Glosas en dialecto navarro al GUERO El «Gueroco Guero*, segunda edición del «Guero bi partetan» escrito por el navarro Pedro de ~ l l a r , párroco de Sara y natural de Urdax, es, en términos de bibliófilo, un libro no excesivamente raro pero, aunque parezca paradójico, difícil de encontrar en el comercio de los hombres. Parece ser la edición definitiva de un libro concebido con un esquema más amplio, cuyo texto permanece inalterado, pero cuyo título representa una renuncia a un designio inicial de una obra en dos partes. Esto, entre otras cosas, puede hacer dudar de que se trate de una simple edición pirata muy posterior a la original. Pero este aspecto del tema, que ha sido tratado con gran autoridad por VINSON y otros biblió- grafos, queda fuera del marco de esta comunicación que entra más bien en los dominios de la filología. En un ejemplar de esta segunda edición del «Guero» ', un vascólogo anónimo, en la segunda mitad del siglo XVIII, se tomó el trabajo de subrayar, a lo largo de toda la obra, una serie de términos que consideró de difícil comprensión para un lector navarro, escribiendo marginalmente la palabra o la flexión verbal que a su juicio podía aclarar mejor el pensamiento del autor. dk - El ejemplar de que se trata, completo, no muy limpio, pero dis- cretamente conservado y encuader- nado en pasta antigua, quizá por en- cargo del propio glosador, en fecha incierta pero en todo caso anterior a las notas marginales, ha sido objeto de una prolija corrección manuscrita no siempre justificada, de erratas gramaticales, signos de puntuación y defectos tipográficos y, de cuando en & d.;+& .P~i~.rs~I,~~ - f&az m. -~.de~id& ,iTu mMy e*, LY w &L,M ,d,- ~"My'w myox~'&w, LIIL - 2 6l+6eukb --w?w~&&L &a,;=- 1hCLb&-, , ; hhb p . Mil - f.. - * ti1 ;d$rrr& -aeyHww+,J 4. &a-) WW. 0 J!~.:S P Advertencia manuscrita inicial del notador 1 GUEROCO GUERO. G. Milanges. Bigarren edici6n, S. A.
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Glosas en dialecto navarro al GUERO
El «Gueroco Guero*, segunda edición del «Guero bi partetan» escrito por el navarro Pedro de ~ l l a r , párroco de Sara y natural de Urdax, es, en términos de bibliófilo, un libro no excesivamente raro pero, aunque parezca paradójico, difícil de encontrar en el comercio de los hombres. Parece ser la edición definitiva de un libro concebido con un esquema más amplio, cuyo texto permanece inalterado, pero cuyo título representa una renuncia a un designio inicial de una obra en dos partes.
Esto, entre otras cosas, puede hacer dudar de que se trate de una simple edición pirata muy posterior a la original. Pero este aspecto del tema, que ha sido tratado con gran autoridad por VINSON y otros biblió- grafos, queda fuera del marco de esta comunicación que entra más bien en los dominios de la filología.
En un ejemplar de esta segunda edición del «Guero» ', un vascólogo anónimo, en la segunda mitad del siglo XVIII, se tomó el trabajo de subrayar, a lo largo de toda la obra, una serie de términos que consideró de difícil comprensión para un lector navarro, escribiendo marginalmente la palabra o la flexión verbal que a su juicio podía aclarar mejor el pensamiento del autor.
dk - El ejemplar de que se trata,
completo, no muy limpio, pero dis- cretamente conservado y encuader- nado en pasta antigua, quizá por en- cargo del propio glosador, en fecha incierta pero en todo caso anterior a las notas marginales, ha sido objeto de una prolija corrección manuscrita no siempre justificada, de erratas gramaticales, signos de puntuación y defectos tipográficos y, de cuando en
& d.;+& . P ~ i ~ . r s ~ I , ~ ~ - f&az m. -~.de~id& ,iTu mMy e*, LY w &L,M ,d,- ~"My'w m y o x ~ ' & w , LIIL - 2 6 l + 6 e u k b --w?w~&&L &a,;=- 1hCLb&-, ,;hhb p . Mil - f . . -
* ti1 ; d $ r r r & -aeyHww+,J 4. &a-) WW. 0
J!~.:S P Advertencia manuscrita inicial del notador
1 GUEROCO GUERO. G. Milanges. Bigarren edici6n, S. A.
JosÉ LUIS Los ARCOS ELÍO
cuando, de alguna palabra en el propio texto que equivocadamente consideró errónea. Así por ejemplo, «gaizqui» (malhechor), aparece corregido egaizqui- eguilíe», seguramente de acuerdo con el mismo espíritu navarrizante que inspiró las notas al margen.
