-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
1
G ELEKTRON I
1. G Elektroniinin Kapsam ve Endstriyel Uygulamalar 2. Temel Yar
letken G Elemanlar 3. Dier Yar letken G Elemanlar 4. G Elemanlarnda
Karlatrma, Bastrma ve Isnma 5. Temel Kontrol ve zolasyon Elemanlar
6. AC-AC Dntrcler / AC Kyclar 7. AC-DC Dntrcler / Dorultucular 8.
DC-DC Dntrcler / DC Kyclar 9. DC-AC Dntrcler / nverterler
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
2
1. G ELEKTRONNN KAPSAMI VE ENDSTRYEL UYGULAMALARI
G ELEKTRONNN KAPSAMI G Elektronii, yke verilen enerjinin kontrol
edilmesi ve enerji ekillerinin birbirine dntrlmesini inceleyen
bilim daldr. 1. Yke Verilen Enerjinin Kontrol Yke verilen enerjinin
kontrolu, enerjinin almas ve kapanmas ile ayarlanmas fonksiyonlarn
ierir. 1. Statik (Yar letken) alterler a) DC statik alterler b) AC
statik alterler 2. Statik (Yar letken) Ayarlayclar a) DC statik
ayarlayclar b) AC statik ayarlayclar 2. Enerji ekillerinin
Birbirine Dntrlmesi Elektrik enerji ekillerini birbirine dntren
devrelere genel olarak Dntrcler ad verilir. Drt temel dntrc vardr.
Bu dntrcler aadaki diyagramda zetlenmitir.
Dntrcler:
Dntrclerde kullanlan ksaltmalar : DC : Doru Akm eklindeki
elektrik enerjisi AC : Alternatif Akm eklindeki elektrik enerjisi
Ud : DC gerilim (ortalama deer) U : AC gerilim (efektif deer) f :
frekans q : faz says
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
3
1. AC-DC Dntrcler / Dorultucular, Redresrler
AC Enerji DC U, f, q dU Temel zellikleri : Doal komtasyonludur.
Tristr ve diyotlarla gerekletirilir. Balca uygulama alanlar : DC
motor kontrol Akmlatr arj Galvano teknikle kaplama DC gerilim
kaynaklar 2. DC-AC Dntrcler / nverterler, Eviriciler
DC Enerji AC Ud U, f, q Temel zellikleri : Zorlamal
komtasyonludur. Yksek g ve dk frekanslarda SCR kullanlr. Orta g ve
orta frekanslarda BJT kullanlr. Dk g ve yksek frekanslarda MOSFET
kullanlr. Ayrca, dier g elemanlar, GTO yksek g ve dk frekanslarda,
IGBT ortann zerindeki g ve frekanslarda, MCT yksek g ve orta
frekanslarda kullanlmaktadr. Balca uygulama alanlar : AC motor
kontrol Kesintisiz g kaynaklar Endksiyonla stma sistemleri Yksek
gerilim DC tama sistemleri AC gerilim kaynaklar 3. DC-DC Dntrcler /
DC Kyclar
DC Enerji DC Ud1 Ud2 < Ud1 Temel zellikleri : Zorlamal
komtasyonludur. Eleman seimi inverterdeki gibidir.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
4
Balca uygulama alanlar : DC motor kontrol Akmlatr arj DC gerilim
kaynaklar 4. AC-AC Dntrcler / AC Kyclar
AC Enerji AC U1, f1, q1 U2, f2, q2
2121
21 UUqqff
=
=
: AC KIYICI FAZ KESME DEVRES
Temel zellikleri : Doal komtasyonludur. Tristr ve triyaklarla
gerekletirilir. Balca uygulama alanlar : Omik yklerde g kontrol,
temel olarak s ve k kontrolu Vantilatr karakteristikli ykleri (fan,
pompa, ve kompresr gibi) tahrik eden dk gl AC motor kontrol
222111
21
21
21q,f,Uq,f,U
UUqqff
:
DORUDAN FREKANS DNTRC
Temel zellikleri : Doal komtasyonludur. Tristrlerle
gerekletirilir. Dk hzlarda kontrol imkan salar. Balca uygulama
alanlar : ok dk devirlerde alan ar i makinalarnn (yol kazma, ta
krma, maden karma makinalar gibi) kontrol
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
5
G ELEKTRONNN ENDSTRYEL UYGULAMALARI 1. Statik Uygulamalar -
Kesintisiz g kaynaklar (KGK, UPS)
- Anahtarlamal g kaynaklar (AGK, SPS)
- Endksiyonla stma (EI, EH) sistemleri
- Yksek gerilim DC tama (YGDCT, HVDC) sistemleri
- Elektronik Balastlar (EB)
2. Dinamik Uygulamalar
- DC motor kontrol
- AC motor kontrol
- Sincap kafesli (ksa devre rotorlu) asenkron motor kontrol
- Bilezikli (sargl rotorlu) asenkron motor kontrol
- Lineer asenkron motor kontrol
- Senkron motor kontrol
- Adm motoru kontrol
- Relktans motor kontrol
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
6
2. TEMEL YARI LETKEN G ELEMANLARI DYOT
Yap Sembol
Aklama u-i karakteristii
En basit yapl kontrolsz yar iletken elemandr. Geirme ynnde, eik
geriliminin zerinde kk deerli bir i dirence sahip olan bir iletken
gibidir. Tkama ynnde ise, delinme gerilimine kadar ok kk sznt
akmlar geiren bir yaltkan gibidir. Ud : Delinme Gerilimi UTO : Eik
Gerilimi rT : Edeer Diren ( - m mertebelerinde) Ud geriliminde, g
kaybndan dolay diyot yar iletken zelliini kaybeder ve genellikle
iletken hale gelir. Bu tr devrilmeye, genel olarak devrilme
denilmektedir.
Zener Diyodu
Sembol
Aklama u-i karakteristii Zener diyodu, dalgal doru gerilimden
dzgn doru gerilim elde etmek iin veya gerilim reglasyonu amacyla
kullanlr.
UBD : Zener Devrilme Gerilimi rZ : Zener Direnci IZMIN : Minimum
Zener Akm PDM : Maksimum Zener Gc PDM = UZ . IZ UBD . IZDM IZDM :
Maksimum Ortalama Akm uZ = UBD + rZ . iZ uZ = UBD + U uZ UBD UZ
Sabit
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
7
Zener Diyodunun Temel Devresi
Bu devrede,
yZAB
Z irUui =
uZ = UBD + rZ . iZ uZ UBD = UZ = Uy
IZmin iZ IZmax
maxYBDminAB
minZ IrUUI =
minYBDmaxAB
maxZ IrUU
I
=
r direncinin deimesiyle bandn aa yukar ( ) yer deitirmesi zener
diyotun g kaybn etkiler.
En ekonomik dizayn iin: IZmin IZMIN
maxYminZ
BDminABII
UUr
+
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
8
Zener Diyotlu rnek Devreler rnek Devre 1:
rnek Devre 2:
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
9
TRSTR (SCR) Yap, Sembol ve letim Karakteristii
Yap ve Sembol
letim Karakteristii
Karakteristik Deerler iG : Kap Akm uG : Kap Gerilimi IGT :
Tetikleme Akm IGT = f (UTM , Vj), IGT: Her trl artlar altnda tristr
tetikleyebilen deerdir. UGT : Tetikleme Gerilimi IGTM : Max. Kap
Akm UGTM : Max. Kap Gerilimi uB : Devrilme gerilimi UB0 : Sfr
Devrilme Gerilimi IH : Tutma Akm (mA) IL : Kilitleme Akm (mA) IL
> IH Ud : Delinme Gerilimi
dtdu krt: Kritik Gerilim Ykseltme Hz ( V / s)
dtdi krt : Kritik Akm Ykseltme Hz ( A / s) tq : Snme Sresi (s)
Qs : Taban Tabakalarnda Biriken Elektrik Yk (As) UDRM : Max.
Periyodik (+) Dayanma Gerilimi UDRM < UB0 URRM : Max. Periyodik
(-) Dayanma Gerilimi URRM < Ud ITAVM : Srekli almada Tristrn
Max. Ortalama Akm ITEFM : Srekli almada Tristrn Max. Efektif Akm
ITmaxt:= 10 ms : 10 ms iin Tristrn Max. Akm dti2 : Tristrn Max. Snr
Yk (A2s) vj : Jonksiyon Scakl vjmax : Max. Jonksiyon Scakl
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
10
letim ve Kesimde Kilitlenme zellii Yeterli kap akm uygulanan bir
tristrn iinden geen akm kilitleme akmna eritidiinde tristr iletimde
olarak kilitlenir. Yani artk kap akm kesilse de tristr iletimde
kalr. letimde olan bir tristrn iinden geen akm herhangi bir ekilde
tutma akmnn altna derse, tristr otomatik olarak kesime girer. Bu
anadan itibaren en az snme sresi kadar tristr negatif bir gerilimle
tutulur veya tekrar bir pozitif gerilim ( 0,6 V) uygulanmaz ise,
tristr kesimde olarak kilitlenir. Yani artk gerilim uygulansa da
kesimde kalr. Bu nedenle, tristre Tetiklemeli Eleman da
denilmektedir. Tristrn Kendiliinden letime Geme Sebepleri 1. Bir
tristrn ularndaki gerilimin deeri bu tristrn sfr devrilme gerilimi
deerine eriirse, yani
uT UB0 ise,
bu tristr kendiliinden iletime geer. 2. Bir tristrn ularndaki
gerilimin ykselme hz deeri bu tristrn kritik gerilim ykselme hz
deerine eriirse, yani
dtduT
dtdu krt ise,
bu tristr kendiliinden iletime geer. 3. Yani iletimden kan bir
tristrn negatif gerilimle tutulma sresi bu tristrn snme
sresinden
kkse, yani
qN tt < ise, bu tristr kendiliinden iletime geer.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
11
Tristrn Tahrip Olma Sebepleri 1. uT > Ud ise, 2. ITAV >
ITAVM ve ITEF > ITEFM ise, 3. dtiT 2 > dti 2 ise , 4.
dtdiT >
dtdi krt ise (SCM OLAYI),
5. vj > vjmax ise, tristr tahrip olur. Bu durumda tristr
genellikle iletken hale gelir veya ksa devre olur. Tristrn
Tetiklenmesi
td : Gecikme Sresi tr : Ykselme Sresi, Ama Sresi ts : Yaylma
Sresi
srdON tttt ++=
t r sresi sonunda, kap akm civarnda akmn getii dar bir kanal
oluur. ts sresi sonunda ise, snma etkisi ile akm btn jonksiyon
yzeyine yaylr. tr sresi sonunda oluan kanaldan geen akm bu kanaln
iletkenliini arttrr. letkenlii artan kanaldan daha ok akm geer. Bu
olay zincirleme bir ekilde srer ve akm btn yzeye yaylr. Fakat, akmn
ykselme hz kritik akm ykselme hzna eriirse, akm btn yzeye yaylmadan
bu kanaln scakl max. deere eriir ve bu kanal tahrip olur. Bylece,
yar iletken yap bozulur ve iletken hale gelir. Bu ekildeki
bozulmaya sicim olay denir. Bunun olmamas iin,
1. dt
diT dtdi krt olacak ekilde seri bir endktans ile akm
snrlandrlmaldr.
