GÖKLERDEDİR! - ithaki.com.tr · Larry Niven – Gelgeç Ay ... Clarke, çoktan bilimkurgunun büyük üçlüs ... Herbert’ın Dune’unu ya da Heinlein’ın Yaban Diyarlardaki

..

İ S T İ K B A L

G Ö K L E R D E D İ R !

Orson Scott Card1951’de Washington’da doğan Amerikalı yazar, 80’ler sonrası dö-

nemin en önemli bilimkurgu yazarlarından biri. Yazarlığının yanı

sıra eleştirmenlik ve akademisyenlik de yapan Card, en bilinen ese-

ri Ender’in Oyunu ve devam kitabı Ölülerin Sözcüsü ile hem Hugo

hem de Nebula ödüllerini kazanmış ve Amerika’nın tür için verilen

en prestijli bu iki ödülünü iki sene üst üste kazanma başarısını gös-

teren tek yazar olmuştur.

Yüzyılın En İyi Bilimkurgu ÖyküleriDerleyen: Orson Scott Card

Özgün Adı The Best Science Fiction of the Century

İthaki Yayınları - 1343

Bilimkurgu Klasikleri - 30

Yayım Sorumlusu: Alican Saygı OrtancaDizi Editörü: Alican Saygı OrtancaYayıma Hazırlayan: Arzu AkbaturDüzelti: Emre Aygün, Ömer EzerKapak İllüstrasyonu: Hamdi AkçayKapak Uygulama: Hamdi AkçayGrafik Uygulama: B. Elif Balkın1. Baskı, Mart 2018, İstanbulISBN: 978-605-375-750-4Sertifika No: 11407

Türkçe Çeviri © Ayşe Su Akaydın, Merve Akçay, Tuğçe Atacı, Büşra Çavundur, Handegül Demirhan, Ahmet Can Halat, Cem Önder, Pınar Uysal, 2015Önsöz © Orson Scott Card, 2001Türkçe Telif Hakkı © İthaki, 2015

Ya yın cı nın ya zı lı iz ni ol mak sı zın alın tı ya pı la maz.

İthakiTM Penguen Kitap-Kaset Bas. Yay. Paz. Tic. Ltd. Şti.’nin yan kuruluşudur.Caferağa Mah. Neşe Sok. 1907 Apt. No: 31 Moda, Kadıköy - İstanbul Tel: (0216) 348 36 97 – Faks: (0216) 449 98 34 [email protected] – www.ithaki.com.tr – www.ilknokta.com

Kapak, İç Baskı: Deniz Ofset MatbaacılıkGümüşsuyu Cad. Topkapı Center, Odin İş Merkezi No: 403/2 Topkapı-İstanbulTel: (0212) 613 30 06 - Faks: (0212) 613 51 97 Sertifika No: 40200

B İ L İ M K U R G U K L A S İ K L E R İ

DERLEYEN

ORSON SCOTT CARD

YÜZYILIN EN İYİ BİLİMKURGU ÖYKÜLERİ

Çevirenler

Arzu Akbatur gözetimindeAyşe Su Akaydın, Merve Akçay, Tuğçe Atacı,

Büşra Çavundur, Handegül Demirhan, Ahmet Can Halat, Cem Önder, Pınar Uysal

.

İçindekiler

Çeviri Süreci Üzerine ....................................................................9

Sunuş .............................................................................................13

Altın Çağ

Poul Anderson – Bana Joe Deyin ..............................................23

Robert A. Heinlein – Siz Zombiler… .......................................73

Lloyd Biggle, Jr. – Ezgibent ........................................................92

Theodore Sturgeon – Yalnızlığın Uçan Dairesi .....................144

Isaac Asimov – Robot Rüyaları ...............................................164

Edmond Hamilton – Ters Evrim .............................................174

Arthur C. Clarke – Tanrı’nın Dokuz Milyar Adı ...................195

James Blish – Sanat Eseri ..........................................................207

Ray Bradbury – Karaydı Tenleri ve Altın Rengiydi Gözleri .. 229

Yeni Dalga

Harlan Ellison – “Tövbe et, Harlequin!” Dedi Tiktakbey ....253

R. A. Lafferty – Eurema’nın Varisi ..........................................270

Robert Silverberg – Gezginler .................................................287

Frederik Pohl – Dünyanın Altındaki Tünel ...........................306

.

