Giao Trinh Phan Tich He Thong Moi Truong

7/26/2019 Giao Trinh Phan Tich He Thong Moi Truong

1/20


2/20

AI HOC QUOC GIA THANH PHO HO CH M---oO) 0 (Oo---

Vien Moi Trng Tai nguyen

GIAO TRNH MON HOC

PHAN TCH HE TH

MOI TRNG(ENVIRONMENTAL SYSTEM ANALYSIS)

Ngi bien soan

TS.CHE NH LY


3/20

Gio trnh phn tch h t h ng mi tr ng Ch nh L

i

i

LI NI U

Phn tch h thng mi tr ng l m t mn h c m i, xut pht t nhu c u im i ph ng php gi ng dy ngnh mi tr ng ca nhiu tr ng i hc trn th gi i.Theo xu h ng m i, cn trang b cho ng i hc ph ng php lu n, ph ng php vcng c thay v ch trang b kin thc.

Cc v n mi tr ng ngy nay bi n i theo qu trnh pht tri n kinh t , snxut v do chnh ho t ng ca con ng i gy ra: nhi m do s n xu t cng nghi p,do cht thi sinh ho t, y t . . . ch khng d ng li cc nhi u lon thin nhin nh bo, lt li, hn hn, m a . . . . . Nh ng vn mi tr ng pht sinh ngy nay ch

y u xu t pht t hot ng ca con ng i ngh a l do m i quan h t ng tc ph ch p gia h thng x h i trong gi vai tr quan tr ng nh t l cc h thng sn xutv i h sinh thi t nhin.

V vy, nhn thc v tm ra ngu yn nhn gy nhi m ngn chn, nmvng m i quan h t ng tc gia cc h thng ph c h p, cn thit phi tip cn ccvn mi tr ng (qui ho ch, qu n l, d bo, kh c phc, ng n nga. . .) theo ph ngphp lu n ca khoa h c h thng (system science).

Mn h c gip cho ng i hc trang b quan im tan di n th y rng ch khng ch thy cy trong ph ng php t duy, t , tm th y nhng l i ch l n laotrong vi c vn dng kin thc vo th c tin lm vi c ngnh mi tr ng v tinguyn.

Ngy nay, phn tch h thng (system analysis) l m t trong nh ng mn h c c s ca hu ht cc ngnh h c. N trang b cho ng i hc t duy h thng gii quytnhng vn ring c a tng ngnh m i t ng nghin c u l cc h thng. Phntch hiu h thng, ci tin n ho c thit k h thng m i nhm lm cho cc h thng ho t ng hu hiu phc v l i ch c a con ng i. Phn tch h thng mitr ng l s vn dng t duy h thng vo l nh vc mi tr ng ti nguyn.

Mn h c Phn tch h thng mi tr ng c khoa mi tr ng tr ng HBch Khoa HQG-HCM a vo gi ng dy trong ch ng trnh o to k s k thutmi tr ng v qu n l mi tr ng t nm 1999 v trong cc ch ng trnh o to caohc Qun l Mi tr ng ca cc c s o to thuc i hc Quc Gia Tp H ChMinh. Tc gi vit gio trnh ny nh m mc ch gip ng i hc tip cn mt mnhc m i, trang b t duy h thng trn c s ph ng php lu n khoa h c h thng viu khin hc, trn c s bit nhn thc v ra t ng v gi i php gi i quytnhng vn mi tr ng trong cc h thng k thut, h sinh thi v cc h thngqun l s n xut v qu n l th . t c mc tiu, ti li u s c t chc thnh 3 ph n gm 12 ch ng:A. Ph n c s ph ng php lu n

1) Phn tch h thng mi tr ng, khoa h c h thng.2) Ph ng php lu n h thng (T duy, phn tch v ti p cn h thng - t duy vng i trong qu trnh pht tri n ca cc h thng).B. Ph n cng c phn tch3) Cc ph ng php v cng c luyn tp t duy v phn tch h thng.4) Ph ng php phn tch khung lu n l (Logical Framework Analysis)5) Cc cng c phn tch h thng mi tr ng (ESA tools)


4/20


ii

ii

6) Phn tch vng i sn phm (Life Cycle Assessment)7) nh gi r i ro mi tr ng (Environment Risk Assessment)8) nh gi cng ngh mi tr ng (Environmental Technology Assessment)9) Phn tch a tiu ch (Multi Criteria Analysis)C. Ph n ng d ng vo cc lo i h thng

9) Phn tch h thng p d ng trong cc h k thut10) Phn tch cc h sinh thi v cc ng dng.11) Phn tch cc h qun l v cc ng dng

i t ng ca ti li u ny tr c ht l cc sinh vin v h c vin cao h c ccchuyn ngnh mi tr ng: qu n l, cng ngh , s dng h p l ti nguyn. Ngoi ra,cc cn b khoa h c v qu n l ngnh mi tr ng ti nguyn, nng nghi p nng thn,du l ch sinh thi, nng lm nghi p, y t cng ng, qu n l t ai, a l. . . c ng s tm th y nhng kin thc b ch nh m nng cao trnh nhn thc ngh nghip, rnluyn k nng qu n l.

Tc gi by t s cm n i v i PGS.TS. Nguy n v n Ph c, Vi n MT&TNHQG-HCM v TS. L v n Khoa, S TN&MT TpHCM c nhi u gp qu bu ch nh sa bn tho. Tc gi mong mu n nhn c s phn hi t pha ng i c ch nh sa nhng im cn thi u st v han thi n ni dung c a gio trnh v hivng cc ki n thc, ph ng php phn tch s gip ng i c nng cao trnh t duyh thng, nng cao k n ng nh n thc cc h thng phc tp trong nghin c u, qunl c ng nh cuc sng i th ng.

Danh m c cc ch vit ttCED S nguyn nhn h qu CPU B vi x l trong my tnhDD Ph ng php phn r vn KH iu khin hc

HQG-HCM i hc Quc Gi Tp HCMGDP T ng thu nh p quc dnHT H thngHST H sinh thiLCA nh gi vng iLFA Phn tch khung lu n lLTHT L thuy t h thngMOV Ph ng php ki m chngMT Mi tr ngMT&TN Mi tr ng v ti nguynQLRR Qu n l r i roPTHTMT Phn tch h thng mi tr ngPTHT Phn tch h thngPTHTMT Phn tch h thng mi tr ngPTHT Phn tch h thngSTNV Sinh thi nhn v nSWOT im mnh, im yu, c hi, thch th cUNEP Ch ng trnh mi tr ng ca Lin hi p quc


5/20

Gio trnh phn tch h th ng mi tr ng Ch nh L

iii

iii

M C L C Trang LI NI U .........................................................................................................I

CH NG 1: PHN TCH H THNG MI TR NG KHOA HC V H THNG .................................................................................................................... 1

1. KHI NIM V PHN TCH H THNG MI TRNG (ENVIRONMENTAL SYSTEM ANALYSIS = ESA) ............................................ 1

1.1. L nh v c nghin c u ca phn tch h th ng mi tr ng ......................................... 2 1.2. Nghin c u phn tch h th ng mi tr ng trong t ng lai ..................................... 3 1.3. V sao phi ng d ng cch ti p cn phn tch h th ng trong ngnh mi tr ng .... 5