2. retimde kap akmnn verildii nokta veya punta says
arttrlmaldr.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
12
Tristrn Sndrlmesi
Qs : Taban Tabaklarnda Biriken Elektrik Yk (As) TMI : Snme ncesi
Tristrden Geen Akm
dt/di : Snme Esnasnda Tristr Akmnn Azalma Hz
qt : Snme Sresi
TU : letim Gerilim Dm
Tristr kontroll bir diyottur. Kapsna srekli ve yeterli bir
sinyal verilen tristr diyoda edeerdir. Diyodun da kontrolsz bir
tristr olduu sylenebilir. letimden kma olay ikisinde de ayndr.
Tristr ve Diyodun letim Gerilim Dm
uT = UT0 + rT . iT UT0 : Eik Gerilimi rT : Edeer Diren (-m
mertebelerinde)
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
13
Tristrl rnek Devreler 1. Tristrl Bir AC Uygulama :
T
etik
lem
e
Siny
ali
2. Tristrl Bir DC Uygulama :
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
14
BPOLAR TRANSSTR ( BJT ) Yap, Sembol ve u-i Karakteristii npn tr
: Yap
Sembol
pnp tr :
letim Karakteristii Temel Bir Transistr Devresi
Genel zellikler - Yk genellikle C ucuna balanr. Taban akm daima
E B arasnda geer ve akmn yn pden
nye dorudur. Ana akm taban akm ile ayn yndedir. - B ile C
arasnda bir akm geerek, transistr ters ve istenmeyen kt bir iletime
girebilir. Bu durum
nlenmelidir. - Transistrn devrilmeye girmesi eleman tahrip eder.
- G devrelerinde transistr ya tam iletimde (kaln izgi zerinde) ya
da tam kesimde
altrlmaldr. Buna Anahtarlama Eleman olarak alma denilir.
Tristrler doal olarak byle alr.
- Transistrde giri olduu srece k vardr. - Giri akm, k akmdr. -
Alt blgelerde karakteristikler paralel ve eit aralkldr. Bu blgede
sabit kazanla akm ykseltme
ilemi yaplabilir. Fakat g devrelerinde bu yaplamaz.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
15
Genel Tanmlar iC = F . iB iE = iC + iB = (1 + F ) iB
C : Kollektr E : Emiter B : Taban F : DC Akm Kazanc
UBE 0,6 V
B
BELB R
uUi =
iC = F.iB uR = RL.iC uCE = UL - uR uCE = UL - RL.iC Yk
Dorusu
Doyum ve Ar Doyum
iB = IBB ise, uCE = uBE olur. Buna Snrda alma denir. iB = IBS
ise, uCE = UCEsat ve iC = ICmax olur. Buna Doyumda alma denir. IBB
< iB < IBS ise, uCE < uBE olur. Buna Doyum Blgesinde alma
denir. iB > IBS ise, yine uCE = UCEsat ve iC = ICmax olur. Buna
da Ar Doyumda alma denilir.
- B-E aras normale gre i direnci olduka byk bir diyot
jonksiyonudur. Doyum karakteristii ile
uBE karakteristii arasndaki blgeye Doyum Blgesi denir. - Bir
transistrn iletimden kma sresi iB akmnn doyum fazlas ile orantldr.
Ar doyum,
transistrn hzn drr, anahtarlama kayplarn arttrr ve B-C
jonksiyonundan akm geirerek ilave kayplara sebep olabilir.
Emniyetli alma Alan (SOA)
Bir transistrn ayn anda hangi akm ve gerilim deerlerinde
kullanlabilecei SOA grafiinden tespit edilmelidir.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
16
letime ve Kesime Girme
tr = Ykselme Sresi ts = Yaylma Sresi tf = Dme Sresi tON tr tOFF
ts + tf tSW = tON + tOFF tr + ts + tf
- Anahtarlama esnasndaki ani g kayb ok yksektir. Bir yar
iletkenin toplam g kayb,
anahtarlama ve iletim g kayplarnn toplamna eittir. Dk
frekanslarda iletim g kayb, yksek frekanslarda ise anahtarlama g
kayb daha etkilidir.
- Transistr, orta g ve orta frekanslarda en yaygn olarak
kullanlan en ucuz yar iletken g elemandr.
Transistrn Srlmesinde nemli Olan Hususlar - letime girme ve kma
SOA alan iinde olmaldr. - Srekli almada ICmax deeri almamaldr. -
letime girerken dic / dt ve iletimden karken duCE / dt deerleri
snrlanmaldr. Bu, kayp gleri
azaltr. - letime srme ve iletimden karma sinyali; ani akm
darbeli olmal, srekli srme akm ise; ana
akmla tam uyum iinde olmaldr. Ar doyum nlenmelidir. Bu, eleman
hzlandrr ve kayplar azaltr.
- B E ular (eleman girii) uygun bir direnle kprlenmelidir. Bu,
kaak, sznt ve deplasman akmlarna kar eleman korur, kayplar
azaltr.
- Ters gerilim uygulanmamaldr. G transistrnn ters gerilim tutma
zellii yoktur. Normal olarak -30 V civarndadr. Girii direnle
kprlenmi bir transistr negatif gerilim tutma zelliini tamamen
kaybeder.
- Eleman elektronik olarak korunmaldr.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
17
Genel Bir Srme Devresi ve Ar Doyumun nlenmesi
L : letime girerken dic / dt yi snrlar. RB ve CB : Her yar
iletkene paralel olarak konulmas gereken ( R C ) elemandr. letimden
karken duCE /dt ve UCEmax snrlar. RBS : Giri akmn snrlar. Gerilim
sinyalini akm sinyaline dntrr. RBP : Sznt ve deplasman akmna kar
koruma grevi yapar. D1, D2 ve D3 : Ar doyumu nler, transistrn
belirli bir gerilim dm ile almasn salar. D4 veya D5 : Transistr
ters akm ve gerilimlere kar korur. letime girme esnasnda D3 diyodu
kesimdedir. UCE : ok yksek veya UAdan byktr. UA = 2 UD UD : Bir
diyottaki gerilim dm. UD 0,6 V UBE UD D3 = 0
BS
Agg R
UUi
=
ig = iB = iRBP + iB
BP
BERBP R
Ui =
iRBP
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
18
Transistrl rnek Bir Devre
Ykseltmeli Bir Srme Devresi
Ters paralel bal iki elamandan birisinin iletimde olmas,
dierinin kesimde olmasn garanti eder. Burada transistrlerin
tabanlar ters paralel bal olduundan, iki transistrn birlikte
iletime olmas mmkn deildir. Herhangi birisinin tabanna bir akm
uygulandnda, dierinin tabannda 0.6 V kadar bir negatif gerilim
oluur, bu transistr iletime giremez, eer iletimde ise hzl bir
ekilde kesime girer. Bu mkemmel bir kilitlemedir. Orta ve yksek
frekanslarda (yaklak in'kHz 1 zerinde) giri sinyalinin negatif ksm
mutlaka olmaldr.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
19
KONU LE LGL ZLM PROBLEMLER Problem 1 20 ile 30 V arasnda
dalgalanan bir DC gerilim kaynandan, 10 V luk ve 9 mAlk bir DC alcy
beslemek zere, 10 V ve 10 luk bir zener diyot ile sabit bir DC
gerilim kayna elde edilmek isteniyor. Bu zener diyodu iin, IZMIN=1
mA olduuna gre, a) Akm snrlayc diren en fazla ka ohm olabilir? b)
Ayn diren iin yk ularndaki tam gerilimin min ve max deerlerini
bulunuz. zm :
uZ = UBD + rZ . iZ uZ UBD = UZ
a) uAB = UZ + r ( iZ + iY )
maxYBDminAB
minZ IrUUI = minY
BDmaxABmaxZ Ir
UUI
=
33 10.9r102010.1 = mA1110.9
10001030I 3Zmax =
= IZmax = 11 mA
= k 1r bulunur. b) UYmin = UZmin = UBD + rZ . IZmin = 10 +
10.1.10-2 = 10,010 V UYmax = UZmax = UBD + rZ . IZmax = 10 +
10.11.10-2 = 10,110 V Problem 2 15 18 V arasnda dalgalanan bir DC
gerilim kaynandan 12 Vluk ve 0 25 mA arasnda akm eken bir DC alcy
beslemek zere, 12 V ve 5 luk bir zener diyot ile sabit bir DC
gerilim kayna elde edilmek isteniyor. Bu zener diyodu iin IZmin=5
mA olduuna gre, a) Akm snrlayc diren en fazla ka ohm olabilir? b)
Ayn diren iin yk ularndaki tam gerilimin min ve max deerlerini
bulunuz? zm :
a) maxYBDminABminZ IrUUI =
33 10.25
r121510.5 =
= 100r bulunur.
b) 0100
1218IZmax
=
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
20
IZmax = 60 mA UYmin = 12 + 5.5.10-3 =12,025 V UYmax = 12 +
5.60.10-3 =12,300 V Problem 3
ekildeki devrede A ve B ular arasndaki dzgn olan gerilim
ebekedeki dalgalanma sebebiyle 15-20 V arasnda deimektedir. Alcnn
gerilimi 12 V olup, ektii akm 0-10 mA arasnda deimektedir. Devre en
ekonomik olacak ekilde, r direncinin deerini ve zener diyodunun gcn
hesaplaynz. zm : Devrenin en ekonomik hali, iZmin 0 durumunda
oluur.
maxYZminAB
minZ IrUUI =
310.1012150 =r
r = 300 bulunur.
minYZmaxAB
maxZ IrUU
I
=
0300
1220IZmax
=
mA67,26IZmax Bu akm srekli deerde mA67,26IZDM olur.
