Giao Sii TON THAT THIEN CAC CHUA NGUYEN · Lich su* Nha Nguyen co hai giai doan khac biet nhau rat ro ret: giai doan I, giai ... Ve phtfdng dien dia ly, tdi ddi Han V5 De, nam 111,

Giao Sii TON THAT THIEN

CAC CHUA NGUYEN XB DANG TRONG, VA VIET NAM NGAY NAY

MOT CflCH NHIN M6l V€ NHfl N G U V I N Nhan floe tac pham

"XuDang Trong: Lion su kinh te -xa hoi Viet Nam the ky 17 va 18" cua L i T a n a , D a i hoe Quoc G i a tic, 1991

n o r DONG HOANG TOG NGUYEN PHUTJfC HAI NGOAI California - March 16 - 2003

Met QtgA Kinh thiia cac bac Trit&ng thUong Thud tat ca ba con Noi, Ngoai trong HDHT Nguyen PhiCdc Hai Ngoqi

H a n g nam, vao dip Le Hiep Ky. cac D a n g L i e t Thanh , T i e n B e H o a n g T r i e u N g u y e n Phutfc, H o i D o n g chung t o i thutsng co gang thpc h i e n m o t B a c San co chu de n h a m pho b i e n cac su" l i e u ddng dan va t rung thu"c ve dong ho va cung de v i n h danh cong nghiep dong gop 1cm lao cua dong ho cho To Quoc V i e t N a m .

Dac San n a m nay da khong ra k i p then' han d p t inh v i nh ieu l y do ngoa i y m u o n . T u y nhien , t rong n i e m hanh ngo dau X u a n , mot ba i b i en khao rat co gia t r i cua GS Ton Tha t T h i e n , con cua N a m Tif6c A n L a n g Ton Tha t Quang, cu*u B o Trufdng B o Cong va B o L e N a m T r i e u , va la hau due Chua N g u y e n Phuc Chu, he 7 N g u y e n Phircfc Toe, da drfOc gu"i den chung t o i vao g i d chot, tru*dc ngay Le Hiep Ky.

D a y la mo t bai nhan d inh va phan t i ch cua GS Ton Tha t T h i e n ve L u a n an T i e n si cua ba L i Tana, giao su" Su" Hoc , mang tifa de du"Oc d i ch ra V i e t ngi? la "Xu" D a n g Trong" , t r i n h thuye t n a m 1991 t a i V i e n D a i Hoc Aus t ra l i an N a t i o n a l Univers i ty .

GS Ton That T h i e n da tot nghiep ve C h i n h T r i Hoc va g iang day ve m o n C h i n h T r i H o c ta i nh ieu D a i hoc Quoc te. Ong da t irng thuoc thanh phan l anh dao quoc gia m i e n N a m trircfc n a m 1975 t rong cvfdng v i Tong Triicmg T h o n g T i n . Sau n a m 1975, nOi ha i ngoa i , ong van k h o n g ngifng cong cuoc xay dirng t inh than D a n chu Tu* do qua cac ba i nhan d inh va b i e n khao t ren d i en dan quoc te.

Trong ba i nay, GS Ton That T h i e n da difa ra "mot each nhin mdi ve Nha Nguyen " da diiOc ba L i Tana lap thuyet t rong luan an cua ba.

Chung t o i t ran t rong g i d i t h i eu den tat ca ba con m o t su" l i e u khach quan, t rung thpc va sau sac, dac b ie t la phan d p phong ve tu*Ong l a i V i e t N a m cua GS Ton Tha t T h i e n , dpa t ren "mo thtic quan tri" cua cac V i Chua N g u y e n da ap dung de m d r o n g b i e n ciiOng va xay dpng nen , t rong khoang t h d i g ian 200 n a m t r i v i , m o t D a n g T r o n g g iau manh , dpa t ren "mot nen van hoa mdi da dang, hoi nhap va sang tqo".

D a y cung la mot nen tarn hirdng t h d m quy , d i rom t inh hie'u k i n h cua tac g ia , m a chung to i x i n thanh k i n h dang l e n cac D a n g L i e t T h a n h va T i e n B e nhan ngay Le Huy Ky Xuan Quy Mui 2003.

Tran trong

Westminster, ngay 16 thdng 3 nam 2003 BS Ton That Niem

Chu Tich Hoi Dong Hoang Tpc Nguyen Phiro'c Hai Ngoai

WritingsWN ArticlesVTina I I Cac Chua Nguyen

1

C A C CHUA NGUYEN XLf DANG TRONG, VA V I E T NAM NGAY NAY

M0T CACH NHIN MCll V E NHA NGUYEN Nhan doc tac pham

"Xuf Dang Trong: Lich suf kinh te-xa hoi Viet Nam the ky 17 va 18" cua L i Tana, Dai hoc Quoc Gia Uc, 1991 1

Ton Theft Thien

I - Nha Nguyin va viec mo" mang bo" coi Viet Nam

Lich su* Nha Nguyen co hai giai doan khac biet nhau rat ro ret: giai doan I , giai doan cac Chiia, tu* Nguyen Hoang den Nguyen Phuc Anh ; va giai doan I I , giai doan cac Vua, tu* Gia Long den Bao Dai . Giai doan I keo dai 202 nam, tu* luc Nguyen Hoang len ddi Thang Long trd ve Thuan Hoa, nam 1600, den luc Nguyen Phuc Anh danh bai l a y Son, vao Thang Long, va xuhg De', nam 1802. Giai doan I I keo dai 143 nam, tir nam 1802, luc Chua Nguyen Phuc Anh xUng De, den nam 1945, luc Hoang De'Bao D a i tuyen bo'thoai v i . Tong cong la 343 nam. Neu ta trir bdt d i 27 nam nghieng ngvxa thdi Tay Sdn va cong them 11 nam tu* 1946 den 1957, trong thdi gian nay Crfu Hoang Bao Da i chi la "Quoc trudng" tren mot phan lanh thd Vie t Nam, thi Nha Nguyen da t r i v i V ie t Nam trong 329 nam.

Giai doan I I la mot giai doan keo dai 143 nam, nhUng trong do cac Vua Nha Nguyen chi tr i v i thv/c sp co 81 nam, tu* dau Tr ieu Gia-Long (1802-1819), den cudi Trieu TU Du*c (1847-1883). Trong thdi gian con la i , 61 nam, ngUdi tr i v i thu*c su* la Chinh Phii Bao Ho Phap. Trong thdi gian 81 nam, thtfc ra thi 40 nam da phai danh cho viec xay dung la i xu* sd sau 27 nam chien tranh. Tuy Chua Nguyen Phuc A n h thong nhvrt dUdc nUdc, xUng De, va khong con phai dtfOng dau vdi lUcdUOng ddl khang nao v i Tay Son da diet Tr inh va Le , va Chua da diet Tay Son, nhUng dat mfdc, sau bao nhieu nam do nat va hon loan v i chien tranh, can xay dung la i . Day la cong viec chinh chiem gan'het thi gid cua Trieu Gia-Long va Tr ieu Minh-Mang (1802-1840). Trieu Thieu-Tri (1841-1847) thi rat ngan ngui. Trieu TU-Ddc, tuy rat dai, 36 nam, nhrfng trong thdi gian nay, van de quan trong nhrrt la van de dUdng dau vdi cac cudng quoc A u Chau, dac biet la vdi Phap.

Van de dUdng dau vdi cac quoc gia Tay Phtfdng, va dac biet vd i Phap, bat dau dudi Trieu Minh Mang, nhUng chUa cd tinh each khung khoang. Du*di Trieu Tu* Du*c thi no trd thanh van de quoc su" u*u tien hang dau, doi hoi Vua va Tr ieu Dinh phai don hau het thi gid, tam t r i vao cong viec nay. Do do, khong con thi gid de lo nhirng viec khac. Phan khac, v i Vua,

1 Luan an Tien si tai Dai hoc Australian National University, do Nguyen Nghi dich, Nha Xuat Ban Tre, Sai Gon, 1999. Ban tai: Nha Sach NguySn Hue, 40 NguySn Hue, Q.I, Sai Gon. Tit tieng Anh la: The Inner Region: A Social and Economic History of Nguyen Vietnam in Seventeenth and Eighteenth Centuries, 1992.

