-
4I. GAI MULTZOA 85
Unitate honetan hauxe ikasiko duzu:1. Estatua: erakunde
politikoa
eta geografikoa1.1. Estatua eta nazioa: kontzeptu
politikoak1.2. Muga geografikoa
2. Erregimen politikoak2.1. Hainbat gobernu mota2.2. Sistema
politikoak
3. Estatu barneko eta Estatuazharagoko erakundeak3.1. Estatu
barneko erakundeak3.2. Estatuaz haragoko erakundeak3.3. Nazio
Batuen Erakundea
4. Munduko mapa politikoa4.1. Aniztasun politikoa4.2.
Aldaketarako prozesu historikoak
5. Banaketa politikoa, kontinenteenarabera5.1. Amerikako
kontinentea5.2. Asiako kontinentea5.3. Afrikako kontinentea5.4.
Ozeania5.5. Europako kontinentea
6. Europako erkidegoen mapa politikoa6.1. Europar Batasuna6.2.
Espainiako mapa politikoa6.3. Euskal Herriko mapa politikoa
Gizon-emakumeen gizarteak
Gizarteen antolamendu politikoa
-
kurdu: Ekialde Erdikoansortutako herria; bere lurraldeabost
Estatu burujaberen arteandago banaturik; Turkiaren,Siriaren,
Iraken, Iranen etaArmeniaren artean, alegia.
K
Aipatu Espainiako Estatuan hitzegiten diren hizkuntza
batzuk.
?
Kataluniako eta Euskal Herrikonazionalismoek
independentziapolitikoa dute helburu.
Ba al dakizu XIX. mendeanEuropan Estatu berriren batosatu al
zen?
?
Gizarteen antolamendu politikoa
c) Estaturik gabeko nazioak
Gaur egun, munduan badira nazioak ez direnEstatuak, baita
politikoki independenteak ez direnEstatuak osatzen dituzten nazioak
ere.
Esate baterako, badira nazio askotariko Estatuak.Bertan, herrien
arteko bizikidetza bakean oinarri-tzen da, eta aberasgarria da
guztientzat. Bainabada herrialderik Estatu boteretsuagoetan
txerta-tua dagoenik, eta baita hainbat Estatutan banaturikdagoenik
ere; esate baterako, herri kurdua, tibeta-rra edo txetxeniarra.
Herri horiek independentzia-ren bila dabiltza, eta Estatu
independente izan nahidute. Eta horrek guztiak tirabira eta gatazka
latzaksortzen ditu, batzuetan baita arma bidezkoak ere.
Gure hurbileko auzian, Euskal Herrikoan, naziona-lista izena
jasotzen duten politika, ideologia eta kul-tura mugimenduak daude.
XIX. mende amaieratik,euskal nortasuna Espainiako eta Frantziako
Estatuanindarrean dauden ereduetan ahalik eta hobekienegoki dadin
egin dute lan; mugimendu horiek EuskalHerriaren independentzia
lortzea dute helburutzat,eta Estatu berri bat osatzea: Espainiakoa
eta Fran-tziakoa ez bezalakoa eta banandua.
1.2. Muga geografikoa
Geografia da lurraldeak bereizten dituen elemen-tuen artean
garrantzizkoenetako bat. Askotan,Estatu edo nazio bat sortzeko,
ezaugarri geografi-ko sorta batek mugatzea ezinbestekoa da:
— Mendikateak: Pirinioak, esate baterako, Espai-nia eta Frantzia
banatzen baititu.
— Ibaiak: Rinek, esaterako, Frantzia eta Alemaniabanatzen
ditu.
— Penintsulak: Italia dugu adibide.
— Uharteak: Britainiar uharteak eta Irlanda.
— Beste eragile fisiko batzuk: sakonuneak, ordo-kiak, ibarrak,
aintzirak, itsasoak, etab.
Elementu geografiko horiek guztiek lurralde batenmugak ezartzeko
balio dezakete, eta lurralde horriizaera berezia eta
homogeneotasuna emango diote.Askotan, geografia Estatu batean
txertatzeko ele-mentua izaten da, eta beste batzuetan, nazio
etaEstatu batzuk beste batzuetatik bereiztekoa.
Alabaina, mugak ez dira beti ondo zehaztuak egoten, alda
daitezkeen egoerakizaten dira. Orduan, lurralde jakin bateko
jabetzaren gaineko arazoak eta iskan-bilak sortzen dira, eta gerrak
eta gatazka armatuak ere pizten dira, lur zati bateskuratu
nahian.
4. unitatea 87
Gizarteen antolamendu politikoa
1. Estatua: erakunde politikoa eta geografikoa
Gizartean bizi diren gizon-emakumeak Estatutan antolatzen dira,
ikuspegipolitikoari begira. Batzuetan, Estatu edo nazio kontzeptuak
gertakari beraadierazteko erabiltzen dira, baina hitz bakoitzak
bere esanahia dauka, beste-arena ez bezalakoa.
1.1. Estatua eta nazioa: kontzeptu politikoaka) Estatua
Erakunde politikoen, juridikoen eta administratiboen multzoa da
Estatua, etaeskumen handia dauka muga jakin batzuek mugatutako
lurralde batean bizidiren biztanleen gainean.
Ondorioz, politikari begira, mundua Estatu ugaritan banaturik
dago. Herrialdebatzuk politikoki independenteak dira, eta lurralde
jakin horietan bizi direngizakien artean bizikidetza hobea bilatzen
duten erakundeak, legeak… izatendituzte.
86 4. unitatea
Independentzia Deklarazioarenostean, Ameriketako EstatuBatuak
Estatu berri bilakatu
ziren, Konstituzio demokratikoaxedatu zuen lehena, hain
zuzen.
Espainiako Estatuan, herriakaukeratutako ordezkariakDiputatuen
Kongresuan biltzendira, Madrilen.
Kurduen auzia «Goi-ordokiek eta mendiek osatutako eskualde
natura-la da Kurdistan, Anatolia ekialdean dago, eta
Turkiaren,Iranen, Siriaren, Iraken, Armeniaren eta
Azerbaijanenartean banatzen da. Kurdu gehienak, 12 milioi
inguru,Turkiako Kurdistanen bizi dira. Irango jatorria duenherria
da, Turkiako biztanleengandik bereizten dena, be-raz. Dagoeneko
hamarkada ugari daramatza autono-mia estatutu bat eskatzen,
Sevresko Itunak halaxe izan-go zela hitzartu baitzuen, 1920an.
KurdistangoLangileen Taldeak (PKK) kurduek Turkian dituzten
alda-rrikapenak gidatzen ditu, nahiz eta Ankarako gobernuaktinko
egiten dien aurre. Ezkutuko gerra zibila da emai-tza: batetik,
gerrillari kurduak daude, eta, bestetik,Turkiako armadako indar
zapaltzaileak. Azken horiek,1983. urtetik aurrera, Iraken baimena
dute muga iga-rotzeko, eta gaizkileei jazartzeko. 1999an, Ocalan
liderkurdua Grezian atxilotu zuten, eta epaitu ostean, herio-tza
zigorra ezarri zioten.»
Geografía Universal Salvat, 4. liburukia. Salvat, Madril, 2001.
42. or.
b) Nazioa
Ezaugarri bateratuak eta gainerako gizakienetatik bereiziak
dituzten pertso-nen taldeari egiten dio erreferentzia nazio
kontzeptuak; esate baterako, kultu-ra bera, ekonomia bera,
hizkuntza bera eta historia bera, kokapen geografikobera eta, baita
erlijio bera duten pertsonen taldeari ere. Erreferentziako
ele-mentu nagusi horiek berezko nortasuna itsasten diote herri
bati, eta gainera-ko herriengandik bereizten dute, hain zuzen
ere.
Oro har, herriek edo gizakien taldeek erkidegoko nortasuna
izaten dute, taldebateko kide izatearena, eta, beraz, autonomoak
izateko nahia dute, eta baitaautogobernurako erakundeak eta legeak
eskuratzekoa ere. Ondorioz, Estatuindependente bilakatzea izaten
dute xede.
XIX. mendean, Estatu-nazio kontzeptua sortu zen; izan ere,
orduantxe sortueta egonkortu ziren, ikuspegi politikoari dagokionez
bederen, hainbat Estatu.Estatu horietako herritarrek nazio bateratu
bateko kide izateko nahia zuten.Gaur ere, indarrean daude Estatu
horiek.
Manifestazioak herriek protestaegiteko modu zilegiak
dira.Irudian, 2003an, Prestigepetroliontzia hondoratu zela
eta,herritarrek gobernuak izandakojarrera salatu zutenekoa.
Errefuxiatu kurduen esparru bat,Turkiaren eta Iraken arteko
mugan.
-
erregimen totalitario:diktaduraren sinonimoa da, hauda,
demokratikoa ez denerregimena, Estatuko botereguztiak bere gain
hartzendituen diktadore baten eskudagoena.
estatu-kolpe: pertsona batekedo pertsona talde batek legezkanpo
Estatuko botere guztiazjabetzeko egiten duenindarkeriazko
ekintza.
K
Azaldu zein diren demokraziabaten eta diktadura batenarteko
aldeak.
?
Parlamentu edo Legebiltzar:herriak aukeratutako
ordezkariekosatutako erakunde politikoa.
Konstituzio: Estatu batekobizimodua arautzen duen araujuridiko
gorena.
K
Botorako eskubidea da sistema demokratikoarenezaugarri
nagusietako bat,herritarren ordezkaritzaadierazten baitu.
b) Erregimen ez-demokratikoak
Ez-demokratikoa kontzeptua erregimen demokratikoaren ezaugarri
batzuk ezizateagatik sortzen da, hain zuzen.
Honako hauek dira demokratikoak ez diren erregimen politikoen
ezaugarriberezietako batzuk:
— Herritarrek ez dute modu berean parte hartzen boterean; ohikoa
da boz-katzeko alderdi politikorik ez izatea, «alderdi bakar»
izenez ezagutzen denaizan ezik, horixe baita boterea duena eta modu
autoritarioan erabiltzenduena.
— Pertsonek ezin dituzte askatasunez adierazi beren iritziak,
eta, are gehiago,boterean dagoen gobernuaren aurkako iritziak
badira.
— Ez dago herritarren edo hiritarren eskubideak babestuko dituen
Konsti-tuziorik, eta, egonez gero ere, oro har, izaera
antidemokratikoa duen Kons-tituzioa izaten da nagusi.
— Ez dira zuzenbidezko Estatuaren gutxieneko arauak
errespetatzen, etagizon-emakumeek ez dute nahikoa berme juridiko
izaten. Botere banaketa-rik ere ez dago.
