De oudste sporen van het strafrecht Strafrechtsgeschiedenis:
bronnen Materile sporen Rechtsarcheologie = aan de hand van
materile relicten / objecten uit het verleden de geschiedenis van
het strafrecht proberen te beschrijven. Gerechtsgebouwen
Gravensteen (14E 18E): gerechtsgebouw, belangrijkste justitieplaats
van Vlaanderen Graaflijke justitieraad vergeetput, tortuurkamer
Koophandelsplein (19E) tempel, zittingzaal zoals in de kerk
(altaar) Recht stond boven de gewone mens Opgeistenlaan (eind 20E)
Veel glas Hier wordt recht bedeeld, kom gerust eens kijken. reactie
op het gesloten karakter van het recht Het gebouw geeft de sfeer
weer waarin recht bedeeld wordt. Schandpalen wapenschild van de
heer van dat dorp zei wie de baas was in het dorp mensen
vastketenen om zich belachelijk te maken ten schande stellen toen
was dit de goede manier van straffen, nu is het niet meer aanvaard.
Zwaarden
Rechtsiconografie = afbeeldingen waarop recht wordt afgebeeld
Heraldiek = wapenkunde, regels waaraan wapenschilden van adellijke
families moeten voldoen. Portretten Hoe zagen de grote geleerden
uit het verleden eruit? Leerboeken Boek over het gewoonterecht in
Doornik Justice un pilier Justitierecht met n zuil schandstraf
Justice deux piliers Justitierecht met twee zuilen galg (1 mens
ophangen)
1
Justice trois piliers Justitierecht met drie zuilen meerdere
mensen (bendes) ophangen / vervolgen
Hoe justitiemacht uitbeelden? Heren in het gewoonte recht hadden
niet allemaal evenveel macht. De ene had meer macht dan de andere
Gerechtigheidstaferelen Het is een kunstwerk (schilderijen,
beeldhouwwerken, tapijten) in opdracht van een rechtbank, om uit te
hangen in de rechtbank. Het zijn voorbeelden van goede/slechte
rechtspraak. vb. Het oordeel van Cambyses
Groeningenmuseum Brugge schilderij van Gerard David (15E)
bestaat uit 2 panelen verhaal van voor Christus, maar geschilderd
in setting van de 15E Het stelt een rechterlijk oordeel voor.
Cambyses is een Babylonische koning. Hij heeft als koning het recht
om rechters aan te stellen. Deze rechter is een slechte rechter,
hij heeft zich laten omkopen. Hij moet veroordeeld worden levend
villen. Zijn zoon wordt rechter. Hij zit op de rechterstoel, die
overtrokken is met leder. Hij zit op het vel van zijn vader. Het
heeft als functie de rechter te vermanen, de rechters op hun
plichten te wijzen, een moraliserend voorbeeld te geven. Wij hebben
deze straf nooit toegepast in de Nederlanden. De straf heeft
bestaan in het Midden- en Verre Oosten. Belangrijkste
gerechtigheidstafereel dat in iedere rechtbank in het ancien regime
hing in de Nederlanden: het laatste oordeel (= een verhaal uit de
bijbel waarbij gezegd wordt dat op je laatste dag van de wereld
alle doden zullen opstaan uit de dood). Links (rechts van God): de
hemel, de goede mensen gaan naar de hemel Rechts (links van God):
slechte mensen gaan naar de hel Spreek goed recht, er komt een dag
dat er over jou zal geoordeeld worden.
2
Geschreven bronnen Onderscheid tussen formele rechtsbronnen en
toepassingen daarop. Formele rechtsbronnen: in welke vorm ontstaat
het recht? Waar komt ons recht vandaan? Het recht de regels moeten
in bepaalde vorm ontstaan, een jurist zoekt zijn kennis van het
recht in de formele rechtsbron om vorm aan te duiden waarin recht
ontstaat Wetgeving De meeste regels komen tot ons in de vorm van
een wet. De overheid zegt: Dit moeten we voortaan doen. Als je een
wet vindt, ben je niet altijd zeker dat hij wel werd toegepast. Het
is niet omdat het ergens staat of zo verteld wordt dat het zo is.
vb. Strafrecht in Belgi in 1960 Hij die iemand anders vermoordt,
krijgt de doodstraf (onthoofding). MAAR: de laatste onthoofding
vond plaats in 1918. Rechtspraak = rechters die oordelen in
concrete geschillen. Eeuwen lang werd er recht gesproken maar niet
geschreven. Verhalende bronnen: er werd recht gesproken in de 12E
in Brugge, maar er zijn geen sporen. Het hele proces was toen
mondeling. Er is nu nog altijd veel dat gezegd wordt in strafzaken
maar nergens op papier staat. Rechtsleer Alles wat er maar
geschreven wordt over het recht. Geschreven bronnen zijn ook niet
altijd betrouwbaar! Wat is de reden van het schrijven? - Ik weet
goed hoe het is, ik wil ook dat mijn kinderen dit weten. - Moet je
eens zien hoe slecht ons systeem is! (alleen slechte dingen
beschrijven) - Moet je eens zien hoe goed ons systeem is! (alleen
goede dingen beschrijven) Rechtstoepassingen in contracten e.a. We
weten veel over de dagelijkse leefwereld van mensen in de 16E-17E
(hoe huizen eruit zagen, welk meubilair er stond, hoe rijk de
mensen waren). We weten dit omdat er geprocedeerd werd over de
erfenis en de eerste stap was dan het beschrijven van de erfenis.
Van het strafrecht werd er echter niets opgeschreven. Het werd
beleefd, daarna was het gedaan. Soms een uitzondering In Veurne
(westhoek), in een landhuis op de grote markt is een vonnis
bewaard. Deze man moest als straf zijn hand laten afhakken op de
markt maar hij was rijk genoeg om zijn straf af te kopen. In plaats
van zijn hand af te laten hakken, heeft hij een bronzen hand laten
maken. Dit werd omhoog gehangen op de markt met het vonnis erop, om
mensen af te schrikken.
De oudste bronnen De oudste bronnen vind je niet bij ons, maar
wel bij de culturen rond de Middellandse Zee. 3
Middellandse Zee: bakermat van onze West-Europese cultuur 3 x R
(basis van onze Westerse cultuur) Religie (Jeruzalem) Ratio
(Athene) Recht (Rome) Hier zijn de eerste grote stedelijke culturen
ontstaan. Hier was een takenverdeling. Hier zijn mensen zich voor
het eerst gaan bezig houden met het recht. Waarom? Schriftstelsels
(i.t.t. indirecte bronnen voor onze streken) en steden Er zijn
teksten bewaard (zij konden al schrijven, wij nog niet).
Hirogliefen (Egypte) Spijkerschrift (Mesopotami) Brahmi &
Kharosti (Indi)
We vinden deze sporen in de vruchtbare halve maan.
Oudste juridische sporen Rechtsteksten Wanneer? Er zijn
wetboeken bewaard van 2000 voor Christus, maar ook verhalende
bronnen. wetten? wetboeken? In Susa in Iran vond men een steen waar
iets opgeschreven stond. Het zijn de juridische normen van de codex
Hammoerabi (?) Hij staat nu in het Louvre. Wel aandacht voor
publiekrecht De vorst is bekommerd over de organisatie van de
staat. Er zijn weinig regels over de verhouding tussen burgers
onderling. Het gaat meestal over de verhouding tussen de burgers en
de staat. Redactie? Toepassing? Gevaar voor hineininterpretierung =
met hedendaagse maatstaven het verleden proberen te begrijpen, dit
is een risico.
Legitimatie van recht en macht Diegene die macht heeft, legt
regels op. Die persoon rekent erop dat die rechtsregels aanvaard
zullen worden door de mensen, hij rekent erop dat zijn gezag erkend
wordt. We aanvaarden macht omdat die macht zich weet te
legitimeren. 4
NIET de rede, geen rechtswetenschap WEL: openbaring, wijsgeren,
traditie Er zijn 3 kanalen van legitimatie (Weber): Charismatische
legitimatie Het gaat uit van iemand met een bepaalde uitstraling.
We aanvaarden iets omdat het van iemand komt met charisma.
Traditionele legitimatie We hebben het altijd zo gedaan en we
blijven het zo doen. Aangezien we die macht altijd herkend hebben,
blijven we ze herkennen. Rationele legitimatie We aanvaarden de
macht omdat die macht zich weet rationeel te legitimeren. Vandaag:
99,999% van ons recht rationeel gelegitimeerd.
Het recht van de goden Belangrijkste: Codex Hammoerabi Er is wel
al recht, maar er is nog geen rechtswetenschap ze aanvaarden het
recht nog niet omdat het rationeel is maar omdat het een kind van
God is en omdat het geopenbaard is. Het recht wordt gelegitimeerd
door de godsdienst. Wanneer? 18E voor Christus. Wat? Het is een
steen, een zuil die vandaag in het Louvre staat. Hij is ongeveer 2
meter hoog. De tekst die erop staat is in spijkerschrift. Wie?
Hammoerabi, de koning, staat voor een troon waarop iemand anders
zit. Diegene die zit is nog veel groter. Samas (de zonnegod), een
groot rechter van hemel en aarde, dicteert de wet aan Hammoerabi.