WritingsWN ArticlesVTina I I Cac Chua Nguyen

2

Trieu dinh, va gidi Nho si khong chiu chap nhan nhffng giai phap thich ting, viec canh tan x t i sd khong thtfc hien dtfdc, nen V i e t Nam phai dtfdng dau vdi Phap trong mot the ye'u. Hau qua la sir nhtfdng dat Nam Ky va chap nhan bao ho Phap. Tinh trang nay cham dtit trong nhffng nam 1950-1954: nam 1950, Quod H o i Phap bo phieu tra la i Nam K y cho Vie t Nam, va nam 1954 Chinh Phu Phap gdi thd chinh thtic chap nhan nen doc lap thpc su" cua Qudc Gia Vie t Nam, ma Quoc TrUdng la Ctfu Hoang Bao Dai . Ctfu Hoang da khai thac tinh hinh qudc te, va dung phUong thtic ngoai giao, tuy phtic tap va gap nhieu khd khan, nhtfng rot cuoc cung dat dtfdc ket qua ma toan dan tfdc mud'n. Tuy nhien, nhin chung va xet ky, giai doan I I khong co anh hudng sau xa tren l ich sti V i e t Nam nhU giai doan I .

Khac vdi giai doan I I , giai doan I keo dai 202 nam, bao t rum 2 the ky, the' ky X V I I va the' ky X V I I I , va da muc kich nhieu chuyen bien quan trong, ma anh htfdng sau dam con den ca den ngay nay, nhUng no it dtfdc biet den. Nhffng sach sti chi ndi nhieu ve khia canh Nam tien cua dan toe Vie t Nam, bd cdi dtfdc md mang, nhtfng khong ban nhieu den cong lao cua cac Chua Nguyen hoac nhffng bien chuyen ldn lao xay ra d Dang Trong va hau qua cua no, ngoai t r t i nhtfng bien co' l ien quan den cuoc phan tranh Trinh-Nguyen, vu Tay Sdn ndi loan, hoac chien cong cua Nguyen Hue.

Tuy nhien, chi rieng trong viec md mang bd cdi, cong lao cua cac Chua Nguyen cung ldn lam rd i . Lanh thd Vie t Nam da dtfdc md rong rat nhieu sau khi Chua Nguyen Hoang lanh chtfc Tdng Tran Thuan Hoa, nam 1558. Nhffng con so' sau day soi sang dff k ien nay. Dien tich Vie t Nam hien nay, lay sd chan, la 329.000 km2. Trong so' do, ne'u ta t r t i d i 116.000 km2, la dien tich cua Bac Vie t , 34.000 km2, la dien tich cua Thanh-Hoa va Nghe-Tinh, va 18.000 km2, la dien tich cua Thuan Hoa va Quang Nam, tdng cong la 192.000 km2, thi phan con la i , t t i Quang Ngai vao den Ca M a u la 137.000 km2 = 41.6 % lanh thd , la dat dai ma 9 Chua Nha Nguyen da thdu them duqc cho Vie t Nam trong hai the ky ho t r i v i Dang Trong.

Dtfdi Tr ieu Le Nhan Tdng, nam 1470, bien gidi cu t Nam cua D a i V i e t la deo Cu Mdng, giap Phu Yen. Nhtfng cac vung Binh-Tri-Thien, Thuan Hoa - Quang Nam, nhffng dat ma cac ddi Vua trtfdc lay dtfdc cua Chiem Thanh, tuy rang thuoc V i e t Nam, thtfc stf chtfa dtfdc khai khan v i thieu cd ca'u chinh quyen va thieu dan. Chi den thdi cac Chua Nguyen mdi cd hai dieu k ien nay, va cac vung dat nay md i dtfdc khai khan that stf. Cong vdi dat tff Phii Yen den Ca Mau , Ha Tien, va viing Hau giang den bien gidi Chan Lap/Cao M e n , dat dai da dtfdc thuc si( khai khan trong thdi gian hai the ky tr i v i cua cac Chua Nguyen la 179.000 km2 tren 329.000 km2 , ttic la 54.4 % lanh thd Vie t Nam ngay nay.

Ve phtfdng dien dia ly , td i ddi Han V 5 De , nam 111, Nam Vie t , do Trieu Da lap hdn mot the' ky trtfdc do, la mot phan cua Ttfdng Quan, ma bien g id i cu t Nam la Nhat Nam, d vung Nghe-Tinh ngay nay. Phia Nam Nhat Nam la ntfdc L a m Ap/Chiem thanh, luc do la mot ntfdc ldn, lanh thd chay den Binh Thuan, manh va rat hieu chien. Den cud'i the ky thti X , thdi Vua Le D a i Hanh, tuy rang cd hanh quan vao Chiem Thanh, nhtfng Nghe-Tinh van la ranh gidi cifc Nam cua Nam Vie t .

Den the ky X I , thdi Nha L y , nam 1069, dtfdi Tr ieu Vua L y Thanh Tdng, lanh thd Nam Vie t mdi md rong, them dtfdc ba chau - Bd' Chinh, Dia L y , M a L inh — ,viing Dong Hdi , Bac Quang T r i ngay nay, do vua Cham la Che' Cu dang de dtfdc tra ttf do, sau kh i danh nhau vdi Nam Vie t b i thua va bi bat. Den the' ky thti X I V , ddi Tran, nam 1305, dtfdi Trieu Vua Tran Anh Tdng, Vie t Nam thau dtfdc them chau O, chau L y - Nam Quang T r i va Thuan Hoa - do Vua Cham, Che Man , dang de x in ctfdi Huyen Tran Cong Chua. Den the ky X V

WritingsWN ArticlesVTina I I Cac Chua Nguyen

3

dtfdi, thdi Ho Quy Ly , nam 1402, bien gidi Vie t Nam md rong den Nam Quang Nam. Thdi Nha Le, nam 1470, Vua Le Nhan Tong danh Chiem v i Vua Chiem Tra Toan danh pha Hoa Chau. Nhan dip nay bien gidi V i e t Nam dtfdc day tdi deo Cu Mdng , phia bac cua Tinh Phu Yen. Day la bien gidi ctfc Nam cua Vie t Nam luc Nguyen Hoang dtfdc bd lam Tdng Tran Thuan-Quang, vao cud'i the'ky X V I .

Trong hai the' ky X V I I va X V I I I , cac Chua Nguyen, tu* Chua Tien , Nguyen Hoang (1558-1613), den Chua V o , Nguyen Phuc Khoat (1738-1765), da md rong bien gidi V ie t Nam ttf Quang Nam den Chau Dd'c-Ha Tien. Cac trieu dai trtfdc cac Chua Nguyen phai mat 6 the ky mdi md rong lanh thd dtfdc them 42.229 km2, tu* Nghe-Tinh den Quang Nam, trong khi cac Chua Nguyen chi mat cd khong day 2 the' ky de md rong lanh thd them 136.131 km2, den bien gidi Cao M e n ngay nay. Rd la mot ky cong!

Chi ndi ve chuyen md mang bd coi Vie t Nam khong da la mot chuyen to tat. Neu ta xet them nhtfng khia canh khac - chinh tr i , xa hoi, kinh te', ngoai thtfdng, va nhtft la van hoa - thi tarn quan trong cua 200 nam cai tr i cua cac Chua Nguyen la i ldn hdn nffa: anh htfdng cua hp khong nhffng bao trum Xtf Dang Trong trong hai the' ky X V I I va X V I I I , ma la i con lan ra ca den ngay nay. Day la mot khia canh cua van de ma chi gan day mdi cd ngtfdi soi sang, va chac chan no se la khdi diem cua mot stf xet la i v i t r i cua Nha Nguyen trong l ich su* Vie t Nam.

Ngtfdi soi sang do la Ba L i Tana. Ba la mot nha su* hoc Trung Hoa 2 gd'c Mdng Co , Tac pham cua Ba la mot luan an Tien si trinh nam 1991 d D a i hoc Qudc gia Uc (Australian National University). Nhtf vay, rd rang la tac pham nay la mot cong trinh nghien ctfu sff hoc d cap cao, da dtfdc khao hach gat gao ve cac phtfdng dien dtfng dan khach quan, stfu khao sau rong, dap tfng tieu chuan khoa hoc. Cho nen no da dtfdc V i e n Dong Nam A cua D a i hoc Cornell an hanh, tuy rang vien nay co tie'ng thien "each mang", nghia la cd ac cam vd i gidi "phong k ien" Viet Nam, tat nhien la vdi Nha Nguyen, ma Ctfu Hoang Bao D a i la i thudc Nha Nguyen, va tieu bieu cho "giai phap Bao D a i ' , ma cac gidi "each mang" hang td'giac gat gao. Cud'i cung, cung can nhan manh rang Ba nay khong cd l ien he gia dinh gi vd i Nguyen Phtfdc toe ca.