PDM = UZ . IZDM = 12 . 26,67 . 10-3
mW 320PDM bulunur.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
21
Problem 4 Bir tristr uT = 1000 Sin 62800 t (V) eklinde bir
gerilime maruz kalacaktr. Bu tristrn kendiliinden iletime gememesi
iin, bu tristrn, a) UB0 deeri ne olmaldr?
b) dtdu krt deeri ne olmaldr ?
zm : a) UTmax < UB0 olmaldr.
UB0 > UTmax = 1000 V
b) 62,8 V/s olmaldr.
Problem 5 Kritik gerilim ykselme hz 125 V / s olan bir tristre,
genlii 2000 V olan bir sinsoidal gerilim uygulanmaktadr. Frekans
gittike ykseltilirse, bu frekans hangi deere ulatnda tristr
kendiliinden iletime geer? zm :
dtduT max =
dtdu krt
uT = Um Sint
dtduT = Um ..Cost
dtduT max = Um .
125.106 V/s = 2000. 2..f f 10 kHz bulunur.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
22
Problem 6
t=0 annda yeni iletimden kan ve ekildeki gibi bir gerilime maruz
kalan bir tristrn kendiliinden iletime gememesi iin, bu
tristrn,
UB0 , dtdu krt ve tq deerleri
ne olmaldr?
zm : UB0 > UTmax ekilden, UB0 > 3000 V olmaldr.
Nq tt ekilden,
s 20tq olmaldr.
s 50ts 20 iin, uT = 303000 ( t 20 )
dtdu krt > (
dtduT ) max,
dtdu krt > 100 V / s olmaldr.
Problem 7 10 luk bir yk 50 Vluk bir DC kaynak ile beslemek zere,
ekilde verilen bir npn tipi transistrn emiter montaj kullanlmtr.
Transistrn akm kazanc 200 olduuna gre,
a) Taban devresi direnci 5 k iken, yk akm ve
gerilimi ne olur ? b) Ykte harcanan gcn 160 W olabilmesi iin,
taban
devresi direnci ka k a ayarlanmaldr ?
zm : a) IC = IL
3B
BELB
10.5050
RUU
I
=
=
mA10IB = IC = 10 . 10-3 . 200 = 2A = IL
UY = RL . IL = 10 . 2 = 20 V
b) PL = 160 W PL = RL . IL2 160 = 10 . IL2 IL = 4 A = IC IB = 4
/ 200 IB = 20 mA
3B
BELB
10.20050
IUUR
=
=
RB = 2,5 k bulunur.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
23
Problem 8
ekildeki devrede, a) letime geme esnasnda ani taban
akm deerini hesaplaynz ( iD3 = 0 ).
b) letim durumunda, transistrn
gerilim dm ile taban akmn ve D3 diyodunun akmn bulunuz.
c) letimden kma esnasnda, ters
taban akmnn ani deerini bulunuz.
d) Taban akm deiimini yaklak
olarak iziniz.
UD1,2,3 0,6 V UBE = 1 V dc = 100 UEB -1 V
zm a) letime geme esnasnda, iB =?
D3 = 0,
B100'Bg iiii +==
UB = UBE UA = UD1 + UB
= 0,6 + 1 = 1,6 V
mA5008,26
6,1158,26UU
ii Ag'Bg =
=
==
i100 = UB / 100 = 1 / 100 = 10 mA
100'BB iii = = 500 10 = 490 mA bulunur.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
24
b) letim durumunda, UCE , iB , iD3 = ? iC = u / 22 iC = 2 . 220
. Sint / 22 iC = 10 2 . Sint A
iB = dc
ci = 100
tSin210 = 100 2 Sint (mA)
i100 = 10 mA iB = 2 . 100 . Sint + 10 (mA) ig = 500 mA iD3 = ig
- iB = 490 - 2 . 100 . Sint (mA) bulunur. UD1 + UBE = UD3 + UCE UCE
= 1 V bulunur.
letimden kmada :
c) letimden kma esnasnda, iB = ?
UB = UBE = 1 V UA = - UD2 + UBE
= -0,6+1 = 0,4 V
ig mA5758,264,015
8,26UU Ag
=
=
=
i100 = 100UBE = 10 mA
B100'Bg iiii +==
100gB iii += =575+19 iB = 585 mA bulunur.
d)
Problem 9
Peryodik bir almada, kesim dndaki alma durumlar iin, bir
transistrn ularndaki gerilim ve iinden geen akmn deiimleri ekilde
verilmitir. Bu transistr
kHz 10fP = lik bir frekansta anahtarlandna gre, a) Transistrn
verilen her bir
aralktaki enerji kaybn hesaplaynz.
b) Transistrn toplam enerji ve g kaybn hesaplaynz.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
25
zm 1. blge iin,
u1 =
610.42250 t + 250 = 250 62.106 t V
i1 =
610.5
50 t = 10. 106 t A
W1 = ( ) s40
66 tdt10.10.t10.62250 = 6,6773 mj
... PT= 206,13 W
ZOLE KAPILI ALAN ETKL TRANSSTR (IGFET, MOSFET)
Sembol
letim Karakteristii
Genel zellikler
MOSFET daima doyumda kullanlmaldr. Giri olduu srece k vardr.
Giri gerilim, k akmdr. Kazan sonsuz kabul edilir. En hzl yar
iletken elemandr. letime giri 50-60 ns ve iletimden k 150-200 ns
civarndadr. letim gerilim dm (iletim g kayb) en yksek olan
elemandr. Tek dezavantaj, scaklkla artan yksek deerli bir i dirence
sahip olmasdr. Dk g ve yksek frekanslarda kullanlr. Giri akm
nanoamperler mertebesindedir. Ancak, gerilim sinyali ilk
verildiinde yksek
deerli bir arj akm eker. Bu akmn karlanmasna dikkat edilmelidir.
Aksi halde hz der. Kap dayanma gerilimi 20 Vtur. Gerekte, uygulanan
gerilim 18 Vu gememelidir.
rnek bir MOSFET Srme Devresi
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
26
MOSFET ve IGBT elemanlarnn srlmesinde, iki ynl veya ift kutuplu
sinyale de srme kaynana da gerek yoktur. BJTnin srlmesinde de, dk
glerde ve dk frekanslarda iki ynl giri akmna gerek duyulmaz. Bu
artlar altnda, btn bu elemanlarn srlmesinde burada verilen devre
aynen kullanlabilir. BJT iin zenerlere gerek yoktur. Bu srme
devresinde, giri sinyali uygulandnda, T1, T2 ve T3 ardk olarak
iletime girer ve G ucu +15 Va ekilir. Giri sinyali kesildiinde, Rn
ile gsterilen diren zerinden T4 iletime girerek G ucunu 0a eker,
yani MOSFETin parasitik giri kondansatr CGSi dearj eder. Hzl
transistrler seildiinde, srme devresi olduka hzl ve
emniyetlidir.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
27
3. DER YARI LETKEN G ELEMANLARI TRSTR TETROT
4 ulu zel bir tristrdr. Her iki kapdan da tetiklenebilir.
Tetiklemede, iG1 ve iG2 akmlar ayr ayr kullanlabilir.
FOTO TRSTR
Normal ortamda gzle grlen kla iletime giren iki, veya drt ulu
zel bir tristrdr. Ikla veya bir kap akmyla kontrol edilebilir.
TRYAK (K YNL TRSTR TRYOT)
Triyak ters-paralel bal iki tristre edeerdir. ki ynl tristr de
denir. Tetikleme ve montaj kolayl salar. Sadece AC uygulamalarda
kullanlmak zere retilmektedir. AC kyclarda gcn yettii yere
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
28
kadar bir triyak kullanlr. Aksi halde tristrlere geilir. Yaklak
100-150 Alere kadar triyaklar retilmektedir. Triyak I- ve III-
belgelerinde dk akmlarla kolay tetiklenir. III+ belgesinde
tetikleme ok zor veya imkanszdr. Uygulamalarda, I+ ve III-
blgelerinde alma kolaydr. KAPI SNML TRSTR (GTO)
Ksa sreli iG1 ile tetiklenir ve iG2 ile sndrlr. iG1 ok kk
deerlerdedir (normal trsitrlerdeki gibi) iG2 ok byk deerlerdedir (
ana akm kadar) Hzl zel bir tristrdr. Dk frekans ve yksek glerde
kullanlr. Sndrme sinyalinin byklnden dolay tetikleme devreleri
karmak ve pahaldr.
MOS KONTROLL TRSTR (MCT)
MOSFET ve tristr karm, olduka hzl, gerilim kontroll, karma bir
elemandr. MOSFETin ideal srme zellii ile tristrn ideal iletim
karakteristiini birlikte tar. Negatif gerilim sinyali ile
tetiklenir. Pozitif gerilim sinyali ile sner. Yine iletimde ve
kesimde kilitlenme zellii vardr. u anda en stn eleman grnmndedir.
Fakat henz geliimi tamamlanamamtr. Halen ticari olarak
retilememektedir.
ZOLE KAPILI BPOLAR TRANSSTR (IGBT)
Sembol
UCET : k Eik Gerilimi UGET : Kap Eik Gerilimi Genellikle, UCET
> 2 V ve UGET 4 V civarndadr.
u-i karakteristii
MOSFETin mos kontrol ve BJTnin ana akm karakteristiini birlikte
tar. Tek dezavantaj k eik geriliminin oluudur. Ancak i direnci ok
kk olduundan, yksek akmlarda yine avantajl duruma geer. Gnmzde
ortann biraz zerindeki g ve frekanslarda, en yaygn olarak kullanlan
elemanlardr.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
29
4. G ELEMANLARINDA KARILATIRMA, BASTIRMA VE ISINMA
YARI LETKEN G ELEMANLARININ KARILATIRILMASI
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
30
YARI LETKEN G ELEMANLARINDA BASTIRMA DEVRELER Genel Giri Yar
iletken g elemanlarnda, temel olarak elemanlarn maruz kald
elektriksel deerleri ve elemanlarda oluan anahtarlama kayplarn
snrlama veya azaltma amacyla yaplan Bastrma lemi, - Seri Bastrma -
Paralel Bastrma olmak zere iki genel gruba ayrlr. Temel olarak,
seri bastrma, g elemanna seri olarak balanan bir endktans ile
iletime girme ilemi esnasnda elemandan geen akmn ykselme hznn
snrlanmasdr. Paralel bastrma ise, elemana paralel balanan bir
kapasitans ile kesime girme ilemi srasnda eleman ularnda oluan
gerilimin ykselme hznn snrlanmasdr. Bu elemanlara, seri ve paralel
bastrma elemanlar denilir. Yaln olarak bir endktansn veya bir
kapasitans kullanlmas baz problemlere neden olur. Bu nedenle, baz
ilavelerle bastrma ilemleri gelitirilmektedir. Bylece, Seri ve
Paralel Bastrma Devreleri veya Hcreleri olumaktadr. Bu bastrma
devreleri, yaynlarda Sfr Akmda Anahtarlama, Sfr Gerilimde
Anahtarlama ve Yumuak Anahtarlama gibi isimlerle de yer almaktadr.