Inhoud? De regels gaan over hoe mensen zich moeten verhouden in de
maatschappij. Wat mogen ze wel doen en wat niet? geen religieuze
regels! Legitimatie? Charismatische legitimatie. U moet deze regels
naleven omdat God het gezegd heeft. Het recht is dus eigenlijk een
kind van het geloof. Wetboek? Wetboek zoals we dat vandaag kennen
is voor een bepaalde tak van het recht een systematisch en formeel
exhaustief geheel van alle wetten van die tak van het recht.
Systematisch er zit een systeem, een orde in. 5
Formeel exhaustief: exhaustief uitputtend, volledig. alles staat
in de wet, het is een volledige regeling. de wetboeken zouden te
dik worden, dus het kan niet inhoudelijk (materieel) exhaustief
zijn. Formeel er moeten voldoende principes inzitten om problemen
op te lossen. Je moet kunnen interpreteren. Het probleem met de
codex Hammoerabi is dat hij 282 artikels telt en niet systematisch
is. Alles staat door elkaar men kan dus niet spreken van een
wetboek Enkele citaten Strafrecht: talioprincipe: oog om oog,
(beperking eigenrichting): Als een kind zijn vader geslagen heeft,
zal men zijn hand afhakken bij de pols. Als iemand een vrij man een
oog uitgestoken heeft, zal men hem ook een oog uitsteken. Als
iemand een been gebroken heeft van een vrij man, zal men hem
eveneens een been breken. Evenveel onrecht als jij de andere hebt
aangedaan wordt jou aangedaan. 18E voor Christus: een stap vooruit,
begin van het beperking van eigenrichting.
Standenmaatschappij: Overal is ongelijkheid. Van nature uit zijn
we ongelijk. Elke maatschappij kent ongelijkheid. Nu: alle Belgen
zijn gelijk voor de wet. MAAR allochtonen mogen niet stemmen. Als
een metselaar een huis voor iemand gebouwd heeft, en als hij zijn
werk niet verstevigd heeft, en als het huis instort, en als de
eigenaar van het huis daarbij gedood wordt, dan zal de metselaar
worden omgebracht. Indien het een slaaf van de eigenaar van het
huis is, die de dood vindt door de instorting, dan zal de metselaar
de eigenaar een gelijkwaardige slaaf bezorgen.
Het Germaans strafrecht Rechtstreekse Romeinse invloed? De
oudste juridische bronnen in onze regio Rechtsleer Julius Caesar
beschrijft hoe hier aan recht wordt gedaan, maar voor de rest weten
we daar zeer weinig van. We hebben geen eigen Germaanse optekening.
Tacitus schrijft Germania over hoe de Germanen samenleven. Tacitus
zelf sprak zelf geen Germaans. Hij beschreef dus een situatie met
Latijnse zinnen en woorden. Wetgeving De Franken (n van de vele
stammen die in onze regio leven) Later zullen hier Frankrijk &
Frankfurt uit evolueren. De Franken hebben een eigen rechtssysteem,
maar dat is compleet gewoonterecht. Ze konden nog niet schrijven,
ze hebben nog geen schrift. 6
De Romeinen en geleerden (taal (Latijn), en Romeins recht)
tekenen het Germaanse gewoonterecht op. We moeten dit met een
korreltje zout nemen! Lex Salica: oudste optekening voor onze regio
Lex = wet (Latijn), de Romeinse keizer maakt wetten. Salica =
Salische Franken (aan de kusten) BEPERKTE romanisering van onze
gebieden Het West-Romeinse rijk is nog niet gevallen (laatste
keizer die in Rome zit wordt verdreven). Wij zitten daar 1500
kilometer vandaan. Er is in het noorden begonnen met aanvallen. Het
duurt lang voor ze in Rome zelf zijn. Hospitalitasgedachte: Er is
een gastvrijheid ten aanzien van vreemde volkeren. Romeinen vinden
dat we in hun rijk mogen leven, zij zijn baas maar wij zijn
bevoorrechte partners. Romeinen dwingen hun rechtssysteem niet op,
ze respecteren het vreemde recht. In de 12E vindt er romanisering
plaats van ons recht, ook wel het verwetenschappelijken van ons
recht. Het is vooral een indirecte legal transplant (= receptie).
Het verplanten/verplaatsen van een juridische regel uit een
rechtssysteem naar een ander. In dit geval: het opnemen van Romeins
Recht in het eigen recht. Directe legal transplant: vreemde heerser
komt vreemd recht opdringen. Bij ons: Napoleon Indirecte legal
transplant: vreemde elementen worden vrijwillig in het recht
opgenomen. De val van het (West-)Romeinse rijk (476): door
nalatigheid verdwijnen: Centralisme (n rijk, n hoofd) Bij de
Germanen zijn er meerdere kleinere gebieden, geen groot rijk.
Bureaucratische administratie De administratie van ambtenaren valt
weg. Ook de idee dat ze een functie uitoefenen in naam van het rijk
valt weg. Staat als magistratuur Cultuurcocktail (Griekse denken
Romeinse recht Byzantijns charisma) De cultuur gaat een stap
achteruit. Universalisme In het rijk van de Romeinen was er n
centrum. Bij de Germanen is het rijk verbrokkeld. Elke koning is
baas in zijn eigen gebied. Christendom = staatsgodsdienst (ketterij
= majesteitschennis) Iedereen moet christen zijn. Vanaf het einde
van de 4E is de kerk de bevoorrechte partner van de keizer. De kerk
gaat zich organiseren naar het voordeel van de keizer. De kerk
organiseert zich zoals een keizerrijk. vb. majesteitschennis kerk:
ketterij (goddelijke majesteitschennis) doodstraf Het Romeinse rijk
valt, maar de paus niet. Hij blijft zich wel spiegelen aan de
Romeinse keizer.
7
BLIJFT: de Kerk Eigen hirarchische structuur bisdommen =
Romaanse civitates organisatie van een concilie = organisatie van
de Romaanse senaat Ecclesia vivit lege romana = De kerk leeft zoals
het Romeinse recht Eigen rechtbanken Officialiteiten Eigen recht
Canoniek recht (aangepast aan de noden van de kerk) Drager van TAAL
(Latijn) CULTUUR (schrift) Als je wilt studeren, moet je dat doen
in een kerkelijke school. Alle bibliotheken zijn verdwenen, behalve
in de kloosters zijn er nog bibliotheken.
Houder van gronden en (dus) machten De kerk speelt een
belangrijke rol. De steden ontstaan rond de kerken. Actieve
propaganda: de kerstening Kerstening = nog niet gedoopte volkeren,
nog niet tot de katholieke kerk bekeerde volkeren bekeren zich tot
de christelijke godsdienst. Verhaal dat de kerk vertelt over de
kerstening: de kerk bracht een blije boodschap die de mensen
overtuigde. Maar in realiteit: de sterke militaire leiders van de
Germanen wilden even machtig zijn als de Romeinse keizer. De kerk
kon hen daarbij helpen, ze hadden de kennis nodig. De kerstening is
dus eigenlijk een alliantie, een akkoord tussen de wereldlijke
machthebbers en de kerk.
Germaans gewoonterecht Indringers en autochtonen: een duale
rechtsorde Men schrijft het gewoonterecht op omdat in het Romeinse
recht wetten waren, die veel duidelijker waren, terwijl
gewoonterecht overgeleverd wordt van vader op zoon, en we weten
niet goed wat de precieze betekenis daarvan is. Het is beter dat we
geschreven teksten hebben. Overal in Europa wordt het gewoonterecht
opgeschreven. Bij ons: Lex Salica = gewoonterecht van de
samenspraak Meer naar het Zuiden: Spanje, Portugal, Zuid-Frankrijk:
Altijd 2 soorten recht Leges Romanuru: recht van de oorspronkelijke
bevolking die veel langer onder Romeinse invloed is geweest en dus
meer Romeinse recht toepast. Leges Barbaruru: recht van de
Germaanse bevolking die uit het Noorden komt. 8
Op 1 plaats leven 2 soorten groepen met elk hun eigen recht:
geromaniseerde burgers en Germanen. Hoe zuidelijker, hoe later
territorialisering
Leidt tot optekenen van GEWOONTE Lex Ewa Ewa eeuwig
Gewoonterecht recht waarvan we de indruk hebben dat het al eeuwig
meegaat. Het is niet gemaakt, het is meegekregen van onze
(voor)ouders.
Strafrecht bij de Franken Lex Salica: tarievenboek voor
misdrijven Clovis liet zich rond 500 dopen (kerstening) met de
bedoeling een machtige leider te worden. Clovis ,die de Salische
Franken leidt, laat de Lex Salica optekenen. Het is een soort
tarievenboek. Er staan verschillende soorten regels in maar het
meeste gaat over strafrecht. Is dit publiek strafrecht? Is geen
grondwet, noch een wetboek Het is geen grondwet want er staat niets
in over de staatsstructuur of de fundamentele rechten. Het is ook
geen wetboek want het zijn geen wetten die erin staat, het is
overgeleverd gewoonterecht en het is niet formeel exhaustief.
Tarieven wijzen erop dat dit meer privaatrecht is dan publiekrecht.
We mogen de teksten van toen niet lezen met de begrippen van
nu.
Gebruikte niet de (hedendaagse / wetenschappelijke) terminologie
fiscus = privaat koninklijk domein (HEEFT NIETS MET BELASTINGEN TE
MAKEN) publicus = vorstelijk (persoonlijk)
Strafrecht is niet publiek Strafrecht is inhoudelijk absoluut
geen publiek strafrecht. De hele geschiedenis van het strafrecht is
eigenlijk een evolutie waarbij we van privaat strafrecht (mensen
rekenen onder mekaar af) evolueren naar publiek strafrecht (de
overheid komt tussen). Nu hebben we nog Germaans strafrecht in het
private strafrecht. Formeel luik: de vorm, welke zijn de procedures
die gevolg moeten worden? Vandaag is de strafrechtsprocedure een
publieke procedure omdat de eis wordt ingesteld door het openbaar
ministerie. Omdat de publieke orde geschonden is.