A continuación reproduzco las anotaciones marginales, mencionando pri- mero la página en que se encuentran (la paginación es la del «Guevoco Guero») luego la palabra del texto original labortano y a continuación el término navarro que el glosador considera corresponde a aquélla.
Estas anotaciones, posteriores en más de un siglo al texto de Axular, sugieren interrogantes y seguramente encierran respuestas que no escaparán a los estudios que las analicen.
Uno de los puntos curiosos que podrían aclararnos es el área dialectal a la que pertenecía el notador anónimo. Este conocía, naturalmente, el dialecto labortano de Axular quien, por otra parte, como muy bien indica el P. VILLASANTE, hizo concesiones a otras variedades dialectales, consi- guiendo una lengua rica en extremo. Estas concesiones de Axular eran ante todo lexicográficas ya que el contexto gramatical es básicamente labortano. Hay que tener en cuenta, por otra parte, que Axular vivió siempre vecino al dialecto alto-navarro; que en Salamanca frecuentó seguramente el trato con estudiantes de otras regiones euskéricas; y que su parroquia -Sara- donde pasó gran parte de su vida, estaba en la frontera meridional del Labort, mugante con Echalar, en el área vascófona navarra de las Cinco Villas del Bidasoa.
Estas y otras circunstancias de su vida explican el interés de Axular por las variantes del euskera, a las que alude mencionando algunas en el prólogo de su obra, e incluso por ciertas particularidades fonéticas, expli- cando que x o ch pueden también escribirse g, así como anuncia que en el texto y en tales casos pondrá al margen la variante. Sin embargo, de hecho son escasas las glosas impresas que el propio Axular hizo figurar en su texto y se refieren a esa citada alternancia de x o ch con g. Pero segura- mente que estas observaciones de Axular inspiraron al anotador anónimo de quien aquí se trata, la idea de las glosas «para más fácil inteligencia de los navarros».
Sin desorbitar la trascendencia de este bien intencionado esfuerzo por popularizar en Navarra la obra de Axular, al que ciertamente nuestro anó- nimo admiraba profundamente, creo que su análisis puede proporcionamos algunas conclusiones interesantes o cuando menos curiosas. Y así, en cier- tos casos en los que una palabra tiene varias acepciones, la inserción de su equivalencia nos revela cuál de ellas era la que, para el glosador, tenía más curso en Navarra.
,men bchamc znhirr pv:" que. dbeiatt crc v+::~:!!i: unda, ard~; ; i *0 j i~19~11 i I i1 i 7
En m gnfic b . .I*: t~ i t u b e c 11 1 7 ,, duenr,hajvrguilcircen dtt,trarc :? 17
ra hsrpet du.&Ja ptrliitl~ n n:-r r- - brct~n e& iai~fl:fho'rierdn a-1r1 t - , tct , eiica ongui, ~ J ~ ~ I J !->ni ti :t , be&re , ~djnar d&s&iig- ¿L-~I . probeac ccr ~ c t ; l G . w L!J vr s u i : ~ i -:; rdtfacgucgtlrti i y ~ i r c ~ o : 1:r.i r$iConl 6 +r
garCedern~ora~o rorrtc~c-1.3 eta :o .< tar~bikorraeccs~ 8 ctaci: b 8cc,,-3 :' . $ah~rrafu~wxc , tm ~kJ~~t~2.g
* wneErnrU2egabcv1i ~,l.tig;irrl, ::nz.$1' . . irtrrvaiíir l z~ r r , i ns vro:lic?sr, LA L C ~ -1..1 t
cbac hiri hdr? h*?a se!{ <~i t r* t . e i s - vrciguE,err;iriE <!seln. ~ord:,~i:?r i*,wa;itp~~ ~ ~ < c ~ L c o I & . efffi~tB~Iri.i3e:e I , q , ~ t r s q ~ r ~ ~ , 3 fiprntafun':.p QtUenat>rt?fl ,.'!a ~ C I C
trrcenorh.~fta,E.rran h~* : lu 11 ~;Ia,0*ii-~ c ' ~~ili**acuac,st(t L ~ U I T S I C : LEC ti: cabr !
x-%* . luts~iii?. cerm kiai i t1i~rh&~a1~t:ce:. t i
que se comenta, elegidas
al azar entre las más
sobrecargadas de glosas
en dialecto navarro.
