Grób skrzynkowy ludności kultury pomorskiej w Grzybnie, gm. Unisław, woj. kujawsko-pomorskie (stanowisko 40)/The Pomeranian culture population cist grave in Grzybno (site 40), Unisław

„Pomorania Antiqua”, tom XXIV, 2015Muzeum Archeologiczne w Gdańsku

PL ISSN 0556-0691

ANNA REMBISZ-LUBIEJEWSKA, TOMASZ KOZŁOWSKI, ALICJA DROZD-LIPIŃSKA, DANIEL MAKOWIECKI

GRÓB SKRZYNKOWY LUDNOŚCI KULTURY POMORSKIEJ W GRZYBNIE (STAN. 40), GM. UNISŁAW,

WOJ. KUJAWSKO-POMORSKIE

Jesienią 2000 roku archeolodzy z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu Joanna i Wojciech Sosnowscy1 wraz z Pawłem Gurtowskim przeprowadzili badania ratownicze grobu skrzynkowego, odkrytego podczas prac ornych prowadzo-nych na gruncie pana Mariana Kaniczewskiego w Grzybnie (gm. Unisław).

Ten wieloosobowy pochówek2 znajdował się na krawędzi niewielkiego wyniesie-nia opadającego łagodnie w kierunku południowo-wschodnim, ku zmeliorowanemu dziś obniżeniu (ryc. 1), na północ od miejscowości Grzybno, w odległości około 100 metrów od zabudowań właściciela.

OPIS GROBU

Komorę grobową pierwotnie przykrywały płaskie, kamienne bloki zniszczone podczas orki. Konstrukcja była usytuowana swoim dłuższym bokiem na osi północ-południe, z niewielkim odchyleniem. Miała prostokątny zarys o długości 250 cm i szerokości 140 i 100 cm. Tworzyły ją łupane płyty piaskowca, wzmocnione i uszczelnione mniejszymi kamieniami polnymi. Konstrukcja była wkopana w gli-niaste podłoże. Głębokość komory wynosiła 70-80 cm. Grób był wypełniony 23 urnami ustawionymi na kamiennych podkładkach, zamkniętymi pokrywami oraz mi-sami (ryc. 2). Między naczyniami znajdowało się pięć przystawek. Aż 16 pochówków zostało zniszczonych podczas odkrycia, a stan ich zachowania nie pozwolił na zrekon-struowanie form naczyń. Pochówki zajmowały 3/4 komory grobowej. Południowy na-rożnik grobu pozostał pusty. Popielnice zawierały zachowane w dużych fragmentach

1 Dziękujemy serdecznie autorom badań za udostępnienie pozyskanych materiałów do opracowania.2 Odkrycie zostało zarejestrowane na arkuszu AZP 36-42 pod numerem 137.

254 A. REMBISZ-LUBIEJEWSKA, T. KOZŁOWSKI, A. DROZD-LIPIŃSKA, D. MAKOWIECKI

przepalone szczątki ludzkie oraz wyposażenie w postaci również przepalonych ozdób. Pokrywy i misy nakrywające urny były zsunięte, niektóre połamane, inne zapadły się do wnętrza urn lub po rozpadnięciu den opadły na brzuśce popielnic.

Ze względu na znaczny stopień zniszczenia komory grobowej nie zadokumento-wano rozmieszczenia pochówków w grobie3.

Eksplorację zawartości urn przeprowadzono w Instytucie Archeologii Uniwersy-tetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Ze względu na zaleganie popielnic w gliniastym podłożu, szczątki kostne wybierano metodą warstwową, na mokro, każdorazowo reje-strując rodzaj eksplorowanych kości oraz miejsce zalegania wyposażenia w stosunku do elementów szkieletu.

Materiał kostny został następnie przekazany do Zakładu Antropologii UMK celem rozdzielenia kości ludzkich i zwierzęcych oraz przeprowadzenia dalszych, szczegółowych badań antropologicznych. Kości poddano ostrożnemu oczyszczeniu z resztek gleby i szczątków organicznych. Wszystkie kości przekazane do badania były przepalone i dość mocno rozdrobnione. Zachowane kawałki trzonów kości dłu-gich uległy spękaniu i odkształceniom termicznym, kości płaskie zaś rozwarstwieniu, skręceniu i innym deformacjom związanym z oddziaływaniem wysokiej temperatury. W trakcie analizy ustalono minimalną liczbę pochowanych zmarłych oraz określono

3 Dokumentacja i sprawozdanie z badań w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu.

Ryc. 1. Grzybno, gm. Unisław, woj. kujawsko-pomorskie. Położenie grobu skrzynkowego.

Fig. 1. Grzybno, Unisław commune, Kuyavian-Pomeranian Voivodeship. Location of the cist grave.

255GRÓB SKRZYNKOWY LUDNOŚCI KULTURY POMORSKIEJ W GRZYBNIE...

ich wiek w chwili śmierci. Ocenę wieku przeprowadzono obserwując charakter i cechy morfologiczne fragmentów kost-nych, stan obliteracji zachowanych frag-mentów szwów czaszkowych. Zwracano także uwagę na obecność zmian zwyrod-nieniowo-degeneracyjnych powierzchni stawowych, których występowanie może sugerować zgon w minimum czwar-tej – piątej dekadzie życia. Na podsta-wie analizy diagnostycznych elementów szkieletu (por. Phenice 1969; Gładykow-ska-Rzeczycka 1974; Ubelaker 1978; Piontek 1996) starano się także określić płeć zmarłych. Oceniono również stopień przepalenia oraz z dokładnością do 1 g określono masę zachowanych kości.

Wydzielone z czterech pochówków zwierzęce szczątki kostne przekazano do Pracowni Rekonstrukcji Środowiska Przyrodniczego w Instytucie Archeologii UMK. Wszystkie kości były barwy białej z licznymi drobnymi pęknięciami i zdefor-mowanymi kształtami, co pozwoliło uznać je za szczątki, na które oddziaływała bar-dzo wysoka temperatura, powstająca podczas spalania kości (Lyman 1994). W trakcie analizy archeozoologicznej określono przynależność gatunkową zwierząt oraz ich wiek w chwili śmierci.

INWENTARZ GROBU

Pochówek I (ryc. 3: 1-2; 4)Pierwszy odkryty pochówek stanowiło naczynie wazowate o wygładzonej szyj-

ce przechodzącej w chropowacony brzusiec, o jasnobrązowej barwie powierzchni (ryc. 3: 2). Urnę wykonano z gliny schudzonej domieszką drobnego białego i czerwo-nego tłucznia mineralnego. Misa zamykająca popielnicę, o brązowej barwie gładkiej powierzchni została wykonana z gliny z domieszką drobnego białego i średnioziarni-stego czerwonego tłucznia mineralnego z dodatkiem miki. Brak wyodrębnionego dna (ryc. 3: 1).

Wymiary urny: wysokość 29 cm, średnica otworu 27 cm, maksymalna wydętość brzuśca 34 cm, a dna 12 cm. Wysokość misy 7 cm, a średnica otworu 25,5 cm.

Ryc. 2. Grzybno, gm. Unisław, stanowisko 40. Grób podczas eksploracji.Fig. 2. Grzybno, Unisław commune, site 40. Grave during excavation.


Ryc. 3. Grzybno, gm. Unisław, stanowisko 40. Zestaw naczyń grobowych:1-2 – pochówek I; 3-5 – pochówek II; 6-8 – pochówek III; 4, 7 – stopione paciorki szklane z pozostałościami

brązowych kolczyków.Fig. 3. Grzybno, Unisław commune, site 40. Pottery from cist grave and furnishing of burials: 1-2 – burial I; 3-5 – burial II; 6-8 – burial III; 4, 7 – melted glass beads with remains

of bronze earrings.

1 2

3

4

6

5

7

8


Wewnątrz znajdowała się duża liczba silnie przepalonych i słabo rozdrobnionych kości przeważnie o białokremowej i białoszarej barwie (ryc. 4). Zachowane fragmenty kości reprezentowały wszystkie elementy szkieletu mężczyzny zmarłego na początku wieku maturus (30-40? lat). Na trzonach kręgów piersiowych zauważono ślady po guzkach Schmorla. Na podstawie drobnych śladów zazielenienia zarejestrowanych w obrębie zachowanych fragmentów kości udowej, kłykcia kości udowej, obojczyka oraz na zewnętrznej blaszce kości części mózgowej czaszki, można przypuszczać, że zmarłego wyposażono w drobne przedmioty brązowe, które się nie zachowały.

Pochówek II (ryc. 3: 3-5; 5A)Drugi pochówek stanowi urna o zniszczonej części przykrawędnej (ryc. 3: 5).

Było to naczynie wazowate o jasnobrązowej powierzchni, gładkiej szyjce i szorstkim brzuścu. Na granicy szyjki i brzuśca uformowano dwa symetrycznie rozmieszczone „ślepe” uszka. Urnę wykonano z gliny schudzonej średnioziarnistym białym tłucz-niem z dodatkiem węgli drzewnych i złotej miki. Misę o jasnobrązowej barwie gład-kiej powierzchni wykonano z gliny z dodatkiem drobnego białego i średnioziarnistego czerwonego tłucznia mineralnego i miki. Brak wyodrębnionego dna (ryc. 3: 3).