Td i neu nhffng dieu tren day v i tdi mud'n tranh tie'ng "phu benh phu, huyen benh huyen, Nguyen Phtfdc benh Nguyen Phtfdc" khi dtfa ra nhffng quan d iem la ky ve cac Chua Nguyen. Nhtfng nhffng quan d iem "la k y " nay la quan d iem da dtfdc Ba L i Tana dtfa ra trong tac pham cua Ba. Tuy rang no rat mdi la, nhtfng khong phan bac dtfdc, v i no la due ket cua mot mot cuoc stfu khao rd rang rat ttfdng tan, va can cu" tren nhffng tai l ieu ttf trtfdc den nay chtfa dtfdc phanh phui.

Trtfdc Ba L i Tana, l ich su* Vie t Nam ttf the ky X V I trd di phan ldn can eff tren cac van kien chinh thtfc cua cac Tr ieu dinh Vie t Nam va Trung Hoa, va cac ttfdng thuat, phuc trinh cua cac nha tham niem, thtfdng gia, hay cac giao si Thien Chua Giao A u Chau. Ba L i Tana la ngtfdi, va cd le la ngtfdi dau tien, da stfu tra dtfdc nhieu tai l ieu mdi , chtfa he dtfdc phanh phui, chtfa dtfng nhffng dff kien chtfa he dtfdc biet den, ma la i chie'u sang mot sd'khia canh rat quan trong cua cuoc tr i v i cua cac Chua Nguyen. Do la nhffng tai l ieu Nhat, bang tie'ng Nhat. Do do, tac pham cua Ba L i Tana can dtfdc chu y, nhat la ddi vd i nhffng ngtfdi thupc Nguyen Phtfdc toe nhtf chung ta, v i no mang la i cho chung ta mot stf hanh dien, nhtft

2 Hien nay Ba la Giao su" tai Australian National University, d Canberra.

WritingsYVN ArticlesVTina I I Cac Chua Nguyen

4

la mot su" hieu biet sau xa hdn, ve v i t r i cua Nha Nguyen trong l ich su" V i e t Nam. Tac pham cua Ba L i Tana la mot tac pham ma ngtfdi nao thuoc Nguyen Phtfdc toe cung phai doc.

Ngoai tac pham cua Ba L i Tana con mot tac pham thtf hai, cua Giao stf Le Dinh Cai: 34 Nam cam quyen cua chua Nguyen Phuc Chu, 1691-1725.3 No cung la mot cong trinh khoa hoc, v i no la mot luan an Cao hoc. De tai cua no nan che' hdn, v i no chi chu tam vao mot ngtfdi, la Chtia Nguyen Phuc Chu. Tuy nhien, Chua nay la mot trong nhtfng nhan vat rat quan trong cua Nha Nguyen, rat dang dtfdc chung ta biet rd. Ngoai ra, ai nghien ctfu ve Dang Trong cung can stfu khao tac pham Xi( Dang Trong 1558-1777 (Cuoc Nam Tien cua Dan Toe Viet Nam) cua Giao stf Phan Khoang,va ai nghien ctfu ve Chua Nguyen Phuc Anh cung can stfu khao tac pham Lich StiNoi Chien O Viet Nam Tit 1771 Den 1802, cua Giao stf Ta Chi D a i Trtfdng. Nhffng tac pham nay la nhffng cong trinh khao ctfu rat nghiem chinh, chtfa rat nhieu chi tie't ve thdi gian nay, va rat cd gia t r i . 4

II - Mot nen van hoa mdi: da dang, hoi nhap va sang tao

Quan diem cua Ba L i Tana rat mdi , va chac chan gay ngac nhien cho nhieu ngtfdi quen vdi nhffng tac pham phd thong ve giai doan Trinh-Nguyen phan tranh trong Hch sff Vie t Nam, la trong hai the ky X V I I va X V I I I cd hai D a i Vie t . Theo Ba, M i e n Nam khong nhffng la mot thtfc the khac M i e n Bac ve mat chinh t r i , k inh te va xa hoi , ma la i co nhffng diem rieng biet lam cho no co mot nen van hoa rat khac vdi van hoa cd truyen. Ba ndi rang mot so' nha viet sff Vie t Nam co khuynh htfdng ha gia l ich sir Dang Trong, va vtfdng qudc ho Nguyen thudng dtfdc xem nhtf "mot bien the cd tinh dia phtfdng cua Tr ieu Le va cua nen van hoa theo Nho giao" khong khac Dang Ngoai may. Ngtfdi ta cd khuynh htfdng ban ve mot ntfdc "Dai V ie t " duy nhat vdi nhtfng "net dac trung chung cua V i e t N a m ngay ca vao cac the'ky 17 va 18", nhtfng Ba hoan toan thay khac. Ba viet:

" K h i ngtfdi Vie t d phia nam chap nhan nhffng cai ten md i ho dat cho hai mien - vung d "trong" (Dang Trong), chi vung dat cua hp va vung d "ngoai", (Dang Ngoai) chi phia bac, thi ro rang da cd stf khac biet giffa hai mien nam, bac. Stf khac biet nay mang y nghia quan trong: ttf nay, se cd hai each thtic lam ngUdi Viet Nam khac nhau...6a.y la mot thay ddi can ban va day an ttfdng trong l ich sff V i e t Nam. Ve tam quan trong, stf k ien nay cd the sanh vd i viec Vie t Nam gianh dtfdc dpc lap ttf tay Trung Hoa vao the ky 10...ve ban chat, day la mot stf k ien da dan den thanh lap mot he thong nha ntfdc mdi va mot nen van hoa mdi phdn thinh...vao thdi do, khong chi cd hai ntfdc "Dai V i e t " ma con cd the ndi , vtfdng qudc d phia nam cd nhffng diem rieng biet lam cho nen van hoa Vie t Nam trong ttfdng la i xa them phong phu rat nhieu." [ede doqn viet nghieng de nhd'n mqnh trong bdi nay la do tdi, T.T.T.]

" Le Dinh Cai, 34 Nam cam quyen cua chua Nguyen Phuc Chu, 1691-1725, Dang Trinh, Nha In Sao Mai, Hue, 1971. 4 Phan Khoang, Xii Dang Trong 1558-1777 (Cuoc Nam Tien cua Dan Toe Viet-Nam), 2 tap, Sai Gon, 1967, Xuan Thu, Houston, Texas, U.S.A. in lai nam 1976, va Ta Chi Dai Trutmg, Lich SitNoi Chien 6 Viet-Nam Tit 1771 Den 1802, Van Stf Hoc, Sai Gon, 1973. in lai Van Nghe, C.A., 1991.

WritingsWN Articles\Tina I I Cac Chua Nguyen

5

Trtfdc khi trinh bay mot each chi tret nhffng quan diem neu tren cua Ba L i Tana, ttfdng nen nhac lai nhffng stf kien chinh l ien he den stf ly khai cua cac Chiia Nguyen ddi vdi Trieu dinh Nha Le. Nam 1600, Nguyen Hoang, tuy khong cd mang Vua, nhtfng van bd Thang Long ve Thuan Hoa. Nhtf the' la Nguyen Hoang da dat minh vao the' "ke nghich" , va Trieu dinh co the dung binh de phat, nhtf Tr inh Tung neu len trong mot btfc thtfdoa ong. Luc do, Trinh Tung da nam net quyen hanh d Thang Long, dtfdc phong la Binh A n Vtfdng, cd phu Chua rieng. Trong khi do, Nguyen Hoang chi la Tdng Tran cua hai xtf Thuan, Quang, lanh thd chi cd 42.000 km2, so vdi 140.000 km2 cua Trinh, tai nguyen con i t , ltfc ltfdng chtfa co du, nen phai nhun nhtfdng vdi Trieu dinh, nghia la vd i Trinh Tung. Nhtfng con cua Nguyen Hoang, Nguyen Phuc Nguyen, Chua Sai (1613-1635), da cd them lanh thd dtfdc cha lay, den Phu Yen, lai cd nhffng ngtfdi tai doi nhtf Bao Duy Ttf giiip, cho rang minh da du stfc dudng dau vdi ho Trinh, nen khong ngai ddi khang cong khai. Nam 1620 Chua khong nop thud cho Trieu dinh nffa. Nam 1624, Chiia la i ddi danh xtfng "Dinh" thanh "Phii", va nam 1627, khi Thanh Vtfdng Trinh Trang trieu ong ra Thang Long de "thanh tam ve theo mang lenh cua Trieu dinh", thi ong lam ngd. Do ro rang la nhtfng hanh dong phien loan.

