Besef: Besef: Leeuwarderadeel Leeuwarderadeel is onderdeel van is onderdeel van een een groter groter cultuurgebied cultuurgebied
Besef:Besef: LeeuwarderadeelLeeuwarderadeelis onderdeel vanis onderdeel van
een een groter groter
cultuurgebiedcultuurgebied
Leeuwarderadeel werd Leeuwarderadeel werd gekoloniseerd door ….gekoloniseerd door ….
•migranten uit het oosten•verschillende interpretatiesinterpretaties
Import van zeden en gewoonten•Economisch-sociaal - gelijkwaardig
•Politiek-bestuurlijk - toerbeurt
•Juridisch - toerbeurt
•Religieus - heidens
De terp is een samenleving op zichzelfDe terp is een samenleving op zichzelf
•Het rechter oog zal men met 14 pond boeten
•Het linker oog zal men met 13 pond (boeten); (zijn) beide ogen (blind gemaakt), dan bedraagt de boete voor ieder (oog) 4 grote marken, met daarboven de boete voor de gewelddaad
•Op het grijpen aan het haar (onder) aan de buik (staan) 19 ons en 4 penningen. Dit is gelijk aan 6 engelse schillingen en 4 engelsen minus 4 kleine penningen; (…)
•Indien een persoon een ander een beker met bier in het het gezicht werpt, dan bedraagt de boete 5 ons minus 4 penningen, dit is gelijk aan 5 ½ engelse en 2 ½ penningen
Baard grijpen (vraagt) een drievoudige boete van 5 ons minus 8 penningen. Dit is gelijk aan 16 engelse en 4 kleine penningen
Enkele boetebepalingen in Lyowerd = Enkele boetebepalingen in Lyowerd = LeeuwarderadeelLeeuwarderadeel
De bewoners moesten hun bestaan De bewoners moesten hun bestaan aan de natuur opleggenaan de natuur opleggen
Verandering van de fysieke omgeving•Terpen•DijkenDijken
Dijken en wegen verbinden de terpen met elkaar
Terpdorpen wederzijds afhankelijkTerpdorpen wederzijds afhankelijk
Cultuur kenmerken rond 800Cultuur kenmerken rond 800
EconomischEconomisch
Boeren
en
vissers
SociaalSociaal
Egalitair??
PolitiekPolitiek
Gezamenlijk
JuridischJuridisch
Germaans
ReligieusReligieus
Heidens (vanaf 785 vermengd met Rooms Katholiek)
•Lex Frisionum
Ongeveer: 790
•Rechtsomgang:
Fiarndelen
trimdelen
•Buren zijn boeren
•Boeren zijn de baas = boerenzelf-bestuur
•Wie geen grond heeft telt niet mee
J. ReitsmaJ. Reitsma
nobilesnobiles
liberliber
lituslitus
slaafslaaf
2880 zilveren penningen
1920 zilveren penningen
1.7 kg aan zilver
960 zilveren penningen
N.E. AlgraN.E. Algra
Geestelijken staan buiten de Lex Frisionum
J.A. MolJ.A. Mol
Wereldlijk en geestelijkWereldlijk en geestelijk
Cultuurkenmerken rond 1300Cultuurkenmerken rond 1300
EconomischEconomisch
Boeren Boeren
SociaalSociaal PolitiekPolitiek
Hoofdeling is sociaal, politiek, militair en juridisch leiderHoofdeling is sociaal, politiek, militair en juridisch leider
JuridischJuridisch ReligieusReligieus
Rustringer Rustringer SeendrechtSeendrecht = handboek Asega
Ongeveer: 1300
1256:1256: HoogwoudHoogwoud. Fryske frijheid!?Fryske frijheid!?
Hoofdeling heeft invloed en prestige
Er gebeurt niets tegen de wil van de hoofdeling
Hoofdeling is rechter = grietman
(hij die het recht vordert)
Hoofdeling is politiek leider
Hoofdeling beheerst zijn kerk en benoemt zielenherder
Eigenerfde boer = Geaman
Koopman
Scamel ruterDeling moederkerken
Kerkelijke veranderingKerkelijke verandering
In de 13de eeuw kantelt de In de 13de eeuw kantelt de ontwikkelingontwikkeling
‘‘Thet bad sante Willehad, ther erost biscop was Thet bad sante Willehad, ther erost biscop was to Bremen, and wi under kersten wrdon, fon to Bremen, and wi under kersten wrdon, fon godis haluon and thes paus Leo, thet wi godis godis haluon and thes paus Leo, thet wi godis hus buvde and riuchtene kerstendom hilde. hus buvde and riuchtene kerstendom hilde.
And alle Frisa mote thruch there nede willa And alle Frisa mote thruch there nede willa buwa oua hiara fria gode godis hus, sunder buwa oua hiara fria gode godis hus, sunder
onspreke thes biscopes antes progostes, (…)onspreke thes biscopes antes progostes, (…)
tha hagon thene prestere to kiasande (…), and tha hagon thene prestere to kiasande (…), and thi progost hach him thet alter to lenande.’thi progost hach him thet alter to lenande.’