2. PHN BIT CCH TIP CN PHN TCH C IN V CCH TIP CN PHN TCH H THNG ...................................................................................... 6

2.1. Cc ti p cn phn tch c i n (analytic approach) ................................................ 6 2.2. Cch ti p cn phn tch h th ng ............................................................................ 6

3. PHN LOI CC H THNG .......................................................................... 7 3.1. Cc ki u h th ng t ng qut ................................................................................... 7 3.2. Phn loi theoc i m ca m i lin h v i mi tr ng chung quanh. .................. 9 3.3. Phn loi cc h th ng theo ngnh khoa hc: ......................................................... 9

4. C S KHOA HC CA PHNG PHP LUN H THNG: IU KHIN HC (CYBERNETICS) V KHOA HC H THNG (SYSTEM SCIENCE) ...10 5. KHI NIM H THNG V CC KHI NIM C BN LIN QUAN .........14

5.1. i t ng hnhnh nhn th c m hnh ca h th ng ...................................... 14 5.2. H thnh phn v h chuyn ............................................................................ 14 5.3. Ranh gi i gi a h th ng v mi tr ng bn ngoi ................................................ 16 5.4. Phn r h th ng (decomposition), Tch h p h th ng (system integration) v h th ng tch h p (integrated system): ............................................................................. 17 5.5. N i dung v c u trc h th ng .............................................................................. 17 5.6. Ti n trnh bi n i ca h th ng ........................................................................... 17 5.7. ng thi ca h th ng (system dynamics) ........................................................... 18 5.8. nh ngh a khi nim h th ng ............................................................................. 18

CH NG 2: PH NG PHP LUN H THNG ............................................22

1. CC THNH PHN CA PHNG PHP LUN H THNG ....................22 2. T DUY H THNG .......................................................................................22

2.1. Khi nim v t duy h th ng................................................................................ 22 2.2. Cc cng c t duy h th ng ................................................................................. 24

3. CC NI DUNG C BN CA PHN TCH H THNG .............................32 3.1. Khi nim v ngh a ca phn tch h th ng ........................................................ 32 3.2. M c tiu nghin c u h th ng ............................................................................... 32 3.3. Xcnh quan i m phn tch .............................................................................. 33 3.4. Phn tch c u trc ca h th ng ........................................................................... 34 3.5. Xcnh ranh gi i h th ng: phnnh gi a h th ng v mi tr ng: ................. 37 3.6. Phn tch bi n vo - bi n ra cc ti n trnh x l trong h th ng (cc lung thngtin tn hiu trong h th ng) - Cc m i lin h t ng tc gi a cc phn t v trong vngoi h th ng ............................................................................................................ 39 3.7. Phn tchng thi di n bi n ca h th ng theo th i gian .................................... 40


6/20


iv

iv

3.8. C c u c p bc ca cc h th ng (hierarchy structure) : v tr ca h th ng trongt ng th v phm vi nghin c u: .................................................................................. 41 3.9. Tnh tr i hay tnh u vit ca h th ng ................................................................. 42 3.10. M t s l u khi ng d ng ca ph ng php phn tch h th ng ......................... 42

4. PHNG PHP TIP CN H THNG KHI GII QUYT VN TRONG NGHIN C U V QUN L ..............................................................................43

4.1. Cch ti p cn v n a ngnh (multi- disciplinary problem approach) ............... 43 4.2. Cch ti p cn v n lin ngnh (interdisciplinary problem approach) ................ 44

5. T DUY VNG I TRONG PHN TCH H THNG .................................44 5.1. Ki u t duy y v qu trnhng thi ca h th ng: ...................................... 44 5.2. Cc m i lin h mang tnh vng l p gi a cc thnh phn ca h th ng do cc ti ntrnh bi n i ............................................................................................................... 46

CH NG 3: CC PH NG PHP V CNG C LUYN TP T DUY VPHN TCH H THNG ......................................................................................48

1. PHNG PHP NHN TH C ........................................................................48 2. PHN R VN ..........................................................................................49 3. S NGUYN NHN V H QU: ...........................................................50

3.1. Xcnh v n .................................................................................................... 50 3.2. Suy ngh v vi t ra cc y u t l nguyn nhn chnh (nhm nguyn nhn) ............ 50 3.3. Xcnh cc nguyn nhn c th (cc bc d i) .................................................. 51 3.4. Phn tch ton b s nh m xcnh cc nguyn nhn quan tr ng nh t. ........... 51

4. PHN TCH MIN NG L C:......................................................................52 4.1. Khi nim ............................................................................................................. 52 4.2. Cc b c th c hin: ............................................................................................. 52

5. PHN TCH CC BN C LIN QUAN (STAKEHOLDER ANALYSIS= SA) ......53 5.1. Cc khi nim c bn .......................................................................................... 53 5.2. T m quan tr ng v ngh a ca phn tch cc bn c lin quan ........................... 53 5.3. Th i i m th c hin phn tch cc bn c lin quan .............................................. 54 5.4. N i dung trnh t phn tch cc bn c lin quan .................................................. 54

6. PHN TCH SWOT ..........................................................................................57 6.1. S cn thi t ca vic xy d ng nh h ng pht tri n cho cc h th ng mi tr ng................................................................................................................................... 57

6.2. Khi nim v SWOT ............................................................................................. 57 6.3. ngh a ca phn tch SWOT .......... ..................................................................... 58 6.4. N i dung ph ng php phn tch SWOT ............................................................... 58 6.5. V d minh ha: .................................................................................................... 62

CH NG 4: PH NG PHP PHN TCH KHUNG LUN L (LOGICALFRAMEWORK ANALYSIS = LFA) .....................................................................65

1. NHN DNG CC D N LIN QUAN N MI TRNG TI NGUYN ..............................................................................................................................65 2. KHI NIM V PHN TCH KHUNG LUN L ........................................66 3. CC GIAI ON TH C HIN PHN TCH KHUNG LUN L ...................68

3.1. Giai on phn tch (Analysis phase) ................................................................... 68 3.2. Giai on l p k hoch (The Planning Phase) ...................................................... 74


7/20


v

v

4. P DNG TIN TRNH KHUNG LUN L NH GI MT D N SN C ................................................................................................................79

CH NG 5: CC CNG C PHN TCH H THNG MI TR NG .......81

1. TNG QUAN V CC CNG C PHN TCH H THNG MI TRNG 81 2. NHM CNG C TNG QUT, A NNG ..................................................82

2.1. Phn tch a tiu ch (Multi-Criteria Analysis (MCA)).......................................... 82 2.2. Phn tch nh y cm (Sensitive analysis (SenA)) .................................................... 82 2.3. Phn tch s khng ch c ch n (Uncertainty Analysis (UA)) ........... ....................... 82 2.4. Phn tch k ch bn (Scenario Analysis (ScenA)).................................................... 83 2.5. Phn tch v tr (Position analysis (PA)) ............................................................... 83 2.6. Phn tch chi ph l i ch (Cost Benefit Analysis (CBA)) ........................................ 84

3. NHM CNG C DNG CHO PHN TCH CC SN PHM V DCH V ..............................................................................................................................85