Reproducción fotográfica
de dos de las páginas
del «Gueroco Guero»
diac eyt hstc beri fjeraz e2
GLOSAS EN DIALECTO NAVARRO AL GUERO DE AXULAR
Así por ejemplo, «Hornitu» (p. 26) es empleado por Axular en el sentido de «suministrar, proporcionar, procurar» y el glosador aclara este término escribiendo al margen: «Chuxendu», que en su acepción corriente es «enderezar». Ahora bien, Axular emplea en otro lugar la palabra «xujen- du» precisamente en el sentido de «procurarse» y en este caso el glosador no considera necesario aclararla, aunque a lo largo de la obra, cada vez que tropieza con un término que precisa aclaración lo haga, incluso aún repitiendo la misma palabra dos y más veces en la misma página.
En ocasiones un término le parece totalmente ajeno al vocabulario navarro y entonces lo traduce en todas sus acepciones. Así por ejemplo: «ayher» usada por Axular en sus dos acepciones: «afición» y «repulsión», es traducida por el notador, en el primer caso por «zde» y en el segundo por agaitz iritzi» («mala opinión»).
En otros lugares Axular emplea «asti», «astiric», por «descanso, ocio, holganza», y el glosador traduce por «sise», que tiene el mismo sentido pero que es ciertamente un galicismo lógicamente más extendido al Norte que al Sur de los Pirineos. En todo caso para el notador «sise» era más inteligible para los navarros que «asti». Y cuando en otro lugar, Axular emplea «asti» en el sentido de «Tiempo» el glosador lo traduce por «dembora».
Otra palabra tomada al azar, «cofauean» = «colmena», la traduce nuestro notador por «erlategui», que es la voz más conocida. «Cofau» es termino de variadas acepciones: «hueco», «árbol hueco» y otras, siempre en el sentido de hueco, oquedad. Esta palabra «cofau» es muy tentador re- lacionarla con el francés «couffin», «cestón», e incluso con el inglés eco- ffin», «caja, ataúd» 2. Pero si para el glosador «cofau» debía ser traducido para inteligencia de los navarros, es un hecho el que hoy todaGfa, en el Valle de Anué, donde el término «erhtegui» se conoce e incluso es topóni- mo, «cofa» se emplee aún con el significado de «colmena».
No me es posible por ahora emprender el estudio analítico a que este vocabulario invita. Pido excusas por estos escarceos al P. Villasante, que tuvo la amabilidad de dedicarme su Axular'en Hizteguia, instrumento imprescindible para cuanto se relacione con la lengua de Axular; a mi entra- ñable amigo Juan Haritschelar, el gran especialista en Etchaun con quien tan agradables ratos de.«solhas» he pasado en las dos vertientes de nuestro Pirineo; a don José María Satrústegui y a otros estudiosos. Y muy cordial- mente les pido a todos que si algún interés puede tener el material que el azar me deparó, lo iluminen sin vacilar con sus conocimientos.
2 Evoca tambibn el término marítimo "cofa", el árabe "guffa", el latín "cophinus" y el griego "xo<p~vo,$"' Castellano: "Cuévano".