Brian W. Aldiss – Bir İnsanın Yerini Kim Alabilir ki? ..........348

Ursula K. Le Guin – Omelas’ı Terk Edenler ...........................362

Larry Niven – Gelgeç Ay ..........................................................372

Medya Jenerasyonu

George R. R. Martin – Çölkralları ...........................................411

Harry Turtledove – Gidilmeyen Yol........................................466

William Gibson & Michael Swanwick – İt Dalaşı .................501

Karen Joy Fowler – Görünen Yüz............................................531

C. J. Cherryh – Çömlekler ........................................................549

John Crowley – Kar ...................................................................587

James Patrick Kelly – Sıçan ......................................................610

Terry Bison – Ateşi Keşfeden Ayılar .......................................627

John Kessel – Temiz Bir Kaçış .................................................645

Lisa Goldstein – Turistler .........................................................664

George Alec Effinger – Bir .......................................................685

9

Çeviri Süreci ÜzerineArzu Akbatur

Yüzyılın En İyi Bilim Kurgu Öyküleri gibi bir başlık, her “en iyi” listesinin hissettirdiği şüpheyi hissetmenize, bu tür listelere ya da derlemelere karşı duyduğunuz rahatsızlığın nükset-mesine sebep olabilir. Dolayısıyla, daha baştan bu derlemeye böyle bir ön kabulle yaklaşmanın kaçınılmaz olduğunu söy-lemek mümkün. Kendisi de tanınmış, saygın kabul edilen bir bilimkurgu yazarı olan Orson Scott Card’ın giriş yazısında belirttiği gibi, kitaptaki öyküler tamamen öznel bir seçimle bir araya getirilmiş ki aslında hemen her derlemede karşımı-za çıkan bir durum bu. “En iyi” bilimkurgu öyküleri denince akla pek çok başka yazarın veya bu kitapta yer alan yazar-ların klasikleşmiş farklı öykülerinin gelebileceğinin pekâlâ farkında Card. Açıkça ve samimiyetle, derlemede yer alacak metinlere karar verirken, ilk okuduğunda sevdiği ve tekrar okuduğunda yine sevip hayran olduğu öyküleri seçtiğini ifa-de ediyor.

Her biri sizi farklı dünyalara, olasılıklara, sorulara, tecrü-belere götüren; aklınızı karıştıran, hayal gücünüzü zorlarken tanık olduğunuz hayal gücüne, yaratıcılığa hayran kalmanızı sağlayan bu öykülerin böyle bir başucu kitabında toplanmış olması ve tabii kitabın İthaki Yayınları “Bilimkurgu Klasikle-ri” serisinin 30. kitabı olması bir tarafa, bu kitabı bizim için “özel” kılan farklı bir durum var: Öykülerin çeviri süreci.

.

Pek çok çeviribilim veya mütercim-tercümanlık bölü-münde olduğu gibi, Boğaziçi Üniversitesi Çeviribilim lisans programında da öğrenciler son sınıfa geldiklerinde bir “Çe-viri Projesi” hazırlarlar. Projeye başlamadan önce öğrenci-ler bölümün öğretim elemanları arasından bir danışman belirlerler. Danışmanın yönlendirmesiyle çevrilecek metin seçilir, metin üzerinde çalışılır; çeviri sürecinde karşılaşı-lan sorunlar ve bu sorunların nasıl çözümlenebileceği üze-rine konuşulur, tartışılır. Çeviri bittikten sonra da çevril-miş metin üzerinde gerekli görülen düzeltmeler ve metnin son okuması yapılır. Öğrenciler, projelerini teslim etmeden önce, metin seçimiyle ilgili karar verme süreçlerini anlattık-ları, özgün metnin içeriği, biçimsel ve biçemsel özellikleri hakkında bilgi verdikleri bir giriş yazısı; özgün ve çevrilmiş metinleri takiben de çeviri sırasında karşılaştıkları sorunları ve bu sorunlara buldukları çözümleri kuramsal yaklaşımlar çerçevesinde anlattıkları bir “yorum” bölümü yazarlar. Bu derlemedeki öykülerin çevirisi, danışmanı olduğum “Çeviri Projesi” öğrencilerim tarafından yapıldı. Bunca emek verilen nitelikli çevirilerin değerlendirilmesi gerektiği düşüncesin-den yola çıkarak, önceki dönemlerde aralarında “Edebiyat Çevirisi”nin de olduğu farklı derslerimi almış olan, bilim-kurgu ve fantastik edebiyata ilgi duyduklarını bildiğim bu öğrencilerime, yayımlanmak üzere bir derlemenin çevirisini yapma önerisini getirdiğimde hepsi öneriyi büyük bir heye-canla kabul ettiler. Bu, hepimiz için çok öğretici ve keyifli bir yolculuk oldu. Yayıneviyle temasa geçilmesi, metne karar ve-rilmesi, sözleşmenin yapılması, öykülerin dağılımı, takvimin belirlenmesi, çeviriler ortaya çıktıkça bunların üstünde ça-lışma, düzeltilerin ve son okumaların yapılması… başından sonuna apayrı bir tecrübeydi. Elbette bunun en keyifli kısmı çeviriler üstünde çalışmaktı. Her bir öyküyü, çeviriyi yapan öğrencimle birlikte cümle cümle okuyarak ilerlerken bazen