3.1. nh gi vng i sn ph m (Life Cycle Assessment (LCA) .......... ....................... 86 3.2. Phn tch chi ph vng i (Life Cycle Cost analysis (LCC)) ................................ 86 3.3. Phn tchu vou ra (Input-output analysis (IOA)) ................ ....................... 86 3.4. Phn tch t ng yu cu vt liu (Total Material Requirement (TMR)) ................... 87 3.5. Phn tch c ng vt liu trn m i n v d ch v (Material Intensity per UnitService (MIPS)) ........................................................................................................... 87 3.6. Phn tch c ng vt liu (Material Intensity Analysis (MAIA) ......................... 88 3.7. nh gi chi ph t ng th (Total Cost Assessment (TCA)) ..................................... 89 3.8. Phn tch hiu qu - chi ph (Cost-Effectiveness Analysis (CEA)) ......................... 89

4. NHM CNG C S DNG CHO CC A IM .......................................89 4.1. nh gi r i ro mi tr ng (Environmental Risk Assessment (ERA)) .................. 89 4.2. Ki m ton lung vt liu (Material Flow Accounting/Substance Flow Analysis(MFA/SFA)) ................................................................................................................ 90 4.3. Phn tch d u n sinh thi (Ecological Footprint (EF)) ........................................ 93

4.4. Phn tch nng l ng tch t trong h sinh thi (Emergy analysis (EmeA)) ........... 94 5. NHM CNG C P DNG CHO CC X NGHIP, NH MY .................96 5.1. Phn tch nhu cu nng l ng tch l y (Cumulative Energy Requirement Analysis(CERA)) ...................................................................................................................... 96 5.2. nh gi vic th c hin bo v mi tr ng (Environmental PerformanceEvaluation (EPE)) ....................................................................................................... 96 5.3. nh gi cng ngh (Technology Assessment (TA)) ............................................. 97 5.4. Phn tch nng l ng hiu d ng (exergy analysis (ExeA)) .................................... 97

6. NHM CNG C CHUYN DNG CHO VIC NH GI TC NG MI TRNG CA CC LOI D N .....................................................................98

6.1. Khi nim v nh gi tcng mi tr ng ......................................................... 98 6.2. ngh a ca nh gi tcng mi tr ng ........................................................... 99 6.3. Phn loi nh gi tcng mi tr ng theo ti n trnh xy d ng ch ng trnh/k hoch/d n ................................................................................................................ 99 6.4. nh gi mi tr ng chi n l c (Strategic Environmental Assessment =SEA)) .. 100 6.5. nh gi tcng mi tr ng (Environmental Impact Assessment) ................... 101 6.6. Ph ng php th c hin bo co TM ................................................................ 106

CH NG 6: CNG C NH GI VNG I SN PHM (LCA) ........... 110

1. KHI NIM V PHNG PHP NH GI VNG I SN PHM....... 110


8/20


vi

vi

2. LCH S CA LCA ........................................................................................ 111 3. NG DNG, LI CH V NGHA CA LCA ........................................... 111 4. NH NG HN CH CA LCA ....................................................................... 113 5. ISO 14000 V NH GI VNG I SN PHM...................................... 114 6. MI LIN H GI A LCA V SN XUT SCH HN ............................... 115

6.1. Khi nim sn xu t sch h n .............................................................................. 115 6.2. Khi qut cc gii php sn xu t sch h n:........................................................ 115 6.3. M i lin h gi a LCA v sn xu t sch h n ........................................................ 116

7. CC GIAI ON CA NH GI VNG I SN PHM ....................... 116 8. HNG DN TH C HIN CNG C NH GI VNG I SN PHM N GIN ......................................................................................................... 117

8.1. B c 1: Xcnh mc tiu v phm vi nh gi (aims and scope) ...................... 118 8.2. B c 2: Phn tch ki m k vng i (Life Cycle inventory analysis): .................. 119 8.3. B c 3: nh gi tcng mi tr ng ca t ng giai on trong vng i sn ph m (Life cycle impact assessment): ........................................................................ 121

8.4. B c 4: L p bo co LCA hay di n t vng i s ng (Life cycle interpretation)................................................................................................................................. 124 CH NG 7: CNG C NH GI RI RO MI TR NG(ENVIRONMENTAL RISK ASSESSMENT) ..................................................... 127

1. CC KHI NIM C BN: ........................................................................... 127 2. LCH S TM TT CA NH GI RI RO MI TRNG .................... 128 3. PHN LOI NH GI RI RO .................................................................. 129 4. CP HAY BC NH GI RI RO: ...................................................... 130 5. QUY TRNH TNG QUT V NH GI RI RO MI TRNG ............ 130

5.1. Xcnh m i nguy hi ........................................................................................ 131 5.2. nh gi ph i nhi m .......................................................................................... 134 5.3. nh gi c hay phn tch li u- phn ng (Dose response Analysis) ......... 138 5.4. M t c tr ng r i ro ........................................................................................ 140 5.5. Qun l r i ro (QLRR): ...................................................................................... 143

6. CC GII HN CA NH GI RI RO MI TRNG: .......................... 145

CH NG 8:NH GI CNG NGH ............................................................ 147

1. KHI NIM CNG NGH ............................................................................. 147 2. KHI NIM V NH GI CNG NGH ................................................... 147

2.1. Khi nim nh gi cng ngh........................................................................... 147 2.2. Cc khi nim lin quan n nh gi mi tr ng .............................................. 148

3. NGUN GC CA NH GI CNG NGH.............................................. 149 4. CC C TR NG CA NH GI CNG NGH ..................................... 149 5. PHM VI NH GI V 2 M C TIP CN ENTA ................................... 150 6. CC BN C LIN QUAN TRONG ENTA ................................................... 150 7. CC LI CH CA ENTA ............................................................................. 151


9/20


vii

vii

8. QUI TRNH NH GI CNG NGH MI TRNG................................. 152 8.1. Qui trnh nh gi DICE 4 b c ........................................................................ 152 8.2. Quan h gi a qui trnh nh gi DICE v 5 b c ca qui trnh EnTA ................ 152 8.3. Chu n b nh gi .............................................................................................. 154 8.4. B c 1: M t cng ngh................................................................................... 154 8.5. B c 2: Xcnh cc ngun ti nguyn, cc yu cu khc p l c v tcng cacng ngh .................................................................................................................. 157 8.6. B c 3: nh gi s b cc tcng ca cng ngh.......................................... 161 8.7. B c 4: So snh cc ph ng n cng ngh......................................................... 167 8.8. B c 5: Ra quy t nh - Th ng nh t ki n v a ra ki n ngh .......................... 169 8.9. Cc hot ng sau nh gi: .............................................................................. 171

9. DANH MC CC TC NG MI TRNG TIM TNG ....................... 172 9.1. Cc tcng n an ton v s c khe con ng i ............................................... 172 9.2. Cc tcng n mi tr ng t nhin a ph ng .......................................... 173 9.3. Cc thay i mi tr ng ton cu....................................................................... 174 Pht thi cc kh lm suy gim t ng Ozn (Ozone Depletion Potential ...................... 174 9.4. Cc tcng v s d ng ti nguyn t .............................................................. 174 9.5. Cc tcng vn ha v x hi .......................................................................... 175

CH NG 9: PHN TCHA TIU CH .......................................................... 176 1. KHI NIM V C TR NG CA PHN TCH A TIU CH ................. 176

