyle sonunda idam edildi32,
taraftarlar ya
ldrld veya Cveynnin dedii gibi, Yahudiler gibi datld.33
Suriye Haleri, Moollarn elleriyle yok edilmekten kurtuldularsa
da,
1265te Msr Sultn Baybarsn hara veren tbileri olarak, tedricen
nemsiz bir hle
dtler.
Bununla beraber, kendine has sml Mezhebi34, var olmaya devam
etti ve
_______________________________________________________
ztrk), s. 496 vb.; Hamdullah Mstevf, Nzhetl-Kulb, nr. Muhammed-i
Debr Siyk, Tahran 1336 h., s. 66; Freya Stark, The Valleys of the
Assassins, London 1934, tr. yer.; W. Ivanow, Alamut and Lamasar:
Two Mediaeval Ismaili Strongholds in Iran, Tehran 1960; Peter
Willey, The Castles of the Assassins, London 1963, tr. yer.; Ziya
kn, Farsa-Trke Lgat, stanbul 1984, III, 1753; Abdulkadir Yuval,
lhanllar Tarihi I: Kurulu Devri, Kayseri 1994, s. 64; Bernard
Lewis, a.g.e. (ev. Ali Aktan), s. 38 vb.; Farhad Daftary, a.g.e.,
s. 386 vb.; H. Ahmet zdemir, Mool stils ve Abbas Devletinin Ykl,
Cengiz ve Hlg Dnemleri (612-656/1216-1258), stanbul 2005, s. 242
vb.; Abdlkerim zaydn, Alamut, DA, II, 337; Mustafa z, Bzrgmmd, DA,
VI, 523 (evirenin Notu).
31 ayet Chardin doru ise, Alamt, vaktiyle Safevler devrinde veya
Safevler devrinden nce tekrar ina edilmi olmal, nk o, Voyages (nr.
Langls, [Paris 1811], IX, 115)nda, onun, onlar tarafndan,
hiddetlerine duar olan mehur mahkmlar iin bir hapishane olarak
kullanldn ifade eder. Chardin, Alamtu un fort chteau, proche de
Caspin, bti sur une haute roche, aux bords dun prcipice, et o, dans
les sicles prcdans, les rois relguoient les personnes de leur sang,
et dautres dont ils vouloient se dfaire sans clat. On les y
laissoit vivre quelque temps; et puis, lorsquon en toit las, on les
prcipitoit sans quils sen aperussent en faisant semblant de les
transfrer dune tour en une autre olarak tavsif eder.
Muhtemelen ona dair hibir bilgiye sahip olmad iin, Chardin,
Alamtun daha erken tarihi hakknda sessizdir.
32 Kr. Bertold Spuler, ran Moollar, ev. Cemal Kprl, 2. bask,
Ankara 1987, s. 60-61; Abdulkadir Yuval, a.g.e., s. 62-65; H. Ahmet
zdemir, a.g.e., s. 237-247 (evirenin Notu).
33 DOhsson, Histoire des Mongols [La Haye et Amsterdam 1834]unda
(III, 202), Cveynnin bu mtalas mnasebetiyle unlar syler: Ils (yani
Haler) ne furent cependant pas totalement dtruits dans le
Couhistan; car Mohammed dEsfzar rapporte, dans son Histoire de
Hrat, que, de son temps, cest--dire vers lanne 1500, une partie des
habitants de cette province tait encore attache aux erreurs de la
secte. Ils levaient, parmi eux, une contributin pcuniaire, sous le
titre de denier de Hassan Sabbah, dont le produit tait consacr
lentretien et lornement de son spulchre, et lon dit mme, ajoute cet
auteur, que maintes vieilles femmes mettent part chaque dixime
pelotte de fil quelles ont file, ce quelles appellent la dixme de
lImam, cest--dire de Hassan Sabbah.
34 smliyye Mezhebi ve Aa Han hakknda bk. brahim Agh ubuku,
Mezhepler, Ahlk ve slm Felsefesi ile lgili Makaleler, 2. bask,
Ankara 1984, s. 58-62; Henry Corbin, slm Felsefesi Tarihi,
Balangtan bn Rdn lmne Kadar (1198), ev. ve notlandran: Hseyin
Hatem, stanbul 1986, s. 85-112; Bernard Lewis, smiller, A, V/2,
120-124; Mustafa z, smiliyye Mezhebi, Milletleraras Tarihte ve
Gnmzde iilik Sempozyumu (Tebliler ve Mzakereler), stanbul 1993, s.