Wymiary urny: średnica otworu 16 cm, maksymalna wydętość brzuśca 26 cm, zaś dna 12 cm. Wysokość misy wynosi 4,5 cm, średnica otworu 18,5 cm.

Ryc. 4. Grzybno, gm. Unisław, stanowisko 40. Pochówek I. Wybrane, przepalone fragmenty kostne (czaszki – części skaliste kości skroniowej i żuchwy oraz nasad kości kończyn górnych – ramiennych, łokciowych, promieniowej i dolnych – kości piszczelowej oraz fragment miednicy, kość skokowa i piętowa) należące do szkieletu osoby dorosłej (mężczyzny?, wiek maturus).

Fig. 4. Grzybno, Unisław commune, site 40. Burial I. Selected burnt bone fragments (skull – pars pterosa and mandible and epiphyses of upper limbs’s bones – humerus, ulna, radius and lower limbs' bones – tibia, pelvis fragment and talus and calcaneus), belonging to skeleton of an adult

individual (male?, age: maturus).


Wewnątrz znajdowały się silnie przepalone kości o białoszarej i białokremowej barwie. Reprezentowały one wszystkie elementy szkieletu mężczyzny (?) zmarłego w wieku adultus. Na kilku kościach zarejestrowano widoczne drobne zazielenienia i fragmenty przedmiotów brązowych.

Dodatkowo natrafiono na 4 fragmenty przepalonych kości czaszki, kręgów i kości stępu konia Equus ferus f. caballus (ryc. 5A). Kolejne 3 ułamki, sądząc po ich wiel-kości i zachowanych szczegółach morfologicznych, mogły należeć również do konia. Można też przypuszczać, że wszystkie szczątki należały do jednego zwierzęcia. Bio-rąc pod uwagę, że proces zrastania końców kręgu z jego trzonem został ukończony i odnosząc to do rozwoju osobniczego koni współczesnych (Zietzschmann, Krolling 1955), wiek śmierci zwierzęcia oceniono na co najmniej 4-5 lat.

Dodatkowe wyposażenie stanowiło 6 bryłek przetopionych kolczyków z brązo-wego drutu i fragment stopionego paciorka z niebieskiego szkła (ryc. 3: 4).

Pochówek III (ryc. 3: 6-8; 6)Kolejna urna ma jasnobrązową powierzchnię i wygładzoną szyjkę wyraźnie wy-

odrębnioną od chropowaconego baniastego brzuśca (ryc. 3: 8). Naczynie wykonano z gliny schudzonej średnioziarnistym białym tłuczniem z dodatkiem złotej miki. Po-chówek zamykała głęboka misa o jasnobrązowej gładkiej powierzchni, wykonana z brązowej gliny z dodatkiem drobnoziarnistego białego tłucznia i miki (ryc. 3: 6).

Wymiary urny: wysokość 28 cm, średnica otworu 18 cm, maksymalna wydętość brzuśca 30 cm, natomiast dna 10 cm. Wysokość misy 8 cm, średnica otworu 18 cm, a dna 8 cm.

Urna zawierała silnie przepalone fragmenty kości przeważnie o białokremowej i białoszarej barwie (ryc. 6), reprezentujące wszystkie elementy szkieletu dziecka zmarłego w wieku między końcem kategorii infans II, a początkiem juvenis. Na nie-których kościach zarejestrowano zazielenienia będące pozostałością kontaktu kości z przedmiotami z brązu.

Dodatkowe wyposażenie stanowiło 5 bryłek przetopionych kolczyków z brązo-wego drutu i dwa stopione paciorki z niebieskiego szkła (ryc. 3: 7).

Pochówek IVUrna rozpadła się podczas eksploracji grobu. Zachowane ułamki o czarnej barwie

i chropowaconej powierzchni to pozostałość po wazowatym naczyniu wykonanym z gliny schudzonej drobnoziarnistym białym tłuczniem i miką.

Wewnątrz popielnicy znajdowały się fragmenty przepalonych kości dziecka zmar-łego w drugiej połowie klasy wieku infans I.

W pochówku brak dodatkowego wyposażenia.

Pochówek V (ryc. 7: 1)Czarny wyświecony dzban o nisko uformowanym brzuścu zaopatrzony był pier-

wotnie w wystające ponad krawędź naczynia taśmowate ucho, dolepione w miejscu


przejścia brzuśca w wysoką cylindryczną szyjkę. Naczynie wykonano z gliny schu-dzonej drobnym białym tłuczniem mineralnym (ryc. 7: 1).

Wymiary urny: wysokość 16 cm; średnica otworu 9 cm, maksymalna wydętość brzuśca 14 cm, zaś dna 3,5 cm.

Wewnątrz urny złożono przepalone fragmenty kości o białokremowej i białosza-rej barwie, reprezentujące wszystkie elementy szkieletu dziecka zmarłego w wieku infans I (ok. 2-3 lata).


Ryc. 5. Grzybno, gm. Unisław, stanowisko 40. A – pochówek II. Szczątki konia (Equus ferus f. caballus): a) fragment czaszki, b) kręg ogonowy, c) kość stępu trzecia, d) trzeszczaka członu palcowego bliższego, e) szczątki bez identyfikacji anatomicznej; B – pochówek XXI. Kręgi szczupaka (Esox lucius) – w centralnej części widoczne intencjonalnie wykonane otwory.Fig. 5. Grzybno, Unisław commune, site 40. A – burial II. Remains of horse (Equus ferus f. caballus): a) skull fragment, b) caudal vertebra, c) third tarsal bone, d) navicular bone of phalanx proximalis, e) unidentified anatomical remains; B – burial XXI. Vertebrae

of pike (Esox lucius) – in central part are visible intentionally made holes.


Pochówek VI (ryc. 7: 2)Popielnica uległa zniszczeniu podczas wydobycia. Kilka zachowanych frag-

mentów pochodzi od naczynia wazowatego o gładkiej jasnobrązowej powierzchni, wykonanego z gliny schudzonej domieszką drobnego białego i czerwonego tłucznia mineralnego, węgli drzewnych oraz miki.

Wewnątrz urny znajdowały się przepalone fragmenty kości, przeważnie o biało-szarej i białokremowej barwie, reprezentujące wszystkie elementy szkieletu (w tym także pojedyncze korzenie zębów stałych, przednich i policzkowych – trzonowych) dziecka zmarłego w wieku infans II.

Wśród szczątków kostnych natrafiono również na 2 słabo przepalone, bardzo drobne fragmenty kości ptaka (Aves). Stan ich zachowania był niewystarczający do określenia jakiegokolwiek gatunku.

Dodatkowe wyposażenie stanowiły 4 fragmenty przetopionych kolczyków z brą-zowego drutu i nanizane na nie stopione 2 paciorki, wykonane z niebieskiego szkła oraz dwa paciorki ceramiczne o czerwonej i brązowej barwie (ryc. 7: 2).

Pochówek VII (ryc. 7: 3-6)Urna o baniastym brzuścu, wyodrębnionej gładkiej cylindrycznej szyjce i jasno-

brązowej szorstkiej powierzchni, została wykonana z gliny schudzonej domieszką

Ryc. 6. Grzybno, gm. Unisław, stanowisko 40. Pochówek III. Wybrane, przepalone fragmenty kostne (pokrywy czaszki, szczęki i zębów, trzony kręgowe, kości kończyn górnych – promieniowej i dolnych – udowej) należące do szkieletu osoby młodej (płci?, wiek: koniec infans II – juvenis).Fig. 6. Grzybno, Unisław commune, site 40. Burial III. Selected burnt bone fragments (cranial vault, mandible and teeth, vertebral bodies, upper limbs’ bones – radius and lower limbs’ bones

– femur) belonging to skeleton of a young individual (sex?, age: late infans II – juvenis).


Ryc. 7. Grzybno, gm. Unisław, stanowisko 40. Zestaw naczyń grobowych:1 AB – pochówek V; 2 – wyposażenie pochówku VI; 3-6 – pochówek VII; 7 – pochówek VIII; 2 – stopione paciorki szklane i paciorki ceramiczne z pozostałościami brązowych kolczyków;

3 – stopione paciorki szklane z pozostałościami brązowych kolczyków.Fig. 7. Grzybno, Unisław commune, site 40. Pottery from cist grave and furnishing

of burials: 1 AB – burial V; 2 – grave goods from burial VI; 3-6 – burial VII; 7 – burial VIII; 2 – melted glass beads and ceramic beads with remains of bronze earrings;

3 – melted glass beads with remains of bronze earrings.