Thai do khinh khi ddi vd i Trieu Dinh cua Chiia Sai khie'n Tr inh Trang cir quan danh Dang Trong, nam 1627. Day la tran dau tien cua 7 cuoc tran chien nhtf vay, ttf 1627 den 1672. Nhtfng, sau 1672, thi Trinh khong con eff binh danh Nguyen nffa, v i danh hoai khong thang, nen danh chap nhan Song Gianh lam ranh gidi giffa hai ben. N a m 1629, Chiia Sai la i tra lai sac vua, va tff nam 1649, thdi Chiia Hien, Nguyen Phuc Tan (1648-1687), vua Le khong phong cho Chua Nguyen nffa. Dang Trong thtfc stf doc lap, va cung luc nay bd cdi cua Dang Trong da md rong den Phan Rang. Roi Chua Minh , Nguyen Phuc Chu (1691-i&ryfc l a i sap nhap ludn lanh thd con la i cua Chiem Thanh d phia nam Phan Rang. B d coi Da i V i e t md rong den Binh Thuan. Dang Trong trd thanh mot qudc gia ldn, manh hdn ntfa.

V i ly do tren day, khong la g i ma nam 1709, Chua Nguyen Phuc Chu ttf xtfng la Quoc Chua va due an "Dai Vie t Qudc Chua". Dong thdi Chua gdi stf sang Trung Qudc x in phong vtfdng. Tuy viec nay khong thanh, nam 1744, Chua V d , Nguyen Phuc Khoat (1738-1765), van len ngdi vtfdng, due an "Qudc Vtfdng", ddi danh xtfng "Phu" thanh "Dien" , goi chinh Dinh la "Do Thanh"; bai bd quan chtfc do Tr ieu dinh Thang Long bd nhiem, lap cd cau mdi , dinh trieu phuc cho cac quan van, vo, va ra lenh cho dan chung thay ddi ao mu, cai each phong tuc. Thdi Chiia nay, Chua Nguyen khong nhffng lam chu toan coi lanh thd cua Trung Vie t hien nay, ma con them bao ho Chan Lap nffa. Nam 1802, sau khi Tay Sdn diet Trinh va Le, va chinh minh diet dtfdc Tay Sdn, Chiia Nguyen Phuc Anh len ngdi Hoang De ' , hoan tat cuoc hanh trinh cua hp Nguyen ttf Tran Thd Thuan-Quang len Hoang De' V i e t Nam, mot cuoc hanh trinh keo dai hai the'ky.

Nhtf Ba L i Tana nhan xet, trong khoang thdi gian hai the' ky X V I I va X V I I I , Xt f Dang Trong da dtfdng nhien bien thanh mot Da i V i e t thtf hai vd i nhffng dac trtfng cua no. Mot trong nhtfng dac trtfng nay la "Da i Vie t Qudc" khong phai la mot phien qudc cua Trung Hoa, ve chinh t r i , va nhtft la ve van hoa. Viec Vua Nha Thanh khong chap nhan phong vtfdng cho Chua Nguyen Phuc Chu la mot dieu may. Nhd do ma Dang Trong khong b i keo vao quy dao cua Nha Thanh. Trtfdc do, v i ve dia ly , Dang Trong khong nam sat Trung Qudc nen khong cd tie'p xuc trtfc tie'p vd i qudc gia nay, va khong bi ap ltfc hay anh htfdng gi cua Tau. Ve phia Trung Qudc, trong quan he vdi D a i Vie t , ve chinh t r i hp chi biet Vua Le d Thang Long va, ve van hoa, hp hoan toan khong y thtfc rang giffa Dang Trong va Dang Ngoai cd mot stf khac biet rat ldn. Do do, Dang Trong khong phai ctf xff nhtf mot phien

WritingsYVN Articles\Tina I I Cac Chua Nguyen

6

quoc, va khdi b i ep rap khudn van hoa Khong giao, mo hinh Nha Thanh, mot van hoa cut ky phan tu" do va phan t ien bd.

D i e m ma Ba L i Tana da lam ndi bat trong tac pham cua Ba la trong hai the ky X V I I va X V I I I , d Xtf Dang Trong da xuat hien khong nhffng mot qudc gia, ma mot nen van hod mdi, mang ban sac dac biet, khac vdi nen van hod co truyen cua Viet Nam pho thong d Dang Ngoai. Ba thu nhan la chinh Ba cung "ngac nhien" thay rang "ho Nguyen da thiet lap va duy tri dffdc mot quoc gia thong nhat trong nhieu the ky tren cai "vung dat rdi rac nhat the g id i " ", la mien dat phia nam N u i Hoanh Sdn "phu day rffng ram" va bao gom mot sd' vung dinh cff biet lap vdi nhau. Tren manh dat nay, den dau the'ky X I X , nghia la trong vdng 200 nam, ngffdi V ie t Nam da tao ra dffdc mot Viet Nam khac ca ve mat lanh thd ldn nhan lite. Hoan canh lich sff trong hai the'ky nay da dat dan toe V i e t Nam d Dang Trong vao mot v i t r i dac biet: hp da co cO hpi de phat trien tinh l inh hoat ve mat van hod, tao nen nhitng truyen thong mdi.

Ba L i Tana con di xa hdn nffa. Theo Ba, vao the' ky X V I I va X V I I I , "Dang Trong chiem mot v i t r i doc dao trong l ich sd V i e t Nam. Dang Trong da dong vai trd "dong co cua sU thay ddi tai Viet Nam" trong sud't hai the ky, "keo trong tam kinh te va chinh tri cua ca nude xudng phia nam". Khong cd hai the 'ky nay cua Dang Trong, cuoc nam tien cua Vie t Nam da khong thanh. N d i each khac, "khong cd viec hp Nguyen thanh lap vffdng qudc cua hp d day, khong the ndi rut cue ngffdi V ie t Nam cd the day ranh gidi phia nam ciia hp den dau."

Do dau ma Dang Trong chiem mot dia v i dpc dao trong lich sd nhff the? Ba L i Tana giai thich: do la do khi ltfc va sffc song cua Dang Trong nay sinh trffc tie'p tff de thitc dung va mem deo cua cac di dan ngffdi Vie t . Ngffdi V i e t da tie'p nhan va thich nghi bat cff khia canh nao cua nen van hod va truyen thong dia phuong hp t in la hffu ich. "Dieu quan trong la ho sdn sang coi nhe nhQng khia canh cua tap tuc vd truyen thong tuy van con y nghia ddi vdi ngUdi dan dphia bde, nhUng khong con thich hop tai vung dat mdi phia nam nita". Nhan xet nay cd mot tam quan trong rat ldn v i , nhff se noi den d mot doan sau, quan n iem nay se soi sang nhffng bien chuyen d V i e t Nam sau 1975, va giai thich tai sao chinh sach "cai tao" but ep dan M i e n Nam vao khudn khd go bd cua chu nghia xa hpi ap dung tai M i e n Bac da that bai.

Nd i den "tap tuc va truyen thd'ng" la ndi den Khong giao. Nhffng, Ba L i Tana giai thich, cac Chua Nguyen khong the dung Khong giao lam can ban cai t r i dffdc, v i "khang dinh cd ban cua Khong giao trffc tie'p mau thuan v d i v i t r i cua hp Nguyen bi coi la mot che' dp ly khai va ndi loan ddi vd i Tr ieu dinh". Ta nen nhd la can ban ttf ttfdng Khong giao la ton trong "chinh thd'ng", "ton ty trat ttf", "tam ctfdng" (trong do "trung quan" chiem hang dau), va trong mot qudc gia Khong giao, phien loan, hay chi b i nghi la co y phien loan, chd'ng ddi Trieu dinh, la "trong td i" , td i nang nhat dan den khong nhffng tff hinh cho ca nhan dtfdng stf, ma den ca "tru di tam toe". Thai dp cua cac Chua Nguyen, ttf Nguyen Hoang trd xudng, khong the nao thich hdp vdi Khong giao dtfdc.

Tuy nhien, Cac Chua Nguyen da khdn ngoan van lay nien hieu Vua Le , va giff danh nghia "pho Le diet Tr inh", trong khi hp Trinh la i mang tien t i em quyen va giet Vua, nhtf Trinh Tung da lam trong vu giet hai Vua Le Anh Tdng va Le Kinh Tdng. Nhff vay la neu cac Chiia Nguyen bi cac Chua Tr inh ket to i "phan nghich", thi thffc sff hp la i la ngffdi cd chinh nghia v i hp "phan nghich" vd i phan nghich. Cho nen ddi vdi dan gd'c Vie t , ve diem nay, hp that sff khong cd van de. Hp van dffdc dan k inh ne va ring hp, nhff ta se thay rd

WritingsWN ArticlesVTina I I Cac Chiia Nguyen

7

trong trtfdng hdp Chua Nguyen Phuc Anh. Tuy Chua bi Tay Sdn ctudi chay cilng M i e n Nam, nhtfng khap ndi va luc nao Chua cung dtfdc quan dan sd tai bao ve va ung hp, khac vdi trtfdng hdp Chua Trinh va Vua Tay Sdn sau nay (Trinh Kha i b i dan bat nop cho Tay Sdn, va Nguyen Quang Toan bi dan bat nop cho Chua Nguyen).