1.1. Cc khi nim lin quan ..................................................................................... 176 1.2. Ccc tnh k thut ca MCA .......................................................................... 176 1.3. i t ng phn tch: .......................................................................................... 176 1.4. u i m chnh ca MCA: .................................................................................. 177 1.5. Cc gi i hn ca MCA: ...................................................................................... 177

2. QUI TRNH TH C HIN PHN TCH A TIU CH ................................... 177 2.1. Xcnh nhim v nh gi v a ra cc ph ng n chnh sch hay gii php s phn tch. .................................................................................................................. 178 2.2. Xcnh tiu ch d a vo cc ph ng n s c nh gi ........................... 179 2.3. Thu th p cc d liu nh l ng vnh tnh nh gi cc ph ng n ........... 181 2.4. Cho i m cc ph ng n d a vo tiu ch b ng cch chu n ha tiu ch ............ 181 2.5. Gn tr ng s cho cc tiu ch v so snh cc ph ng n .................................... 182 2.6. Th c hin phn tch nh y cm v r sot li k t lun.......................................... 183

CH NG 10: NG DNG PHN TCH H THNG TRONG CC H K THUT .................................................................................................................. 185

1. TM LT V K THUT H THNG (SYSTEM ENGINEERING) ........ 185 1.1. Khi nim v k thut h th ng: ......................................................................... 185 1.2. Cc giai on ca k thut h th ng trong cc d n l n ph c h p: ................. 186

2. QUI TRNH KHUNG THIT K H THNG TH NGHIM X L MI TRNG D A VO PHNG PHP LUN H THNG ............................. 187

2.1. M c ch xy d ng m hnh th nghim x l mi tr ng (pilot) ........................ 187 2.2. Cc giai on xy d ng mt m hnh pilot ca mt h th ng x l nhi m mitr ng ....................................................................................................................... 188

3. NGUYN L IU KHIN V IU CHNH .............................................. 190 3.1. Khi nim: .......................................................................................................... 190 3.2. i u khi n .......................................................................................................... 191


10/20


viii

viii

3.3. i u ch nh .......................................................................................................... 191 4. NG DNG PHN TCH H THNG TRONG CC H THNG SN XUT ............................................................................................................................ 19

4.1. Khi nim v ti n trnh sn xu t ......................................................................... 192 4.2. N i dung phn tch ti n trnh sn xu t ................................................................ 192 4.3. ng d ng ca phn tch ti n trnh sn xu t ........................................................ 193

CH NG 11: NHN TH C CC H SINH THI V I PH NG PHPLUN H THNG ............................................................................................... 195

1. PHT TRIN CA KHI NIM H SINH THI .......................................... 195 1.1. Khi nim h sinh thi t nhin .......................................................................... 196 1.2. Khi nim h sinh thi nhn vn ........................................................................ 196 1.3. H sinh thi tch h p ( th cng nghi p) .......................................................... 197

2. CC C TR NG CHUNG CA CC H SINH THI .............................. 197 2.1. c tr ng v c u trc ......................................................................................... 197 2.2. c tr ng v ranh gi i h th ng mi tr ng bn ngoi.................................... 201 2.3. c tr ng v ti n trnh bi n i trong cc HST .................................................. 202

2.4. c tr ng v ng thi ca h sinh thi ............................................................. 208 2.5. c tr ng v c c u c p bc v t ng tc cn k ............................................... 215 3. PHN LOI CC H SINH THI ................................................................ 216

3.1. Phn bc s thay i h sinh thi ....................................................................... 216 4. CC CNG C PHN TCH NG DNG TRONG CC H SINH THI ... 217

4.1. Phn tch Hot ng Kha cnh mi tr ng v tcng mi tr ng xc l p mctiu qun l i v i cc h th ng mi tr ng:............................................................ 217 4.2. Phn tch ng d n mi tr ng (Environmental Pathway Analysis) ................ 224

CH NG 12: NHN TH C CC H THNG QUN L BNG PH NGPHP LUN H THNG ................................................................................... 228

1. H THNG QUN L V CC YU T CU THNH H THNG .......... 228 2. NH NG C TR NG CHUNG CA CC H THNG QUN L ............ 229

2.1. C u trc ca cc h th ng qun l ...................................................................... 229 2.2. Ranh gi i gi a h th ng v mi tr ng .......................................................... 231 2.3. u vo - Ti n trnh x l u ra trong cc h th ng qun l .......................... 232 2.4. ng thi ca cc h th ng qun l .................................................................... 232 2.5. C c u c p bc cc t ch c qun l ................................................................... 233 2.6. Tnh tr i hay tnh t p h ng ca h th ng ......................................................... 234

3. NH NG NG DNG PHN TCH H THNG MI TRNG TRONG CC DOANH NGHIP ............................................................................................... 234

3.1. Xcnh mc tiu qun l mi tr ng ................................................................ 234 3.2. Phn tch ti n trnh sn xu t th c hin sn xu t sch h n .............................. 235 3.3. Phn tch ti n trnh sn xu t ci ti n thi t k sn ph m thn thin mi tr ng.................................................................................................................................. 236

3.4. Xcnh ranh gi i, phn tch mt b ng xcnh cc m i nguy hi trong nhgi r i ro mi tr ng................................................................................................. 236 3.5. Phn tch cc ti n trnh h th ng xy d ng hay ci ti n qui trnh qun l ....... 236 3.6. L p bn mi tr ng (Eco-mapping) cho cng ty ............................................ 239


11/20


1

1

Chng 1: PHN TCH H THNG MI TRNGKHOA HC V H THNG

MC TIU HC TP:1. Khi ni m v phn tch h th ng mi tr ng (environmental system analysis =

ESA).

2. Phn bi t cch ti p cn phn tch c i n v cch ti p cn phn tch h th ng3. Phn lo i cc h th ng.4. C s ph ng php lu n ca ti p cn h th ng: i u khi n hc (cybernetics) v

khoa h c h th ng (system science).5. Phm vi ng d ng ca l thuy t h th ng.6. Khi ni m h th ng v cc khi ni m c bn lin quan.

--~~oOo ~~--

1. KHI NIM V PHN TCH H THNG MI TRNG(ENVIRONMENTAL SYSTEM ANALYSIS = ESA)

Nhng vn mi tr ng ngy nay khng gi ng nh ng vn t ra giath k th 19, lc m cc nh khoa h c cn ang nghin c u v sinh thi h c, nghincu cc h sinh thi t nhin, m i quan h gia cc qu n th sinh v t (ng thc vt =sinh) v i mi tr ng sng ca chng (mi tr ng sinh - a l-ha = thi).