1

2

34

6

5

7

A B


średnioziarnistego, białego i różowego tłucznia mineralnego oraz miki (ryc. 7: 6). Popielnicę nakryto misą o gładkiej, jasnobrązowej powierzchni, wykonaną z gliny z dodatkiem średnioziarnistego czerwonego tłucznia mineralnego z miką (ryc. 7: 5). Całość zamknięto drugą misą o gładkiej, czarnej powierzchni, uformowaną z gliny schudzonej grubym czerwonym i drobnym białym tłuczniem ze srebrną miką. Na kra-wędzi naczynia umieszczono niewielkie taśmowate uszko (ryc. 7: 4).

Wymiary urny: wysokość 23 cm, średnica otworu 20 cm, maksymalna wydętość brzuśca 24 cm, a dna 13 cm. Wymiary misy 1: średnica otworu 20 cm. Wymiary misy 2: wysokość około 5,5 cm, średnica otworu 20 cm.

W stropie popielnicy natrafiono na silnie przepalone szczątki dziecka zmarłego w pierwszym roku życia. Niżej, pod warstewką piasku, zdeponowano wcześniej – przepalone kości o białoszarej i białokremowej barwie, reprezentujące wszystkie ele-menty szkieletu kobiety, zmarłej w wieku maturus. Na niektórych kościach występują zazielenienia i fragmenty metalu.

Pozostałość dodatkowego wyposażenia stanowi 8 fragmentów zniszczonych kol-czyków z brązowego drutu oraz 12 bryłek przetopionych paciorków wykonanych z niebieskiego szkła (ryc. 7: 3).

Pochówek VIII (ryc. 7: 7; 8)Popielnica o wyraźnie wyodrębnionej cylindrycznej szyjce i brązowej barwie

gładkiej powierzchni ma dwa „ślepe” uszka, rozmieszczone symetrycznie tuż nad największą wydętością brzuśca. Naczynie wykonano z gliny schudzonej drobnym białym tłuczniem mineralnym i miką (ryc. 7: 7).

Wymiary urny: wysokość 16 cm, średnica otworu 12 cm, maksymalna wydętość brzuśca 16 cm, zaś dna 9 cm.

Wewnątrz złożono bardzo silnie przepalone szczątki o barwie białokremowej i białoszarej (ryc. 8), reprezentujące wszystkie elementy szkieletu dziecka zmarłego w wieku infans I (ok. 2-3 lat). Na fragmentach powierzchni trzonów kości długich za-rejestrowano porowatość (ślady reakcji zapalnych okostnej), prawdopodobnie będącą objawem stresu metabolicznego lub infekcji.


Pochówek IX (ryc. 9: 1)Kolejny pochówek stanowiła popielnica, której górna część uległa zniszczeniu

podczas odkrycia. Urna ta ma wygładzoną szyjkę przechodzącą w chropowacony brzusiec i jasnobrązowo-ceglastą barwę powierzchni. Naczynie wykonano z gliny schudzonej średnioziarnistym różowym i grubym czerwonym tłuczniem mineralnym z dodatkiem złotej miki. Całość prawdopodobnie była zamknięta pokrywą wpuszcza-ną, której fragment odkryto we wnętrzu popielnicy.

Wymiary urny: średnica otworu 15 cm, największa wydętość brzuśca 24 cm, zaś średnica dna 11 cm.


Wewnątrz urny były złożone bardzo silnie przepalone kości o białokremo-wej i białej barwie, reprezentujące wszystkie elementy szkieletu dziecka zmarłego w pierwszym roku życia. Ponadto znaleziono fragment trzonu jednej, niespalonej ko-ści ludzkiej.

W urnie brak dodatkowego wyposażenia.

Pochówek X (ryc. 9: 2-3)Zniszczoną w trakcie odkrycia popielnicę stanowiło naczynie wazowate o gładkiej,

brązowej powierzchni, wykonane z gliny schudzonej drobnoziarnistym białym tłucz-niem mineralnym z dodatkiem miki (ryc. 9: 3). Urnę zamknięto misą o półkolistym dnie i lekko wychylonym brzegu, wykonaną z brązowej gliny z domieszką białego tłucznia mineralnego. Na krawędzi misy umieszczono dwa zgrubienia imitujące uszko (ryc. 9: 2).

Wymiary urny: średnica największej wydętości brzuśca 19 cm, zaś dna 9 cm. Wy-miary misy: wysokość 4 cm, średnica otworu 14 cm.

Wewnątrz znajdowały się średnio przepalone, drobne, w większości nie dające się identyfikować morfologicznie szczątki kostne o przeważnie białokremowej i białosza-rej barwie, należące do dziecka zmarłego w wieku infans I.


Ryc. 8. Grzybno, gm. Unisław, stanowisko 40. Pochówek VIII. Wybrane, przepalone fragmenty kostne (czaszki, trzon kręgu i zawiązki zębów) należące do szkieletu dziecka

(wiek 2-3 lata).Fig. 8. Grzybno, Unisław commune, site 40. Burial VIII. Selected burnt bone fragments (skull, vertebral body and tooth buds) belonging to skeleton of a child (age: 2-3 years).


Ryc. 9. Grzybno, gm. Unisław, stanowisko 40. Zestaw naczyń grobowych:1 – pochówek IX; 2-3 – pochówek X; 4 – pochówek XV; 5-7 – pochówek XVI; 6 – stopione paciorki szklane

z pozostałościami brązowych kolczyków.Fig. 9. Grzybno, Unisław commune, site 40. Pottery from cist grave and furnishing of burials:

1 – burial IX; 2-3 – burial X; 4 – burial XV; 5-7 – burial XVI; 6 – melted glass beads with remains of bronze earrings.

1

2

3

4

6

5

7


Pochówek XI Popielnica została zniszczona podczas odkrycia. Na podstawie zachowanych

ułamków nie można zrekonstruować jej formy. Fragmenty o jasnoceglastej, chropowa-conej powierzchni należały do naczynia wazowatego wykonanego z gliny schudzonej domieszką gruboziarnistego białego tłucznia z dodatkiem złotej miki.

Wewnątrz znajdowały się silnie przepalone kości przeważnie o białokremowej i białoszarej barwie, reprezentujące wszystkie elementy szkieletu dziecka zmarłego w wieku infans I.

W urnie nie natrafiono na ślady dodatkowego wyposażenia.

Pochówek XIIPozostałości kolejnej zniszczonej urny stanowiło kilka fragmentów naczynia

wazowatego o chropowaconej, jasnobrązowo-ceglastej powierzchni zewnętrznej, wykonanego z gliny schudzonej domieszką średnioziarnistego, białego tłucznia z dodatkiem czarnej miki. Całość była zamknięta misą o lekko wychylonym brzegu i prawdopodobnie półkolistym dnie, wykonaną z gliny z domieszką drobnego tłucz-nia mineralnego (ryc. 11: 3).

Wymiary misy: średnica otworu 19,5 cm. Wewnątrz popielnicy znajdowały się silnie przepalone i rozdrobnione kości, prze-

ważnie o białoszarej lub białokremowej barwie, należące do dorosłej (wiek >20 lat) kobiety (?). Mimo, że badane szczątki reprezentują wszystkie elementy szkieletu: czaszki i żuchwy oraz szkieletu osiowego i kończyn, w pochówku stwierdzono niedo-bór kości. Jedyne ślady dodatkowego wyposażenia stanowią zielonkawe przebarwienia obecne na niektórych fragmentach kości.

Pochówek XIIIPopielnica została zniszczona podczas odkrycia. Było to naczynie wazowate (?)

o jasnoceglastej barwie chropowaconego brzuśca, wykonane z gliny schudzonej średnioziarnistym czerwonym i gruboziarnistym białym tłuczniem mineralnym z do-datkiem miki. Urna pierwotnie nakryta była misą o półkolistym dnie, lekko wyod-rębnionym brzegu i brązowej barwie gładzonej powierzchni. Naczynie wykonano z gliny z domieszką średnioziarnistego białego i czerwonego tłucznia mineralnego i srebrnej miki (ryc. 11: 4). Całość zamknięto drugą, większą misą o lekko esowatym profilu z tzw. pseudouszkiem umieszczonym na krawędzi. Naczynie o jasnobrązowej barwie gładkiej powierzchni zostało wykonane z gliny z dodatkiem średnioziarnistego białego i drobnoziarnistego czerwonego tłucznia i miki (ryc. 11: 5).

Wymiary misy 1: wysokość 5,5 cm, średnica otworu 19 cm; wymiary misy 2: wysokość 7 cm, średnica otworu 20 cm, natomiast dna 7,5 cm.

Wewnątrz znajdowały się białokremowe i białoszare, średnio przepalone kości reprezentujące wszystkie elementy szkieletu dziecka zmarłego w wieku infans II.


Również w tym pochówku, podobnie jak w przypadku pochówku XII, stwierdzono niedobór szczątków kostnych w urnie. Na podstawie zarejestrowanych na kościach czaszki śladów zielonkawej barwy, można przypuszczać, że zmarłego wyposażono w drobne przedmioty brązowe, które się nie zachowały.