4. unitatea 89
Gizarteen antolamendu politikoa
2. Erregimen politikoak
2.1. Hainbat gobernu mota
Gaur egun, laburbilduz, munduan bi erregimen politiko mota
daude: batetik,demokratikoak edo ordezkakorrak; eta, bestetik,
ez-demokratikoak edo, orohar, diktatorialak edo autoritarioak
deitzen ditugunak.
a) Erregimen demokratikoak
«Demokrazia» hitzak jatorri grekoa dauka eta «herriaren boterea»
esan nahi du.Beraz, erregimen demokratikoan herriak gobernatzen du,
herritarren arteannazioa gobernatzeko hautatutako hainbat
ordezkariren bitartez. Ondorioz,herritarrek hauteskunde aske
batzuetan aukeratzen dituzte beren ordezkariak,sufragio
unibertsalaren bitartez.
Egia esan, demokrazia kontzeptua modu irekian ulertu behar da;
izan ere,aldagai eta egoera ugari islatzen ditu. Oro har, honako
ezaugarri hauek dituenherrialdeak izango du erregimen
demokratikoa:
— Aldian-aldian, hauteskunde askeak egiten dira; pertsonak ez
dira zentsura-tzen edo zigortzen beren ideiak direla tarteko, eta
hainbat joera dituztenalderdi politikoak daude. Alderdi politiko
horiek herrialdearen arazoakeztabaidatzen dituzte Parlamentuan edo
Legebiltzarrean.
— Konstituzio bat onartzen da, eta horixe izango da pertsonen
arteko biziki-detzarako oinarrizko araua. Zuzenbidezko Estatu
izenekoan aplikatzen da.Zuzenbidezko Estatu horrek herritar guztien
berdintasuna bermatzen du,eta baita adierazpen askatasuna eta
elkartzeko eta biltzeko askatasuna ere,lege bat aplikatuz.
— Estatuko hiru botereen artean banaketa zorrotza dago: botere
legegileaklegeak egiten ditu, aurrekontuak onartzen ditu, eta
gobernua kontrolatzendu; gainera, Parlamentuaren eta herriak
hautatutako ordezkarien eskudago; botere betearazleak legeak
betearazten ditu, eta barne eta kanpo poli-tika gidatzen du, honako
hau gobernuaren eta bertako ministroen eskudago; eta, azkenik,
botere judizialak legeak interpretatzen eta aplikatzenditu, azken
hau justizia auzitegietako epaileek eta magistratuek
kudeatzendute.
Sistema demokratikoa edo ordezkakorra Europako, Ipar Amerikako
eta Japo-niako herrialde gehienetako sistema da, adibide
garrantzitsuenak edo esangu-ratsuenak aipatzearren. Eskualde horiek
dira, gainera, ekonomiari eta gizartea-ri begira, ingurune
garatuenak munduan.
88 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
Londresko Parlamentua osatzen duen arkitektura
multzoa. Bertan ezarri zenmunduko lehen sistemademokratikoetako
bat.
Tamalez, sistema politiko hori oso hedatua dagooraindik ere
mundu osoan barrena, eta, bereziki,Latinoamerikako eta batez ere
Asiako eta Afrikakoherrialde ugaritan. Ingurune horietan, erregimen
ez-demokratikoak dira oraindik ere nagusi, diktadu-ra militar edo
erregimen totalitario edo autorita-rio izena ere jasotzen dutenak.
Horietan, diktadore-ek demokratikoak ez diren bideetatik
eskuratzendute boterea, gehien-gehienetan, indarrez, estatu--kolpe
baten bitartez. Herritarrek boterean daudenpertsonen aginduak eta
legeak bete behar dituzte,eta ezin dituzte kritikatu ez ordezkatu,
ez behintzatmodu baketsuan.
Gainera, oro har, eremu geografiko horiek plane-tako herrialde
pobreenekin edo txiroenekin batdatoz, nahiz eta badiren
salbuespenak ere; izanere, herrialde batzuetan, lehengai aberatsak
dituz-te, petrolioa, esate baterako.
Saddam Husseinen estatua batbota zutenekoa, tropaestatubatuarrak
Bagdaden sartuostean, 2003an. Diktadoreirakiarraren
erregimenarengainbehera adierazi zuen.
Epaile militar batek heriotza zigorra jarri zien hainbat
pertsonari,Kongoko presidente Laurent Kabila hiltzea
leporatuta.
-
Udal: alkate bat eta zinegotzienkopuru jakin bat buru
dituenerakundea, udalerri batkudeatzeko eta gidatzekoerabiltzen
dena.
K
Ordenatu, txikienetik handienera,honako lurralde hauen
izendapenpolitikoak: Bidasoa Behea,Espainia, Euskal
AutonomiaErkidegoa, Europa, mundua,Hondarribia eta Gipuzkoa.
?3. Estatu barneko eta Estatuaz haragoko erakundeakEstatua ez da
lurraldea politikoki antolatzeko dagoen modu bakarra. Gizar-teek,
historian barrena, hainbat lurralde elkarte eta elkarte politiko
osatu dituz-te: beharretara egokitzeko, gizartea hobeto
gobernatzeko eta Estatuen etanazioen arteko harremanak
hobetzeko.
Bi erakunde mota bereiz daitezke:
— Estatua baino txikiagoak diren erakundeak, Estatu barnekoak
izenarekinezagutzen ditugunak.
— Estatua baino handiagoak diren erakundeak, Estatuaz haragoko
izenarekinezagutzen ditugunak. NBE (Nazio Batuen Erakundea) dugu
horren adibi-de nagusia.
3.1. Estatu barneko erakundeak
Estatu gehienek hainbat administrazio kategoriatan banatzen dute
berenlurraldea, gobernu hobea izatearren. Oro har, lau
azpisailkapen nabarmen dai-tezke, handienetik txikienera:
a) Erkidegoak
Erkidegoek Estatuko lurraldeen banaketa zabala egiten dute, eta,
horretarako,Estatu hori osatzen duten lurraldeen ezaugarriak izaten
dituzte kontuan.
Espainiari begira, autonomia erkidegoak izenarekin ezagutzen
ditugun bana-keta bereziak daude: Euskal Autonomia Erkidegoa,
Nafarroako ForuErkidegoa, Madrilgo Erkidegoa, etab. Autonomia
Gobernuak, EskualdekoGobernuak edo Parlamentuak gidatzen ditu.
Frantzian, lurraldea departa-mentutan banatzen da.
b) Probintziak
Autonomia erkidegoak, era berean, administrazio lurralde
txikiagotan bana-tzen dira; probintziatan, alegia.
Espainian, esate baterako, erkidegotan biltzen diren berrogeita
hamar probin-tzia daude. Batzu-batzuk probintzia bakarreko
erkidegoak dira: Madril,Errioxa, Kantabria edo Asturias. Foru
Aldundiek gobernatzen dituzte pro-bintzia guztiak.
c) Eskualdeak
Antolatzeko modu zehaztugabeagoak dira. Ezaugarri berdintsuak
dituzten etaespazio geografiko jakin batean dauden udalerriek
osatzen dituzte; esate bate-rako, bailara berean dauden
udalerriek.
d) Udalerriak
Lurraldea eta administrazioa mugatzeko mailariktxikiena dira,
eta Udal batek kudeatzen eta gida-tzen dituen lurraldeek osatzen
dute. Horrenbestez,hiri nukleo edo landa nukleo bakoitzak bere
kon-trolpeko espazioa dauka. Horri guztiari udalerrideitzen zaio.
Zenbait tokitan, kantoia edo komunaizena ere jasotzen dute.
4. unitatea 91
Gizarteen antolamendu politikoa
2.2. Sistema politikoak
Erregimen demokratikoez eta ez-demokratikoez gain, bada Estatuak
politiko-ki sailkatzeko bestelako eredurik.
a) Gobernu motak
Ezarritako gobernu motaren arabera, honako hauek bereiz
ditzakegu:
— Monarkiak. Erregea da Estatuko buru, eta oinordetzan pasatuko
du bote-rea, hil artekoa. Erregimen monarkikoa absolutismoan eta
antzinako bestegizarte batzuetan ere izaten zen, nahiz eta botere
guztiak metatu egitenziren, eta bere aginteak jainkozko jatorria
zuela pentsatzen zuten. Gauregun, berriz, monarkia parlamentarioak
eta demokratikoak ditugu.
— Errepublikak. Hauteskunde batzuetan herritarrek aukeratutako
presidenteaedo lehendakaria da Estatuko buru. Presidente kargua
aldi baterako izaten da.
90 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
Kantoien Konfederazioa«1874ko Konstituzioak arautzen du Suitza,
eta 23 kantoiko eta 3 azpikantoiko Konfederazioa da. Horietako
bakoi-tza Landsgemeinde edo Batzar Irekia izenekoak gobernatzen du.
Esparru nazionalean, Batzar Federalak dauka boterelegegilea, bi
ganberez osatuak; betearazlea, berriz, botere berbera duten 7 kidek
osatutako talde batek. Estatuko era-kunde guztiak sufragio
unibertsal eta zuzenen bitartez aukeratzen dira, lau urtean behin.
Vienako 1815ekoBiltzarrean, herrialdea neutraltzat jo zuten.»
Geografía Universal Salvat, 2. liburukia. Salvat, Madril, 2001,
20. or.
b) Boterearen banaketa
Estatuaren lurralde ereduari erreparatzen badiogu, hauek bereiz
ditzakegu:
— Gobernu zentralizatua. Botere zentro bakarrak dauka
subiranotasuna, hauda, gobernu zentralak. Frantzia dugu horren
adibide.
— Gobernu dezentralizatua. Boterea eta administrazioa hainbat
administrazio-ren edo lurralde erakunderen artean banatzen dira,
nola eskualdekoak halatokian tokikoak edo zentro periferikoak.
Estatu federala dugu adibide; bertan,Estatu bakoitzak bere
subiranotasunaren zati bat goragoko erakunde federalbati uzten dio
—oso ohikoa da Estatu Batuetan, Alemanian edo Suitzan—.Autonomien
Estatua ere adibide dugu; bertan, oso administrazio
dezentrali-zatua dago, nahiz eta subiranotasuna botere zentro
bakarrean egon.
Espainia monarkiaparlamentarioa da; irudian,
Joan Karlos I.a, 1978koKonstituzioa zin egiten.
Lituaniako errepublikaindependentea da 1991z geroztik.
Euskal Autonomia ErkidegokoLegebiltzarreko saio bat.
Irungo udaletxea, Bidasoa Behea
eskualdean, Gipuzkoakoprobintzian.