Nhtfng, phan khac, cac Chua cung can bien minh cho tinh each chinh thd'ng cua chinh quyen minh ve mat tinh than, dao ly . Giai phap ciia Cac Chua ve van de nay co hai ve. Mot dang thi cac Chua htfdng ve Dao Phat. V i vay, ta khong ngac nhien kh i biet rang cac Chua Nguyen co tie'ng sung Phat giao. Nhtf Ba L i Tana giai thich: trong hoan canh nay, Phat giao Dai thtfa da cung cap mot giai phap dap tfng nhu cau cua hp Nguyen. "Phat giao, mot mat day manh ban sac dan tdc cua ngtfdi V ie t va mat khac lam lang dong cac mdi lo au cua ngtfdi di dan ma khong dat la i van de ve tinh hdp phap cua nhffng ngffdi cai t r i " . Dang khac, tuy rang hp Nguyen da vach ra "con dffdng phan ranh rat dam net giffa hp va hp Trinh d phia bac van con chap nhan quan niem cua Khong giao", hp thu phuc long dan dia phtfdng ve tinh each chinh thd'ng cua minh bang each khang dinh nguon go'c thieng lieng cua minh, xtfng minh la "Thien Vtfdng", v i ddi vdi nhtfng dan dia phtfdng khong theo Khong giao, vua la trdi chd khong phai chi la con trdi . Nhtf vay la "vpng la i dieu cac vua lan can d Champa va Cao M e n da lam trong nhieu the'ky trtfdc".

Tinh chat hon tap cua dan gian song tren lanh thd cua Dang Trong la mot ye'u to' ldn thd" hai tac dong den ban chat van hoa cua mien nay. Dan song tren lanh thd tff Song Gianh den Ca mau, Ha Tien gdm cd nhffng ngffdi dan gd'c Cham, Thtfdng, Cao Men , va ngtfdi di dan go'c Viet . Nhffng thanh phan nay song xen lan nhau, nhffng hp la i cd nhffng t in ngffdng, nhffng tap tuc, nhffng gia t r i , nhffng nhu cau khac nhau. Qua thdi gian, sff chung dung, tie'p xiic hang ngay dffa den mot sff chap nhan lan nhau, pha trpn va anh hffdng nhau ve van hoa. Ket qua la sff xuat hien mot nen van hod "hdi nhdp va sang tao", bieu hieu cua mot xa hdi da dang, trong do khia canh chinh thd'ng khong duac phat triin. Ve mat ton giao cd mot sff "hoa hdp": viec sung bai cua ngtfdi dan thtfdng d phia nam khong cd tinh chiet trung, nghia la khong bi bo hep vao mot ngudn ttf ttfdng. " M o i ngtfdi cd mot v i than cho ttfdng ttfdng cua minh....do do khd ma cd the dinh ro loai ton giao nao chiem tfu the'd Dang Trong". Neu d phia bac, vao giffa the'ky X V I I , hp Trinh ban rpn vdi cong viec chffng minh pham chat chinh thong cua minh bang viec "thanh luyen xa hd i" [xin hieu: "thanh lpc", "chinh hua'n", "cai to xa hdi"] thi, d Dang Trong, "mot chinh sach nhff the' khong the ap dung dffdc du cho hp Nguyen cd mud'n di chang nffa bdi v i chinh xa hdi cung da qua da dang de cd the cd tinh each chinh thong..."

Rieng ve thanh phan dan chung gd'c Viet , t inh trang khong the ap dat chinh thd'ng lai cang rd rang hdn nffa. Giao sff Phan Khoang da viet nhff sau ve diem nay:

"Nhan dan Thuan hoa bay gid [luc Nguyen Hoang den Thuan Hoa] gdm nhffng thanh phan rat phffc tap. Ngoai nhffng ngffdi cham lo cay cay, l am an, con nhffng ngffdi theo hp Mac, khua'y dong cho nha Mac, nhffng ngffdi tu day,nhffng du dang, phieu ltfu, tff cac mien Nghe, Thanh hoac xa hdn nffa, xam nhap qua thdi dai, di t im may man d mien dat mdi , nhffng quan quan bat man hp Trinh hoac bi l am lo i bo chay vao nam, nhffng thd hao, thd tu effdng nghanh, nhung nhieu lffdng dan, nhffng ngffdi Cham con d l a i . "

WritmgsWN ArticlesVTina I I Cac Chiia Nguyen

8

Tuy nguon go'c khac nhau, nhtfng nhffng phan tff tren day cd mot d iem chung: ddi vdi ho, mien nam la "manh dat cua nhffng gia'c mO ve mot cuoc song tot dep hdn, la mot ng5 thoat". Ho la di dan, den mot vung dat mdi , mud'n thd mot van hdi mdi , quyet dinh xay dtfng mot cuoc ddi mdi tot hdn la nhffng gi cu ma ho da dtft khoat bd la i dang sau hp. Hp la nhffng ngtfdi san sang di chuyen va thay ddi , khong chiu go bd, de dang bd cai cu, chap nhan cai mdi. Ba L i Tana nhan manh: "Tinh each di dong nay la i xung khac trtfc tie'p vdi tinh each tfu tien cua tap the - mot khai n iem cd ban cua Khong giao ve ddi song cong dong, nhan manh den hien hffu cua nhdm hdn la tam quan trong cua ca nhan". Nhffng ngffdi nay it bi rang bupc bdi nhffng go bd cua mot dia v i xa hpi cao va nhffng quy dinh trong each ffng xff ciia xa hpi cu nen ditoc tit do phat huy sang kien khi hp l ien tuc t ien xudng phia nam. Stf phat trien xudng phia nam nay da tao mot vung dat tren do Khong giao, y thiic he da chiem dia vi thd'ng tri d bac trieu, khong ditdc de cao, tham chi, ve can ban, hau nhtf khong dtfdc biet den. Ba viet:

"Trong nhffng dieu k ien nhtf the, ngUdi dan cd khuynh hudng cdi md va tit nhien hern. ...[Ngay ca Nguyen Hoang cung ] da dam lieu minh mang tie'ng la ke lam phan bdi v i ong ta da d m ra mot ndi ngtfdi ta khong dat nang van de nay. Do la mot the gidi rong ldn hdn, cho ngUdi ta mot y thde ldn hdn ve tu do - tit do hta chon ndi ho ita thich va each song ho mud'n. Ld'i suy nghi dang ltfu y ciia ngtfdi d i dan cung con dtfdc bieu 16 qua nhieu khia canh khac....vi du...ldng quang dai...ddi vdi ngtfdi khac, ke ca ddi vdi ngtfdi ngoai qudc."

I l l - Mot nen kinh te phat trien nhanh nho* ngoai thufafng dtfcfc day manh

Tinh each cdi md ve giao ltfu vdi ngoai qudc la dac d iem ldn thtf hai cua nen van hoa cua Dang Trong. No dtfdc bieu Id qua thai do cua cac Chua Nguyen trong cac lanh vtfc thtfdng mai va ngoai giao.

Ba L i Tana nhac la i sff k ien Nha nude D a i V i e t thffdng to ra khong co may thien cam ddi vdi viec buon ban ndi chung va ddi vdi ngoai thffdng ndi rieng, nhffng d hai the'ky X V I I va X V I I I , thdi cac Chua Nguyen, thi khac: thudng mai vdi cac nffdc ngoai dffdc day manh va chiem mot tam quan trong ldn. Thffdng nghiep da lam cho vtfdng qudc md i cua Viet Nam, chi trong vdng it thap nien, trd nen giau cd va du manh de' duy t r i dtfdc nen ddc lap cua minh ddi vdi phia bac va md rong ve phia nam. "Khong cd thtfdng mai , Dang Trong khong the' ton tai ndi, cho du tai nguyen thien nhien cd ddi dao..."