Paralel Bastrma Devresi
Seri bal RB ve CB elemanlarna, paralel bastrma devresi, paralel
bastrma hcresi veya paralel R-C eleman denilir. G elemanlarna veya
genel devre girilerine paralel olarak balanan bu R-C elemann iki
temel grevi vardr. 1. Eleman ularndaki gerilimin max. deerini
snrlar veya bastrr. Bu elemann tahrip olmasn nler. 2. Eleman
ularndaki gerilimin ykselme hzn ve bunun max. deerini snrlar veya
bastrr. Bu,
elemann anahtarlama g kaybn azaltr. Tristrde, ayn zamanda
kendiliinden iletime gemeyi nler.
ebeke giriine bal paralel R-C elemanlar ile AC ebekeden gelen
btn akm ve gerilim darbelerine kar btn devre korunur.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
31
rnek Devre Kesiti 1
Tristrn sndrlmesiyle ilgili bu devre kesitinde, ters ynde I0
akmn geirmekte olan tristrn hzl bir ekilde ak devre olmasyla,
LK-UK-CB-RB yolu ile seri bir R-L-C devresi oluur. Bu salnmda, ters
yndeki tristr gerilimi en fazla Um deerini alr ve UK deerine
yerleir. Bastrma elemanlar olmasayd, tristr ok ar gerilimlere maruz
kalarak tahrip olurdu.
CB Um mdt
du
RB Um mdt
du
CB deerinin artmas, hem Um hem de (du/dt)m deerlerini iyi ynde
etkiler. RBnin artmas, Um deerini her iki ynde de etkileyebilir,
(du/dt)m deerini olumsuz etkiler. Bu nedenle RB deerinin optimize
edilmesi gerekir. Ayrca, CBnin hem arj hem de dearj esnasnda RBde
enerji kayb oluur. Uygulamada CBnin seimi, frekansla dorudan
ilgilidir. CBnin sarj ve dearj sreleri, peryoda gre olduka kk
olmaldr. Ayrca, RBdeki g kayb, makul seviyelerde kalmaldr. Aksi
halde devre amacndan sapar. Normal olarak, frekans arttka CB deeri
der. rnein, 220 V ve 50 Hzlik AC ebekede, RB= 10 / 5 W ve CB=220 nF
seilebilir. Birka yz V ve 10 kHzlik bir uygulamada, RB= 22 / 10 W
ve CB= 1 nF gibi seilebilir. zellikle yksek frekanslarda, RBnin
olumsuz etkilerini azaltmak iin, g elemannn iletim ynnde bir
diyotla RBnin kprlenmesi iyi sonular vermektedir. Bu durumda
bastrma devresine Kutuplu veya Ynl Bastrma Devresi denilir. Bu
bastrma, sadece pozitif yndeki gerilimlerde etkilidir.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
32
rnek Devre Kesiti 2
Burada, g elemannn iletime girmesi esnasnda, seri bastrma eleman
LS elemandan geen akmn ykselme hz di/dtyi snrlar. Ayrca, dolu olan
CS, RS zerinden dearj olur. G elemannn kesime girmesi esnasnda ise,
kutuplu bastrma devresi, eleman ularndaki gerilimin ykselme hz
du/dtyi ve maksimum deeri Umyi snrlar. Bylece, g eleman hem ar
elektriksel deerlere kar korunur hem de elemann anahtarlama kayplar
byk lde azalr.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
33
YARI LETKEN G ELEMANLARINDA G KAYBI, ISINMA VE SOUTMA G Kayplar
Genel olarak bir yar iletken g elemannda aada sralanan drt eit kayp
oluur. 1. Tetikleme veya srme kayplar
Elemann kontrol akm nedeniyle oluur.
PG = dt.i.uT1
GG 2. Anahtarlama g kayplar Elemann iletime ve kesime girme
ilemleri esnasnda oluan kayplardr. PS = PON + POFF 3. Kapama veya
tkama kayplar
Elemann pozitif ve negatif kapama durumlarnda geen sznt akmlar
sebebiyle oluan kayplardr.
PB = PP + PN 4. letim g kayb
Elemann iletimi esnasnda oluan kayptr.
PT = dt.i.uT1
TT Bu durumda, toplam g kayb, P = PG + PB + PS + PT olur. Srme
ve kapama kayplar genellikle dikkate alnmaz.
Anahtarlama kayplar, kataloglarda genellikle bir tek
anahtarlamadaki enerji kayplar eklinde verilir. Bu enerji kayplar
frekansla arplarak 1 sdeki enerji kayplar olan anahtarlama g
kayplar bulunur.
OFFONs WWW +=
sps W.fP = Dk frekanslarda, rnein SCRde 400 Hz, BJTde 1 kHz ve
MOSFETte 10 kHz deerlerinin altnda, anahtarlama g kayplar ihmal
edilerek,
TPP alnabilir.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
34
letim G Kayplar TRANSSTRDE PT = dt.i.uT
1CCE
MOSFETTE PT = dt.i.uT
1DDS = dt.i.rT
1 2DDS = dtir 2DDS
TRSTR VE DYOTTA PT = dt.i.uT
1TT = dt.i)i.rU(T
1TTTTO +
PT = UTO
dtiT1rdt.i
T1 2
TT
0TT
T
0+
PT = UTO . ITAV + rT . ITEF2
Termik Edeer Devre ve Isnma
A : Ortam Scakl H : Soutucu Scakl C : Gvde Scakl vj : Jonksiyon
Scakl RThJC : Termik Diren (C / W) RThCA : D Termik Diren (C /
W)
C = A + P . RThCA vj = A + P (RThCA + RThJC ) = A + P . RThCA +
P . RThJC vj = C + P . RThJC
Soutma G elemanlarnda iki trl soutma vardr: 1. Doal Soutma :
Eleman alminyum veya bakr bir soutucuya monte edilir. Is doal
olarak soutucudan havaya yaylr. 2. Zorlamal Soutma : Eleman yine
alminyum veya bakr bir soutucuya monte edilir. Ayrca fan, su veya
ya ile soutma kuvvetlendirilir.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
35
KONU LE LGL ZLM PROBLEMLER Problem 1
UTO = 1,1 V rT = 5 m RThJC = 0,15 C / W RThCA = 0,25 C / W letme
Scakl : -55 C ile 125 C
a) Tristrde meydana gelen iletim kayp gcn bulunuz. b) Toplam
kayp g 200 W ve soutma havas scakl 30 C iken, tristrn gvde ve
jonksiyon
scaklklarn bulunuz. c) Soutma havas scakl 30 C iken, toplam kayp
g en fazla hangi deere karabilir. d) Tristr iletimde iken, anodu
ile katodu arasndaki gerilimin en byk deerini bulunuz.
zm :
a) PT = UTO . ITAV + rT . ITEF2
0 < t < 10, iT = 9t + 90 10 < t < 25, iT = 90 25
< t < 30, iT = 0
ITAV =
+ ++30
25
25
10
10
0dt0dt90dt)90t9(
301 ITAV = 90 A
ITEF2=
+ ++ 0dt90dt)90t9(301 25
10
210
0
2 ITEF2 = 10350 A2
PT = UTO . ITAV + rT . ITEF2 PT = 1,1 . 90 + 5 . 10-3 . 10350 PT
= 150,75 W
b) C = A + P . RThCA = 30 + 200 . 0,25 = 80 C
vj = C + P . RThjC = 80 + 200 . 0,15 = 110 C
c) (vj)max = A + PTmax (RThCA + RThjC ) 125 = PTmax ( 0,25 +
0,15 ) + 30 PTmax = 237,5 W
d)
UTmax = UTO + rT . ITmax UTmax = 1,1 + 5 . 10-3 . 180 UTmax = 2
V
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
36
Problem 2 Aada baz karakteristik deerleri verilen bir tristrden
ekildeki gibi bir akm gemektedir. Tristr zorlamal olarak
soutulmakta olup, soutma havas scakl 35 C dir. a) Tristrn iletim
kayp gcn bulunuz. b) Tristrn gvde ve jonksiyon scaklklarn bulunuz.
c) letimde iken tristrde meydana gelen max. gerilim dmn bulunuz. zm
:
UTO = 1 V rT = 1 m RThJC = 0,20 C / W RThCA = 0,10 C / W letme
Scakl : -55 C ile 125 C
a) PT = UTO . ITAV + rT . ITEF2
0 < t < 20 ms iT = 300 ( 1- e t / 4 ) 0 < t < 20 ms
iT = 0
ITAV = + 200
30
20
4/ 0)1(300301 dtdte t
=20
0
4/4300301 tet +
ITAV = 160 A
ITEF2= [ ] 0)1(300301 20
0
24/ + dte t = 0)21(300
301 10
0
8/4/ ++ dtee tt = 0283000
20
0
2/4/ ++ tt eet
ITEF2 = 42000 A2 PT = 1 . 160 + 1 . 10-3 . 42 . 103 PT = 202
W
b) C = A + P . RThCA = 35 + 202 . 0,10 = 55,2 C
vj = C + P . RThjC = 55,2 + 202 . 0,20 = 95,6 C c) UTmax = UTO +
rT . ITmax = 1 + 1 . 10-3 . 300 UTmax =1,3 V
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
37
Problem 3 Baz karakteristikleri verilen bir tristrden kesme as
ayarlanabilen yarm sins dalgas eklinde bir akm akmaktadr. Tristr
zorlamal olarak soutulmakta olup soutma havas scakl 40 Cdir. a)
Kesme as 30 iken, tristrn jonksiyon scakl 104 C olduuna gre, geen
sinsoidal akmn
max. deeri ka Adir? b) 50 Alik bir DC akm geirilen bu tristrn
jonksiyon scakl ka C olur? c) Bu tristrden en fazla ka Alik bir DC
akm geirilebilir?