11

bir kelime oyunu, bir mekânın tasviri, bazen anlatıcıların de-ğişmesiyle ortaya çıkan ton değişikliği ya da hikâye üzerine tartıştık. Bazen gruptaki diğer çevirmenlerle fikir alışverişin-de bulunup belli konularda daha fazla bilgi sahibi olanlara akıl danıştık; bazen de o kadar tartışıp kafa yorduktan sonra başa dönüp ilk akla gelen çözümün daha iyi olduğuna karar verdik. Edebiyatın insana iyi gelen o büyülü yönünü; keli-melerin, cümlelerin arasında kaybolduğumuz bu zamanlar-da daha iyi anladık. Özellikle de öğrencilerin mezuniyetinin hemen akabindeki o gerilimli temmuz ayında hayatın kar-maşasından, gerçek bildiklerimizin yapaylığından, yeni yeni sınırların bizi hapsettiği o cendereden bir kaçış oldu bizim için bu öyküler.

Sizin de kendinizi öykülerin yarattığı bu zengin dünya içinde unutmanız dileğiyle…

Aralık 2017

13

SunuşOrson Scott Card

Yüzyılın en iyi bilimkurgu öykülerinin bir listesini yapmak, binyılın ya da günümüze kadar yazılmış en iyi bilimkurgu öykülerinin bir listesini yapmaktan farklı değil. Bunun sebe-bi, bilimkurgunun bir edebiyat türü olarak ortaya çıkışının ve dolayısıyla tüm tarihinin 1900’lerde; Hugo Gernsback’in, “H. G. Wells’in yazdığı türde bilimsel romanlar” olarak ta-nımladığı “bilimsel kurgu” [scientifiction] üzerine ilk dergi-nin basıldığı dönemde başlaması.

H. G. Wells, Jules Verne ve (daha sonra yoluna, Edmond Hamilton gibi tam anlamıyla bir bilimkurgu yazarı olarak devam eden A. Merritt, H. Rider Haggard ve diğerleri dâhil) pek çok macera öyküsü yazarı, geriye bakıldığında bilimkur-gu geleneğine ait olduğu açıkça görülen öyküler yazdılar. Ancak bu yazarlar, ne öykülerini edebiyatta yeni bir tür ola-rak görüyorlar, ne de uzaylı ırkları, yeni ve tuhaf icatları ya da geçmişin şaşırtıcı kalıntılarını anlatan öyküler yazarken kendilerinin farklı bir edebiyat topluluğuna ait olduklarını düşünüyorlardı.

Gernsback’in dergisi Amazing Stories’in yayımlanmasıyla bu durum değişti. Artık belli türde öykülerin içinde yer bula-bildiği, bilimkurgunun ne olduğunu, ve dolayısıyla ne olma-dığını, tanımlayan sınırlar mevcuttu. Bu sınırlar, en azından bir süre için, getto duvarlarının vazifesini görerek bilimkur-

14

gu türünün yerleşmesine yardımcı olacaktı. Ve tabii, bir de okur mektupları köşesi vardı.