-
Nazioen ElkarteaNE (Nazioen Elkartea)NBEren aurreko erakun-dea
da, I. Mundu Gerra-ren ostean eratua, mun-duan beste gerra
gataz-karik sor ez zedin. Ala-baina, II. Mundu Gerrapiztu zen,
1939. urtean,eta, horren ondorioz, el-karte horrek porrot eginzuela
nabarmen geratuzen. Ondoren, 1945. urte-an, Nazio Batuen Era-kundea
sortu zen, lehen-txeago Nazioen Elkarteadesegin ostean.
Ilargierdi Gorriak Irakenelikagaiak banatu zituenekoa,2003.
urtean, Estatu Batueninbasio militarraren ostean.
LPEEk botere ekonomikohandia ote du? Arrazoitu zure
erantzuna.
?
Varsoviako ItunaVarsoviako Ituna izaeramilitarreko erakundea
zen,Sobiet Batasunaren kon-trolpean zeuden EuropakoEkialdeko
herrialde sozia-listek sortua. Kanpotikerasoa izanez gero,
kideguztiak elkarrekin defen-datzea zuten helburu na-gusi. Garai
bateko SobietBatasuna desagertzeare-kin bat desagertu zen
hauere.
NATOGaur egun, herrialde hauekdaude NATOren barnean:Alemania,
Belgika, Kana-da, Danimarka, Espainia,Estatu Batuak,
Frantzia,Britainia Handia, Grezia,Holanda, Hungaria, Islan-dia,
Italia, Luxenburgo,Norvegia, Polonia, Portu-gal, Txekiar
Errepublika,Turkia, Bulgaria, Erruma-nia, Eslovenia,
Estonia,Letonia eta Lituania. Azkenzazpi horiek 2004ko apiri-lean
sartu ziren.
3.3. Nazio Batuen Erakundea
NBE Estatuaz haragoko erakunde edo nazioarteko erakunde
garrantzitsuenada munduan. 1945ean eratu zuten, II. Mundu Gerraren
ostean, nazioen ar-tean gatazka armatu gehiago saihesteko
helburuarekin, XX. mendearen lehenerdian halakoak gertatu
baitziren, 1914-1918 eta 1939-1945. urteetan, hainzuzen ere.
Ondorioz, NBEren xede nagusia nazioartean bakea erdiestea eta
bakearenbitartez gatazkak konpontzea da. Beste xedeetako bat,
berriz, giza eskubideaketa herrien askatasuna errespetatzea da.
Horretarako, Estatu kide guztiekbakean oinarritutako lankidetza
izatea sustatu beharko dute. Era berean,NBEk herrialde eta herri
guztien aurrerapen ekonomikoa eta gizarte aurrera-pena bilatzen
du.
Gaur egun, NBEk munduko Estatu gehienak biltzen ditu, eta Lur
planetakohainbat eta hainbat arazo konpontzea du helburu
nagusitzat: arazo politikoak,ekonomikoak, gizartekoak, osasunaren
alorrekoak, elikadurarekin lotutakoak,etab. Horretarako, barneko
organo berezkoez gain —Estatu kide guztietakoordezkariek hartzen
dute parte bertan: Batzar Nagusiak, Ekonomia etaGizarte Batzordeak,
Segurtasunaren Batzordeak...—, erakunde paralelo espe-zializatuak
sortzen joan dira, arazo jakinei aurre egiteko. Honako
erakundehauek nabarmenduko genituzke:
— ACNUR edo Nazio Batuen Goi Ordezkaria, Erbesteratuentzat.
— FAO edo Elikadura eta Nekazaritzarako Nazio Batuen
Erakundea.
— OME edo Osasunerako Mundu Erakundea.
— UNESCO edo Hezkuntza, Zientzia eta Kultu-rarako Nazio Batuen
Erakundea.
— UNICEF edo Nazio Batuen Haurren Lagun-tzarako Funtsa.
Hauexek dira NBEri lotutako beste erakunde ba-tzuk: Nazioarteko
Diru Funtsa eta MundukoBankua. Bi erakunde horiek herrialdeen
hazkundeekonomikoa bilatzen dute, eta, teorian, premia han-diena
duten herrialdeen hazkunde ekonomikoa.
4. unitatea 93
Gizarteen antolamendu politikoa
92 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
3.2. Estatuaz haragoko erakundeak
Zenbaitetan, hainbat Estatu borondatez batzen dira erakunde
berean, kideguztien interesekoak diren gaien gainean eztabaidatzeko
eta denentzako hel-buru bateratuak erdiesteko.
Azken hamarkadetan, bereziki XX. mendearen bigarren erditik
aurrera, nazio-ak eta Estatuak erakunde handiagotan biltzeko
prozesu argia gertatu da mun-duan. Hala, Estatuen arteko
lankidetzaren bitartez, herritarren bizi-baldintzahobetzea izan
dute helburu, eta baita segurtasun handiagoa bermatzea ere.
Hainbat motatako erakundeak daude, eta bakoitzak bere helburu
jakinak ditu.Hona hemen erakunde horietako batzuk:
a) Izaera militarreko erakundeak
Honako hauek azpimarra daitezke:
— Antzinako Varsoviako Ituna, Europako Ekialdeko herrialdeko
herrialdeenartean.
— NATO edo Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea, munduko eremu
horre-tako herrialdeen defentsa bateratua egiteko (Espainia dago
tartean).1949an sortu zuten, Estatu Batuek, Kanadak eta
mendebaldeko Europakobeste zenbait herrialdek, eta Ekialdeko
Europako herrialde komunistetatikmilitarki babestea zuen helburu,
hasiera hartan. Komunismoaren gainbe-heraren ostean, NATOk giza
eskubideen eta bakearen aldeko defentsarabideratu ditu bere helburu
militarrak. Printzipio horien oinarri gisa,NATOk gune
gatazkatsuetan hartu du esku; Balkanetan, esate baterako.
b) Izaera ekonomikoa eta politikoa duten erakundeak
Estatuen arteko txertatzea eta bertako kideen garapen ekonomikoa
bilatzenduten hainbat erakunde daude. Honako hauek azpimarratuko
genituzke:
— OCDE. Ekonomi Lankidetza eta Garapenerako Erakundea.
— NAFTA. Ipar Amerikako Merkataritza Askerako Eskualdea, hau da,
IparAmerikako herrialdeak sustatzeko hitzarmen ekonomikoa.
— MERCOSUR. Aurreko erakundearen parekoa, baina Hego
Amerikakoherrialdeek osatua.
— LPEE. Lurralde Petrolio Esportatzaileen Erakundea.
— Garai bateko IAEE. Ikatzaren eta Altzairuaren
EuropakoErkidegoa.
Beste erakunde batzuek, ordea, garapen ekonomikoa ezezik,
politikari begira ere batasun handiagoa bilatzendute. Hauexek
ditugu nabarmentzeko modukoak:
— OUA. Afrikaren Batasunerako Erakundea.
— Europar Batasuna. Espainiako Estatua bertako kideada 1986.
urteaz geroztik.
c) Batik bat, izaera politikoa duten erakundeak
— Liga Arabiarra.
— NBE edo Nazio Batuen Erakundea. New Yorken du egoitza nagusia,
etaEspainia 1955. urtean atxiki zitzaion.
2003ko ekainean, George Bush,Ariel Sharon eta Mahmud Abbasbildu
ziren Jordanian, Palestinakoeta Israelgo gatazkari buruz
hitzegiteko.
Nazio Batuen Erakundearenegoitza nagusiaren kanpoaldea,New
Yorken.
Gobernuz Kanpoko Erakundeak (GKE)GKE Gobernuz Kanpoko Erakundeak
Estatuetatik landasortutako nazioarteko lankidetzarako erakundeak
dira,eta ekimen pribatua dute oinarrian. Ugari dira kopuruz,eta
hainbat alorretan dihardute lanean: ingurumenarendefentsan
(Greenpeace), laguntza humanitarioan etaosasun laguntzan (Gurutze
Gorria edo Ilargierdi Gorria,herrialde musulmanetan, Mugarik Gabeko
Medikuak),giza eskubideen defentsan (Amnesty
International),etab.
-
babes herri: estatu kolonialaklurralde kolonizatuaren
gaineanduen kontrol modua, berezikibeste Estatu batek eraso
ezdiezaion.
K
Beha iezaiezu unitate honetakomapei, eta adieraz ezazu zeinden
herrialde gehien dituenkontinentea.
?
Aipatu garai batean Espainiarenkoloniak izandako
bostherrialderen izenak.
?
5. Banaketa politikoa, kontinenteen arabera
5.1. Amerikako kontinentea
Honako bereizketa geografiko hau egin daiteke: alde batetik,
Ipar Amerikakokontinentea; eta, bestetik, Iberoamerika edo
Amerikako erdialdeko eta hegoal-deko ingurunea.
a) Ipar Amerika
Ipar Amerikako kontinenteak bi Estatu biltzen ditu: Kanada
—planetako hiru-garren herrialderik handiena, hedadurari begira—
eta Estatu Batuak —inola-ko zalantzarik gabe, munduko herrialderik
aberatsena eta botere militar han-diena duena—.
Bi herrialdeetan, ingelesa da hizkuntza nagusia; izan ere,
britainiarrak izanziren lur horien kolonizatzaile nagusiak, nahiz
eta Kanadako zenbait inguru-
netan frantsesa den nagusi.
Garai bateko Sobiet Batasuna desager-tzean, Estatu Batuak izan
dira mun-
duko gainerako bazterretan berenagintea inposatzeko gaitasuna
izan
duten bakarrak. Azken urteotan,bere armadak munduko
hainbattxokotan hartu du esku; gainera,bere botere ekonomikoa hain
da
handia, planetako biztanleen % 4besterik ez baditu ere,
munduko
aberastasunen ia herena duelabere esku.
4. unitatea 95
Gizarteen antolamendu politikoa
4. Munduko mapa politikoa
4.1. Aniztasun politikoa
Gaur egun, 220 Estatu baino gehiago daude munduan, baina kopuru
horierlatiboa eta aldakorra da. Izan ere, askotan, zenbait
herrialderen egiazko ego-era ez da argia. Esate baterako, oraindik
ere badira antzinako koloniak edobabes herriak, baita Estatu libre
elkartuak ere, eta horien guztien nazioarte-ko egoera ez dago
erabat definitua.
Estatuen lurralde hedadura ere oso desberdina da batetik
bestera: zenbaitherrialdek hedadura handia dute; Errusiak,Txinak
eta Estatu Batuek, esatera-ko, kontinente batzuen dimentsioa baino
handiagoa dute; beste batzuek,berriz, hiri bateko biztanleria
doi-doi gainditzen dute, adibidez, Liech-tensteinek, Monakok eta
Vatikano Hiriak.
Munduko herrialdeek duten biztanleria ere oso aldakorra da:
Estatu batzuenbiztanleria oso handia da, Txinakoa —1 300 milioi
biztanle inguru—; eta,beste batzuena, berriz, ia ez da mila
biztanlera iristen,Vatikano Hirikoa kasu.
