GÖNEN MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ 2020 MAYIS UZAKTAN EĞİTİM DERS NOTLARI Alan/Dal Adı : Elektrik-Elektronik Teknolojisi Alanı Ders Adı : Pano Tasarım ve Montajı Dersin Sınıf Düzeyi : 11 Modül/Kazanım Adı : PLC Montajı Konu : Plc Cihazlarına Giriş ve Çıkış Elamanlarını Bağlama - Plc li Kontrol Sistemlerinin Montajı Konu Tarihi Aralığı : 1 Mayıs-30 Mayıs 2020 Ders Öğretmenleri : Tunca ÖZDEMİR
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
GÖNEN MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ 2020 MAYIS UZAKTAN EĞİTİM DERS NOTLARI
Alan/Dal Adı : Elektrik-Elektronik Teknolojisi Alanı Ders Adı : Pano Tasarım ve Montajı Dersin Sınıf Düzeyi : 11 Modül/Kazanım Adı : PLC Montajı Konu : Plc Cihazlarına Giriş ve Çıkış Elamanlarını Bağlama - Plc li Kontrol Sistemlerinin Montajı Konu Tarihi Aralığı : 1 Mayıs-30 Mayıs 2020 Ders Öğretmenleri : Tunca ÖZDEMİR
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1
AMAÇ
Uygun ortam sağlandığında kurulacak sisteme uygun PLC cihazını ve giriş çıkış
PLC, icat edilmeden önce kontrol sistemleri röle ile yapılmaktaydı. Röleli kontrol,
aşağıda açıklanan çeşitli kusurlara sahiptir:
Kontak kusuru
Kontak aşınması
Birçok röleyi eklemenin ve kablolamanın zor olması
Kontrol edilen işin içeriğini değiştirmenin çok karışık ve zor olması
Bu kusurlarından dolayı PLC cihazının önemi artmıştır. Ayrıca PLC cihazını uzaktan
kontrol imkânı mevcuttur. Yani internet üzerinden PLC cihazlı kontrol sistemini kumanda
etmek mümkündür. Ayrı yerlerde fabrikası bulunan tesisin kontrol sisteminin haberleşmesini
PLC cihazı ile yapmak mümkündür. Bu yüzden günümüzde otomasyon kontrol sistemlerinde
PLC kullanımı hızla artmaktadır.
PLC‟nin kullanım alanlarından başlıcaları şunlardır:
Fabrikalarda otomasyon
Asansör tesisatları
Otomatik paketleme
Enerji dağıtım sistemleri
Taşıma bandı sistemleri
Doldurma sistemleri
Otomobil endüstri sistemleri
Balya presleri
Alçı ve harç makineleri
Vakum tesisleri
5
Merkezi / yardımcı yağlama sistemleri
Ağaç işleme makineleri
Kapı kumanda sistemleri
Hidrolik kaldırıcılar
Gıda endüstrisi
Laboratuar cihazları
Modem uygulamaları
Elektrik tesisatları
Stok sistemleri
Demir çelik fabrikaları vb.
1.3. PLC Ġle Röle Sistemleri Arasındaki Farklar ve Avantajları
PLC; elektronik röle, zaman rölesi, sayıcı ve iç bağlantıları ile birlikte entegre bir
sistemden meydana gelmiştir.
Röle sisteminde, kumanda elemanları paralel olarak ve aynı zamanda bir çalışma şekli
ortaya koyabilirler. PLC‟de ise çalışma sırası program sırasına göredir (çevrimli, dönüşümlü
çalışma).
Röle sisteminde kullanılan kontak sayısı sınırlıdır. Oysa PLC‟de kullanılan
elemanların kontak sayıları istenilen (sonsuz) sayıda olabilir.
Bir entegre sistemde sistemin çalışma şekli değiştirilmek istendiğinde röleli sistemde
çeşitli montaj değişiklikleri ve yeni masraflar gerekmektedir. Oysa PLC‟de böyle yeni
montaj değişikliklerine ve masraflara gerek yoktur.
PLC ile devre tasarımları röleli sistemlere göre daha kolay, çabuk ve daha az masraflı
yapılabilmektedir. Bunun yanı sıra arıza, bakım, devre takibi daha kolay ve hızlıdır. Röle sisteminde bir endüstriyel kumanda işlemini gerçekleştirebilmek için birçok
devre elemanını satın almak gerekir (zaman röleleri, sayıcılar gibi). PLC ile yapılan
sistemlerde ise birçok devre elemanı, cihaz bünyesinde hazır olarak bulunduğundan ayrıca
elemanlar satın alınmasına gerek yoktur.
Röle sistemi ile yapılan kumanda ve kontrol sistemleri devre elemanlarının hacimleri
nedeniyle çok yer kaplar. PLC ile yapılan sistemlerde hacim yönü ile büyük bir avantaj ve
küçülme söz konusudur.
Röle sistemi ile yapılan kumanda ve kontrol sistemlerinde çok karışık ara kumanda
bağlantıları bulunmaktadır. Bu nedenle arıza bulmak güçtür. PLC ile yapılan kontrol
sistemlerinde ise ara kumanda bağlantıları çok azdır. Çünkü gerekli bağlantılar PLC
içerisinde PLC tarafından yapılmaktadır.
PLC‟ler röle sistemlerine göre daha güvenlidir, düşük güç tüketimi sağlar ve uzaktan
kontrol imkânı hızlı ve daha az karmaşıktır.
6
1.4. PLC Parçalarının Yapısı ve Fonksiyonları
PLC, genel olarak aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi 5 ana bölüme ayrılmıştır (Şekil 1.2):
Central Prosessing Unit(CPU): Merkezi işlem birimi
The Input/Output(I/O) Section: Giriş/çıkış bölümü
The Programming Device: Programlama makinesi
ġekil 1.2: PLC’nin genel yapısını gösteren Ģema
1.4.1. Merkezi ĠĢlem Birimi MĠB(CPU)
Merkezi işlem birimleri, PLC sisteminin beyni olarak düşünülebilir. Bu birimler,
kumanda edilen sisteme ait yazılımın (sadece mantık yazılımının) saklandığı ve bu yazılımın
işlendiği kartlardır. Merkezi işlemci haricinde program hafızası ve programlama cihazı
bağlantısı için bir interface (arayüz) içerir. Ayrıca bazı modellerde başka PLC grupları ile
beraber çalışabilmeleri için özel interfaceler de bulunur. İstenen fonksiyonu uygun şekilde
yerine getirebilmesi için CPU'nun işlem hızı, hafıza kapasitesi ve çok özel özelliklerinin
üretimin minimum gereklerini sağlaması şarttır.
1.4.2. Hafıza(Bellek Elemanları)
PLC‟de yazılmış programları değişik biçimlerde saklayan, koruyan hafıza birimleri
mevcuttur. Bu hafıza birimleri RAM, ROM, EPROM, EEPROM hafızası gibi hafızalardır.
RAM hafıza hem yazılıp hem okunabilen geçici hafıza birimidir. PLC‟de giriş/çıkış birimleri
ile ilgili bilgilerin saklandığı belleklerdir. ROM hafıza, sadece okunabilen kalıcı hafızalardır.
7
PLC‟de komut bilgileri ve sabitler ROM‟lara yüklenir. EPROM hafıza silinebilir ve
programlanabilir hafıza türüdür. PLC cihazlarında yazılmış olan programlar önce EPROM
hafızada saklanır, buradan CPU‟ya gönderilir. EEPROM hafıza elektriksel olarak silinip
yazılabilen EPROM hafızalardır. PLC‟de programlama cihazı veya bilgisayar ile yapılan
program bu hafızada saklanır. Bu hafızaya “program hafızası” denir.
1.4.3. Programlama Makinesi
Programlama makinesi (operatör paneli), PLC programlamaya uygun yapısı olan,
çoğu bilgisayar formunda özel cihazdır. Operatör panelleri, genellikle bilgisayarın olmadığı
yerlerde tercih edilir.
1.4.4. Güç Katı
PLC içerisindeki elektronik devrelerin çalışması için gerekli olan gerilimi istenilen
seviyede temin eden bir güç ünitesi mevcuttur. Şebeke gerilimi 110/220 V AA veya 24 V
DA olan tipler mevcuttur. Bu güç ünitesi PLC içindeki kartların beslemelerini (giriş/çıkış
kartları hariç) sağlamakla yükümlüdür.
1.4.5. GiriĢ/ÇıkıĢ Bölümü
PLC'nin giriş bilgileri, kontrol edilen ortamdan veya makineden gelir. Gelen bu
bilgiler içinde PLC var ya da yok şeklinde değerlendirilmeye tabi tutulan sinyaller sistemin
dijital girişlerini oluşturur. Dijital girişler, PLC „ye çeşitli saha ölçüm cihazlarından gelir. Bu
cihazlar, fark etmeleri gereken olay gerçekleştiğinde PLC'nin ilgili giriş bitimini 0 sinyal
seviyesinden 1 sinyal seviyesine çıkarırlar. Böylece sistemin sahada olan hadiselerden
haberdar olmasını sağlar. Dolayısıyla sistem içindeki fiziksel değişimleri PLC'nin
anlayabileceği 0-1 sinyallerine dönüştürürler. PLC'nin girişine gelen sinyaller; basınç
şalterlerinden ,sınır şalterlerinden , yaklaşım şalterlerinden veya herhangi bir röle,kontaktör
ya da otomatın yardımcı kontağından gelebilir.
Bir PLC‟nin beyni CPU ise giriş/çıkış bölümleri de PLC‟nin gözü, kulağı ve dilidir.
I/O birimleri, giriş birimi (rölesi) ile çıkış biriminden (rölesi) oluşur. Giriş rölesi, sensörler
tarafından verilen komutları içindeki elektronik röleler vasıtasıyla CPU‟ya gönderir.
1.4.6. GeniĢleme Birimleri
PLC‟ler için tasarlanmış özel modüller isminden de anlaşılacağı üzere PLC‟nin
vazifesi olmayan daha çok kişisel bilgisayarların görevi olan bilgi saklama uygulamalarında
kullanılır. Bu saklanacak bilgilerin CPU içerisinde sabit olarak yer alması gereksiz ve çoğu
zaman imkânsızdır. Bu yüzden PLC sistemi içine dahil edilen bir kart ile bilgi alınması,
alınan bu bilgilerin işlenmesi ve büyük oranlarda (CPU içerisinde saklanamayacak boyutta)
saklanması sağlanır.bBu tür işlemlerin gerçekleştirilebilmesi için özel modül içerisinde
birtakım yazılımlar yapılması gerekir. CPU bu kartlara bilgileri internal bus hattı üzerinden
çeşitli komutlarla gönderir. Dos ortamı komutlarını çalıştırabilir ve örnek olarak database
8
içerisinde bilgi saklayabilir. PLC ye takılabilen bu tip kart modeli PC'ler ayrıca floppy drive
üzerinden bilgilerin backup olarak yedeklenmesini de sağlarlar.
1.4.7. Kartların Takıldığı Raflar (Rack’s)
PLC kartlarının takıldığı raflar (rack), PLC sınıflarına göre farklılıklar göstermektedir.
PLC grubu içinde S5-90 ve S5-95 direkt olarak raylı montaj olup herhangi bir rafa monte
edilmemektedir. S5-100 kartları submodüle olarak tabir edilen elemanlar üzerine monte
edilmektedir. Bu elemanlar üzerinde bulunan bus hattı ile haberleşme sağlanmaktadır.