Tinh trang ma cac Chua Nguyen phai dtfdng dau luc hp md i den Dang Trong la mot tinh trang day kho khan: thieu nhan ltfc, thieu t ien cua, khong cd san quan he vdi ben ngoai va nhieu kho khan khac, nhtft la phai xay dtfng tren mot vung dat mdi danh dtfdc ttf mot dan tdc khac cd mot nen van hoa khac. Trong tinh trang do, Ba L i Tana nhan xet:

"Ngoai thtfdng da t rd thanh ye i i to' quyet dinh trong tdc dp phat tr ien cua Dang Trong. Ngoai thtfdng nghiep, khong cd gi khac cd the giup hp Nguyen xay dtfng nhanh chdng vung dat it nhan ltfc nay de cd the dffdng dau vd i mot vung dat co t iem life nhieu gap ddi , gap ba Dang Trong ve mpi mat. D d i vdi cac nffdc khac d Dong Nam chau A , van de ngoai thtfdng cd the chi la van de l am giau, nhtfng ddi vdi Dang Trong vao budi dau, day la mot van de song che't."

WritingsWN ArticlesVTina I I Cac Chua Nguyen

9

Nam 1600 danh dau mot btfdc ngoac khi Nguyen Hoang tu" phia bac trd ve va quyet clinh thie't lap cang nhieu quan he vd i cac mfdc cd nen muring mai cang t o t Cac Chua ke tie'p deu theo dudi chinh sach nay, va da thau dtfdc nhieu ket qua khong nhffng tot dep, ma co the' ndi la ngoan muc nffa. Rieng ve ngoai thtfdng vdi Nhtf bdn, trong hai the' ky X V I I va X V I I I , co mot stf phat trien ma Ba L i Tana ndi "dang lam cho ta kinh ngac": so' thtfdng thuyen tdi buon vdi Dang Trong vao dau the' ky X V I I da vtfdt xa so' thtfdng thuyen tdi buon ban vdi X i e m va Cao Men. Vtfdng qudc cua ho Nguyen dtfdc dat d dau danh sach cac ntfdc d luc dia Dong Nam A cd quan he thtfdng mai vd i Nhat Ban. Qua viec buon ban nay ho Nguyen da trang bi cho minh nhtfng khi gidi t ien t ien giup ho chd'ng cff lai Dang Ngoai. Do do, co the ndi rang "Dang Trong vdi tinh each mot qudc gia da ra ddi va phat trien tren stf phat trien mot each thanh cong nen thtfdng mai va kinh te' trong nhffng thap nien quyet dinh nay". Ngoai Nhfft Bon, Trung Hoa cung chiem mot hang quan trong trong sff trao ddi vdi Dang Trong vao the' ky X V I I . Ba L i Tana ndi "chinh sach cua hp Nguyen do'i vdi Trung Hoa con cd phan cdi md hdn". Ket qua la so' thuyen Trung Hoa den buon ban vdi Dang Trong gia tang nhieu. Nam 1695 cd 10-12 thuyen Trung Hoa ttf Nhat, Quang Dong, X i e m , Cao Men , Manila, va Batavia den buon ban d Hd i A n mdi nam. Sau nam 1715 so' thuyen Trung Hoa buon ban vdi Dang Trong trong cac thap nien 1740-1750 da tang len 80 mdi nam, "khong ke cac tau tff Macao, Batavia, va Phap".

Cac tau buon ngoai qudc den Dang Trong v i Dang Trong co mot dieu "hap dan", la no la mot "chuyen khau" nhd v i tr i thuan l d i cua no. V i t r i thuan ld i nay da lam cho Hd i A n trd nen phdn thinh "den do dan cff d day cd the gan nhff hoan toan song bang thtfdng mai" . Stf phong phu nay la dac diem cua nen thtfdng mai d Dang Trong trong cac the' ky X V I I va X V I I I , va gdp phan giai thich tai sao cang chinh cua Dang Trong dtfdc danh gia la "hdn het cac cang khac cua Dong Nam A " .

Dang Trong cung md rong quan he thtfdng mai vdi Dong Nam A. Thuyen buon cua Dang Trong qua lai buon ban vdi Manila, vdi Batavia, vdi Cao Men , vd i X i e m . Ba L i Tana nhan manh day la "lan dau tien trong l ich sff ma nhieu ngtfdi V ie t Nam da bat dau ra ngoai buon ban vd i stf khuye'n khich cua nha ntfdc". D d i vd i ngtfdi V ie t Nam thi "day la mot hien ttfdng mdi va la mot nhan to' ntfa lam cho the' ky 17 trd thanh mot trong nhffng thdi ky buon ban phdn thinh nhat trong l ich sff Vie t Nam".

Tat nhien, chinh sach khuye'n khich ngoai thudng cung dtfdc ap dung vd i cac nude Tay phtfdng, tuy rang d giai doan nay Trung Hoa che' ngtf nen thtfdng mai cua phia nam va dong vai trd trung gian giffa Vie t Nam va ngffdi Au. Cac cong ty thtfdng mai cua ngtfdi Hoa d Quang Dong va thuyen cua hp cung cap cho tau A u Chau cac san pham V i e t Nam, va cung cap cho Vie t Nam hang Trung Hoa va san pham cua Au Chau ma Vie t Nam can. D ieu can nhan manh d day la Phu Chua khong nam dpc quyen, ma hang hoa dtfdc trao ddi tff do va hang ngay tai cac thi trffdng dia phtfdng.

Mot diem rat quan trong ve thdi cac Chua Nguyen i t dtfdc sff gia ndi den, va dtfdc Ba L i Tana lam ndi bat la : "Ldn dau tien trong lich sit Viet Nam, stf thinh vtfdng cua qudc gia le thudc d thtfdng gia chit khong chi d ndi ndng dan". Tinh chat cua nen kinh te cua hp Nguyen khong mang dac diem cua Dong Nam A xtfa. Dung hdn la "nen kinh te' nay dtfdc htfdng ve thtfdng mai d mot mtfc dp dang ke...Ngoai thtfdng cd tinh each quyet dinh den dp, ddi vdi Chiia Nguyen [Phuc Chu], thtfdc do nam tot, nam xa'u khong phai la mua mang ma chinh la so' tau, thuyen den Dang Trong trong mot nam..."

WritmgsVVN ArticlesVTina I I Cac Chiia Nguyen

10

Khuye'n khich ngoai thu*dng khong nhffng mang la i l d i ich cho chinh quyen, ma con la mot nguon thinh vtfdng chung. Cac san pham trao tldi va vai trd trao ddi hang hoa "da lam cho nen kinh te' cua Dang Trong cd the phdn thinh trong it la 150 nam, nghia la cho tdi giffa the ky 18." Nhd giao dich vdi ngoai qud'c, hoac qua trung gian thffdng gia Nhat va Hoa, hoac trffc tie'p, cac Chiia Nguyen cd dtfdc khi g id i , vat l ieu - dai bac, sung tay, thudc sung, dong v.v...—giup ho chdng la i quan Trinh hffu hieu, ma, nhd thau dffdc nhieu thue', ho con giai quyet dffdc van de tai chinh cua mot chinh quyen mdi d tren mot manh dat chua dffdc khai pha lam. Phan khac, nhd buon ban tff do, va dffdc tham gia, dan thtfdng cung dtfdc htfdng nhffng ld i ich ma ngoai thffdng dem lai:.cd hang hoa de dung, cd thi trffdng de t ieu thu hang hoa san xuat. Ned xa x i pham chiem mot ty le quan trong trong thffdng mai d Dang Trong vao the'ky X V I I , thi vao the'ky X V I I I cac loai hang thudc loai xffdung hang ngay la i chiem so' lffdng ldn hdn trong so' hang hoa.

Ba L i Tana ghi nhan: so sanh mffc sd'ng tai Dang Ngoai vdi mffc song tai Dang Trong, thay stf khac biet giua hai vung phai la ldn. Tr ich dan nhffng nhan xet cua Le Quy Don ve ngffdi Dang Trong "da quen thudc vdi nhffng thff [hang] khong thudc loai thong thtfdng" va dan Dang Trong phong phu, ngay ca nhffng sac mua d dan gian cung mac ao doan hoa bat ty va ao sa...la'y ao vai mdc lam hd then...[dan Dang Trong] "coi vang bac nhff cat, thoc gao nhtf bun, xa x i rat mtfc". Ba viet: "Nhffng thong t in nay khong nhffng chi gdi len cho ta thay mot ne'p song cao va cac gia t r i khac cua Dang Trong, ma con chi cho thay co sff thay ddi vao the ky 18: Dang Trong da chuyen tff v i t r i mot ndi trao ddi hang hoa thanh mot thi trffdng tieu thu". Theo ngdn ngff ngay nay, do la: "a consumers' market"....