Cc v n mi tr ng ngy nay bi n i theo qu trnh pht tri n kinh t , snxut v do chnh ho t ng ca con ng i gy ra: nhi m do s n xu t cng nghi p,do cht thi cng nghi p, sinh ho t, y t. . . ch khng d ng li cc nhi u lon thinnhin nh lt li, hn hn, m a . . . . . Nh ng vn mi tr ng pht sinh ngy naych y u xu t pht t hot ng ca con ng i ngh a l do m i quan h t ng tc

ph c h p gia h thng x h i trong gi vai tr quan tr ng nh t l cc h thng sn

xut v i h sinh thi t nhin.Cc h thng mi tr ng trong th c t Vit nam c th nhn bit trong 10nhm:

1. Cc khu B o tn thin nhin, khu du l ch sinh thi, V n quc gia (Cc HSTRng)

2. Cc khu v c nng nghi p, trang tr i, v n cy n tri, cng nghi p (HST Nngnghip)

3. Cc h sinh thi t ngp n c (rng ngp mn, rng trm U minh, cc mph ven bi n)

4. Cc khu v c m nui tm, lng c b trn sng, trn h p thy l i, thyin (HST ao h )

5. Cc khu v c ven bi n (coastal zone), bi n o (HST ven b bin, bin).6. Cc doanh nghi p sn xut cng nghi p (cc ngnh khc nhau)7. Cc khu cng nghi p, khu ch xut (tp h p nhiu doanh nghi p).8. Cc c ng bin, cng hng khng, kho bi.9. Cc b nh vin10. Cc khu th dn c v hn h p (HST th )

Cc i t ng cn qun l mi tr ng ni trn l cc h thng phc h p cacc thnh ph n t nhin, x h i, k thut cng ngh (ty theo m c khc nhau).


12/20


2

2

V vy, nhn thc v qu n l nh m pht tri n bn vng, tm ra nguyn nhngy nhi m ngn chn, nm vng m i quan h t ng tc gia cc thnh ph ntrong h thng, cn thit phi tip cn cc v n mi tr ng (qui ho ch, qu n l, d bo, kh c phc, ng n nga. . .) theo ph ng php lu n ca khoa h c h thng (systemscience), th c hin phn tch cc h thng mi tr ng (ESA).

Qua , c th nhn thc l ESA l s vn d ng t duy h th ng hi u bi t

su s c c tnh h th ng v nh ng ho t ng c a con ng i tc ng n mi tr ngt nhin , t a ra c cc gi i php h u hiu nh m ng n chn cc nguy c lmsuy thoi mi tr ng t nhin, ng th i lm cho x h i ngy cng pht tri n theoh ng bn vng.

Khoa h c h thng, iu khin hc c pht tri n t cui th k 19 v ctc dng rt l n lao trong qu trnh pht tri n cc ngnh khoa h c, c bit l khoa h ctruyn thng, my tnh, y khoa, sinh h c v qu n l kinh t .

Ngy nay, phn tch h thng (system analysis) l m t trong nh ng mn h c c s ca hu ht cc ngnh h c. N trang b cho ng i hc t duy h thng gii quytnhng vn ring c a tng ngnh m i t ng nghin c u l cc h thng. Phn

tch hi u h th ng, c i ti n n ho c thi t k h th ng m i nh m lm cho cc h th ng ho t ng h u hi u ph c v l i ch c a con ng i. Phn tch h thng mitr ng l s vn dng t duy h thng vo l nh vc mi tr ng ti nguyn. tip thu, ng i hc phi hc theo cch hi u v p d ng vo cc i t ng nghincu khc nhau, khng thu c lng. M c tiu chnh c a mn h c l:

(1) Trang b cc khi ni m (concepts) v nguyn l (principles) nh n thc cc lo ih thng mi tr ng, vn dng vo th c tin ngnh ngh cng nh cuc sng i th ng cc khi ni m v nguyn l s gip ng i hc trang b t duy vph ng php lu n h thng.

(2) Rn luy n cho ng i hc 6 k nng h c tp: m rng kin thc bng cch tmkim trn internet cc bi vi t, bo co minh h a cc v n t ra ca mnhc, hiu bit khi ni m, nguyn l, bi t p d ng vo th c tin, bit phn tch,tng h p v nh gi ng dng trong ngnh mi tr ng.

(3) Thc hnh cc cng c phn tch h thng tng qut v phn tch h thng mitr ng nh: Phn tch SWOT, Phn tch nguyn nhn h qu, nh gi tcng mi tr ng (EIA = Envieonmental Impacts Assessment); nh gi vng i sn phm (LCA = Life cycle Assessment); Phn tch lu ng vt cht(Material Flow analysis = MFA hay SFA = Substance Flow analysis); nh giri ro mi tr ng (Environmental Risk Assessment = ERA), phn tch a tiuch (Multi Criteria Analysis)..; p d ng vo cc tr ng h p nghin c u (casestudy) thch h p v nhm c ng c nhn thc v t duy h thng trong l nh vcmi tr ng.

1.1. L nh vc nghin cu ca phn tch h thng mi trng

Trn c s nhn nh n h sinh thi th theo quan im tch h p (bao g m h t nhin, h k thut cng ngh v h x hi), cc nghin c u trong phn tch h thngmi tr ng lin quan n cc l nh vc:

nh gi h qu i v i mi tr ng t nhin ca cc thnh ph n sn xu tk thut, thnh ph n x h i.


13/20


3

3

ESA t trng tm vo vi c pht tri n, s dng v nh gi cc ph ng phpv cng c dng trong vi c nh gi cc tc ng mi tr ng c a cc h

th ng k thu t . Nghin c u vai tr c a cc ph ng php ny trong vi c ra quy t nh, qu n

l v giao ti p . Nghin c u cc m i quan h gi a cc cng c khc nhau (s khc bi t, t ng

t, cc b d kin chia x , lung thng tin gi a cc cng c ..).Hin nay, nh gi vng i (LCA) v cc cng c lin quan, cc ch s b n v ng , nh gi cng ngh mi tr ng v nh gi mi tr ng c a t ch c cc ph ngphp c nghin c u.

Cc l nh vc nghin c u c th m t trong hnh 1.1 v 1.2, cc v d v cngc c dng, (h p gia) v cc v d v cc d n ch dn vai tr c a chng trongqun l v ra quy t nh. Trong h p th ba, cc l nh vc cng ngh khc nhau, trong, cc nghin c u in hnh c thc hin c lit k ra.

Cc ph ng php v cng c v s dng chng l tiu im chnh trong nghincu. Ap d ng chng trong m t phm vi r ng cc l nh v c cng ngh s tng kh nngp dng chung. rng trong cc l nh vc cng ngh bao trm ku g i s h p tcv i chuyn gia cng ngh trong nhi u l nh vc khc nhau c ng nh huy ng n ng lctrong nhm t cc l nh vc khc nhau.

Hnh 1. 1 : Phm vi quan tm c a phn tch h th ng mi tr ng (h k thut h x h i vh t nhin) (ngu n: t liu internet).

Hnh 1. 2 : Ph m vi nghin c u ca phn tch h th ng mi tr ng (ph ng php v cng c cho cc ngnh cng nghi p t ng ng) (ngu n: t liu internet)

1.2. Nghin cu phn tch h thng mi trng trong tng lai

Mt s c quan nghin c u xc nh mt vi nh h ng nghin c u ESA trongu th k 21 nh sau:

Cc h thng MT:+ Khu du l ch+ Cc doanh nghi p+ Cc a ph ng(huyn, x)+ Cc b nh vin+ Cc C ng+ Cc khu Cng nghi p+ Cc c m cng nghi p

Ph ng php v cng c + nh gi vng i (LCA)+ nh gi r i ro mi tr ng (ERA)+ nh gi cng ngh MT (EnTA)+ nh gi mi tr ng ca t chc(EAO) . . . . . . . . . . . . Vai tr ca cc cng c:

+ LCA v ra quy t nh+ MCA v nh gi trong th c t + Hp cng c ESA+ Phn tch tc ng mi tr ngca sn phm, hat ng. . .