Topluluğun oluşmasını sağlayan, bu okuyucu mektupla-rı köşesiydi. Yeni türün meraklıları Gernsback’e yazıyor ve birbirlerinin dergide yayınlanan mektuplarını okumaya can atıyorlardı. Sonra aracıyı atlayıp doğrudan birbirlerine yaz-maya ve buluşup bilimkurgunun ne olduğu, ne olabileceği ya da ne olması gerektiği hakkında konuşmaya başladılar. Bunu kendi yazdıkları öyküler takip etti. Yazdıkları bu öykü-leri birbirleriyle paylaştılar ve nihayetinde kulüpler kurma-ya ve türün sıkı takipçilerini bir araya getiren toplantılarda buluşmaya başladılar. Bugün Dünya Bilimkurgu Kongresi, her ne kadar İngilizce hâlâ türün lingua franca’sı ya da ortak dili olsa da, pek çok farklı dilden ve ülkeden katılımcıları buluşturuyor.

Okuyucular, “fanlar”a (ki bunlar bilimkurgu topluluğu-nun herkese açık olan diyaloğunu devam ettirenlerdi), fanlar da yazarlara dönüştükçe, birtakım eleştirel prensipler gelişti-rilmeye başlandı. Bu prensipler, Amerikan üniversitelerinde okutulan ve tek ortak noktası, bilimkurgudan hemen önce edebiyatta devrim yaratan modernist eserlerin niçin muhte-şem olduklarını tartışmak olan eleştiri kuramlarından epey uzaktı. Woolf, Lawrence, Joyce, Eliot, Pound, Faulkner, He-mingway gibi yazarları yere göğe koyamayan ve aralarındaki edebi yakınlığa odaklanan akademisyenler, doğal olarak bi-limkurgu gettosunda neler olup bittiğinden habersizdiler. Fakat öğrencileri sürekli Dune ve Yaban Diyarlardaki Yabancı gibi kitaplardan bahsettiği için nihayet bu dünyanın farkına vardılar ve komik biçimde uçuk kapakları olan bu tuhaf kitap ve dergilerin, ortaya koydukları ‘Büyük Edebiyat’ standartla-rına bir nebze olsun itibar etmediğini gördüler. Standartları-nın, bilimkurgu söz konusu olduğunda geçerliliğini yitirdiği için yetersiz olduğu sonucuna ulaşmak yerine, daha güvenli

15

ve kolay yolu seçerek bilimkurgunun değersiz olduğuna ka-rar verdiler.

Eski deyişi bilirsiniz: Elinde çekiç olana her şey çivi görü-nür. Bu pek de doğru değil. Akademi-edebiyat kurumu için şu daha yerinde bir benzetme: Elinde sadece çekiç olana, vida kusurlu bir çivi görünür.

Bu yüzden her iki-üç yılda bir Atlantic Monthly, Harper’s Magazine veya The New Yorker bilimkurgunun niçin Kötü Sa-nat olduğunu anlatan bir yazıya yer verir. Yaşlı aristokratla-rın kendi fildişi kulelerini, başkaldıran kokuşmuş yığınların saldırısından korumaya çalışmasından başka ne yapmasını beklersiniz ki?

İşin aslı 1940’ların ortalarına gelindiğinde bilimkurgu, edebiyat topluluklarının en canlı, en üretken, en yenilikçi ve zaman içinde en kayda değer topluluğuydu. Ödevlerinden iyi notlar almak için metinleri didik didik eden öğrenciler-den ziyade, öyküleri içindeki hikâye ve fikirler için okuyan gönüllülerce destekleniyordu. Bu şekilde kendini sürekli yenileyerek gelişti; diğer türlerden ve disiplinlerden kendisi için yararlı olabilecek ne bulduysa aldı; ne sadece bilim ne sadece kurguyla sınırladı kendini. Devrimden devrime, ne-silden nesile, bilimkurgunun içerisinde, dışında olduğundan daha fazla çeşitlilik, daha fazla tarih vardı.