Ayrıca modüler yapıda olan bu elemanlar, montaj kolaylığı sağlamaktadır. Submodüler ray
üzerine takılırlar. S5-100 tipi PLC'ye ait kartlar da submodüller üzerine vidalanmak suretiyle
monte edilir. S5-115 sistemlerinde submodüllerin görevlerini subrackler yerine getirir.
Subrackler ray sistemine uyumlu olmayıp vida montajı ile sabitlenirler. Bu elemanların
ihtiyaca göre değişik tipleri bulunmaktadır. Bazı modellere sadece giriş/çıkış kartları
takılabildiği gibi bazılarına da çeşitli özel modüller takılabilmektedir. S5-115 sistemi
subracklerin de ayrıca bazı yüksek akım çekebilen kartların soğutulabilmesi için fan ünitesi
montajı da yapılabilmektedir. S5-135 ve S5-155 sistemlerinde kartların takıldığı raflar, daha
özellikli olup PLC‟de kullanılan kartların beslemelerini sağlayan güç kaynağı da
barındırmaktadır. Ayrıca bu güç kaynağı içinde soğutucu fanlar bulunmaktadır.
1.5. PLC Seçiminde Dikkat Edilecek Hususlar
PLC‟nin güç ünitesi, PLC içindeki kartların güç sarfiyatına göre maksimum çıkış akımı temin edebileceğimiz bir gerilim değerinde olmalıdır.
Giriş/çıkış birimi sayısı, sistemimizin ihtiyacını uzun vadede de
karşılayabilmelidir. Basit bir sistem için(örneğin bir elektrikli kapının
otomasyonu, bir sulama sisteminin otomasyonu, bir yüzme havuzu vb.) 24
I/O(giriş/çıkış birimi) yeterlidir.
CPU cinsi sistemimizin büyüklüğüne ve ihtiyacına bağlı seçilmelidir. Bunun
için piyasada her üretici firmanın küçük, orta ve büyük sistemlere göre PLC‟leri
mevcuttur.
Ek giriş/çıkış birimi eklenme özelliği uzun vadeli seçimler için önemlidir. Eğer
sistemimiz sürekli büyüyorsa ek giriş/çıkış birimi eklemeye müsait PLC
seçmemiz gerekir.
PLC‟nin kurulumu, kablolaması ve programlaması basit olmalıdır.
PLC üzerinde çalışma durumunu rahatlıkla takip edebilmeliyiz.
Zamana yönelik uygulamalara izin vermelidir (örneğin havuzun gece 22‟de
çalışmasının kesilmesini istiyorsak bu saatte otomatik olarak çalışmayı
durduran bir ünite).
Ayarlama özelliği kolay olmalıdır.
Bakım ve arıza teşhisi kolay yapılabilmelidir.
Uzaktan erişime imkân tanımalıdır.
Yaptığımız programın doğru çalışıp çalışmadığını test etmek kolay olmalıdır.
9
UYGULAMA FAALĠYETĠ
ĠĢlem Basamakları Öneriler Takacağımız PLC kartının özelliğine göre Uygun rack (raf) seçimini yapınız. uygun raf seçimi yapınız. Bunun için araştırıcı
olunuz.
Güç ünitesi(power supply) seçimini Çalıştıracağımız işelemanlarına uygun güç
yapınız. ünitesi seçimi yapınız. İş güvenliğine dikkat
ediniz.
Her PLC üretici, firma kendi geliştirdiği CPU‟yu kullanır. Bu yüzden birbirlerine göre
CPU seçimini yapınız. üstünlükleri vardır. Firmaların katalog
Uygulama 2: Bir Motorun Sürekli ÇalıĢtırılmasının Programlanması
Şekil 2.5‟te Üç fazlı asenkron motorun sürekli çalışmasına ait yazılım ve PLC
bağlantısı görülmektedir.
Araç Gereçler
1 adet PLC
1 adet kontaktör
1 adet 3 fazlı asenkron motor
ĠĢlem Basamakları
Devreyi PLC programı yardımıyla tasarlayınız.
25
ġekil 2.5: Üç fazlı asenkron motorun sürekli çalıĢmasına ait yazılım ve PLC bağlantısı
26
Programı derlemek (doğruluğunu kontrol etmek) için araç çubuğu
üzerindeki ilgili sembolü tıklayınız veya CPU(PLC)>Derle (Compile)
menüsünü seçiniz. PLC üzerindeki CPU svicini TERM konumuna getiriniz.
Dosya(File) menüsünden Yükle‟yi (Download) seçiniz ya da araç çubuğu
üzerinden ilgili ikonu tıklayınız.
Programı çalıştırmak için CPU(PLC) menüsünden RUN seçiniz veya araç
çubuğu üzerinden ilgili butonu tıklayınız.
Devrenin çalışmasını gözleyiniz. Programı durdurmak için CPU (PLC) menüsünden STOP seçiniz veya
araç çubuğundan ilgili butona tıklayınız.
Devredeki Q0.0 çıkışını q0.1 olarak değiştiriniz.
Programı PLC‟ye yükleyiniz ve çalıştırınız. PLC çıkışındaki değişikliği gözleyiniz.
Q0.0 çıkışına kontaktör bağlayınız.
Kontaktörün güç kontaklarına motor bağlayarak PLC programını
çalıştırınız.
Devrenin çalışmasını gözleyiniz.
2.2.2.10. Termistörler (NTC-PTC)
Termistörler otomasyon sistemlerinde çok sık kullanılırlar. Termistörlerin iki çeşidi
bulunmaktadır:
NTC (Negatif Isı Kat Sayılı Termistör): Isındıkça direnci azalan termistör
çeşididir.
Sembolü
PTC (Pozitif Isı Kat Sayılı Termistör): Isındıkça direnci artan termistör
çeşididir.
Sembolü
2.2.2.11. Basınç Algılayıcılar
Basınç algılayıcılarla iç basınç, darbe, balistik ölçümler, patlama, içten yanmalı
motorlar, şok ve patlama dalgalar, yüksek şiddetli ses ve diğer akustik ve hidrolik prosesler
gibi 0,001 psi'den 100 psi'ye kadar dinamik basınç ölçümleri yapılabilir. Piyasada değişik
amaçlar için kullanılan basınç algılayıcılar mevcuttur (Resim 2.13). Kullanım alanlarından
başlıcaları:
Endüstriyel pompa basıncı izlenmesi
Hidrolik ve pnomatik basınç hattı izlenmesi
27
Akış kaynaklı titreşimler
Darbeler, dalgalanmalar, su darbesi, kavitasyon
Akustik
Yüksek şiddetli ses
Uçuş testleri
Türbülans
Valf dinamiği
Resim 2.13: ÇeĢitli basınç algılayıcılar
2.3. PLC ÇıkıĢ Elemanları ve Bağlantı Özellikleri
2.3.1. ÇıkıĢ Kontrollü Lambalar
Direkt çıkışa bağlanan lambalardır. Yani iş elemanı olarak lambanın kendisi kullanılır.
Seçilen lambanın çalışma gerilimiyle PLC çıkış gerilimi aynı olmalıdır. Bir de lambanın
üzerinden geçireceği akım değeri çıkış değerinden büyük olmalıdır. Bu gibi durumlarda
lamba, kontaktör üzerinden sürülür.
2.3.2. Küçük Motorlar
Küçük motorlara PLC‟lerle doğrudan yol verilebilir. Özellikle endüstride büyük
kullanım alanı bulunan üç fazlı asenkron motorlar, PLC ile rahatlıkla kontrol edilerek değişik
uygulamalar yapılabilir. Bunun dışında servo motorlar, step motorlar sürücü devreleri
üzerinden ve üniversal motorlar, fırçasız DA motorları vb. PLC ile kontrol
edilebilmektedirler.
2.3.3. Selenoid’ler
Pnomatik güç birimi ile elektrik birimi arasında koordinasyon oluşturan sistemlere
“selenoid” denir. PLC ile elektropnomatik sistemlerin kumandasını yapabilmek için PLC‟lerin çıkışlarına selenoid valf bağlanır. Selenoid valf yukarıda tanımlanan
koordinasyonu çıkışlarına elektropnomatik silindirler bağlayarak sağlayan elemanlardır.
Elektropnomatik sistemlerin PLC ile kumandasında kullanılan selenoid valflerin
yapısına göre değişik ardışık kumanda yöntemleri kullanılmaktadır. Kullanılan valf yapısına
göre kumanda yöntemleri:
28
Tek bobin uyarılı yay geri dönüşlü valflerin kullanılması hâlinde PLC ile
kumanda.
Çift bobin uyarılı impuls valflerin kullanılması hâlinde PLC ile kumanda.
2.4. GiriĢ ve ÇıkıĢların Adreslenmeleri ve Ġfade EdiliĢleri
Yukarıda verilen uygulama örneklerini yaptıysanız S7 200 PLC‟lerin giriş/çıkışlarının
adreslenmeleri ve ifade edilişleri hakkında fikir sahibi olmuşsunuzdur. Bu PLC için
anlatılanlar, çalışma mantığı aynı olan diğer PLC‟lere de uyarlanabilir. Bunun için bol bol
uygulama yapmanız gerekir.
Aşağıda S7 200 PLC‟lerin belli başlı komutları ve ne ifade ettikleri anlatılmıştır. Bu
bilgiler, program yaparken işinize yarayacaktır.
LD Komutu:
Hat açma ve hatta açık kontak bağlama işlemini yerine getiren komuttur. Format: LD n
Operantlar: n I,Q,M,SM,S,T,C,V (bit)
I 0.0 STL Gösterimi: LD I 0.0 LADDER gösterimi:
LDN Komutu: Hat açma ve hatta kapalı kontak bağlama işlemini yerine getiren komuttur. Format: LDN n Operantlar: n I,Q,M,SM,S,T,C,V
AND Komutu: Açık kontakları seri bağlama işlemini yapan komuttur.
Format: A n
Operantlar: n(bit) I,Q,M,SM,S,T,C,V
AND DEĞĠL Komutu: Kapalı kontakları seri bağlama işlemini yerine getiren komuttur.
Format: AN n
Operantlar: n(bit) I,Q,M,SM,S,T,C,V
29
OR Komutu: Açık kontakları paralel bağlama işlemini yerine getiren komuttur.
Format: O n
OR DEĞĠL Komutu: Açık kontak ile kapalı kontağı paralel bağlama işlemini yerine getiren komuttur.
Format: ON n
SET Komutu: Belirli bir adresten başlayan belirli sayıda biti 1(set) yapar. Set edilebilecek nokta
sayısı 1-255 arasındadır (CPU 210 hariç).
RESET Komutu:
Belirli bir adresten başlayan belirli sayıda biti 0 (reset) yapar. Reset edilebilecek nokta
sayısı 1-255 arasındadır (CPU 210 hariç).
Örnek: LD I0.0
SET ve RESET komutları PLC teknolojisinde mühürleme yerini tutar. Bir “set” çıkışı veya hafıza biti “R” komutu gelinceye kadar sürekli “set” kalır.
30
Eğer hem set bobini hem de reset bobini aynı anda “1” ise sonra gelen işlemin önceliği
vardır.