JosÉ LUIS Los ARCOS ELÍO
Ni los míos, ni el tiempo de que por ahora dispongo, me han permi- tido prohndizar en este tema y lo entrego, como el diamante de la gruta de que hablaba el buen capitán don Juan de Perochegui, a los que puedan hacerlo brillar, aunque no haya renunciado, por mi parte, a frotarlo yo también un poco. Pero por ahora hago alto en mis divagaciones para no retrasar ni un día más esta comunicación que el Director de la Institución «Príncipe de Vianan ha tenido la atención de esperar con tanta paciencia, aún a trueque de demorar la salida de la revista. Si en algo contribuye a en- riquecer el número de FONTES tan merecidamente consagrado a la memo- ria del incomparable Axular, me daré por muy satisfecho,
José Luis Los ARCOS ELÍO
Página Axular Notas
perpausa ayerus desencusatu edireiten iragaiten edirenen edireiten edireiten ihardestendu iguitu hanc iragaiten homitu arnancuratcera asti dupe qaituztqate astiric desencusaric contrastequin acholduritcen da edireiten iraungui nahasteriac
artara pasatu necagarri arquitcen pasatcen uharreac uharreari muguitcenda colchoian muguitcen sayatcen eta abiatcen da
abiadura ordura ateratceco pasatu doacabe pasatcen badare mugui izaten arquitcen du aitcegui pasatceco arquitcen anhitiz escuse eta e c i n
eguin arquitcentu embarazoac pasatceco erantzuten pasatu janaria gogoan jotcen arquitcen ozcac gaci ichedazu asarre joan uguitcen asten desarratcen
GLOSAS EN DIALECTO NAVARRO AL GUERO DE AXULAR
Página -7
54 55 56 >> >> 5 7 >> >> >> >> 58 >)
60 B
>> >>
Axuíar Notas
iragaiten guerthuric iragait~az aldez mengoa gabe hitz guztiaz cerdazco lartuaarras estacuru id. arazoinez iguriquitcendio segadac alhan denean ala beraiquiaren, beraiquia,
pasatcen daquigunic bidenabar aldebatera Mldurric gabe hitz oro mazco larrueren gañean aitcegui id. arrazoverequin ichedetendio lazoac jaten dagoanean eltcen
vidrioa vidriosco vidrioa ur batean bi aldis erantzuten pasatu arquituco mutiltasuna aguretasuna pasatcea zati (impr. vogin.) arras zantceco dudaric gabe tassubat ichedenen deseguin taxu naieraguillea esperatu egin bidea presa emanic arquitcen cioten zaigu
cara hazcuntqa succara thomban heltcen dena bothere hautceaz guztioz bihia
pasatu diazo arquitu egonago contra eguiteco ateraco pasatu ateratcera jaso eranzun ateraco ateraco muguitcen eramatea pasatceaz era biurtcea cate mugui ubalarri icheden z m e tiratu copetaren halacoai masculloac arquitucoda mugui pasatu oitura gaitzosatua arrasto erdi loan ere arquitcen
zara aciera calentura obian allegatcen dena podore auetas gucies motea
esperatcen sufritcen esperatcen lapur esperatcen pasatceco muga garela erara allega esperatcen eranzuzen daducaque esperatcen ondu al e eranzuten ichedezue ontcera onduz ichedeten jartcera ontcera eguiteco zonien dago dembora esperatuco arguituco ichedenen equitadechar esperatceaz arquitcen esperaturic evaquitcera esperatu achedeten aguien pasatuec pasatu apaimetan arquituco vorondates muguitceric
JosÉ LUIS Los ARCOS ELÍO
edirenen ongui iltquidadin edirenen ilquitco ohore iltqui Cichoanaz gueroztic iasan eguitecotan berac iltquia iragan arrencuratu eztiapigu ahopaldiac ediren gueihi-ago: a s s e eguric,
okha iragan desarra abantaillatuena urguillutasuneco quidoin iautsapen oillaritean ceneundecina arauaz diren ahantz ateratceco edireiten iragan abantail bisera taillu iragaiten b' iserac iberinic lausengatcen ahal
Notas
icusico ongui atera zaiztecin arquituco ateraco honra atera ece asiez gueroztic jaso estupenetan bacarric atera pasatu quejatu eztizaquegu ahozabalqueriac arquitu