De ket luan, Ba L i Tana nhan xet: "Sff k ien hffu doc lap cua Dang Trong va quyen ltfc cung nhff sff phong phu cua chinh hp Nguyen t i iy thudc phan ldn vao nen ngoai thffdng nay, mot trffdng hdp dpc nhat vo nhi sud't l ich sff V i e t Nam trffdc thdi thtfc dan. ..Day la mot thanh tffu phi thffdng, ttf ban than cung nhtf khi so sanh vd i l ich sff Vie t Nam ndi chung."

Dinh l ien vdi ngoai thtfdng la bang giao v d i ngoai qudc. Trong lanh vtfc nay, cac Chiia Nguyen cung cd mot thai dp rat cdi md. Thay v i be' quan tda cang, mot thai do rat phd thong trong cac gidi cam quyen A Chau thdi do, khong nhtfng cac Chua md cffa don ngffdi A u , ma la i con dffdng tay ddn mdi hp den. Ve phffdng dien nay Chiia Nguyen Hoang cung la ngffdi t ien phong. Chua da thd qua thd la i vd i Tffdng quan Nhfft Tokugawa, to y mud'n giff mdi quan he tot giffa hai nffdc. Trong sff trao ddi nay, Ba L i Tana viet: "Nguyen Hoang to ra la ngffdi ban ham hd hdn va thffdng dong vai chu dong", va thai do cua dng "chac chan da khuye'n khich ngffdi Nhat tdi Dang Trong". M o t hanh dong khac to ra Chua Nguyen Hoang da dong "vai trd chu dong khac thffdng" la, nam 1604, Chua nhan mot thtfdng gia Nhat, Hunamoto Yabeije, phai v ien dau t ien cua chinh quyen Tokugawa, lam con nudi. Day that la mot hanh dong "khac thtfdng" trong l ich sff Vie t Nam.

Ngffdi ke' tuc Nguyen Hoang, Chua Sai, Nguyen Phuc Nguyen (1613-1635), con d i xa hdn nffa trong viec day manh quan he vd i Nhat Ban: nam 1619, Chua ga con gai cho mot thffdng gia Nhat ten la Araki Sotaao. Ngffdi con re nay lay ten V i e t Nam va dffdc nhan lam hoang than. Mot thffdng gia khac, Toba, cung dffdc Chua nhan lam con nudi vao nam 1634. Nam 1628, va l ien tie'p cho den nam 1635, la nam chinh quyen Nhfft cam ngffdi Nhat khong dffdc l ien he vdi nffdc ngoai nffa, trong cac thd Chua gdi cho hoang de' va thtfdng gia Nhat Ban, thd nao cung yeu cau hp buon ban vd i Dang Trong. Ttfdng cung nen ghi rang nam 1650 Chua Hien, Nguyen Phuc T a n (1648-1687), gdi mot stf gia mang thd qua gap trtfdng nhiem Cong Ty Dong A n Hoa Lan (V.O.C.) d Batavia va nam sau do, Chua da ky vd i dai

WritingsYVN ArticlesVTina I I Cac Chua Nguyen

11

dien Cong Ty nay mot hiep ffdc thffdng mai theo do Hoa Lan dffdc buon ban tu* do va khdng phai tra thud' xuat nhap cang. Day co le la hiep Udc dau tien ma mot chinh quyen Vie t Nam ky vdi ngoai qudc.

D d i vdi ngtfdi Tay Phffdng, thdi gian cac Chua Nguyen t r i v i la thdi gian ho dffdc dd'i dai ttf te nhtft. Trong thdi gian nay, Thien chiia giao khong b i cam doan gat gao, ma cac thtfa sai con dtfdc cac Chua xff dung ngay trong Phu Chua. Nam 1614, Chua Sai da dung ngtfdi Bd Dao Nha Joao de la Cruz trong viec due sung, Nam 1640 Chua Hien, Nguyen Phiic Tan, dung Bathomoleo Costa lam bac sy rieng cua Chua. Chua Minh , Nguyen Phuc Chu, la i di xa hdn nffa: khong nhffng Chua dung mot nhan vat Phat giao Trung Hoa, Thich D a i San, lam cd van, ma Chua khdng ngai dung nhieu thffa sai Thien chua giao tai Phu Chua trong chffc vu khoa hoc : cac giao si Antonio de Arnedo (nam 1704), va Sanna, Pires, va de Lima (nam 1724), de day Chua toan va thien van hpc.fVe Chua Nguyen Phuc Chu, xin xem them chi tie't trong tac pham da dan cua Le Dinh Cai] . Chiia V o , Nguyen Phuc Khoat , da dung giao si Neugenberger de day Chua thien van va toan hoc, va cac giao si Siebert, Slamenski va Koffler lam thay thud'e. Nam 1752, Chua xtf dung nha hinh hoc Xavier de Moteiro, va bac sy Jean de Loureiro. Chua Nguyen Phuc A n h dung mot so' ngtfdi Phap trong nhffng viec l ien lac va buon ban vdi ngoai qudc, hien dai hoa quan ddi , nhfft la thuy quan, va dich sach khoa hoc ra cho Chiia doc. [Ve Chua Nguyen Phuc Anh, x in xem them chi tie't trong tac pham da dan cua Ta Chi D a i Trffdng] .Ba L i Tana nhan xet: "Viec ngffdi A u chinh thffc lam viec tai trieu dinh, du vdi tinh each chffa benh, cung la mot sff k ien hoan toan mdi trong truyen thd'ng Vie t Nam". O Trung Hoa chi cd ngffdi Mdng Co (nha Nguyen) va Man Thanh (nha Thanh) la cd xff dung ngffdi A u tai trieu dinh, "trong khi tai V ie t Nam, ho Nguyen da lam nhff vay cho den trieu Gia Long".

Tied thay, Trieu Gia-Long la khdi diem cua giai doan I I , trong do cac Vua di ngffdc con dffdng ma cac Chua da theo dudi trong 200 nam. Nguyen do cua sff dao hffdng nay la cuoc ndi loan cua Tay Sdn.

IV- Dang Trong va Viet Nam ngay nay

Mot trong nhffng hau qua cua cuoc ndi loan cua Tay Sdn, nam 1774, va 27 nam xao tron no gay ra la lam cho sff phat trien ciia Vie t Nam theo chieu htfdng tot dep ma cac Chua Nguyen da theo dudi trong 200 nam bi khtfng la i .

Nhtf da trinh bay d tren, chieu htfdng ma cac Chua Nguyen da ltfa chon la khai phat mot nen van hoa mdi khac vd i nen van hoa cd truyen. Nen van hoa mdi nay la mot nen van hoa hdi nhap va sang tao - cdi md, khdng chiu go bd, san sang bd cai cu, theo cai mdi , thich tfng vdi nhffng dieu kien mdi . Nhd do, du rang ban dau chi la mot vung dat nhd hep, dan cff thtfa thdt, tai nguyen hau nhff khdng cd, phia bac phai dffdng dau vdi mot Dang Ngoai rong ldn, dan cff dong due, tai nguyen ddi dao hdn, phia nam phai dd'i phd vdi Chiem Thanh luc do con manh, Dang Trong da phat trien dffdc nhanh chdng va trd nen giau manh, du stfc de dffdng dau hffu hieu vdi cac kho khan neu tren, va chi sau 200 nam, trd thanh mot effdng qudc d Dong Nam A. Do la mot ky cong. K y cong nay thtfc hien dtfdc nhd cac Chua da di theo mot dtfdng l d i dtfa tren mot van hoa thich nghi vdi hoan canh. Dung ngdn ngff ngay nay, cac Chua da lam nhffng thay ddi van hoa can thiet de phat tr ien theo ddi hdi cua hien dai.

WritingsWN ArticlesVTina I I Cac Chiia Nguyen

12

Mot dac diem cua van hoa thdi cac Chua la no khdng theo khudn mau cua Khdng giao. NhUng sau khi dep yen dffdc loan Tay Sdn, Vua Gia-Long la i trd la i Khdng giao. Vua lay Khdng giao lam quoc giao. Cac Vua ke tie'p van tie'p tuc trong chieu htfdng do. Cac Vua Minh Mang va Ttf Dffc la i dtfdc coi nhtf la nhffng Vua "rat sung Nho giao". Phan khac, ve the che, luat phap, md hinh ap dung la md hinh Nha Thanh, mot md hinh chuyen che' cffc doan, rat bao thu, phan tff do va phan tien bd.