Ryc. 10. Grzybno, gm. Unisław, stanowisko 40. Zestaw naczyń grobowych: 1-2 – pochówek XVII; 3 – pochówek XVIII; 4-5 – pochówek XIX; 6-8 – pochówek XXI; 9 – pochówek XXIII;

1, 4 – stopione paciorki szklane z pozostałościami brązowych kolczyków.Fig. 10. Grzybno, Unisław commune, site 40. Pottery from cist grave and furnishing of burials: 1-2 – burial XVII; 3 – burial XVIII; 4-5 – burial XIX; 6-8 – burial XXI;

9 – burial XXIII; 1, 4 – melted glass beads with remains of bronze earrings.

1

2 3

4

6

5

7

8

9


Ryc. 11. Grzybno, gm. Unisław, stanowisko 40. Pojedyncze pokrywy (1-2) i misy nakrywające: 3 – z pochówku XII; 4-5 – z pochówku XIII; 6 – z pochówku XXII;

7-16 – z pochówków nieokreślonych.Fig. 11. Grzybno, Unisław commune, site 40. Individual lids (1-2) and covering bowls: 3 – from burial XII; 4-5 – from burial XIII; 6 – from burial XXII; 7-16 – from undefined

burials.

1 2

34

65

7 8

910

11 12

13

15

14

16


Pochówek XIVFragmenty naczynia wazowatego o czarnej barwie chropowaconej powierzchni,

to pozostałość kolejnego pochówku zniszczonego podczas odkrycia grobu. Urnę wy-konano z gliny schudzonej domieszką drobnego białego tłucznia mineralnego.

Wewnątrz naczynia znajdowały się silnie przepalone kości, przeważnie o biało-kremowej i białoszarej barwie, reprezentujące wszystkie elementy szkieletu dziecka zmarłego w wieku infans I. Jedyne ślady dodatkowego wyposażenia stanowią zielon-kawe przebarwienia kości.

Pochówek XV (ryc. 9: 4)Naczynie wazowate o baniasto ukształtowanym brzuścu, wyraźnie wyodrębnionej

szyjce i jasnobrązowej gładzonej powierzchni zostało wykonane z gliny schudzonej średnioziarnistym białym tłuczniem z dodatkiem złotej miki (ryc. 9: 4).

Wymiary urny: wysokość 22 cm, średnica otworu 17 cm, maksymalna wydętość brzuśca 23 cm, natomiast dna 13 cm.

Urna zawierała silnie przepalone kości o barwie białoszarej i białokremowej, re-prezentujące wszystkie elementy szkieletu dziecka zmarłego w wieku infans II.


Pochówek XVI (ryc. 9: 5-7)Szczątki ludzkie złożono w naczyniu wazowatym o jasnobrązowej barwie. Górną

część popielnicy, do załomu największej wydętości brzuśca starannie wygładzono, zaś dolną pozostawiono szorstką. W górnej części brzuśca uformowano dwa syme-trycznie rozmieszczone „ślepe” uszka. Urnę wykonano z gliny schudzonej domieszką średnioziarnistego białego i czerwonego tłucznia mineralnego (ryc. 9: 7). Całość za-mknięto misą o jasnobrązowej powierzchni i o lekko wychylonym brzegu, wykonaną z gliny z dodatkiem gruboziarnistego białego i średnioziarnistego czerwonego tłucz-nia mineralnego (ryc. 9: 5).

Wymiary urny: średnica otworu 18 cm, maksymalna wydętość brzuśca 26 cm, zaś dna 10 cm. Wymiary misy: wysokość 6 cm, średnica otworu 20 cm, natomiast dna 7 cm.

Wewnątrz znajdowały się silnie przepalone kości głównie o białokremowej i biało-szarej barwie, reprezentujące wszystkie elementy szkieletu dziecka zmarłego w wieku infans II lub na początku juvenis.

Pozostałość dodatkowego wyposażenia stanowią zdeformowane fragmenty 6 kol-czyków z brązowego drutu, ze stopionymi paciorkami wykonanymi z niebieskiego szkła (ryc. 9: 6).

Pochówek XVII (ryc. 10: 1-2)Kolejna zniszczona urna to pozostałość naczynia wazowatego o pomarańczowo-

brązowo-czarnej powierzchni, w górnej części, aż do załomu brzuśca wygładzonej,


w dolnej zaś chropowaconej. Na granicy szyjki i brzuśca umieszczono pseudolistwę z ornamentem dołkowo-paznokciowym, zaś poniżej ornament złożony z wiszących trójkątów, wykonany drobnymi nacięciami imitującymi odcisk naszyjnika tordowa-nego (ryc. 10: 2). Naczynie wykonano z gliny schudzonej drobnoziarnistym białym tłuczniem mineralnym.

Wymiary urny: największa wydętość brzuśca 30 cm, zaś dna 9 cm.Wewnątrz znajdowały się silnie przepalone szczątki, głównie o białokremowej

i białoszarej barwie, reprezentujące wszystkie elementy szkieletu kobiety zmarłej na początku wieku adultus.

Pozostałość dodatkowego wyposażenia stanowi 7 kolczyków wykonanych z brą-zowego drutu oraz bryłka stopionych paciorków z niebieskiego szkła (ryc. 10: 1).

Pochówek XVIII (ryc. 10: 3)Bardzo zniszczone naczynie wazowate o gładkiej powierzchni pomarańczowo-

brązowej barwy, wykonane z gliny schudzonej domieszką drobnoziarnistego białego tłucznia mineralnego z miką. Na granicy cylindrycznej szyjki i brzuśca, podkreślonej dookolną linią rytą, umieszczono dwa przypłaszczone guzy (ryc. 10: 3).

Wymiary urny: średnica otworu 24 cm, największa wydętość brzuśca 32 cm, zaś dna 10 cm.

Ze względu na znaczny stan zniszczenia pochówku, zarówno szczątki kostne, jak i dodatkowe wyposażenie nie zachowały się.

Pochówek XIX (ryc. 10: 4-5)Mały dzbanek z nisko uformowanym brzuścem przechodzącym łagodnie w cy-

lindryczną szyjkę, z niezachowanym taśmowatym uchem o pomarańczowo-czarnej gładkiej powierzchni, został wykonany z gliny schudzonej domieszką drobnoziarni-stego tłucznia mineralnego i miki (ryc. 10: 5).

Wymiary urny: wysokość 13,5 cm, średnica otworu 8,5 cm, natomiast dna 3,5 cm. Wewnątrz ułożono bardzo silnie przepalone szczątki, przeważnie o barwie biało-

kremowej i białoszarej, reprezentujące wszystkie elementy szkieletu dziecka zmarłego w pierwszym roku życia.

Podczas eksploracji urny natrafiono na pojedynczy kolczyk z brązowego drutu, na który nanizany był stopiony paciorek z niebieskiego szkła (ryc. 10: 4).

Pochówek XXUrna została zniszczona podczas odkrycia. Zachowały się jedynie 4 fragmenty

naczynia wazowatego o jasnobrązowej chropowaconej powierzchni, wykonanego z gliny schudzonej domieszką gruboziarnistego białego tłucznia i miki.

Wewnątrz znajdowały się silnie przepalone szczątki, przeważnie o barwie bia-łoszarej i białokremowej, reprezentujące wszystkie elementy szkieletu dziecka (nie-mowlęcia) zmarłego w pierwszym półroczu życia.



Pochówek XXI (ryc. 10:6-8)Na podstawie zachowanej górnej części popielnicy można stwierdzić, że było

to naczynie wazowate o brązowo-pomarańczowej, chropowaconej powierzchni, wykonane z gliny schudzonej domieszką gruboziarnistego białego tłucznia z miką (ryc. 10: 8). Popielnicę zamknięto małą pokrywką wpuszczaną, o jasnobrązowej bar-wie powierzchni, wykonaną z gliny schudzonej domieszką drobnego białego tłucznia (ryc. 10: 7). Całość nakryto dużą misą o gładkiej pomarańczowej powierzchni, którą wykonano z gliny schudzonej drobnoziarnistym białym i czerwonym tłuczniem mine-ralnym z dodatkiem węgli drzewnych i miki (ryc. 10: 6).

Wymiary urny: średnica otworu 13 cm, największa wydętość brzuśca około 18,5 cm; wymiary pokrywy: wysokość 5 cm, średnica „kołnierza” 4 cm, a „krążka” 11 cm; wymiary misy: średnica otworu 25 cm.

Do urny zsypano silnie przepalone szczątki reprezentujące wszystkie elementy szkieletu (w tym także pojedyncze zęby) kobiety zmarłej w wieku adultus.

Dodatkowe wyposażenie stanowiły dwa przepalone kręgi piersiowe szczupaka Esox lucius L. (ryc. 5B).

Pochówek XXIIPopielnica została zniszczona podczas odkrycia. Zachowała się tylko część przy-

denna. Naczynie wazowate o jasnobrązowej chropowaconej powierzchni wykonano z gliny schudzonej domieszką gruboziarnistego białego tłucznia z dodatkiem złotej miki. Urnę zamknięto misą o esowatym profilu i gładkiej jasnobrązowej powierzch-ni, wykonaną z gliny schudzonej domieszką średnioziarnistego tłucznia mineralnego i miką. Na krawędzi naczynia umieszczono taśmowate uszko, które zostało zniszczo-ne podczas wydobycia (ryc. 11: 6).