9
Het is de overheid die gaat vervolgen. Bij de Germanen:
accusatoir systeem. Diegene die een nadeel heeft geleden
beschuldigt de andere. Diegene die wil dat de andere veroordeeld
wordt moet zelf in actie schieten. De procedure wordt door het
slachtoffer of zijn haar/familie gestart. Materieel luik: de
inhoud, welke zijn de misdrijven en welke zijn de straffen? Wanneer
je iemand hebt geslagen tot bloedens toe, dan moet je 2 geiten en
een koe als vergoeding geven. Die vergoeding bestaat uit 2 delen: o
faidus belangrijker dan fredus faidus: vergoeding die familie van
de dader moet betalen aan familie van het slachtoffer. Wij zouden
dit een schadevergoeding aan de burgerlijke partij noemen. fredus:
een stuk dat je moet betalen aan boete aan de overheid o Eerder
schadevergoeding dan boete!
Hoe te verklaren? Samenleving van de Germanen beheerst door een
demonisch-magisch wereldconcept. De idee bestond dat er goede en
kwade krachten waren in de maatschappij. Die krachten dwaalden als
demonen rond in de maatschappij.
Verstoring van die (familiale, niet statelijke) orde vraagt om
herstel Als je iemand doodt in een andere familie, moet je een kind
van jouw familie aan de andere familie te geven om de krachten te
herstellen. Men probeert terug naar een kosmisch evenwicht te
komen. Later zal men dit vervangen door dieren of een stuk grond
als vergoeding te geven.
De familie waartoe iemand behoort is drager van die krachten.
familie tegen familie als er iets gebeurt, er is geen individueel
strafrecht. uw clan heeft iets aan mijn clan gedaan, we zullen dit
betaald zetten. De staat is nog ver weg.
Herstel van de magische orde Eerste fase: bloed voor bloed: de
bloedvete Als er iemand vermoordt wordt in de ene familile, zal die
familie iemand dood doen in de familie van de dader. Dit doden
brengt nieuwe kracht, het kan evengoed een onschuldige zijn die
vermoord wordt! Als je dit niet doet is dat een teken van zwakte.
Je moet opkomen voor je rechten, anders ben je een eerloze waar men
niet naar opkijkt. Men denkt zelfs dat als je die gedode niet
verenigd dat hij je zal blijven achtervolgen. Vandaar ook de
volksverhalen over opgevlogen mensen die blijven ronddwalen en een
dreiging vormt.
Latere fase: kracht voor kracht: afkoop van de vete Als er een
concreet geschil is komt de clan samen. Wat is de beste vergoeding?
10
Er wordt nog geen geld gegeven, maar wel vee, wapens,
gebruikersvoorwerpen en zelfs personen. Die vergadering noemt men
het ding. Een ding is dus eigenlijk een vergadering van de
gemeenschap. Het is de gemeenschap die geleden heeft, en het is dus
ook de gemeenschap die reactie geeft. Vaak wordt dit bevestigd door
een eed. Blijft steeds: gevolgaansprakelijkheid De intentie (met
opzet of niet) doet er niet toe. Er doet zich een gevolg voor, en
op basis van dat gevolg word je gestraft. De schade is er en die
moet hersteld worden.
Germaans bewijsrecht in strafzaken Principe: n partij toegelaten
tot het bewijs De ene partij moest naar de rechtbank stappen en
daarbij alles bewijzen. Klacht met een dode man: het lijk meenemen
naar de rechtbank.
Irrationele bewijzen: godsbewijzen. Je gaat op God een beroep
doen om de schuld of de onschuld te bewijzen. Orakeltakjes: men
gooit de takjes omhoog en hoe de takjes vallen bepaald of je
schuldig bent. Koudwaterproef: men bindt de verdachte met handen en
voeten samen en gooit hem in het water. Water zuivert, als je
zuiver (onschuldig) bent, zal het zuivere water je opnemen. Als je
onder gaat, ben je onschuldig. Als je boven blijft drijven, ben je
schuldig. Heetwaterproef: men moet een hand in kokend water steken
en ondertussen de eed uitspreken dat men onschuldig is. Als de
brandwonden na 3 dagen goed aan het genezen zijn, ben je
onschuldig. Als de wonde ontsteekt, ben je schuldig. Gloeiend
ijzer: men moet een gloeiend ijzer vastnemen en terwijl de eed
uitspreken dat men onschuldig is. Als de brandwonden na 3 dagen
goed aan het genezen zijn, ben je onschuldig. Als de wonde
ontsteekt, ben je schuldig. Je kan ook de eed zweren dat je
onschuldig bent. Je kan dit niet alleen doen, je moet eedhelpers
hebben. Iedereen moet zeggen dat hij onschuldig is. Middeleeuws
strafrecht Bronnen van het strafrecht De vijf formele bronnen
kunnen we hier niet gebruiken. Dit is hedendaags en bestond toen
nog niet. Ongeschreven De gewoonte Bewijs: Precedent = het is al
eens gebeurd Turbe = gerechtelijke bewijsmiddel waarbij 10 getuigen
worden opgeroepen. MAAR ze getuigen over hoe het recht in elkaar
zit, niet over de feiten. Het zijn meestal oudere mensen omdat die
ervaring hadden en wisten hoe er werd gestraft. 11
De moraal, religie, verhalen, Het gewoonterecht moet doorgegeven
worden. Je kan het niet opschrijven, het is een rechtsgevoel. Men
geeft het dus door via moraal, religie, verhalen (Reinaart de
Vos),
Geschreven Het meeste recht is ongeschreven, maar doorheen de
middeleeuwen duiken er steeds meer geschreven bronnen op. We weten
echter niet veel over de toepassing van deze geschreven bronnen.
Stedelijke en andere keuren Het is een andere naam voor stadsrecht.
Het komt van willekeur, keuze, kiezen. Het betekent het gekozen
recht. Dit is nieuw voor de 11E, er ontstaan steden en dus zijn de
inwoners (poorters) vrij in hun stad. Ze kiezen het recht dat ze
samen willen naleven. De eerste afspraken gingen over handel. Dit
is een ascending theory of power mensen streven naar alsmaar meer
macht en dit zie je zeer duidelijk in de middeleeuwse stad. Ze
bepalen zelf hun rechten en plichten Judicium parium principe = in
de stad oordelen poorters over poorters en priesters oordelen over
priesters. Op de inbreuken staan eerder geringe straffen omdat ze
er zelf aan onderworpen worden.
Vorstelijke wetten De vorst bouwt vanaf de 12E-13E een
soevereine staat uit. Er zijn wetten met zeer zware straffen omdat
ze moeten afschrikken. De koning wil zijn macht tonen. Dit is een
descending theory of power de koning wil alsmaar meer macht. Late
middeleeuwen: geleerd recht In de late middeleeuwen (12E) is er
geleerd recht: Romeins recht en canoniek (kerkelijk) recht. De
rechters zeggen nooit hoe ze tot een uitspraak komen, ze motiveren
hun uitspraak niet. Oordeel van gelijken: burgers motiveren niet
omdat men dan weet wie voor en wie tegen is. Als de meerderheid
beslist heeft, is dat zo. Vorstelijke rechter: hij heeft de
vorstelijke autoriteit, hij moet niet motiveren. Ze voelen zich
gebonden aan het (gewoonte)recht, maar ook aan de keuren. Er staat
in het vonnis dat bepaalde feiten inbreuken zijn op bepaalde
keuren.
Grondslagen van het middeleeuws strafrecht Germaans idee
Godenoffer (magisch-demonisch wereldbeeld) De terechtstellingen
zijn als rituelen. Als er iemand opgehangen wordt, besprenkelen ze
het touw eerst met wijwater en is er een priester aanwezig.
Vredeloosheid We straffen omdat we vrede gesloten hebben met
elkaar, we willen passief samenleven en daarom maken we afspraken.
(bv. in de stad stadskeuren). Als je je niet aan de afspraken
houdt, dan kan je ook de bescherming van die regels ook niet
inroepen. Een misdadiger wordt beschouwd als een misdadiger van de
gemeenschap. Een typische straf is de verbanning 12
Herstel van het onrecht Het is een Germaans idee die in de
middeleeuwen is blijven bestaan, maar sterft uit in de 15E begin
16E faidus & fredus uit Lex Salica Vooral in familiale vetes:
familiale weergeld dat betaald wordt om andere familie te
vergoeden. Bv. families Rijm & Alijn in Gent Deze 2 families
hebben ruzie met elkaar. De familie Rijm doodt 2 broers van de
familie Alijn. Er mag niet meer gevochten worden, ze moeten
onderhandelen om de schade te vergoeden. De familie betaalt een
schadevergoeding aan de familie Alijn, en die richten daarmee een
hospitaal op. De familie Rijm is verbannen uit de stad en hun huis
werd afgebroken, dit is nog steeds een kale plaats. De hele familie
moest vaak betalen. De schadevergoeding werd dan over de andere
familie verdeeld.
Boete-idee canoniek recht Een individu heeft eigenlijk een zonde
begaan tegen God, de beste straf is dus bijvoorbeeld op bedevaart
gaan om terug een goede mens te worden.