605-652; Mustafa z-Mustafa Muhammed e-eka, smiliyye, DA, XXIII,
128-133; Farhad Daftary, smailler Arasnda Entelektel Hayat: Bir
zet, slmda Entelektel Gelenekler, haz.
Farhad Daftary, trc. Muhammet eviker, stanbul 2005, s. 105-129;
Wilferd Madelung, smllik: Eski ve Yeni Davet, ev. Muzaffer Tan, Din
Aratrmalar, c. 8, sy. 25 (Mays-Austos 2006), s. 281-
-
Hasan- Sabbh ve
Haler-------------------------------------------------------------------------------231
Hindistan, Suriye ve Afrikada birok taraftara sahip olarak,
bugne kadar da
mevcudiyetini srdrd. u hususu kaydetmek ilgi ekicidir ki
smllerin sadece
unvanca bakan olan Aa Hn, Alamtun son Byk stad Rknd-Dn Hrhn
dorudan doruya neslinden gelen biridir.
II
ALAMTU ZYARET
Bu makalenin yazar, Alamtu ziyaret eden ilk Avrupal olduunu asla
iddia
etmez; iin dorusu, biroklar ondan nce orada bulundular. 1831de
Albay
Monteith, rann kuzey vilyetlerinde seyahat ederken, kaleyi
ziyaret etti, fakat o,
yerin bir hayli tasvirini verirse de, onun tarihi hakknda
tamamen bilgisiz grnr. Alt
yl sonra, Albay Shiel isminde, dier bir ngiliz subay, ok etin
bir yoldan
Tahrndan Alamta seyahat etti. Her iki subay da grdklerini Krallk
Corafya
Cemiyetinin Dergisinde yazdlar. 1927de Profesr Ernst Herzfeld,
Albay Shiel gibi
hemen hemen ayn yolla seyahat ederek Tahrndan Alamta gitti. Bu
satrlarn
yazarnn farknda olduu kadaryla, Profesr Herzfeld, ziyaretine
dair hibir rapor
kaleme almad; bu, yeri ve tarihini tasvir etmek iin ondan daha
ehliyetli bir kimsenin
bulunmamasndan dolay, son derece teessf edilecek bir
durumdur.
Temmuz 1928de, bu makalenin yazar, iki arkadala beraber,
Alamta
gitmek zere Tahrndan yola kt. Bir leden sonra araba ile Tahrndan
ayrlarak,
ayn akam, 96 mil uzaklktaki Kazvne ulatk. ki katrcy ve onlarn
sekiz katrn
cretle tutarak, ertesi sabah Kazvnden erken yola ktk. lk bir iki
millik patika
yolumuz (buna olsa olsa patika denebilirdi), bizi, Kazvnin
etrafn kuatan ho
meyve baheleri arasndan gtrd, fakat sonra bu yol, biraz kuzey
dou
istikametinde, kra ovann iinden geerek Tlekn silsilesinin
bayrlarna doru gitti.
Bayrlar trmandktan sonra deniz seviyesinden 7,200 fit
ykseklikteki Smyr
Geidinin tepesine doru ana silsile zerindeki dolambal ve talk
keiyolunu takip
ettik. Gne batarken zirveye ulatk ve fevkalde bir manzara ile
abalarmzn
karln aldk. Gelmi olduumuz yere tekrar baktmzda, Hemedn
istikametinde
tede yksek ve uzak dalar olduu hlde, Kazvn ve bahelerini temsil
eden ova
zerinde koyu bir yama grebildik. Bununla beraber, en gzel
manzara, zt
istikamette, yani kuzey ve kuzey-douya doru idi. 4,000 fit
derinliinde pek byk
bir yark gibi grnrken, hrd vadisi tam ayaklarmzda idi ve onun
tesinde _______________________________________________________
294 (evirenin Notu).
-
Laurence Lockhart-ev. Prof. Dr. Sleyman
Tlc-------------------------------------------------232
birou hl karla kapl, 12,000 il 14,500 fit yksekliindeki dalar
uzanyordu.
Alak seviyedeki Hazar denizi sahilinden itibaren her taraftaki
bulutlar, bu da
engelinin zerinden fkrm ve onun beri tarafndaki ksa mesafeyi sel
gibi akp
gemiti. Daha yksek tepelerdeki bu bulutlar ve karlar, batan
gnein ualaryla
tamamen harikulde bir ilek krmzsna boyanmt.