gueiegui aseric bota pasatu asiera ventajatuena suberbieco guidari erori-aldi argui-aurrean ceundena erara ezanditecen atcendu ilquitceco arquitcen izan ventaja anteojo taxu pasatcen beguiondocoac pasaturic loxinchetcen eguin ala
derechoa pasatu esperatcea dizaquezula lapaurrecia bat uste eranzuten izanezazue guise inri equitea allegatcen esperatcen lazcarro gerlot (impreso) atceco aldean leun pasatu (en esta pág. hay vanas
formas de ir~gan sb- brayadas pero sin tra- ducción )
arquituco pasatua gaitcetsi lapurrari ventaja pasatcen arquitcen didezu pasatu id. pasatcen arquituco pasatuz talde pasatua beti laburtus doazquiotela pasatuaz pasatu lenago
allegatcera errietan muga subervoa ero subervo eramten arquituco oidena da menera acitcen barcaquizun eguiten due-
la gdtcera oidena aurpeguia arbola utsa ematen pasatuz bigüin haiec acabatceco zorien zucen cearca pasatu urbil, urbil urbilla pasatu esperatcen puntuan edo ateratcean ateratzen ateratceracoan atera argati (sic) dolore moldatu Pena lajoac ( impreso) irristatsu
JosÉ LUIS Los ARCOS ELÍO
Página
sori combat sehiec desmordituco
ahantciric succar astiric ekhairic ahala iratiotcen ahantciric multwtasunean combatera iragaitera iragan miraill f aun chisteran
ci bidriguzcoa itzaltceco ateratcen laño itzaltceco atera iorcitceco centzatcen su arriaren guelditcea pasatu sugaya igilic ( impreso ) itzaltcen m d u jarduqui iguiltcen ( impreso) gaiztosatcka. lapur eranzuteaz itzali acabatuco diosala alayas aurreratcen tornuaz honra
GLOSAS EN DIALECTO NAVARRO AL GUERO DE AXULAR
Página Awlar Notas
aitcintceaz ahantz iraunguitcen ihardetsi baten bia ohoreaz hari direnac ohoreago athean qathitcen ciaqaion ediren iraunguitceco iragan quecha iguriqui iragan asti onera ediren lehia zaren nahaba ielosiaz doluiu oraren auenicoaz apoderan auenicoaric bippiltcera iguriquitcea arauaz onac ohoinec ioan ez lia ~ a i w t e ezlia qaiqula eman dituen gogatu vherra
aitcequi atcendu itzaltcen eraflZUn batentzat bi honraz eguiten dutenac honratsuago campoan necatcen cizaquean arquitu itzalt~eco~ pasatu mugui achegon pasatu beta ontzat arquitu quesa izan zaitez illurnbean zeloaz penatu chacurraren componcioaz sarreran componcioric cenzatcera echedetcea erara ondasunac lapurrec eraman ez luquete cer ez liquezula emanen izanditzan gogoan jo charra
JosÉ LUIS Los ARCOS ELÍO
Página Axular Notas
iraunguiteco edirenen succarrarequin cantitcen incontru ioitea eta iragai-
tean auruquitcea athean compli iragan edirenen barrendari iragaiten elha desiros edireiten desencusatcea iraungui iragaiten aurthiqui euwe baquea zaute iocolariz dos tailuz ediren autsiquitcen arbuiatcen eguiten ezpacait~a iracico ahantzten iraunguitcen ezta phurtcia irunguitceco ihardetsi officio arauaz buthun parte onera ez albaitcenegui errecaitatcen edirenenda
itzaltceco arquituco calenturarequin ateratcen eztopa eguitea eta pasa-
tcean auricitcea ateraric conveni pasatu arquituen jaquin nai pasatcen contu deseoso arquitcen esmsatcea itzali pasatcen bota zaute baquean baquean chantza aleguerez arquitu ozcatcen acar eguiten ala eguiten ezpadute min artuco atcentcen itzaltcen eztirudi ongui itzaltceco eranzun mesede erara chartel ontzat ez eguin albait governatcen arquitucoda
borta compritcea pasatu eriotza guille ongui ecitceco laxegui bildurric colocatcen allegatua loxinchatcen pena alea arquituco pasatcen lagun ihesi erabiltcen berritcequeri alde batera erara becorri asarreric saltaracitcen eranzuten cillegui evastea lapurreta nazcatcen du naiecoa jarraioz ondasunac baldin ondasun negartia billuxten asarrean quejatcen bortac bortac guciena bentaja daquiozquicola