UTO = 1,2 V rT = 10 m RThJC = 0,20 C / W RThCA = 0,20 C / W
letme Scakl : -55 C ile 125 C
= t = 2ft zm :
a) = 30 0 iin,
ITAV = )cos1(2int
21
+= mm IdtSI ITEF2= )22
1(42
1 222
SinItdtSinI mm +=
vj = A + P (RThCA + RThjC ) 104 = P. 0,4 + 40 P = 160 W
P = UTO . ITAV + rT . ITEF2
160 = UTO . 2mI )cos1( + + rT .
4
2mI )2
21( Sin+
Im1 = 193,5 A Im = 193,5 A
Im2 = -340 A b) ITAV = ITEF = 50 A iin,
P = UTO . ITAV + rT . ITEF2 P = 1,2 . 50 + 10 . 10-3 . 502 P =
85 W vj = A + P (RThCA + RThjC ) vj = 85 (0,2+0,2) +40 vj = 74
C0
c) 125 = PTmax . 0,4 + 40 PTmax = 212,5 W
212,5 = 1,2 Im +10 . 10-3 Im2 Im1 = 97,5 A Im2 = -217,5 A Im =
97,5 A
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
38
5. TEMEL KONTROL VE ZOLASYON ELEMANLARI TEMEL KONTROL ELEMANLARI
Shockley Diyodu Kap ucu karlmam zel bir tristrdr. ki ulu ve tek ynl
devrilen bir elemandr.
u-i karakteristii
Sembol
UP : Devrilme Gerilimi Ud : Delinme Gerilimi u UP : letime
girer. i IP : letime girer. i IV : letimde kalr. i < IV : Kesime
girer.
Shockley Diyotlu Bir Osilatr Devresi Temel Dalga ekilleri
Rmin birka k UP, UV, IP, IV : nemli ve temel katalog deerlerdir.
Rpot birka yz k Ro 100 R = Rmin + Rpot Rmax = Rmin + Rpotmax
Rmin V
VdI
UU Rmax
P
PdI
UU
ICmax IV ICmin IP
UP < Ud ise, devre alr. IC < IP ise, uC hi UPye eriemez ve
hi sinyal elde edilemez.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
39
IC > IV ise, iletime giren eleman artk iletimden kmaz ve
birinci sinyalden sonra artk sinyal elde edilemez. Uygulamada snr
deerlerden uzak durulur.
uC = Ud ( 1 e -t / RC ) = RC : zaman sabiti
uC = UP t T T RC . ln Pd
d
UUU
bulunur.
UJT (Unijunction Transistor)
Sembol
u-i karakteristii
E : Emiter UP1 < UP2 < UP3 < UP4 B1, B2 : Tabanlar UBB1
< UBB2 < UBB3< UBB4 uBB : Tabanlar aras gerilim RBB :
Kesim durumunda tabanlar UP = .UBB + UD
arasndaki diren UD : E B1 jonksiyonu iletim : z Standof Oran
gerilim dm ( 0,4 ile 0,8 arasnda) UD 0,6 V UD
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
40
UJTli Bir Osilatr Devresi
UP .Ud T RC . ln
Pd
d
UUU
= RC . ln 1
1
RB1 100 100 RB2 1 k RB1: k sinyali almay salar. RB2: letim
durumunda akm snrlar.
Kesim durumunda, B2den B1e doru, IB1B2 = 21 BBBB
d
RRRU
++ kadar bir sznt akm geer. Bu akm,
U0 = RB1 . IB1B2 kadar bir kaak gerilim oluturur. Bu gerilim
tetiklemeye yetmemelidir. PUT (Programmable Unijunction Transistor)
Anot tarafndan kap ucu karlm zel bir tristrdr.
Sembol
PUTlu Bir Osilatr Devresi
UP = UR1 + UD
=21
1RR
R+
Ud + UD
UP = .Ud + UD UD 0.6 V
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
41
SUS (Silicon Unilateral Switch) Tek ynde devrilen basit bir
entegre devredir. Bir pnp ve bir npn transistr ile bir zener diyodu
ve bir direnten ibarettir.
Edeer Devre
Normalde G ucunun kullanlmasna gerek yoktur. G ucu d devre ile
devrilme geriliminin drlmesini salar.
Sembol
UP1 = UZ1 + UD ( Kap ucu kullanlmaz ise) UP2 = UZ2 + UD < UP1
UP3 = 4 UD < UP1
Seri diyotlar, gerilim dm oluturarak sabit gerilim salamak
amacyla kullanlr. SBS (Silicon Bilateral Switch)
Sembol u-i karakteristii
Ters paralel bal iki adet SUS a edeerdir. Yalnz bir kap vardr.
ulu ve iki ynl devrilen bir elemandr.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
42
Diyak
Sembol u-i karakteristii
AC uygulamalarda en yaygn olarak kullanlan ve en ucuz olan iki
ynl devrilen elemandr.
Neon Lamba
Sembol u-i karakteristii
Yar iletken bir yapya sahip olmayan ve ierisi neon gaz ile dolu
olan iki ynl devrilen bir elemandr. Dezavantaj : 60V < UP <
100 V Avantaj : isz = Birka A
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
43
SNYAL ZOLASYON ELEMANLARI zolasyonun Tanm
G elektronii devrelerinde, tetikleme veya srme sinyalleri
genellikle izole edilerek ana akm elemanlarna iletilir. Bu ilem
manyetik alanla ve kla olmak zere iki ekilde yaplabilir. Tetikleme
Transformatr
Tetikleme transformatr, kk boyutlu bir ferit nveye az sarm sayl
bir primer ve bir ya da birka sekonder sarg sarlarak elde edilir.
Btn sarglarn birbirlerine ve nveye kar izole edilmeleri nemlidir.
Uiz : zolasyon Gerilimi ( Bir ka kV mertebesinde)
L deeri birka yz H mertebelerinde olup, ancak ksa sreli
sinyaller iletilebilir. Uzun sreli sinyallerde, ilk anda k verip
sonra ksa devre zellii gsterir. rnek Bir Tetikleme Devresi
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
44
Uzun sreli sinyallere veya ksa devre olmalara kar, girie seri
bir kondansatrn balanmas uygun olur. Kondansatrn arj boyunca k alnr
ve dearj ters bir diyot zerinden salanr. Opto Balayclar
Girilerindeki LEDden geen akmn yayd kla klar iletime giren
elemanlardr. Ksa ya da uzun sreli sinyallerin iletilmesinde
kullanlr. nemli opto balayc trleri :
a) Opto Transistr b) Opto Darlington c) Opto Tristr d) Opto
Triyak
nemli opto balayc parametreleri :
a) Akm Kazanc a= IC/IF
b) Anahtarlama Hz tSW = tON + tOFF
c) zolasyon Gerilimi (Uiz)
Opto Transistrn Sembol
Opto Triyakn Sembol
rnek Bir Srme Devresi
Manyetik Ve Optik Balayclar Arasndaki Farklar
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
45
1. Tetikleme transformatr sadece ksa sreli sinyalleri iletirken,
opto balayc hem ksa hem de uzun sreli sinyalleri iletir.
2. Tetikleme transformatr kta ikinci bir gerilim kaynana ihtiya
duymazken, opto balayc knda ikinci bir kaynak gerekir.
3. Ykseltme ilemi, transformatrn primerinde opto balaycnn ise
sekonderinde yaplr. 6. AC-AC DNTRCLER / AC KIYICILAR TEK FAZLI AC
KIYICILARIN TEMEL PRENSPLER Temel AC Kyc Devresi
U1 , Ug , U : Giri AC ebeke gerilimi U2 , U , Uy : k AC yk
gerilimi U2 U1 f2 = f1 AC KIYICI q2 = q1
Omik bir yk iin:
0< < , U2 = 2
Um )2Sin21(1 +
olur.
, : Normalde daima rd olarak alnrlar. AC Kycnn Temel Dalga
ekilleri
tN = / =10 ms Doal Komtasyonlu Devre T1 doal olarak de ve T2
doal olarak 2de sner.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
46
AC Kyclarn Temel zellikleri
- AC kyclar, AC gerilimin her iki yarm dalgasn belli alarda
keserek, k geriliminin efektif deerini deitirir.
- Doal komtasyonlu ve problemsiz devrelerdir. - Hem ebeke hem de
yk tarafnda yksek deerli harmonikler oluur. - Tek veya fazl olarak
gerekletirilirler. - Endstride s ve k kontrolnde yaygn olarak
kullanlrlar. - Vantilatr karakteristikli ykleri tahrik eden dk gl
AC motorlarn kontrolnde de
kullanlmaktadr.
- Prensip olarak her bir faz iin, gcnn yettii yere kadar bir
adet triyak daha sonra ters paralel bal iki tristr kullanlr.
Bilindii gibi, 100-150 Alere kadar triyaklar 5000 A e kadar
tristrler retilmektedir.
- Triyaklar sadece AC kyclarda kullanlmak zere retilmektedir.
Kontrol Devrelerinin Temel zellikleri
Genel olarak AC kycnn kontrol devresi aadaki zelliklere sahip
olmaldr.
1. ebeke gerilimi ile senkronize almaldr. ebeke geriliminin sfr
noktalarn grerek, bu noktalarda resetlenmeli ve zaman saymaya
balamaldr.
2. Omik yklerde annda ksa sreli (birka on s ), omik endktif
yklerde ise - aralnda srekli olarak yeterli tetikleme akm
salamaldr.
3. Gerektiinde sinyaller izole edilmeli, ykseltilmeli ve
kesilebilmelidir. Temel AC Kyc Devreleri Ana akm elemanlarna gre AC
kyclar, genel olarak aada verilen ekilde gerekletirilmektedir.
1. Ters paralel bal 2 tristr ile gerekletirilen AC kyc
devreleri
2. Bir triyak ile gerekletirilen AC kyc devreleri
3. Bir diyot kprs ve bir tristr ile gerekletirilen AC kyc
devreleri
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
47
TERS PARALEL BALI 2 TRSTR LE GEREKLETRLEN AC KIYICI DEVRELER 1.