S ve R‟nin altındaki rakam kaç adet çıkış bobininin set veya reset edileceğini ifade
eder. Örneğin bu rakamlar 3 olsaydı Q0.0, Q0.1, Q0.2 çıkış röleleri aynı anda set veya reset
edilecekti.
Elektropnomatik sistemlerin PLC ile kumandasında genellikle kullanılan komutlar
“SET” ve “RESET” komutlarıdır.
END Komutu: Kullanıcı programını bitirmek için kullanılan komuttur.
Yardımcı Röle Yardımcı röleler harici çıkış kontağı olmayan, yani yük bağlanamayan ancak
programın amaca uygun olarak çalışabilmesi için zorunlu hâllerdeki durumlarda kullanılır.
Kullanılma amacı programın daha kolay tasarlanmasıdır. S7 200 PLC‟lerde yardımcı röleler “M” harfiyle gösterilir.
Zaman röleleri
Zaman röleleri üretilen PLC‟lerin markalarına ve serilerine göre değişik özellikler
taşımaktadır. S7 200 CPU 212 serisinde iki ayrı türde zaman rölesi bulunmaktadır.
TON: Çekmede gecikmeli zaman rölesi yani düz zaman rölesidir. S7 200 CPU
212 PLC cihazı T32 ile T63 kısaltmalarına sahip 32 zaman rölesi içerir.
31
TONR: Çekmede gecikmeli kalıcı tip zaman rölesidir. Bu tip zaman rölesinin
daha önce açıklanandan pek farkı yoktur. Diğerinden farkı, zaman rölesi girişi (IN) “0” yapılsa bile zaman sıfırlanmaz; yani değerini korur, giriş (IN) yeniden “1” yapılırsa sayma işlemi kaldığı yerden devam eder.
Sayıcılar
Girişine verilen “1” ve “0” ın belirli sayısından sonra çıkışını “1” yapan elemanlardır. Sayma işlemi yukarıda olduğu gibi aşağıda olabilir.
Endüstride, otomasyon sistemlerinde sayıcılara genellikle optik, endüktif ve kapasitif
sensörler kumanda ederler.
Sayıcılar, S7 200 CPU 212....224 serilerinde C ile gösterilir.
32
CTU: Yukarı sayıcı (counter up)
I3.0 C55 Sembol:
CU CTU
I3.1 R
3 PV
CTD: Aşağı sayıcı(counter down)
I1.0 C40 Sembol:
CD CTD
I1.1 LD
4 PV
CTUD: Yukarı aşağı sayıcı
I4.0 C20 Sembol:
CU CTUD
I4.1 CD
I4.2 R
3 PV
I3.0 sensörünün lojik olarak her “1”
oluşunda yukarı sayıcı “0”dan başlayarak
sürekli ilerler. PV‟ye hangi değer
verilmiş ise o değere geldiğinde çıkışını
“1” yapar. Çıkış kontağı başka bir devrede kullanılarak o devrenin
çalışması ya da durması sağlanmış olur.
Herhangi bir anda resete (I 3.1) basılırsa
hem sayma işlemi hem de sayıcı çıkışı
“0” olur. PV değerinin maksimum değeri
32767‟dir.
Aşağı sayıcının sayma işlemini
yapabilmesi için LD girişine çok kısa
süreli pals (1) uygulanır. I1.1 sensörü
kapatıldığı an CD girişinin her “1”
yapılışında yani I1.0 sensörünün her
kapatılışında, PV‟ye verilen değerden
başlayarak geriye 0‟a doğru saymaya
başlar. Sayıcı “0” a geldiği an çıkışı
“1” yapar. PV değeri en fazla 32767
olabilir.
Bu sayıcı, istenildiğinde yukarı istenildiğinde aşağı sayma
yapabilmektedir. CU girişi “1” ve
“0” yapılarak yukarı sayma, CD
girişi “1” ve “0” yapılarak da aşağı
sayma yaptırılabilir. Sayma işlemi,
ister yukarı isterse aşağı olsun sayıcı
PV değerine geldiğinde sayıcı çıkışı
konum değiştirir. R girişine “1”
verildiğinde sayıcı çıkışı sıfırlanır.
PV değeri en fazla 32767 olabilir.
33
UYGULAMA FAALĠYETĠ
ĠĢlem Basamakları Öneriler Önce yapacağınız sistemi tasarlayınız.
Sistemin gerektirdiği girişve çıkış Tasarladığınız sisteme uygun giriş ve çıkış
elemanlarını tespit ediniz. Bu işlemleri elemanlarını tespit ediniz. yaparken en önemli özellik iş disiplinine sahip
olmaktır. Tasarladığınız projeye uygun olarak PLC Projeye göre kullanılacak girişve programını yazınız. Bu programa uygun giriş
çıkış elemanlarını uygun adreslerine ve çıkış eleman bağlantılarını PLC
bağlayınız. cihazındaki adreslerine bağlayınız. Bunu
yaparken dikkatli olunuz.
Bunu yaparken en çok dikkat etmeniz gereken Girişve çıkışelemanlarının sahadan şey, bağlantı uçlarını doğru bağlamaktır.
gelen kablo hatlarını PLC‟ye Bağlantı uçlarını yaparken dikkatli olunuz.
bağlantısı için gerekli ara bağlantıyı Çalışkan olunuz. İnsan haklarına,
yapınız. demokrasinin ilkelerine ve mesleğiniz ile ilgili
etik değerlere saygılı olunuz.
KONTROL LĠSTESĠ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız beceriler için
Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi
değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçeği Evet Hayır 1. Sistemin gerektirdiği giriş ve çıkış elemanlarını tespit edebildiniz
mi? 2. Projeye göre kullanılacak giriş/çıkış elemanlarını uygun adreslerine
bağlayabildiniz mi? 3. Giriş/çıkış elemanlarının sahadan gelen kablo hatlarını PLC
ye bağlantısı için gerekli ara bağlantıyı yapabildiniz mi?
DEĞERLENDĠRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
34
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler
doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.
1. ( ) Algılayıcıya giden kablolar üç ile sınırlanmalıdır.
2. ( ) PLC çıkış gerilimi, kontaktör çalışma gerilimiyle aynı değilse kontaktörü rölenin
kontakları üzerinden kontrol etmemiz gerekir.
3. ( ) Hareketli sistemlerde bir hareketin durdurulup başka bir hareketin başlatılmasında
kullanılan ve sistemin hareketli elemanı tarafından çalıştırılan kumanda elemanına
“pako Ģalter” denir.
4. ( ) Hem start hem de stop butonu görevi gören butona “jog butonu” denir.
5. ( ) Endüktif temassız algılayıcılar ile sadece yalıtkan olan malzemeler algılanabilir.
ve internetten ayrıca öğretmeninizden faydalanarak cevaplayabilirsiniz. Unutmayın ki
araştırmadan hiçbir başarı gerçekleşmez.
40
Resim 3.1: ÇalıĢan S7 200 PLC
Resim 3.2: Örnek bir giriĢ bağlantısı
41
Resim 3.3: PLC uygulama panoları
Resim 3.4: PLC pano görünüĢü
42
UYGULAMA FAALĠYETĠ
ĠĢlem Basamakları Öneriler
Kuracağınız sistemin gerektirdiği Bu sistemde belirlediğiniz elemanlarınasıl
yerleştireceğinizi kafanızda tasarlayınız. giriş ve çıkış elemanlarını ve
Algılayıcı çeşitleri arasındaki farkları iyi sayılarını tespit ediniz.
belirleyiniz. Dikkatli olunuz.
Kullanacağınız PLC cihazıüzerindeki girişve
Elemanların bağlanacağıgiriş/çıkış çıkış adreslerini belirleyiniz. Elemanların
çalışma gerilimlerine dikkat ediniz. Montaj adreslerini tespit ediniz. becerisi kazanmak için iş disiplinine sahip
olunuz, çalışkan olunuz.
Kurduğunuz sistemin bağlantı Çiziminizi anlatılan kurallara uygun olarak
şemasını teknik ve meslek resim yapınız. Temizlik çok önemlidir, buna dikkat
normlarına göre çiziniz. ediniz.
PLC‟nin panoya montajını yapınız. Montaj kurallarına dikkat ediniz.
KONTROL LĠSTESĠ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız beceriler için
Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) işareti koyarak kendinizi
değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçeği Evet Hayır 1. Sistemin gerektirdiği giriş ve çıkış elemanlarını ve sayılarını tespit
edebildiniz mi? 2. Elemanların bağlanacağı giriş ve çıkış adreslerini tespit edebildiniz
mi? 3. Sistemin bağlantı şemasını teknik ve meslek resim normlarına göre
çizebildiniz mi?
4. PLC montajını yapabildiniz mi?
DEĞERLENDĠRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
43
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
1) Aşağıda istenilen sembolleri çiziniz. A) Kapama gecikmeli röle B) Çekmede gecikmeli röle
C) Tekli selenoid kumanda D) 3 fazlı alternatif akım motoru
E) Tekli selenoid yay geri getirmeli 2) Aşağıdaki semboller hangi elemanlara aittir?
A) B) C) D) E)
Aşağıdaki soruda istenenleri yapınız.
3) İki ayrı yerden(uzaktan kumanda) iki yöne çalışan bir üç fazlı asenkron
motorun kumandasının A) Programını yazınız. B) Bu sistemin bağlantı şemasını teknik ve meslek resim normlarına göre çiziniz.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise “Modül Değerlendirme”ye geçiniz.
44
MODÜL DEĞERLENDĠRME
Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler
doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.
1. ( ) PLC‟lerle kontrol edilen kurulu bir sisteme giriş-çıkış elemanı eklemek veya
çıkarmak mümkündür.
2. ( ) PLC‟ler elektrik tesisatlarında kullanılabilir.
3. ( ) PLC‟nin CPU seçiminde CPU'nun işlem hızı, hafıza kapasitesi ve spesifik
özelliklerinin üretimin minimum gereklerini sağlayıp sağlamadığı gibi şartlara dikkat
edilir.
4. ( ) EEPROM hafıza, silinebilir ve programlanabilir hafıza türüdür.
5. ( ) PLC‟nin güç ünitesi, PLC içindeki kartların güç sarfiyatına göre maksimum çıkış
akımı temin edebileceğimiz bir gerilim değerinde olmalıdır.
6. ( ) PLC ile kontaktör kumandası yapmak için PLC çıkış geriliminin kontaktör çalışma
gerilimiyle farklı olması gerekir.
7. ( ) Optik sensörler, kumanda kontrol uygulamalarında ışık yolu ile çeşitli
malzemelerin büyük mesafelerde de algılanmalarında kullanılır.
8. ( ) Açık kontakların seri bağlama işlemini yapan komut OR komutudur.
9. ( ) Yardımcı röleler, harici çıkış kontağı olmayan, yani yük bağlanamayan ancak
programın amaca uygun olarak çalışabilmesi için zorunlu hâllerdeki durumlarda
kullanılan birimlerdir.
10. ( ) Selenoid valf, PLC‟nin giriş elemanı olabilir.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize başvurunuz.