Partiye katıldığımda eğlence çoktan başlamıştı. Doğ-duğum yıl, yani 1951’de, çığır açıcı başlıca eserler zaten or-taya çıkmıştı. John W. Campbell, eskinin geleneksel “aman tanrım-vay canına” macera tarzı halen devam etse de, bi-limkurgunun bilimsel temellerini sağlamlaştırmıştı. Öte yandan, Robert Heinlein, artık her bilimkurgu okuyucusu ve yazarının tartışmanın bir parçası olarak kalmak için çok iyi bilmesi gereken temel anlatım tekniklerden birini, yavaş yavaş göz önüne serilen anlatım biçimini nasıl ele almamız gerektiğini öğretmişti. Doğduğumda Heinlein, Asimov ve

16

Clarke, çoktan bilimkurgunun büyük üçlüsü olmuştu; Brad-bury, Anderson ve Blish’in de isimlerini duyurmalarına az kalmıştı. Ben büyürken, bilimkurgu soluduğum havanın bir parçasıydı.

Hepimiz için de böyle olmaya devam ediyor. Çünkü bi-limkurgu çoğunlukla gönüllüler tarafından okunuyor (her ne kadar birkaç yazarın eserleri yaygın şekilde liselerde veya ortaokullarda zorunlu olarak okutuluyorsa da); daha eski ya-pıtlar, bazı öğretmenler tarafından çok büyük eserler olarak ilan edildikleri için değil, insanlar onları hâlâ okudukları ve arkadaşlarına Asimov’un Vakıf’ını, Herbert’ın Dune’unu ya da Heinlein’ın Yaban Diyarlardaki Yabancısı’nı veya Le Guin’in Karanlığın Sol Eli’ni mutlaka edinmeleri gerektiğini söyledik-leri için basılmaya devam ediyor. Bu kitaplar hâlâ elden ele dolaşıyor. Türün itici gücü olmaya devam eden de bu tutku-lu okur kitlesi ve sonuç olarak bilimkurgunun tüm tarihi de hâlihazırda kolayca ulaşılabilir. Bu tarihi, kendi doğrultumu-za göre başından sonuna okuyabilir ve her şeyi anılarımızda bulabiliriz.

Bu kitaptaki amacım bilimkurgu tarihini sunmak değil. Bu, incelenmek ve üstünde çalışılmak üzere meydana getiril-miş bir kitap değil. Bu, bir hazine. Bir mücevher koleksiyonu.

Sonsuz bir hazine değil ama. Elbette bizim de bazı kısıtla-rımız vardı; yayıncıların, kimsenin üç bin sayfalık bir kitaba yetmiş dolar vermeyeceği yünündeki saçma inancı gibi. Bu-raya girmesi gereken pek çok öyküyü, burada temsil edilmesi gereken pek çok yazarı dâhil edemedik. Daha da kötüsü, bu yazarlar (Ray Bradbury, Harlan Ellison, George Alec Effin-ger, R. A. Lafferty) esas itibarıyla öykü türünün usta isimleri. Bilimkurgu tarihinin en iyi öykülerinin toplandığı bir derle-mede, sadece bir Bradbury, sadece bir Ellison öyküsü seçmek neredeyse imkânsız.

Peki ya John Varley gibi bir yazar? En iyi “kısa” çalışmaları

17

bile o kadar uzun ki, örneğin “Press Enter_” ya da “The Per-sistence of Vision”ı dâhil etmeniz, beş diğer öyküyü dışarda bırakmanız gerektiği anlamına geliyor. Bu haliyle bile, en be-ğendiğim yazarlardan ve öykülerden bazılarına yer vermem mümkün olmadı: örneğin, Peter Dickinson’dan “Flight”, Fe-lix Gottschalk’tan “Vestibular Man”, David Bunch’tan Mo-deran öyküleri. Ve tabii, burada temsil edilmemelerinden büyük üzüntü duyduğum yazarlar: Bruce Sterling, Connie Willis, Nancy Kress, Lucius Shepherd, Lois McMaster Bujold, Norman Spinrad, Clifford Simak, Vonda McIntyre, Octavia Butler, Dave Wolverton ve isimlerini anamadığım diğerleri.

Ama bu yüzden bana bu kadar para veriyorlar: Zor seçim-ler yapmak benim işim. Bağırıp çağırarak, sızlanarak, mız-mızlanarak, gecenin geç saatlerine kadar kendimle konuşa-rak verdim kararlarımı.