4.2. Aldaketarako prozesu historikoak
XX. mendean barrena, Estatuen kopurua ugaldu egin da,
etengabekobanaketa politikoaren prozesuaren ondorioz. Honako hauek
izan
dira mugetan eta munduko mapa politikoan aldaketa ugarisortu
dituzten fenomeno historikoak:
— Aro Modernoan, inperio kolonial handiak sortuziren,
Espainiaren, Portugalen, Ingalaterraren, Ho-landaren eta
Frantziaren mendean. Aurkitu berriazuten Amerikako kontinentean
izan zuen eragina.
— XIX. mendean gertatu zen kolonia ibilbidea.Horren ondorioz,
Europako potentzia nagusiekAfrika, Asia eta Ozeania banatu zuten
beren arte-an. Industria iraultzaren erdi-erdian zeudenEuropako
herrialdeek mundua banatu zuten,lehengaiak eskuratzeko eta beren
produktuaksalerosteko merkatu kolonial berriak sortzeko.
— II. Mundu Gerraren ostean, deskolonizazio pro-zesuari ekin
zioten, eta 1975. urtera arte iraunzuen. Horren ondorioz, hainbat
Estatu indepen-dente sortu ziren. Antzinako koloniei eragin zie-ten
independentzia prozesu horiek batzuetanbakezaleak izan ziren, baina
beste batzuetan,indarkeria izan zuten oinarrian.
— Europako Ekialdeko erregimen ko-munisten gainbehera, XX.
mendeko80ko hamarkadan. Garai batekoSobiet Batasunarekin lotutako
erregi-menak ziren, eta beren gainbeherarenondorioz, herrialde eta
Estatu berriaksortu ziren. Prozesua oso traumati-koa izan zen,
gatazkatsua eta indar-keriaz josia.
94 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
Ipar Amerikako indigenakGaur egungo Estatu Batuetan eta Kanadan,
oso urriakdira konkistatzaile eta kolonizatzaile europarrek
—bere-ziki ingelesek eta frantsesek— egindako lurren okupa-zioari
eta kolonizazioari aurre egin dieten herri indige-nak. Indigena
ugari hil ziren beraientzat ezezagunakziren gaixotasunak zirela
tarteko —baztanga eta gripea,esate baterako—, baina beste batzuk
indarkeriaz desa-gertu ziren, konkistatzaileekin gatazka armatuak
izanostean. Bizirik iraun ahal izan zuten guztiak erreserbe-tan
giltzapetu zituzten.
New Yorkeko Dorre Bikiak,sutan, Al Qaeda talde islamiar
estremistak atentatu terrorista egin zionean, 2001eko irailaren
11n.
K A N A D A
A M E R I K E T A K OE S T A T UB A T U A K
M E X I K O
B R A S I L
VENEZUELA
KOLOMBIA
PERU
EKUADOR
TXILE
ARGENTINA
URUGUAI
PARAGUAI
BOLIVIA
KUBA
JAMAICA
HAITI DOMINIKARERREPUBLIKA
PUERTO RICO
BAHAMAK
BERMUDAK
GUATEMALA BELICE
EL SALVADOR
HONDURASNICARAGUA
COSTA RICA
PANAMA
Ottawa
Washington
Mexiko
Habana
Kingston PuertoPrincipe SantoDomingoGuatemala
San Salvador ManaguaSanJose Panama
Caracas
Tegucigalpa
Bogota
Quito
Lima
GeorgetownParamaribo
Cayenne
GUYANASURINAM
GUYANAFRANTZIARRA
Brasilia
La Paz
Asuncion
Montevideo
BuenosAiresSantiago
Gerraren aurkako protesta,Kapitolio eraikinaren aurrean,
Washingtonen.
Kanadako hiri nagusietako batVancouver da.
-
Tokioko irudia, Japoniako hiriburua.
Kuba da gobernuaren erregimenkomunistari eutsi dionAmerikako
herrialde bakarra,Fidel Castroren eskutik.
5.2. Asiako kontinentea
Inolako zalantzarik gabe, Asia da biztanle gehien dituen
kontinentea mun-duan, eta barnean, aniztasun handia dauka. Hainbat
esparru edo ingurunegeografiko bereiz daitezke Asiako kontinentean,
eta guztiek ere barne ezauga-rri beretsuak dituzte.
a) Ekialde Urruna
Asiako Ekialdean hainbat herrialde daude, gehien-gehienak
garatutako mun-dukoak. Japonia, Asiako Errusia eta Txina dira
aipagarrienak.
Gaur egun, Japonia bilakatu da munduko bigarren potentzia
ekonomiko, nahizeta Ameriketako Estatu Batuek garaitu egin zuten
II. Mundu Gerran.
Teknologia berriak garatu direnez (ordenagailuak, robotika,
etab.), eta indus-tria boteretsua duenez, Japoniak rol
garrantzitsua dauka munduko ekonomian,eta eragin nabaria dauka nola
Ozeano Barean, hala Asia osoan.
Gainera, Japoniako adibidearekin jarraituz, herrialde talde
txiki batek eralda-tze industria boteretsua garatu du, langile
merkeak baina gaituak oinarrianizanda; horren ondorioz, kostuak
txikitzen dituzte, eta irabazi handiak esku-ratzen dituzte. Besteak
beste, honako herrialde hauek hartu dute joera hori:Hego Korea,
Taiwan, Hong-Kong —1997. urtean Txinari itzuli ziotena—,Singapur,
etab.
Txinan ere hazkunde ekonomiko bizkorra gertatzen ari da, baina
oraindik eregainpopulazioa dago. Presio demografikoa hain da
handia, Txinako HerriErrepublikak munduko biztanleen ia laurdena
biltzen dituela.
Duela hamarkada gutxi zegoen bizi-maila eskasak ingurune
ugaritan dirau,eta, beraz, Txina oraindik ere garatu gabeko edo
garatze bidean dagoenherrialdetzat jotzen da. Dena den, Txinak
dauka munduko armadarik indar-tsuena, baita arma nuklear mordo bat
ere.
4. unitatea 97
Gizarteen antolamendu politikoa
b) Latinoamerika
Amerikako kontinenteko erdialde edo hegoaldeko guneek, Karibeko
uharteenalbokoek, Latinoamerika edo Iberoamerika izenez ezagutzen
dena osatzendute. Inguru horretan dauden hogeita hamar Estatu baino
gehiagotan, gazte-lania eta portuges hizkuntzak dira nagusi; izan
ere, bi herrialde horiek gidatuzuten, XVI. mendean, Amerikako
lurraldeen kolonizazioa eta antolamendua,harik eta XIX. mendean
beren independentzia eskuratu zuten arte.
Gaur egun, Amerikako erdialdeko eta hegoaldeko lurralde gehienek
krisi han-dia pairatzen dute. Herrialde ugarik aberastasun
garrantzitsuak dituzte: petro-lioa (Mexikok eta Venezuelak),
burdina (Brasilek) eta kobrea (Txilek). Alabai-na, aberastasun
horiek, gehienetan, atzerriko enpresek kontrolatzen
dituzte,bereziki estatubatuarrek, eta horrek asko zailtzen du
herrialde guztietakomodernizazioaren garapena, baita aberastasunak
modu zuzenean eta oreka-tuan banatzea ere.
Gizarte taldeen arteko alde sozio-ekonomikoak itzelak dira, eta
pobrezia edotxirotasuna da nagusi biztanleria geruza zabaletan.
Arazo horiek direla tarteko, tirabira ugari pizten dira, eta,
ondorioz, gerrillaritaldeak edo iraultza mugimenduak sortzen dira.
Horiek bidegabekeria egoeraamaitu nahi dute, hainbat bidetatik:
batzuetan baita indarkerian oinarritutakobideetatik ere. Era
berean, horrek guztiak egongaiztasun handia sortzen du,nola
ingurune horretako egoera politikoan, hala ekonomikoan.
Zenbait herrialdetako hiri handietan, —Kolonbiakoetan,
Venezuelakoetan,Brasilgoetan edo Mexikokoetan, batzuk
aipatzearren—, munduko indarkeriamaila handienak daude. Hiri nukleo
erraldoi horietan, elkarren ondoan daudemiseria gorrian bizi diren
txabolak eta etxe orratzak eta luxuzko etxebizitzak.
96 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
Rio de Janeiroko txabolenauzune erraldoi txiroa.
Luiz Ignacio da Silva Lula daBrasilgo presidente berria,
etaherriak itxaropen handia jarri dugizon horrengan.
E R R U S I A K O F E D E R A Z I O ABIELORRUSIA
UKRAINA
TURKIA KAZAKHSTANZIPRE
GEORGIAARMENIAAZERBAIJANBEIRUT
SIRIA
IRAKJORDANIA
ISRAEL
SAUDI
ARABIA
YEMEN
OMAN
ARABIAKOEMIRERRIBATUAK
IRANAFGANISTAN
TURKMENISTANUZBEKISTAN
KIRGIZISTANTADJIKISTAN
PAKISTAN
INDIA
NEPALBUTAN
TXINA
MONGOLIA
BANGLADESH
FILIPINAK
JAPONIA
INDONESIA
MALAYSIA
BIRMANIA
SRI LANKA
MALDIVAK
THAILANDIA
LAOS
KANBODIA
VIETNAM
HONG KONG
BRUNEI
TAIWAN
IPARKOREA
HEGOKOREA
Minks
MoskuKiev
Istanbul
Alma Ata
FrunzeTashkent
DusambeTeheran Ashjabad
Bagdad
KUWAITKuwait
QATARDoha
BAHRAYN
Riyadh
Abu Zabi
MuscatSan’a
JerusalemAmmán
Damasko
KabulIslamabad
New DelhiKatmandu
Thimpu
Kolombo
Dacca
Rangun
Bangkok
Phnom Penh
Vientian
Hanoi
KualaLumpur
SINGAPUR
Jakarta
Manila
Pekin
Taibei
PyongyangSeul
Tokio
Ulan Bator
Tbilisi
Eriván BakúNikosia
Txinako biztanleria da munduosoko handiena, eta herrialde
horretan gobernu komunistarenerregimena dago.
Ipar Korean, Goi Batzar batenesku dago botere legegilea.Bertan,
zerrenda bakarretik
hautatutako diputatuak daude;Langileen Alderditik
aukeratutakoak, alegia.
-
Intifada: Palestinako herriakZisjordaniako lurraldeetan
etaGazako zerrendan Israelgoarmadari egindako matxinadariematen
zaion izena.
taliban: Afganistangohizkuntzan «ikasle» esanahiaduen
kontzeptua. Afganistangogobernua kontrolpean izan zuentaldea, eta
islamaz landako oroonartzen ez zuelako ezagunegin zena; 2001.
urtean,armada estatubatuarrakindarrez kendu zuen talde
horigobernutik.
integrismo islamiar: erlijiomugimendu fanatikoa, islamakdioena
hertsiki interpretatzenduena, eta, maiz, okerrera egin,eta
mendebaldeko herrialdeenaurkako eraso terroristak
egitendituena.