Hedefimiz, Alamt; nazarmzdan gizlenircesine, kardaki dalardan
birinin
br zerinde idi.
Ksa bir mesafedeki boazdan aa inerek Smyr kyne yakn buday
tarlalaryla evrilmi gzel bir yerde kampmz kurduk. Mamafih, ilk
nce, biraz
uzakta korkun bir kavga kt zaman gece dolaysyla gbel
yerlemeye
baladmz iin, skntl bir duruma dyor gibi olduk. Bu kavga
kyllerle
katrclarmz arasnda km ve buna onlarn katrlarnn yoldan sapp bir
buday
tarlasna girmeleri ve fakat tamamen izinsiz olarak ok ekini
itahla yemeleri sebep
olmutu. Grltnn miktar hakknda hkm vermek gerekirse, insan ok
kan
dklmesini bekleyebilirdi, fakat hemen her ey yatt, sonra,
zannederim, bir veya
iki yiitlik denemesi el deitirmiti!
Yeniden bar saland, yakndaki bir derenin rlts ile huzur
iinde
uyuyarak, serin da havasnda rahat bir gece geirebildik. Ertesi
sabah hrd
nehrine indik, Alamt nehri ile birletii noktaya gelinceye kadar
takriben 5 veya 6 mil
dou istikametinde onun yukar ksmn takip ettik. Birleme yerinin
tam yukarsnda
hrdu ilkel bir kpr ile geerek, bu nehir yata yolu ile, takriben
bir eyrek mil (a
mile and a quarter) uzunluundaki Alamt boazn ktk. Bu boazn
kenarlar, 150
il 200 fit yksekliindeki dimdik uurumlard. Bu uurumlar yolun
ounda ve hatta
sarkan yerlerde dikey olduklar iin, nehir yata tek mmkn yoldu;
bereket versin ki,
nehir alakt.
Boazdan ktmz zaman nehir yatandan ayrlabildik ve bu suretle
bir
kere daha ayaklarmz slanmadan ilerleyebildik. Birka mil uzaktaki
ayn yukar
ksmnda, hrek isimli kk bir kyde gece sebebiyle kamp kuruldu.
Ertesi gn gne doduktan az sonra yola karak, hemen, derin bir
vadide
dalardan aaya akan bir ayn Alamt nehrine katld yerde kurulmu
olan
trhn kyne geldik. Bu vadiye baktmzda hemen karmza kan dan
kenarnda byk bir knt grebiliyorduk.-[Bu da] Alamt da [idi]. knt
ise
Alamt kayal idi; o takriben trhndan 8 mil uzakta ve tam olarak
3,000 fit daha
yksekti.
-
Hasan- Sabbh ve
Haler-------------------------------------------------------------------------------233
trhna vardmz zaman, kyller, ilk nce, yanllkla bizi, o zaman
blgenin seilmeye lyk genlerini askere kaydetmekle grevli olan
memurlar
zannettiler. Bu sebeple biz, dmanca olduunu syleyemeyeceimiz,
belirgin bir
souklukla karlandk, fakat, bizim sadece Alamta giden Firangis
[Frenkler]
olduumuz anlalnca, hemen tehditkr baklarn yerini glmsemeler ald.
Sonra
Kedhdy yani kyn Muhtarn grmeye gtrldk, o bizi scak bir
ekilde
karlamakla kalmad, fakat ayn zamanda, hemen Alamt kayalnn
dibinde
uzanan bir ky (olan) Gzer [veya Gzr] Hna rehberliimizi yapma
hususunda
srar etti.
Kedhdnn zeki bir adam olduu anlalyordu ve Hasan- Sabbh ve
Alamtun tarihini ve onunla ilgili baz menkbeleri olduka iyi
renmiti. phesiz, o
bize isimlerimiz, yalarmz, milliyetimiz ve hepsinden ziyade,
Alamta seyahat etme
gayemiz hakknda mutat sorular sordu. Seyahat etmedeki yegne
saikimizin tarih
ilgiden dolay olduunu cevap olarak Kedhdya bildirdiimiz zaman,
phesini nazik
bir ekilde gizlemeye alsa da, belli ki bize inanmad. Fakat
elbette dedi, kalenin
harabeleri arasnda bir yerde hl gml olduunu syledikleri hazineyi
kazp
karmak iin hep bu tarafa gelmi olmalsnz! Dierleri daha nce
buraya geldiler ve
bu hazineyi bulmak iin hep uratlar. nkr etmemize ramen, biraz
phe etmi
olmal ki, bizim gerekten hazine-avclar olduumuz sonucuna kani
oldu.