45
CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1’ĠN CEVAP ANAHTARI
1 Doğru
2 Doğru
3 Doğru
4 YanlıĢ
5 Doğru
6 Doğru
7 Doğru
8 YanlıĢ
ÖĞRENME FAALĠYETĠ-2’NĠN CEVAP ANAHTARI
1 YanlıĢ
2 Doğru
3 YanlıĢ
4 Doğru
5 YanlıĢ
6 Doğru
7 YanlıĢ
8 YanlıĢ
9 Doğru
10 Doğru
46
ÖĞRENME FAALĠYETĠ-3 CEVAP ANAHTARI
C-1- A) Kapama gecikmeli röle
A) Çekmede gecikmeli röle
B) Tekli selenoid kumanda
C) 3 fazlı alternatif akım motoru
D) Tekli selenoid yay geri getirmeli
C-2-
A) Tekli selenoid ve el kumanda
B) Selenoid valf
C) Sayıcı röle
D) Doğru akım motoru
E) Düşmede gecikmeli röle bobini
47
C-3- İki ayrı yerden(uzaktan kumanda) iki yöne çalışan bir üç fazlı asenkron motorun kumandasının:
A) Programı:
Komut listesi(STL) programı
NETWORK 1 NETWORK 2
LD I0.0 LD I0.2
O I0.1 O I0.3
O Q0.0 O Q0.1
AN I0.4 AN I0.4
AN I0.5 AN I0.5
AN I0.6 AN I0.6
AN Q0.1 AN Q0.0
= Q0.0 = Q0.1
48
B)Bu sistemin bağlantı şemasını teknik ve meslek resim normlarına göre çizimi:
MODÜL DEĞERLENDĠRME CEVAP ANAHTARI
1 Doğru
2 Doğru
3 Doğru
4 YanlıĢ
5 Doğru
6 YanlıĢ
7 Doğru
8 YanlıĢ
9 Doğru
10 YanlıĢ
GÖNEN MESLEKİ EĞİTİM MERKEZİ 2020 MAYIS UZAKTAN EĞİTİM DERS NOTLARI
Alan/Dal Adı : Elektrik-Elektronik Teknolojisi Alanı Ders Adı : Pano Tasarım ve Montajı Dersin Sınıf Düzeyi : 11 Modül/Kazanım Adı : Pano Testleri Konu : Cihaz Ayarlarını Yapma-İzalasyon Testi- Pano Çalışma Testi Konu Tarihi Aralığı : 1 Mayıs-30 Mayıs 2020 Ders Öğretmenleri : Tunca ÖZDEMİR
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1
AMAÇ
Bu faaliyet sonunda uygun materyal ve atölye ortamı sağlandığında TSE
standartlarına, İç Tesisat Yönetmeliğine ve Fen Adamları Yönetmeliğine uygun olarak,
elektrik panolarında kullanılan cihazları ve röleleri tanıyacak, ayarlarını hatasız olarak
yapabileceksiniz.
ARAġTIRMA
Bölgenizdeki elektrik panosu imalat ve montajı yapılan işletmelere giderek
elektrik panolarında kullanılan röle ve cihazları araştırınız, kullanım alanları ve
özellikleri hakkında bilgi alınız.
Röle çeşitleri hakkında kitaplardan, internetten, kataloglardan vb. kaynaklardan
bilgi toplayınız.
Topladığınız bilgi ve dokümanları rapor haline getiriniz.
Sizde Tablo 1.1‟ den yararlanarak motorunuzun gücüne ve akımına uygun termik
röleyi seçerek akım ayarını yapabilir ve devrede kullanılacak sigorta değerini de
belirleyebilirsiniz.
Bimetal çubuğun uzunluğuna ve şekil değiştirmesine bağlı olarak termik rölenin açma
değeri, belirli sınırlar içerisinde değiştirilebilir.
Termik röleyi ayarlama işleminin nasıl yapıldığını maddeler halinde ve sayısal
örneklerle açıklanacak olursa;
Ayarlama işlemi röle üzerindeki ayar düğmesi veya ayar kolu ile yapılır.
Röle, ayarlanan değere göre açma kumandası verir.
Her rölenin bir ayar bölgesi (alanı) vardır.
Örneğin 10 - 20 A gibi. Örnekteki bu röleyi 10 A ile 20 A arasında devreden çekilecek
nominal akım değerine ayarlayabilirsiniz.
Röle ayar akımı(IE) değerine ayarlanır. Açma akımı(IA) değerinde ise devreyi
açacaktır. Yalnız burada IE ve IA akım değerlerini birbirine karıştırmamaya
dikkat ediniz.
İmalatçı firmalar tarafından hazırlanan röle kataloglarında, her röle tipine ait açma karakteristikleri ve ayar bölgeleri belirlenmiştir. Burada dikkat etmeniz gereken kural şudur:
IA açma akımı, rölenin IE ayar akımının kat sayısı ile çarpımı kadardır (IA=k IE).
IE ayar akımı, genel olarak korunacak cihazın ( örneğin motorun ) nominal akımına
eşit olarak seçilir. Fakat bazı hallerde bu akım, cihazın izin verilen yük akımı olabileceği gibi
kalkış akımının izin verdiği hallerde işletme akımına eşit alınabilir.
6
Anma Gücü
Anma
Ġletken
Termik Röle Ayarlama
Sigorta Değerleri
Akımı
Kesiti
Sınırları
BuĢonlu
BuĢonlu
NH
Normal Gecikmeli Bıçaklı
KW Hp A mm A A A A
0,06 1/12 0,22 2,5 0,19-0,29 0,8 - -
0,09 1/8 0,32 2,5 0,27-0,4 1,25 - -
0,12 1/6 0,44 2,5 0,37-0,55 2 2 -
0,18 1/4 0,61 2,5 0,50-0,75 2 2 -
0,25 1/3 0,78 2,5 0,67-1 2-4 2 -
0,37 1/2 1,12 2,5 0,9-1,3 4-6 4 -
0,55 3/4 1,47 2,5 1,2-1,8 4-6 4-6 -
0,75 1 1,95 2,5 1,6-2,4 4-10 4-6 6
1,1 1,5 2,85 2,5 2,2-3,3 10 6 6
1,5 2 3,8 2,5 3-4,5 10-20 10 10
2,2 3 5,4 2,5 4-6 16-20 10-16 10-16
3 4 7,1 2,5 5,3-8 16-21 16 16
4 5,5 8,8 2,5 7,3-9 20 16 16
5,5 7,5 11,7 4 8-12 25-35 20-25 20-25
7,5 10 15,6 6 11-16 35 25 25
11 15 22 10 12-24 50-63 35-50 35-50
15 20 29 10 20-32 63 50 50
18,5 25 37,5 16 24-45 - - 63-80
22 30 43,5 16 24-45 - - 63-80
30 40 58 25 32-63 - - 80-100
37 50 70 50 50-90 - - 100-160
45 60 85 50 70-110 - - 125-160
55 75 104 50 70-110 - - 160
75 100 140 120 120-155 - - 200-250
90 125 168 120 140-170 - - 224-250
110 150 205 120 150-300 - - 250-315
132 180 245 120 150-300 - - 315
160 220 290 185 150-300 - - 355-400
200 270 360 185 200-400 - - 425-500
250 340 450 300 315-630 - - 500-630
315 430 570 300 315-630 - - 630 Tablo 1. 1: ÇeĢitli motor güçlerine göre kullanılacak termik röle ve sigortaların seçimi
Resim 1. 2: Termik röle
7
1.2. Zaman Rölesi Ayarı
Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir süre sonra,
kontakları durum (konum) değiştiren rölelere, zaman rölesi adı verilir. Diğer bir tanımlama
ile zaman rölesi bir mekanizmayı, bir devreyi ya da bir makineyi ayarlanan bir süre boyunca
ya da bir süre sonunda, devreye sokan veya devreden çıkartan otomatik kumanda devre
elemanıdır (Resim 1. 3).
Genellikle kontaktörlere kumanda eden zaman rölelerinde gecikmeli ve ani açılıp
kapanan kontaklar vardır. Bu kontaklar normalde açık kontak ve normalde kapalı kontak
olmak üzere iki çeşittir. Zaman rölesinin bobini enerjilendiğinde, bu kontaklar gecikmeli
olarak açılır ve gecikmeli olarak kapanır. Bobinin enerjisi kesildiğinde, kapanmış olan
kontaklar ani olarak açılır, açılmış olan kontaklar ise ani olarak kapanır. Ayrıca zaman
röleleri üç kontaklı veya dört kontaklı olarak yapılır.
Resim 1. 3: Zaman röleleri
1.2.1. Önemi
Zaman röleleri kontaktörlerin ve kontaktör kombinasyonlarının kumanda, yol verme,
koruma ve ayar devrelerinde zamana bağlı kumanda işlemlerinde kullanılır. Kumanda için
gerekli süreler kolaylıkla ayarlanabilir.
Endüstriyel otomasyonda çok geniş kullanım alanları olan zaman röleleri, otomasyon
düzeneklerinin çalışması için son derece önemli bir devre elemanıdır.
1.2.2. Yıldız Üçgen Yol vermede Yıldız ÇalıĢma Süresinin Önemi
Büyük güçlü motorlarda yıldız–üçgen yol verme devrelerinde kullanılan zaman
röleleri, bobini enerjilendiğinde yıldız bağlantıyı sağlar. Ayarlanan süre sonunda ise
8
kontakları konum değiştirerek motoru yıldız bağlantıdan üçgen bağlantıya geçirir. (Şekil 1. Bu tip zaman rölelerinde yıldızdan üçgene geçişi sırasında fazlar arası kısa devreyi
önlemek için çok kısa bir süre (0,035 – 0,1 sn arası) motora enerji uygulanmaz.
ġekil 1. 3: Asenkron motorların yıldız/üçgen çalıĢtırılması kumanda ve güç devresi (Amerikan
ve Türk standartlarına göre)
Yıldız bağlı olarak start verilen motor sargıları şebeke geriliminin 1/ 3‟ü kadar(% bir değerle çalışmaya başlar. Ancak yıldız start verilen motorun dönme momenti, direkt
yol alma momentinin 1/3‟üne düşer. Yani yol alma akımı % 66,6 azalır.
Örneğin; motor akımı 10 A yol alma akımı 40 A olan bir motora yıldız/üçgen yol
verildiğinde yol alma akımı 40
3 =13.3 ampere düşecektir.
Yıldız bağlı olarak start verilen motorun devir sayısı, yaklaşık nominal devir
sayısının % 93‟üne ulaştığında sargılar üçgen konuma gelecek şekilde zaman
rölesinin süresini ayarlamalısınız. Üçgen çalışmaya geçen motora nominal
gerilimi uygulanmış olur. Bu nedenle yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçiş
süresi çok önemlidir.
Yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçilirken devir sayısının yaklaşık nominal
devir sayısına ulaşıncaya kadar yıldız çalışma devam ettirilmelidir.
Yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçiş beklemesiz ve kısa sürede
gerçekleştirilmelidir.
9
Yıldız üçgen yol vermede en ideal süre 10 sn. dolayındadır.
Eğer yıldız üçgen yol vermede, yük momenti motorun yıldız bağlantıdaki
momentine eşit veya küçükse yol verme işlemi hatasız olarak gerçekleşecektir.
Not: Toplam yük momentinin yıldız bağlı motor momentine eşit (veya küçük) olup
olmadığını kontrol ediniz. Böyle bir durumda yıldız üçgen yol vermek için yıldız çalışmayı
yüksüz olarak yapmalısınız.
Asenkron motorlarda yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçişteki süre doğru
ayarlanamazsa aşağıdaki sakıncalar ortaya çıkacaktır:
Eğer motor nominal devrinin % 93‟üne ulaşmadan yıldız çalışmadan üçgene
geçilirse yol alma akımı hemen hemen sınırlandırılmamış olacaktır.