Wymiary misy: wysokość 7 cm, średnica otworu 23 cm, zaś dna 6,5 cm.Ze względu na znaczny stopień zniszczenia urny szczątki kostne nie zachowały

się. Brak dodatkowego wyposażenia.

Pochówek XXIII (ryc. 10: 9)Urna o wysokiej, stożkowato zwężającej się cylindrycznej szyjce przechodzącej

w chropowacony brzusiec ma czarno-brązową barwę powierzchni. Wykonana z gliny schudzonej domieszką drobnoziarnistego czerwonego i białego tłucznia mineralnego z dodatkiem złotej miki (ryc. 10: 9).

Wymiary urny: średnica otworu 9 cm, największa wydętość brzuśca 17 cm.Ze względu na znaczny stopień zniszczenia urny szczątki kostne nie zachowały

się. Brak też dodatkowego wyposażenia.

W momencie odkrycia grobu 13 spośród 23 urn nie było zamkniętych. Pokrywy i misy zabezpieczające szczątki zsunęły się lub zostały strącone w momencie odkrycia grobu. Pomiędzy pochówkami znajdowało się 5 niewielkich naczyń, pełniących rolę przystawek.


POKRYWY1. Znaleziona pojedyncza pokrywa czapkowata (ryc. 11: 1) o czarnej, wyświeconej

powierzchni, została wykonana z gliny schudzonej domieszką średnioziarnistego białego tłucznia mineralnego i węgli drzewnych. Wysokość pokrywy wynosi 5,5 cm, zaś średnica otworu 18 cm.

2. Kolejną pokrywę czapkowatą (ryc. 11: 2), o jasnobrązowej powierzchni, wykonano z gliny z dodatkiem średnioziarnistego białego i różowego tłucznia mineralnego. Jej wysokość wynosi 6,5 cm, średnica otworu 15 cm, natomiast górnej części 3,5 cm. Pokrywa odkryta pod jedną z mis (ryc. 11: 9).

MISY 1. Misa o esowatym profilu ma gładką powierzchnię o jasnobrązowej barwie. Część

przydenna zniszczona. Wykonana z gliny schudzonej gruboziarnistym białym i drobnoziarnistym czerwonym tłuczniem mineralnym ze srebrną miką. Wymiary: średnica otworu 24 cm (ryc. 11: 7).

2. Misa o esowatym profilu, lekko wychylonym brzegu i gładkiej, jasnobrązowej powierzchni została wykonana z gliny schudzonej domieszką drobnego białego tłucznia mineralnego i miki (ryc. 11: 8). Wymiary: wysokość 5,5 cm, średnica otworu 16 cm, zaś dna 6 cm.

3. Mała miseczka o półkolistym dnie i gładkiej, jasnobrązowej powierzchni została wykonana z gliny schudzonej domieszką średnioziarnistego tłucznia mineralnego i miki. Odkryta razem z pokrywą 2. Wymiary: wysokość 4 cm, średnica otworu 14,5 cm (ryc. 11: 9).

4. Głęboka misa o półkolistym, słabo wyodrębnionym dnie, o brązowej powierzchni. Na krawędzi umieszczono pseudouszko. Naczynie wykonano z gliny z domieszką średnioziarnistego białego tłucznia mineralnego i miki. Wymiary: wysokość 7 cm, a średnica otworu 20 cm (ryc. 11: 10).

5. Głęboka misa o półkolistym, słabo wyodrębnionym dnie, gładkiej powierzchni i jasnobrązowej barwie została wykonana z gliny z dodatkiem średnioziarnistego białego i różowego tłucznia i miki. Na krawędzi naczynia umieszczono dwa guzki. Wymiary: wysokość 7,5 cm, średnica otworu 18 cm, zaś dna 5 cm (ryc. 11: 11).

6. Głęboka misa o półkolistym dnie, z mocno wychylonym gładkim brzegiem ma szorstką powierzchnię brzuśca, o pomarańczowo-brunatnej barwie. Wykonana z gliny schudzonej grubym białym tłuczniem mineralnym i miką. Wymiary: śred-nica otworu 20 cm (ryc. 11: 12).

7. Misa o lekko wychylonym brzegu, półkolistym dnie i szorstkiej, pomarańczowo-brązowej powierzchni wykonana z gliny schudzonej domieszką średnioziarnistego białego i drobnego czerwonego tłucznia mineralnego ze złotą miką. Wymiary: wysokość 6,5 cm, a średnica otworu 24,5 cm (ryc. 11: 13)

8. Misa o półkolistym dnie, prostym brzegu i wygładzonej, jasnobrązowej powierzch-ni została wykonana z gliny z dodatkiem średnioziarnistego białego tłucznia z miką. Wymiary: średnica otworu 16 cm (ryc. 11: 14)


9. Naczynie o lekko wychylonym i pogrubionym brzegu, do którego przymocowano taśmowate uszko ma wygładzoną jasnobrązową powierzchnię. Wykonane z gliny z dodatkiem grubego białego i czerwonego tłucznia i miki. Wymiary: średnica otworu 18 cm (ryc. 11: 15).

10. Misa o półkolistym dnie, z lekko wywiniętym na zewnątrz brzegiem ma bru-natno-brązową, gładką powierzchnię. Naczynie wykonano z gliny schudzonej gruboziarnistym białym i drobnoziarnistym czerwonym tłuczniem mineralnym, węglem drzewnym oraz miką. Wymiary: wysokość 6 cm, średnica otworu 16 cm (ryc. 11: 16).

PRZYSTAWKI1. Czerpak o półkolistym, słabo wyodrębnionym dnie, wyciągniętym ponad krawędź

taśmowatym uszkiem i czarną, wyświeconą powierzchnią został wykonany z gliny z domieszką średnioziarnistego różowego i drobnego białego tłucznia mineralnego z miką. Wymiary naczynia: wysokość 3,5 cm, średnica otworu 10 cm, natomiast dna 5 cm (ryc. 12: 1).

2. Miseczkę o słabo wyodrębnionym, półkolistym dnie, z taśmowatym uszkiem na krawędzi, wykonano z gliny schudzonej średnioziarnistym różowym i drobnym białym tłuczniem mineralnym z miką. Wymiary naczynia: wysokość 3,5 cm, śred-nica otworu 13 cm, a dna 6 cm (ryc. 12: 2).

Ryc. 12. Grzybno, gm. Unisław, stanowisko 40. Zestaw przystawek: 1 – czerpak; 2, 5 – miseczki; 3 – dzbanuszek; 4 – czarka.

Fig. 12. Grzybno, Unisław commune, site 40. Assemblage of grave goods vessels: 1 – scoop; 2, 5 – little bowls; 3 – small jug; 4 – cup.

1

2

3

4

5


3. Dzbanuszek o wyraźnie wyodrębnionej szyjce, nisko uformowanym brzuścu i czar-nej wyświeconej powierzchni pierwotnie miał małe taśmowate ucho. Wykonany z gliny schudzonej drobnoziarnistym białym tłuczniem mineralnym. Zachowany fragmentarycznie, zrekonstruowany na podstawie analogii. Odkryty wraz z misecz-ką 5. Wymiary naczynia: średnica szyjki 4 cm, zaś dna 2 cm (ryc. 12: 3).

4. Czarka o silnie wyodrębnionej, gładkiej szyjce przechodzącej w szorstki brzusiec ma czarną barwę powierzchni. Wykonana z jasnobrązowej gliny z domieszką gru-bego białego i średnioziarnistego czerwonego tłucznia mineralnego. Wymiary na-czynia: średnica otworu 11 cm, średnica brzuśca 12,5 cm, zaś dna 6 cm (ryc. 12: 4).

5. Miseczka o słabo wyodrębnionym dnie ma jasnobrązową barwę, zapewne gładkiej niegdyś powierzchni. Wykonana z jednego kawałka gliny schudzonej grubym bia-łym i drobnym czerwonym tłuczniem mineralnym. Wymiary naczynia: wysokość 3,5 cm, średnica otworu 12 cm, zaś dna 4 cm (ryc. 12: 5).

Z badań pochodzi jeszcze 48 drobnych ułamków różnych naczyń.

Poza opisanymi pochówkami, z komory grobowej zebrano dodatkowo 20 g drob-nych fragmentów przepalonych kości czaszki, trzonów kości długich i kręgów, nale-żących do co najmniej dwóch osobników (dorosłego i dziecka zmarłego w wieku in-fans I). Ze względu na znaczne rozdrobnienie materiał ten jest trudny do jednoznacznej identyfikacji. Nie można wykluczyć, że są to szczątki kostne pochodzące z urn XII i XIII, lub pozostałości kostne z niezachowanych pochówków XVIII, XXII i XXIII.