Jus patronatusJus patronatus
Jus patronatusJus patronatus
Eigenaren van bedrijven waarop van oudsher stemrecht rust
Recht kerkbouwRecht kerkbouw
Recht priesterkeuzeRecht priesterkeuze
Recht van placetRecht van placet
Parochiegeestelijken Parochiegeestelijken vrijwel allemaal uit de vrijwel allemaal uit de directe omgevingdirecte omgeving
Lokale kerk is Lokale kerk is identificatie-object van identificatie-object van boerengemeenschappenboerengemeenschappen
Clientele en verzwageringClientele en verzwagering
Leeuwarderadeel is een schoolvoorbeeld van het clientele systeem
Verdeling grondbezit 1511Verdeling grondbezit 1511
Geestelijken, kloosters en kerken Geestelijken, kloosters en kerken 43,9%43,9%•Klooster BurgumKlooster Burgum•Klooster HallumKlooster Hallum•Klooster RinsumageestKlooster Rinsumageest•Klooster OudkerkKlooster Oudkerk•Klooster Hallum-WanswertKlooster Hallum-Wanswert
Adel Adel 32,2 %32,2 %•Rienk Eminga alias Kamminga (Leeuwarden)Rienk Eminga alias Kamminga (Leeuwarden)•Doeke Martena’s kinderen (Cornjum)Doeke Martena’s kinderen (Cornjum)•Hessel Martena (Franeker)Hessel Martena (Franeker)•Pyter Hajes Kamminga (Leeuwarden)Pyter Hajes Kamminga (Leeuwarden)•Frans Minnema (Leeuwarden)Frans Minnema (Leeuwarden)
Eigenerfde boer Eigenerfde boer 23,9%23,9% (hiervan: grootste deel voor (hiervan: grootste deel voor
minder dan de helft eigenaar)minder dan de helft eigenaar)
Geestelijke opcomsten 1580Geestelijke opcomsten 1580
PatroonsPatroons opcomsten opcomsten (J, C, B, S, V, H(J, C, B, S, V, H))
PastoriePastorieopcomsten opcomsten (J, C, B, S, V, H)(J, C, B, S, V, H)
ViccarieViccarieopcomsten opcomsten (J, C, S)(J, C, S)
PrebendePrebendeopcomsten opcomsten (V)(V)
KleinodienKleinodien
Finkum, 1580Finkum, 1580
Hirtegens de pastoir ens en vor all betaelt to Hirtegens de pastoir ens en vor all betaelt to affsoen vor sin pensie vifftich goude guldenaffsoen vor sin pensie vifftich goude gulden
Ende hebben den schoelmester to sin Ende hebben den schoelmester to sin onderhout beloefft jarlix 40 gg.onderhout beloefft jarlix 40 gg.
Den armen to Vintkum (…) 12 korff vol torffs Den armen to Vintkum (…) 12 korff vol torffs gegeven, den anderen vorss. elk een ferndeel gegeven, den anderen vorss. elk een ferndeel
torffstorffs
Somma facit viff schuten torff, bedragt xxi gg. 7 Somma facit viff schuten torff, bedragt xxi gg. 7 st., ende is onder de voorss. 28 arme personen st., ende is onder de voorss. 28 arme personen
verdeelt bij de armvogeden offt diakens to verdeelt bij de armvogeden offt diakens to VintkiumVintkium
Hijum, 1580Hijum, 1580
De coster hefft van de patroon tot behoiff De coster hefft van de patroon tot behoiff dcosterie, mesterie, uirwerck oick 18 pondem. dcosterie, mesterie, uirwerck oick 18 pondem.
(…)(…)
De vorss. Binnert Roorda end kerckvogeden De vorss. Binnert Roorda end kerckvogeden verclaren, dat verclaren, dat Antonius Folkertz olde pastoir,Antonius Folkertz olde pastoir,
sin huis hefft opgehouden met sin moder end sin huis hefft opgehouden met sin moder end suster end geen concubine gehat hefft end hem suster end geen concubine gehat hefft end hem
eerlick by sin gemeente gedragen hefft. End eerlick by sin gemeente gedragen hefft. End hem also to pensie offt affsoen togemakt is hem also to pensie offt affsoen togemakt is
tachtig goudguldentachtig goudgulden
Gellius Gellius Faber de Faber de BoumaBouma
JelsumJelsum
‘Sola Fide’‘Sola Fide’
Wie was Gellius Faber de Bouma?Wie was Gellius Faber de Bouma?
1490 Te Leeuwarden geboren
1510/14 Preekt op sacramentariaanse wijze. ‘Sola Fide’
1536 Verlaat RK Kerk. Tegelijk met Menno Simons.
Zwingliaan. Eén van de belangrijke opponenten
van Menno Simons. Dominee te Emden. Onder Laski
1552 Geirriteerd door brief van Anabaptisten uit Maagdenburg. Schrijft
boek. Verloren gegaan!
Menno schrijft hierop zijn theologische biografie:
doop, vrije wil, christologie, karakter van kerk, plaats van
magistraat, ……
1554 Openbaar debat met Menno Simons te Emden
1564 Te Emden overleden
De kerkhervorming in Friesland De kerkhervorming in Friesland komt van het plattelandkomt van het platteland
• ‘Verstandelijke beschaving’ = Rationaliteit• Bezwaren tegen de mis in bijzonder (brood en wijn), Paapse
poespas in algemeen: beelden, kaarsen, vagevuur, heiligen en
goede werken …
• Vrijgesteld lezen mis!!!! …
• Anti-celibaat
• Studie in buitenland. Protestantse hogeschool Heidelberg!!!
Jelsum
Tzum
Witmarsum
Hogebeintum
Gellius Gellius Faber de Faber de BoumaBouma
JelsumJelsum
‘Sola Fide’‘Sola Fide’