K
Mohandas KaramchandGandhik Indiaren independentziadefendatu
zuen, indarkeriarik ezaaldarrikatuz.
5.3. Afrikako kontinentea
Ekonomiari begira, Afrikako kontinente gehientsuena garatze
bidean da orain-dik, argi eta garbi. Gainera, herrialdeen arteko
mugak askotan artifizialak iza-ten dira; izan ere, muga horiek
Europako potentzia kolonizatzaileek ezarrizituzten, XIX.
mendean.
Saharaz azpiko Afrika eta Magreb ingurunea bereiz daitezke;
Mediterraneokoerriberan dago azken hori.
4. unitatea 99
Gizarteen antolamendu politikoa
b) India eta Asiako hego-ekialdea
Munduko inguru horretan, Txinan eta Asia Mendebaldean adina
biztanledaude, baina askoz ere bizi-maila kaskarragoa daukate.
Gainera, esparruhorretan, tirabira dezente gertatzen dira, bereziki
Indian eta Pakistanen. Kon-tinenteko hego-ekialdean, berriz, egoera
politikoak nabarmen egin du hobera.Hala, Asiako biztanleen lan
egoera benetan kezkagarria dela ikusita, industria-lizazio prozesua
hasi dute berriki.
c) Ekialde Erdikoa eta Ekialde Hurbila
Gaur egun, Asiako bi ingurune horiek munduko ingurunerik
gatazkatsuenakdira. Bi eremu geografiko horietan hainbeste arazo
metatu dira, zeinahi unetan,gerrak sortzea beste irtenbiderik ez
duela izango egoerak.
Ekialde Hurbilean, arabiarren eta israeldarren arteko gatazka
odoltsua da orain-dik ere, eta Palestinako herriaren egoerak
konponbiderik gabe jarraitzen du,Intifada hasi bada ere. Petrolioa
ekoizten eta esportatzen duten Ekialde Erdikoherrialde aberatsetan,
tirabira ingurune ugari daude: Iraken —bertan sartu etaEstatu
Batuek eta bere aliatuek 2003. urtean Sadam Hussein bota
ostean—,Iranen —Jomeiniren fundamentalismoaren ostean—,
Afganistanen —estatuba-tuarrek herrialdea okupatu eta talibanak
bota ostean—, etab. Horiek guztiakdira ingurune horietan dagoen
muturreko egoeraren adibideak.
Gainera, integrismo islamiarrak gero eta indar handiagoa dauka,
eta horreneraginez, mundu osoan barrena zabaldu da terrorismoa.
Indarkeria bortitzekoeta bereizketarik gabeko ekintza ugari egin
dituzte mundu osoan, berezikiEstatu Batuetan eta bere herrialde
aliatuetan: 2001eko irailaren 11n, NewYorkeko Dorre Bikien eta
Washingtongo Pentagonoaren aurka egin zuten, eta2004ko martxoaren
11n, Madrilgo lau trenen kontrako erasoa egin zuten.
98 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
SESBn desagertzeaSobietar Errepublika Sozialisten Batasuna
(SESB) desagertzean, Asia erdialdean hainbat Estatu berri sortu
dira; hona-ko hauek, esaterako: Azerbaijan, Armenia, Georgia,
Kazakhstan, Kirgizistan, Uzbekistan, Turkmenistan eta
Tadjikistan.
Israelen aurka Palestinan egindakomanifestazio baten irudia.
MAROKORabat
Aljer
TUNISIATunis
AaiunALJERIA
LIBIA
Tripoli
MENDEBALDEKOSAHARA
MAURITANIANuakchot MALI NIGER
EGIPTO
SENEGALTXAD
Kairo
AsmaraKhartum
ERITREADJIBUTI
SOMALIA
SUDANNIGERIA
AFRIKA ERDIKOERREPUBLIKA ETIOPIA
BURKINAFASO
BOLIKOSTA
BENINGHANA
UGANDAKENYAEKUATORE
GINEA
TOGO
ZAIRE
TANZANIA
RUANDA
BURUNDI
GAMBIA
GUINEAGINEABISSAU
SIERRA LEONA KAMERUN
KOMOREAK
ANGOLA ZAMBIA
KONGOGABON
NAMIBIA ZIMBABWE
MALAWI
MOZAMBIKE
MADAGASKARBOTSWANA
HEGOAFRIKARERREPUBLIKA
LESOTHO
SWAZILANDIA
LIBERIA
DakarBanjulBissau
KonakryFreetown
Monrovia Abijan
Akkra
Bamako Niamey
Ouagadougou
Abuja
PortoNovo
Lome
Njamena
Bangi
Jaunde
Libreville
Brazzaville
Kinshasa
Addis Abeba
MuqdishoKampala
Nairobi
Dodoma
Lilongwe
AntananarivoHarare
Lusaka
Windhoek
Gaborone Pretoria
MbabaneMaseru
Maputo
Luanda
Afrikan gertatzen diren gatazkaugarietan, biztanle zibilek
jasaten
dituzte gehienetan kalterikhandienak.
Fronte Polisarioak hogeita hamarurte baino gehiago daramatza
Sahararen mendebaldeko zatiarenindependentzia aldarrikatuz.
Espeziak saltzen dituzten dendabat, Marokoko Fez hirian.
a) Saharaz azpiko Afrika
«Afrika beltza» izenez da ezaguna. Elementu indigenak eta
kristauen eta isla-miarren eraginak nahas-mahas daude bertan.
Herrialde horietan, gerra luzeaketa odoltsuak egin izan dira,
hainbat arrazoi direla tarteko: Europako herrial-deetatik
deskolonizatzeko egindako prozesuetan ondorio ezkorrak izan
zituz-telako, tribuen edo leinuen artean etengabe liskarrak sortzen
zirelako, eta inte-res neokolonialistak zeudelako, besteak
beste.
Egoera politiko tamalgarria dutenez, Afrikako biztanle gehienek
bizi-mailakaskarra dute. Horrenbestez, ezin diete aurre egin
ekonomia garatu ezinari,goseari eta miseria arazoei, eta horiexek
dira orokortuta dauden egoerak.
b) Magreb
Afrika iparraldeko ingurunea da, Mediterraneo itsasoaren urek
bustia. Kulturaeta erlijio arabiarra da nagusi. Azken urteotan,
Europaren eta Mediterraneohegoaldeko herrialdeen arteko lankidetza
areagotu egin da, berezikiMarokorekin eta Aljeriarekin egindakoa.
Dena den, lankidetza hori Tunisia etaLibia alderantz ere hedatzen
ari da. Herrialde arabiar horietan, Saharaz azpi-ko lurraldeetan
baino garapen handiagoa dago.
-
Commonwealth: BritainiakoInperio zaharrekoak zirenherrialde
independenteekosatutako elkartea.
K
Atlas baten laguntzarekin, bilaitzazu zein diren Ozeaniako
Estatuetakohiriburuak.
?
5.5. Europako kontinentea
XX. mendean barrena, Europako mapa politikoak hiru une historiko
izan ditu,oso ongi definituak hirurak ere: lehenik eta behin, 1919.
urtean, VersailleskoItunak kontinenteko mapa berriz zehaztu zuen,
I. Mundu Gerraren ostean.Bigarrenik, 1945. urtean, Yaltako eta
Postdamgo Batzarrek muga politikoak antolatu zituzten, II. Mundu
Gerraren ondoren.Eta, azkenik, 90eko hamarkadan, SESB etaEkialdeko
blokeko herrialde komunistak desagertuzirenean, gaur egungo
banaketa ezarri zutenEuropan, hain zuzen ere.
Horrela, 1990. urtean, bi Alemaniak batu zirenberriz ere, eta
1991n, SESBn desagerpena ziurtatuzen, eta Estatu independente
berriak sortu zirenEuropan: Errusia, Lituania, Estonia,
Letonia,Bielorrusia, Ukraina eta Moldavia. Gainera, honakoprozesu
hauek gertatu ziren:
— 1992. urtean, Jugoslaviako herrialdea bostherrialdetan banatu
zen: Eslovenia, Kroazia,Bosnia, Mazedonia eta Jugoslaviako
Federa-zioa, gaur egungo Serbia eta Montenegro bil-tzen zituena,
alegia.
— 1993. urtean, Txekoslovakia banatu zen, etaEslovakia eta
Txekiar Errepublika sortu ziren.
Dena den, oraindik ere desoreka handiak atzema-ten dira
Ekialdeko Europako antzinako herrialdee-tan. Ez soilik beren
ekonomia merkatu kapitalista-ren baldintzetara egokitu behar
dutelako, baitaaspalditik errotutako barne gatazkengatik ere,
etniaeta erlijio arazoengatik sortuak, hain zuzen.
4. unitatea 101
Gizarteen antolamendu politikoa
5.4. Ozeania
Uharte ugarik osatzen dute Ozeaniako kontinentea; horien artean,
hamalauEstatu independente bereiz daitezke: Australia, Fiji,
Kiribati, Marshall,Mikronesia, Nauru, Zeelanda Berria, Palau,
Papua/Ginea Berria, Salomon,Samoa, Tonga, Tuvalu eta Vanuatu.
Horietatik garrantzitsuenak Australia etaZeelanda Berria dira, bai
azalerari begira bai biztanleen kopuruari errepara-tuz. Beste
uharte ugari —Polinesia Frantziarra, Kaledonia Berria,
IparraldekoMariana Uharteak, Hawaii, etab.— beste herrialde batzuen
mende daude,bereziki Estatu Batuen eta Frantziaren mende.
Uharte handietan, arraza zuriko pertsonak dira nagusi, XVII. eta
XVIII. mendeetanlurralde horietara iritsi ziren britainiar eta
irlandar kolonizatzaileen ondorengoak,alegia. Uharte txiki andana
dago, baina biztanle gutxi biltzen da horietan. Bertakoherritar
indigenak —mikronesiarrak, melanesiarrak, polinesiarrak,
maoriak...—gutxiengoak dira herrialde guztietan.
Estatu garatuenak lurralde hedadura handiena duten haiek dira;
hau da,Australia eta Zeelanda Berria. Australia sei estatu biltzen
dituen federazioa da,eta britainiar Commonwealthen txertaturik
dago. Eragin ekonomiko handiadauka erkidegoan. Uharte gehienetan
nekazaritza da nagusi, nahiz eta garran-tzitsuak diren turismoari
esker lortutako irabaziak ere.
