Gülser Günaydın Fotoğraf Eleştirmenliği e-Panel Değerlendirme Yazısı

Gülser Günaydın : "Fotoğraf Eleştirmenliği" e-Panel Değerlendirme Yazısı

FOTOGRAF ELEŞTİRMENLİĞİ ‘Dehaya yardımcı olmadığı gerçeği bir yana, eleştirinin bir bilim olarak, geniş kapsamlı kültüre girdiği konusunda hepimiz hemfikiriz.’ Gotthold Ephraim Lessing(1) . ‘Bugün hiçbir şey, gerçekliğin fotografik yolla, günlük bir etkinlik ve yüksek sanatın bir dalı olarak kazanılması kadar kabul edilebilir olamaz. Buna rağmen fotografta öyle bir şey var ki, hala birinci sınıf profesyonelleri savunmacı ve öğüt verici bir davranışa itiyor: bugüne kadar hemen her fotografçı, fotografın ahlaki ve estetik misyonunu açıklayan manifestolar ve amentüler kaleme almıştır. Ve fotografçılar, ne tür bir bilgiye sahip oldukları ve ne tür bir sanat icra ettikleri konusunda birbirleri ile en çelişkili açıklamalarda bulunmuşlardır’(2). Fotoritim, bu kez yukarıdaki alıntılardan da anlayabileceğiniz gibi zor bir konuya el atıyor. ‘Fotograf Eleştirmenliği’ konulu panel için -her zaman olduğu gibi- bir çok kişiden yazı istenmiş. Bu yazı, 13 ayrı yazardan ‘Fotograf Eleştirmenliği’ konusunda kendi görüşlerini anlatan metinlerden yola çıkarak oluşturulacak. Amacım; elimden geldiğince bu yazıları derlemek, daha kolay anlaşılabilmesi için belli başlıklar altında toplamak, yeni sorular ortaya çıkartabilmektir. Derleme sırasında farklılıklardan sorular çıkartma gayesi ile panelin biraz daha genişlemesine gayret edilecek ve bu noktada özellikle yazarlardan ve okuyuculardan ilave katkılar beklenecektir. Böylelikle ‘Fotograf Eleştirmenliği’ konusunda 2009 yılı için bir son durum saptaması yapılabilecek ve belki de geleceğe ait öneriler çıkartılabilecektir. Okuyucuya kolaylık sağlaması amacı ile yazıda izlenecek yol basamaklar şeklinde planlandı. 1-Metin özetleri: Yazarların gönderdiği metinlerden yola çıkarak tüm yazıların daha kolay algılanabilmesi amacı ile öncelikle birer paragraf ile genel içeriklerine göre yazar isimleri altında özetlenecek. 2-Başlıklar: Yazıların içeriklerinden belirli başlıklar çıkartılarak, yazarların görüşlerine bu başlıklar altında –karşılaştırmalara da olanak verecek şekilde- daha detaylı olarak yer verilecek. Yer yer sorular oluşturulacak. Bir sonraki bölümde yanıtlar istenecek -Fotograf Eleştirmenliği kaça ayrılır?; i-Eğitim Amaçlı Eleştiri, ii-Fotograf Yarışmaları, iii-Fotograf Sanatı Eleştirmenliği-Eleştirmen nasıl olmalı? Genel donanımı nedir? Nasıl olmamalı?-Eleştirmenin gücü nedir?-Eleştiri nasıl olmalı?-Bir eser için tüm eleştirmenler aynı şeyi mi söylemeli?-Eleştiri ve eleştirmene ihtiyacımız var mı?-Kuramsal olarak neler söylenebilir?-Hangi sanat eseri? Hangi fotograf?-Fotograf eleştirisinin tarihi? Bugünü? Yarını?-Sanat yada kültür ekonomisi? En moda kişilik, kürator! Düşman kim?-Neler ülkemize özgü?

-Nelere kulak kabartmalı ve endişe duymalıyız? 3-Alıntılar (başka nelere kulak kabartmalıyız) ve ‘hiç mi iyi bir şey yok? (sorulan sorulara yanıtlar). 4-Son sözler. Merih AkoğulMerih Akoğul yazısının genelini fotograf eleştirmenliği başlığından çıkartarak fotografçı eleştirisi eksenine kaydırmış gibi görünmesine rağmen, özellikle ülkemizdeki durumun analizinde çok önemli tespitlerde bulunduğu bir yazı kaleme almış. ‘…Ben günümüzde, kendi adıma fotoğraftan daha çok bir fotoğrafçı eleştirisine gereksinim olduğuna inandığım için bu yazımı insan odaklı olarak yazdım’ diyerek her şeyin başının iyi bir fotografçı kimliğinden başlayacağını savunuyor. Sırası ile iyi fotograf çekilmeli, doğru bir şekilde paylaşılmalı, sonrasında da detaylı eleştirilmelidir görüşü tüm yazı boyunca inceleniyor ve eleştiri oklarından hemen herkes nasibini alıyor.Tülay Çellek Tülay Çellek, çok kısa yazısında, diğer yazarlar gibi fotograf eleştirmeninin olması gereken donanımından bahsediyor. Eleştirinin çok ciddi bir iş olduğunu ve sadece fotografı bilmenin yetmeyeceğini, diğer sanat dallarını ve sanat tarihini de bilmek gerektiğinin altını çiziyor. Gültekin Çizgen Gültekin Çizgen, hem çok kıdemli fotograf üstadı hem de fotograf yazarı olarak, iyi bilinen kendine has yorumu ile geçmiş ve bu günün bir değerlendirmesini yapıyor. Öncelikle eleştiri ve eleştirmenin hemen hemen herkesin itirazsız kabul edeceği genel bir tanımını yapıyor. Gerekliliği konusunda akıllardaki şüpheleri gideriyor. Arkasından ülkemizdeki durumu kendi tespitleri ile anlatıyor, önerilerde bulunuyor. Her yazısında bir şekilde ilişkilendirdiği ‘ulusal-yerel’ değerlere sahip çıkmanın öneminden bahsederek, ancak bu şekilde ‘evrensel’ olunabileceğine işaret ediyor. Özkan Eroğlu Öncelikle bir sanat tarihçisi olarak Özkan Eroğlu detaylı ve uzun bir yazı kaleme almış. Mesleğinin verdiği donanımın sayesinde daha çok eğitim içerikli yazısı tüm fotograf okurlarına çok faydalı olacaktır. Tarihsel bir uzamda sanatçı ve sanat eserlerini ve bunlar üzerinden eleştiri tarihinin gelişimini özet bir şekilde anlatmaktadır. Sanat tarihindeki değişimsel anları (dönemleri) 17 ayrı dönem içerisinde anlaşılması kolay biçimde sınıflandırır. Fotograf eleştirisi konusunu ise, kuramsal olarak gelişimini daha detaylı anlattığı görsel sanatlarda eleştiri konusu ile birleştirir. Eleştiri biliminin fotograf tarihinden daha eski bir sorunsal olduğunu, ama artık bu konunun fotografı da kapsayacak şekilde incelendiğini söyler ve eleştiri kuramlarını örnekleri ile açıklar. Derin his/hislenmeye (stimung) ulaşmak için öncelikle sahip olunması gerekenin işlevsel bilgi olduğunu söyleyerek eleştirmen kadar sanatçı adaylarının da öncelikle bu süreçleri çok iyi bilmeleri gerektiğini belirtir. Özkan Eroğlu kendi yaklaşımının da Hegel’in önemini de şu sözlerle özetliyor; ‘sanatın tarihindeki filozofik ve biçimsel değişimlerin ışığında yeniden görmelerde bulunmak ve bazı kalıcı tezler ileri sürmenin kaçınılmaz bir durum olduğu hepimizce aşikâr. Bu nedenle,

kanımca özellikle Alman filozof Hegel’in açtığı yolun deşilerek, yorumlanarak iyice derinleştirilmesinin lüzumu var.’ Murat Germen Murat Germen yazısında ülkemizde olan fotograf üretimi, fotografçı kimliği ve fotograf eleştirisi için saptamalar yapmış. Dikkati işin başı fotograf üreticisine yani sanatçıya bağlıyor ve asıl sorumluluğu ona yüklüyor. Öncelikle iyi fotograf üretilmeli, paylaşılmalı, sergilenmeli diyor ve ekliyor; ‘ülkemizde, bazılarının yetkinliği tartışılsa da, sanat eleştirmeni bol miktarda var. Ama bunların içinde fotograftan anlayanı pek yok ne yazık ki..’ Yazısının sonunda, ülkemizin fotograf camiası için, fotograf eleştirisi kapsamında sık sık duyduğumuz anekdotları bir nükte ile sıralıyor;“üstadım elinize sağlık”, “ışığınız bol olsun”, “bu fotografınızla beni başka yerlere götürdünüz”, “sevgili fotograf dostları”, “ifade çok güçlü”, “sıcak bir fotograf olmuş”, “ışığı çok güzel kullanmışsınız”, “netlik çok başarılı olmuş”, “çok hayatın içinden olmuş”, “nice güzel karelerde görüşmek üzere”.. Emre İkizler Emre İkizler yazısında eleştirmenlik konusunu ikiye ayırıyor. Birinci bölümde fotograf öğrenenlerin eğitimi için gereken daha çok bir yol gösterici durumunda olan eleştiriden bahsediyor. Bu alanda fotograf ustalarının katkısının önemini vurguluyor. Sadece eğitmen yerine koyduğu fotograf ustalarını değil fotografa yeni başlayan meraklıları da eleştiriyor. Sanat üretimi kapsamında eleştirmenliğin ülkemizdeki kötü örneklerinden ve farklarından bahsediyor. Yazısının ilerleyen bölümlerinde; sanat olan fotografı kimin belirleyeceği ve eleştiriyi kimin yapacağı konusunun asıl önemli mesele olduğunu belirtiyor. Neyin sanat ürünü, neyin değil, hangisinin daha kayda değer olduğunu belirlemede daha büyük ve ticari faktörlerin araya girdiğini ve belki de sanatçı ve izleyeni bekleyen büyük tehlikelerden birinin bu olduğundan bahsediyor. Gerçek sanatçı ve sanat eserini bulmak zor iken, bir de bağımsız olabilecek kadar tuzu kuru olan sanat eleştirmenini bulmanın zorluğuna dikkat çekiyor. Mehmet Oğuz ‘Fotoğrafın etkisiz elemanı eleştirmen midir?’ başlığı bile Mehmet Oğuz’un yazısının derin eleştirel yapısına bir işaret olmalıdır. Bir Susan Sontag cümlesiyle; “Eleştirinin işlevi yapıtın ne anlama geldiğini göstermek değil, nasıl o şey olduğunu, hatta onun o şey olduğunu göstermek olmalıdır” yazısına başlasa da, Oğuz, fotografın kısa tarihinde tam olarak taşların yerine oturmadığını, oturan taşların da hiç hayra alamet olmadığını söyler. Yazısında ekonomik güçlerin ve medyanın ezici ve çıkarcı etkisinden sanatın ve sanat eleştirisinin de kurtulamayacağını söylerken, kabus gibi gerçeklerin bu çağın insanlarını da derinden huzursuz etmesi gerektiğine dikkat çeken ahlaki yönü kuvvetli söylemlerde bulunur. Hegomonik sistemin eleştirel tutumunun, eleştirmeni evcilleştirme yolunda başarılı sağlayacağını, sanatçının kültür sanayisinin ticari ve medyatik malzemesi olacağını, üretilen yıldız sanat ve sanatçıların gündemi dolduracağını anlatır. Mehmet Oğuz ülkemizdeki sıkıntılardan bahsederken de pek umutlu değildir. Yazısının devamında, sanat ekonomisinin güçlü ticari çarklarına boyun eğebilecek eleştirmen veya küratorü incelerken, bunların etkisi altında kalacak olan fotograf izleyenleri için de değerlendirmeler yapar.

Ali İhsan Ökten Ali İhsan Ökten, eleştirinin tüm sanat dalları ve disiplinler için içinden çıkılması zor bir konu olması yanında, geçmişi uzun yıllara dayanmayan fotograf eleştirisinin bunlara ilave çok daha az gelişmiş olduğundan bahseder. Fotograf yarışmalarında seçilen ürünlerin seçilme nedenlerine dair eleştirilerin yapılmadığına ve bunun ülkemiz için önemine değiniyor. Eleştirmen olmanın güçlüklerinden ve sahip olması gereken donanımlardan bahsediyor. Algı’dan eleştiriye uzanan yolu çeşitli kuramlar ve alıntılarla derinlemesine incelerken sanat eleştirmeninin de kimliğini ortaya çıkarmış oluyor. Mahmut Özturan Mahmut Özturan’ın yazısı oldukça teknik bir üsluba sahip. Öncelikle eleştiri ve eleştirmenlik kavramlarının tanımı, genel açılımları ve fotograf özelinde eleştiri tekniği, zorluğu, sanat eseri ve eleştirmenin kimliği üzerine saptamalar ve ülkemizdeki son durumdan bahsediyor. Mahmut Özturan birçok diğer yazar gibi eleştirmene çok fazla sorumluluk yüklemektedir. Dolayısı ile de eleştirmenin donanımının üzerinde durmaktadır. Hem fotograf üreten hem de izleyici için yol gösterici olması gereken eleştirmenin görev alanını anlatmaktadır.

Enver Şengül Enver Şengül yazısında genel olarak fotograf eleştirisi ve üretimi konusunda hemen tüm yazarların üzerinde durduğu temel donanımın olması gerekliliğinden söz eder. Her fotograf için en azından teknik bir eleştirinin yapılabilmesinden bahseder. Özellikle bir çeşit fotograf eleştirmenliği olarak kabul ettiği fotograf yarışmaları değerlendirmeleri sonucunda jürinin gerekçeli kararlarının açıklanmasının öneminden ve internet üzerindeki fotograf kritiklerinin eğitim konusuna faydalarına değinerek buradaki eksiklikleri de dile getirmektedir. Reha Ülkü Diğer yazarlardan daha farklı bir üslup içinde yazısını kaleme alan Reha Ülkü, kendisini bir eleştirmen olarak analiz ediyor. Sadece incelediği esere değil, eleştirel analiz tavrını kendi üzerinde de yapıyor. Böylelikle okuyucuya, eleştirmenin de kimliğinin ve bakış açılarının çeşitli olabileceği ve bunların da tanınmasının eserlerin yorumunda okuyucuya son tahlilde ışık tutabileceği konusunda iyi ve canlı bir örnek oluşturuyor. Önce fotografın eleştiri kuramından bahsediyor, sonra kendini bir eleştirmen olarak tamamen eleştiri kuramının terimleri ile tarifliyor, en sonunda da bir fotografı değerlendirirken hangi aşamalardan geçtiğini sistematik olarak anlatıyor. Elif Vargı Elif Vargı Türkiye’de fotograf eleştirmenliğinin yeterli olmadığı konusunu kendi görüşleri yanında fotograf ustalarının kalemlerinden alıntılar yaparak da örnekliyor. Türkiye’deki sıkıntıları hem fotograf camiasının küçüklüğüne hem de ülkemiz insanının özelliklerine bağlıyor. İyi bir fotograf eleştirmeninin sadece bilgi birikiminin iyi olması ile sağlanamayacağını ülkede ve yurtdışında olanları çok iyi takip etmesi gerektiği konusundaki genel kabul görmüş değerlendirmelerin tekrar altını çiziyor.