Motor gerekli devir sayısına ulaştığı halde üçgen çalışmaya geçilmemişse bu
durumda motor yaklaşık olarak 1/3 değerinde bir moment ile yükü karşılama
durumunda, motor aşırı yükte kalacaktır.
1.3. Koruma Röleleri Ayarı
Sistemlerde en önemli hususlardan biri sistemin kusursuz olarak çalışması ve
oluşabilecek tehlikelerden zarar görmemesinin sağlanmasıdır. Bu amaçla sistemde koruma
röleleri kullanılır. Bir teknik eleman olarak bu röleleri çok iyi tanımalı, röleler hakkında bilgi
ve beceri sahibi olmalısınız.
1.3.1. Önemi
Elektrik sistemlerinde birçok sakıncalı durum (kısa devre, faz kesilmesi, motorların
herhangi bir nedenle sargılarının yanması, şebeke geriliminin yükselmesi veya düşmesi vb.)
oluşabilir. Bu sakıncalı durumlar sistemdeki araçlara veya çevreye zarar verebilir. Böyle
durumların oluşmasına engel olmak için veya oluştuğunda sistemi korumak için koruma
röleleri kullanılır. Böylece küçük maliyetler ile büyük zararların önüne geçilebilir. Aksi
halde bir motorun yanması veya tesisatta yangın çıkması gibi durumların telafisi daha zor
olabilir.
1.3.2. DüĢük ve Yüksek Gerilimin Alıcıya Etkisi
Şebeke geriliminin herhangi bir nedenle yükselmesi veya düşmesi alıcıların aşırı akım
çekmesine sebep olabilir. Şebekelerde oluşabilecek gerilim düzensizliklerine karşı alıcıların
korunması gerekir. Gerilim değişmelerine karşı termik rölemiz ve termistör gibi devre
koruma elemanları da görev yapabilir. Ancak korumanın daha kısa sürede yapılabilmesi ve
arızanın ihbarı açısından gerilim koruma röleleri kullanılarak alıcılar güvence altına
alınmalıdır.
10
1.3.3. Akım-Gerilim Ayarının Yapılması
ġekil 1. 4: Yüksek gerilim kontrol rölesi ve devre bağlantısı
Yukarıdaki şekilde ( Şekil 1. 4 )cihaz üzerindeki ayar düğmesinden gerilim üst sınırını
(380 V-450 V arasında) istediğiniz bir değere ayarlayabilirsiniz. Herhangi bir nedenle şebeke
gerilimi bu sınırı aştığında röle kontakları konum değiştirerek devre enerjisini keser. Gerilim
seviyesi normale döndüğünde röle eski konumuna geri döner.
ġekil 1. 5: DüĢük gerilim kontrol rölesi ve devreye bağlanması
Yukarıdaki röle ani açmalı bir düşük gerilim rölesidir. Düşük gerilimden zarar
görebilecek tüm tüketici ve motor devrelerinde kullanılabilir. Cihaz üzerindeki ayar
düğmesinden gerilim alt sınırını istediğiniz bir değere ayarlayabilirsiniz. Herhangi bir
nedenle şebeke gerilimi bu sınıra düştüğünde röle kontakları konum değiştirerek devre
enerjisini keser. Gerilim seviyesi normale döndüğünde röle resetlenerek eski konumuna geri
döner (Şekil 1. 5).
11
1.4. Reaktif Güç Kontrol Rölesi Ayarı
Standartlara uygun olarak üretilen reaktif güç kontrol röleleri, sistem akımını dijital
olarak algılayarak tesisin güç faktörünü hassas bir şekilde ölçer. Hesaplanan güç faktörünün
istenilen değerler dışında olduğu durumda devreye kondansatör alır veya çıkarır.
Kondansatör kontaktörlerine cihaz içindeki röleler yardımıyla yol verilir. Bu röleler geçici
akım rejimlerine ve açma kapama darbe akımlarına karşı dayanıklı olup kontak uçlarında
kullanılan filtrelerle ark minimuma indirilmiştir ( Resim 1.4 ).
Röleler aşağıdaki özelliklere sahip olmalıdır;
Ön panel kullanımı, çok fonksiyonlu tuşlardan oluşmalıdır.
Fonksiyonlar set tuşu ile seçilmeli. Seçilen fonksiyon üzerindeki değiştirmeler
yukarı ve aşağı tuşları kullanılarak yapılabilmelidir.
Elektrik enerjisi kesildiği takdirde kompanzasyon devre dışı kalmalıdır.
Reaktif güç kontrol rölesi en az 5 ile 10 kademeli olmalıdır.
Reaktif güç ayarını yapabilmek için C/k oranı hesaplanmalıdır (C:1.
kademedeki kondansatör gücü, k ; Akım trafosu dönüştürme oranıdır).
Rölenin ön panelinde kademe sayısı kadar LED diyot bulunmaktadır. Işık veren LED
sayısı kadar devrede kondansatör grubu bulunduğu anlaşılmaktadır.
1.4.1. C/k Ayarı
C/k ayarı ile kompanze edilmemiş bölgenin (yani kondansatörlerin devreye alınmaya
başladığı ve kondansatör devreden çıkarma değeri arasında kalan bölge) genişliği
ayarlanmaktadır. Bu nedenle C/k ayarını çok iyi yapmanız gerekmektedir. C/k ayarını hassas
bir şekilde yapamazsanız ya röleniz iyi bir kompanzasyonu yapamayarak sistemin gereksiz
yere fazla akım çekmesine ya da gereksiz yere devreye kondansatör sokup çıkartarak
salınımlara sebep olabilirsiniz.
C/k ayarının yapılması;
C/k değerini 0,05 ile 1,2 arasında ayarlayabilirsiniz. C/k ifadesinde,
C değeri birinci kademedeki kondansatörün kVAr cinsinden gücünü,
değeri sistemde kullandığınız akım trafosunun dönüştürme oranını ifade etmektedir.
12
Resim 1. 4: DeğiĢik reaktif güç kontrol röleleri
ÖRNEK: Sistemin birinci kademesindeki kondansatörün gücü 10 kVAr olsun, akım
trafosunun dönüştürme oranı ise 100/5 olsun. Buradan C değerinin 10, k değerinin 100/5=20 ise
C/k=10/20=0,5 olarak bulabiliriz.
Eğer bu devre için röle üzerindeki ilgili ayar düğmesinden C/k değerini 0,5 değerine
ayarladığınızda herhangi bir salınım tehlikesi olmadan en uygun kompanzasyonu yapmış
olursunuz. C/k değerini aşağıdaki Tablo 1. 2‟den de rahatlıkla bulabilirsiniz.
Aşağıda piyasada kullanılan bir reaktif güç kontrol rölesinin önemli kısımları
görülmektedir. ( Resim 1. 5 )
Resim 1. 5: Reaktif güç kontrol rölesinin kısımları
Alternatif akım devrelerinde, devrenin endüktif (veya kapasitif) yüklü olmasından
dolayı devre akımı ve gerilimi arasında bir faz farkı oluştuğunu, bu farkın açı ile
gösterildiğini ve bu açının kosinüs değerine de sistemin güç kat sayısı veya Cos denildiğini biliyorsunuz. Eğer hatırlayamadıysanız ilgili konuları araştırmalı, bilgi sahibi
olmalısınız.
Sisteminizin güç kat sayısını hangi değerde tutmak istiyorsanız, rölenizin üzerindeki
Cos ayar düğmesi ile bu işlemi rahatlıkla yapabilirsiniz. En uygun güç kat sayısı değeri, C/k ayarı ile seçtiğiniz veya bulduğunuz değerin tam orta noktasına karşılık gelen Cos
değeridir. Piyasada bulunan reaktif güç kontrol röleleri Cos ayarını 0,80 ile 1,00 arasında
kesintisiz olarak yapabilmektedir.
14
1.5. Kompakt ġalter Ayarı
1.5.1. Önemi
Panolarda genellikle büyük akım değerleri için üzengili (kollu) ya da kompakt
şalterler kullanılır. Elektrik güvenliği ve enerjinin açılıp kapatılması için kullanılacağı
devrenin başına konur, devre akımını bir hareketle ani olarak keserler. Bu şalterler tablo
arkasına monte edilir.
Kompakt otomatik şalterler; motorların, kabloların ve enerji dağıtım tablolarının
korunmasında kullanılan elemanlardır. Motor veya diğer cihazlarda aşırı zorlamadan
meydana gelen zararlar, aşırı akım rölesiyle akım-zaman eğrisine bağlı olarak bir hasara
sebebiyet vermeden devreyi açar.
Resim1. 6: Kompakt Ģalter
1.5.2. Akım Gerilim Ayarının Yapılması
Devrede kullanılacak olan şalterleri seçerken, şalterin nerede ve hangi amaçla
kullanılacağı, uygulanacak olan gerilim, çekilecek olan akım, koruma tedbirleri göz önünde
bulundurulması gereken kriterlerdir.
Akım 40
50
63
80
100
125
160
200
250
400
630
800
12
(A)
50
Termik
53
32
40
50
63
80
100
125
160
200
315
500
400
0
Ayar
40
50
63
80 100
125
160
200
250
400
630
800
12
Sahası
50
Tablo 1. 3: ġebekeden çekilecek nominal akım değerlerine göre kompakt Ģalterin akım sınırları
Yukarıdaki tabloda (Tablo 1. 3 ) bir firma tarafından verilmiş, çekilen akıma göre
kullanılacak kompakt şalterin minimum ve maksimum akım değerleri görmektesiniz. Bu
tabloya bakarak sistemde kullanacağınız kompakt şalteri seçebilir ve akım ayar sahasını
yapabilirsiniz.
15
UYGULAMA FAALĠYETĠ
Elektrik panolarında kullanılan cihazları ve röleleri tanıyarak ayarlarını yapınız.
ĠĢlem Basamakları Öneriler
Reaktif güç kontrol Bu işlem için atölye ve meslek dersleri kitaplarında
rölelerinin özelliklerini
gerekli bilgileri bulabilirsiniz. araştırınız.
Bir kompanzasyon panosu Reaktif güç kontrol rölesinin markasınıbelirleyin. temin ederek, panoda Üretici firmadan katalog temin etmeye çalışınız.
kullanılan reaktif güç Röle üzerindeki bölümlerin hangi amaçla
kontrol rölesinin kullanıldıkları hakkında araştırma yaparak bilgi sahibi
özelliklerini araştırınız olmaya çalışınız. İlgili konuyu tekrar ediniz. C/k ayarının önemi hakkında bilgi edininiz.
Röle üzerinde C/k ayar düğmesini bulunuz.
Sisteminizdeki birinci kademedeki kondansatör
Reaktif güç kontrol gücünü araştırın ve değeri not alınız.
Sisteminizdeki akım trafosunun yerini bulun ve rölesinin C/k ayarını
trafonun dönüştürme oranını not alınız. yapınız.
İlgili konuda anlatıldığıgibi C/k değerini bulun.
Bulduğunuz değerlere göre reaktif güç kontrol
rölenizin ayarını yapınız.
Yapacağınız işlem basamaklarıve uygulamalar
hakkında öğretmeninizden yardım alınız. İlgili konuyu tekrar ediniz.
Cos ayarının önemi hakkında bilgi edininiz.