100 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
AUSTRALIA
ZEELANDABERRIA
PAPUAGINEA BERRIA
IPARRALDEKOMARIANAK
(AEB)
GUAM UHARTEA(AEB)
MIKRONESIAKOESTATU FEDERATUAK
PALAU UHARTEAK
MARSHALL UHARTEAK(AEB)
NAURU
HAWAII UHARTEAK(AEB)
KIRIBATI
SOLOMON UHARTEA
VANUATU
KALEDONIABERRIA
(Frantzia) FIJI
TUVALU
WALIS ETAFUTUNA(Frantzia)
TONGA
MEND. SAMOA
EKIALDEKO SAMOA(AEB)
COOK UHARTEA(Zeelanda Berria)
P O L I N E S I A
MARKESAK(Frantzia)
PITCAIN UHARTEAK(Erresuma Batua)
TUBAI UHARTEA(Frantzia)KERMADEC UHARTEAK
(Zeelanda Berria)
SOZIETATE IRLAK(Frantzia)
TUAMOTUARTXIPIELAGOA
(Frantzia)
TAHITI (PAPEETE)(Polinesia frantziarrak)
CHATHAM UHARTEA(Zeelanda Berria)
Canberra
PortMoresby
Port Vila
Suva
Bairiki
Nukualofa
Wellington
Honiara
Ozeaniako biztanle aborigen bat.
Pert hiria AustraliaMendebaldeko Estatukohiriburua da.
NO
RVEG
IAKO
ITSA
SOA
IPARITSASOA
OZE
AN
OA
TLA
NTI
KOA
MEDITERRANEO ITSASOA
ITSASO BELTZA
KASPIAR ITSASOA
E S PA I N I A
PORTUGAL
FRANTZIA
ANDORRA
ERRESUMABATUAIRLANDA
BELGIKALUXENBURGO
ALEMANIA
LIECHTENSTEIN
DANIMARKA
NO
RV
EG
I A
SU
ED
IA
F IN
LAN
DIA
ESTONIA
LETONIA
LITUANIA
POLONIA
BIELORRUSIA
E R R U S I A
U K R A I N A
MOLDAVIA
ERRUMANIA
BULGARIA
MAZEDONIAALBANIA
GREZIA
SERBIA
-
MONT
ENEG
ROBOSNIA-
HERZEGOVINA
KROAZIAESLOVENIA
I T A L I A
SANMARINO
SUITZA
AUSTRIAHUNGARIA
ESLOVAKIATXEKIARERREPUBLIKA
ISLANDIA
MONAKO
MadrilLisboa
Andorra
Paris
Londres
Dublin
Luxenburgo
BruselaAmsterdam
Berlin
Copenhague
Oslo
Reykiavik
Stockholm
Helsinki
Mosku
Tallinn
Riga
Vilnius Minsk
Kiev
Chisinau
Bukarest
SofíaSkopje
Atenas
Tirana
Belgrad
Sarajevo
Erroma
ZagrebLjubljana
San Marino
ValletaMALTA
Monako
BernaVaduzViena Budapest
Bratislava
Praga
VATIKANOKOHIRIA
VarsoviaHERBEHEREAK
Pirinioak elementu geografikoakdira, eta muga naturala
osatzendute Espainiako eta Frantziako
Estatuen artean.
Vaduz hiriaren ikuspegi orokorra,Liechtestein Estatu txikiko
hiriburua.
Atenea Pronaea santutegikohondakinak, K. a. IV.
mendekoak. Greziako kulturarenlekukoa da, eta kultura horrek
eragin handia izan du Europakokulturak osatzean.
-
aduana batasun: EuroparBatasuneko herrialdeenbarnean, salgaiei
aduanak etazergak kentzea.
K
Txekiar Errepublikako Pragahiriko irudia, zerutik
hartua.Herrialde hori 2004. urteansartu zen Europar Batasunean.
c) Erkidegoko aginte organo nagusiak
— Europako Parlamentua edo Legebiltzarra: erkidegoko biztanle
guztienordezkaritza da, herritarren parte-hartzea bermatzen du, eta
gainerako era-kundeen gainetik dagoen kontrol demokratikorako
organoa da.
— Europako Kontseilua: Europako Agiri Bakuna sinatu zenean osatu
zuten.Herrialde kideetako gobernuburuek eta Batzordeko
lehendakariak osatzendute. Europar Batasuneko gidalerro politiko
nagusiak definitzen ditu, etabere erabakiak kontrolatzen ditu.
— Europar Batasuneko Kontseilua: Ministroen kontseilua ere
deitzen zaio,herrialde kideetako ministroek osatzen baitute,
adarretan antolatuak —Eko-nomia, Kanpo Gaiak, etab.—. Legeak
onartzen eta politika bateratuak etaaurrekontuak erabakitzen dituen
organoa da. Lehendakaritza bat dago, seihilabete oro aldatzen dena,
txandaka-txandaka.
— Europako Batzordea: 20 komisariok osatzen dute, eta erakunde
iraunkorrada, erkidegoarena berarena da, eta Parlamentuak
kontrolatzen du. EuroparBatasuneko Kontseiluari hartu beharreko
neu-rriak proposatzen dizkio, eta Kontseiluaren etaParlamentuaren
erabakiak betetzen ditu.
— Justizia Auzitegia: Luxenburgon dauka egoitza,eta Europar
Batasuneko justizia organo gorenada. Europar Batasuneko
Kontseiluaren hitzar-menak betearaztea du helburu, baita
Parlamen-tuak onartutako legeak betearaztea ere.
— Kontu Auzitegia: erkidegoko sarrerak eta gas-tuak kontrolatzen
ditu.
4. unitatea 103
Gizarteen antolamendu politikoa
6. Europako erkidegoen mapa politikoa
6.1. Europar Batasuna
Europar Batasuna nazioaz haragoko erakundea da. Gaur egun
hogeita bostherrialdek osatzen dute. Gainera, munduko erakunde
ekonomiko boteretsue-netakoa da, Estatu Batuekin eta Japoniarekin
batera.
a) Europa osatzeko prozesua
1957an, Alemaniak, Frantziak, Italiak, Belgikak, Herbehereek eta
Luxenbur-gok Erromako Ituna sinatu zuten, eta Europako Ekonomia
Erkidegoa (EEE)sortu zuten. Horixe da gaur egungo EBren hastapena.
1973an, ErresumaBatua, Irlanda eta Danimarka ere gehitu ziren.
1981ean, Grezia. 1986an,berriz, Espainia eta Portugal. Eta,
azkenik, 1995ean, Austria, Finlandia etaSuedia batu ziren. Hala,
«Hamabosten Europa» izenez ezagutzen zena osatuzuten. 2004an beste
hamar herrialde gehitu dira, eta, 2007an, beste bi gehitu-ko dira.
Horietako gehientsuenak Ekialdeko Europako herrialdeak dira.
102 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
b) Osaketaren aldiak
Europar Batasuna osatzeko prozesuan, honako giltzarri
garrantzitsu hauekaipa daitezke:
— Erromako Ituna (1957). EEE sortzeko oinarria izan zen, eta
bertan xedatuziren erkidegoko gidalerro nagusiak, bereziki
ekonomikoak. Orduz geroz-tik, Seien Europa izenekoak merkatu
bateratu gisa jokatu zuen.
— Europako Agiri Bakuna (1986). EEEko kideek sinatu zuten,
kapitalak, sal-gaiak, zerbitzuak eta pertsonak modu askean ibili
ahal izateko Estatu kideguztietan barrena. Hala, aduana batasuna
erdietsi zen.
— 1992. urtean, Maastrichteko Itunaren bitartez, EEE Europar
Batasun (EB)bilakatu zen. Aurretik zegoen batasun ekonomikoa baino
zerbait gehiagoispilatzen zuen horrek. EB berriak bateratze
handiagoa eskatzen zuenherrialdeen artean barne eta kanpo
politikari begira eta segurtasun eta justi-zia gaietan. Gainera,
behin betiko batasun ekonomikoa eta diru batasunaeratzeko
baldintzak eta epeak zehaztu zituzten.
Europar Batasuna ahalegin andana egiten ari da, kide guztiak
bateratzeko etaegiazko espazio bateratua sortzeko. Horren lekuko
dugu diru berria sortzeare-na; euroa, alegia. Horixe dugu diru
bakar, 2002. urte hasieraz geroztik.
EUROPAR BATASUNARENHEDATZE ALDIAK
HAMABOSTEN EUROPA
ErrumaniaBulgaria
HEDATZEA, 2007AN
EstoniaLetoniaLituaniaPoloniaTxekiar
ErrepublikaEslovakiaHungariaEsloveniaZipreMalta
HEDATZEA, 2004ANIRLANDA
PORTUGAL
ESPAINIA
MALTA ZIPRE
FRANTZIA
ITALIA
ERRESUMABATUA
SUEDIA
FINLANDIA
DANIMARKA
ALEMANIAHERBEHEREAK
BELGIKALUXENBURGO
AUSTRIA
GREZIA
ESTONIA
LETONIA
LITUANIA
POLONIA
HUNGARIA
TXEKIAESLOVAKIA
ERRUMANIA
BULGARIA
ESLOVENIA
Parisko Garaipen Arkua.Europar Batasuna indartzen eta sendotzen
lagundu zuenFrantziako hiriburu horrek.
proiektuak
Gobernupartikularrak
baliabideak
epaiak
baliabideak
erabaki orientagarriak
EUROPAKO KONTSEILUAUrtean bitan biltzen diralehendakaritzaren
herrialdean: gailureuroparrakErabaki orientagarriak
EUROPAKO LEGEBILTZARRA
Egoitza EstrasburgonBatez ere kontsultarako organoa
daBatzordearen lana kontrolatzen duAurrekontuei buruzko
bozketakegiten dira
aurrekontuakkontsulta
kontrola kontsulta
EUROPAKOBATZORDEA
Egoitza BruselanProiektuak
egitendituKontseiluarenerabakiakbetearazten ditu
MINISTROENKONTSEILUA
Egoitza Bruselanedo LuxenburgonEBko organoerabakitzailea da
JUSTIZIA AUZITEGIA
Egoitza LuxenburgonElkarteko legeria aplikatzerakoan
sordaitezkeen desberdintasunak epaitzenditu
ekimenak
erabakiak
epaiak
2004ko martxoaren 11n, aldirikolau trenen aurkako atentatu
terrorista egin zuten Madrilen.Horixe izan da Europaren
historian egindako larrienetakoa,ia 200 lagun hil baitziren.
Europako Legebiltzarrarenbatzarrak egiteko
erabiltzen den eraikina,Estrasburgon, Frantzian.
-
Eusko Legebiltzarrareneraikineko barnealdea.