Kazım Zaim Daha duygusal bir tavır ile kaleme aldığı yazısında Kazım Zaim, eleştiri kavramını biraz kaba bulduğunu ve yadırgadığını, ‘laf salatası’ dediği bu şeyin Batı kültürü olduğunu söyler. ‘Fotograf eleştirisi’ sözü yerine ‘fotograf yorumlama’ tabirini tercih ettiğini ve eleştirinin keyfekeder bir durum olduğunu ve bizim geleneksel kültür yapımızla eleştiri kuramlarının uymadığına işaret ediyor. Fotograf Eleştirmenliği kaça ayrılır? Fotograf eleştirmenliği konusunu, yazarların metinlerinden yola çıkarak incelediğimizde, üç başlık altında toplayabiliriz gibi görünüyor; fotografçının eğitimi amaçlı eleştiri, fotograf yarışmalarındaki açıklanması gereken gerekçeli karar karşısındaki tutum ve asıl önemli olan görsel sanatlarda fotograf eleştirisi. i-Eğitim Amaçlı Eleştiri Bu panel için metin gönderen yazarların çoğu, fotograf eleştirmenliği konusuna girmeden önce, özellikle ülkemiz için fotografçı eğitimi konusunun öneminden de bahsetmektedirler. Eğitim amaçlı eleştiri alanı, fotograf eleştirmenliği konusunun kapsamı dışında tutulabilecek bir alan gibi gözükmesine karşın (fotograf yarışmalarındaki tutumla beraber), ülkemizde önemli bir sorun olarak değerlendirilmesi nedeni ile birçok yazar tarafından bahsedilmeden geçilmemiştir. Emre İkizler ile başlarsak: Yazısında ülkemizde eğitim amaçlı fotograf eleştirisinin faydalarına işaret ediyor ve diyor ki; ‘Özellikle fotoğrafa yeni başlayanların sürekli gereksinim duyduğu, ama dozajı iyi ayarlanmadığı zamanlarda yıkıcı etkisi olabilen “nazik” bir konudur. Elbette eleştiri gereklidir ve fotoğrafçının gelişmesinde yararlı bir etkendir, ama eleştiriyi yapan kişinin niteliği, bilgisi, görgüsü, algısı, dili, yöntemi uygun mudur? Ülkemiz fotoğrafının temel sorunlarından biri, bu soruya gönül rahatlığıyla olumlu yanıt veremeyişimizden kaynaklanıyor’. İkizler ülkemiz için tespitlerine devam ediyor; ‘Fotoğrafa yeni başlayan amatörler, çevrelerindeki “kendinden daha bilgili” fotoğrafçı ağabeyleri ve ablalarından bilgi edinmek isterler. Bu gayet doğaldır. Hele ülkemiz insanı için neredeyse tek yoldur. Çünkü yurdum insanı okumayı, araştırmayı sevmez. Söylencelerle, mitlerle, masallarla, dedikodularla büyümüş olduğu için sözlü aktarım, onun ilk aklına gelen bilgilenme yöntemidir’. Ülkemizde artık sanal ortamın sunduğu nimetler ve bilgi kaynaklarına ulaşmanın kolaylaşması ile belki de bu eleştirin ağırlığı biraz daha hafiflemiştir. Enver Şengül ise gelişen iletişim teknolojisi konusunda farklı bir açıdan endişelerini dile getiriyor: ‘Son dönemlerin popüler fotoğraf paylaşım sitelerinde herkes herkesi eleştiriyor aslında. Ama aslolan yetkin kişilerin eleştirisi olmalıdır. Örneğin bu sitelerde “günün eleştirisi” bölümü olmalı ve fotoğraf hocalarından biri bu fotoğrafı artıları ve eksileriyle masaya yatırmalıdır’. Murat Germen olaya daha radikal yaklaşıyor; ‘... fotokritik.com veya benzer ticari sitelerdeki yorumların kesinlikle fotograf eleştirisi olarak değerlendirilmemesi gereklidir’ diyor. Enver Şengül bu eleştirilerin bir yerde eğitim amaçlı olabileceğine dikkat çekmek ister; ‘artık biraz nefes alalım ve son günlerde öne çıkan bazı fotoğrafları eleştirelim. Bir çok fotoğrafçı

iyi fotoğrafın neden iyi olduğunu artık bilmek istiyor… Kötü fotoğrafın da neden kötü olduğunu bilmek istemesi gibi...’ Anlaşılacağı üzere bu konularda görüşler çeşitli ama belki de eğitim amaçlı yapılan bu kritiklerin iyi örneklerinin çıkması ile fotograf eleştirmenliği konusu olmasa bile fotograf eğitimine katkıları konusunda pozitif düşüncelere sahip bilir-kişilerin sayısı artacaktır. ii-Fotograf Yarışmaları Türk fotograf camiasında fotograf yarışmaları hakkındaki polemikler -ne yazık ki- hep büyük yer işgal eden ana mevzulardan biri olmuştur. Fotoritim’in bir önceki panelin mevzusu ‘fotograf yarışmaları’ olduğundan, bu panelde yarışmalar konusuna fazla değinmeden bir kaç görüşe yer vermek daha isabetli olacaktır (dileyenler bir önceki paneldeki yazılara göz atabilir). Mahmut Özturan fotograf yarışmaları hakkında şu tespitlerde bulunuyor; ‘Fotoğraf yarışmalarındaki seçici kurullar, jüriler de bir anlamda eleştirmenliğin bir başka boyutunda çalışmalar yapmış ve yapmaktadırlar. Ancak yanlış bir yöntem olarak, seçici kurullar kararlarının gerekçelerini açıklamamakla sanatçılarda soru işaretlerine neden olabilmektedirler. Gerekçelerin açıklanmaması, seçici kurulları eleştirmenlikten uzaklaştırarak bir yargıç konumuna getirmiş ve eleştiri; “ben öyle uygun buldum” deyişiyle tümüyle bireyselliğe dökülmüştür’. Enver Şengül de bu konuya benzer şekilde temas ediyor; ‘Dikkat ederseniz bizde fotoğraf yarışmalarının sonuçları ile ilgili gerekçeli bir karar yazılmaz. Bu fotoğraf birinci ama neye göre birinci. Diğer yarışmacılar birinci fotoğrafın birincilik kıstaslarını bilmeli ki, bundan sonra üretiminde bunu göz önüne alarak daha iyisini üretsinler’.

Ali İhsan Ökten de yarışma jüri üyeliği konusunu açıyor ‘…Jüri, seçtikleri fotoğrafın tekniği, kompozisyonu, estetiği, duygusu ve düşüncesi açısından değerlendirmesini ve puanlamasını yazılı olarak bildirirse kapalı kapılar ardında yapılan dedikodu tarzı eleştirileri de ortadan kaldıracaktır. Bu bizi aynı zamanda iyi fotoğrafın neden iyi, kötü fotoğrafın neden kötü olduğunu konusunda da aydınlatacaktır. Belki de fotoğraf eleştirmenliği konusunda insanları cesaretlendirecektir. Gerçi jürinin farklı olan düşüncelerini tek bir sonuç haline getirmenin zor bir durum olduğunu da belirtmekte gerekir.’ Fotograf yarışmaları konusundaki bu değerlendirmeler, esasen fotograf eleştirmenliği konusu altında değil de fotograf yarışmalarının eleştirisi başlığı altında incelenmesi gereken ciddi bir konudur. Fakat iyi ilişkilendirilen yazılar sayesinde burada da bahsi geçmeden kapatılamadı. iii-Fotograf Sanatı Eleştirmenliği

Fotograf sanatı ve eleştirisi konusu, daha birçok başlık altında yazının ilerleyen kısımlarında inceleneceğinden bu bölümde fazla detaya girmeden sadece bir kaç yazarın ileride detaylandırılacak görüşlerine yer verilecektir. Bu sayede yazının bütününe dair de bir fikir edilinebilir. Gültekin Çizgen eleştirinin herkes ve özellikle sanatçı için öneminden bahsediyor ve konuyu kısa ve öz bir şekilde tanımlıyor; ‘Eleştiri kim için yapılır? Elbette önce ürünün sahibi, sanatçısı için yapılır. Ancak eleştiri, genel kültür dışında düşünülecek konu değildir. Yapılan

eleştiri sanat ürünlerini izleyenler için de bir yol haritası, çözümleyici bilgi anahtarı olmalıdır.’

Ali İhsan Ökten bu konudaki temel düşüncesini Berger’den bir alıntıyla örnekleyerek anlatmış; ‘John Berger’e göre eleştiri daima bir çeşit araya girmedir, sanat eseri ile kişinin arasına girmektir. Çoğu zaman pek az şey doğar bu araya girmeden. Ama arada bir eleştiri, yaratıcı bir nitelikte kazanabilir; bu eleştiricinin eseri algılama yeteneği ile birlikte eserin etkenlik gücüne bağlıdır’. Ali İhsan Ökten sanat ürünü eleştirmenliği konusunda ülkemizdeki sıkıntılara değinir; ‘Fotoğraf camiamızda ne yazık ki düzeyli ve gerçekçi eleştiriler yapılamamaktadır. Yapılan az sayıdaki iyi eleştiri de, özellikle muhatapları tarafından bazen hoş karşılanmamaktadır. Genel anlamda sıkıntı bir sanat eleştirisini kişinin içselleştirip kendi benliğine-varlığına bir nevi hakaret olarak algılamasıdır. Oysaki sanatta veya fotoğrafta eleştiri ayrı bir uzmanlık alanını gerektiren bir uğraş hatta ayrı bir sanat alt dalı olmalıdır. Ali İhsan Ökten, Gibson tarafından geliştirilen “Doğrudan Kayıt Kuramı”ndan bahseder ve “Bir resme veya fotoğrafa baktığımızda algılama sorunsuz bir süreçtir. Çünkü duyularımıza ulaşan veriler somut ve zengindir. Ancak bu sanatsal veya eleştirel anlamdaki algılamayı içerdiği zaman böyle değildir veya böyle olmaması gerekir’. Bu noktadan itibaren eleştirmene düşen görevleri rahatlıkla görebiliriz.

Özkan Eroğlu ise eleştirinin sanatın varlığının bir çeşit garantisi olduğunu söyler ve devam eder; ‘Yeni yapıtları aydınlatmak ve yeni sonuçlara ulaşmak için, eski olgulara ilişkin düşüncelerin yeniden tekrarlanması zihinsel bir durumdur. Eleştirinin olmadığı yerde sanat yoktur. (Tıpkı doğrulamanın mümkün olmadığı yerde bilimin olmayacağı gibi)’ Eleştirmen nasıl olmalı? Genel donanımı nedir? Nasıl olmamalı? Bu başlık esasen üzerinde en çok fikir beyan edilen bölüm olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Eleştirmene yüklenilen sorumluluk, duyulan güven sorunu ve daha derinlerde de korkutucu etki alanı bu yazılara sebep olmuş gibi gözüküyor. Mahmut Özturan’dan alıntıyla başlarsak eğer, diğer yazarlar gibi eleştirmene büyük bir sorumluluk veriyor; ‘.. Eleştirmen, bir anlamda sanat yapıtlarının sanatseverler tarafından daha iyi anlaşılmasına yardımcı olan kişidir. Çünkü, bir sanat yapıtının değerinin farkındalığı, derin düşünce ve analitik değerlendirmelerle anlaşılır ki her izleyici bu içsel zenginliklere sahip olamayabilir. Bu nedenle eleştirmen, yapıt hakkında izleyiciyi de bilgilendirme çabası içinde olacağından, hem yapıtı üreten sanatçıya, hem de sanatseverlere yol göstericidir.’ Böylelikle hem sanatçı hem de izleyiciye klavuzluk görevi eleştirmenin omuzlarına yüklenmiş oluyor ve devam ediyor ; ‘sanat felsefesinden, sanat tarihinden, kısaca sanatın ruhundan çok iyi anlayan, kendisiyle barışık ve yapıcı bir kişilik altyapısına sahip olması gereken ve bu özelliklere sahip olması beklenen “mükemmelliyetçi” kişilikli sanat dostlarıdır. Felsefenin her türüyle içiçe bir yaşamı olmalı; duygularıyla değil, gerçek veriler ışığında aklını tüm ölçüleriyle kullanarak eleştirisini yapabilmelidir.’ Böylesi bir ‘mükemmel’ kişilik ve donanım beklentisi ister istemez süpheleri de beraberinde getirecektir. Murat Germen de bu konuda benzer şeyler yazıyor; ‘Fotograf eleştirmeninin kimliği ile ilgili olarak; Fotograf eleştirisi yapabilmek için bol miktarda okumak, dünyada neler oluyor bitiyor onları incelemek, dünyadaki önemli paylaşım ve yarışma mecralarında, Paris Photo gibi önemli uluslararası fotograf fuarlarında, PhotoEspaña gibi önemli uluslararası portfolyo

değerlendirme etkinliklerinde fotograf nasıl ele alınıyor onu öğrenmek, anlamak ve bizlerin bu coğrafyadan buna nasıl bir katkı yapabileceğimizi tasarlamak gerekiyor. Işık, kompozisyon, altın oran gibi çok basit parametreler üzerinden ilkokul seviyesinde sığ eleştiriler yapmakla…’ olmayacağını söylüyor. Tülay Çellek’de aynı görüşlere sahip; ‘Eleştirmenlik, öncelikle çok bilgili, kültürlü ve çok yönlü olmayı gerektirir... Fotoğraf eleştirmeni salt fotoğraf bakan değil, aynı zamanda resim vs. de bakandır. Fotoğraf tarihi kadar, resim tarihini de bilendir..’ Gültekin Çizgen de benzer şeyler söylüyor; ‘Kuşkusuz eleştiri zorlu bir uğraştır. Ciddi bir bilgi birikimini, yaşanan kültürü, üretilen sanat eserlerinin takibini gerektirir. İnceleme için geniş zamana, derinlemesine bakışa, hangi alan ile uğraşılıyorsa o alan üzerine uzun soluklu, kapsamlı bir çalışma ve devamlılığa ihtiyaç duyar. Eğer eleştiri sanat üzerine ise, öncelikle sanatın sanatçılar tarafından yapıldığının kabulü ve ilgili alanın sanatçı profillerinin, sanki sicil katibi gibi izlenmesi zorunludur’. Emre İkizler ‘in tespitleri bakacak olursak; ‘ Burada da asıl önemli olan konuya geliyoruz: Sanat olan fotoğrafı kim belirleyecek, eleştiriyi kim yapacak? İyiyle kötüyü kim ayıracak? Açıkçası bu soruya yanıt verebilmek kolay değil. Dünya sanat piyasalarının içinde olan, New York-Londra-Paris üçgenini iyi bilen, yani bir ayağı dışarda olup müze, galeri, sanat fuarı, müzayede gibi etkinlikleri izleyen ve mürekkep yalamış birileri olması şart. “Mürekkep yalamış” olmanın fotoğraftaki karşılığı: “Az çok fotoğraf çeken, fotoğrafın üretim aşamalarını bilen, sanat tarihi ve temel sanat eğitimi almış, düzgün bir anlatım yeteneğine sahip uygar kişi”. Elbette yalnızca yurt dışını değil, kendi yurdunda da ne olup bittiğini izleyen ve ayakları yere basan biri olmalı. Bu koşulları sağlamayan birisinin ortaya “ben fotoğraf eleştirmeniyim” diye çıkması tuhaf olur.’ Ve davam ediyor ‘Batıdaki eleştirmenler açısından aslında şöyle de zor bir durum var. Batıda son 20-25 yıldır resim, heykel, fotoğraf gibi ayrımlar ortadan kalktı. Artık yalnızca “sanat” olduğunu savunuyorlar. Dolayısıyla “sanatçı istediği malzemeyi ve tekniği kullanmakta özgürdür” anlayışı çok yaygın. Böyle bir ortamda, herkes herşeyi üretirken, eleştirmenin de çıkıp “ben yalnız fotoğraf eleştiririm” deme lüksü olmuyor. Kendisi de her disiplini iyice bilmeyen, yüzeysel ve yalnızca kavramsal yorumlarda bulunabilen bir eleştirmen tipi yetişti. Bunların eleştirisinin de sanatçıya ya da sanatsevere ne kadar katkıda bulunabildiği tartışılır.’ Elif Vargı da aynı katkılarda bulunmuş; ‘Fotoğraf eleştirmeninin sadece bilgi birikimi olması da yeterli bir koşul olamaz tabi ki. Aynı zamanda sadece Türkiye’de yapılan çalışmalara değil, dünya üzerindeki çalışmaları da elinden geldiğince takip etmesi ve onlar üzerinde de fikir yürütmesi gerekiyor bence. Bu yapılan çalışmalar yerellikten çıkıp, evrensel bir boyuta ulaştığı zaman fotoğraf amacına ulaşır/ulaşmalıdır. Kaldı ki, yurtdışında yaşayan fotoğrafçılara ulaşmak Türkiye’dekilere ulaşmaktan niyeyse daha kolay. İnternet bu anlamda işimizi oldukça kolaylaştırıyor.’