trhndan yolumuz Gzer Hna 8 mil boyunca yaklak 2,000 fit
ykselerek, vadinin kuzey-dou tarafna gitti. Gzer Hnn yaknnda kk
bir
trbenin yanndan geip biraz ilerlediimiz zaman fotoraf ekmek iin
birka dakika
mola verdik, (nk) kayaln mkemmel bir manzaras bu noktadan (bk.
lk
fotoraf) grntlenebiliyordu. Sonra olduka s olan vadiyi getik ve
Gzer Hnn
hemen dndaki baz aalarn glgesinde durup mola verdik. Rehberimiz
Kedhd
kyn byklerini aramak iin gitti, ksa bir sre sonra onlarla
birlikte dnd.
Tam oturabileceimizi dndmz yerde-kale ve Halerin mehur
bahesine dair birtakm sorular sorduk. Bununla beraber, baheyle
ilgili herhangi bir
bilgi toplayamadk, grnte onun btn izleri yok olmutu.
Bu arada katrlarmz, eya ve erzakmzla arkadan yetierek, yeni
arkadalarmzla birlikte aalarn ho glgesinde le yemeini yedik ve
daha sonra
seyahatimizin son menzilinden yola ktk.
Yolumuz Gzer Hnn dar ve dolambal yollar iinden getikten sonra,
ok
yal nar aalarnn gzel bir ekilde glgeledii iyi kt bir ky
imenliine geldik;
-
Laurence Lockhart-ev. Prof. Dr. Sleyman
Tlc-------------------------------------------------234
bu aalarn arasndan o anda zerimizde kule gibi gzken Alamt
kayaln
grverdik. Bu imenlii getikten sonra, hemen, -trhndan itibaren
takip
ettiimiz bir vadinin bir kolu olan-dar ve derin bir vadiye
geldik, onun kuzey-bat
tarafndaki Alamt kayalnn kenarndan geerek dan brne daha
fazla
ilerledik. Kayaln tam kuzeyindeki bir noktaya ulancaya kadar,
yaklak yarm mil
bu vadinin bat tarafna devam ettik. Karmz, vadinin br taraf, da
kayala
balayan yksek bir boazd. Bu boaz, zirvenin takriben 200 fit
aasnda, kuzey-
bat ucu yaknnda kayalkla birleiyordu. Kayaln karsnda dikey bir
yark bu
noktaya yaknd; bu yark, takriben ortada ta ii ile smsk kapatlmt.
Vadiyi
getikten ve bu boaz trmandktan sonra, burada ok dik olan kayaln
kuzey-dou
yz boyunca dar bir yaya yolunu takip ettik. Bu yol, yaklak 200
yarda kadar biraz
aa indikten sonra, birdenbire tepeye doru bir zikzak silsilesi
hlinde, dikey olarak
ykselmeye balad. Her tarafta ayak izi kalntlarna rastladk ve
tepeye tam
ulamadan nce, aka kalenin d duvarn oluturmu olan harabelerin
yanndan
getik. Albay Monteith Alamtla ilgili raporunda bu duvardan
bahseder; onun
raporuna gre hkm vermek gerekirse, onun zamanndaki (1831)
korunma durumu
imdikinden ok daha iyi idi. Albay Monteith ayrca kayaln
tepesindeki bir kuleden
sz eder, fakat bu tamamen ortadan kaybolmutur.
Kayaln tepesi, kuzey-kuzeydoudan gney-gney douya uzanan dar
bir
srt (bayr) eklindedir. Birka fit geniliinde ve derinliinde kk
yarklarla
paraya blnm olan bu srt, 400 yarda uzunluundadr ve genilik
bakmndan en
geni ksmda 35 yardadan ularda sadece birka fite kadar farkllk
gsterir. Tepenin
takriben 50 fit aasnda, gney-bat tarafnda srtn merkez ksmna
paralel olarak
uzanan ksm, bir payanda duvar olduu anlalan ksmn kalntlardr; bir
zamanlar
mevcut topyekn alan, bu sebeple muhtemelen imdi olduundan epeyce
daha
byk olmalyd.