Röle üzerinde Cos ayar düğmesini bulunuz.
Reaktif güç kontrol Bir önceki işlem basamağında bulduğunuz C/k
değerinden yararlanarak sisteminiz için en uygun Cos rölesinin Cosayarını
değerini tespit ediniz. yapınız.
Bulduğunuz değerlere göre reaktif güç kontrol
rölenizin Cos ayarını yapınız.
Yapacağınız işlem basamaklarıve uygulamalar
hakkında öğretmeninizden yardım alınız.
16
KONTROL LĠSTESĠ
Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız beceriler için
Evet, kazanamadıklarınız için Hayır kutucuklarına ( X ) işareti koyarak kontrol ediniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır
1. Aşırı akım rölesinin ayarını yapabildiniz mi?
2. Kompakt şalterin ayarını yapabildiniz mi?
3. Reaktif güç kontrol rölesi ayarlarını yapabildiniz mi?
4. Zaman rölesi ayarını yapabildiniz mi?
5. Koruyucu rölelerin ayarını yapabildiniz mi?
DEĞERLENDĠRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
17
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız.
Termik röle ana akım yoluna …….. bağlanır.
Termik röle elektrik akımının …………. ile çalışır.
Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir süre
sonra,kontakları durum(konum) değiştiren rölelere, ………………………… adı
verilir.
…………………… olarak start verilen motor sargıları şebeke geriliminin 1/ 3‟ü
kadar (% 58) bir değerle çalışmaya başlar.
Yıldız-Üçgen yol vermede en ideal süre ……… sn. dolayındadır. Sistemlerde en önemli hususlardan biri sistemin kusursuz olarak çalışması ve
oluşabilecek tehlikelerden zarar görmemesinin sağlanmasıdır. Bu amaçla
sistemde…………………. röleleri kullanılır. ………………………. ile kompanze edilmemiş bölgenin ( yani kondansatörlerin
devreye alınmaya başladığı ve kondansatör devreden çıkarma değeri arasında kalan
bölge) genişliği ayarlanmaktadır. Alternatif akım devrelerinde, devrenin endüktif (veya kapasitif ) yüklü olmasından
dolayı devre akımı ve gerilimi arasında oluşan faz farkına
sistemin………………………... denir.
AĢağıdaki cümlelerin baĢında boĢ bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler
doğru ise D, yanlıĢ ise Y yazınız. 9. ( ) Kumanda sistemlerinde kullanılan termik aşırı akım rölelerinin açma karakteristiği
gecikmelidir.
10. ( ) Termik röle elektrik akımının manyetik etkisi ile çalışır. Bu amaçla röle içerisinde
manyetik malzemeden yapılmış bimetal çubuk kullanılır.
11. ( ) Termik aşırı akım röleleri aşırı yük bölgelerinde belirli bir gecikme ile çalışarak
yük akımını keser, sigortalar ise bir devrenin korunmasında ayarlama olanağı olmayan
ve yalnız bir akım değerine göre ayarlanmış olan bir röle gibi çalışır.
12. ( ) Büyük güçlü motorlarda yıldız üçgen yol verme devrelerinde kullanılan zaman
röleleri, bobini enerjilendiğinde yıldız bağlantıyı sağlar. Ayarlanan süre sonunda ise
kontakları konum değiştirerek, motoru yıldız bağlantıdan üçgen bağlantıya geçirir.
13. ( ) Yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçilirken devir sayısının yaklaşık nominal
14.
devir sayısına ulaşıncaya kadar yıldız çalışma devam ettirilmelidir.
( ) Yıldız, üçgen yol vermede en ideal süre 10 dk. dolayındadır.
15. ( ) Şebeke geriliminin herhangi bir nedenle yükselmesi veya düşmesi alıcıları
etkilemez.
18
16. ( ) Reaktif güç ayarını yapabilmek için C/k oranı hesaplanmalıdır. (C:1. kademedeki
kondansatör gücü, k; Akım trafosu dönüştürme oranıdır.)
Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
Termik röle elektrik akımının ısı etkisi ile çalışır. Bu amaçla röle içerisinde ısıya
duyarlı olan eleman aşağıdakilerden hangisidir?
Platin Köprü Bimetal çubuk
Gümüş kontak
Yıldız bağlı olarak start verilen üç fazlı asenkron motor sargıları şebeke geriliminin
yüzde kaçı kadar az bir değerle çalışmaya başlar?
% 48 % 58
% 68 % 78
Şebeke geriliminin herhangi bir nedenle yükselmesi alıcılarda nasıl bir etki oluşturur?
Aşırı akım çekerler. Aşırı ısınırlar. Çalışmazlar.
Hiçbir şey olmaz.
Aşağıdaki seçeneklerden hangisi reaktif güç kontrol rölesi seçiminde dikkate
alınmayabilir?
A)Ön panel kullanımı çok fonksiyonlu tuşlardan oluşmalıdır. B)Fonksiyonlar set tuşu ile seçilmeli. Seçilen fonksiyon üzerindeki değiştirmeler
yukarı ve aşağı tuşları kullanılarak yapılabilmelidir.
C)Elektrik enerjisi kesildiği takdirde kompanzasyon devre dışı kalmamalıdır.
D)Reaktif güç kontrol rölesi en az 5 ile 10 kademeli olmalıdır.
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.
19
ÖĞRENME FAALĠYETĠ–2
AMAÇ
Bu faaliyet sonunda uygun materyal ve atölye ortamı sağlandığında TSE
standartlarına, İç Tesisat Yönetmeliğine ve Fen Adamları Yönetmeliğine uygun olarak,
panoların yalıtkanlık ve izolasyon testlerini yapabileceksiniz. Bu ölçümler için kullanılan
Tablo 2. 2: 45 ºC ortam sıcaklığında dikdörtgen kesitli bakır baralarda müsaade edilen akım
taĢıma kapasiteleri
30
2.5.2. Bara Direncinin Ölçülmesi
2.5.2.1. Ohmmetreler
Doğrudan doğruya
işlemlerinde genel olarak
ölçümlerinde de megerler
kısaca bilgi verilecektir
direnç ölçen ölçü aletlerine ohmmetre
küçük değerli dirençlerde avometreler,
daha çok kullanıldığı için bu bölümde
denir. Direnç ölçme
büyük değerli direnç
ohmmetreler hakkında
Yapısı
Ohmmetreler yapı itibarı ile akım ölçen ölçü aletleridir. Alet akım yerine direkt direnç
değerini Ohm( ), kilo ohm(k ) veya mega ohm(M ) olarak gösterir.
Bazı ölçü aletleri x1, x10, x100, x1k, x10k, x100k gibi kademelerden oluşabilir. Kadranda ölçülen değer kademe değeri ile çarpılarak gerçek direnç değeri bulunur.
R= Aletin gösterdiği değer x kademe değeri
Örneğin; x100 kademesinde ölçü aletinin ibresi 5,5 değerini gösterdiğini farz
edelim, Gerçek direnç değeri R= 5,5 x 100 = 550 ‟dur.
ÇeĢitleri
Piyasada kullanılan ohmmetreler genel olarak 5 çeşittir.
Seri tip ohmmetreler, Paralel tip ohmmetreler,
Veston tip ohmmetreler,
Tomson tipi ohmmetreler,
Çapraz bobinli ohmmetreler
Direnç Ölçme
Direnç ölçüm işleminde temel nokta, direnci ölçülecek aracın veya devrenin enerjisiz
olmasıdır. Enerji altında iken ohmmetre veya avometre ile direkt direnç ölçülmez. Ama
enerjili bir devrede direnç ölçmek zorunda kalırsanız ampermetre-voltmetre yöntemini
kullanmalı ve aletlerin gösterdiği değerlerden (R=U/I) devre direncini bulabilirsiniz ( Şekil
2. 4 ),( Şekil 2. 5 ).
31
ġekil 2. 4: Ohmmetre ile direnç ölçme
Sıfır Ayarı: Genellikle anolog ölçü aletlerinde karşılaşılan bu ayarı her kademe
için yapmanız gerekir. Aksi halde yanlış ölçüm yapmış olursunuz. Kısaca bu
Akım gerilim veya güç değerleri izin verilen sınırlar dışına çıktığında ikaz vererek
yetkilileri uyarma özellikleri vardır.
3.1.5.2. ÇeĢitleri
Güç analizörleri dahili ve harici tip olarak iki gruba ayrılabilir. Dahili tipler panolara
monte edilerek kullanılabilir. Harici tipler avometrelere benzer. Taşınabilir özelliklerinden
dolayı değişik yer ve noktalarda ölçüm yapılmasına imkan verir.
3.1.5.3. Kullanımı
Güç analizörleri, bir osiloskobun ve bir multimetrenin en kullanışlı özelliklerini ihtiva
eden kullanıcı dostu bir güç kalitesi analiz cihazıdır (Resim 3. 3).
Resim 3. 3: Güç analizörü( solda taĢınabilir, sağda pano tipi)
Güç analizörleri, şebekedeki elektrik parametrelerinin kontrolü, ölçümü ve izlenimi
için kullanılan ölçü aletleridir. Güç analizörleri üç, iki ve tek fazlı sistem için uygulanabilir.
Güç analizörü sistemde harcanan enerjiyi ölçer. Ölçülen değerler aletin displeyinde
görülebilir. Ekranda daha önce ölçülmüş değerleri de görerek karşılaştırma yapılabilir.
46
Herhangi bir olağan duruma karşı önlem alınabilir. Güç analizörlerindeki seri port sayesinde
ölçtüğünüz değerleri bilgisayardan takip edebilirsiniz. Sonuçları kaydedebilirsiniz.
Güç analizörlerinde her faza ait aktif, reaktif ve görünür güç değerleri ölçülebilir. Arzu
edilirse 3 faz toplam güç değerleri de görülebilir. Bu değerlere bakılarak gerekli önlemleri
alarak sistemimizin dengeli güç çekmesini sağlayabiliriz.
Güç analizörleri ile aşağıdaki işlemleri yapabiliriz.
Akım veya gerilim harmonikleri
Minimum ve maksimum değerlerin ölçülmesi
Minimum ve maksimum değerleri tekrar ayarlanması
Akım çevirme oranlarının bulunması
3.2. Pano Mekanik Fonksiyon Testi
Teknolojinin ilerleme hızına paralel olarak elektrik panoları da yol almış durumdadır.
Önceki yollarda siparişe göre istenen boyutlarda ve kaynaklama yöntemine göre yapılan
panolar artık modüler hale gelmiş durumdadır. Çok çeşitli hale gelmiş pano parçaları ve
aksesuarları vidalarla birleştirilerek istenen boyut ve özelliklerde panolar yapılabilmektedir.
Kaynak tekniğinden mümkün olduğunca kaçılıp, panoyu oluşturan parçalar ve aksesuarlar
seri olarak üretilmektedir. Bu pano donanımları montajda kolaylık sağlaması açısından en
ideal şekilde tasarlanmaktadır.
3.2.1. Pano Kapaklarının Kontrolü
Günümüzün modern elektrik panolarını oluşturan ana parçalar; gövde profilleri, kapı,
yan paneller, çatı parçası, taban parçası, montaj plakaları, iç montaj rayları ve çeşitli bağlantı
aksesuarlarıdır.