Ali İhsan Ökten eleştirmen kimliğine benzer tanımları fotograf üzerinden anlatıyor. ‘Her fotoğraf kendisini çeken kişinin hayatı anlayışı ve görüşü ile ilgili spesifik bir iz barındırır. İşte bu etkilerin ve fotoğrafın arkasındaki kişinin ne söylemek istediğini anlamak için fotoğrafı yorumlamak gerekir. Bir sanat yapıtının serüvenindeki üretenden izleyene doğru olan süreçte elbette ara konumda bulunan “eleştirmen” fotoğrafta da kuşkusuz aynı yerdedir. Doğal olarak sadece teknik anlamda bilgi sahibi olmasını bekleyemeyiz. Fotoğraf tarihi ve akımlarının yanı sıra diğer sanat disiplinleri ile de -resim, edebiyat, sanat tarihi – ilişkisi

olmalı, fotoğrafın yapısal öğelerini biçim-içerik ilişkisi kurarak, kuramsal-kavramsal ve eleştirel yanını da ele almalıdır.’ ‘İyi bir görsel algılaması olmayanın iyi bir eleştirmen olması beklenemez.’ Eleştirmenin gücü nedir? Tüm yazılarda açıkça bahsedilen ya da hissedilen bir konu var ki o da eleştirmenin etkisinin nereye kadar gideceği ve gücünün ne olacağıdır. Mahmut Özturan gerekli asıl yaklaşımı şu cümleler ile özetliyor: Eleştirinin bir karar ya da hüküm değil, bir yorum ve değerlendirme, sanatçıya sanraki yapıtlarını üretmede yeni teknik veya düşünsel açılımlar kazandırma ve izleyicilere yapıtın sanat felsefesi ve sanat ruhuyla yaklaşımına bir örnekleme ve topluma da o sanatın, o sanat yapıtının ve sanatçısının “o eleştirmen” gözüyle ne olduğu ya da ne olmadığını anlatmak amacı içinde olması gereklidir. Yoksa, bir sanat veya fotoğraf eleştirmeni kendisini yargıç yerine koyar da; bir sanatı, bir sanat yapıtını veya bir sanatçıyı “mahkum etme” yetkisini (!) kendisinde görürse, sanatın ruhsal yüceliği adına çok ciddi bir suç işlemiş olur. Mehmet Oğuz eleştirmenin gücünü kullanabilmesi için bazı şartların olması gerektiğini söylüyor ‘Öncelikle, eleştirmen kendini böyle bir hizmet vermek üzere “arz” ettiğinde, sanat tüketicileri de onun böyle bir hizmeti vermeye ehil olup olmadığı bilmek isterler. Bu nedenle, eleştirmenin ilgi alanında varlık iddia edebilmesi için, fotoğrafla etkileşimini sağlayacak altyapısının ve bu yapıyı sürekli besleyen bilgi kanallarının güncel ve açık tutulması önkoşuldur. Hani biraz, uzun erimli bir dünya görgüsü gereklidir de denebilir.’

Bu panelde, diğer yazarların da neredeyse tamamı eleştirmenin donanımı üzerinde benzer beklentilerini dile getirmiştir. Neredeyse hiçbir kusuru olmayan bu mükemmel kişilik acaba gerçekçi bir beklenti midir ve bu özellikler eleştirmene o korktuğumuz tanrısal güçleri verebilir mi? Belki de ortalamanın üstünde konu ile ilgili bilgi sahibi, geçmiş ve gelecek bağlantısını sezgi ve bilgileri ile kavrayıp şimdi için değerlendirme ve önermeler yapabilen ve sonuçta değerlendirmelerine bizler (yani okurlar/izleyiciler) itibar ettiği için var olabilen mükemmel iddiası olmasa da yazdıkları ile etkileyici kişilerden bahsetmiyor muyuz? Bu özellikler eleştirmen olmaya yetmez, aynı zamanda sanat ekonomisinin yani piyasasının seçtiği kişiler olmalıdır kanaati eleştirmeni de zan altında bırakmaz mı? SORU-1 Okuyucuya fikir vermesi açısından acaba buradaki yazarlardan ve okuyuculardan -bu panele katkı amacıyla- kendilerinin objektifliğine ve donanımının yeterliliğine itibar ettiğimiz saygıdeğer eleştirmenlerimizin isimlerinden örnekler verilmesini isteyebilir miyiz? Zira onlar fotograf sanatını, fotografçıları ve fotografları anlamamıza yardımcı olan kişilerdir ve böyle bir derleme yazısında onlardan bahsetmeden olmaz. Ben birkaç örnekle başlama cesaretini gösteriyorum; Susan Sontag, Mehmet Ergüven, Ahu Antmen, Gisele Freund, Jean Baudrillard, Walter Benjamin, Gültekin Çizgen, Beral Madra, John Berger, Roland Barthes, Nazif Topçuoğlu, Cengiz Engin, Handan Tunç... SORU-2 Yazının ilerleyen kısımlarında açıklanacaktı ama şimdiden bahsetmekte fayda olabilir; Bu yazının derlenme amaçlarından biri ve belki de en önemlisi bana göre; ‘hiç mi iyi bir şey yok?’ başlığının altına az da olsa bir şeyler koyabilmektir. Yaygın eğilim, eleştiri ve eleştirmenlik denilince, öncelikle olumsuzu ortaya koyma (hataları ortaya koyarak daha iyiye yönelme ) dustürü olmaktadır. Eksik yada hatalı olan şeyi dolanmadan direkt göstermeye çalışmak doğru bir yoldur tabii ki... Fakat tarihsel süreç içerisinde faydalı olan katkıların ve olumlu beklenti ve önerilerin de bir şekilde hissediliyor olması gerekmektedir. Zira bu his ilgi

gösterilen olaya alakanın devam etmesini sağlar. Yazı içinde yer yer sorulan sorulara bu başlık altında yanıtlar aramada bu ihtiyaç göz önünde tutulmuştur.

Eleştiri nasıl olmalı?Konuyu eleştirmenin kimliğinden çıkartıp eleştirinin içeriğine ve etkileme gücüne getirmek hepimizi daha doğru bir başlangıç noktasına getirecektir. Sonuçta sanat eserini anlayabileceğimiz, onunla ve dolayısı ile fotograf sanatçısı ile bir bağ kuracağımız ve anladığımız, kavradığımız, hissettiğimiz şeyin bizi değiştirebileceğine olan inancımız ve ihtiyacımızda bize bazen kılavuz olabilecek eleştirmenin son tahlilde bize sunacağı şey; yaptığı kritik olacaktır ki bu da nasıl bir eleştiri sorusunu öncelikle ortaya çıkartır. Bu sayede belki de mükemmel kişilik ve zaafsız olma durumundan (gerçek dışı) biraz kurtulmuş oluruz. Mahmut Özturan’a göre asıl sorulması ve gelinmesi gereken mesele; ‘Bir fotoğraf yapıtının, yukarıda belirttiğim öz nitelikleri için doğru anlama ve doğru değerlendirmeler yapılabilir. Ama yapıtın felsefesini anlamak ve felsefi açıdan bir eleştiri getirmek ise çok daha önemli bir konudur. Çünkü, bir sanatçının yapıtını üretirken sahip olduğu düşüncelerinin derinlik ve boyutlarını tam olarak anlamak ve anlamlandırmak kolay olmayacaktır’. Tülay Çellek bu konuda benzer şeyler söylüyor.’Fotoğrafa sadece öyküsü adına bakmak değil, aynı zamanda görsel düzenine, kompozisyonuna bakmak, ilişkilendirmelerdeki farklılığa, açık, koyu dengesine, ilkelere, bütünlük içinde parçalara, parçaların düzenindeki bütünlüğe vs. de bakarak değerlendirme yapmak - eleştiri vermek gerekir... Eleştiri çok ciddi bir iştir. Olumsuzluk kadar içinde olumluluğu da barındırandır ve ufuk açandır... Bu bağlamda bakıldığında fotoğrafta eleştiri çok önemlidir...’ Enver Şengül ise eleştirinin daha çok fotografçının (üreten ve izleyen) eğitimi için olduğunu düşünüyor ve ekliyor ‘Her şeyden önce fotoğrafın tekniği rahatlıkla eleştirilebilir bence..Fotoğrafın estetiğinin temel kavramları da eleştirilebilir. Konunun kare içinde yer alışı.. Düzenlemeler, dengeler, oranlar falan..’ Gültekin Çizgen eleştirinin sanat eserinin ruhunu ortaya çıkartması gerektiğini şu cümlelerle anlatıyor; ‘Sanatçının eleştirisi de öncelikle ürünüyle ne anlattığı, bunu nasıl bir biçim dünyasına taşıdığı, kullandığı teknik ve son hesaplaşmada da üretilen sanat ürününün sanatçısına dair bir kimlik taşıyıp taşımadığı konuları irdelenir. Böyle bir inceleme şemasıyla sanata yaklaştığımız zaman ürünün iyi - kötü değerleri, bu arada olayın “ruhu” ortaya çıkar. Eleştiri tekniğe yaslanır, psikolojiktir, estetik araştırılır ve sosyolojik tabanlıdır. Temelde felsefi bir uğraştır... Fotoğraf bağlamında düşünürsek, kişiye özel de olsa görselliğin dünyasında “fotoğraf”, sanata yeni bir bakış açısı getirmiştir. Fotoğrafın miladıyla, estetikte yeni bir sayfa, sanatta yeni ufuklar oluşmuştur. Fotoğraf üzerine eleştiride bu yeni bakışı kavramak gerekir... Eleştiri yazılıdır, kalıcıdır ve kuşkusuz “haber” değildir. Eleştiri yazısında bazı deyimler, sanat jargonları kullanılsa da son hesaplaşmada yazının berrak ve anlaşılabilir olması önemlidir.’ Mehmet Oğuz’un -iyi fotograf eleştirisinin belki de kendi üzerinde yapmasını umduğu etkilerden yola çıkarak- ‘nasıl bir eleştiri?’ soruna karşılık gelebilecek satırları aslında hepimizin hislerine tercüman olabilir; ‘Fotoğraf eleştirmeni fotoğraf üzerine tartışmaları sona erdirmek için değil, aksine, bu potansiyeli zenginleştirici bir zemini yaratmak için söz kurmalıdır. Hatta eleştiri, fotoğrafçıdan çok alımlayıcısı için yapılmalıdır dahi denilebilir. İsteyen fotoğrafçı da bundan yararlanır. Zaten toplumsal gelenek ile fotoğraf arasındaki ilişki anlaşılmadan, bir görüntünün ne olduğuyla ve bir görüntünün sorumluluğunu almanın ne

anlama gelebileceğiyle ilgili bir hissiyat oluşmadan, eleştirel bir kuram olamaz. Bazı sözler/yazılar ise eleştiri değil, “eleştirel”dir. Önyargılar dışında eleştirmenin mutlak olumlama önermesi gerektiği söylenemez tabii ki, hatta nesnel olma zorunluluğu bile yoktur. Fakat derinlikli eleştiri, derinlikli incelemeleri de gereksinir doğal olarak. Bazen de fotoğrafa eşlik ettiği düşünülen eleştiriler ondan rol çalar, öne geçmeye çalışırken izleyicisini fotoğrafsız bırakır. Oysa fotoğraf; alımlayıcısını farklı meraklarla, farklı bakışlarla, farklı okumalarla, farklı sorularla başa döndürecek kadar hırçın, sarsıcı, rahatsız edici ve hatta saldırgan olabilir. Burada, fotoğraf ile mücadele etmeyen ama onunla diyalog kuran, kendi kalıplarını geri planda tutan bir kişinin sabrına gereksinim duyulur. O’na bakmaya razı bir buluşmayı bekleyen fotoğraf; kendine bir daha baktıracak, varolan sorularla yetinilmemesi uyarısını yapacak, sonraya kalabilen örtünmesiz temasları çoğaltacak, seçili bellekleri kurcalayacak, kısaca hayırlı rahatsızlıklar verecek eleştirilere gereksinim duyar. Belki de en iyisi, eleştirmenin işinin, fotoğrafı içindeki görüntülerle sınırlı görmemek olduğunu kabul etmek olacak…’ Eleştiri en çok kim (izleyici/sanatçı) yapılır? En çok kim fayda/zarar görür? SORU-3 Bir eser için tüm eleştirmenler aynı şeyi mi söylemeli? Reha Ülkü eleştirmenlerin farklı farklı özellikleri olabileceğini, önemli olanın eleştirmenin eleştiri kuramlarını bilmesini ve kullandığı yönteme hakim olması gerektiğini, kendini analiz ederek, kendi üzerinden anlatıyor. ‘Eleştiride bazı temel ilkelerim vardır (bunları ben yaratmadım, alıntıladım): Minimalizm, realizm, gelecekbilimcilik, görelilik, nesnellik… Belli oranlarda globallik-evrensellik arası bir tümellik benimserim. Yani, yerel ve folklorik / ulusal fotoğrafa baştan karşıyımdır (30 yıldır)… Fotoğrafın konusu olan ‘ne’de, marjinalleri, ayralları yeğlerim ve bu öznel bir yeğlemdir. Ancak, aracın amaç kılınmasına, bunun ‘sadakacı’ anlayışa indirgenmesine karşıyım. Minimalizmde ve realizmde, binlerce diğer fotoğraf eleştirmeniyle çakışırım ama gelecekbilimcilikte değil. Tuhaf bir öznel-nesnel, zihinsel-kültürel, bireysel-toplumsal, kognitif-informatik bir gelecekbilimci düşüngüm var ve İngilizce aracılığıyla izlediğim kadarıyla bu konuda biriciğim, yani ikinci bir örneğim daha yok. Gelelim foto-eleştirimi nasıl yaptığıma:İlkin bakarım, sonra bakarım, bir daha bakarım. 3 kezden aşağısı olmaz. Sonra düşünürüm, bir daha düşünürüm, daha da düşünürüm. 3 kezden aşağısı olmaz.’ Bu bile Reha Ülkü’nün sadece ürünlere değil kendine bile bir sistematik içinde baktığının göstergesi olabilir. Bu bakış açısı acaba tüm fotograf izleyicilerinde de olmalı mı? Yani eğer fikrine değer verdiğimiz eleştirmenin kullandığı ve benimsediği yöntem hakkında bilgi sahibi olmalı mıyız? Bu şekilde onu ve eleştirdiği fotografları daha iyi mi anlarız? SORU-4 Emre İkizler fotograf eleştirmenliği amaçlı yapılan bir etkinliğin iyi niyetlerle de olsa bazen nasıl geri teptiğini anlatıyor. Ama düşünülmesi gereken şeylerden biri de bu olabilir mi? Tüm eleştirmenler olaya hep aynı yaklaşımla mı bakmalı ve aynı şeyleri mi söylemeli? Nasıl bir kritik yaptığını ve hangi yöntemi kullandığını söyleyerek tutarlı olmak şartı ile dediklerini nereye kadar dinlemeliyiz? Geçtiğimiz Aralık ayında İstanbul’da Türkiye Fotoğraf Sanatı Federasyonu’nun düzenlediği bir toplantı yapıldı. Son derece iyi niyetle düzenlendiğini