Barometreme gre zirve, deniz-seviyesinin 6,200 fit yukarsndadr.
Kayaln
ykseklii, evresine nispetle, gney-bat tarafnda ok fazladr,
buradaki tepe,
tabanndaki Gzer Hnn tarlalarnn tam olarak 900 fit yukarsndadr.
Dier tarafta,
srtn kuzey-kuzeybat ucunda takriben 750 fit olan ykseklik, boazn
kayalkla
birletii noktada sadece 200 fite kadar der. Bu boaz dou tarafnda
dier bir
vadiye eimli olduu iin, srtn nisp ykseklii, gney-gneydou ucuna
doru bir
kazan olarak artar, orada yaklak 500 fit olur.
Tepeye tek giri vastas takip ettiimiz yolladr, dier btn
noktalarda kayalk
-
Hasan- Sabbh ve
Haler-------------------------------------------------------------------------------235
tamamen trmanlamazdr.
Harabeler orada ok geni olduu iin, kalenin ana ksm aka srtn
merkez ksmnda idi, bununla beraber srtn iinden geerek aprazvari
bir ekilde
uzanan duvarlar onun her ucundadr, gney-gneydou duvar hl iyi bir
ekilde
korunmaktadr. Gelip getiimiz yaya yolu, bu noktada yarn altna
ulatktan sonra,
payandalar vastasyla, merkez blmn tepesine bu duvarlarn yzeyi
stnden
kar yana diyagonal olarak geerek, devam edip gider.
Temellerinden geriye az bir
ey kalm olan baz bina harabeleri, srtn bu ksmndadr. Ne yazk ki,
bu kalntlarn
ar derecede harap olmu hli, yerin asl plnnn ne ekilde olduu
hakknda
herhangi bir kesin fikir edinmemizi imknsz kld.
Yap malzemesi genellikle tat, fakat iyi yanm tula da
kullanlmt.
Kullanlan harcn kalitesi mkemmeldi.
Sadece bizzat srtta deil, fakat ayn zamanda tepede ve boazn
dou
tarafnda urada burada kalan krk anak mlek ynlar vard; bu
sebeple,
burasnn, nemli bir yerleim yeri olmas gerekir. Bulunmu anak
mlek
paralarndan bazlarnn cam gibi mkemmel bir parlakl vard, fakat ne
yazk ki,
hibirini salam bulamadk.
Uca yakn olduklar hlde, harabeler daha ziyade srtn
kuzey-kuzeybat
kesimindedir ve kayadan yontularak ekil verilmi iki su haznesi,
her iki tarafta
yaklak 50 fit aadadr; kayalkta alm dier iki yark, gney-bat
tarafnda su
haznesine bitiiktir; bunlardan birinde bir zm asmas byyor; bu zm
asmas-
rehberimiz bizi inandrmaya alt-bizzat Hasan- Sabbh tarafndan
dikilmiti!
Srtn gney-gneydou ksmnda dier bir su haznesi vardr;
ziyaretimiz
esnasnda yar dolu olan bu su hazneleri, kayaln tepe ve
yukarsndaki meyilli
sathlarn meydana getirdii havzadan szlp akan yamur ve kar sular
ile doludur.
Su haznelerinden baka, erzak ambar olarak kullanlm olan birka
maara ve tnel
vardr.
Kayaln tepeden grn, gerekten ok gzel ve kma zahmetine deer.
Kuzeydeki kulelere doru Alamt da, tam 4,000 fit ile kayaln
tepesinde
ykselmekte. 13,000 fit ve daha fazla ykseklikteki Elburz
silsilesinin daha yksek
sivri tepeleri gney-dou ve gneye doru uzanrken, 14,500 fit
yksekliindeki Taht-
Sleymnn dili tepeleri douya dorudur. Smyr Geidi ile zerinden
getiimiz
Tlekn silsilesi gney-bat tarafna dorudur. Alamt dann (bir)
parasn tekil
ettii silsileden Alamt ve hrd vadilerine inen da burunlar bat ve
kuzey-bat
-
Laurence Lockhart-ev. Prof. Dr. Sleyman
Tlc-------------------------------------------------236
istikametindedir.
leden sonra zamann daha byk ksmn harabeleri aratrarak ve
onlarn
ve bizzat kayaln eitli alardan fotoraflarn ekerek geirdikten
sonra, herhangi
bir zorluk grmeden, ok dik yaya yolunu indik ve kalenin bat
tarafna doru vadi
boyunca akan ayn yannda hizmeti ve katrclarmzn bizim iin kurmu
olduklar
kampmza doru ilerledik. Alamt kayal zerimizde hemen hemen dikey
bir
ekilde ykseldii iin, buras kamp iin dikkat ekici bir yerdi.