Tetiklemenin Diren ile Salanmas
Devre emas
alma Prensibi
Pozitif alternansta T1 kapsndan geen iG1 akm ve negatif
alternansta T2 kapsndan geen iG2 akmnn tetikleme akm IGTye
erimesiyle, ilgili tristrler tetiklenerek iletime girer. Tristrler
tetiklendiinde, kontrol devresi devre d kalr. iG akmlar /2ye kadar
IGTye eriemez ise, artk daha eriemez. Dolaysyla, bu devrede as en
fazla /2ye karlabilir. Ry
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
48
Devre emas
Pozitif alternansta, 1 ve 3 ular (+), 2 ve 4 ular (-) olur, T1
tetiklenir. Negatif alternansta, 1 ve 3 ular (-), 2 ve 4 ular (+)
olur, T2 tetiklenir. Tetikleme devresi, tristr iletime girdii andan
itibaren devre d kalr veya resetlenir. as, u ile UPnin kesitii
noktalar arasnda ayarlanabilir. Gerekte u >> UP olduundan,
0
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
49
3. Tetiklemenin Tek Ynl Devrilen Bir Eleman ile Salanmas Devre
emas
alma Prensibi
UZ : Zener gerilimi Osilatrn sfr anndan itibaren sabit UZ
gerilimiyle alt kabul edilirse,
t1 R1 C . lnPZ
ZUU
U
olur.
1 = . t1 =2f f=50 Hz
AC gerilimde tek ynl devrilen bir eleman ile tetiklemenin
salanabilmesi iin, kontrol devresinde bir diyot kprs gerekmektedir.
Tristrlerin iletime girmesi ile yine kontrol devresi devre d kalr
veya resetlenir. Bylece, AC ebekede ile senkronizasyon salanr.
Burada, osilatr devresi, her iki alternansta da zener diyodu
tarafndan salanan sabit UZ gerilimiyle almaktadr. Her iki
alternansta da, tetikleme transformatr knda 1 ile 3 ular (+) ve 2
ile 4 ular (-)dir. Her iki alternansta her iki tristre de pozitif
sinyal uygulanr, fakat ana ulardaki gerilime gre uygun olan tristr
tetiklenir. Yani, pozitif alternansta T1 ve negatif alternansta T2
tetiklenir. BR TRYAK LE GEREKLETRLEN AC KIYICI DEVRELER
1.
Tetikleme devresinde diyot olmadna gre, u = ( Rmin + Rpot ) iG +
uG U1 = ( Rmin + Rpot1 ) IGT + UGT U1 =Um sin1 1 = arcsin(U1 / Um)
bantlar yazlabilir.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
50
2.
zolasyona gerek yok.
Endstride en yaygn olarak kullanlan, en ucuz ve en basit AC kyc
devresidir.
3.
.
UJT iin, UP = .UZ
t = R C . ln 11
yazlabilir. Burada, = . t : z Standoff Oran RZ: Zener diyodunu
koruma direnci RB2 : UJTyi koruma direnci.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
51
BR DYOT KPRS VE BR TRSTR LE GEREKLETRLEN AC KIYICI DEVRELER
Devre emas
DC Ykte Kullanlmas
Temel Dalga ekilleri
Burada, ana akm devresinde bir diyot kprs ve bir tristr
kullanlmtr. Tristrn kontrolu herhangi bir ekilde yaplabilir. Bu
devre ile kpr giriine seri balanan AC yklerde veya kpr kna seri
balanan DC yklerde g kontrol yaplabilir. Endstride serbest uyartml
DC motor alan sargsnn kontrolnde yaygn olarak kullanlr. Yalnz
sargya ters paralel bir diyot balanmaldr. Aksi halde tetiklenen
tristr hi iletimden kmaz ve kontrol yaplamaz. Bu devredeki temel
dalga ekilleri, dier AC kyclardan biraz farkldr. Bu nedenle, omik
bir yk ve belli bir as iin, bu devre ile ilgili temel dalga
ekilleri aada verilmitir.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
52
PRENSP OLARAK 3 FAZLI AC KIYICI DEVRELER
1. Y Bal Yk in 3 Fazl AC Kyc Devresi
Yldz noktas toprakl ise devre, 3 ayr tek fazl AC kycya edeerdir.
Bu durumda, UDRM ; URRM > 2 Uf olur. Yldz noktas toprakl deil
ise, UDRM ; URRM > 2 Uh > 2 3 Uf 3 fazda > 6 Uf
2. Bal Yk in 3 Fazl AC Kyc Devresi
UDRM , URRM > 2 Uh > 6 Uf
AC KIYICILARIN PROBLEMLER VE ZMLER Bu devreler, = 0 ise, AC
alter, 0 ise, AC Kyc olarak tanmlanr.
AC alterler, devreye giri ve klarnda AC ebekeden geici
harmoniklerin ekilmesine neden olur. Bunu nlemek iin SIFIR GERLM
ALTER kullanlr. Bu durumda alter daima (+) alternansn banda devreye
girer ve (-) alternansn sonunda devreden kar. AC kyclarda, kesme as
ile g kontrol yapld srece, yk omik dahi olsa ebekeden reaktif g
ekilir ve daima harmonikler oluur. Bu mahsuru en aza indirebilmek
iin, sadece omik yklerde DALGA PAKETLER METODU ile g kontrol
yaplr.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
53
KONU LE LGL ZLM PROBLEMLER Problem 1 lgili baz deerleri verilen
ekildeki devrede, a) = 300 iin, tristr ve yk ularndaki
gerilimlerin
deiimlerini iziniz. b) Kesme asnn minimum deerini bulunuz. c) =
45 olabilmesi iin, Rpot ka ka ayarlanmaldr ? d) Tristrde meydana
gelebilecek maksimum gerilim
dm ka V olur? e) = 30 iin, tristrn jonksiyon scakl ka C
olur?
U = 220 V Ry = 2,2 UGT = 1,5 V IGT = 20 mA UTO = 1,2 V rT = 5
m
RThJC = 0,3 C / W RThCA = 0,7 C / W A = 45 C Rmin = 1 k UD = 1
V
zm : a)
b) min = ?
Rpot = 0 min Umin = ( Rpot + Rmin ) IGT + UD + UGT + Ry IGT Rpot
= 0 ve Ry IGT 0 iin, Umin = 22,5 V Umin = Um Sinmin 22,5 = 2 220
Sinmin Sinmin = 0,0723 min =4,15 bulunur.
c) U1 = 2 220 Sin45 = 220 V 220 = ( Rpot + Rmin ) IGT + UD +
UGT
Rpot = 9,87 k bulunur.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
54
d) UTmax = UTO + rT ITmax
ITmax = y
mRU
= 2,2220.2 ITmax = 2 100 A
UTmax = 1,2 + 5 . 10-3 2 100
UTmax = 1,9 V bulunur.
e) = 30 vj = ?
ITAV =
dtintSI21
m = 2
Im ( 1+Cos ),
=21002 ( 1+Cos60 )
ITAV = 33,76 A
ITEF2= )2Sin21(
4I
tdtSinI21 2m22
m +
=
ITEF2= 4022,5 A2
P = UT.ITAV+rT. 2TEFI = 60.62 W. vj = A + P.(RThJC+RThCA) = 45 +
60,62.(0,3+0,7) vj = 105,62 C bulunur
Problem 2 2.2 kWlk bir stc, direnli tetikleme kullanlarak ters
paralel bal 2 tristr ile gerekletirilen AC ayarlayc zerinden 220 V
AC ile beslenmektedir. a) Sistemin balant emasn gerekletiriniz. b)
= 45 iin, tristr ve yk ularndaki gerilimlerin deiimlerini altalta
ve birbirine bal olarak
iziniz. c) = 60 iken, yk akmnn efektif deeri ne olur? zm :
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
55
d) A 1022010.2,2
UPI
3ef ===
A 210Im =
)120Sin21
314,314,3(
14,3.2)210()2Sin
21(
2II
22m2
TEF +=+
= =80,45 A2
ITEF= 8,97 A
Problem 3
ekildeki montajda, a) = 90 olmas iin, Rpot
ne olmaldr? b) = 120 iken, yk
akmnn efektif deeri ne olur? U = 220 V f = 50 Hz Ry = 11 =
0.75
Rmin = 1 k C = 1 F
zm : a) = 90 iin
ms 550.180.2
90t ==
=
!
=
11lnRCT
75.011ln.10.1.R10.5 63
=
R=3.606 k Rpot= R-Rmin=3,6-1=2.6 k
b) A 2011220
RUI
yef === , A 220Im =
)240Sin21
314,3.214,3(
14,3.2)220(
)2Sin21(
2II
2
2m2
TEF
+=
+
=
22TEF A 2.78I =
ITEF= 8,84 A
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
56
7. AC-DC DNTRCLER / DORULTUCULAR AC-DC Dntrclerin Genel
zellikleri
U1,2,3 : Giri (ebeke) faz gerilimleri (efektif deerler) f :
Frekans q : Faz says
Id , Iy : k (yk) akm (ortalama deer) Ud : k gerilimi (Id 0 ve 0
), = 0 Ud = Ud
Ud : Max. k gerilimi (Id 0 ve = 0 ) Udi : deal k gerilimi ( Id =
0 ve 0 ) Udi : Max. ideal k gerilimi ( Id = 0 ve = 0 ) D : Serbest
gei diyodu ( Sndrme, komtasyon diyodu ) Doal komtasyonlu ve
problemsiz devrelerdir. Tristr ve diyotlarla gerekletirilir.
Uygulama alanlar: DC motor kontrol, akmlatr arj, galvano teknikle
kaplama ve DC gerilim kaynaklar eklinde sralanabilir. Endstride en
yaygn olarak kullanlan dntrclerdir. AC-DC Dntrclerin Snflandrmas ve
Karlatrlmas
Diyotlarla gerekletirilir Sadece dorultucu
modunda alr. Genellikle serbest gei
diyodu yoktur. = 0 Ud =Ud = Sabit
Tristrlerle gerekletirilir. Hem dorultucu hem de
inverter modunda alr. Serbest gei diyodu yoktur.
Konursa inverter modunda almaz.
0 < <
Tristr ve diyotlarla
gerekletirilir. Sadece dorultucu
modunda alr. Genellikle serbest
gei diyodu vardr. 0 < <
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
57
+Ud > Ud > -Ud Ud > Ud > 0
Temel AC-DC Dntrc Devreleri ve zellikleri
AC ebeke Enerji DC yk Dorultucu Modu AC ebeke Enerji DC yk
nverter Modu
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
58
st ve alt sradan herhangi birisi kullanlrsa Yarm Dalga
Dorultucu, her ikisini de kullanlrsa Tam Dalga Dorultucu elde
edilir.