Gövde Profilleri: Günümüz modern elektrik panolarında pano gövdesi veya
iskeleti montaj için özel olarak tasarlanmış profillerin vidalarla birbirine
bağlanması ile oluşuyor. Pano gövdesinin ayakta durması bu özel profillerin
düşük kesitte yüksek dayanıklılık göstermesiyle sağlanmaktır. Büküm
noktalarının setliği ve gereken noktalarda yapılan kaynaklamalar bu
dayanıklılığı arttırıcı etki yapıyor. Profillerde önemli bir nokta da montaj
operatörünün kolay ve emniyetli bir şekilde çalışmasını sağlayabilmektir. Bu
yüzden profillerdeki köşeler yuvarlatılarak örneğin operatörün elini kesmemesi
sağlanır. İç yanlarda bulunan delik sıraları ise montajda esneklik ve panonun
bölmelere ayrılabilmesini sağlar.
Kapı: Kapı panonun en önemli fonksiyonel parçalarından biridir. Kapının
yerine iyi oturması ve kolay takılıp çıkarılması beklenir. Kapının 130-180 º
arasında açılabilmesi ve sol yada sağ tarafa menteşelenebilmesi iyi bir kapının
özellikleri arasındadır.
47
Kapı panonun yalıtımı açısından da çok önemlidir. Bu yüzden kilitleme sistemi iyi
olmalıdır. Alttan bırakılacak 25 mm‟lik boşluk rahat kapanmasını sağlar.
Kapılar bazen cam olabilir. Her birinin değişik işlevi olan bölmelere ayrılmış panolar
parça parça kapılı olabilir. Böylece panonun işlevsel kullanımı sağlanır.
Panolarda butonlar, çeşitli indikatörler, ölçme cihazları vb. cihazların kapıya monte
edilmesi gerekir. Kapının dış tarafındaki bu tür elemanlar çevre etkilerine ve yetkisiz
kişilerin müdahalesine karşı korumak amacıyla çerçeve içine alınır.
Kişilerin güvenliğini sağlamak amacıyla bazı panolarda emniyet kilitleri kapıya
yerleştirilir. Böylece ana şalter devrede olduğunda pano kapısı açılmaz. Kapının sabit bir
şekilde açık durmasını sağlayan aksesuar da operatörün rahat ve güvenli bir şekilde
çalışabilmesini mümkün kılar. Ağır ve büyük pano kapılarının kolay bir şekilde
kapatılabilmesi için kapıya tekerlek takılabilir. Kablo kelepçeleri de kapıyla iç kısım
arasındaki kablo bağlantılarının, kapının açılıp-kapanması sırasında zarar görmesini önleyen
bir aksesuardır.
Yan Paneller: Montajın kolay olması yan paneller için de gereken bir koşuldur.
Yan panellerde de birçok aksesuar kullanılabilir. Örneğin pano taşınırken
kilitlemek ve sağlamlığı arttırmak için yan panellere de kilit takılabilir. Kapıya
takılan display panelleri buton, indikatör vb. cihazlar yanlara da takılabilir.
Çatı: Modern elektrik panolarında yan paneller gibi çatı da istenirse çok etkin
olarak kullanılabilmektedir. Örneğin güç dağıtımı ve kablo girişleri için
panonun üst kısmında da bir bölüm oluşturmak veya çatıdan kablo giriş çıkışları
yapmak mümkün olmaktadır.
Taban: Tabanda kullanılan süpürgelikler birçok kolaylık sağlar. Zemini bozuk
yerlerde tam oturmayan panolar süpürgeliklerle ayarlanabilir, istenirse zemine
sabitlenebilir. Süpürgelik kablo girişini de daha düzenli hale getirir. Yan yana
iki pano arasında alttan bir kablo yolu bu şekilde kurulabilir. Petekli olan
süpürgelikler ve zeminden yukarı kaldırılabilen süpürgelikler bir fana ihtiyaç
duyulmadan havalandırmayı sağlayabilir. Panoların taşınması sırasında halatlar süpürgelikteki kancalara takılarak panonun dengeli bir şekilde kaldırılması ve
Montaj Plakaları: Montaj plakaları pano içine konacak çeşitli elektriksel
cihazların üzerine monte edildiği plakalardır. Koruma ve şalt cihazları bu
plakaların üzerine monte edilebilir. Plakalar pano içine dikey veya yatay
istenilen boyutlarda yan duvarlara veya arka arkaya monte edilebilir. Bunlar
için de dayanıklılık ve büküm noktalarının sertliği önemli bir kriterdir.
3.2.2. Panonun Fiziksel Dayanımının Kontrolü
Panonun mekanik kısmı: Panonun mekanik kısmı deyince akla ilk gelen dış
muhafazayı oluşturan malzeme saç olmaktadır. Bu muhafazanın çeşitli arızalara
karşı çevresindeki canlılarla içindeki ve çevresindeki cihazları korumak,
elektriği dış ortamdan yalıtmak gibi ana bir görevi olmasına rağmen panonun
48
estetik görünümü açısından da ayrı bir önemi vardır. Çoğu zaman bir elektrik
panosu hakkındaki ilk yorumlar dış muhafazaya bakılarak yapılabilir. Bu açıdan
bakıldığında muhafazanın boyası, düzgünlüğü önemli bir kriter olabilir. Estetik
kaygıyı bir yana bırakırsak malzeme ve boyanın kaliteli olması ve imalat ve
boyama sırasında ileri teknoloji kullanılması panonun çeşitli mekanik darbelere,
kısa devre akımlarına ve korozyona karşı daha dayanıklı olmasını sağlar.
Elektrik panolarının büyük bir çoğunluğunda muhafaza malzemesi olarak sac
kullanılmaktadır. Ancak sac haricinde plastik veya cam gibi diğer yalıtkan maddelerde
yalıtım için kullanılabilmektedir. Bunlar daha çok OG panolarında kullanılmaktadır. Bunun
haricinde gıda, tekstil, kimya ve kağıt sektörleri gibi hijyen ve korozyonun çok önemli
olduğu yerlerde ise paslanmaz çelik panolar öneriliyor. Aşırı sıcaklık, yüksek basınç, yüksek
nem ve mekanik kuvvetler standart panoların bu tür ortamlarda kullanılmasına imkân
vermiyor.
Elektrik panolarının büyük bir bölümünde kullanılan malzeme olan sacın kırılgan
olmaması, iyi bükülebilmesi, kolay işlenebilmesi ancak sert ve mukavim olması panonun
daha kaliteli olmasını sağlıyor.
Boyanın Önemi: Elektrik panolarında kullanılan sacın yalıtım özelliklerini
uzun sürelerde koruyabilmesi için boyanması gerekir. Boyanın birinci görevi
sacı korozyona karşı kuvvetlendirerek yalıtımının zamanla bozulmamasını
sağlamaktır. Bunun yanında panonun estetik açıdan daha güzel ve çevresi ile
uyumlu olmasına da yardımcı olur.
Doğal kurutmalı yöntemde pano açıkta fırça yardımı ile elle boyanır ve açık alanda
kurumaya terk edilir. Bu uygulama artık yalnızca çok küçük ölçekli panocular tarafından
yapılmaktadır.
Fırın boya yönteminde sac önce fosfat kaplanır. Daha sonra tabanca ile boyanır ve
fırında kurutulur. Bu yöntem ülkemizde birçok panocu tarafından uygulanmaktadır. Bu
işlemi siz de rahatlıkla uygulayabilirsiniz.
3.3. Test Raporlarının Hazırlanması
3.3.1. Test Raporu Değerlendirme Kriterleri
Kullanıma hazır hale getirilen pano sırası ile aşağıdaki işlemlere tabi tutulur. (Tablo 3. 3) Her testin sağ yanındaki boşluğa elde edilen test sonuçları X işareti ile işaretlenir.
49
PANO KONTROL ve ONAY LĠSTESĠ Tip Test Onayı Müşteri: Kısmi Tip Test Onayı
Proje :
Üretici Firma Onayı
SIR SIRA
A KONTROL İŞLEMİ NO KONTROL İŞLEMİ NO
1.0 KĠMLĠK TANIMLAMA 4.2 MONTAJ VE ĠġARETLEME Pano sayısı geçerli dokümanlara Raf yüksekliği kapı oymaları
uygun
Tip ve pano isim etiketi değerleri tam Şalter ve ihbar lambaları
Pano boyutları dokümanlara uygun Ölçü aletleri
Cihazların etiketlenmesi tip etiketleri Ana bara, iniş barası ve tali baralar
ve teknik değerleri geçerli
dokümanlara göre doğru Cihaz yerleşimindeki düzgünlük ve N PE PEN baraları
ulaşılabilirlik iyi
Cihaz skalaları ve çerçeveleri uyumlu Yardımcı ve kumanda devresi baraları
Pano içerisindeki kontrol etiketinin Çıkış fişi ve kumanda kablosu fişi
ilgili yerleri işaretlenmiş
Varsa mimik diyagram planlara 5.1 DĠREKT TEMASA KARġI KORUMA uygun
2.0 MEKANĠK FONKSĠYON Gövde ve iç kapaklar yerleşim planına uygun
Kilitleme esasları, devreye giriş, çıkış Müdahale cihaz devresi direkt temasa
karşı koruma Çekmece mekanizması, kapı kuplajı Müdahale edilecek cihazların direkt
temasa karşı korunması dışında koruma
hunisi içindeki gerilimli parçaların
örtülmesi
Kilitleme sürgüsü, dışarı çıkarma 5.2 KORUYUCU ĠLETKEN ENDĠREKT kilitlemesi (varsa) TEMASA KARġI KORUMA
Cihazların tespiti uygun Cihaz taşıyıcı saçları, kapak ve cihaz
gövdelerinin pano gövdesi üzerinden
sürekli koruma iletkeni ile irtibatı
sağlanmış mı? Kapı, kapak ve şalter uygun Üzerinde cihaz bulunan kapıların ayrı bir
iletken ile topraklaması var mı?
Rekor ve kapaklar takılı PE bağlantı değeri doğru
3.1 ELEKTRĠK KABLOLAMA Dışarıdan gelen ve dışarı giden PE
FONKSĠYONU bağlantıları için bağlantı yerleri yeterli
Ana devre veya kısa devre korumasız
5.3
kablolar ayrı ayrı veya aralarına IP KORUMASI
takoz konularak bağlanmış
Spiral ve kablo kılıfları kablo IP koruması geçerli dokümanlara uygun
kanalında son buluyor.