14/20


4

4

1) Nghin c u pht tri n ph ng php lu n ca nh gi vng i sn phm(LCA), s dng LCA trong cc ngnh cng nghi p khc nhau v nghin c u cc inhnh (case study) nh m xc nh s ri ro ca tc ng mi tr ng gy ra b i sn xut,tiu th sn phm, kim sot cc lu ng n ng l ng v v t cht. Chin l c nghin c ubao gm:+ M rng ph m vi nghin c u cc cng c ESA, bao g m hai quan im:

- Cng c nhn t bn trong ngh a l nh gi s pht tri n v s dng ccph ng php v cng c nh gi mi tr ng cho nhi u h thng k thut cngngh khc nhau t xy d ng, x h i th n cc h thng cung c p nngl ng. . .

- Cng c nhn t bn ngoi ngh a l cc cng c v ph ng php mi tr ng c dng trong vi c ra quy t nh v h c tp b i cc thnh ph n khc nhautrong x h i.

Th hin hai quan im trong cc h ng nghin c u c th nh sau:+ nh gi cng ngh mi tr ng.( Environmental Technology Assessment)+ Nghin c u cc ch th bn vng Sustainability Indicators v cc h thng thngtin v s bn vng (sustainability information systems)+ Cc h thng thng tin mi tr ng ( Environmental Information Systems)+ Ph ng php lu n nh gi chu trnh s n phm LCA (LCA methodology) , c bit li v i cc ch t c vn cha c nghin c u.+ nh gi mi tr ng ca t chc (Environmental Assessment of Organising(EAO)) xem xt nh h ng ca t chc n tc ng mi tr ng. M c ch caEAO l o cc s khc bi t mi tr ng gia cc cch khc nhau c a cc t chc, v a ra s hiu bit v nguyn nhn t chc gy ra s bin thin trong tc ng mitr ng t ng t nh tc ng ca cc h thng k thut.+ nh gi th c t ca LCA Evaluation of LCA practice trong m t s cng ty btu cc d n qu n l s n xut sch h n (CPM project) v kh nng m rng ccch ng trnh Chnh sch s n phm tng h p (IPP = Integrated Product Programme)Nhng iu lu trong nghin c u ESA:

+ Nghin c u h ng v ng i s d ng v ng i hnh ngESA c h ng v s biu th , nh gi v th c hin cc o c tm cch

gim tc ng mi tr ng. iu g i rng ESA ch p nh n s hin din ca nhngng i trong cu c, con ng i v cc t chc v i kh nng thc hin cc o c .

Cc nghin c u h thng mi tr ng (cc tr ng h p m ph ng php ESA c p d ng) c h ng dn v i mc ch cung c p thng tin v tc ng mitr ng v h tr cc quy t nh lin quan n cc o c nhm gim hay gi i hn tcng mi tr ng.

t c iu , giai on hnh thnh v n trong nghin c u ESA l r tquan tr ng thng qua b i tm quan tr ng ca cc cu h i r rng, chnh xc v ccranh gi i h thng thch h p trong ti nghin c u.

nh h ng n ng i s dng ca nghin c u ESA g i rng vic ch n laph ng php v cng c cho phn tch h thng thay i t tr ng h p ny ntr ng h p khc. Quan im ng i s dng c ng g i rng ng dng ca cng c ESA


15/20


5

5

th ng c thc hin d i hnh th c c s tham gia. V v y cc ti/d n cn c thc hin trong s h p tc ch t ch v i cc ng i trong cu c c lin quan.Cc c s th c nghi m cho ESA C s thc nghi m ca nghin c u c th l trc tip (phng vn, phn tch v n

bn, o l ng) c ng nh gin ti p (dng d liu hin c).

D liu bao g m d liu v cc h thng vt l (k thut v t nhin) c ng nh h thng x h i. Cc nghin c u in hnh (case study) r t quan tr ng v gi nhiu vai tr trong

ESA, chng bao g m cc l a chn k thut hay bao g m s biu th cc kh nngci thin trong m t h thng k thut.

Cc nghin c u in hnh c ng gi mt vai tr trong pht tri n ph ng php lu n.Mt mt, s hnh thnh khi ni m v cc cng c c kho st trong cc nghincu in hnh. M t khc, cc kinh nghi m t cc nghin c u in hnh c th hnhthnh nh ng c s khi qut ha. V l do , ESA th c hin cc h ng nghincu p dng cc cng c h thng mi tr ng cho nhi u cng ngh khc nhau.

1.3. V sao phi ng dng cch tip cn phn tch h thng trong ngnhmi trng

Theo ngh a thng th ng, "mi tr ng l m t tp h p (aggregate) cc v t th (things), hon c nh (conditions) v nh h ng (influences) bao quanh m t i t ngno ". (The random House College dictionary - USA). Lu t Bo v Mi tr ng caVit nam, 1993 nh ngh a "Mi tr ng bao g m cc y u t t nhin v y u t vtcht nhn t o, quan h mt thit v i nhau, bao quanh con ng i, c nh h ng trctip t i i sng, sn xut, s tn ti v pht tri n ca con ng i v thin nhin"

Theo cc nh ngh a trn, khoa h c v k thut v mi tr ng c lin quan n i t ng nghin c u l cc h sinh thi t n t i trn a cu. nhn thc nhng vn mi tr ng cn ph i t trong b i cnh phn tch h thng cc h sinh thi-nhnvn (h t nhin v h x hi), v c nh vy chng ta m i nhn thc y cc ph nt ca cc y u t mi tr ng, cc ph n t ca cc h sinh v t, s lin h v t ng tcnhau gi a chng, ng thi (s thay i) ca ton b h thng, t m i c th a racc gi i php iu khin, x l, qu n l cc h sinh thi m t cch ng n theoh ng bn vng, ph c v cho m c tiu pht tri n ca loi ng i.

Bn c nh , vn mi tr ng ngy nay pht sinh ch yu do cc ho t ngsn xut kinh t k thut thng qua cc h thng sn xut v s pht tri n h thng xhi lm pht sinh ch t thi. V v y, vn mi tr ng khng cn h n ch trong h sinh thi t nhin m lin quan n h th ng ph c h p: k thu t x h i t nhin ,i hi cc gi i php lin ngnh. V th mun nhn thc v gi i quyt c hi u qu vn mi tr ng bt buc phi tip cn bng ph ng php lu n h thng.

Thm vo , trong ngnh mi tr ng, ng i nghin c u ph i tip cn nhiu tintrnh v th c th d i dng cc h th ng ph c h p:

nh gi tc ng mi tr ng ca mt d n trong cc ngnh cng nghi p, ccqu trnh s n xut, cc r i ro mi tr ng c th pht sinh trong m t khu v c,mt nh my. . .cc i t ng nghin c u ny l cc h thng k thut phch p. Khng ti p cn theo quan im h thng th r t kh nh n thc v th chin vic nh gi tc ng mi tr ng.