De godsvrede ( 1000) Het grote rijk van Karel de grote valt uit
elkaar, en er is overal oorlog, ondanks het feit de kerk de
vredesboodschap brengt. Er begint een godsvrede beweging in
Zuid-Frankrijk. Het godsbestand: gedurende een tijdje wordt er niet
gevochten. ( tijdelijk) Op zondag mag er niet gevochten worden,
want dan moet men naar de kerk gaan. Dit wordt altijd uitgebreid.
Eigenlijk is dit een soort van geweldmonopolie. Men mag alleen
vechten als de kerk het zegt. De kerk heeft zelf geen leger,
politie, wapens dus ze kunnen het niet afdwingen. De godsvrede Je
mag nooit geweld gebruiken op bepaalde plaatsen (territoriaal). Ook
hier wordt er steeds uitgebreid tegen bepaalde mensen mag je geen
geweld gebruiken (kinderen, handelaren, vrouwen, priesters =
personele toepassing) De wereldlijke vorst zal dit voorbeeld
overnemen, een geweldmonopolie installeren.
De publieke actie van de vorst De vorst streeft naar
soevereinitiet. (Ik wil zoveel mogelijk te zeggen hebben, andere
hebben minder te zeggen). We gaan strenge straffen zetten op de
regels die worden uitgevaardigd. vorstelijke ordonanties =
descending theory of power We straffen omdat we de mensen willen
afschrikken, omdat we een voorbeeld willen stellen. We willen naar
de toekomst iedereen duidelijk maken dat bepaald gedrag niet
getolereerd wordt.
De wraak Dit blijft een grondslag van het strafrecht en heeft
vooral te maken met passie. Schandstraffen dienen om te kleineren,
iedereen mag zijn mening zeggen.
13
De gemeentelijke solidariteit We moeten straffen omdat we samen
sterker staan. Je moet solidair zijn en de wet naleven, omdat we
dan samen sterker zijn.
Enkele bijzondere misdrijven Ketterij Zeker zo oud als er
wetteksten zijn gevonden. Men vindt ketterij vooral terug bij
systemen waar een staatsgodsdienst is. Dankzij de kerk kan de staat
zich uitbouwen. Door een ander geloof te hebben misken je de
goddelijke majesteit. In de codex van Justinianus in de 6E staat er
al dat men ketters moet straffen.
Toverij (heksen) Mensen werden vervolgd omwille van toverij. Ze
gingen ervan uit dat die mensen een relatie hadden met de duivel.
De meeste heksenprocessen waren rond 1600. Deze mensen gingen een
contract aan met de duivel, dus moest ook de duivel een proces
hebben.
Zelfmoord God bestaat en regels alles, dus hij bepaalt ook
wanneer je sterft. Als je zelfmoord pleegt, beslis je zelf wanneer
je sterft en dat is ingaan tegen de majesteit. Zelfmoord mislukt
tot doodstraf veroordeeld Zelfmoord gelukt het lijk kreeg een
proces, het werd naar buiten gegooid omdat het niet waardig was op
een menselijke manier naar buiten te worden gedragen. Het lijk werd
achter een ezel gespannen en door de stad gesleept. Daarna werd het
met een paal vastgenageld in de grond omdat men dacht dat ze niet
echt dood waren.
Misdrijven tegen goede zeden Homos zijn tegen Gods wet dus
werden ze verbrand of kregen ze een spiegelstraf. Dit is een straf
waarbij de strafuitvoering de daad weerspiegelde. Bij homos stak
men bijvoorbeeld een paal in de grond met een scherpe punt, en daar
schoof men de homo over. Als men een huis in brand stak sloot men
deze persoon op in een huis en stak het in brand.
Enkele bijzondere straffen Vredeloosheid Heeft veel te maken met
vredes die gesloten worden (bv godsvrede) Je zal nergens nog vrede
vinden. Iedereen kan wapens tegen jou gebruiken. Je zal nergens nog
rust vinden binnen de eigen maatschappij.
Verbanning We willen je niet meer bij ons. Je hebt je niet
gehouden aan de rechten en verplichtingen van onze groep dus je
behoort niet meer tot onze groep.
14
ban oud-Germaans woord = recht om bevelen te geven Diegene die
het banrecht heeft kan bevelen geven. Banmolens = molen van banheer
(iedereen die daar woonde moest zijn graan naar die molen brengen
om te laten malen). Verbanning = we sluiten je uit de gemeenschap
die onder het hetzelfde banrecht valt. Je mag je niet meer laten
zien in het gebied waar de banheer banrechten heeft. Men kon je tot
1 mijl buiten de stad vervolgen.
Doodstraf Dit wordt op allerhande manieren uitgevoerd.
vierendelen, uitrekken.
Verwoesting van het huis De hele familie wordt gestraft. Het
huis wordt verwoest en mag niet meer opgebouwd worden.
Verminkingen Boomschendersstraf Een boom betekent veel in de
economie van de middeleeuwen. De boom van iemand anders stelen of
takken afzagen is een zwaar misdrijf. De straf is hiervoor dat je
met takken van de boom geslagen wordt op de rug, tot de rug eruit
ziet als een boomschors (= spiegelstraf).
Schandstraffen Een zeer typische straf voor de middeleeuwse
samenlevingen. In de loop van de vroeg-moderne tijd sterft dit
geleidelijk uit. Men wordt ten schande gezet. In de middeleeuwse
samenleving wordt veel belang gehecht aan de persoonlijke eer.
Invloed receptie geleerd recht Universiteiten Eind 11E ontstond
de eerste grote universiteit: Bologna. Naar het voorbeeld van
Bologna ontstonden nog andere universiteiten in Noord-Itali. Daarna
werd het uitgebreid naar Frankrijk (Parijs, Montpellier, Orlans).
Toen gingen we verder naar het noorden (Keulen). Het duurt tot de
15E voor wij hier in de Nederlanden een universiteit krijgen: de
katholieke universiteit in Leuven. Het katholieke is op dit
ogenblik niet uitzonderlijk, bijna alle universiteiten zijn op dit
moment katholiek. Dit wil niet zeggen dat wij daarvoor geen
juristen hadden. Er waren mensen die daarvoor (12E 13E) al gingen
studeren naar het zuiden. De invloed van het geleerde recht op de
rechtspraktijk wordt groter als er een universiteit is: er zijn
meer juristen.
WAT? 15
Er werden 2 soorten recht gegeven aan de universiteit: Romeins
recht (= wereldlijk recht) Aan de wereldlijke faculteit bestudeert
men corpus iurus civilis.
Canoniek recht (= kerkelijk recht) Bronnen die binnen de kerk
ontwikkeld zijn, de bijbel. De bijbel inspireert: als heksen op de
brandstapel komen is dit omdat dit in het OT staat. Beslissingen
van de paus en van concilies. Teksten van tekstvaders (= geleerden
uit de kerk) Het is een wirwar van bronnen, het is zeer
onduidelijk. Er moet orde gebracht worden. Gratianus maakt het
decretum van Gratianus. Gratianus is een monnik in Noord-Itali in
de 11E. (op het ogenblik dat het canoniek recht een universitaire
wetenschap wordt) decretum van Gratianus is een overzichtelijk
samenbrengen van alle kerkelijke regels tot op dat moment. Het is
de harde kern van de studie van het canonieke recht. Gratianus
maakt dit in de 12E. Er komen daarna nog regels. Het geheel van
alle kerkelijke regels is de corpus iurus canonici. Men bestudeert
dit aan de kerkelijke faculteit. Geleerden studeren af en komen in
de praktijk terecht: Eerst in de centrale organen van de vorst en
dan pas in de lagere organen. Het is vooral de vorst die het
geleerde recht gaat gebruiken om zijn staat uit te bouwen. wetten
maken, nieuwe instellingen creren op basis van het geleerde
recht.
Wetenschappelijke invloed op het strafrecht Can. / Rom. reactie
op Germaans systeem van familiale leedvergelding Intentie is
belangrijker dan het gevolg Strafrecht is niet collectief, het moet
individueel zijn. Als je een misdrijf begaat zit het vanbinnen. De
canonieken zeggen dat als je een misdrijf pleegt, je Gods wil niet
respecteert. Je moet het dan goed maken tegenover God. Om de
strafmaat te bepalen moet je kijken naar de intentie van de dader
(opzet?). Je mag niet zoals bij de Germanen kijken naar het gevolg.
Binnen de kerk ontstaan nieuwe boeken. Het zijn biechtboeken, ter
vervanging van oudere boeteboeken (te vergelijken met lex salica).
De kerk wil weten waarom iemand iets misdaan heeft. Als je hem tot
inkeer kan doen komen, gaat het een betere mens worden. Dus gaan we
zijn geweten proberen aan te spreken. In de biechtboeken worden er
vragen gesteld, er worden niet meteen straffen opgelegd.
Biechtboeken gaan op zoek naar de psyche achter het gedrag. Waarom
hebt u dit gedaan, waaraan hebt u gedacht toen u dat deed, had u de
bedoeling om ? Het zijn eigenlijk handleiding voor de priesters die
de biecht moeten afnemen om het geweten te onderzoeken. Er wordt
dus echt een nadruk gelegd op de intentie en veel minder op het
gevolg. 16
De romanisten vinden ook dat je veel meer moet kijken naar de
opzet dan naar het gevolg. Dit staat ook beschreven in het heilige
Romeinse boek, in het corpus iurus civilis. Het bestaat over
meerdere boeken, er zijn 2 boeken die over strafrecht gaan,
namelijk boek 47 en 48. Als het over misdrijven gaat moet er
gekeken worden naar de wil, niet naar het gevolg. Men maakt een
opzet tussen onopzettelijke en opzettelijke opzet. Binnen
opzettelijke opzet is er nog een onderscheid tussen gewone opzet en
voorbedachte rade.