ANALIZA MATERIAŁU ŹRÓDŁOWEGO

POPIELNICE I PRZYSTAWKI

I. POPIELNICE

Naczynia wazowate– naczynia baniaste o chropowaconych brzuścach i wygładzonych szyjkach (po-

chówki I, III, VII, IX, XXI, XXIII; ryc. 3: 2, 8; 7: 6; 9: 1; 10: 1, 8-9 i prawdo-podobnie pozostałości urn IV, XI, XII, XIII, XIV, XX, XXII), charakteryzują się przysadzistą formą, esowatymi profilami, baniastymi brzuścami o łagodnych załomach, umieszczonymi ponad połową ich wysokości. Naczynia te nie mają żadnych wątków zdobniczych i należą do najbardziej powszechnych form po-pielnic w kulturze pomorskiej, znanych m.in. z Mlewca, gm. Kowalewo Pomor-skie, Lubicza, gm. loco i Dębowej Łąki, gm. loco (Kulesza 1982; Rembisz 2011, s. 252-253; ryc. 6:4; 8:2).

– naczynia o łagodnie zaokrąglonych brzuścach uformowanych w połowie wy-sokości popielnicy (pochówki VIII, XV, XVI, XVIII; ryc. 7: 7; 9: 4, 7; 10: 3)


charakteryzują się lekko wychylonymi na zewnątrz szyjkami, oddzielonymi od brzuśca dookolną linią rytą. Powierzchnie są gładkie, zdobione zazwyczaj jedynie elementami plastycznymi w formie pary przypłaszczonych guzków. Analogiczne naczynia znane są m.in. z Tytlewa, gm. Lisewo (Koperkiewicz 2005, s. 280; 2009, ryc. 5a) oraz Mlewca, gm. Kowalewo Pomorskie (Kulesza 1982).

– naczynia o dwustożkowatych załomach brzuśców uformowanych w połowie wyso-kości popielnicy (pochówki II, X, XVII, XXIII; ryc. 3: 5; 9: 3; 10: 2, 9). W górnej części brzuśca, po przeciwległych stronach naczynia znajdują się niewielkie „śle-pe” uszka oraz rozbudowany układ zdobniczy. Czasami dolna część – od załomu brzuśca – jest chropowacona. Podobne formy znane są ze stanowiska wczesnej fazy kultury pomorskiej w Kręcieszkach, gm. Bedlno (Jadczykowa 1992, s. 227) oraz Wielkiej Wsi, pow. Puck (Łuka A. 1959, fot. 7). Na ziemi chełmińskiej podobne elementy zdobnicze posiada tylko baniaste naczynie ze Stanisławki i Rzęczkowa, gm. Zławieś Wielka; Dębowej Łąki, gm. loco oraz z Dobieszewka, gm. Kcynia (Kulesza 1982, tab. XLVIII:3; Kwapiński A. 2007, nr 2271-2272; Rembisz 2011, s. 252-253; ryc. 6: 3).

Naczynia uchateDzbany o nisko osadzonych dwustożkowatych brzuścach (pochówek V, XIX;

ryc. 7: 1; 10: 5), o czarnych lub czarno-pomarańczowych, wyświeconych powierzch-niach i wyodrębnionych, wysokich, zwężających się ku górze szyjkach, zaopatrzone w szerokie taśmowate ucha są formami powszechnymi na całym obszarze kultury pomorskiej. Z ziemi chełmińskiej znane są ze stanowiska w Rzęczkowie, gm. Zławieś Wielka; Brąchnówku, gm. Chełmża; Nowych Dobrach, gm. Chełmno; Łysomicach, gm. loco; Kaszczorku, gm. Lubicz; Działowie, gm. Płużnica oraz Dębowej Łące, gm. loco (Kulesza 1982; Rembisz 2011, s. 254; ryc. 8: 5).

II. MISY– misa o esowatym profilu (ryc. 8: 7), z wyraźnie podkreślonym, wychylonym na

zewnątrz brzegiem. Analogiczne okazy znane są ze stanowiska w Rzęczkowie, gm. Zławieś Wielka (Kulesza 1982);

– misy o lekko wychylonym brzegu, czasami zaopatrzone w pseudouszka (pochówki I-III, X, XVI, XXI; ryc. 3: 1, 3, 6; 9: 2, 5; 10: 6; 11: 3, 5, 8, 12). Analogiczne okazy odkryto w grobie skrzynkowym w Piwnicach, gm. Wąbrzeźno (Kulesza 1982), w Rębie na Pomorzu (Fudziński, Rożnowski 2002, s. 25, ryc. 19 e) oraz w Polsce środkowej (Jadczykowa 1992, tab. II: 5);

– misy o półkolistym, słabo wyodrębnionym dnie (pochówki VII, XII, XIII; ryc. 7: 4, 5; 11: 3, 4, 9, 10, 11, 13-16), czasami z pojedynczymi uchami lub parami guzków przy krawędzi były powszechnie stosowane jako pokrywy urn w grobach skrzynkowych, znane m.in. z Kaszczorka, gm. Lubicz; Łysomic, gm. loco; Nowych Dóbr, gm. Chełmno; Dębowej Łąki, gm. loco i Tytlewa, gm. Lisewo (Kulesza 1982; Koperkiewicz 2005, s. 281; Rembisz 2011, s. 254; ryc. 6: 3; 7: 3; 8: 1, 7).


III. POKRYWY– pokrywy czapkowate należą do form powszechnych w okresie halsztackim,

występują przede wszystkim z urnami twarzowymi w grobach skrzynkowych odkrytych na Pomorzu (ryc. 11: 1). Z obszaru ziemi chełmińskiej znane m.in. z grobu w Parlinie, gm. Dąbrowa oraz Dębowej Łąki, gm. loco (Kwapiński A. 2007, nr 2585; Rembisz 2011, s. 255; ryc. 7: 1)

– pokrywy czapkowate z płasko ściętym wierzchołkiem (ryc. 11: 2) znane są za-równo z Pomorza, jak i Polski środkowej, m.in. z Bierzglinka, gm. Września, woj. wielkopolskie (Kwapiński A. 2007, nr 2192). Na ziemi chełmińskiej podobne okazy odkryto w Maruszy, gm. Grudziądz; Działowie, gm. Płużnica; Piwnicach, gm. Wąbrzeźno (Kulesza 1982).

– płaskie pokrywy wpuszczane (pochówek XXI; ryc. 10: 7) należą do typowych form fazy „wielkowiejskiej” kultury pomorskiej, są bardziej rozpowszechnione niż pokrywy czapkowate (Podgórski 1992). Najbliższa okazowi z Grzybna jest płaska pokrywa z guzem z Pręgowa Górnego, gm. Kolbudy Górne, woj. pomorskie (Kwapiński M. 1999, nr 1460).

IV. PRZYSTAWKIPrzystawki są reprezentowane przez czerpak (ryc. 12: 1), dzbanuszek (ryc. 12: 3),

miseczki (ryc. 12: 2, 5) i czarkę (ryc. 12: 4). Są to formy analogiczne do większych egzemplarzy, na ogół niezdobione. Przeważnie występują parami (Malinowski 1969). Analogiczne egzemplarze pochodzą m.in. z Nowych Dóbr, gm. Chełmno; Dębowej Łąki (Rembisz 2011, ryc. 8:3, 6-9), Piwnic, gm. Wąbrzeźno (Kulesza 1982) oraz Krę-cieszek, gm. Bedlno (Jadczykowa 1992, tabl. VI).

WYPOSAŻENIE POCHÓWKÓWDodatkowe wyposażenie pozaceramiczne odkryto w 7 pochówkach. Łącz-

nie złożyło się na nie 41 fragmentów ozdób brązowych oraz około 28 paciorków z niebieskiego szkła kobaltowego, zachowanych w całości lub we fragmentach (po-chówki II, III, VI, VII, XVI, XVII, XIX; ryc. 3: 4, 7; 7: 2, 3; 9: 6; 10: 1, 4). Niektóre z paciorków były spojone z fragmentami brązowego drutu. Brązowe kolczyki, wy-stępujące także z nanizanymi na nie paciorkami szklanymi, należą do najbardziej rozpowszechnionych ozdób kultury pomorskiej. Na ziemi chełmińskiej paciorki szklane znane są z około 30 stanowisk. Ich obecność jest postrzegana jako dowód kontaktów wymiennych tego terenu z wybrzeżami Morza Śródziemnego (Kulesza 1982, s. 304, 305, 310, 311).

LUDZKIE SZCZĄTKI KOSTNESzczątki ludzkie zachowane są w dość dobrym stanie, w przeważającej części

są bardzo silnie przepalone. W eksplorowanych urnach zarejestrowano przede wszyst-kim pochówki pojedyncze. Jedynie w urnie 7 pochowano najpewniej dorosłą kobietę,


a później dołożono szczątki dziecka. W dwóch przypadkach obserwuje się pewien „niedobór” kości w urnie. Prawdopodobnie przepalone szczątki zostały mniej do-kładnie zebrane z miejsca kremacji. Kości dziecięce jako mniej masywne i słabiej zmineralizowane mogły ulec całkowitemu spaleniu (spopieleniu), a także miały mniejsze szanse na przetrwanie w środowisku podepozycyjnym.