JosÉ LUIS Los ARCOS ELÍO
Página Axdar Notas
ohorean notatzen ilquitco pausatu ahala garaiqaiqala edireitera garaitiarequin antce sostenguac garaitia helda cembatenaz credit ilquitceco aratz hautua beguiaren eduquitcea iraunguitceco chinda iraunguitcenda iguriqui ihardetsi ioiten iauci-eraguiten beguiaren eduquitcea baratcera ediren besta buru bat ichilduco vrri ez falta equidin iraganec ~aquitga partiba accort baqarete nola igai-
teco baituqae erraiteco luqueeta egui-
teco hurran h m a n hala
honran natatcen ateraco ezarri eguin al gueiagocoa dela billatcera vitoriarequin vertute apeoac garaitutzat lagun cembatobequi @ore ateratceco leun autatua contu artcea itzaltceco chingür itzaltcenda esperatu eranzun jotcen alderaguiten contu artcea descansatcera arquitu jai andi bat igzcildtrco (impreso) sarnur ez falta nic eguin pasatuec zazu parte elcar artcen baduzue noIa
artu bear baitume erran bear du eta eguin
urbil urbil podorea
GLOSAS EN DIALECTO NAVARRO AL GUERO DE &LAR
Página Axular ---
vrrats guztiaz helduz daquidicayo zaren handi iraungui erautcaraci leccucoc mantena on eduqui iragan ihardetsi hurran eraut artez eman cioen. Abade
istante oro allegatuz daquioque izan zaitez anitz itzali eraquiaraci testiguc beren itcean beti batean pasatu eranzun urbil ematendit zuten asmatu zuen Aba-
de harc gaitza certan cegon
beta colpez erituco lajoqui ( impreso ) igorri lurra ura gtspdtceco (impreso) egonari arquitcen magalean gogotsua arquitcen choil itzaliagatic atcendua sosegu eta pacienci arquituco pasatu pasatcen eiza dirutalde emacume gaiztoaren esca-
bidea
JosÉ LUIS Los ARCOS E ~ f o
Página Axular Notas
iragan higuintcen da vr-hots iragan iragan vli-f arfailla
vsnatcea abantail beguia baratcen iragait~az eta vste cabean
behatceac leihariari muthiriqui aihercunde onac ediren gathiba nadin edireiten beguia dostailluac ihicia orthusic murru contratu phurtcia contra carrean iarriz alderatcea combatean liaquinean naritamendua ohoinac bi bian bi bian bere arauaz gogan bear aracitceco ilkhi ez-orenean edireitea
pasatu nazcagarritcen da ur itciqui bat pasatu pasatu papillio ( impreso ) atxandaloa usai eguitea ventaja contu guelditcen videnavar vista pasatcean
amurusari marimutilki intencio ondasunac upatu lotua gedi nadin arquitcen contu jostagueracoac eiza oiñ-utsean orma aurrera atera ongui eguiña aurrera ateraz arrimetcea batallen jaquinic queñada lapurrac biac bacarric biac bacarric bere moduan pentsaracitceco atera desgaraian opatcea
galant batbatean aldebatera sariric soseguz egonen zara zuzenari zuzen firme gracia apeoa aldeti arquitcen arriaren taxu macur sugue estaltcen pasa ( ? ) acabatu barreneco ertcen ingu-
ruetan laneti guelditcen garaitunaiaz guelditu vitoria mugara gracia nai gaitzala eduqui porfia ez aditcean artua porfiatuac gure izatea pasatuac pasatu suertea aurre bucataroraiñoco pasatceco arrapatu laxotcen
JosÉ LUIS Los ARCOS ELÍO
Página Axular
amainatu chiminoac eltqaurraren ihardesteco iccatztobia iraunguitcenda baratcen ilquitcen vnhatcen pensatcen narrio heltcen il tquicen elhe bat heldu nabarretan golde nabarretan eta gol-
guelditu monac inchaurraren contua eguiteco icazlabea itzaltzen da guelditcen ateratcen aspertcen pausatcen eritasun auegatcen ateracen ( sic) guertaera atera lanean golde lanetan
gold-arrastoa arean zucen id pasatu ateradiren atceneracitcendu berridura aldebatera esquergabea gora bota duena gogoan jo-garriz goracoa lecuan ciñioquete suertt onema contu arruric pasatu opatcen ecin burutuz onguietorrico ateratcen