16/20


6

6

Thit k cc ti n trnh x l nhi m (n c, khng kh, ch t thi rn) baogm nhi u cng on khng thu n nht nh l (nghi n, t. ..), ha (ha tan,kh. . .), sinh (s dng vi sinh), xy d ng cc h thng x l n c thi. ..

Xy d ng cc h thng qun l mi tr ng trong m t doanh nghi p, nmtrong h thng qu n l doanh nghi p.

Qun l mi tr ng vng, t nh thnh, qu n huy n, l cc h sinh thi th phc tp, nhi u thnh ph n khng thu n nht.

Qun l cc khu b o tn thin nhin, cc khu du l ch sinh thi l cc h sinhthi ph c h p, khng thu n nht.

Xy d ng cc h thng thng tin qu n l mi tr ng bng h thng thng tina l hoc cc h thng thng tin qu n l.

V i cc h thng phc h p ni trn, nhn thc v gi i quyt vn , khng th tip cn bng ph ng php phn tch truy n thng, ng i cn b mi tr ng bt butphi s dng ph ng php ti p cn phn tch h thng.

2. PHN BIT CCH TIP CN PHN TCH C IN V CCHTIP CN PHN TCH H THNG2.1. Cc tip cn phn tch c in (analytic approach)

Nghin c u HT b ng cch chia nh mt h thng thnh cc ph n t c bnnhm mc ch nghin c u chi ti t v nh n bi t cc ki u t ng tc hin hu giacc ph n t. Bng cch thay i mt bin s trong m t th i gian, ph ng php ny c gng rt ra cc quy lu t chung c th cho php ng i ta d bo tnh ch t ca h thngd i nhng iu kin khc nhau. c th d bo, p d ng cc quy lu t c ng tnh

ch t ca cc ph n t c bn. l tr ng h p ca cc h thng thu n nh t, chngbao gm cc ph n t gi ng nhau v s t ng tc gi a chng v i nhau y u. Cc quylut thng k c p d ng cho php ng i ta nh n thc tp tnh c a cc ph c h pm ng khng c t chc.Cch ti p cn ny th ng p d ng trong cc l nh vc vt l, ha h c nh cc nghincu v c hc, cu to cc nguyn t , phn t , dung d ch. . .

2.2. Cch tip cn phn tch h thng

Cc quy lu t cng cc tnh ch t c bn khng p d ng c cho cc h thngphc h p cao, bao g m mt s l ng l n cc ph n t a dng, nhi u kiu, lin h v inhau b i s t ng tc m nh m.

Cc h thng ny ph i c p d ng bng cc ph ng php m i ca cch ti pcn phn tch h thng. M c ch ca ph ng php m i l xem xt h thng trongtng th v ng thi ring c a n.

Thng qua m ph ng, ng i ta c th ti hi n h thng v quan st trong th igian th c cc tc ng ca cc lo i t ng tc gi a cc ph n t ca n. S nghin c utp tnh ny theo th i gian xc nh cc quy lu t c th iu ch nh h thng hayh thng thi t k cc h thng khc.


17/20


7

7

Tuy nhin, d phn bi t gia hai cch ti p cn, cn nhn thc rng hai ph ngphp c tnh ch t b sung cho nhau. Trong nghin c u khoa h c hay th c tin, chngta u phi vn dng c hai cch ti p cn ty theo i t ng v m c ch nghin c u.

Bng 1. 1: So snh cch ti p cn phn tch truy n th ng v cch ti p cn h th ngCch ti p cn phn tch truy n th ng -

Analytic Approach Cch ti p cn phn tch h th ng -

Systemic Approach

- Phn l p Ht thnh ph n t v tptrung nghin c u phn t - H p nht phn t v tp trung vo s t ng tc gi a cc ph n t

- Nghin c u tnh ch t ca s t ngtc

- NC tc ng ca s t ng tc

- Nhn mnh s chnh xc c a ccchi tit

- Nhn mnh tm nhn t ng th

- Thay i mt bin s theo th i gian - Thay i ng th i nhiu nhm bi ns

- Duy tr s c lp cc ph n t trong su t th i gian; Hi n t ng c quan st c th lp li.

- Tch h p theo th i gian v s khngth lp li.

- Cc lu n c da trn cc ph ngphp ch ng minh th nghi m trongphm vi m t l thuy t

- Cc lu n c thng qua s so snh t ptnh c a m hnh v i hin thc.

- S dng s chnh xc v cc mhnh chi ti t km h u dng trongiu hnh th c t (v d, cc mhnh kinh t )

- S dng cc m hnh ch a chnhxc lm c s tri thc nhng rthu dng cho cc quy t nh v hnhng.

- C mt cch ti p cn hiu qu khicc t ng tc l tuy n tnh v y u.

- C mt cch ti p cn hiu qu khi cct ng tc l phi tuy n tnh v m nh.

- Dn n s gio d c chuyn sutheo ngnh

- Dn n s gio d c lin ngnh

- Dn n hnh ng c sp xptheo chi ti t

- Dn n hnh ng theo m c ch

- Chim l nh kin thc chi ti t nhngtnh m c ch thp

- Chim l nh kin thc theo cc m cch, cc chi ti t m nht (fuzzydetails)

3. PHN LOI CC H THNG

3.1. Cc kiu h thng tng qut

C nhi u kiu h thng, trong cu c sng hng ngy chng ta ti p xc ho c lcc h thng ho c cc thnh ph n ca cc h thng. S xp loi cc h thng s gipchng ta nh n bit v phn tch d h n.Phn lo i tng qut c th chia t ng qut thnh ba lo i h thng:

a. Cc h thng t nhinCc h thng t nhin hi n din trong t nhin v hnh thnh b i thin nhin.

Cc h thng ny l n v ph c v cho m c ch ca chnh n.


18/20


8

8

thun tin, c th chia cc h thng t nhin thnh 2 nhm ph : Cc h thng v tl v cc h thng sng (physical systems and living systems).Cc h thng vt l bao g m cc v d rt a dng:

1. Cc h thng v tr: h mt tr i,2. Cc h thng a l: Ht sng ngi, ni non. .3. Cc h thng phn t : cc t chc phc tp ca nguyn t . . .4. Cc h thng vt l th ng c quan tm nghin c u v chng ta mu n sa

i chng phc v l i ch con ng i. Chng ta c ng pht tri n cc h thngnhn t o, bao g m c cc h thng my tnh, th c hin t ng tc hi ha v icc h thng vt l. Th ng chng ta c gng m hnh ha cc h thng vt l c th hiu c chng m t cch hon ton.