Individuele schuld belangrijker dan de schuld van de familie
Canonieken en Romeinen zijn het niet eens over de functie van de
straf De canonieken vinden dat het misdrijf individueel is, en de
straf dus ook individueel moet zijn. Een straf moet als doel hebben
de dader tot inkeer te doen komen. De eerste gevangenissen zijn
gemaakt door de kerk. De bedoeling daarvan is dat men nadenkt en
tot inkeer komt, met de bedoeling als men eruit komt een beter mens
te zijn. De wereldlijke overheid is daar niet mee akkoord. Het is
een zware kost om gebouwen op te richten, cipiers te werk te
stellen en het eten voor de gevangenen te betalen. Het duurt tot de
18E voor de gevangenisstraf hier wordt uitgesproken. Voor de 18E
dienen de straffen hier vooral om af te schrikken, ze hebben een
exemplarische functie. Een straf moet een voorbeeld stellen voor de
rest van de samenleving. Iemand die iets gestolen heeft hakt men de
handen af zodat hij nooit meer kan stelen. De romano-canonieke
(straf)procedure Inquisitoir (vanuit laat-romeins recht) De
strafprocedure is helemaal anders dan bij de Germanen. Vroeger werd
de familie van de dader gestraft door de familie van het
slachtoffer. Nu wachten we niet tot het slachtoffer het heft in
eigen handen neemt, maar de overheid gaat zelf het misdrijf
vervolgen = inquisitoire procedure. Dit komt het uit corpus iurus
civilis. De keizer wil alle macht, hij laat niet toe dat iemand
anders geweld gebruikt. Het geweldmonopolie moet volledig in handen
van de keizer zijn. Elke inbreuk op de wet, elk misdrijf is
eigenlijk een belediging tegen mij. Ik heb dus het recht om mijn
orde te laten respecteren, hij start het strafproces. Inquirere
Latijn voor onderzoeken Keizer Justinianus leeft in de 6E, wanneer
de christengodsdienst de staatsgodsdienst is. Een van zijn wetten
zegt: wie geen christen is, moet vervolgd worden. Ketters moeten op
de brandstapel terechtkomen. De eerste en grootste golf van
vervolgingen: kerkelijke inquisitie. De kerk gaat op onderzoek en
vervolgt. Er zijn geruchten van ketters in het dorp. De kerkelijke
inquisitierechtbank komt naar het dorp. De kerk gaat onderzoeken
wie een ander geloof heeft. De dorpsgemeenschap moet samen komen op
het dorpsplein en zeggen wie een ketter is, anders wordt je zelf
vervolgd voor ketterij als het later uitkomt dat jij ervan
wist.
Systeem van legale bewijzen Men moet bewijzen dat iemand
schuldig is. Bij de Germanen deed men dit met het godsbewijs.
17
De canonieken vinden dat je God niet mag uitdagen, en het
godsbewijs wordt verboden. Er wordt een nieuw systeem van legale
bewijzen ingevoerd. ( rationele bewijzen!) Er wordt in de wet
bepaald wat de waarde is van het bewijs. Hirarchie van
bewijsmiddelen: Vermoeden (je ziet iets en leidt daaruit iets af
wat je niet hebt gezien) waarde 25% Getuigen 1 getuige is niet
genoeg, 2 getuigen = waarde 50% Bekentenis Mensen martelen, onder
druk zetten om tot bekentenis te doen komen (geselen,
uitrekken)
Dit is een rationeel bewijs! Soms hebben mensen het wel gedaan
en ze bekennen niet. Soms bekennen mensen als ze het niet gedaan
hebben omdat ze gemarteld worden. Tortuur Heksenvervolgingen in
Vlaanderen Definitie van een heksenproces: een strafproces waarin
een man of een vrouw werd vervolgd en eventueel gestraft voor een
aantal feiten die tot zijn vier kernelementen terug te brengen
zijn: schadelijke toverij kon zowel positief (goede oogst bereiken,
genezen van een persoon) als negatief (mensen ziek maken, mensen
doden, oogst doen mislukken, impotentie, kinderloosheid) zijn
duivelspact = contract met de duivel mens kon ziel verkopen aan
duivel in ruil voor aardse voordelen, onderdanigheid en
dienstbaarheid (God heiligen en sacramenten afzweren, pact
ondertekenen met eigen bloed, offeren van bepaalde voorwerpen,
duivelsteken = merkteken in vorm van wrat, huidverkleuring, ) seks
met de duivel heks of tovenaar werd ervan beschuldigd seks te
hebben gehad met de duivel = bijzonder onaangenaam. Duivel kon vele
gedaanten aannemen (dieren, mannen, vrouwen, ) Lid van duivel
omschreven als ijskoud bijeenkomsten met andere heksen/duivels (=
heksensabbat) samenkomst van verschillende heksen en tovenaars met
de duivel (ervaringen uitwisselen, op afgelegen plek, tovenaars en
heksen begaven zich ernaar toe op rare wijze: zweven, op bezem,
)
Criminelijcke afhandeling: De verdachte werd van ambtswege
vervolgd door een gerechtelijk ambtenaar volgens de criminele
procesgang in strafzaken (voor misdrijven kon immers ook civiliter
geprocedeerd worden) Het was een element van het strafrecht. Er was
een strafproces. Fases: Het in werking stellen van de publieke
strafvordering Het (gerechtelijk) vooronderzoek Het eigenlijke
gerechtelijke onderzoek 18
Eindvonnis Executie
1. Het in werking stellen van de strafvordering Hoe kwam het
gerecht hekserij op het spoor? Door klacht of aangifte Iemand gaat
bij bevoegde instantie klacht neerleggen. Schriftelijk of mondeling
Door openbaar gerucht Geen loutere/formele klacht of aangifte.
Informeel, bijvoorbeeld op cafe Bij de deurgaende waerhede
Gerechtelijk officier komt 1x per jaar in het dorp. Alle
dorpsbewoners komen samen. Alle misdrijven moeten bekend gemaakt
worden. Door verklikking door een medeheks Bij het proces werd
gevraagd wie gezien werd op de heksensabbat vaak sneeuwbaleffect
van processen Door het instellen van de actie uit iniurie (=
smaadproces) U moet stappen ondernemen als er over u geroddeld
wordt dat je een heks bent. Ik wil dat u, baljuw, optreedt om dit
geroddel uit de wereld te helpen. Niet altijd gunstig einde ,
baljuw besliste hierover. Dit is een soort klacht voor smacht
2. Het (gerechtelijke) vooronderzoek De informatie preparatoire
= soort vooronderzoek, opsporingsonderzoek waarbij 2
rechters/commissarissen opdracht krijgen misdrijf hekserij te
bestuderen.
Drie soorten feiten: een eenvoudige verklaring (mensen die
zeiden: ja inderdaad, die persoon heeft de reputatie een heks te
zijn). Getuigen waren slachtoffers van praktijken van de heks
Vaststellen van bepaald deviant gedrag van de verdachte (s nachts
rondlopen in de regen, omgaan met padden of zwarte katten, bezit
van ongewone kruiden of zalven)
demonologie (heksenleer). Deze drie feiten waren respectievelijk
verre, dichte of zeer dichte aanwijzingen van het bestaan van
hekserij. o o
Wat? Door de baljuw Hoe
Feitelijke aanwijzingen zoeken Getuigen opzoeken
19
3. Eigenlijk onderzoek = het proces 1) Dagvaarding en
ondervraging op vrije voet Er was nog niet 100% zekerheid van
schuld
2) Aanhouding en opsluiting in de gevangenis Het is heel
duidelijk dat het om een heks gaat. De voorwaarden van opsluiting
waren erbarmelijk.
3) Huiszoeking en eventueel inbeslagname Na de opsluiting.
Huiszoeking was aanbevolen en zo snel mogelijk omdat er niets zou
kunnen verdwijnen door de duivel. Men ging op zoek naar verdachte
dingen in het huis van de betrokkene zoals verdachte kruiden,
poeders, wassen beeldjes doorprikt met naalden.
4) Ondervraging verdachte in de gevangenis Rechter moest
aangehouden persoon binnen 24u ondervragen. Bedoeling was te komen
tot een spontane bekentenis. Het waren zeer gerichte vragen (bv.
Hebt u seks gehad met de duivel? Hoe komt dat u niets voelt wanneer
een naald in uw duivelsteken gestoken wordt?) voorzorgsmaatregelen
om te vermijden dat men betoverd werd: de verdachte moest andere
kleren aandoen, de rug werd eerst binnen gebracht in de
verhoorkamer, men moest wijwater met enkele druppels van gewijde
kaars drinken 5) Enqueste of informatie ordinaire Het verhoren van
getuigen door de rechter in de volgende fase van het proces. Het
kwam erop neer dat dezelfde personen van in de eerste fase van het
proces opnieuw ondervraagd werden. Hun eerdere verklaringen werden
voorgelezen, ze moesten die bevestigen of aanpassen onder ede.