düşündüğüm bu toplantıda “fotoğraf eleştirmenliği” konusu seçilmişti ve bir “sanat eleştirmeni” konuşmacı olarak davet edilmişti. Açıkçası, ben bu kadar küstah, saygısız, kaba ve gustosuz bir sanat eleştirmeni daha önce hiç görmemiştim. …Söylediklerinin büyük bir bölümü fotoğraf sanatıyla ilgili değildi. Zaten nasıl olabilirdi ki? ‘Arkeoloji ve sanat tarihi’ eğitimi almış, kendini sanat tarihine adamış ve hayatında tek kare fotoğraf çekmemiş bir insanın fotoğraf sanatı üzerine ne söylemesi beklenirdi? “Fotoğraf sanatı diye bir şey yoktur, sanat vardır!” gibi bir cümleyi, adı ‘Türkiye Fotoğraf Sanatı Federasyonu’ olan bir kurumun toplantısında sarf etmesi...’ Mehmet Oğuz ‘Eleştiri en basit tanımıyla, çözümleyerek anlama çabasından oluşan söz veya düzyazı irdelemeleridir. Bu çaba; görüntü ile tarih, estetik ile ideoloji, üretim ile göstergebilim, görsel temsil ile teknoloji, felsefe ile siyaset gibi bağlantıların ortaya çıkardığı meselelerin kesişimini de kayda geçirmeyi sağlayacak bir örgü aslında. Eleştirinin ördüğü bu motif ve temalar, fotoğrafları sözdizimsel bir ilişkiye de sokar. …eleştirinin nihai özü, özgün olan fotoğrafı yeniden üretmek olsaydı, eleştiri olanaksız olurdu. …Halbuki eleştirmen, fotoğrafın sadakatsizliğini kabul etmek durumundaki fotoğrafçı gibi, özgün fotoğrafla hesaplaşma derdinden kurtarmalıdır kendini. Eleştirmen bir fotoğrafa ancak fotoğrafçısının yakınlaşabildiği kadar yakınlaşabilir, hissedebildiği kadar hissedebilir. Aksi durum, fotoğraf eleştirisi ile özgün fotoğraf arasında özsel bir kopukluk olduğunu gösterecektir. SORU-5 Kötü bir fotografçı ile kötü bir eleştirmenin zararı teraziye konulursa ne olur? SORU-6 Eleştirmenler tarafından tamamen farklı içeriklerde yapılan eleştiriler olacaktır ve bunlar içinde kendisini etkileyenleri tutarlı bir şekilde ayıklaması izleyicinin sorumluluğu mudur? SORU-7 Nasıl bir izleyici? Eleştiri ve eleştirmene ihtiyacımız var mı? Nasıl bir eleştirmen ve nasıl bir eleştiri başlıkları altında eleştiri biliminin faydaları ve vazgeçimezliği üzerinde tespitler yapılmasına karşın bu bölümde yazarlarımızın özlü sözlerine yer vermek ve de fikirlerin tekrardan altının çizilmesi amaçlandı. Mahmut Özturan yazısında son söz olarak ‘Her sanat dalının gelişmesi için eleştiriye gereksinimi vardır ve bu durum yadsınamaz bir gerçektir’ diyor. Gültekin Çizgen ise ‘Fotoğraf sanatçısı çalışmalarına anlam yükleyerek, biçimleri konuşturup, ona “fotoğrafça” yaşam veren kişidir. Fotoğraf eleştirisi, eserin “dara”sını alıp “öz”üne varmaktır. Şunu unutmayalım ki, ancak eleştirinin gelişmesiyle fotoğrafımız canlı, sağlıklı bir ortama kavuşabilir’. Reha Ülkü eleştirmene ihtiyacın öyle ayan-beyan istenecek bir şey olmadığını bakın şu sözlerle anlatıyor; ‘İnsanlar soru sorulmasını sevmezler, bu nedenle felsefecileri ve eleştirmenleri de sevmezler. Ben de, sanatçıların nasırına nasırına basan bir eleştirmen olarak hiç sevilmem. Eleştirmen olarak seviliyor olsaydım, bu beni rahatsız ederdi.’ Kazım Zaim ise fotograf eleştirmeni veya eleştirisi tabirine bile karşı, ancak yorumlanma yapılabileceğini söylüyor. Eleştiri kuramlarının ve yapılış şeklinin bizim doğamıza

(kalıbımıza) ters olduğunu, bu keyfekeder işin bizim kültür yapımıza uymadığını söylüyor. ‘Fotoğraf eleştirisi sözü biraz kaba gibi geliyor bana bunun daha doğrusu yorumlanması olsa gerek diyorum. Her yorum da yorumu yapanın kültürel yapısına ve anlayışına göre değişir tabi. Batı tarzı düşünsel eleştiriler bizim kalıbımıza uyar mı ?... Benim anlayışıma göre uymaz ve bu tür eleştiriler her nedense bende baş ağrısı yapar. Onca laf salatasını anlamak ve hazmetmek açıklıkla Yunus Emre Halk diline alışmış biri olarak bana hemde hiç uymaz.İçine yunan ve İncille beraber sunulan Kitab-ı Mukaddes felsefeli fotoğraf yorumlarını türkçeye adapta etmek fotoğraf eğitimi alan Türk çocuklarına yapılan bir zulümdur. Fotoğraf eleştirisi yerine artık fotoğrağraf yorumlama demek daha doğru olur. Çünkü hem fotoğrafçı açısından hem de fotoğraf üretenler açısından bu iş keyfe keder bir iştir ve bu belirli bir kalite ve biçimsel standart işi ise de her fotoğraf ve her yorum sahibini temsil eder...’ Kuramsal olarak neler söylenebilir? Özkan Eroğlu sanat eleştirisinin geçmişinin sanıldığının aksine çok eski olmadığını söyler; ‘Sanat eleştirisi, eski ya da yeni olsun yapıt ve sanatçıları incelemek, onları aydınlatmak, açıklamak ve değerlendirmektir. Eleştirmenleri, ortaya koyduklarının özü, yargılarının doğruluğu ya da derinliği açısından olduğu gibi, çözümlemede, söyleşide, tartışmada, vb. gösterdikleri yetenek açısından da inceleyebiliriz. Eleştirinin gerçek bir tür olarak yerini alması, 19. yüzyılın başlarında gerçekleşmiştir. Bu yüzyıldan önce eleştirmenler olmasına rağmen, ne yazık ki eleştiri yoktur.

Gültekin Çizgen de yazısında eleştirinin kuramsal olarak sistematikleşmesinin zaman aldığından bahseder; ‘Sanatta eleştiri, sanatın tüm alanlarında, edebiyatta, müzikte ve plastik sanatlarda yapılır. Eleştiriyi edebiyatın bir dalı haline getiren büyük eleştirmenler yetişmiştir. Ürünü ortaya çıkaran sanatçının kimliği de eleştirmenin ilgi merkezine oturur. Sanat eleştirisinin uzun tarihine baktığımız zaman bunun özellikle modernitenin yapılandığı süreçle bir sistematiğe oturduğu görülür’ Özkan Eroğlu kuramsal olarak derinlemesine incelediği yazsında ‘fotoğraf da resim sanatı kapsamındaki bir çalışmaya uygulanagelen ilk aşama olan “Biçimsel Eleştiri” konusuna muhataptır, bundan kaçamaz. Peşinden de “İçerik Eleştirisi” gelecektir. Net bir söyleyişle “Fotoğraf sanatı ve eleştiri” bağlantısında ilk vurgu, “Biçim ve İçerik Eleştirileri” konusudur. Dünyada çeşitli biçimci ve içerikçi kuramlar yer almaktadır. Özellikle belirttiğim üzere fotoğraf sanatını da kapsamına alan plastik sanatlardaki en sağlam kuramsal yaklaşımlardan birini Heinrich Wölfflin ortaya koymuştur: Bu kuramcı 16. yüzyıl Rönesans sanatı ile 17. yüzyıl Barok sanatını karşılaştırmadan yola çıkarak beş kavram çifti ileri sürmüştür.’ Özkan Eroğlu sistematik bir şekilde eleştiri kuramlarının gelişmesinde taşların yerine daha sağlam oturması için kısaca anlattığı sanat tarihi ve belli başlı kuramlardan sonra şu tespitlerde bulunur; ‘Sanat yapıtları kendi içlerinde ve içerik boyutunda, mutlak surette aşağıdaki dört gelişmeden birine muhataptır. Derin hislenmeye ulaşmak açısından ise, buradaki dört kollu filozofik gelişimin tanımlamalarını iyi yapmak gerekmektedir. Romantiz, Gerçekçilik, Yapısalcılık, Simgecilik. 4 basamakta yapılması gerekenleri özetler;Bir: Önce işlevsel bilgiyle donanımlanmak, sonra görmek, daha sonra da derin görmeye alışmak... İki: Her şeyin bir işaret ve sanat yapıtlarında biçimleri keşfetmenin yegane yolunun işaretler olduğunu asla unutmamak, sonra o işaretleri, bilhassa öznel boyutlandırma çabası sırasında

duygulanımın gerekli olduğuna inanmak, ve bütün bunları karşılaştırma ve kombinasyon zenginlikleri içinde değerlendirmek...Üç: Sanat yapıtının içeriğini belirleyecek ve Sandro Bocola’nın söylediklerinden (Sandro Bocolo, Timelines-1870-2000 The Art of Modernism, Köln, 2001) aldığımız destekle, dört tanımlamanın olduğunu bilmek ve yapıtlara bu kadrajdan yaklaşabilmek, sonrasında da bu dört tanımlamanın- romantizm, gerçekçilik, yapısalcılık ve simgecilik- temel çıkış noktalarını masaya yatırıp, tartışmaya almak ve gene bu tartışmaları da kombinasyondan geçirmek...Dört: Yukarıdaki üç sonuç açıklamasını da bir gövdeye dönüştürerek, sanatçılara ve özellikle yapıtlarına yorum ve eleştirilerde bulunmak. Sonra, bilhassa kendi kendimize, derin hislenme-stimmung ile sanata ve yapıta yaklaştım ve tanımladım diyebilmek sonucuna ulaşmak. Özkan Eroğlu çeşitli aşamalardan geçen eleştiri kuramlarına ve görüşlerine yer verdikten sonra sanat tarihinin önemli eleştirmenlerinden bahseder ve verdiği örneklerle eleştiri tarihini daha iyi anlamamızı sağlar. Eleştiri kuramlarının gelişmesinde önemli olan bu kişilerin kısaca bakış açılarından bahsetmek, belkide biraz önce tartışılmaya çalışılan ‘tüm eleştirmenler aynı şeyleri mi söylemeli?’ sorusuna ‘hayır’ yanıtını bulmada bir fikir verebilir. O halde Ökan Eroğlu’ndan kısa kısa alıntılarla devam edelim . ‘...Brunetiere’e (1849-1907) göre bir yapıtı eleştirmek, her şeyden önce yargılamaktır onu. O, nesnel temellere dayanan bir eleştiri bilimi kurarak izlenimci eleştiriye ve kişisel beğeni tasarılarına karşı çıkmak istiyordu. Eleştirinin konusu yapıtları yargılamak, sınıflandırmak ve açıklamaktır demiştir. Bu açıklamanın işlevi: Bir yapıtın genel sanat tarihi, türünün kendine özgü yasaları, içinde belirdiği ortam, bir de yaratıcısı ile bağıntılarını belirlemektir. Ona göre her yapıt kendi türünün evriminde bir an ya da bir evredir...’ Hennequin (1858-1888) ile bilimsel eleştiri kavramı ciddi bir içerik kazanır. Bir yöntem sorununu da beraberinde getirir, bilimsel eleştiri: Tinbilimsel yorumlama öğeleri yapıtın içeriğinden mi çıkarılmalıdır, yoksa yazarın yaşam öyküsünden mi, yapıttan insana mı gitmelidir, yoksa insandan yapıta mı? Onun bu sorulara, kesinlikle karşılık veren bir eleştiri anlayışı vardır. Psikanalizci Baudouin’in üzerindeki etkisinden de söz edilmiştir. Çevreleriyle zıtlaşan sanatçılar, oldukça çoktur. Öyleyse genel toplumsal özelliklerden dosdoğru yapıta gitmeye kalkmak, boşuna bir çabadır. Toplumsal etki elbette vardır, ama bu etkiyi bulmak için, izleyicilerin bütününü, yapıtın hayranlarını göz önüne almak, kime seslendiğini anlamaya çalışmak gerekir. İşte onun önerdiği toplumbilimsel çözümleme budur. Sanat yapıtı, bir ucuyla kendini yaratmış olan insana dokunursa, öbür ucuyla da etkilediği insan topluluğuna dokunur. France (1844-1924) ise; ‘benim anladığım anlamda eleştiri de felsefe ve tarih gibi, uyanık ve meraklı kişiler için yazılmış bir tür romandır, her roman da, yakından bakılınca, bir öz yaşam öyküsüdür..’ Faguet (1847-1916), ne bir araştırmacı, ne de bir tarihçidir. Her türlü karşılaştırmayı yapabilecek, bilgili bir kişidir, çok da iyi bir okurdur. Yansız olmak savındadır. Bir büyük yapıtı okumak için, seçilmesi uygun düşebilecek bakış açısını okura göstermekten başka özenmesi yoktur. Onun uzmanlığı, düşünceleri ve sanat yordamlarını çözümlemek, bütün bunları mantıksal bir taslağa göre düzenlemek, böylece büyük sanatçıların elden geldiğince açık bir görüntüsünü sunmaktır.