Można być pewnym, że odkryte kości należą do osób obojga płci (kobiet i męż-czyzn) zmarłych w różnym wieku. W przypadku dorosłych zgon nastąpił najczęściej w kategorii adultus – maturus, tj. pomiędzy 20. a 50. rokiem życia. W popielnicach znajdują się również przepalone kości dzieci, których śmierć miała miejsce w prze-dziale wieku 0-7 lat (infans I) oraz między 7. a 14. rokiem życia (infans II).

Na kościach osób dorosłych zaobserwowano zmiany patologiczne w postaci śladów po tzw. guzkach Schmorla (wgnieceniu jądra miażdżystego krążka między-kręgowego w powierzchnię trzonu kręgu) na powierzchniach zachowanych trzonów kręgowych. Są to typowe i dosyć powszechne zmiany zwyrodnieniowe związane najczęściej z obciążeniem kręgosłupa aktywnością fizyczną, w tym pracą (Kozłow-ski 2011; 2012). Do rzadszych należą zaś zarejestrowane na kościach dziecięcych ślady najprawdopodobniej będące efektem stresu metabolicznego lub infekcji – ślady reakcji zapalnych okostnej kości kończyn długich (Kozłowski 2012).

ZWIERZĘCE SZCZĄTKI KOSTNEObecność przepalonych pozostałości zwierzęcych w grobach ludności kultury

łużyckiej była stwierdzana niejednokrotnie. Obecność szczątków konia (Equus ferus f. caballus) w popielnicach odnotowano przynajmniej na 12 cmentarzyskach (Wę-grzynowicz 1982; Abłamowicz, Kubiak 1999). Jak w przypadku grobu z Grzybna, były to pojedyncze osobniki w wieku 4 lat i kilkuletnie. Ich szczątki odkryto w po-chówkach dorosłych mężczyzn, rzadziej kobiet (Abłamowicz, Kubiak 1999, s. 66–67). Znaczenie konia u społeczności łużycko-pomorskiego cyklu kulturowego pole-gało więc nie tylko na docenianiu jego walorów użytkowych w trakcie życia, o czym świadczą liczne jego pozostałości kostne odkrywane na osadach i grodziskach (Piąt-kowska-Małecka 2003). Pojawienie się w okresie halsztackim specyficznych, właści-wych światu koczowniczemu zachowań kulturowych spowodowało ogromny wzrost pozagospodarczej roli konia, przejawiający się składaniem w grobach pochówków lub kości końskich oraz elementów uprzęży (Abłamowicz 2005, s. 262-264), a także wykonywaniem przedstawień koni, jeźdźców, elementów uprzęży i wozów (Kwa-piński M. 1995, s. 361-362).

Szczątki kostne ptaków odkrywane są często na cmentarzyskach kultury łużyc-kiej. Zazwyczaj, tak jak i w przypadku szczątków z Grzybna, kości ptasie stanowiły domieszkę w pochówkach dziecięcych (Abłamowicz, Kubiak 1999, s. 68-70).

Odkryte w pochówku dorosłej kobiety (XXI) dwa przepalone kręgi piersiowe szczupaka (Esox lucius L.) należą do dosyć rzadkich odkryć na cmentarzyskach pra-


dziejowych. Biorąc pod uwagę rozmiary kręgów, można przypuszczać, iż pochodziły od jednego osobnika. W obu znajdował się pojedynczy otwór. Na kręgach współ-czesnych szczupaków w tym samym miejscu występuje naturalny bardzo mały ka-nał, niemal niewidoczny dla oka nieuzbrojonego w przyrządy optyczne. Dlatego też można stwierdzić, iż otwory w zbadanych egzemplarzach (o średnicy około 2 mm) zostały wykonane przez człowieka. Dzięki porównaniu ich z kręgami współczesnych szczupaków i ich wymiarami, długość całkowitą osobnika subfosylnego określono na około 50-60 cm.

Podobne paciorki z kręgów szczupaka odkryto na cmentarzysku z młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Laskach (Iwaszkiewicz 1988; Abłamowicz, Kubiak 1999, s. 75-76, 85; Makowiecki 2003, s. 95). Dwa kręgi, ryby nieokreślonego gatunku pochodzą z nekropoli w Bachórz-Chodorówce datowanej na III-IV okres epoki brą-zu (Abłamowicz, Kubiak 1999, s. 127, 132). Kolejnych 8 kręgów szczupaka z prze-wierconymi otworami odkryto na cmentarzysku w miejscowości Gross-Timmendorf, w urnie 39, zawierającej szczątki dorosłej kobiety (Kühl 1984).

Kręgi szczupaka z intencjonalnie wykonanymi otworami, odkryte dotychczas w grobach kobiecych uznaje się za paciorki naszyjników noszonych w celach estetycz-nych lub/i magicznych (Wrzosek, Ćwirko-Godycki 1937; Malinowski 1991, s. 105).

Obecność w grobie szczątków wymienionych gatunków jest przykładem postrze-gania świata zwierząt jako istotnego elementu niezbędnego w praktykach i ceremo-niach rytualnych, czego finalnym efektem było zdeponowanie fragmentów kostnych ze spalonych zwierząt.

WNIOSKI

Wielopochówkowe groby są charakterystyczne dla ludności kultury pomorskiej z młodszego okresu halsztackiego, kiedy to rozpowszechniła się prostokątna forma kamiennej skrzyni (Podgórski 1992, s. 211). Na Pomorzu przeważają one nad innymi formami pochówków.

Lokalizacja grobu na zboczu wyniesienia, w pobliżu cieku wodnego, usytu-owanie dłuższą osią w kierunku północny-zachód/południowy-wschód, konstruk-cja skrzyni oraz specyfika wyposażenia, potwierdzają zaobserwowane dotychczas prawidłowości, stosowane w obrządku pogrzebowym ludności kultury pomorskiej (Kulesza 1982). Podobnie jak w innych przypadkach, tak i tu wolna przestrzeń po-zostawała w części południowej. Konstrukcja złożona ze specjalnie dobranych płyt piaskowca stwarzała możliwość otwierania grobu i dokładania prochów kolejnych zmarłych. Każdorazowo demontowano najmniejszą z płyt zamykającą komorę od południa. Możemy więc przypuszczać, że groby skrzynkowe są efektem chowania przepalonych szczątków kolejno umierających członków rodziny. Łącznie w grobie tym złożono 23 urny i pochowano przynajmniej 21 członków wspólnoty.


Pośród popielnic widać znaczną różnorodność. Występują zarówno naczynia ba-niaste o chropowaconej powierzchni, wazy gładkościenne, jak i dzbany. Zdobnictwo naczyń jest ubogie. Dwa zdobione naczynia posiadają nieliczne analogie na Pomorzu. Zwyczaj nakrywania urn z kośćmi przejawia się głównie w używaniu do tego celu mis, które pełniły funkcję pokryw. Zjawisko to zaczyna dominować w schyłkowym okresie halsztackim D (Łuka L.J. 1968, s. 38, 42; Fudziński, Rożnowski 2002, s. 80-82). W rezultacie na podstawie formy grobu i stylistyki ceramiki określić można chro-nologię znaleziska na okres trwania fazy Karczemki, czyli przełom młodszego okresu halsztackiego (Ha D) i starszego okresu przedrzymskiego (Podgórski 1992, s. 211).

Analogiczne konstrukcje znane są m.in. z Grzybna (stan. 122), Nawry i Wybcza (stan. 133-135). Prawdopodobnie pozostałości rozwleczonego grobu skrzynkowego odkryto w Trzebczu Szlacheckim (stan. 15). Na podstawie badań powierzchniowych przeprowadzonych w ramach projektu AZP na arkuszu 36-42 natrafiono na ślady

Ryc. 13. Skupiska osadnicze ludności kultury pomorskiej na zachodnim brzegu Fryby: 1 – rejon Trzebcza, 2 – Grzybna, 3 – Siemonia, 4 – Wybcza, 5 – Nawry

(na podstawie badań AZP).Fig. 13. Settlement clusters of the Pomeranian culture population on western bank of the Fryba River: 1 – Trzebcz area, 2 – Grzybno area, 3 – Siemoń area, 4 – Wybcz area,

5 – Nawra area (after AZP).


osadnictwa ludności kultury pomorskiej w Grzybnie (stan. 14, 17, 21, 22, 23, 31, 32, 33), Trzebczu Szlacheckim (stan. 19, 28), Wybczu (stan. 9), Siemoniu (stan. 7) i Nawrze (stan. 11). Wymienione stanowiska położone są na zachodnim brzegu rzeki Fryby (ryc. 13), gdzie tworzą dość zwarte skupisko osadnicze opisywane jako mikro-region Bajerze – Grzybno (Gackowski 2012, s. 146-147).