6) Confrontatie Confrontatie van verdachte met getuigen. Soms
was die getuige ook aanwezig. 7) Aanwijzingen van hekserij: proeven
- Duivelsteken en de prikproef Duivelsteken: de duivel liet bij het
paren op de heksensabbat een teken achter, kon overal op het
lichaam van de heks zijn. Prikproef: Er werd in het teken geprikt,
als er geen bloed uitkwam en/of de verdachte voelde geen pijn: dan
ging het om een duivelsteken - Tranenproef Bepaalde stof wordt in
de ogen aangebracht, als de persoon in kwestie daar niet op
reageert of geen last van heeft, is dit een aanwijzing van hekserij
- De vlammende ogen Als de ogen straalden, was dit een teken van
schuld - De waterproef Men bond de persoon in kwestie de linkerarm
aan het rechterbeen omgekeerd, volledig naakt, de persoon werd
neergelaten in een waterreservoir. Als de persoon onder ging was
dit een goed teken, als hij/zij 20
bleef drijven was dit een teken van hekserij. 8) Tegenbewijzen
(contrepreuve) Er kon een tegenbewijs geleverd worden: getuigen ten
voordele van de heks. Tamelijk moeilijk. Heksen waren niet
populair, geen vrienden. Mensen durfden niet getuigen omdat ze zelf
zouden beschuldigd worden van hekserij.
9) Pijnlijk verhoor: bekentenis Om waarheid te doen zeggen, moet
je dwingen. Via tortuur. De heks werd pijnlijk verhoord om haar tot
bekentenis te doen overgaan. Bekentenissen die tijdens tortuur
werden afgelegd, hadden geen bewijskracht. 24u na de foltering
moest de heks de bekentenis herhalen. Zo niet, kon de tortuur
opnieuw beginnen. Voorbereiding: gevaarlijke tegenstander. het gaat
om een heks die moet overtuigd om te bekennen dat het een heks is.
Men nam de nodige voorzorgen. De duivel was ook aanwezig in een of
andere vorm. Men kleedde haar volledig uit en kalfshoren. Men ging
op zoek naar het duivelsteken en men zocht naar stukjes perkament
of andere duivelse middelen die de verdachte op zich had om de
tortuur te doorstaan. Het ging er hardhandig aan toe. De tortuur
was geen straf, het was om een manier/middel om de heks tot
bekentenis te dwingen. toch mistoestanden: het was niet de
bedoeling dat de persoon verminkt of vermoord werd, hij moest er
heelhuids uitkomen. Het kwam voor dat een verdachte tijdens het
pijnlijk verhoor toch zware verwondingen opliep of kwam te
overlijden. Men zei dat de duivel toen tussenkwam en bijvoorbeeld
de nek van de verdachte brak.
4. Het eindvonnis en de executie Meestal: vonnis tot executie o
o o Levend verbranden (lichaam en ziel moeten verbrand worden)
Gunst voor vrouwen: eerst wurgen en nadien verbranden Indien geen
bekentenis: geen doodstraf, maar bv. verbanning, geseling,
schandstraffen, palen (een houten wig door het hart drijven)
Steeds: confiscatie en kosten De gerechtskosten moesten betaald
worden en alle goederen werden geerfd
De nieuwe tijd De nationale soevereine staat: de absolute
monarchie De laat-Middeleeuwse machtstemperingen beperkt Recht komt
in handen van een naar absolutisme strevende vorst.
Machtstemperingen: constitutionalisme en parlementarisme
Constitutionalisme onderdanen van de vorst hadden bepaalde rechten
die hen niet mochten afgenomen worden. 21
Magna Carta eerste grondwet in de geschiedenis het is een grote
brief van de vrijheden Koning Jan in Engeland meende rechten te
hebben in vele landen. Baronnen vinden dat het niet meer kan hij
zoveel geld int. Hij moest tekenen dat hij een aantal fundamentele
rechten ging erkennen, dit was de Magna Carta. 2 regels: o o geen
vreselijke, gruwelijke en ongewone straffen due proces of law
eerlijk proces geen enkele vrije man mag zomaar aangehouden worden
tenzij na een vonnis van een rechter, op basis van het recht van
een land
Bevriezing Blijde Inkomst in Brabant 1356: de nieuwe hertog gaat
zich overal presenteren. Het volk beloofde aan de vorst hem te
dienen maar ze wouden in ruil een contract met de fundamentele
rechten van de Brabander (bv. Alleen Brabanders kunnen in Brabant
rechter worden). De uitbreiding ervan lukt niet dus komt er een
bevriezing.
Geen teksten voor Vlaanderen In Vlaanderen was er nooit een
tekst en dus geen fundamentele rechten voor de Vlamingen.
Parlementarisme Adel De vorst geeft een adellijke titel aan zijn
ambtenaren.
Geestelijken De geestelijkheid krijgt een nationale kerk, maar
de vorst keurt wel eerst de bisschoppen goed.
Steden De steden worden gemuilkorfd, gestraft zodra ze zich
proberen te roeren. De soevereiniteit en het absolutisme Uitingen
in het strafrecht Proces: inquisitoire procedure De vorst gaat de
inquisitoire procedure uitbuiten. De baljuw (vertegenwoordiger
vorst) gaat het strafproces voeren en hij gaat op onderzoek uit (=
inquisitoir). uitdoven compositierecht en familiale zoen.
Compositierecht: tussen de partijen gaat men elkaar vergoeden en er
verder over zwijgen. Familiale zoen: de familie van de dader en van
het slachtoffer verzoenen met elkaar, en dus zal de overheid niet
meer vervolgen. 22
Samenwerking Kerk Staat politieke, religieuze en morele orde
beschermd! Door de samenwerking is er een beter zicht, betere greep
en controle op/over de onderdanen. Nieuwe wetten worden
doorgestuurd naar de pastoor en die leest de nieuwe wetten en dus
wordt iedereen geacht de wet te kennen. Elke inbreuk op religieuze
verplichtingen wordt een inbreuk op het wereldlijke recht.
Jean Bodin Hij studeert af aan de universiteit en komt in dienst
van de koning. Hij schrijft een boek over hoe de staat moet werken
en over hoe je een heks kan herkennen en hoe je ze moet vervolgen.
Jean Bodin was een heel slimme man maar toch schreef hij iets dat
totaal niet klopte. 2 redenen: Er waren paradigmas (hemel, hel,
duivel), dus zijn redenering was een logisch gevolg van die
veronderstellingen Hij was een slecht mens en hij wist dus dat het
allemaal niet waar was, maar hij gebruikte het als een middel om te
vervolgen, en vervolgen betekent macht hebben.
Bronnen Geleerd recht als subsidiaire bron Dankzij boekdrukkunst
werd het geleerd recht verspreid over heel Europa, geleerden
maakten boeken voor de praktijk. Het handboek dat gebruik wordt bij
toepassen van het strafrecht is in de eerste plaats het gemene
recht. Filips Wienant (Gentenaar) oefende een juridisch beroep uit
in gent, hij was raadsheer van Vlaanderen. Hij had romeins recht
gestudeerd aan de universiteit van Leuven. Hij schrijft een boek
over hoe je het geleerde recht in de praktijk kunt toepassen. Het
eerste boek is de praktijk van het burgerlijke recht (civiele
zaken), het is een handboek waarin hij beschrijft hoe een
burgerlijk proces moet gevoerd worden. Dit is een belangrijk kanaal
van receptie van het geleerde recht. Hij schrijft een tweede boek:
de praktijk in strafzaken, criminele zaken. Hij beschrijft hoe een
proces moet gevoerd worden als een inquisitoir proces. Niet in het
Latijn, maar in het Vlaams. Het is bedoeld voor de rechters,
procureurs, advocaten uit de praktijk. Filips Wienant leeft op het
einde van de 15e eeuw, begin 16e eeuw. Hij zal een beetje ten
voordele van de vorst spreken. Hij heeft pech, in deze periode is
er in het Gentse nog geen goed ingeburgerde drukkerij. Joost de
Damhouder is een Bruggeling die volledig in de commercile geest het
boek van Filips Wienant overschrijft en uitbreidt. Hij laat het
boek uitgeven. Het wordt ettelijke keren herdrukt in het Vlaams,
Frans, Duits en Latijn. Het verspreidt zich over heel Europa. Het
is een boek bedoeld voor de praktijk maar zeer geleerdrechtelijk
genspireerd.
Carpzov is een Duitser die een handboek schrijft over het Duitse
strafrecht. Het lijkt erg op wat Joost de Damhouder schrijft.
23
Lokaal gewoonterecht (blijft grotendeels) Het lokaal
gewoonterecht kan nog overleven als het de vorm van een wet krijgt
of als het gehomologeerd wordt.
Vorstelijk strafrecht komt opzetten (machtsmiddel) In de 16e
eeuw breiden de wetten enorm uit. 2 redenen: Codificatie en
homologatie van gewoonten Unificatie door middel van wetgeving
Criminele ordonnanties van 1570 van Filips II Filips II is niet
graag gezien, hij is een zeer intolerante, hardvochtige tiran. Hij
gebruikt het strafrecht om zijn staat sterk uit te bouwen met
bijzondere wetten. Met de criminele ordonnanties van 1570
betonneert hij het strafrecht van die tijd. deze wetten worden
gedrukt in duizenden exemplaren. Het is eigenlijk een strafwetboek
en een wetboek van strafvordering avant la lettre. Ordonnanties?