DIPUTATUEN KONGRESUKOAULKIEN BANAKETA
(2004-III-14)
PSOE164
PP148
CIU10
ERC8
EAJ-PNV7
IU5
Besteak: CC,BNG, CHA,EA, NaBai
5
4. unitatea 105
Gizarteen antolamendu politikoa
6.2. Espainiako mapa politikoa
Espainia Europako kontinentearen erdian dago, eta 1986tik
aurrera EuroparBatasuneko kide da. Espainiak penintsula izaera
dauka, nahiz eta bestelako osa-gaiak ere badituen: bi uhartedi
(kanariak eta balearra), Mediterraneo itsasokouharte sorta txiki
bat, Espainia eta Maroko artean (Chafarina uharteak, Ahu-cemas,
Perejil uhartea, etab.), eta bi hiri Afrika iparraldean (Ceuta eta
Melilla).
a) Lurralde antolakuntzarako prozesua
Erdi Aroan eta Aro Modernoan, antzinako erregetzak, printzerriak
eta jaurerriakegonkortzen joan ziren: Gaztelakoa, Nafarroakoa,
Aragoikoa, Valentziakoa,Mallorcakoa, Bizkaikoa, Kataluniakoa…
XVIII. mendean, Borboiek askoz
ere gobernu sistema zentralizatuagoa ezarri zuten,baina aldaketa
garrantzitsuenak aro garaikidean ger-tatu ziren, liberalismoak
zenbait lurralde historikorenberezitasun ugari desagerrarazi
baitzituen; euskalberezitasunak, besteak beste. 1833an, Javier de
Bur-gosek Espainia 49 probintziatan banatu zuen.Antolamendu modu
horri eutsi zaio orain arte, alda-keta batzuekin.
b) Antolakuntza demokratikoa
Espainia monarkia parlamentarioa da. Gobernu de-mokratikoa
1978an onartutako Konstituzioak arau-tzen du. Konstituzioak
Estatuaren batasuna baiezta-tzen du, nahiz eta lurralde historikoen
autogo-bernurako aldarrikapenak ere jasotzen dituen. Lauurtean
behin, Kongresuko eta Senatuko kideakaukeratzeko hauteskundeak
egiten dira, hau da, na-zioa gidatuko duten eta presidentea
izendatukoduten pertsonak.
c) Autonomiaren osaketa
1978. urtean, Estatu dezentralizatua ezarri zen, autonomiaren
inguruan osatua.Hala, udalerrien, probintzien eta autonomia
erkidegoen artean banatzen zenboterea. Gobernu autonomoak sortzeko
eskubidea aitortzen zen, eta gobernuautonomo horiek Autonomia
Estatutuak edo erkidego bakoitzaren autogober-nurako arauak bilduko
zituen, bereziki osasuna, zergak eta pareko gaietan.
Ondorioz, Espainia 17 autonomia erkidegotan banaturik dago, eta
autonomiaerkidego horietan 50 probintzia biltzen dira. Lehen
Autonomia Estatutuak,Kataluniakoak eta Euskal Autonomia
Erkidegokoak, alegia, 1979. urtean onartuzituzten. Onartzen
azkenak, berriz, Gaztelakoak eta Leongoak, Extrema-durakoak, Balear
Uharteetakoak eta Madrilgoak izan dira; 1983an, hain zuzen.Ceuta
eta Melilla hiri autonomoetakoak, berriz, 1995ean onartu
zituzten.
d) Autonomien erakunde eta eskumenak
Autonomia erkidegoek autogobernurako erakunde organo batzuk
izatendituzte: sufragio unibertsalez hautatutako batzar legegilea,
gobernu kontseilua,lehendakaria, etab.
Eskumenak Estatutu bakoitzean jasotzen dira, eta autogobernurako
materiakaskotarikoak izaten dira; hala, ez dira berehala onartzen,
pixkanaka baizik.
104 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
BILBO
GASTEIZ
MAULELEXTARRE
DONIBANEGARAZI
BAIONA
DONOSTIA
IRUÑEA
B I Z K AI A
A R A BA
G I PU
ZK
OA
N AF A
RR
O
A
L A P UR
D
I
B EN
AF A
RR
OA
Z UB
ER
OA
Enkartazioak
Bilbo Handia
Plentzia--Mungia
Arratia-Nerbioi
Gernika--Bermeo
Durangaldea
Markina--Ondarroa
KantauriArabarra
Gorbeia Inguruak
ArabakoLautada
ArabakoIbarrak
ErrioxaArabarra
ArabakoMendialdea
DebaBeherea
DebaGaraia
Urola--Kostaldea
Goierri
Tolosaldea
Donostia
BidasoaBeherea
IparMendebaldea
Estelerria
Erriberagaraia
Tuteraldea
Nafarroakoerdialdekoekialdea
PirinioaldeaIruñea
Donapaleu
Maule--Lextarre
Atarratze--Sorholüze
Bidaxune
Bastida
HasparneIholdi
Baigorri
DonibaneGarazi
Hendaia
Donibane--Lohitzune Ustaritze
Espelette
Miarritz
Angelu BaionaIparBaiona
EUSKAL HERRIKOMAPA POLITIKOA
Miguel Sanz, Nafarroako ForuErkidegoko presidentea.
ARABA
CoruñaDonejakue
Pontevedra Ourense
Lugo
CORUÑA
PONTEVEDRAOURENSE
LUGO ASTURIASKANTABRIABIZKAIA
NAFARROA
GIPUZKOAOviedo
Santander Bilbo Donostia
IruñeaGasteizLeon
Palencia BurgosValladolid
Zamora
SalamancaAvila
Segovia
Soria
LEON PALENTZIABURGOS
ZAMORA
SALAMANCAAVILA
VALLADOLIDSEGOVIA
SORIA
ERRIOXA
TERUEL
ZARAGOZA
HUESCALLEIDA
TARRAGONA
BARTZELONA
GIRONALogroño HuescaZaragoza
Lleida
Teruel
Tarragona
Bartzelona
Girona
BALEAR
IRLAK
ALACANT
CASTELLO
Palma
Castellode la Plana
Valentzia
Alacant
Caceres
Badajoz MeridaBADAJOZ
CACERES
CIUDADREAL
ALBACETE
CUENCATOLEDO
GUADALAJARA
MADRIL
Guadalajara
Cuenca
AlbaceteCiudad Real
Toledo
Madrid
ALMERIAGRANADA
JAENKORDOBA
MALAGA
CADIZ
HUELVA
SEVILLA
Almeria
Granada
Kordoba Jaen
MalagaCadiz
Sevilla
Huelva
Murtzia
MURTZIA
Ceuta
MelillaTenerifekoSanta Cruz Las PalmasKanaria Handia
LAS PALMAS
TENERIFEKOSANTA CRUZ
OZ
EA
NO
AT
LA
NT
IK
OA
M E DI T
E RR A
NE
OI T
SA
S OA
B I Z K A I K O G O L K O A
PO
RT
UG
AL
F R A N T Z I A
GALIZIA
EAE
ARAGOI
KATALUNIA
VALENTZIAKO
KOMUNITATEA
GAZTELA
ETA
LEON
GAZTELA-MANTXAEXTREMADURA
A N D A L U Z I A
KANARIAR
IRLAK
6.3. Euskal Herriko mapa politikoa
Euskal Herria kontzeptuak herri baten eta kulturabateratu baten
izaera historikoari egiten dio errefe-rentzia; euskal herriaren
izaerari. Herri hori lurral-de jakin batean zabaltzen da: Euskal
AutonomiaErkidegoa eta Nafarroako Foru Erkidegoa biltzenditu, biak
ere Espainiako Estatukoak, eta baitaLapurdi, Zuberoa eta Nafarroa
Beherea ere,Frantziako Estatukoak horiek, zehazki
PirinioAtlantikoetako Departamentukoak.
a) Euskal Autonomia Erkidegoa
EAE Espainiako Estatuan dago, eta hiru probin-tziak osatzen
dute: Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak.
Erdi Aroan, hiru lurraldeak Gaztela barnean definitu eta
txertatu ziren. AroModernoan, berriz, nork bere autogobernurako
arauak finkatu zituen, foruizenarekin ezagutzen ditugunak. Foruek
barne antolamendua xedatzen zuten,baita Espainiarekiko harreman
modua ere, hiru lurraldeetan oso antzekoak.XVIII. mendean,
«salbuetsitako probintzia» izena jaso zuten hiru horiek.
XIX.mendean, liberalismoa ezarri zenean, boterea dezentralizatu
zen, eta Espainianlurralde batasuna gertatu zen; ondorioz,
nominalki, foruak desagertu eginziren. Erreakzio moduan, mugimendu
nazionalista bat sortu zen, autogober-nua eta euskal lurraldeen
independentzia berriz eskuratzea helburu zuena. XX.mendean barrena,
mugimendu nazionalista handitu egin zen, eta AutonomiaEstatutua edo
Gernikako Estatutua ezartzea bultzatu zuen, 1979an. Alderdipolitiko
nazionalistek agindu dute ordudanik, beste alderdi batzuekin
batera.
Gernikako Estatutuak autogobernurako eskumen sorta zabala
aitortu du, etaEusko Jaurlaritzak apurka-apurka onartu egin ditu
eskumen horiek. Alabaina,oraindik ere gobernu zentraletik
autonomikora eskualdatu gabeko zenbaitkontu ere badira, eta
tirabirak sortu dira bien artean.
Era berean, hiru probintziek eskualdeko barne antolamendua dute.
Horrenguztiaren oinarrian ez daude geografia irizpideak bakarrik,
baita irizpidesozio-ekonomikoak ere.
b) Nafarroako Foru Erkidegoa
Nafarroako antzinako erreinua da Nafarroako Foru Erkidegoaren
jatorrizkoardatza. Erdi Aroan, Nafarroako erregearen mendeko
lurraldeak gaur egungo-ak baino zabalagoak ziren; izan ere, garai
hartan, Bizkaia, Gipuzkoa, Araba,Zuberoa eta Nafarroa Beherea ere
barne hartzen zituen. 1512. urtean,Gaztelak konkistatu zuen
Nafarroa, nahiz eta Nafarroak bere berezko forueieta erakundeei
eutsi. 1841ean foru horiek aldatu zituzten, eta Nafarroak
admi-nistrazio autonomia handia izan zuen. Oro har, nafar ugari
autogobernurakonahiaren alde agertu dira, eta batzuetan, baita
euskal nazionalismoaren inde-pendentziaren alde ere, baina beste
askok Nafarroarentzako, eta Nafarroa-rentzako bakarrik, autonomia
handiagoa defendatzen dute.
Nafarroako Foru Erkidegoak 1982. urtean eskuratu zuen bere
AutonomiaEstatutua. Bertan, Parlamentuak dauka botere legegilea,
eta Foru Aldundiak,berriz, botere betearazlea.