Adresy autorów:dr Anna Rembisz-LubiejewskaPracownia Archeologiczna ARCHEO-LAB ul. Kamienna Grobla 11/19, 80-763 Gdańskdr hab. Tomasz Kozłowskidr Alicja Drozd-LipińskaZakład AntropologiiWydział Biologii i Ochrony ŚrodowiskaUniwersytet Mikołaja Kopernikaul. Lwowska 1, 87-100 Toruńdr hab. inż. Daniel Makowiecki, prof. UMKPracownia Rekonstrukcji Środowiska PrzyrodniczegoInstytut Archeologii Uniwersytet Mikołaja Kopernika ul. Szosa Bydgoska 44/48, 87-100 Toruń

BiBliografia

Abłamowicz R.2005 Koń w obrzędowości społeczeństw kultury pomorskiej, [w:] Aktualne problemy

kultury pomorskiej, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 259-269.

Abłamowicz R., Kubiak H.1999 Analiza osteologiczna szczątków zwierzęcych z cmentarzysk kultury łużyckiej

w dorzeczu Odry i Wisły, Katowice.

Fudziński M., Rożnowski F.2002 Cmentarzysko ludności kultury pomorskiej w Rębie, gm. Przodkowo, Gdańsk.

Gackowski J.2012 Przestrzeń osadnicza Pojezierza Chełmińskiego i przyległych dolin Wisły, Drwęcy


i Osy w młodszej epoce brązu i na początku epoki żelaza, Toruń.

Gładykowska-Rzeczycka J.1974 O metodach stosowanych w badaniach materiałów kostnych z ciałopalnych cmen-

tarzysk, [w:] Metody, wyniki i konsekwencje badań kości z grobów ciałopalnych. Sesja Naukowa UAM, Seria Antropologia, t. 2, s. 85-92.

Iwaszkiewicz M.1988 Wyniki ekspertyzy ichtiologicznej niektórych zabytków z cmentarzyska kultury

łużyckiej w Laskach, [w:] Laski. Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej, cz. 1, red. T. Malinowski, Słupsk, s. 71.

Jadczykowa I.1992 Najstarsze materiały kultury pomorskiej w Polsce środkowej, [w:] Ziemie polskie

we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami, red. S. Czopek, Rzeszów, s. 220-240.

Koperkiewicz A.2005 Grób skrzynkowy kultury pomorskiej z miejscowości Tytlewo, gm. Lisewo, stano-

wisko 12, [w:] XIV Sesja Pomorzoznawcza, Vol. I. Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk, s. 279-284.

2009 Grób skrzynkowy ludności kultury pomorskiej z Tytlewa, gm. Lisewo (stanowisko 12), [w:] Archeologia epok brązu i żelaza. Studia i materiały, t. 1, red. J. Gackowski, Toruń, s. 201-229.

Kozłowski T.2011 Przepalony materiał kostny z grobu skrzynkowego ludności kultury pomorskiej

w Dębowej Łące, woj. kujawsko-pomorskie (stanowisko 49), [w:] Archeologia epok brązu i żelaza. Studia i materiały, t. 2, red. J. Gackowski, Toruń, s. 269-276.

2012 Stan biologiczny i warunki życia ludności „in Culmine” na Pomorzu Nadwiślańskim (X–XIII wiek). Studium antropologiczne, Mons Sancti Laurentii, t. 7, Toruń.

Kulesza P.1982 Osadnictwo kultury pomorskiej na Pojezierzu Chełmińskim, maszynopis pracy

magisterskiej w bibliotece Instytutu Archeologii UMK, Toruń.

Kühl I.1984 Animal remains in cremations from the Bronze Age to the Viking period in Schleswig-

Holstein, North Germany, [w:] Animals and Archaeology, t. 4. Hasbandry in Europe, red. C. Grigson, J. Clutton-Brock, British Archaeological Reports, International Series 227, s. 209-220.

Kwapiński A.2007 Korpus kanop pomorskich, część II – Polska środkowa i południowo-zachodnia,

Gdańsk.

Kwapiński M.1995 Zwierzęta w gospodarce i wierzeniach kultury pomorskiej, [w:] Kultura pomorska

i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? Materiały z konferencji w dniach 24-26 listopada 1993, red. T. Węgrzynowicz, M. Andrzejowska, J. Andrzejowski, E. Radziszewska, Warszawa, s. 361-368.


1999 Korpus kanop pomorskich, część I – Pomorze, Gdańsk.

Lyman R.L.1994 Vertebrate taphonomy, Cambridge.

Łuka A.1959 Kultura pomorska na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk.

Łuka L.J. 1968 Obrządek pogrzebowy u plemion kultury wschodniopomorskiej na Pomorzu

Gdańskim – cz. I, „Pomerania Antiqua”, t. 2, s. 34-72.

Makowiecki D.2003 Historia ryb i rybołówstwa w holocenie na Niżu Polskim w świetle badań archeo-

ichtiologicznych, Poznań.

Malinowski T.1969 Obrządek pogrzebowy ludności kultury pomorskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków.1991 Laski. Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej, cz. 4, Słupsk.

Phenice T.W.1969 A newly developed visual method of sexing in the os pubis, „American Journal of

Physical Anthropology”, t. 30, s. 297-301.

Piątkowska-Małecka J.2003 Zwierzęta w gospodarce ludności zamieszkującej ziemie Polski północno-wschodniej

we wczesnej epoce żelaza, Olsztyn.

Piontek J.1996 Biologia populacji pradziejowych. Zarys metodyczny, Poznań.

Podgórski J.T.1992 Fazy cmentarzysk kultury łużyckiej i pomorskiej na Pomorzu Wschodnim, [w:]

Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami, red. S. Czopek, Rzeszów, s. 199-213.

Rembisz A.2011 Grób skrzynkowy ludności kultury pomorskiej w Dębowej Łące, woj. kujawsko-po-

morskie (stanowisko 49), [w:] Archeologia epok brązu i żelaza. Studia i materiały, t. 2, red. J. Gackowski, Toruń, s. 243-268.

Ubelaker D.H.1978 Human skeletal remains: Excavation, analysis, interpretation, Chicago.

Węgrzynowicz T.1982 Szczątki zwierzęce jako wyraz wierzeń w czasach ciałopalenia zwłok, Warszawa.

Wrzosek A., Ćwirko-Godycki M.1937 Przedmioty z kości znalezione w grobach kultury łużyckiej na cmentarzysku w La-

skach w powiecie kępińskim, Poznań.

Zietzschmann O., Krolling O.1955 Lehrbuch der Entwicklungsgeschichte der Haustiere, Berlin und Hamburg.


ANNA REMBISZ-LUBIEJEWSKA, TOMASZ KOZŁOWSKI, ALICJA DROZD-LIPIŃSKA, DANIEL MAKOWIECKI

THE POMERANIAN CULTURE POPULATION CIST GRAVE IN GRZYBNO (SITE 40), UNISŁAW COMMUNE,

KUYAVIAN-POMERANIAN VOIVODESHIP

SUMMARYIn 2000, during ploughing a field in Grzybno Mr Marian Kaniczewski discovered

the Pomeranian culture population cist grave. The burial was located approximately 100 meters from the discoverer's farmstead, on the edge of a small elevation sloping gently to the south-east towards currently reclaimed depression (Fig. 1).

Rescue excavations were undertaken by employees of Voivodeship Office for Cultural Heritage Protection Joanna Sosnowska and Wojciech Sosnowski with Paweł Gurtowski.

The burial was originally covered with flat stone blocks destroyed during ploughing. Stone construction built of split sandstone slabs, was rectangular in plan with a length 250 cm and a width of sides 140 cm and 100 cm. The chamber was situated along the north-south axis.

Most of urns were damaged during the discovery (Fig. 2). In total, in the grave 23 urns were found. They were covered with lids or bowls. Also 5 grave goods vessels were found (Figs. 3, 7-12). In vessels were buried at least 21 individuals of both sex who died in different age. In case of adults, the death occurred most often between 20 and 50 year of age. Children's deaths took place in the range of 0-7 and 7-14. On bones of adults were observed spine lesions caused by physical activity and on bones of children there were marks which most likely resulted from metabolic stress or infec-tion (Kozłowski 2012).

Urns filled the entire burial chamber, apart from the southern corner of the grave. Some vessels stood on flat stone stands. Urns contained burnt human remains (Figs. 4, 6, 8), modest grave goods in form of fragments of burnt bronze jewellery, melted blue cobalt glass beads (Figs. 3: 4, 7; 7: 2-3) and remains of horse, bird and vertebrae of pike, which probably originally formed a necklace (Fig. 5). Lids or bowls covering urns were moved and mostly broken.

Based on form of the grave and style of the pottery, the grave's chronology was determined as Karczemki phase, i.e. the turn of the younger Hallstatt period (Ha D) and older Pre-Roman period (Podgórski 1992, p. 211).

Location of the grave on elevation's slope near a watercourse, situation along the north-south axis, cist construction and specificity of grave goods, confirm previously observed regularities in burial rites of the Pomeranian culture population. The grave in question should be linked with a fairly compact settlement cluster registered on west-ern bank of the Fryba River, existing here from the younger Hallstatt period (Fig. 13).

Grób skrzynkowy ludności kultury pomorskiej w Grzybnie, gm. Unisław, woj. kujawsko-pomorskie (stanowisko 40)/The Pomeranian culture population cist grave in Grzybno (site 40), Unisław

Documents