Het zijn 3 wetten van begin juli 1570. De eerste ordonnantie gaat
over de strafprocedure, hoe gaan we een strafproces voeren? Dit is
een wettelijk vastleggen van de inquisitoire procedure. De tweede
ordonnantie gaat over het materile strafrecht. Het is te
vergelijken met ons strafwetboek maar meer het algemeen deel. Er
worden niet veel individuele misdrijven omschreven, het gaat vooral
om algemene theorien als opzet, medeplichtigheid, De derde
ordonnantie gaat over gevangenissen. De gevangenissen op dat
ogenblik vooral bedoeld als voorlopige hechtenis. Het is geen
strafgevangenis.
Alva, die de vertegenwoordiger van Filips II in de Nederlanden
is, kondigt de wetten hier af. Alva installeert de Bloedraad in
Brussel. Hij is hier niet graag gezien, hij is het toonbeeld van
een tirannieke vertegenwoordiger van een tirannieke vorst. Ons land
komt in opstand: de opstand van de Nederlanden. 1 fase is hier heel
belangrijk: de opstandige gewesten beginnen zich militair te
organiseren tegen die Spaanse koning die voor het blok werd gezet.
In het stadhuis van Gent moet de landvoogd ondertekenen dat de
vorst zijn ergste maatregelen weer intrekt. Dit is de pacificatie
(vrede) van Gent. Het is een vredesluiting met de opstandige
gewesten. Filips II belooft om zijn ketterijplakkaten in te
trekken, ik ga mijn Spaanse troepen onder dwang houden, ik ga de
criminele ordonnanties intrekken. Pacificatie van Gent: de
criminele ordonnanties hebben geen kracht van wet meer. de iure:
juridisch gezien houden de criminele ordonnanties in 1576 op te
bestaan de facto: in de Nederlanden worden de criminele
ordonnanties na 1577 blijvend geciteerd. Ze gelden eigenlijk
juridisch niet meer, maar toch worden ze door alle advocaten en
juristen gebruikt. 2 redenen er staat zwart op wit hoe het geleerde
recht in elkaar zit
24
de criminele ordonnanties zijn gedrukt in honderden versies en
verspreid in duizenden exemplaren. De tekst is ter beschikking van
alle juristen, ze blijven ze gebruiken.
Willekeur Rechterlijke autonomie Willekeur van de rechter:
rechters voelden zich meestal gebonden door het recht. Er waren
crimina ordinaria: de gewone misdrijven: misdrijven die ergens in
een wet voorzien worden. Als er een wet over is, moet je de wet
toepassen. De idee dat de rechter gelijk wat kon toepassen in het
Ancien Regime is niet juist. Crimina extra ordinaria: buitengewone
misdrijven misdrijven die nieuw zijn, er is geen regel of er is een
regel en die regel zegt: afhankelijk van de omstandigheden mag je
zwaar of minder zwaar straffen. De regel voorziet dat de rechter
zelf mag oordelen. bv. tegennatuurlijke seks (homofiele praktijken,
incest, ) Er is n leidmotief: geen enkel misdrijf mag onbestraft
blijven.
Vandaag: geen uitdrukkelijke wet, niet straffen Ancien regime:
altijd straffen, ook als er geen wet is
Vorstelijke autonomie Aangezien de vorst bron is van alle recht
kan hij zijn wetten naast zich neerleggen en anders beslissen. De
vorstelijke willekeur is totaal.
Ira regis mors est: de woede van de koning betekent de dood. als
je op een slecht blaadje staat bij de koning kan hij je laten
onthoofden, levenslang opsluiten. Elke politieke descident kan op
die manier vervolgd worden. Engeland: prerogative courts:
uitzonderingsrechtbanken. De koning richtte nieuwe rechtbanken op.
Frankrijk: lettres de cachet: wanneer de vorst in een koninklijke
akte waaraan hij zijn zegel hing, had uitvoerbare kracht en moest
de wet niet respecteren. De koning kon een aanhoudingsbevel
uitvaardigen tegen gelijk wie. Er was geen recht op een eerlijk
proces voor je werd aangehouden, de koning kon iedereen laten
aanhouden en in de gevangenis steken.
De verlichting: het verlicht absolutisme = de willekeur is
rede-lijk beperkt omwille van natuurlijke vrijheden omwille van de
algemene welvaart (nut)
In deze periode werd de rede een vooraanstaande rol nadat
gedurende eeuwen de geopenbaarde wijsheden de vooraanstaande rol
hadden. De geleerde mens in de 17e en 18e eeuw gaat dit in vraag
stellen. Het is niet omdat het in het recht staat dat je het moet
toepassen. De rede leert ons dat wanneer de ene de macht heeft en
de andere niet, dat dit is omdat de ene rijk is en de andere niet.
We zijn van nature uit gelijk en we zouden dus allemaal gelijke
rechten moeten hebben.
25
De school van het Natuurrecht ontstaat. Ze gaat ervan uit dat je
een heel rechtssysteem kan opbouwen aan de hand van de rede. Een
aantal verlichte vorsten gaan inzien dat ze op die manier beter hun
macht kunnen uitbouwen van de absolutisten. Jozef II en Frederik de
Grote: verlichte vorsten. Ze luisteren naar de geleerde juristen en
geleerde filosofen. Ze gaan op een redelijke wijze hun macht
beperken. Dit heeft een invloed op het strafrecht.
Algemeen wetenschappelijk Er worden encyclopedien gemaakt, er
worden discussiegroepen opgericht, in de loges praatte men over wat
er beter kan.
Juridisch: Natuur- of Vernunftrecht Basisidee De REDE leidt tot
universele basisrechten In tegenstelling tot willekeurig
wettenrechten, geopenbaarde teksten, Romeins recht.
Er zijn een aantal fundamentele universele rechten die iedereen
moet hebben, ongeacht in welke staat je woont.
Het recht is rationeel opgebouwd (deductief) Aan de hand van de
rede komen tot de meest fundamentele rechten en deductief daaruit
de rest afleiden. Ontwikkeling van rechtstakken, schemas, tabellen
Er ontstaan boeken waarin schemas ontstaan, waar er indelingen
bestaan in het recht.
Juridische gevolgen van het Vernunftrecht Staatsfunctie in
plaats van het patrimonium. De staat wordt een apart systeem dat
niet meer de private eigendom is van de vorst. Privaat en publiek
is voorbij. Kroondomein staatsdomein Alle bezittingen van de koning
worden afgepakt en worden staatsdomein. Er is geen band meer tussen
kerk en staat.
Doorknippen band Kerk-Staat Lacisering huwelijk: het burgerlijk
wordt nu ook ingevoerd, vroeger was alleen het huwelijk voor de
kerk mogelijk. Registers burgerlijke stand: parochieregisters
leggen we aan in de vorm van registers van de burgerlijke stand,
het is niet de kerk die dit moet bijhouden, het worden burgerlijke
registers. Staatsscholen: de staat moet instaan voor neutraal
onderwijs. De staat mag niet kiezen voor een of ander geloof.
Tolerantie 26
Codificatie Iedereen moet zijn rechten kunnen kennen, je moet
weten waaraan je te houden. Alle rechten moeten dus op papier
staan, dit is de codificatie van het recht. Vooral gerealiseerd
door de Franse Revolutionairen. code pnal, Rationaliseren
instellingen (gerecht/bestuur) Iedereen moet zijn rechten kennen.
Ook alle instellingen van de staat worden logisch geordend. Er is
een nieuw systeem: ingevoerd in het einde van de 18e eeuw door
Jozef II eerste aanleg, beroep, cassatie. Fundamentele
mensenrechten en dus humanisering van het strafrecht zet zich
vooral door na 1 figuur: Cesare Beccaria
De evolutie van het strafrecht 1. Inhumaan strafrecht Wreed
strafrecht: tortuur, schand-, lijf- en doodstraffen
Toppunt: late Middeleeuwen en begin Nieuwe Tijd Oorzaken
Absolutisme (vervolging als middel tot macht, zwakke mensen
(heksen, ketters, zigeuners, landlopers) worden vervolgd om te
tonen hoe sterk de vorst is. Zware straffen om de mensen een lesje
te leren: kom niet meer in opstand tegen de vorst Geleerd recht
laat toe om heel hardvochtig te zijn Renaissance: na de
Middeleeuwen, betekent het opnieuw in het middelpunt van de
belangstelling stellen van de kennis uit de oudheid, van de Grieken
en van de Romeinen. Renaissance in de bouwkunst, schilderkunst en
verhalen. Sociologisch rede van het harde strafrecht alle
overheidstaken (baljuw, rechter, ambtenaar) worden uitgevoerd door
een bepaalde elite. macht die het systeem heeft gebruiken om
sociale kloof te bevestigen Psychologisch (?) Mensenleven was toen
minder waard dan vandaag. Institutioneel venaliteit (koopbaarheid)
van ambten, vooral lage ambtjes in de Nederlanden, in Frankrijk tot
op het hoogste niveau. veel geld in ambt genvesteerd veel mensen
vervolgen hij wil return voor zijn investering, hij maakt misbruik
omdat zijn ambt moet opbrengen Juridisch je kan niet in beroep gaan
in strafzaken, er is maar n aanleg. Strafzaken moeten snel gedaan
zijn
Dit zijn veel redenen waarom strafrecht heel hard is.