Seçimlerimi şu şekilde yaptım:Bu öyküler, ilk okuduğumda sevdiğim ve tekrar okudu-

ğumda yine sevip hayran olduğum öyküler. Bunlar sadece küçük bir gruba değil, geniş bir okuyucu kitlesine hitap etti-ğini düşündüğüm öyküler. Bu alan için önem taşıyan, diğer yazarları da etkilemiş ve daha da önemlisi okurlarının hayat-larını değiştirmiş yazarlara ait öyküler. Tekrarlardan uzak durmaya çalıştım; yani, derlemenin diğer öykülerindekine benzer bir iş çıkarmış öyküleri seçmekten kaçındım, her ne kadar bu tip yargılar elbette tamamıyla öznel olsa da.

Seçtiğim öyküleri dönemsel olarak üç genel kategoriye ayırdım. Yirminci yüzyılın başından 1960’ların ortasında ka-dar olan Altın Çağ, bildiğimiz bilimkurguyu yaratmış olan yazarları ve öyküleri kapsıyor. Evet, farkındayım; “Robot Rü-yaları” Asimov’un daha geç dönemdeki eserlerinden biriydi o, fakat tüm kariyeri boyunca bir Altın Çağ yazarıydı, belki de bunların içinde en iyisiydi. Bununla birlikte, Sturgeon ve Blish’in Altın Çağ sonrasına ait sayılabilecekleri, Hamilton

18

ve Biggle’ın ise bir önceki dönemden kalmış oldukları tartı-şılabilir. Bunu şimdi bir kenara bırakalım. Öyle ya da böyle, döneme hangi adı verirsek verelim, bu yazarlar, türün to-humlarını ektiler ve biçtiler.

1960’ların ortalarından 1970’lerin ortalarına kadar olan Yeni Dalga dönemi, alanı şaşırtıcı bir üslup ve tutkuyla, ba-zen de alanı yeniden ateşleyen ve alanın pek çok yeni öykü anlatım türüne açılmasını sağlayan bir hırsla tanıştıran ya-zarlara sahne oldu. Bununla birlikte bu dönemde, yalın bir anlatı, düşünce temelli öykü, ahlaki ikilem ve karakter öy-külemesiyle nitelenen yerleşmiş bilimkurgu geleneği Larry Niven, Ursula K. Le Guin, Frederik Pohl ve Brian Aldiss gibi yazarlarca zenginleşmeye devam etti.

Yeni Dalga yazarları, Altın Çağ’ın, ebeveynlerine isyan eden ya da aile işini sürdüren çocuklarıysa eğer, 1980’lere ve 1990’lara damgasını vuranlar Altın Çağ’ın torunlarıydı. Bunlar, Twilight Zone, The Outer Limits ve Star Trek izleyerek ve “Bana Joe Deyin”, “ ‘Siz Zombiler…’ ” ve “ ‘Tövbe et, Har-lequin!’ Dedi Tiktakbey’ ” gibi öyküleri okuyarak büyümüş yazarlardı. Medya Jenerasyonu, her tür öyküyü yazabileceği-ni keşfetti. Siberpunk, Hümanizm gibi bazı akımlar farklı bir kimlik edinirken bu dönemde yazmaya başlayan çoğumuz, ne istersek yapabileceğimizi; öykülerimiz, türün gittikçe bu-lanıklaşan sınırları içine az çok dâhil olabildiği sürece, sesi-mizi duymayı ve yazdığımız öyküleri deneyimlemeyi isteyen okuyucular olacağını gördük.

Bir dönemden diğerine geçerken bilimkurgunun yıllar içinde nasıl geliştiğini, türün kökleriyle bağlantısını kaybet-meden, bir topluluk olarak öğrenmiş olduğumuz hiçbir şeyi unutmadan anlamış olacaksınız.

Artık Bilimkurgu Çağı’na erişmiş ve bu çağı bitirmiş olma-mız mümkün. Edebiyatta bir sonraki devrime, yeni bir grup hikâye anlatıcıya hazır olabiliriz. Post-bilimkurgu çağına.

19

Türün sınırlarının silinmesine hazır olmamız da müm-kün. “Edebiyat” dediğimizde bu kelimenin tanımı içerisine bilimkurguyu dâhil etmemiz de.

Aslına bakarsanız, umurumda değil. Bu, eleştirmenlerin ve akademisyenlerin tartışacağı bir mesele. Umurumda olan şu: Hikâyeler bizi değiştirir. Ortak anıları paylaşan insan toplulukları yaratırlar. Ve önünüzdeki sayfalarda sizi bekle-yen öyküler, zamanımızın en iyileri arasında yer alıyorlar.