Bir iki saat sonra, gne batt ve Alamt kayal ayn yumuak nda
ykand zaman, garip bir deiime uram gibi grnyordu. zerimizdeki
duvarlar
artk khne kalntlar deildi; bunun yerine, yeni-daha dorusu,
eski-maddeyi zerine
alm gibi grnyorlard ve tarih kale bir kere daha yeniden vcut
bulmu gibiydi.
Harikulde berrak da havas, gzel mehtap ve-hepsinden
nemlisi-romantik evre
ile beraber ihtiya duyduumuz ey, Hasan- Sabbh ve onun sadk
Fidlerini bir
kere daha Alamtun sahibi olarak tahayyl etmek iin sadece biraz
daha fazla hayal
gcmz zorlamakt. Belki, bizim iin byle idi, fakat onlar
yoktular!
Ertesi sabah Alamttan ayrlp Hazar Denizi yolunda olduumuz zaman,
ku
uuu yaklak 15 mil batdaki ilk hedefimiz, Dkin isimli bir kye
kestirme da yolu ile
gitmeye karar verdik. Bu yolun katrlarmz iin elverili olmamas
dolaysyla (ve
hemen hemen, kendimize abucak tedarik ettiimiz iin), hayvanlarmz
ve eyamz
daha uzun, fakat daha kolay yol olan, trhn ve Alamt vadisi yolu
ile gnderdik.
Her biri bir trmanmay ve mteakiben tam 2,000 fitlik bir inii
gerektiren Alamt
silsilesinin en az yksek burnunu gemek zorunda kaldmz iin
kestirme
yolumuzun ok yorucu olduu ortaya kt. Alamtun birka mil batsndaki
Enbec
vadisinden yukarya dik bir yeri trmandktan sonra, bir yerde, ok
sarp bir bayrn
yzeyinden gemek mecburiyetinde kaldk; burada, son zamanlarda
iddetli
yamurlar yolun birok ksmn andrmt; bu yzden, bir zaman ilerlemek
ok zor
oldu. Herhangi bir kayma-hemen ok az bile-birka fitlik bir
heyelnla
sonulanacakt. Daha sonra, yol durumunun daha kolay gibi grnd iyi
ekilmi
dalgal araziye geldik. Ne yazk ki, sonra, stelik bizi
iliklerimize kadar slatan,
srlm tarlalar zellikle yapkan bir amur ktlesi hline dntren
iddetli bir
gk grltl saanaa tutulduk. Bu amur, ktleler hlinde izmelerimize
yapt ve
kesinlikle yrmemizi zorlatrd. Bu nedenle, ok yorgun dtk ve
sonunda Dkine
ulatmz zaman kestirme yollar iin btn evkimizi kaybetmitik.
Alamttan ayrldmz saatten beri, gya biz, iki tarafn gney-douya
doru
-
Hasan- Sabbh ve
Haler-------------------------------------------------------------------------------237
Alamt vadisi ve gney-batya doru hrd vadisinin tekil ettii, bir
genin taban
boyunca batya doru gidiyorduk. Yolumuz, bu sebeple, son
zikredilen vadide
birleiyordu.
Ertesi sabah Dkinden olduka erken yola karak, Dehdub isimli kk
bir
ky yaknndaki hrd vadisine ulatk. Burada olduka ackl bir hadise
vuku buldu,
nk yal bir kyl kageldi ve omzunu ameliyat etmem iin bana
yalvard.
Kesinlikle hibir cerrah ve tbb bilgiye sahip olmadm syledim,
ayet olsam bile,
sadece bir akm olduu ve hi iyot bulunmad iin, herhangi bir
ey
yapamayacam ayrca ifade ettim. Yal adam ikna etmek birka dakika
ald,
szlerimde gerekten hsnniyet sahibi idim ve sonra, arkadalarm
onun sknts ile
benim kadar ilgilenmediklerinden, hznl bir ekilde uzaklap gitti.
Bu uzak
blgelerde, her Firanginin bir hakm [yani hekim] olduu farz
edilir ve kylleri bu
inantan vazgeirmek ou zaman zordur.