Lanson’a (1857-1934) göre, eleştirmen yargılamaktan kaçınmamalıdır. Yargılayan beğenidir aslında. Beğeni ise, özü bakımından özneldir, kişilere göre değişir. Yapıtlarla dolaysız ve sürekli ilişkisinin kendisinde belirlediği kişisel duygu ve düşünce biçimlerini, kanıları, izlenimleri sunacağını belirtir, Lanson. Bir şeyi sevmiş ya da kınamışsa, bunu yalnız sanatsal nedenlerle yaptığı umudundadır... ...Eleştiri ve Yaratımda Baudelaire Eleştirisi’ne bakacak olursak; onun için, eleştiri bir bilim değil, sanatsal bir işbirliğidir. Yapıtı bir tutsak, bir tür asalak olarak izleyecek yerde, kendine özgü bir yaşamla onun yanında, kimi zaman onunkine koşut bir yol üzerinde yaşar. Valery (1871-1945), amaçlarını ve yöntemlerini çok iyi bilen bir eleştirmendir. Onun eleştiri yazıları, tinin ne olduğu konusunda bir bilgi edinme yolundaki zorlu bir çabanın parçasıdır. Onun için temel sorun, bir tinin işleyişini yeniden kurmaktır. Valery eleştirisinin yöntemi, yılmak bilmez bir soyut imgelem çabasıyla, yaratıcının yaptığı çalışmayı kendi içinde yeniden yapmak olacaktır. Valery tarzı bir kurama göre yapıtın nedeni sanatçı değildir, daha çok yapıt sanatçıyı yaratır. Jaloux (1878-1949), ‘Birinin karşısında bulunduğum zaman, gerçekten ondayımdır, yalnız onunla ilgilenirim, duygusal olarak da, ussal olarak da onun havasına dalarım, hem de gerçekten kendimi bırakarak yaparım bunu.’ der ve gribi kapmamız gibi, yabancı bir iç yaşamı da kapma yeteneği, kişinin kendi yaşamının getirdiği sınırların dışına yayılmasını kolaylaştırır ve eleştirisinin mayasını oluşturur. ...Bir de Maulnier eleştirisi vardır. Burada, eleştirmen, izleyiciye bir yapıtı iyice anlaması için hangi anlayışı seçmek gerektiğini gösteren bir sahneye koyucu gibidir. Böylece bir yapıt, sanatçısı son noktasını koyduktan sonra değişmezlik kazanmış, son biçimini ele almış bir şey değildir. Yapıt eleştiride tamamlanır. Eleştirmen ‘bağdaştırım’ görevinin bilincine varmakla, kendisi yaratıcı olmasa bile, hiç değilse yaratıma katılmış olur. Barthes ve İzlekler konusuna bakarsak; Onun amacı yargılamak da değil, gerçek bir eleştiri oluşturmak da. Barthes, Fransız eleştiri alanında çok önemli bir yer tutmaktadır. Yaptıkları değişik çağdaş akımların kavşak noktası gibidir, bunun için de değişkendir. Panofsky'ye göre bir sanat yapıtı, içinde oluştuğu ve bir parçası olduğu kültür ortamı içerisinde, yani dönemin felsefesi, toplumsal yapısı, psikolojisi, dinsel ortamı, politik ve ekonomik durumu vb. gibi olguları ile birlikte ele alınıp incelenmelidir. Panofsky, bu olguların hepsini “Kültürel Belirtiler” olarak isimlendirmekte, sanatın da bu belirtilerden biri olduğu ve diğerleriyle de etkileşim içinde bulunduğunu söyler. Daha birçok eleştirmen bu bölümde incelenebilir. Burada işaret edilmeye çalışılan; eleştiri kuramlarının gelişmesinde yapı taşları olan bu kişilerin, tarihi süreç ve çeşitli kuramlara örnekler olarak, izleyicilere farklı bakış açıları sunabileceğini göstermektir. Günümüz sanat eleştirmenlerinin kullandığı yöntemleri ve sistematiklerini bilmek onları anlamamızı kolaylaştırır. Buradan çıkabilecek soru; sanatçılar kadar eleştirmenlerin de sayılarının bize yeterli alternatifler oluşturacak kadar olması, sanatın belirlenmesinde izleyicinin ağırlığını arttırabilir mi? SORU-8 Hangi sanat eseri? Hangi fotograf?

Mahmut Özturan sanat eseri olabilecek bir fotografın taşıması gereken özelliklerini söyle sıralamış; Fotoğrafta eleştiriler, genel anlamda biçim ve içerik yönünden yapılabilmektedir. Bunların detaylarına girdiğimiz zaman; 1.Teknik yeterlik, 2.Yapıtta netlik (PinSharp) 3.Kompozisyon, 4.Konu, 5.Anlatım, 6.İçerik, bir fotoğraf yapıtında önemli temel unsurlardır. Bunlardan sadece bir ya da birkaçının yapıtta bulunuyor olması, o fotoğrafı, o sanat yapıtını değerli kılmaz. Özkan Eroğlu en temel seylerin bile tekrar sorgulanabileceğine işaret ediyor.’Sonuçta ne olursa fotoğraf sanatı yolunda yapılmış her atılım bir yaratmayı içinde barındırır. Son zamanlarda “sanat” ve “yaratıcı sanat” başlıklarında dünyada sanata eleştirel bir bakış söz konusudur. Bu da yeniden “sanat nedir?” sorusunu tartışmaya açmıştır. Hatta bugün yaratıcı sanatın sonunun geldiğini ve yaratıcı sanatın öldüğünü iddia eden eleştirmenler de bulunmaktadır. “Salt fotoğraf çekmek” ile “fotoğraf sanatçısı olmak” başka şeylerdir. Bu ayrımın farkında olmak ve bunu topluma fark ettirmek gerekir. Öncelikle fotoğraf çeken herkes kendisine “sanatçıyım” diyemez. Çünkü böyle bir şey yoktur; bu işin doğasına aykırıdır. “Sanatçı”, özgün ve kendi olandır. Hatta sanatçı, bir teorinin ortaya çıkmasına ön ayak olmalıdır. Sanatçının, hemen bir adım gerisinde “sanatçı adayları” bulunur. Sanatçıları hiç şüphesiz bu kitle besler... “Salt fotoğraf çekenlere”e gelince, onlar da kendi aralarında çeşitlenir ve ortaya koyduklarına göre değerlendirilebilirler: “Profesyoneller”, “Yarı Profesyoneller”, “Amatörce davrananlar”’

Gültekin Çizgen’in her zaman altını çizdiği kendi deyimi ile ‘püf noktası’ kültür izdüşümü konusundan da burada bahsedelim. ‘Sanat üretimi her şeyden önce kültür izdüşümüdür, kültürel bir olaydır. Sanatçı da insandır ve yaşadığı coğrafyada, tarihten gelen bir birikimin sosyolojik yapılanması içindedir. Her sanatçı ülkesiyle vardır. Yarattığı ürün, sanat eseri de bu yapılanmadan soyutlanamaz. ..Fotoğraf kültürü ve eleştirisi üzerinde yazmanın bazı öncelikleri de olmalıdır. “Bizi biz yapan değerler bütünü nelerdir?” sorusu ortaya konulmadan, ülkemizde plastik sanatlar üzerine yapılan eleştiriler eksik kalmaktadır. Kültürel yapımız gerçeği üzerinden düşünülmeden konulara tamamen “batı düşüncesi” üzerinden yaklaşılmaktadır.... Dünyamız genelinde Çin, Hint, Japon, Afrika, İslam, Avrupa, Rus, Amerika ve Latin Amerika kültürlerinden oluşan bir kültürler bütünü vardır. Bu yapıdan anlaşılacağı üzere kültürlerin “evrensel” ortaklığı olmakla birlikte, ayrı ayrı yapılanmaları ve “ulusal – yerel” değerleri olduğu da açıktır. Merih Akoğul hangi sanat eseri sorunu adeta hangi fotografçı olarak soruyor; ‘Fotoğrafçı o fotoğrafı niçin çekmiştir; o zaman dilimi içinde deklanşöre basmasını gerektiren toplumsal, psikolojik ve varoluşsal sorunlar nelerdir. Bu fotoğraf nerede, ne amaçla kullanılacaktır. Fotoğrafın çekildiği coğrafya ve o coğrafyanın koşulları, sosyolojik veya mimari özellikleri fotoğrafta nasıl yansımıştır ve görünen gerçek(lik)ten fotoğrafçının farkına vararak altını çizdiği ileti aynı mıdır. İzleyicinin gördüğü/anladığı ile fotoğrafçıyı tetikleyen şey fotoğrafa bakan kimsenin “okuduğu” ile aynı çizgi üzerinde buluşabilmiş midir! Bu kadar fazla değişkenin bulunduğu yerde, yüzde yüz iletişimin olanaksızlığı ortadadır. Öyle ise yapılması gereken nedir: İşte tam bu noktada fotoğrafın bir kültür ve görselliğin alt dillerinden biri olduğu konusu gündeme gelir.’ Bir ürünün sanat eseri olup olmadığına karar verebilmek çok derin bir konudur. Acaba eleştirmen bu kararı vermeden gördüğü ve ilgisini çeken tüm fotografları yorumlamalı ve son tahlilde niçin o eser ya da o kişi olduğunu paylaşmalı mıdır? Bu eleştirmenin sorumluluğu mudur? Bu olay sanatçıyı hiç ilgilendirmez mi? Zira günümüzde izleyicinin karşısına çıkan sanat eserlerinin karşılaştığı ilk büyük soru ‘bu da mı sanat eseri’dir ve daha ilk aşamada izleyicinin onayından geçmesi gereken ilk çıtadır. Her tarafımızı saran fotograf bolluğunda,

eleştirmenin sanat eseri olanları ayıklamak gibi sorumluluğu ve yetkisi nereye kadar vardır? SORU -9 Fotograf eleştirisinin tarihi? Bugünü? Yarını? Bu uzun başlık altında tüm eleştiri tarihi kronolojik olarak incelenmeyecektir. Tarihi süreç içinde yapılan ve yapılması gerekenler hakkındaki yapılan tespitlere yer verilecektir. Mehmet Oğuz fotografın kısa tarihinin köklü bir eleştiri kuramının gelişmesine yetmeyeceğini söyler; ‘Fotoğraf ile eleştiri (dolayısıyla eleştirmen) kavramları birlikte anıldığında, bu ilişkinin diğer mimetik sanatlarda olduğu gibi köklü ve hatta soylu bir uzlaşımı var edemediği görülür. Aristoteles’in Poetika’sı ile başladığı kabul edilen eleştirel girişimden, varılan süreçte fotoğraf, kendine ait bir eleştiri alt disiplini yaratacak kadar yararlanamamıştır. Haksızlık etmeyelim, bunun için fazla zamanı da olmamıştır. Şunun şurasında yüzyetmiş yıllık bir geçmişten ve sanat olduğu Fransa mahkemeleri tarafından kabul edilen teknolojik bir üründen bahsediyoruz!’ Merih Akoğul fotograf için bir karışıklık ve kalabalıklıktan bahseder ve ‘Yalnızca fotoğraf teknolojisindeki gelişmeler değil, fotoğraf üzerine düşünceler, örneklere bağlı olarak değişen fotoğraf bakışları ve dolayısıyla farklı fotoğraf görüşleri de, fotoğrafa ait yeni kuramların varlığını kaçınılmaz kılmıştır. Artık birbirlerine benzeyen fotoğrafların, birbirlerinden kopması için nedenselliğinin sorgulanması kaçınılmaz olmuştur.’Özkan Eroğlu ise gerçek sanat ve sanatçıyı ayırt etmenin güçlüğünden bahsediyor; ‘Küreselleşme, gerektiğinde çok can kurtarıyor, yaşamı kolaylaştırıyor şeklindeki açıklamalarla övülebilir. Fakat sanat ve felsefe alanında dünya insanlığına zarar verdiği düşüncesi yaygındır. Küreselleşme gerçek sanat ve sanatçıyı baltalayan sanat ve sanatçı taklidi yapan insan sayısını müthiş derecede arttırdı. Artış beraberinde yargılamayı güç hale getirdi.’ Mahmut Özturan ülkemizdeki durumdan bahsederken önermelerde de bulunur; ‘Çok az sayıda da olsa, görsel veya yazılı basında “fotoğraf eleştirmenliği” ünvanını kendiliğinden üstlenen kimi fotoğraf sanatçılarımız, ya az sayıda eleştiri yapmakta ya da yaptıkları eleştiriler basında yeterince ilgi görmemekte ve yer verilmemektedir. Zaten az sayıda mevcut olan fotoğraf eleştirmenlerine sanat medyasında daha çok yer verilmesi, konunun kurumsallaşmasına yardımcı olacaktır’… Gültekin Çizgen yazısında ülkemiz için tespitlerde bulunuyor ve bu güne kadar yapılmış işler arasında Balıkesir Emin Tan kitapliği ve Fotograf müzesi, İstanbul Modern Sanatlar Müzesi, Onat, Kutlar, Kaya özsezgin, Seyit Ali Ak, Mehmet Bayhan, Nevzat Çakır, Samih Fırat, Sabit Kalfagil, Burçak Evren, Geniş Açı Dergisi, Radikal gazetesi Fotograf yazıları, basılı ve internet ortamında olan dergiler gibi bir çok isimden bahsediyor. Bir eleştiri olarak da eleştiri emeğinin ülkemizde maalesef maddi karşılığının olmadığından da bahseder. Gültekin Çizgen gelecek için önerileri geçmişteki eksiklerden yola çıkarak sıralıyor. ‘Sanat eleştirisi, sanat tarihiyle bağlantılı bir disiplin olduğu için, üniversitelerimizin edebiyat, sanat tarihi bölümlerinde sanat eleştirmenliği çerçevesinde eğitim çalışmaları yapmaları, verilen yüksek lisans ve doktora tezlerinin, buna göre yönlendirilmesi gerekir… 57’sinde Güzel Sanatlar Fakültesi ve buna bağlı olarak 16 Fotoğraf Bölümünün eğitim yaptığını bilmekteyiz. Ancak bu çabaların hiçbir kültürel alt yapısı bulunmayan, müzesi, koleksiyonu, galerisi, yayına dönük “entelektüel üretimi” olmayan beldelerde yetersiz kadrolarla yapılmış olması, kültür ve sanatımıza hiçbir yarar ve sonuç getirmemektedir. Üniversitelerimizin Güzel Sanatlar Fakülteleri, hovarda bir kişinin yakasına takılan fantezi bir çiçek gibi gözükmektedir.

Bölümler, bilim ve sanat üzerine genelde “iş” yerine “işsizlik” üreten, ortaya etik sıkıntılar çıkaran, “tabela kuruluşlar” haline gelmektedir. Bugüne kadarki gelişmelere bakarsak, sağlıklı gelişmeden artık umutlu olmadığımı söylemem gerekir. Bunu anlamak için fotoğraf çevresinde yapılan tezlere bakmak yeterlidir. 85 yıllık geçmişine rağmen ülkemiz Cumhuriyet dönemi fotoğrafının kapsamlı araştırması yapılıp, ortaya bir “fotoğraf sanatı tarihi” kitabı çıkarılamamıştır. Ülkemizdeki en kapsamlı “Cumhuriyet dönemi fotoğraf koleksiyonu”nun sahibi olarak, kendileriyle yakın ilişkime rağmen bazı hocaları yapılacak tez çalışmalarında vermeyi vaat ettiğim geniş desteklere rağmen, konuyu bu çerçeveye çekememenin çaresizliğini yaşamaktayım’ Son olarak Merih Akoğun tespitine dikkat edersek; ‘...benim kanım, maksimum 10 yıl içinde gereksiz kalabalık yapan fotoğraflar ortadan kaybolacak, dünyadaki her şeyi çekmekten sıkılan fotoğrafçılar makinelerini bir yana bırakacaklar, belki de film çekmeye ya da o günün modası (ne olacaksa) onu yapmaya başlayacaklar.’ Sanat ya da kültür ekonomisi? En moda kişilik, kürator! Düşman kim? Emre İkizler yazısının ilerleyen kısmında asıl önemli konuya işaret ediyor. Neyin sanat ürünü neyin değil, hangisinin daha kayda değer olduğunu belirlemede daha büyük ve ticari faktörlerin araya girdiğini söylüyor ve belki de sanatçı kadar izleyeni de bekleyen büyük tehlikelerden biri olduğundan bahsediyor; ‘Günümüzde sanatsal uygulamalarda fotoğraf çok yaygın olarak kullanılan bir ortam haline geldi. Açıkçası bilen de kullanıyor, bilmeyen de. Bu duruma, biz fotoğrafı bilenler (yani fotoğraf camiası) tepki duyuyor doğal olarak ve üretilen işi öncelikle teknik olarak değerlendirdiğimiz için, fotoğrafı bilmeyen bir sanatçının ürettiği fotoğraf temelli bir eseri beğenmiyoruz, hatta yerden yere vuruyoruz. Doğrusu haksız da değiliz. Sanatçı sorumluluğu, kullandığı tekniği bilmeyi gerektirir. Ama bunu kime anlatacaksınız? ...Bu kadar niteliksiz işler nasıl oluyor da “sanat” adı altında pazarlanıyor? Bunun yanıtı “sanatçı-eleştirmen-galerici” üçgeninde yatıyor. Sanatçı (iyi ya da kötü) işini üretiyor. Bu sanatçının işlerini izleyen eleştirmen bunun çok iyi bir iş olduğu üzerine saygın medyayı (dergi, TV, internet, v.b.) kullanarak “fetva” veriyor ve fiyatı yükseltiyor. Galerici de bu “üstün nitelikli” sanat eserini büyük paralar karşılığında satıyor. Sonra da paraları kırışıyorlar. Burada ince bir nokta var gözardı edilen: Söz konusu eleştirmen aslında birkaç sanatçı ile dirsek temasında ve onların işlerini övüyor. Arada sırada, başka sanatçıların işlerini de yermeyi unutmuyor. Böylece, ilişki içinde olduğu sanatçıların değerini yükseltirken, diğerlerini karalayarak onları aşağı çekmeye çalışıyor. Kısacası bu bir tezgah! Eleştirmen (ya da küratör), bu tezgah içinde en önemli kişi. Onun yargısı fiyatı belirliyor… Aslında “kralın çıplak” olduğunu söyleyebilen birkaç kişinin elinden bir şey gelmiyor ve kervan yürüyor...