Serbest gei diyodu, yk akmnn srekliliini salar. k gerilimi Ud ok
dalgal da olsa, byk deerli yk endktansndan dolay k akm Id srekli ve
sabit kabul edilir. Serbest gei diyodu olmadnda, srekli kabul
edilen DC yk akmn, hem st hem de alt sra elemanlar eit aralklarla
ve srayla geirilirler. Hem st hem de alt srada, akmn bir elemandan
dierine aktarlna Komtasyon Olay denir ve bu aktarma ilemlerinin
balang ya da sfr noktalar ardk faz gerilimlerinin kesiim
noktalardr. Diyotlu devrelerde sfr noktalarnda kendiliinden oluan
bu aktarm olaylar, tristrl devrelerde tetikleme sinyalleriyle
geciktirilebilir. Bu gecikme alar 0 - aralnda ayarlanabilir. Bu aya
Tetikleme Gecikmesi veya Gecikme As denir. st ve alt sradan ayn
anda sadece birer eleman iletimde kalabilir. ki Fazl Yarm Dalga
Kontrolsz Dorultucu ( q=2 , s=1 ve = 0 )
ki Fazl Sistemin Elde Edilmesi Devre emas
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
59
Temel Dalga ekilleri
ki Fazl Sistemde:
2112 uuu =
f21 UUU ==
fh12 U2UU ==
fh U2U =
fmhm U2U =
ki Fazl Yarm Dalga Kontroll Dorultucu ( q=2 , s=1 ve 0 ) ki Fazl
Sistemin Elde Edilmesi Devre emas
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
60
Temel Dalga ekilleri
deal k Geriliminin Hesab Yukarda verilen 2 fazl yarm dalga
kontrollu dorultucuda, k geriliminin bir cosins fonksiyonu olduu
dnlerek, ideal k gerilimi ortalama olarak hesaplanmtr. Burada, U
giriteki AC ebekenin efektif faz gerilimidir. 2 U ise bu gerilimin
maksimum deeridir.
Udi = +
)q/(
)q/()t(d).tcos(.U.2 .
q/21
Udi = qsin.U.2q
cos bulunur.
Udi = qsin.U.2q
olmak zere,
Udi = Udi .cos yazlabilir.
Tek Fazl Dntrcnn 2 Fazl Edeeri
Tek Fazl Sistem q=1
s Uf Id Rk Lk
ki Fazl Edeeri q=2
s U1= U2=Uf/2
Id Rk/2 Lk/2
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
61
deal k Gerilimi fadesinin Genelletirilmesi Dorultucularda btn
analiz faz saysna bal olarak genelletirilecektir. Yarm dalga bir
dorultucuda, tek fazl hari, 2lik bir peryotta faz says kadar tepe
vardr. Tek fazl dorultucu bu genellemeye uymadndan, burada verilen
genel bantlarn kullanlabilmesi iin, tek fazl dorultucunun 2 fazl
edeeri dikkate alnmaldr. Tam dalga bir dorultucunun k gerilimi, ayn
faz sayl edeer yarm dalga bir dorultucu k geriliminin 2 katdr. Bu
durumda, dorultucu k gerilimi,
Udi = s . qsin.U.2q
Udi = Udi .cos eklinde genelletirilebilir. Burada, U giriteki AC
ebekenin efektif faz gerilimidir. 2 U faz geriliminin genlii veya
maksimum deeridir. = 0 iin, Udi = Udi < /2 iin, Udi > 0
Dorultucu Modu = /2 iin, Udi = 0 > /2 iin, Udi < 0 nverter
Modu Bir dorultucuda, sabit kabul edilen k veya yk akm Idnin yn
deitirilemez. Ancak, kontrollu dorultucularda her iki ynde de
gerilim elde edilebilir. Bu durumda, dorultucu modunda k gc
pozitiftir, yani AC gerilim DCye evrilir ve AC ebekeden DC yke
enerji aktarlr. nverter modunda ise, k gc negatiftir, yani DC
gerilim ACye evrilir ve DC ktaki enerji AC ebekeye aktarlr.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
62
Komtasyon Olay Burada, fazl bir dorultucuda, T3 n
tetiklenmesiyle T1in geirmekte olduu Id akmn T3n zerine almas ve T1
in snmesi olay incelenmitir.
T1 iletimde ve Id akmn geirmekte iken, T3 tetiklendiinde, ok ksa
sren bir Ksa Devre veya Komtasyon Olay oluur. Fazlararas uk
gerilimi, ik komtasyon akmn geirir. tu kadar bir srede T3 akm Idye
eriir ve T1 akm 0a der. T1 sner ve bylece Id yk akm T1den T3e
aktarlm olur. Komtasyon sresi Lkya baldr.
uk : Komtasyon Gerilimi ik : Komtasyon Akm : Komtasyon As tu :
Komtasyon Sresi tq : Snme Sresi : Snme As : Avans As max : Maksimum
Tetikleme As Rk : Bir Faz Kolunun Direnci Lk : Bir Faz Kolunun
Endktans uk = u21 = u2 u1= tsinU2 k
utu =
qt= U1 = U2 = U3 = Uf : Efektif Faz Gerilimi U12 = U23 = U31 =
Uh : Efektif Hat (Fazlararas) Gerilimi
Uh = 2 U f . sin q Uh = 3 U f 3 Fazl Sistemde
f = 2 Uf . sin t h = 2 Uh . sin t
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
63
Komtasyonun oluabilmesi iin, uk= u21 = u2 u1 > 0 olmaldr. O
halde komtasyon 0- aralnda mmkndr.
uk= 2 Lk dtdik
2 Uk sint = 2 .Lk . dtdik
dik = dt.tsinL.2U.2
k
k
ik = - 2 CtcosL..2U
k
k +
ik = - 2 .Ik.cost + C ik(0) = - 2 .Ik + C = 0 C = 2 .Ik ik = 2
Ik (1- cost) bulunur.
Ik = k
kL.2
U
fhk U3UU == fazda
Burada Ik, kararl rejimde fazlararas ksa devre akmnn efektif
deeridir. Bu devrede byle bir akm gemez, nk ksa devre T1 snene
kadar yani ok ksa srer. Elemanlardan geen akm hi Idyi amaz.
Herhangi Bir Annda Komtasyon Sresinin Hesab ik (+u) - ik ( ) = Id
Id : yk akm
u = arccos
k
dI2
Icos -
tu =
Max. Tetikleme Asnn Hesab iK ( - ) - iK ( - ) = Id
= arccos
k
dI2
Icos
= . tq max=-
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
64
Bir Elemann Maruz Kald Akm ve Gerilimin Hesab
ITAV = q1 Id
ITEF = q1 Id
UDRM , URRM > Uhm > 2 Uh
> 2 .2 Uf . Sin q
> 6 UF 3 fazda > 2 2 UF 2 fazda Gerilim Dmleri Omik
Gerilim Dm
Dr = s Rk Id s : Yol Says
Rk : Bir Faz Kolu Direnci
Elemanlarn Gerilim Dm
DT = s UT UT : Bir tristr ya da diyodun iletim gerilim dm
Endktif Gerilim Dm Komtasyon olaynn sebep olduu gerilim
dmdr.
Bir alan kayb :
1AK = dt2
uut
0
k , uk = 2.Lk. dtdik 1AK = k
t
0kdiL
u = Lk. kI
0di
d 1AK = Lk. Id Tam dalga dorultucuda ve bir s deki alan kayb :
Dx = s . f . q . LK . Id bulunur.
Toplam Gerilim Dm
= Dr + DT + Dx
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
65
Sonu Gerilim Bantlar ve Dntrc k Karakteristii Gerilim Bants
Sonular:
Udi = s . qSin.U.2q
( = 0 ve Id=0)
Udi = Udi . Cos ( 0 ve Id=0) Ud = Udi - U ( 0 ve Id0) Ud = Udi -
U ( 0 ve Id0) k veya Yk Karakteristii:
KONU LE LGL ZLM PROBLEMLER Problem 1 Yanda baz deerleri verilen
3 fazl tam dalga bir dorultucuda, yk geriliminin 55 V olabilmesi
iin as ka dereceye ayarlanmaldr ?
U = 110 V f =50 Hz q=3 Id = 10 A
Rk = 0,5 Lk = 5 mH UT = 1,5 V tq = 120 s
zm :
Udi = s . qsin.U.2q
= 2 .
3sin.110.23
= 257,3 V
Udi = Ud + Udi = 55 +28 = 83 V Udi = Udi . cos 83 = 257,3 . cos
cos = 0,322 = 71,80
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
66
Problem 2 lgili baz etiket deerleri verilen tek fazl tam dalga
kontrollu bir dorultucu ile 100 Alik bir DC motor kontrol
edilmektedir. a) = 0 iken, yk gerilimi ka V olur? b) Yk geriliminin
110 V olabilmesi iin, as ka dereceye
ayarlanmaldr? c) = 90 iken, komtasyon ka s srer? d) as en fazla
ka derece yaplabilir?
U=220 V f=50 Hz Id=100 A Rk=100 m Lk=1 mH UT=2 V tq=300 s
zm :
Dnm q s U I Rk Lk Tek Fazl Sistem 1 2 220 100 100 m 1 m ki Fazl
Sistem 2 2 110 100 50 m 500
a) =0 iken, Ud=?
qsinU 2 q sUdi
=
2
sin110 2 2 2
=
V 198Udi Ud = Udi-U = 198 24 Ud = 174 V
DT = s.UT = 2.2 = 4 V Dr = s.Rk.Id = 3.50.10-3.100 = 10 V Dx =
s.f.q.Lk.Id = 2.50.2.500.10-6.100 = 10 V U = DT+Dr+Dx = 4 + 10 + 10
U = 24 V
b) Ud = 110 V iin =? Udi = Ud + U = 110 + 24 Udi = 134 V Udi =
Udi.cos 134=198.cos 47,4
c) =90 iken, tu = ?
10.500.50.2.2
)2/sin(.110.2
L.f.2.2)q/sin(.U.2
L2U
I
6
kk
kk
=
=
=
IK 700 A
!! 90700 2
10090cosarccos
I 2I
cosarccosuK
d
=
=
u = 5,7976
s 32250.180.2
7976,5utu ==
=
d) max = ? = .tq = 2.180.50.300.10-6 = 5.4
-=
-a=b
700 2
100
)4,5cos(arccos
I 2
I
cosarccos
k
d
!