-
107
Behatu honako irudi honi, eta erantzun jarraiandituzun
galderei:
a) Adierazi zein hiri den irudikoa, eta azaldu zerkdeitzen duen
zure arreta.
b) Adierazi zer adierazten den integrismoislamiarra esatean.
c) Zergatik hartzen dute parte Estatu Batueknazioarteko ordena
mantentzeko lanean?Arrazoitu zure erantzuna.
d) Adierazi zein diren honako herrialde hauetakohiriburuak:
Estatu Batuak, Kanada, Brasil,Venezuela, Kolonbia, Ekuador,
Argentina, Txileeta Guatemala.
e) Aurkitu mapan honako hiriburu hauek, etazehaztu zein
herrialderi dagozkion: Habana,San Jose, Asuncion, Montevideo,
Port-au-Prince eta La Paz.
Adierazi erregimen ez-demokratikoenezaugarriak.
Definitu honako kontzeptu hauek:
— Demokrazia.
— GKE.
— Babes herri.
— Konstituzio.
— Parlamentu edo Legebiltzar.
Osatu honako taula honetako datuak:
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
4. unitatea106
Osatu honako taula hau:
Lotu Euskal Autonomia Erkidegoaren erakunde antolamendua
adierazten duten honako zutabe hauek:
ARIKETAK1.
2.
4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
Parlamentua
Probintziak Foru Aldundia
Eskualdeak
Udalerriak Udala
MilitarraNATO
OCDE
NAFTA
MERCOSUR
LPEE
OUA
EBBatu diren
berriak
PolitikoaLiga Arabiarra
NBE
ACNUR
FAO
OME
UNESCO
UNICEF
Demokratikoak
Ordezkaritza
Parlamentua
Konstituzioa
Diktadura
Zentsura
Erkidegoak edo autonomia erkidegoak
MAPAKONTZEPTUALAHonako honekinidentifikatzen da
ESTATU BARNEKOERAKUNDEAK
VarsoviakoItuna
ESTATUAZ HARAGOKO
ERAKUNDEAK
Ekonomikoa eta politikoa
ERREGIMEN POLITIKO MOTAK
HamabostenEuropa
Ez-demokratikoakedo autoritarioak
Askatasun gabezia
ESTATUA NAZIOA
Osatu honako esaldi hauek:
• Barakaldo probintzian dago, Autonomia
Erkidegoan.
• Gijon probintzian dago, Autonomia
Erkidegoan.
• Girona probintzian dago, Autonomia
Erkidegoan.
• Palma probintzian dago, Autonomia
Erkidegoan.
• Merida probintzian dago, Autonomia
Erkidegoan.
Erantzun honako galdera hauei:
a) Zer da Nazio Batuen Erakundea?Arrazoitu zure erantzuna.
b) Adierazi zein diren gobernu zentralizatu etadezentralizatu
baten arteko aldeak.
c) Zer zen Varsoviako Ituna?
d) Zein dira, lurraldeari begira, Nazio BatuenErakundearen eta
Europar Batasunaren arteko alderik garrantzitsuenak?
Egin idazlan bat Euskal Herriko lurraldeetakoadministrazioari
eta politikari buruz, zureprobintzian finkatuz.
Definitu honako kontzeptu hauek:
— Estatu
— Erregimen totalitario
— Udal
— Europar Batasuna
— Nazioen Elkartea
..................................................
......................
..................................................
........................
..................................................
......................
..................................................
..........................
..................................................
................
10.
Beti ez dator bathonako honekin
Honako hauetan
banatzen da
Probintzia gobernua • • Parlamentua edo Legebiltzarra
Tokiko gobernua • • Foru Aldundia
Autonomia gobernua • • Udalerria
ESTATUAREN BOTEREAK
Botere legegilea
ESKUMENAK INSTITUZIOAK
Botere betearazlea
Botere judiziala ESTATU ZAHARRAK
SESB
GAUR EGUNGO ESTATUAK
Txekoslovakia
Jugoslavia
Honakohauetan
antolatzen da
-
1094. unitatea
EBALUAZIOA Gizarteen antolamendu politikoa
2.
Irakurri arretaz honako testu hau, eta erantzungalderei:
a) Definitu nazioa kontzeptua.
b) Aipatu ezagutzen dituzun Estaturik gabekonazioak.
c) Egin idazlan bat, Latinoamerikako Estatu gehienek gaur egun
duten egoerari buruz.
Behatu mapa mutu honi, eta egin ondorenadierazten zaizkizun
jarduerak:
a) Adierazi mapan 2003. urtera arte EuroparBatasuneko kide izan
diren herrialdeak. Etaadierazi, beste kolore batekin, data
horretatikaurrera batu diren herrialdeak.
b) Zer herrialdek osatu zuten, hasiera batean,Europar Batasuna?
Adierazi zehatz-mehatznola joan diren txertatzen beste
herrialdeakbata bestearen atzetik.
c) Zer ekarri zuen Maastrichteko Itunak?
d) Adierazi mapan zein diren HamabostenEuropako herrialde
guztien hiriburuak.
1. Lotu honako zutabe hauek:
Erantzun honako galdera hauei:
a) Zertan datza botere banaketa? Zer erregimen politikori
dagokio?
b) Zein dira Saharaz azpiko Afrikaren arazonagusiak?
c) Zer ekarri zuen Agiri Bakunak? Noiz sinatu zuten?
d) Zer dira Autonomia Estatutuak? Noizkoak dira Euskal Autonomia
Erkidegokoaeta Nafarroako Foru Erkidegokoa?
Definitu honako kontzeptu hauek:
— Eskualde.
— Udalerri.
— Europako Kontseilua.
— Europako Parlamentua edo Legebiltzarra.
— Errepublika.
3.
4.
5.
108
PROZEDURA
4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoaOrganigrama bat osatzea
Organigrama bat hainbat alorretako instituzioen eta erakundeen
irudikapen grafikoa da: alor ekono-mikokoa, alor politikokoa, alor
sozialekoa... Organigrama bati esker, erakunde horiek ez ezik,
barne egi-turak, beraien arteko harremanak, erakunde bakoitzaren
osaketa eta beste hamaika datu interesgarriere ezagut daitezke.
Organigrama bat egiteko, honako pauso hauek eman behar dira:
1. Azterketaren helburua zehazteaLehenik eta behin, egin nahi
dugun azterketaren esparrua mugatu behar da. Esate baterako,
honakohonetan, Europar Batasuneko erakundeen antolamendua aztertuko
dugu, horrenbestez, Europar Bata-suna idatziko dugu, izenburu gisa,
organigramaren goiko aldean.
2. Lehen mailako erakundeen zehaztasunak eta ezaugarriak
adierazteaBigarrenik, kontzeptu edo terminorik garrantzitsuenak
hartu, eta baliorik handiena emango diegu,lehen mailako erakunde
gisa izendatuz. Kontzeptu horiek (instituzioak, erakundeak...)
laukizuzenen bar-nean edo beste forma geometriko batzuen barnean
sartu behar ditugu, gero, kontzeptu edo instituziohoriek definituko
dituzten elementuak zehazteko: beren osaketa edo egitura,
esaterako. Gure kasuan,Europako Kontseiluari eskainiko diogu lehen
mailako izaera hori.
3. Bigarren mailako erakundeen zehaztasunak eta ezaugarriak
adierazteaHirugarren lekuan, bigarren mailakotzat jotzen ditugun
erakundeak sartuko ditugu. Horretarako, kon-tuan izan behar ditugu
instituzio horien mendekotasun harremanak edo mendeko izaera.
Bigarren mai-lako kontzeptu horiek ere lehen mailakoen forma
geometrikoetan sartuko ditugu, baina bigarren mai-lakoak direla
adierazteko, forma txikiagoak izango dira edo letra mota aldatuko
diegu. Adibidez, gurekasuan, laukizuzenetan sartuko ditugu honako
instituzio hauek: Europako Batasuneko Kontseilua,Europako
Parlamentua edo Legebiltzarra eta Europar Batzordea.
4. Hirugarren mailako erakundeen zehaztasunak eta ezaugarriak
adierazteaLaugarrenik, gainerako instituzio garrantzitsuak gehituko
ditugu, tamainaren eta letra motaren bitartezaurrekoetatik
bereizita; haatik, aurreko forma geometrikoa erabiliko dugu hauekin
ere; laukizuzena, ale-gia. Aztergai dugun adibidean, honako hauek
gehituko genituzke: Justizia Auzitegia, Kontu Auzitegia,Ekonomia
eta Gizarte Batzordea eta Erkidegoen Batzordea.
5. Edukiak harremanetan jartzeaAzkenik, gezien bitartez
instituzio edo erakunde guztiak lotu behar dira. Horretarako,
horien ondoan berenfuntzioak eta mendeko harremanak atzematen
lagunduko diguten kontzeptuak ezarri behar ditugu.
EUROPAR BATASUNEKO ORGANIGRAMA
EUROPAKO LEGEBILTZARRAEstatuetako diputatuordezkariak
EUROPAKO BATZORDEAEstatuetako kideindependenteak
ERKIDEGOENBATZORDEA
Estatu guztietakoordezkariak
EKONOMIA ETAGIZARTE BATZORDEAEstatu guztietakoordezkariak
JUSTIZIAAUZITEGIA
Estatuek izendatutakoepaileak
KONTUAUZITEGIA
Estatuek izendatutakoepaileak
EUROPAKO KONTSEILUAHerrialde kideen Estatuburuakedo
Gobernuburuak
MINISTROEN KONTSEILUAMinistroak, sektorearenarabera
ILDO POLITIKOAKEZARRI
Aholku eman
kontrol juridikoa
aurrekontuen kontrola
neur
ri be
tear
azle
ak p
ropo
satu
Lege
biltz
arre
n ko
ntro
la
akordioakbete
aurrekontuakelaboratu
neurriak etaakordioakproposatzen ditu
legebiltzarrarenkontrola
Nazioa kontzeptua«Mugimendu nazionalista koherentea izandadin,
batean edo komunean duten elementu-ren bat izan behar du oinarrian
nazio kontzeptuzehaztugabeak; izan arrazazko kontzientzia
edoilusioa, izan hizkuntza, kultura, erlijioa edo geo-grafia, edo
izan elementu horietako biren edogehiagoren arteko nahasketa.»
HERDER, H.: Europa XIX. mendean, 1830/1880.
Budapest •
Tripoli •
Ankara •
Caracas •
Dakar •
Otawa •
Turkia
Senegal
Libia
Venezuela
Kanada
Hungaria
• Hego Amerika
• Asia
• Europa
• AfrikaIparraldea
• Ipar Amerika
•MendebaldekoAfrika
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Euroa Europar Batasuneko moneta da.