İşte bu noktada dehşete düşebileceğimizi Emre İkizler de fark ediyor ama devamında yazdıkları da içimize tam olarak su serpmiyor; ‘İçinizden bazıları durumu abarttığımı ya da büsbütün çarpıttığımı düşünebilirler. Ama batıdaki sanat pazarının, az çok böyle işlediğini biliyorum. Elbette her eleştirmen böyle bir tezgahın içinde yer almıyor, herkes kötü niyetli değil. ...Ülkemizde böyle bir fotoğraf sanatı pazarı olmadığı için böyle bir sistemin varlığından da söz edilemez. Ayrıca, eğer böyle olacaksa, dilerim hiç oluşmaz! Bizdeki sanat pazarı, batıda artık ölmeye yüz tutmuş olan “resim” alanı üzerine kurulu ve birkaç ünlü ismin işlerinin çevresinde dönüyor.

Merih Akoğul daha farklı bir noktaya işaret etmek ister; ‘Gerçekten de fotoğrafın tüm ekonomisi, özellikle son 70 yılda amatörler üzerinden yürütülmüştür.’ derken fotograf üretimi, teknolojisi, yorumu ve belki de sanatı belirleyen faktörlerin çok daha geniş ama farklı bir zeminde incelenmesi gerektiğine işaret ediyor.Mehmet Oğuz da tespitlerinde ciddi tehlikelerden bahsediyor. ‘Aslında, yönetimi profesyonel işletmeci ve pazarlamacıların eline geçmiş durumda olan kültür endüstrisinin mekanizmaları arasında tutunmaya çalışan küratör, eleştirmen ve diğer sanat / kültür uzmanlarının varlığında, söylem ve eleştirinin doğal coğrafyasından uzaklaşmasına şaşmamak gerek. Global güç ağlarının şekillendirdiği tüketim toplumu modelinden süzülerek izleyicisi ile buluşan eleştirinin içeriğini, meta-estetik zihinsel kodlamalar doldurmakta. Küresel ve yerel kültür sektörü, eleştirinin ortaya sürdüğü her kuramı, uyarıyı, tartışmayı hortumlayıp kendi teyidinden geçirdikten sonra dışarıya yansıtıyor. Günümüz kültür sanayiinin ticarileşen ve medyatikleşen sanat ve sanatçı üretme yapısının ortaya çıkardığı düşünsel eylemin boşluğunu ise, trendlere uyan yıldız sanatçılar (fotoğrafçılar) dolduruyor. Hegemonik sistem, kendisine karşı olan eleştirel tutumu da, eleştirmeni de evcilleştirmenin yollarını yaratmakta uzun süredir. Bunu başaramadıklarını ise tecrit edip, görünmezleştirmekten çekinmemekte. Hal böyle olunca, sistemle barışık olanların önü açılıyor, yerleşik yapı ile henüz ilişki kuramayanlar ise kolektifleşerek, sanatın (fotoğrafın) heterojen dokusu içinde kendilerini görünür kılmaya çalışıyorlar’Özkan Eroğlu benzer eleştirilerde bulunuyor; ‘Galeriler bu sanatçı benim, şu sanatçı senin gibi kamplara bölündü ya da bir sanatçı kendi galerisinin dışında ve izni olmaksızın hiç bir etkinliğe kendi rızasıyla katılamadı. Adeta çıkar kavgaları dünya sanat ortamını kamplara böldü. Müzelere girme yarışları sergilendi. Bu da yetmedi sanatçıların kendi adlarına müzeler kuruldu. Bu da yetmedi; bu müzeler birkaç ülkede açıldı. Müze koleksiyonunu ele alan kitaplara hangi yapıt girsin girmesin tartışmaları hem de çok büyütülerek yapıldı…. Her türlü yalakalık yapıldı galerici ve son zamanlarda moda olan küratörler için. Karşılıklı garip ve acımasız hazlar alındı bu durumlardan. Bunlar çıkar kavgası adına dünyada ve ülkemizde de olup bitenlerden bazıları..’ Özkan Eroğlu kendi düsturunu Hegel’e dayandırır ve sorunlara bakışını bu yaklaşımla dillendirir; ‘Yaratıcı sanatın Hegel’e göre iki temel engeli vardı: Bunlardan biri kesinkes burjuva toplumu, diğeri ise Hıristiyan devletti. Bu iki engelle şu iki yol düşünülmekteydi: Sanat, “mutlak devlet”i kurtarmak için yok olacak veya “mutlak devlet” yok edilerek yeni dünya durumu ve yeni bir sanat Rönesans’ına yol açılacaktı ki Hegel bu aşamada birinci yola inanmış,’ Amerika ve sanatın bozulması üzerinde de tespitlerine devam eder; ‘ABD’nin ortaya saldığı tamamen silahlı kahramanlar yaratma, herkesin herkese karşı savaşı, katı bir bencillik, tanrısız bir doğa ve dolayısıyla sanat ile dünyevi olmayan tanrıların yaratılması durumu söz konusudur.’ ‘Sanatın kaynağı özgür ve organik toplum yaşamındadır. Bugün her alanda olduğu gibi sanat ortamında da bulunan baskı, korku, kölelik ve zorbalık sanata düşman bir ortam yaratmıştır. Çirkin ve canavarca olan her şey sanattan nefret eder. Dünyada bugün sanatta kendinden emin olma ortadan kalkmış gibidir. Böyle bir sanatın tanrısallaşmış bir dünyaya hizmet etmekten başka bir amacı olamaz. “Günümüzde sanat tanrısallaşmış güç odaklarının verdiği sadakayla var olmaya çalışmaktadır”. Her tarafımızı saran sanat, sanatçı ve sanat yapıtı denen olguların hepsi adeta çokluklarıyla tapınma yönündeki bir aşırılığa işaret etmektedir.’ Tüm bunlara alet olmamak için ne yapmalı? Sanatı izlemekten ya da içinde olmaya çalışmaktan vaz mı geçmeli? SORU-10

Neler ülkemize özgü? Murat Germen yazısında özellikle ülkemizdeki durumun anlaşılması için fotografçı kimliği üzerinden saptamalar yapıyor. Germen’e göre ancak gerçek fotograf sanatçıları ve gerçek üretimler olduğunda fotograf eleştirmenliğinden bahsedebiliriz. ‘Fotografın varlığı, üretimi, saklanması, arşivlenmesi, paylaşımı, sergilenmesi kurumsallaşmadan fotograf eleştirisinin doğru bir yere geleceğini düşünmüyorum. Fotografı işten çıktıktan sonra bir hobi olarak değerlendiren veya gezi fotografçılığı dışında fotografa kafa yatırmayan insanların olduğu çeşitli dernek ortamlarında doyurucu fotograf eleştirisinin yeşermesi mümkün değildir. Ve ülkemizde durumu anlatan önemli tespitlerde bulunuyor ‘…Ülkemizde, bazılarının yetkinliği tartışılırsa da, sanat eleştirmeni bol miktarda var. Ama bunların içinde fotograftan anlayanı pek yok ne yazık ki... fotografı ana ifade biçimi olarak kullanan sanatçıların ürettiği işlerin sanat dünyası içinde gerekli yeri bir türlü edinememesi, eleştirmenlerin dikkatini yeteri kadar çekip onların kendilerini fotograf konusunda eğitmelerini sağlayamaması… Halbuki bu durum dünyada neredeyse tersine dönmüş durumda. Kendini kavram sanatçısı veya güncel sanatçı diye lanse eden bireylerin fotografı çok sıklıkla kullandığını ve dolayısı ile sanat eleştirmenlerinin fotografa çoğu kez odaklandığını görmekteyiz. Emre İkizler’in eleştirel tespitlerine kulak verelim; ‘Ülkemizde fotoğraf kurumsal bir yapıya daha yeni yeni kavuştuğu için bir takım eksikliklerinden de kurtulabilmiş değil. Bunların başında da fotoğraf eleştirmenliği geliyor. Belki çok iyi ve ünlü fotoğrafçılarımız var, ama bir tane bile “fotoğraf eleştirmenimiz” yok! Bu nitelikte birinin olması için de nitelikli fotoğraf eğitimi almayı başaran şimdiki genç kuşakların çaba göstermeleri ve önlerine hedefler koymaları gerekiyor. Burada şu ayrımı da yapmama izin verin lütfen: Hobi fotoğrafıyla sanat fotoğrafını birbirinden ayırmak gerekiyor. Hobi amaçlı fotoğrafların içinden çok iyi fotoğraflar çıkabiliyor ama sanat ortamlarında (galerilerde, müzelerde, sanat yayınlarında) sunulamadıkları için hak ettikleri değere hiçbir zaman ulaşamıyorlar. Dahası, sanat eleştirmenleri tarafından hiçbir zaman izlenmiyorlar. Bu nedenle, sanat olan fotoğrafın (daha doğru bir deyişle “sanat iddiasındaki fotoğrafın”) doğru ortamları kullanması sonucunda sanat eleştirmenleriyle karşılaşması mümkün olabilir. Yani doğru kulvarları kullanmak şart.’ Emre İkizler ülkemizde fotograf eleştirmeninin işininde zor olduğunu da söylüyor. ‘Ama eleştirmenlik gibi bir konunun ülkemizde “profesyonelce” yapılmasını biraz ütopik olarak görüyorum. Bunu yapacak kişinin tuzunun kuru olması ve kendini fotoğrafa adamış olması gerekir. Bu nitelikte “Don Kişot”lar çıkana kadar yakın çevremizdeki ağabey ve ablalarımızdan yardım istemeye devam edeceğiz gibi görünüyor. O zamana kadar, amatör fotoğrafçılıkta kesin doğruların olduğunu, sanat fotoğrafında ise kesin doğruların olmadığını unutmadan ve eleştiriyi kişiselleştirmeden yapalım.’ Elif Vargı ülkemizdeki durumu, camianın küçüklüğüne ve ülkemiz insanına da bağlıyor; ‘fotoğraf camiası oldukça küçük ve hemen hemen herkes birbirini tanıyor. Kimse bir diğer arkadaşının kalbini kırmamak için eleştirmiyor / eleştiremiyor veya eleştirmek istemiyor. Bununla birlikte, bu dostane ilişkilerin yanı sıra “eleştiri” adı altında başka şeyler de yapılıyor. Fotoğrafçının “Eleştiriyorum” dediği noktada bir bakıyorsunuz, fotoğraf haricinde her şey konuşulmuş ve olay birden başka yerlere taşınmış. Fotoğraf değil de, fotoğrafçıların ego savaşları başlıyor bir yerden sonra...’ Elif Vargı’ın Arif Ahçı’dan yaptığı alıntıdan da bahsetmek gerekir. ‘Ülkemizdeki fotoğraf topluluğu oldukça küçük. Bu yüzden ekseriyetle izleyiciler de fotoğrafçı kökenli insanlar oluyor. Çok küçük bir topluluk olduğu içinde, doğrusu kimse kimsenin kalbini eleştiri

yaparak kırmak istemiyor. Çünkü muhtemelen bir sonraki sergide kişiler tekrar bir araya gelip, yine kadeh tokuşturulacaklar. Belki 2 sene sonra biri diğerinin sergisine gidecek. Yada bir kişi eleştirdiği insanı kendi sergisine davet edecek. Bundan ötürü camia olarak bir aile gibi, kol kırılır, yen içinde kalır mantığıyla hareket ediyoruz. Bizde hiç böyle bir şey yapıldı mı? Yoo!.. Neden? Çünkü, ayıplarlar. İçe kapalı, utangaç bir toplumuz. Kendini ifade etme geleneği olmayan çekingen bir toplum.Eleştiri olmayışının ipuçları buralarda… Bu toplumda, iyi fotoğraf eleştirisi, edebiyat eleştirisi, sinema eleştirisi olacağını ben hiç zannetmiyorum. Batıdaki gibi bir eleştiri geleneği, insanların kendi iç karanlığını, iç dünyasını kendisine ifade etme geleneği yok ki… Mehmet Oğuzu’un ülkemiz için tespitleri moral bozacak kadar kulağa gerçek geliyor; ‘Memlekette fotoğraf üzerine düşünen, yazan, araştıran bir kesimi yok sayamasak da, derinlikli bir fotoğraf eleştirisinden, kuramsal bir birikimden, nitelikli bir tartışmadan söz etmek kolay değildir. Gezegenin bu bölümünde fotoğraftaki eleştiri pratiği daha çok didaktik önermeler ve/veya katıksız fikirler üzerinden belirlenen koridorlarda konumlanmıştır. Sanatsal bağlamdaki eleştiri kültürü, bu alanda çoğu zaman yergi ile övgü arasında derin boşluklar bırakan bir icazet söylemi üzerine temellenmiştir. Fotoğraf üzerine gecikmelerle ithal edilen kavramsal bağlar ise, kendi içine dönük pürüzsüz bir eleştiri görüntüsü yaratmıştır. Arkasına burjuvalaşma sürecinin yatırımı olan teknolojiyi alan fotoğraf eleştirmeni, izleyicinin yüksek zevkini okşayıcı görsel okumalarla toplumsal beğeni mühendisliğine soyunmakta bir sakınca görmemiştir. Ardında en fazla yüzeysel bir görsel bellek bırakan fotoğraf eleştirisi de, çok geçmeden fotoğrafla birlikte tüketilip, kendiyle uzlaşacak yeni imajlar peşine düşmüştür. Bu aldatıcı ve gürbüzleştirilmiş popüler imgelem kıskacında hızla irtifa yitiren ise yine fotoğraf ve yaratıcı düşünce kırıntıları olacak gibi görünüyor. Mehmet Oğuz devam ediyor; ‘Böyle bakınca, meseleyi ferah tutmak adına konuyu fotoğraf-eleştirmen ekseninden, sanat-eleştirmen eksenine kaydırmak daha hayırlı da olabilir...’ Radikal gazetesindeki kültür markası çağı isimli makalesinde, “Sanat açısından tartışma ve eleştiri alanındaki durgunluk ve sanat ol(a)mayan birtakım ikincil üretimlerin ayıklanamaması gibi iki sorun var. Bütün resimler, heykeller, fotoğraflar, videolar ve yerleştirmeler 'en önemli, en anlamlı, en değerli, en geçerli, en uluslararası', yapılan bütün sergiler de 'kusursuz ve ilginç'... Sanki, geleneksel sembolizm, bayat sürrealizm, santimantal kitsch, çarpık imgelem ilüstrasyonları, Pop-art bozuntuları, dekoratif soyutlar, idolleştirilmiş ve fetişleştirilmiş imgeler, amatör sanatçılık Türkiye sınırlarından içeri girmemiş gibi... Sanırım, bunlardan kurtulmanın tek yolu, 'sanatmış gibi üretimler müzesi' açmak...” diyor Beral Madra. Gerçekten de, fotoğraf, arkasında görece sağlam bir örgü bulunan eski kuşak sanatçı/yorumcunun dokunulmazlık ağını delip, kusurlarını acımasızca ortaya koyduğu halde, hoşgörü ile karşılanabiliyor. Çoğunlukla sorunlu bir modernizmin ürünü olan yeni kuşak fotoğrafçı/eleştirmenler ise, içinde devinilen bu paradigma ile hesaplaşacak güçte değiller. Basın bültenleri, TV kültür programları, kataloglar vs. büyük oranda sanatçıya (fotoğrafçıya) övgüler içeriyor, yapıta da tarihsel bir değer kazandırma kaygısı taşıyor. Süregiden düzenin dayattığı heterojen üretim, aynadaki görüntüsü ile barışık, kendini imal edilmiş arzuları yanıtlamak üzere ortalığa sürülmüş sabiteler üzerinden sistemin çıkarlarına uygun şekilde anlamlandırabiliyor. Kaygan, hızlı ve değişken bir ortamda; önceden belirlenmiş bakış biçimleri, eleştiri normları, irdeleme teknikleri yaşamın taşıdığı veri zenginliğini keşfedip ortaya çıkaramıyor. Bu tutum, fotoğrafın izleyicisi (alımlayıcısı) ile paylaşabileceği çoğul anlamlandırma olanaklarını tahrip ederek, eleştirmenin verili ideolojilerinin direnciyle,