= 26,55 max = - = 180 26,55 = 153,45 bulunur.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
67
Problem 3 lgili baz deerleri verilen fazl yarm dalga kontrollu
bir dorultucu ile 150 Alik bir DC motor kontrol edilmektedir. a) =
30 iken, yk gerilimi ka V olur? b) = 60 iken, komtasyon ka s srer?
c) Bir tristrden geen akmn ortalama ve efektif deerleri ne olur
?
U=220 V f=50 Hz Id=150 A Rk=100 m Lk=1 mH UT=2 V tq=200 s
zm : a) =30 iken, Ud =?
q
sinU 2 q sUdi
=
3
sin220 2 3 1
=
V 3,257Udi Udi = Udi.cos = 257,3 . cos 30 Udi 222,8 V
DT = s.UT = 1.2 = 2 V Dr = s.Rk.Id = 1.100.10-3.150 = 15 V Dx =
s.f.q.Lk.Id =1.50.3.1.10-3.150 = 22,5 V U = DT+Dr+Dx = 2 + 15 +
22,5 U = 39,5 V
UUU did = 5,398,222 =
V 3,183Ud = bulunur.
b) =60 iken, tu =?
10.1.50.2.2
)3/sin(.220.2
L.f.2.2
)q/sin(.U.2
L2
U
I
3
kk
k
k
=
=
=
Ik 606,5 A
!! 60606,5 215060cosarccos
I 2I
cosarccosuk
d
=
=
u = 11,0273
s 6,61250.180.2
0273,11utu ==
=
c) ITAV= ITEF=?
A 5015031I
q1I dTAV ===
A 6,86150 31I
q1I dTEF ==
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
68
8. DC-DC DNTRCLER / DC KIYICILAR Temel DC Kyc Devresi
T : Anahtarlama Eleman D : Serbest Gei Diyodu LF : Filtre veya
Enerji Aktarma Endktans CF : Filtre Kondansatr
DC Kycnn Temel Dalga ekilleri
DC Kycnn Temel zellikleri DC kyclar zorlamal komtasyonlu
devrelerdir. ncelikle frekansa ve gce bal olarak BJT, IGBT ve
MOSFET; ok yksek glerde ise SCR kullanlr. Uygulama alanlar, DC
motor kontrol, akmlatr arj, anahtarlamal g kaynaklar, DC gerilim
reglatrleri olarak sralanabilir. D diyodu, k veya endktans akmnn
devamn veya srekliliini salar. Bu diyodun kullanlmas zorunludur.
Aksi halde, akmn ani olarak kesilmesiyle, Lf endktansnda Ud1 kaynak
gerilimini destekleyecek ynde byk deerli bir emk oluur. Bu durumda,
Ud1 + emk toplam gerilimi eleman veya yk tahrip eder. Frekans
arttka, k akm ve gerilimindeki dalgalanmalar azalr. Dolaysyla,
frekans ykseldike, filtre elemanlar klr, devrenin boyutu ile fiyat
der ve g younluu artar. alma frekans dorudan kullanlan elemana
baldr. Lf endktans, akm srekli ve sabit hale getirir veya akm
dzgnletirir. Buna akm dzeltme bobini de denir.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
69
Ud2 = P
1TT
Ud1
P
1TT
=
Ud2 = . Ud1 fP =
PT1
Tp=T1+T2
: Bal letim Oran T1 : letim Sresi T2 : Kesim Sresi TP : Darbe
Periyodu fP : Darbe Frekans
DC Kycda Gerilim Kontrol Yntemleri 1. Darbe Genilik Modlasyonu
(PWM) Darbe frekans dolaysyla darbe peryodu sabit olmak zere, darbe
geniliini deitirerek yaplan kontrol yntemidir. En ok tercih edilen
ve endstride en yaygn olarak kullanlan yntemdir.
Ud2 = P
1TT
Ud1 = T1.fp.Ud1
fp :sabit T1 , , Ud2 2. Frekans Modlasyonu (FM) Darbe genilii
sabit olmak zere, darbe frekansn dolaysyla darbe peryodunu
deitirerek yaplan kontrol yntemidir. Zorunlu hallerde kullanlr. Ud2
= T1.fp.Ud1 T1 :sabit fp , , Ud2 3. Darbe Genilik ve Frekans
Modlasyonu (PWM ve FM) Hem darbe geniliini hem de darbe frekansn
deitirerek yaplan kontrol yntemidir. zellikle motor kontrolunda
geici rejimlerde zorunlu olarak kullanlr. Tercih edilmez.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
70
KONU LE LGL ZLM PROBLEMLER Problem 1 Giri gerilimi 250 V ve
darbe frekans 10 kHz olan bir DC kyc ile 50 Alik bir DC motor
kontrol edilmektedir. a) =4/5 iken, yk gerilimi ile kyc ve serbest
gei diyodunun iletim srelerini hesaplaynz. b) Yk geriliminin 100 V
olabilmesi iin, hangi deere ayarlanmaldr? Bu durumda, serbest
gei
diyodu akmnn ortalama ve efektif deerlerini bulunuz. NOT: Devre
kayplarn ihmal ediniz ve yk akmnn sabit kaldn kabul ediniz. zm : a)
=4/5 iken,
Ud2= .Ud1 = 4/5.250 Ud2 = 200 V
Tp=3p 10.10
1f1=
Tp= 100 s
T1 = .Tp = 4/5 . 100 T1 = 80 s
T2 = Tp - T1 = 100 - 80 T2 = 20 s
b) Ud2= 100 V
Ud2= .Ud1 100 = .250 = 2/5 (1-) = 3/5
IDAV=3/5. Id =3/5. 50 = 30 A
dDEF I 5/3I = = 5/3 .50 = 38,73 A
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
71
9. DC-AC DNTRCLER / NVERTERLER Tek Fazl Temel nverter
Devresi
S1 , S2 , S3 , S4 : Yar letken alterler Tek Fazl nverterin Temel
Dalga ekilleri
Tek Fazl nverterin Temel zellikleri nverterler, zorlamal
komtasyonlu devrelerdir. Eleman seimi DC kyclardaki gibidir. AC
motor kontrolu, kesintisiz g kaynaklar, endksiyonla stma
sistemleri, yksek gerilim DC tama ve AC gerilim reglatrleri gibi
uygulamalarda kullanlmaktadr.
Tek fazl bir inverterde, karlkl 2 anahtar grubu (S1+S2) ile
(S3+S4)n ardk ve eit aralklarla iletimde tutulmasyla, kare veya
dikdrtgen dalga eklinde bir Alternatif Gerilim elde edilir. Bu
invertere Kare Dalga nverter de denilir. Burada, enerji ak,
tristrler iletimde iken DC kaynaktan AC yke doru, ve diyotlar
iletimde iken AC ykten DC kaynaa dorudur. Diyotlar, temel olarak
ykte biriken enerjiyi kaynaa geri verme grevini yaparlar. Yk akmnn
reaktif bileeni arttka diyottan geen akm da artar. Omik yklerde
teorik olarak diyotlara gerek kalmaz, fakat uygulamada emniyet
asndan diyotlar yine balanr. Saf endktif yklerde, tristr ve
diyotlardan geen akmlar birbirine eittir. Yani tristrler zerinden
yke gelen enerji hi harcanmadan diyotlar vastasyla kaynaa geri
verilir. Ykn gerilim ve akm arasndaki faz fark arttka, diyotlarn
akm artar. nverter uygulamalarnda Darbe Genilik Modlasyonu (PWM)
yaygn olarak kullanlmaktadr. nverterlerde PWM metodu ile hem
gerilimin hem de frekansn kontrol salanmaktadr. Ayn zamanda, uygun
darbe genilikleri seilerek harmonik eleminasyonu da
yaplabilmektedir.
-
G ELEKTRON I PROF.DR.HACI BODUR
72
G ELEKTRON I LE LGL TEORK SORULAR
1. Temel dntrclerin genel grev ve zellikleri ile balca uygulama
alanlarn sralaynz.
2. Zener diyodunun ne amala ve nasl kullanldn, u-i karakteristii
ve basit bir devre zerinde ksaca aklaynz.
3. SCRde kendiliinden iletim geme sebeplerini ve Sicim Olayn
aklaynz.
4. BJTde ar doyumun ne olduunu ve nasl nlendiini, iletim
karakteristii ve basit bir srme devresi zerinde aklaynz.
5. GTO, MCT ve IGBT elemanlar hakknda bildiklerinizi
aklaynz.
6. BJT, MOSFET, GTO ve IGBT elemanlarn, 5 farkl adan karlatrnz
ya da iyiden ktye doru sralaynz.
7. Yar iletken elemanlara paralel olarak balanan R-C elemannn
grev ve fonksiyonlarn aklaynz.
8. Tetikleme veya srme sinyallerinin niin ve nasl izole
edildiini aklaynz.
9. Opto balayclarn ne amala ve hangi elemanlarla kullanldn,
basit bir devre zerinde izah ediniz. Bu elemanlar hakknda
bildiklerinizi anlatnz.
10. AC kyclarn prensip devresini gerekletirerek, omik bir yk ve
=60 iin, kyc ve yk gerilimlerinin deiimlerini altalta iziniz.
Devrenin almasn ksaca izah ediniz.
11. Ters paralel bal 2 tristr ve bir UJT kullanarak, bir AC kyc
devresini gerekletiriniz. Omik bir yk ve =120 iin, kyc, yk ve
kondansatr gerilimlerinin deiimlerini altalta izerek devrenin
almasn ksaca anlatnz.
12. Sfr Gerilim alteri ve Dalga Paketleri Metodu ile G Kontrolu
hakknda bildiklerinizi zetleyiniz.
13. Dorultucularn bir snflandrmasn yaparak, kontrolsuz, yar
kontrollu ve tam kontrollu dorultucular ksaca karlatrnz.
14. ki fazl yarm dalga kontrollu bir dorultucunun devresini
gerekletiriniz. Sabit kabul edilen yk akm ve =60 iin, ideal k
gerilimi ile T1 tristrnn akm ve gerilim deiimlerini altalta
iziniz.
15. DC kyclarn prensip devresini gerekletiriniz. Sabit kabul
edilen yk akm ve =3/5 iin, ideal k gerilimi ile kyc ve serbest gei
diyodu akmlarnn deiimlerini altalta iziniz.
16. nverterlerin prensip devresini gerekletiriniz. Omik-endktif
bir yk iin, k gerilimi ve akmnn deiimlerini altalta iziniz. Akm
deiimi zerinde elemanlarn iletim aralklarn gstererek, devrenin
almasn ksaca aklaynz.