Thai do cua cac Vua cung de hieu. Cudc ndi loan cua Tay Sdn lam cho Nha Nguyen suyt bi diet vong, va Chua Nguyen Phuc A n h bi dieu dtfng trong 27 nam trdi mdi dtfng la i dtfdc cd nghiep Nha Nguyen. Ngai va cac Vua ke' tie'p bi am anh ve nhu cau dat ngoi minh tren mot can ban vffng chac, ve mat chinh t r i cung nhff ve mat tinh than/dao ly . Ma trong cac triet ly , ton giao thdi do, chi cd Khdng giao la dat nang hdn ca van de chinh thd'ng, ton ty trat tff, tam cffdng, cung van de "day dan" theo nhffng tieu chuan do. Chi tren can ban nay, Vua mdi cd ly do thich dang - vffa hdp nhu cau chinh tr i vffa hdp dao ly - de triet de khdng chap nhan mot cff chi, mot ld i ndi , mot y nghi nao cd the coi nhff thach thffc uy quyen cua Vua va Tr ieu dinh. Cac vu dd'i xff te vd i cong than - Nguyen Van Thanh dtfdi Tr ieu Gia-Long, va Le-Van-Duyet dtfdi Tr ieu M i n h Mang - bieu Id quan niem "trung quan" khat khe nay.

Nhtfng van hoa Khdng giao, nhfft la loai Khdng giao dffdc ap dung d V i e t Nam, la Khdng giao Tdng Nho, mot van hoa ma dac d iem la budc ngffdi theo no phai rap khuon, phai hffdng ve qua khtf, "Nghieu-Thua'n", khdng khuye'n khich hdi nhap va sang kien. Them nffa, no dat nang nguyen tac "Chinh/Ta". Trong md hinh Nha Thanh, no con hep hdi, gay gat hdn nffa. Cho nen, trong viec dd'i xff vdi nhffng ngffdi khdng theo Khdng giao, nhfft la nhffng ngffdi ngoai qudc chu trffdng phan biet Thien Chua va Cesar, thach thffc dia v i tdi cao cua Vua, va quyen uy cua cac quan, thi cd sff xung khac ldn ve quan die'm. Trong bdi canh "Chinh/Ta" va uy quyen chuyen che' cua Vua, tat nhien cd stf xung dot, dan den cam dao, bai dao, bang lenh roi den bang gtfdm. Bay la con dtfdng dan den chien tranh vdi cac qudc gia A u Chau theo Thien chua giao, va trong bdi canh cac Vua quen nhffng bai hoc cua cac Chua, ddi ndi thi khat khe, dd'i ngoai thi be' quan tda cang, de cho nffdc nha suy ye'u di , tat nhien la dan den that bai: mat dat Nam K y , rd i mat ludn chu quyen tren dat con lai .

Sff kien Nam K y bi Phap cai t r i trffc tie'p trong 82 nam, va Vie t Nam bi Phap bao hp trong 61 nam cd nhffng hau qua kha bat ngd. Nam K y , trd thanh lanh thd Phap, dffdng nhien dtfdc keo vao con dffdng hien dai hda. Tren dat con l a i , Bac K y , cac thanh phd'Ba Nang, Ha Npi , Hai Phong, dffdc dat dffdi quyen quan t r i trffc tie'p cua Phap, cung dffdc ld i vao con dffdng hien dai hoa, va dffdc xay cat ha tang cd sd hien dai. Dffdi sff cai tri cua Tr ieu B i n h Khdng Nho Vie t Nam, du cd mud'n lam nhff vay cung khdng lam dffdc, hay lau lam mdi lam dffdc, v i Vua, quan theo Nho hoc, chi thao thi phii , k inh sff Tau, khdng biet gi ve thie't ke', ky thuat, go i von. . . D i nh ien ngffdi Phap xay cat cd sd cot de cho ho hffdng, nhffng sau 1945, va nhat la sau 1954, t h i tat ca deu thuoc ve V i e t N a m , va ngufdi V i e t N a m dffdc hffdng. Ta khong l a m , ma co! Tha t la bat ngd!

Nhffng ngoai khia canh xay cat cd sd hien dai, con cd mot khia canh quan trong hdn nhieu. B d la khia canh van hda. Che' dp Khdng giao tai lap chi che' ngff V i e t Nam cd 82 nam, ttf dau Trieu Gia-Long den cudi Tr ieu Ttf-Dffc. Trong thffc te, no chi cd 62 nam hay it hdn, v i chi dffdi Trieu Minh-Mang (1820-1840) thi t inh hinh md i on dinh. That ra, thi t inh hinh khdng khi nao that sff on dinh. Dan khong hoan toan theo Tr ieu Dinh. Giac da lung tung; Nam Ky bien loan ldn; ngay ca d Cao Men , dan chung khdng clnu rap khudn, ndi len

WritingsYVN ArticlesVTina I I Cac Chua Nguyen

13

chong dd'i manh me, bupc quan quan ta phai bo Tran Tay va rut ve An-Giang. Thdi Ttf-Dffc, Rigault de Genouilly chiem Nam Ky chi vd i 3000 quan, va Francis Gamier ha thanh Ha N d i vdi chi dudi 200 quan. Cho nen cd the ndi rang, trong thdi hau Tay Sdn, cho den thdi Phap thudc, tinh than khdng chiu rap khuon da dffdc nay nd va phat huy dtfdi thdi cac Chiia van ton tai. Phan khac, qua stf tie'p xuc khdng tranh dtfdc vd i van hda Phap, the'he mdi , va ngay ca mot phan gidi Nho si, y thtfc dtfdc rang Khdng giao khdng thich hdp nffa. Rieng ve Nam Ky thi hoan toan khong cd van de rap khudn Khdng giao hay bao ton gia tr i "cd truyen"; dan dffdc quen vdi mot nep song tff do hdn, va se la mot ldp ngffdi kho t r i .

Tinh trang tren day va tinh trang trong va sau thdi Phap thudc thay ro qua nhffng phong trao chong ddi chinh quyen Phap trade 1945, rdi khang chien tff 1945, phong trao "Nam K y Quoc" trong nhffng nam 1946-1950, rdi sau 1954, M i e n Nam lffa chon mot che do ddi nghich vdi che' dp go bd cua M i e n Bac. Sau 1975, nd la i rd rang trong sff tff chdl vao khuon, lam that bai cac chien dich "cai tao xa hpi chu nghia". Sff tff chdl nay phat xuat tff M e n Nam rdi lan dan ra M i e n Bac. Ro rang hdn ca, va cd y nghia hdn ca, la phong trao " D d i M d i " . Phong trao nay cung phat xuat tff M i e n Nam, va ngay nay mpi ngffdi deu cong nhan rang chinh M i e n Nam, phat trien hdn, cdi md hdn, quen vd i tff do hdn, bffdng binh hdn, da keo M i e n Bac di theo, chd khdng phai ngffdc la i . Nhff Dang Trong la dong cd thay ddi cua D a i Vie t trong hai the'ky X V I I va X V I I I , M i e n Nam la dong cd thay ddi cua V i e t Nam ngay nay.

Le ra, nhff ong Nguyen Dinh Dau da gdi y trong " L d i gidi thieu" tac pham cua Ba L i Tana, nhffng khac biet giffa Dang Trong va Dang Ngoai [ngay nay, x in hieu: giffa M i e n Nam va M i e n Bac] khong nhat thie't pha vd sff thd'ng nhat cua dan tdc Vie t Nam, nhffng, trai la i , co the " lam cho sff thong nhat trd nen vd-cung-phong phii va song dong, [neu sff thd'ng nhat ay] khdng dong khung trong khuon khd, ma chap nhan sang tao va da dang". Dieu nay rat hdp ly , va ngay nay mpi ngffdi Vie t Nam, nhfft la nhffng ngffdi thudc Nguyen Phtfdc tdc, deu mong mdi co mot stf thong nhat tren can ban hoi nhap va sang tao nhtf vay, v i do la dieu kien thie't ye'u de cho Viet Nam phat trien vdi mot tdc do cao, va chong trd thanh mot qudc gia giau manh.

Lam sao thtfc hien stf thong nhat tren day? Van de nay la van de ldn nhtft cua V i e t Nam hien nay, nhtfng no khdng thudc pham v i cua bai nay nen khdng ban den d day. Tuy nhien, co mot dieu rat ro rang la: nghien ctfu kinh nghiem 200 nam t r i v i minh man, khdn kheo, mem deo, va sang tao, cua cac Chua Nguyen se giup ich rat nhieu trong stf thay ro van de va d m ra giai phap dung.

Ton That Thien Ottawa, Xuan 2003

H0IDONG HOANG T0C NGUYEN PHUCfC HAI NGOAI