fotoğraf ile izleyicisi arasında bariyerler kuruyor. Böylece fotoğraf eleştirisi de, kendi öngörüleri ve varsayımlarının açtığı izlerle fotoğrafın taşımadığı kökler keşfederek, tanımlı fantezileri üzerinden fotoğrafı yeniden üretirken bulabiliyor kendini. Daha da vahimi, eleştiri, yalnızca sıradan kişilerin dehalara düzdüğü övgülerden ibaret sanılıyor. Bu da mesela, yakın tarihin bir yerinde bir kez tescil edilmiş olan bir fotoğrafçının, sistemin hantallığına kapılarak yerini doldurulamaz görmesini kolaylaştırabiliyor. Sistem değişmeyince, sistemi üreten, geçmişteki konumu/üretimiyle kendini paketlemeyi becerebiliyor. Bu didişmeden de maalesef fotoğraf zaferle ayrılmıyor. Modernizmin popüler kültürle girdiği gönüllü işbirliğinde popülerleştirilmiş fotoğraf, hiyerarşik güç ilişkileri ile biçimlenen değer yargıları üzerinden beğeni ve estetik kategorilere uzandıkça, büyüsünü yitiriyor, yaldızları sökülüyor. Bu arada eleştiri ise -araya yüksek sanat görüşlerinin serpiştirildiği- fotoğrafın aksesuvarı oluyor’ Özkan Eroğlu bu noktada Mehmet Oğuz söylediklerine karşılık gelebilecek değerlendirmelerde bulunmaktadır; ‘O zaman sözü çok uzatmadan Hegel’ci bakış açısının üzerinden ilerleyerek, düşüncelerimizi dile getirelim: Sanatın yeniden yapılanması için dünya insanlarının ilgi odağını bilhassa ekonomi ve politikadan, hatta fazlaca pompalanmış sosyolojik bıkkınlıklardan tekrar sanata yönlendirmek kaçınılmaz. Bu noktada ekonomi olmadan hiç bir şey, hatta sanat da olmaz diyen görüşün, aslında ne kadar çürük bir söylemden öte gitmediğinin de altı çizilmelidir. Sanatın su, hava gibi insanın yaşayabilmesinde ne denli etkin olduğunun ciddi biçimde gösterge edilmesiyle işe başlanabilir. Bu göstergeler oluşurken, doğal olarak içi boş yapıt sistematiğine destek vererek bu iş yapılamaz. Bugün dünyada var olan sanat, “bir şaka ve gösterişten ibarettir” vurgusu, sanatın içinin ne denli güzel bir şekilde boşaltıldığının kanıtlarından biriyse, Baudrillard’ın bu vurgusundan hareketle, üret-tüket mantığından büyük esin alan günümüz sanatının sanatçısı ve sanat ortamında beliren ve çoktan “tekelleşmiş iktidar”ını ortadan kaldırmak için çareler aranmalıdır. Bunun için çok kapsamlı hazırlık çalışmaları gereklidir. Öncelikle, sıklıkla hep dile getiriyoruz; gerçekçi bir sanat tarihi insanlarla buluşturulmalıdır. Çünkü bu olmadan tarihsel dönüşümler görülemez, örneğin hemen her şeyin; en önemlisi estetik dönemin Hegel ve Goethe gibi isimlerle sona erdirildiği anlaşılamaz. Özellikle Yunan ve Roma sanatı arasındaki yapay dönüşüme dikkat çekilemez. Oysa tarihte Roma İmparatorluğu ve dayattığı sanatın, bugün ABD ve dayattığı sanatla arasında hiç bir fark yoktur. Öyleyse sanatın tarihindeki viraj tekrarların algısı, müthiş önem taşımaktadır. Bu noktalarda ise Mehmet Oğuz’a katılmaktadır; ‘Bugün sanatı toplumlarda burjuva dediğimiz kesim çok itekleyip, desteklemekte. Fakat az gelişmiş toplumlarda yapay burjuva dediğimiz, burjuva görünümlü burjuvalar var. Sonuçta yapay burjuva, “sanatı kolaycı algılamakta, felsefenin sanatla bağıntısını kuramamaktadır” en genel boyutta. Bu çok büyük bir sorundur sanatı baltalayan. Emre İkizler’in söyledikleri biraz moral verebilir; ‘Açıkçası, Türk fotoğrafının teknik yetkinliği hiç de kötü değil. Ülkenin genel derbederliğine kıyasla, fotoğrafımızın daha iyi bir durumda olduğunu düşünüyorum. Ülkemizdeki ortalama bir fotoğrafçının sahip olduğu malzemenin kalitesinin de, bizden daha gelişmiş ülkelerdeki ortalama fotoğrafçıların malzemelerinden daha yüksek olduğunu da gözlemliyorum.’ Nelere kulak kabartmalı ve endişe duymalıyız?

Merih Akoğul’un tespitlerine göre öncelikle kulak kabartılacak şey; ‘Fotoğrafla ilgilenen herkese, kendilerini çok büyük birer sanatçı gibi hissettiren şey, bugün yeni bir felsefe söyleminin temellerini oluşturacak yoğunluktadır. Bu da bir modadır ve geçecektir;

Şöyle bir baktığımızda, genç fotoğrafçıların çoğunun oldukça donanımsız olduğunu görüyoruz. Bırakın eskiyi, yakın geçmişlerini bile bilmiyorlar. Bu benim genç fotoğrafçıların ciddi bir bölümüne getirdiğim eleştiridir. Fotoğraf eleştirisinin, iyice bir düşündükten sonra aslında bir fotoğrafçı eleştirisi olması gerekliliğine inanıyorum. Ağabeylerine gelince... Onların çoğu farklı mesleklerden gelme, emekli ya da hayatlarında köklü bir değişimi düşünenlerden çıkmadır. Çoğu için fotoğraf, çok sıkıldıkları iş hayatlarından kaçış amaçlıdır. Ama aralarından bir kısmı kendilerinin bile nasıl çektiklerine şaşırdıkları üç kare fotoğraf ve yetersiz tecrübeleriyle fotoğraf sanatçısı gibi dolaşırlar’. SORU-11 Yumurta mı tavuktan çıkar, tavuk mu yumurtadan? Yani iyi fotograflar mi iyi eleştirmenleri doğurur, iyi eleştirmenler mi iyi fotografları.Özkan Eroğlu tespitlerine kulak verelim; ‘Günü kurtaran davranışlardan kesinlikle vazgeçilmelidir. Tabi bütün bunları ifade ederken, bunu özellikle sanatın başını çeken kurumlara, bilhassa üniversitelere söylemek istediğimi belirtmeliyim. Yanı sıra sanatın özel bazı kurumları olan müzeler, galeriler, müzayede şirketlerinin de yekten dile getirdiğimiz sorunların üzerinde düşünmesi gerekmektedir. Örneğin ülkemizde sanat ve ortamı çok hızlı kurumsallaştırılmakta; çağın hızlı gidişine paralel ve adeta dayatmalarla bu iş yürütülmektedir. Oysa bu işin ağır ağır hazmedilerek işlemesi gerekir. Yurt dışında her hangi gelişmiş bir müzayede kurumu veya müzesi ya da sanat galerisi örnek alınarak, henüz alt yapı oluşturulmadan hızlı gerçekleşen ülkemizdeki söz konusu kurumlaşma, bir şeyin başlamadan bitmesi boyutuna işi götürmektedir. Şimdi bu eleştiriler çok ağır oldu diyenleri duyar gibiyim. Fakat durum ne yazık ki kuralına göre oynandığında karşımıza çıkan basit gerçekler bunlar. William Blake’in o çok derinlikli sözü, yoksa boşuna mı söylenmiştir: “Acı çekmekten ve günah işlemekten korkanlar, asla kişilik sahibi olamazlar”.Mehmet Oğuz’un bahsettiği tehlikelere de kulaklarımızı tıkayamayız; ‘Sanatı kolaycı algılamak, aslında sanatçıyı ve yapıtını hiç algılamamak demektir. Bu pompalama görevi ve tarih karşısındaki bu acımasız sorumluluğu ise üstlenen basın organları olur. Onların muhabirleri, köşe yazarları, maaşlı sanat eleştirmeni olarak sunulmuş tipleri, burjuvanın her türlüsünü gaza getirir. Özellikle 18. yüzyıldan beri durum budur. Bir taraftan arka planı dolu sanat öldürülmüş, içi boş ve çoğun albenili bir sanat anlayışı bu şekilde körüklenmektedir. ...Estetik özgünlük böylece etki altındadır ve bir çeşit ambargo altına alınmıştır. Adeta bir iş ve politika gibi görülür. Günü kurtaran, kapanın elinde kalıp, şişirilen kimselerin sanatçı oldukları, ortaya koyduklarının da yapıt olduğu iddia edilir, böyle bir mitoloji yaratılmaya başlanır ve böyle bir mitolojinin yazılması sağlanır. En iyinin tarifi bir elden, adeta bir borsa oluşturularak yapılır. Çünkü en iyileri belirleyen ne yazık ki sadece kapitaldir.’ Alıntılar veya kulak kabartmamız gereken diğerleri? Akıllı bir izleyici olabilmek için daha kulak kabartılması gereken bir çok yazar, metin, bilgi vardır muhakkak ama öncelikle panel için gönderilen metinlerden yazının derlenmesi planlandığından bu başlık altında sadece birkaçından alıntı yapılacaktır. Fotograf eleştirmenliği denilince Türkiye’de atlanmaması gereken isimlerden biri Mehmet Ergüven’dir. Müzik temelli (sahne yönetmenliği) bir akademisyen olmasına karşın görsel sanatlar üzerinde çok önemli deneme ve makaleleri bulunmaktadır. Eleştirmenlik konusunda yazdıklarına bakacak olursak; ‘bir güdü olarak eleştirel tavır yaratıcı etkinliğin diğer yüzüdür... Sanat eserinin herkes tarafından görülebilir duruma gelmesiyle sergileme işlemi de örgütlenmesi gereken bir etkinliğe dönüşmüştür kendiliğinden. Böylece, açık havadan kiliseye, oradan da özel olarak bu iş için düşünülmüş kapalı mekana giren resimler, topluca görülebilir hale geldiklerinden itibaren ister istemez ortaya bir kıyaslama ve rekabet sorunu

çıkmıştır; farklı izlenimlere çekidüzen vermek üzere, kuru kalabalığın tepkilerini tek elde toparlama eğilimi sıradan bir beklenti olmaktan çıkarak eleştiri ve dolayısıyla eleştirmene duyulan ihtiyacı kaçınılmaz hale getirmiştir’(3). Mehmet Ergüven’in eleştirmenler hakkında tespitlerine devam edelim; 'Eleştirmen kendi içinde tutarlı olduğu sürece istese de yanlış yapamaz. Dolayısıyla eleştiride yanlıştan söz eden kişi (sanatçı) hem kendi yaratıcı etkinliğini zanaata mahküm etmekte, hem de eleştirmen ile yargıcı birbirine karıştırmaktadır.' Graf Caylus eleştirmenleri üç ana gruba ayırır: ölçütlerini daha ziyade klasik sanattan alan sanat tarihçileri, sanat eserini duyumsamaya çalışan eğitimli sanat uzmanları, genelde tekniğe ilgi duyan sanatçılar. Grohs bir grup daha ekler buna: günlük ya da periyodik yayın organlarında amatör izleyicilerin beklentilerini her türlü denetimden uzak, içinden geldiği gibi dile getiren gazete eleştirmenleri (3)’

Yazısının ilerleyen kısımlarında artık gazetelerde çalışan eleştirmenlerin de çoğunun profesyonel kişilerden seçilmiş olduğunu söylemektedir. Mehmet Ergüven sanat tarihçisi ile eleştirmeni ayıran şeyin ikisinin de aynı objeye yönelmiş olmalarına rağmen, birinin olup biteni, diğerinin ise olmakta olanı irdelediğini söyler. Kuram ile sanat yapıtı arasında olan kopukluğu da eleştirinin giderip hayata geçirmesi yolundaki beklentiden bahseder. Bir sosyolog olan Gisele Freund fotograf tarihi ve kuramları konusunda bir çok yazısı bulunmaktadır. Artık kimsenin fotografın diğer sanatlar arasındaki yerini tartışmadığını söylüyor ve devam ediyor; ‘günümüzde binlerce ressam var. Yüzyıllar boyunca resim alanında sayısız başyapıtın üretilmiş olduğunu bildikleri halde hiçbiri kendisini umutsuz hissetmiyor. Yeni biçimler yaratabileceklerini düşünüyorlar. Çok da haklılar. Bugün yine binlerce profesyonel fotografçı var ve bunların arasından büyük bir kısmı yeni yollar arayışında. Onlar da çok haklı.’ (4) Umutsuzluğa kapılmamamız gerektiğini söylerken Freund amatörlerin etkisinden de bahseder; ‘Bugün fotograflar, sanatı korumakla görevli kişilerin onayını alarak müzelere giriyor. Duvarlara asılıyor ve kaybettiği sanat yapıtı özelliğini geri kazanıyor. Ama böyle güncel olmasındaki en büyük etken, yüz binlerce amatörün –görsel nesil- kendilerini fotograf aracılığı ile ifade ediyor olmasıdır’(4). Görsel sanatlar ve özellikle fotograf konusunda yazı yazan eleştirmenleri en çok düşündüren konulardan biri sanatın geleceğidir. Göstergebilim konusunda özellikle Türk fotografçılar ve izleyicileri için önemli bir kalem olan Handan Tunç, bu konuda şöyle diyor; ‘Toplumsal gelişim süreçlerine katkısı açısından fotograf sanatının geleceği, sanat bilimciler ve kültür bilimciler tarafından yoğun biçimde tartışıldığı günümüzde iki temel olguyla karşılaşılır. Yarının insanının yaşam tarzını belirleyen koşullar içerisinde görüntü üretimi ya bütünüyle estetik savlarından vazgeçerek sıradanlaşacak ya da sanatın niteliksel gelişimi insanın gelişimi ile koşut olarak kendisini biçimleyip belki de insanlık tarihinin hiç tanık olmadığı kadar yaratıcılığın öncelendiği sanatsal varlığından ödün vermeyen seçici kimliğini kazanacaktır. Özgür ve üretken beyin toplumsal kimliğini sanatsal deha ile birleştirdiğinde bugünkü gündemimizde yer alan sanatın meta olma problemi belkide hiç anımsanmayacaktır.’ (5) Gelecek için Nazif Topçuoğlu’da benzer şeyler söylüyor; ‘ sayısallaşan tüm görüntüler ekran içinde birbirleriyle eşdeğer konuma geliyorlar. Artık yüksek sanat, halk sanatı, el işi zanaat, forklor, yeni, eski farkı yok! Sovyet konstrüktivist sanatçı Rodçenko’un umutla beklediği devrim en sonunda gerçekleşiyor mu? Önce geleneksel-kokuşmuş- sanat bitti, şimdi de