Dehdub yaknndaki hrdu getik ve nehrin gneyindeki dalgal
arazi
zerinde bir mddet gittik, Pl-i Enbda birka mil daha aada bu
nehri tekrar
getik. Burada hrd bir taraftan br tarafa gzel bir tula kpr ile
geilir.
Bu kprnn daha tesinde bir ho geldin deme ayndan sonra,
karanlk
kerken ve yamur yaarken, Enb kyne, 2,000 fitlik uzun bir trman
yaptk,
geceyi orada geirdik.
Enbdan yolumuz, yaylaya benzer, verimli, ho bir ekilde serin
olduu kadar
kfi derecede yksek ve sivrisinek ve sineklerden uzak arazi
zerinden, biraz kuzey-
batya uzand.
le vaktinde Kilim kyne ulatk ve le yemei iin orada bir mola
verdikten sonra, Deylemn yoluyla sbeylye devam ettik. sbeyl, hrd
vadisini
Hazar alak ukurluundan ayran srtn tam gneyinde bulunan byk bir
kydr.
Burada ormanlar kuzeydeki meyilli sathlarn tepesine doru sa
tarafta yer alrlar ve
srtn tepesinde nbetiler gibi duran, tecrit edilmi aalar kyden
grlebilirler.
sbeyldeki evler, tamamen tahtadan yaplmt ve dik, ince tahtalarla
kapl atlar
vard, bu suretle alk olduumuz dz atl kerpi evlere ho bir tezat
oluturuyordu.
Geceyi ve ertesi sabahn tamamn sbeylde geirerek, akam
karanlndan
nce ancak ksa bir merhaleyi tamamlayabildik ve srtn birka mil
kuzeyindeki
ormann ortasnda gzel konumlu bir meydanda kamp kurduk.
O zaman dalarn kuzey bayrlar zerinde, manzaradaki deiiklik
gerekten
olaanst idi. Heybetli, fakat ou zaman kasvetli ve naho zirveler
ve onlarn
-
Laurence Lockhart-ev. Prof. Dr. Sleyman
Tlc-------------------------------------------------238
kahverengi ve plak bayrlar kaybolmutu; buna karlk, aalarla kapl
geni tepe
ve derelerden baka hibir ey gremedik.
Bereket versin ki, hissetmekte olduumuz deiken havann yerini
parlak
gne almt, bu sebeple en iyi artlar altnda orman blgesini
grebildik.
Ormanlarn kendine has zellii, hayvan veya ku hayatna dair
herhangi bir
iaretin tamamen olmamas idi; bir kere bile bir ku tn hatta
barn
iitmedik.
[Mola verdiimiz] ho meydanda rahat bir gece geirdikten sonra,
le
vaktinden hemen sonra kk ve ok gzel Lhcn kasabasna ulancaya
kadar
ormann iinden geerek aaya doru yolumuza devam ettik. Burada,
zlmemek
elde deil, katrclarmzn cretlerini dedik ve eski bir Ford
kiraladk, onun iinde
byk Ret kasabasna giden pek nemli olmayan bir yol zerinde sarsla
sarsla
birka mil gittik. ok ilgi ekici ve zevkli, fakat zaman zaman
olduka yorucu bir tatil
geirerek, Retten Tahrna araba ile geri dndk.
Ksaltmalar
DA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, I-, stanbul-Ankara
1988-.
A : slm Ansiklopedisi, I-XIII, stanbul 1940-1988.
-
Hasan- Sabbh ve
Haler-------------------------------------------------------------------------------239
ALAMT KAYALIININ GNEYDEN GRN; GZER HN KY SOL
TARAFTA AALARIN ARKASINDADIR.
ALAMTUN KUZEY TARAFI, ONU DAA BALAYAN BOAZ, GNEYE
ALAMT VADSNE DORU AKAN AY, ARKADA ELBURZ SLSLESNN KISM
GRNTS.
-
Laurence Lockhart-ev. Prof. Dr. Sleyman
Tlc-------------------------------------------------240
KAYALIIN KUZEY-BATI UCUNUN GNEY YAMACI ZERNDEK BR
IKINTIDAN GRN. KAYALIKTAK YARIKLAR YAPAYDIR; SOL
TARAFTAK YARIK BR SU HAZNESDR VE BR ZM ASMASI SA TARAFTA
K YARIIN STNDE BYMEKTE.