Cc h thng sng bao g m v s cc ng thc vt quanh chng ta. Cc tnh ch t vc trng c a cc HT s ng quen thu c c th gip gi i thch v hi u bit tt h n cch thng nhn t o.

b. Cc h thng nhn tobao gm

1. Cc h thng x h i: cc t chc, hi on2. Mt su tp cc t ng c trau chu t, t chc (lun n, bi pht bi u. . .).3. Cc h thng giao thng: m ng xa l , knh o..4. Cc h thng truy n thng: in thoi, telex5. Cc h thng ch to: x ng, dy chuy n6. Cc h thng ti chnh: k ton, ki m ton. . .

c. Cc h thng t ng (Automated systems)Cc h thng t ng l cc h thng nhn t o c t ng tc hay ki m sot b i

mt hay nhi u my tnh. Chng ta c th phn bi t nhiu loi h thng t ng, nh ngchng th ng c cc thnh ph n chung:1. Thit b cng (B vi x l CPU, a cng, mn hnh, my in.).2. Phn mm my tnh: cc ch ng trnh h thng nh cc h iu hnh, HT c s d

liu3. Con ng i iu hnh h thng, cung c o u vo v nh n u ra v nh ng ng i

thc hin cc ho t ng x l th cng trong m t h thng.4. D liu: l thng tin m h thng nh trong m t th i k .5. Cc qui trnh: cc ch dn v chnh sch chnh th c cho iu hnh h thng.Mt cch phn lo i cc h thng t ng l d a trn ng dng. Tuy nhin, v mt k thut, vic phn tch, m hnh ha, thi t k v thc hin cc h thng t ng th ngging nhau, khng lin quan n ng dng.Cch phn lo i th ng nh sau:

1. H thng x l theo kh i: trong , thng tin th ng c truy c p da trn c s chui lin ti p, ngh a l my tnh c thng qua cc dng tin trong c s d liu ca n, x l v c p nht cc dng tin ny thc hin mt vi tc v .

2. Cc h thng trc tuyn: nhn u vo tr c tip t n i m n c to ra. Trong, cc u ra hay k t qu tnh ton c hon tr cho n i n c yu c u.


19/20


9

9

3. Cc h thng th i gian th c: n ki m sot m t mi tr ng bng cch nh n d liu, x l chng v hon tr k t qu tc ng li mi tr ng m t cch nhanhchng, h u hiu vo cng m t th i im.

4. Cc h thng h tr ra quy t nh:L cc h thng khng t n ra quy t nh nhng n gip cc nh qu n l trong

mt t chc ra cc quy t nh h p l v nhiu mt trong qu trnh iu hnh. Cc h thng ny l cc h thng khng t vn hnh, n c dng khi c n.

5. Cc h thng da trn c s tri thc c s (Knowledge-based systems)L cc h thng gip hnh thnh cc ch ng trnh h tr con ng i trong vi c thchin cc nhi m v khc nhau.

3.2. Phn loi theo c im ca mi lin h vi mi trng chungquanh.

- H th ng tuyt i kn : Mt h thng ng khng t ng tc v i hon c nh ca n,hoc khi chng ta khng xc nh v khng nghin c u mi quan h v i mi tr ngbn ngoi. Trn th c t, loi h thng ny khng t n ti.

- H th ng t ng i m hay t do t ng i l cc h thng khi ta nghin c u, chngta nh ngh a mt s i l ng nh p v xu t xc nh.- H th ng m l h thng tc ng tch c c v i mi tr ng bn ngoi. Trong nh ngiu kin nht nh, h thng m c th t c trng thi cn b ng ng v i mitr ng, l tr ng thi m trong cu trc hay cc c trng c u trc quan tr ng nh tca n khng thay i trong khi h thng vn thc hin trao i th ng xuyn v i mitr ng. Khi phn tch h thng m , chng ta s xem xt t t c cc nh h ng phc tpca mi tr ng chung quanh n h thng v ng c li. Cc h sinh thi l cc h thng m t ng i. Cc h thng kinh t x hi c xem l cc h thng m , vquan h ca chng v i mi tr ng c gi tr quan tr ng bt nht khi m hnh ha. H thng m l h thng c s t ng tc v i mi tr ng, mi tr ng th ng l m t h thng l n h n.

3.3. Phn loi cc h thng theo ngnh khoa h c:A. Cc h thng khoa hc tr u t ng v h thng c th V d: tp h p cc khi ni m i s v lu n l trong ngnh nghin c u: iu khin hcl thuy t.H thng tru t ng bao g m nh ng ki n hay khi ni m. H thng c th bao g mnhng b phn vt cht. Mt cng th c ton l m t h thng tru t ng. Nh ng h thng x h i bao g m c hai d ng tru t ng v c th. V d t chc kinh doanh v ac nhng ti nguyn v t cht va c nh ng trit l kinh doanh, m c ch v chnhsch...B. Cc h thng x hi:V d: tp th sv mt nm no , dn c mt thnh ph c nghin c u trong x h ihc.C. Cc h thng sinh hc V d: h thn kinh c a ng i, h thng mch thc vt, qun th rng, cc h thngsinh thi... trong ngnh sinh iu khin hc (bio - cybernetic). (khng l m v i phng


20/20

10

10

sinh h c bionika l ngnh nghin c u kh nng ng dng cc nguyn l ho t ng cac th sng vo k thut (phng sinh h c y khoa)D. Cc h thng k thut: V d cc b x l, my in ton, cc b iu khin,robot dy chuy n sn xut t ng trong ngnh t ng ha (robotic), cc ngnhcng ngh -k thut.E. Cc h hn h p nh con ng i + my trong cc h thng iu khin dy chuy nsn xut bn t ng, h sinh thi nhn v n....trong ngnh KH ng dng.4. C S KHOA HC CA PHNG PHP LUN H THNG:IU KHIN HC (CYBERNETICS) V KHOA HC H THNG(SYSTEM SCIENCE)

Trong khoa h c t nhin hay trong khoa h c x h i, i t ng nghin c u cnhiu dng:

1) l cc tin trnh hay qu trnh: nh tin trnh tuy n sinh i hc (bt u t np n thi n khi c k t qu trng tuy n hoc khng); ti n trnh sinh s n (btu t giao ph i n khi sinh ); tin trnh x l n c thi (bt u t n cthi ra do s n xut v sinh ho t n khi n c thi ra qua x l). . .

2) l cc th c th, i t ng: nh cc doanh nghi p, cc c th sinh v t, ccthit b in t, cc ngi nh, cc qu c gia, m t hnh tinh, v c ng c th l ccph ng trnh ton, m t h ph ng trnh. . .

Cc i t ng ny trong nhi u l nh vc khc nhau nh ng c chung nh ng biuhin:

u vo u ra

- Cc th c th, i t ng, cc tri n trnh c th l c trong t nhin hay do con ng it o l p ra thc hin mt nhim v no v i mc ch phc v cho l i ch c acon ng i.

- C c cu t chc hay s p xp (structure), c cu thnh t nhiu phn t hayphn t (components - cn g i l ph n t) v c mt ranh gi i c th phn bi tv i chung quanh.

- Gia cc ph n t ca "hin t ng, qu trnh hay th c th, i t ng" c s lin l c,ni k t hay trao i thng qua cc lung thng tin - tn hiu.

- C s trao i thng qua cc thng tin - tn hiu gia cc ph n t thuc hint ng, qu trnh hay th c th, i t ng v i mi tr ng bn ngoi, l t p h pcc yu t c nh h ng n s tn ti v pht tri n ca hin t ng, qu trnh haythc th, i t ng .

- Trong qu trnh pht tri n theo th i gian, cc hi n t ng, qu trnh hay th c th,i t ng c bi u hin s vn ng, bin i theo th i gian(c ng thi -dynamic) v ho t ng ca cc hi n t ng, qu trnh hay th c th, i t ng lun c mc ch.

C th a ra vi v d minh ho nhn nh trn y:V d 1) Khu r ng l mt h sinh thi

H thng (c t chc)

Giao Trinh Phan Tich He Thong Moi Truong

Documents