sanatçılar mı yok oluyor? Bir bakıma tüm sanatsal üretimler demokratize ediliyor, eşitleniyor. Fotograf, resim, sanatçı, amatör birbirine karışıyor. Her yerden görüntü toplamak olası. Belki de artık yenilerini üretmek gereksiz..’ (6) Bu durumda eleştirmen sadece fotograflara değil fotografın geleceğine, toplum üzerindeki olası etkilerine, sanat ekonomisi ve tüketimi… ve daha pek çok konuya kafa patlatmalı gibi görünüyor. Walter Benjamin de fotograf izleyicisi/okuru/bakarı ya da ne dersek diyelim hepimize bir ithamda bulunuyor; ‘yazı bilmeyen değil’, denmiştir, ‘fotograf bilmeyen geleceğin cahili olacaktır’ ama, kendi resimlerini okuyamayan bir fotografçı cahilden de aşağı sayılmamalı mı? (7) Walter Benjamin fotograf ve yorumlaması konusunda çok önemli yazılar kaleme alan eleştirmenlerin sıkça faydalandığı bir düşünürdür ‘Dünya tarihinde ilk kez mekanik yeniden üretim sanat eserini bir ritüele bağımlılığından kurtarmaktadır. Daha da büyük bir ölçüde, yeniden üretilmiş sanat eseri, yeniden üretilebilirlik için tasarlanmış sanat eseri haline geliyor. Bir fotograf negatifinden, örneğin çok miktarda baskı yapılabilir; otantik baskıyı istemenin hiçbir anlamı yoktur. Ama otantiklik ölçütünün sanatsal üretime uygulanabilir olmaktan kesildiği an, sanatın bütünsel işlevi tersine çevrilmiştir. Ritüele dayanmak yerine, o, bir başka pratiğe-politikaya- dayanmaya başlar.’(8) Mehmet Ergüven eleştirinin söz dilinin imkanlarından ne denli ustaca kullanırsa o ölçüde başarılı bir yazınsal örnek olacağını fakat bunun tehlikesinin de yapıttan uzaklaşmak olabileceğini ve bu bedelin ağır olduğundan bahseder. Bugün, tarihin hiçbir döneminde olmadığı kadar görüntü bolluğu adeta tufan karşısında olduğumuzu söyler ve ‘görüntü enflasyonu aslında bir kaostur; çünkü her şeyi görmek, hiçbir şeyi görmemekle eşanlamlıdır(3). Bütün bunlar, gerçek sanat yapıtlarını giderek ekrandan görmeye alıştığımız bir düzende, izleyici ile sanat eseri arasındaki ilişkinin büyük ölçüde değişmesinden ötürü, eleştirmene de ağır ve çoğu zaman altından kalkamayacağı yükler getirebilir. Mehmet Ergüven’in yazdıklarına devam edelim; ‘çağdaş teknoloji, numaralandırma yoluyla sayılara indirgediği görüntünün ilk örneğini imha etmiştir’(3) Eleştirmen, çoktan pasif bir izleyici konumuna düşmüş olmasına rağmen, bunu görmekte en fazla o zorlanmaktadır sanki. Her gün yeniden tanık oluyoruz: müzayedelerde kapışılan eski resimler aslında hayatta olmayanların isimleridir; okunmayan katalog yazılarına gelince, bunların da grafik tasarımını tamamlayan dekoratif lekeler olduğunu bilmeyen yoktur. Andy Warhol her şeyin sanat, herkesin sanatçı olduğu bir düzende, eleştirmenin ağzını çoktan tıkamıştır: all is pretty (her şey güzeldir) ve bu, bilinmeyen bir geleceğe belge teslimatı olarak, çağdaş eleştirinin tek ölümcül gerçeğidir belki de. (3) Günümüzde sanat yapıtlarının kalıcılıklarını belirleyen eleştirmenler kadar önemli ve bazen eleştirmenin yerini de bir anlamda alabilen koleksiyonerlerden de bahsetmeden geçmemek gerekir. Sanat piyasasını oluşturmada adeta bir modern sanat muzesi etkinliğine sahip ünlü ve tartışmalı -esasen reklamcı- Charles Saatchi etkili koleksiyonerlere iyi bir örnektir (son zamanlarda televizyon kanallarında koltuk değnekleri ile kayar gibi dans eden engelli dansçısıyla ünlü Master Card reklamı ve rivayete göre sattığı eserlerini ondan parayla geri alan sanatçı ile gündemde). Sanat Dünyamız’ın ‘İçerdeki Dünyalar:Koleksiyon’ adlı sayısında Mine Haydaroğlu ve Banu Tekin’in derleme yazısından alıntı yaparsak; ‘ 1943 doğumlu Charles Saatchi kardeşi Maurice’la kurduğu Saatchi&Saatchi (daha sonra M&C Saatchi )

reklam ajansı ile bilindiği kadar, güncel sanat koleksiyonuyla da dünya çapında tanınıyor. Otuz yıldır eser toplayan art dealer Londra’daki galerisi ile de ünlü. ...Saatchi sanatçıların çok sayıdaki yapıtlarını alıp birkaç yıl sonra bunları büyük ölçüde kar yaparak satmasıyla da şöhretlendi ve dolayısıyla tartışma konusu oldu. Son 20 yıldır sanat piyasasının belki de en başarılı güncel sanat koleksiyoneri/spekülatörü sayılıyor. Londra’da görüşme taleplerini reddetmesi, genelde sergi açılışlarına bile katılmaması; sanat dünyasında bir merak konusu olarak kalmasını ve üzerine spekülasyon yapılmasını sağlamaktadır.’ Ona göre; ‘Yatırımın kuralı yoktur. Köpek balığı da iyi olabilir. Sanatçının pislikleri de. Tuvaldeki yağlıboya da... Sanatçının sanat olduğuna karar verdiği her hangi bir şeyi korumak için çalışan bir koruyucu ekip vardır.’(11) ‘Doğa ve Teknoloji İkileminde Sanat Kuramları’ adlı yazısı ile Jale Erzen günümüzün sanatçı ve eleştirmeninin yakından ilgilendiren sanat kuramları, yorum, teknoloji ve bilim ile birlikte sanat kavramlarını incelemiştir; ‘Sanat kuramı üzerinde yazmak, sanat kuramının kuramını yapmak anlamına geliyor. Zira her yorumcu konuya farklı bir tez açısından bakabilir. Bu incelemede üzerinde durmak istediğim, genelde kuramın gelişmediğini düşündüğümüz örneklerde de kuram bulunduğu, öte yanda bugün sanat uygulamasının çoğu kez bir kuram gibi kendini sunduğudur.’ (12) Jale erzen sanat kuramlarını batı be batı dışı (Sufizm, Japon, Çin sanat anlayışı, Budizm...)olarak ikiye ayırarak inceler; ‘Batı ve Batı dışı sanat kuramları da burada farklılaşıyor. Batıda sanat nesneye dönüktür ve sonunda önemli olan nesnenin kendisidir. Sanat kuramı onun üezrine muhakeme yürütür. Batı dışı kültürlerde üzerinde muhakeme yürütülen, yaşamın kendisidir ve sanat yaşamın içinde ve onu yönlendiren yoldur.’ Jale Erzen fotografı ve dolayısı ile eleştirisini de çok yakından ilgilendirmesi gereken günümüzün sanat eserlerinin arkasında aranan, konuşulanlar için şu tespitlerde bulunuyor; ‘Aydınlanma ile başlayan sanat kuramı yazılımı giderek bugün felsefe disiplininin büyük bir çoğunluğunu oluşturmaya başladı. Aslında 18. yüzyılda sanat üzrinde bu denli yoğunlukta yazılmaya başlanmasının bir nedeni, dinin etkisinin azalması ve sanatın artık dinden sıyrılması ile birlikte, karşımıza konulan imgenin, sesin, sanat nesnesinin arkasında bir tin aramak gerekliliği idi. Bir başka şekilde söylersek genelde o güne kadar sunulan imge ve temsiliyetler sadece bir görüntü değil, bir ikona gibi arkalarında bir anlam, bir kutsallık taşıyorlardı. Eğer bu ortadan yok olduysa, artık ne temsil edilmekteydi sorusu düşünenleri dürtmektedir. Kant’dan başlayarak birçok kişi sanatın arkasında ille de dine bağlı olmayan, ahlaka, iyiliğe ya da tine dolaysız olarak bağlı olan bir teslimiyet ararlar. Hegel’de bunun en sarih izahı vardır. Modernizm için yapılan birçok açıklamada da modern kültürün dininin ya da tininin sanat olduğu söylenir.’( 12) Son olarak modern sanatı ve doğal olarak fotografı yakından ilgilendiren teknoloji ve bilimden de bahsedelim. Rifat Şaniner’in ‘Elektronik Çağın Başında Sanat ve Teknoloji Sergileri’ konulu makalesinde günümüzde tekonoji/bilim’in sanatsal üretimlerle karşılıklı ilişkisini incelemektedir. Sanatçı ve mühendisleri buluşturan yüksek bütçeli ve hazırlığı yıllar süren büyük sergilerden ve organizasyonlardan örnekler verir ve bu durumu eleştirmenlerin nasıl değerlendirildiğini de örnekler vererek açıklar; ‘Sanatın yenilikçi bir çehreye bürünerek, teknolojik verilerle böylesine göz alıcı deneylerin aracı kılınması bazı eleştirmenlerce şiddetle eleştirilir. Bu eleştirilerden en dikkat çekeni Donald Kuspit’e ait. Kuspit ‘sanatın sonu’ adlı çarpıcı metninde; teknolojiye yönelen sanatın bilinçdışına yönelik savaşın öncü kuvveti olduğunu ileri sürmektedir. Kuspit, postsanat olarak nitelendirdiği modern sonrası sanatta, kuramın, toplumsal eleştirinin ve bilinçdışının yerini aldığını savlamakta ve bu yüzden de günümüzde aynı zamanda –hatta öncelikle- mühendis, bilgisayar dehası ya da video teknikeri olmadan sanatçı olmanın giderek imkansızlaşacağının söylemektedir.’(13)

Her zaman teknolojinin en yenisini ve güncelini kullanan fotograf acaba -özellikle ülkemizde- artık bu hakimiyeti diğerleri ile paylaşmakta mıdır? Bütün bu tespitler sanat eleştirmeni kadar fotograf sanatçısına ve hatta izleyicisine de takip etmeleri ve farkında olmaları gerekenler hakkında yeni sorumluluklar yüklemektedir. Hiç mi iyi bir şey yok? Bu başlık altında fazlaca yazacak bir şey yok. Fotograf icadi ile birlikte bize yapacaklarını yapıyor. Kendisinden, sanatından, ticari gücünden herkes nasibini alıyor. Az ya da çok hiç kimse bu etkilerden muaf kalamıyor. Yazarların çoğunun eleştirel tutumunun altında yatan en önemli sebep; fotografın hızla hayatımıza girip aynı hızda bizi, algılarımızı, gerçeklik duygumuzu değiştirmiş olması ve içerisinde barındırdığı gücünün bundan sonra yapabilecekleridir. Üzerinde tek tek düşünemeyeceğimiz kadar çok, milyonlarca fotografı izlediğimiz bu günlerde öncelikle o fotografın neden bizim için önemli olduğunu anlamaya çalışmalı ve sağduyulu ve sezgilerine güvenebileceğimiz sakin fotograf eleştirmenlerine her zamankinden daha çok ihtiyacımız olduğunu kabul etmeliyiz. Bizi değiştiren her iyi fotograf iyi bir şeydir ve bu; ‘hiç mi iyi bir şey yok’ başlığı altına kişisel olarak koyabileceğimiz bir ilave olmalıdır. Bu ilaveleri herkes kendi hanesine yazacaktır mutlaka ama en azından bu başlık altında metin içinde sorulan sorulara verilen yanıtlar da ortak ilaveler olarak kabul edilecektir. Son sözler Anlaşılan o ki; kritiği yapılamayan sanat eserine modern hayatta artık sanat eseri demek istemiyoruz. Eleştiri önemli ve çok katmanlı olduğundan yapılan kritik o fotograf eserinin kullanılabilirliğini ve ömrünü arttırıyor. Olan biteni anlayabilmek için hepimizin iyi bir fotograf okuru olmamız gerekiyor. Bu da sanatçılara kalıcılık için üretkenlik ve devamlılık çıtasını zorunlu kılıyor. Bir sorumluluk ve meziyet olarak karşımıza ‘farkında olmak’ dustürü çıkıyor. ‘Kendini hala fotografı bir sanat olarak tanımlamaya vermiş olanlar değişikliğe karşı durmaya çalışıyorlar. Oysa fotografta değişikliğe karşı durmak mümkün değildir: fotografı belli konularla ve belli tekniklerle sınırlama girişimlerinin tümü, verimli olduklarını ne kadar çok kanıtlamış olurlarsa olsunlar, rakip bulmaya ve çökmeye mahkumdurlar. Çünkü fotografın doğası, onu fark gözetmeyen bir görme biçimi, yetenekli ellerdeyse şaşmaz bir yaratma ortamı olmasıdır...’(9) ‘fotograf şiir gibi, öykü gibi, arsenik gibi azar azar alınan bir şey değil. Daha çok mermi gibi, elektrik gibi bir şey. Seni bir anda ya çarpıyor, ya ıska geçiyor. Ama ıska geçen bir fotograftan da sonsuza kadar kurtuldum sanmamak gerek. Bumerang gibi geri gelebilir ya da aynı namludan bir başka serseri kurşun sizi beklemediğiniz bir anda, beklemediğiniz bir yerinizden vurabilir...’(10) Gülser GÜNAYDIN Kaynaklar:1- Mehmet Ergüven, Görmece, Metis yayınları 1998-sf 1112- Susan Sontag, Fotograf Üzerine, Altıkırkbeş 1993-sf 126

3- Mehmet Ergüven, Görmece, Metis yayınları 1998-sf 119-1304-Gisele Freund, Fotograf ve Toplum, Sel Yayıncılık 2007sf 1775-Handan Tunç, Toplumbilim Dergisi, 2006, sayı196-Nazif Topçuoğlu, Fotograf Ölmedi Ama Tuhaf Kokuyor, YKY 2000-sf1357-Fotgraf Neyi Anlatır, Walter Benjamin, Fotografın Küçük Tarihi, Hayalbaz 2007 sf308- Cogito, Walter Benjamin, YKY, 2007;52 sf2339-Suzan Sontag, Fotograf Üzerine, Altlkırkbeş, 1993-sf13910-Orhan Cem Çetin, Sanat Dünyamız,2002; 84 sf22411-Ünlü ve tartışmalı: Charles Saatchi, Sanat Dünyamız, 2007;103 sf101-10512-Jale Erzen, Doğa ve Teknoloji İkileminde Sanat Kuramları, Sanat Dünyamız, 2004;92 sf105-11713- Rıfat Şahiner, Elektronik Çağın Başında Sanat ve Teknoloji Sergileri’, Sanat Dünyamız2008;108 sf27-37