Keskin veya hareketli parçalara En düşük IP 30 koruma var
sürtünme veya temas yok
Hareketli kısımlara geçişler spiral ile 5.4 DĠREKT YÜZEYSEL ATLAMA VE yapılmış AYIRMA MESAFESĠ
Çekmece kablajında korumalı Aktiflerin direkt atlama mesafesi
geçişler mevcut (varsa) 50
Ana baraya direkt temas eden kablo Aktif ve aktif olmayan kısımların
yok yüklenerek deforme olabilen yerlerindeki
mesafeler Aşırı dolu kanal yok, kanal açılımı Minimum atlama mesafeleri
doğru
Kapı ve hareketli parçalara olan 6.0 FONKSĠYON TESTĠ mesafeler uygun
3.2 KABLO BAĞLANTILARI “Test” ve “İşletme” pozisyonu kontrolü(varsa)
Kablo bağlantısında yanlışlıkla El, motor uzaktan devreye atlama v.s.
izolasyon malzemesi sıkıştırılmamış Kablo bağlantıları uzun bırakılmış, “I” ve “O” kumanda elemanları
izole sıyırma yok kilitlemeler Aynı yükseklikte sıkma dışında bir Koruyucu ve açıcı sistemler
klemenste iki kablo bağlantısı yok Klemens ile kablo kesitleri ve Şalter fonksiyon göstergeleri
numaralandırılması doğru
Kablo başlığı ve kesitleri doğru Dış sisteme giden ihbarlar
Fleksi kablolarda izoleli yüksük takılı Ölçü aletleri ve sayaçlar
Eksik cihaz sürekli iletken ve rezerv Akım ve gerilim trafosu devreleri
kabloları düzgün ve okunabilir
şekilde işaretlenmiş
Cihaz kablo bağlantıları sağlam ve 7.0 DĠĞERLERĠ düzgün yapılmış
Elde ettiğiniz sonuçlarıarkadaşlarınız ile tartışınız. Panonun kimliğini tanımlayınız. Panonuzun mekanik fonksiyonlarınıyapınız.
Pano içerisine döşenen kabloların kontrollerini
Pano imalatçısıbir kuruluştan yapınız.
Bağlantınoktalarının kontrollerini yapınız. panolar için düzenlenen test
Panonun yerleşim düzenini kontrol ediniz. raporlarını temin ederek, bir
Pano araçlarının montajlarınıkontrol ediniz. elektrik panosuna bu testleri
Panonuzda alınan güvenlik önlemlerini kontrol uygulayınız. ediniz.
Panonuzdaki gerilim atlama mesafelerini kontrol
ediniz.
Sonuçlarınızıarkadaşlarınız ile tartışınız.
53
KONTROL LĠSTESĠ
Bu faaliyet kapsamında aĢağıda listelenen davranıĢlardan kazandığınız beceriler için Evet,
kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iĢareti koyarak kendinizi değerlendiriniz.
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır
1. Panoya test gerilimi verebildiniz mi?
2. Ölçü aletlerinin çalışmasını kontrol edebildiniz mi?
3. Kumanda devresinin çalışmasını kontrol edebildiniz mi?
4. Mekanik fonksiyon testi yapabildiniz mi?
5. Pano fonksiyon testi yapabildiniz mi?
6. Hata varsa giderebildiniz mi?
7. Test raporlarını hazırlayabildiniz mi?
DEĞERLENDĠRME
Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.
Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız
“Evet” ise “Ölçme ve Değerlendirme”ye geçiniz.
54
ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız.
1. İmalatı biten pano montajdan önce …………………….. uygulanarak fonksiyon
testine tabi tutulur. 2. ……….……….. ile birkaç elektriksel büyüklük (akım-gerilim-direnç-kapasite vb.)
ölçebiliriz. 3. Avometrelerde ölçüm işlemi için kullanılan ve genellikle siyah ve kırmızı renkli iki
kabloya …………….. denir. 4. Avometre ile ………… ölçme işleminde devreye enerji uygulanmaz. 5. Gerilim ölçmek istediğiniz devreye ölçü aletini……………….. bağlayınız.
6. Panolarda ölçme cihazları vb. cihazların ……………………. monte edilmesi gerekir. 7. Elektrik panolarında kullanılan sacın yalıtım özelliklerini uzun süre koruyabilmesi için
…………………….. gerekir. 8. Testi biten pano kullanıma sunulmadan önce …………………………. doldurulur.
Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler
doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.
9. ( ) Pano izolasyon testleri en az 1000 Volt gerilim uygulanarak yapılmalıdır.
10. ( ) Pano izolasyon testi DC gerilim uygulanarak yapılır.
11. ( ) Avometreler sadece doğru akım ölçme işlemlerinde kullanılabilir.
12. ( ) Avometre ile direnç ölçme işleminde devreye gerilim uygulanmaz.
13. ( ) DC ölçümlerinde avometrenin ibresi ters sapabilir. Böyle bir durumla
14. ( ) Faz kalemi, küçük boyutlu bir kontrol kalemidir.
15. ( ) Pano kapılarının 130-180 º arasında açılabilmesi ve sol ya da sağ tarafa
menteşelenebilmesi iyi bir kapının özellikleri arasındadır.
16. ( ) Spiral ve kablo kılıfları kablo kanalı içerisinde son bulmalıdır.
Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 17. Panolara daha önce izolasyon testi uygulanmışsa, bundan sonraki testlerde
uygulanması gereken izolasyon test gerilimi daha önce uygulanan gerilimin en az
yüzde kaçı olmalıdır?
A)%100 B)% 95C)%85D)%75
55
18. Şebekedeki elektrik enerjisinin parametrelerinin kontrolü, ölçümü, kaydı ve izlenimi
için kullanılan ölçü aletleri aşağıdakilerden hangisidir?
A) Reaktif güç kontrol röleleri B) Güç analizörleri
C) Faz kalemleri D) Avometreler
19. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi avometre ile direnç ölçme işleminde uygulanması
gereken bir işlem basamağı değildir? A) Ölçülecek direncin tahmini değerine göre ölçü aletinizi direnç ölçme
konumlarından (x1, x10, x100, x1k, x10k, x100k) en uygun kademeye alınız.
B) Avometrenizin probları direnç ölçmek için uygun yuvalara takınız.
C) Bu kademe için sıfır ayarını yapınız. D) Direnç ölçmek istediğiniz elemana anma geriliminin üzerinde bir gerilim
uygulamaya dikkat ediniz. 20. Güç Analizörleri yardımı ile aşağıdaki ölçüm işlemlerinden hangisi yapılmaz?
A) Minimum ve maksimum değerler B) Minimum ve maksimum değerlerin ayarlanması
C) Sistemin izolasyon direnci
D) Akım ve gerilim harmonikleri
DEĞERLENDĠRME
Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap
verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.
Cevaplarınızın tümü doğru ise “Modül Değerlendirme” ye geçiniz.
56
MODÜL DEĞERLENDĠRME
1. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız. 2. Termik röle ana akım yoluna ………….. bağlanır. 3. Termik röle elektrik akımının …………….. ile çalışır. 4. Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir süre
sonra,kontakları durum (konum) değiştiren rölelere,……………………… adı verilir.
5. ………………….. olarak start verilen motor sargıları şebeke geriliminin 1/ 3‟ü
kadar(% 58) bir değerle çalışmaya başlar. 6. Yıldız-Üçgen yol vermede en ideal süre ……..sn. dolayındadır.
7. Sistemlerde en önemli hususlardan biri sistemin kusursuz olarak çalışması ve
oluşabilecek tehlikelerden zarar görmemesinin sağlanmasıdır.Bu amaçla sistemde …………………… röleleri kullanılır.
8. ……………………….. ile kompanze edilmemiş bölgenin (yani kondansatörlerin
devreye alınmaya başladığı ve kondansatör devreden çıkarma değeri arasında kalan
bölge) genişliği ayarlanmaktadır. 9. Alternatif akım devrelerinde, devrenin endüktif (veya kapasitif) yüklü olmasından
dolayı devre akımı ve gerilimi arasında oluşan faz farkına
sistemin………………………... denir. 10. Biryalıtkanınelektrikakımınakarşıgöstermişolduğudirence
…………………………denir. 11. Elektrik tesislerinde izin verilen kaçak akım değeri ………………….dir. 12. Çalışma gerilimi 380 Volt olan bir tesiste ölçülen yalıtkanlık direnci en az
………………….. ohm olmalıdır. 13. ……………………yalıtkanlık direnci ölçümünde kullanılan ölçü aletleridir. 14. Yüksek değerdeki akım ve gerilimlerin ölçülmesi işleminde ölçü aletleri
devreye……………………………… üzerinden bağlanırlar. 15. Ampermetreyi oluşturan bobin kalın kesitli telden ve az sipirli sarılır.Bu nedenle
ampermetrelerin iç dirençleri çok ……………….‟tır. 16. …………………….. yardımı ile akım yolunu ve devre akımını kesmeden ölçü
aletinin yaylı bir anahtar ile açılabilen kolu içerisine akımı ölçülecek bara veya
iletkeni almak kâfi gelmektedir. 17. İmalatı biten pano montajdan önce …………………….. uygulanarak fonksiyon
testine tabi tutulur.
57
18. ……………………. ile birkaç elektriksel büyüklük (akım-gerilim-direnç-kapasite vb.)
ölçebiliriz. 19. Avometrelerde ölçüm işlemi için kullanılan ve genellikle siyah ve kırmızı renkli iki
kabloya …………….. denir 20. Avometre ile ………… ölçme işleminde devreye enerji uygulanmaz. 21. Gerilim ölçmek istediğiniz devreye ölçü aletini……………….. bağlayınız.
22. Panolarda ölçme cihazları vb cihazların ……………………. monte edilmesi gerekir.
23. Elektrik panolarında kullanılan sacın yalıtım özelliklerini uzun sürelerde
koruyabilmesi için …………………….. gerekir.
Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler
doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.
24. ( ) Kumanda sistemlerinde kullanılan termik aşırı akım rölelerinin açma karakteristiği
gecikmelidir.
25. ( ) Termik röle elektrik akımının manyetik etkisi ile çalışır.Bu amaçla röle içerisinde
manyetik malzemeden yapılmış bimetal çubuk kullanılır.
26. ( ) Termik aşırı akım röleleri aşırı yük bölgelerinde belirli bir gecikme ile çalışarak
yük akımını keser, sigortalar ise bir devrenin korunmasında ayarlama olanağı olmayan
ve yalnız bir akım değerine göre ayarlanmış olan bir röle gibi çalışır.
27. ( ) Büyük güçlü motorlarda yıldız – üçgen yol verme devrelerinde kullanılan zaman
röleleri, bobini enerjilendiğinde yıldız bağlantıyı sağlar. Ayarlanan süre sonunda ise
kontakları konum değiştirerek, motoru yıldız bağlantıdan üçgen bağlantıya geçirir.
28. ( ) Yıldız çalışmadan üçgen çalışmaya geçilirken devir sayısının yaklaşık nominal
29.
devir sayısına ulaşıncaya kadar yıldız çalışma devam ettirilmelidir.
( ) Yıldız-Üçgen yol vermede en ideal süre 10 dk. dolayındadır.
30. ( ) Şebeke geriliminin herhangi bir nedenle yükselmesi veya düşmesi alıcıları
31.
etkilemez.
( ) Reaktif güç ayarını yapabilmek için C/k oranı hesaplanmalıdır. (C 1. kademedeki
32.
kondansatör gücü, k Akım trafosu dönüştürme oranıdır.
( ) Yalıtkanlık direnci, yalıtkan maddenin içinden veya yüzeyinden olabilecek kaçak
akımlara karşı yalıtkanın göstereceği dirençtir.
33. ( ) Bir iletkenin geçirebileceği maksimum akım meger yardımı ile bulunabilir.
34. ( ) Çalışır durumdaki bir tesisin yalıtkanlık direncini ölçmek için tesisin enerjisini
kesmeye gerek yoktur.
35. ( ) Cihazlarınızın iletken kısımları ve pano gövdesi arası ölçülen direnç değerinin
standartların altında çıkması bir problemin işaretidir.
36. ( ) Elektrik akım şiddeti ohmmetreler ile ölçülür.
37. ( ) X100 kademesinde ölçü aletinin ibresi 5,5 değerini gösteriyor ise gerçek direnç