2. Humanisering 27
Strafrecht begint automatisch (zonder tussenkomst overheid) in
het begin van de 17e eeuw te verminderen. Er is een algemene
civiliseringstendens. De facto vanaf 17e eeuw: mildering /
civilisering Bv. galei- in plaats van doodstraffen
civiliseringstendens: minder doodstraffen (ingegeven door verlichte
ideen) omdat er andere, meer nuttige straffen zijn, zoals
dwangarbeid. Zelfs los daarvan is een civiliseringstendens: mensen
worden beschaamd om wat ze doen. doodstraffen die uitgevoerd werden
in het midden van de markt verminderen, doodstraffen worden
uitgevoerd s morgens, het lijk hangt niet meer in het midden van de
markt. Dit is de algemene civiliseringstendens. Het is los van de
algemene theorien van het geleerde recht. Invloed (op rechters en
wetgevers) van filosofen in de 18e eeuw: Locke, Montesquieu,
Voltaire,
Cesare Beccaria (Milaan): Over misdaden en straffen (1764)
jurist, succesrijke kritiek, politieke invloed REDE (verlichting)
straffen voor iedereen gelijk straf in verhouding tot misdrijf
nulla poena sine lege afschaffing doodstraf afschaffing wettelijke
bewijzen en tortuur
Cesare Beccaria (Milaan, Noord-Itali) Milaan was op dat moment
deel van het Grote Habsburgse Rijk waar Verlichte vorsten waren.
Beccaria kan dus vrij schrijven. 1764: Over misdrijven en straffen
Beccaria ontwikkelt hierin een aantal ideen die grondleggend zijn
voor het hedendaagse strafrecht. Zinnen uit zijn boek komen
letterlijk voor in de bespreking van de Amerikaanse en Belgische
grondwet. Het boekje is al vertaald in het Nederlands in 1768. Dit
boek is compleet volgens de Verlichting. Alle mensen zijn gelijk.
Als we allemaal samen afspraken maken om samen te leven, dan kunnen
we aan de overheid die we dan creren de bevoegdheid tot straffen
afgeven. We kunnen dit maatschappelijk verdrag sluiten. Hij is een
denker van het sociaal verdrag. Hij is voor de afschaffing van de
doodstraf en van tortuur. Wanneer men een maatschappelijk contract
sluit, moet men eerst afspreken wat de regels zijn, en dan pas
mogen die regels toegepast worden nulla poena sine lege
Goswin De Fierlant (Voorzitter Geheime Raad ~ minister van
justitie) Hij leest de boeken van Becarria. Op het einde van de 18e
eeuw maakt hij een ontwerp van een strafwetboek dat het meest
Verlichte strafwetboek van Europa was, maar het is nooit ingevoerd.
Strafrecht van de Franse revolutie tot WO II 1795 1814: Belgi is
een deel van FRANKRIJK 1. De REVOLUTIE brengt Verlichtingsideen in
de praktijk De revolutionairen hebben gerealiseerd wat de
Verlichtingsfilosofen hadden voorbereid.
28
Legaliteitsprincipe (Dclaration des droits de lhomme 1789)
Artikel 7 : nullum crime sine lege : geen misdrijf zonder wet
Artikel 8 : niet retro-activiteit van de strafwet
De wet moet duidelijk zijn Het volk moet de wetten kennen. Als
de Fransen bv. Itali bezetten dan vertalen ze hun wetten naar het
Italiaans. volkstaal verplichte publicatie ruime kenbaarheid
De nadruk ligt op de bescherming van de burger tegen de
overheid. Er wordt voorzien dat je tegen elke beslissing van de
uitvoerende macht kan opkomen bij de rechterlijke macht.
Dit wordt gerealiseerd via bijzondere decreten en
strafrechtscodificatie. Belang van het strafrecht er wordt komaf
gemaakt met alle oude wetgevingen en bronnen. Geen vorstelijke
wetten, gewoonterecht, lokaalrecht, invloed van het geleerde recht
meer want die geleerde boeken waren voor een stuk in het Latijn
geschreven. Men wil 1 wetboek waarin alles staat Les codes des dlis
et des peines (1791) Wat vinden we daarin terug? Realisatie van de
gelijkheidsgedachte Meer humanere straffen De 3 soorten
misdrijven
2. Inspiratie uit Anglo-Amerikaanse traditie Engeland Magna
Carta (1215) Habeas Corpus Act (1679) wet die toelaat dat wanneer
iemand gevangen wordt genomen hij meteen zijn invrijheidstelling
kan aanvragen. Bill of Rights (1689) de Koning moet eerst de wet
respecteren voor hij koning kan worden. Dit is een soort grondwet.
Amerika Virginia had ook een Bill of Rights die verder uitgewerkt
was. Strafwetten hadden geen terugwerkende kracht Procedure op
tegenspraak je moet je kunnen verdedigen Jury in criminele zaken
Proportionaliteit van de straffen Rechterlijke controle op
aanhouding en huiszoeking
3. Innovaties Constituante met betrekking tot het strafrecht
Misdrijven Nadruk op inbreuken op de openbare macht.
(quasi-sacralisering van de instellingen) Men legt te veel de
nadruk op het beschermen van de nieuwe instellingen. Soms is het
strafrecht nog zwaarder dan vroeger, er is geen soepelheid meer.
29
Voor 1 misdrijf is er nog 1 straf.
Straffen Opkomst van de gevangenisstraf, met heropvoedende rol
Nooit levenslang (perspectief behouden) De burger gestraft:
burgerlijke degradatie en carcan (dus ook behoud
afschrikkingseffect) Carcan er is een misdrijf gepleegd en daardoor
is de dader geen burger meer. Als hij de carcanstraf ondergaat, dan
is hij daarna terug een burger van de samenleving geworden. houten
paal met ijzeren ketting waar mensen ten schande werden gezet.
Afschaffing van lijfstraffen (menselijke waardigheid) en brandmerk
(nieuwe kansen behouden) Doodstraf door middel van guillotine
(menselijke waardigheid) 4. Napoleon monarch die alle macht naar
zich toetrekt. Militaire overheersing en publiekrechtelijke
consolidatie De wettelijke verankering Les codes (wetboek van
strafvordering van 1808, nog steeds!) Onder andere code pnal (1810,
blijft in Belgi tot 1867) Balans tussen Ancien Rgime en revolutie
Minima en maxima Behoud van de driedeling Functie van de straf :
preventie (intimidatie gebaseerd op de raison dtat en het
nutsbeginsel Daardoor hard (Franse humanisering 1832 niet voor
Belgi): o Doodstraf, deportatie, schandstraffen (carcanpalen),
opnieuw lijfstraffen en levenslang o Poging gestraft als gelukt
misdrijf o Medeplichtigheid gestraft als mededader
1815 1830: Koninkrijk der NEDERLANDEN Pogingen tot nieuwe
nationale codificaties zonder succes Willem I was een verlichte
despoot of absolute monarch. strenge censuurwetgeving geen jurys
meer afhankelijke rechterlijke macht geen recht op vrijheid van
vereniging
1830 heden: Belgi 1. Grondwet 1831 Herinvoeren jury in
strafrecht: Misdaden Politieke misdrijven Drukpersmisdrijven
Legaliteitsbeginsel in het strafrecht 30
Fundamentele rechten (veel in verband met strafrecht):
vrijheidsberoving, huiszoeking, verbeurdverklaring, Algemeen
gerechtelijk (dus ook strafprocesrecht) Openbaarheid
Motiveringsplicht Herziening van de wetboeken voorzien .
2. Nieuwe wetboeken?? Formeel: strafvordering Veel gesleutel aan
het oude frame Voorlopige hechtenis Aanpassingen vooral onder
invloed van EVRM en de zaak Dutroux Franchimont: klein (rechten
slachtoffer) maar niet groot De grote Franchimont is een compleet
nieuw wetboek van strafvordering opgesteld maar omdat er andere
problemen zijn die de overheid belangrijker acht is hij nog steeds
niet gerealiseerd.
Materieel: strafwet 1834: ontwerp Lebeau afgevoerd 1848 1867:
ontwerp Haus en Nypels Geen ommekeer, maar verder bouwen o
Verzachting strafsancties (poging en medeplichtigheid minder) o
Technische verbeteringen o Meer vertrouwen in de rechter (bv.
verzachtende omstandigheden) Officile vertaling in het Nederlands
pas in 1964
3. Discussies buiten de codificaties a. De doodstraf en het
abolitionisme Doodstraf gekend: Oudheid (Romeinen, Hebreeuws recht,
) Germaanse en Karolingische recht Houding kerk NT zachter dan OT
Beveiligingsgedachte (bv. Ketters) Toch verzet Middeleeuwen en
Nieuwe Tijd: onthoofding, ophanging, brandstapel, ..
Evolutie onder invloed van de Verlichting Beccaria: onrechtmatig
en nutteloos Toscane: sinds 1786 afgeschaft 31
Algemene civiliseringstendens Montesqieu: alleen voor doodslagen
Rousseau: wel volgens sociaal contract De Fierlant: wel nog
mogelijk, maar humane uitvoering
Franse Revolutie Commissie 1791 voor afschaffing Maar toch
steeds meer misdrijven ingevoer Maar via guillotine
1810: doodstraf behouden
Hollandse tijd: feitelijke daling (wettelijk behoud, ook in
ontwerp)
Belgi De iure: Wet 1996 o Grondwettelijk verankerd 2005 De facto
o Debatten vanaf onafhankelijkheid o Vanaf 1862 systematische
genade Uitzondering: wereldoorlog (Duitse en Belgische
Krijgsgerechten) repressie (niet uitgevoerd na WO I, wel 242 na WO
II)
32