GENEL UYGARLIK TAR‹H‹±k... · t.c. anadolu Ün‹vers‹tes‹ yayini no: 2964 aÇikÖ⁄ret‹m fakÜltes‹ yayini no: 1919 genel uygarlik tar‹h‹ yazarlar doç.dr. hakan

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2964

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1919

GENEL UYGARLIK TAR‹H‹

YazarlarDoç.Dr. Hakan S‹VAS (Ünite 1, 2)

Yrd.Doç.Dr. R. Eser KORTANO⁄LU (Ünite 3)Yrd.Doç.Dr. Nilgün ELAM (Ünite 4)

Yrd.Doç.Dr. Hayrettin PINAR (Ünite 5)Yrd.Doç.Dr. Sema ALTUNAN (Ünite 6)Yrd.Doç.Dr. Sedat B‹NGÖL (Ünite 7)

Doç.Dr. Zafer KOYLU (Ünite 8)

EditörProf.Dr. Taciser S‹VAS

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç.Dr. T. Volkan Yüzer

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Genel Uygarl›k Tarihi

ISBN 978-975-06-1621-1

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 70.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ xi

Dünyan›n Oluflumu, Eski Mezopotamya ve Eski M›s›r Tarihi ve Uygarl›klar›............................................. 2

DÜNYANIN OLUfiUMU VE ‹LK ‹NSAN TÜRLER‹ ....................................... 3ESK‹ MEZOPOTAMYA TAR‹H‹ ................................................................... 5Mezopotamya’n›n Co¤rafi Yap›s› ................................................................. 5Genel Hatlar› ile Eski Mezopotamya Tarihi................................................. 6Sümerler, (Erken Hanedanlar Dönemi: MÖ. 2900-2350)............................ 7Akkadlar (MÖ. 2350-2150)............................................................................ 8Yeni Sümer Dönemi (III. Ur Sülalesi: MÖ. 2112-2000) .............................. 8Assurlular ve Babilliler .................................................................................. 8Yeni Babil Devleti (MÖ. 612-539)................................................................ 9ESK‹ MEZOPOTAMYA UYGARLI⁄I............................................................. 10Devlet Yönetimi ............................................................................................ 10Hukuk ............................................................................................................ 10Din ................................................................................................................. 11Sanat ve Kültür .............................................................................................. 12

Yaz›n›n Geliflimi ...................................................................................... 12Edebiyat ................................................................................................... 13Bilim ve Sanat ......................................................................................... 13

ESK‹ MISIR TAR‹H‹ ...................................................................................... 15M›s›r’›n Co¤rafi Yap›s›................................................................................... 15

Genel Hatlar› ile M›s›r Tarihi.................................................................. 16Erken Dönem (1-2. Sülaleler: MÖ. 3000-2650) ........................................... 17Eski Krall›k Dönemi (3-8. Sülaleler: MÖ. 2650-2134 )................................ 17Orta Krall›k Dönemi (11-14. Sülaleler: MÖ. 2040-1640)............................. 18Yeni Krall›k Dönemi (18-20. Sülaleler: MÖ. 1550-1070) ............................ 18Geç Dönem (25-31. Sülaleler: MÖ. 712-332) .............................................. 20ESK‹ MISIR UYGARLI⁄I ............................................................................... 20Devlet Yönetimi ............................................................................................ 20Bilim .............................................................................................................. 21Yaz› ................................................................................................................ 22Mimari ............................................................................................................ 23Din ve Ölü Gömme Gelenekleri.................................................................. 26Özet................................................................................................................ 29Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 32Okuma Parças› .............................................................................................. 33Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 33S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 34Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 35

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

Eski Anadolu Tarihi ve Uygarl›klar›....................................... 36ANADOLU’NUN TAR‹H ÖNCES‹ (PREH‹STOR‹K) DÖNEMLER‹ ............... 37Paleolitik Ça¤ (Eski Tafl Ça¤›, Yontma Tafl Devri)(GÖ. 1.000.000-12.000/11.000) ..................................................................... 37Mezolitik Ça¤ (Epipaleolitik Ça¤, Orta Tafl Devri)(GÖ. 12.000-11.000) ...................................................................................... 38Neolitik Ça¤ (Cilal› Tafl Ça¤›, Yeni Tafl Ça¤›) (MÖ. 10.000- 5.500) ........... 38Kalkolitik Ça¤ (Bak›r Tafl Ça¤›) MÖ. 5500-3200/3000 ............................... 41ANADOLU’NUN TUNÇ ÇA⁄LARI ................................................................ 41‹lk Tunç Ça¤› (MÖ. 3200/3000-2000) .......................................................... 41Orta Tunç Ça¤› (M.Ö. 2000/1900 -1500/1450) ............................................ 43Eski Hitit Devleti ........................................................................................... 44Son Tunç Ça¤› (MÖ.1500/1450-1200) .......................................................... 45Hitit Uygarl›¤› ................................................................................................ 45

Devlet Yönetimi ve Toplum Yap›s› ...................................................... 45Din ve Ölü Gömme Gelenekleri .......................................................... 46

Mimari ve Sanat............................................................................................. 47Mimari ...................................................................................................... 47Sanat......................................................................................................... 48

Yaz› ve Edebiyat............................................................................................ 49ANADOLU’NUN DEM‹R ÇA⁄I UYGARLIKLARI (MÖ. 1200-547/546) ....... 49Geç Hitit Kent Devletleri .............................................................................. 50Urartu Krall›¤› ................................................................................................ 51Frig Krall›¤› .................................................................................................... 53Lidya Krall›¤›.................................................................................................. 57Özet................................................................................................................ 60Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 62Okuma Parças› .............................................................................................. 63Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 63S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 64Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 65

Eski Yunan ve Roma Uygarl›klar›........................................... 66TUNÇ ÇA⁄I VE EGE..................................................................................... 67Minos Uygarl›¤› ............................................................................................. 68Kiklad (Kyklad) Uygarl›¤› ............................................................................. 69Miken (Myken) Uygarl›¤› ve K›ta Yunanistan ............................................. 70ESK‹ YUNAN UYGARLI⁄I ............................................................................ 71ESK‹ YUNAN M‹MARLI⁄I............................................................................. 73Tap›naklar ...................................................................................................... 73

Olympia Zeus Kutsal Alan› ve Zeus Tap›na¤› ...................................... 74Olympia Zeus Tap›na¤› .......................................................................... 75Atina ve Akropolis .................................................................................. 75Athena Parthenon Tap›na¤›.................................................................... 75Propylaion ............................................................................................... 76

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Athena Nike Tap›na¤› ............................................................................. 76Erekhtheion ............................................................................................. 76

Önemli Kamusal Yap›lar............................................................................... 76Agora........................................................................................................ 76Bouleuterion............................................................................................ 76Prytaneion................................................................................................ 76Tiyatro...................................................................................................... 77

ESK‹ YUNAN HEYKELTRAfiLI⁄I.................................................................. 77ROMA UYGARLI⁄I ....................................................................................... 79Roma Kenti ................................................................................................... 79Roma Toplumunda Din ................................................................................ 80ROMA M‹MARLI⁄I ........................................................................................ 80ROMA HEYKELTRAfiLI⁄I VE PORTRE SANATI.......................................... 82Özet ............................................................................................................... 84Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 86Okuma Parças› ........................................................................................... .. 87Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 87S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 88Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 89

Ortaça¤ Avrupa-Do¤u Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarl›¤› (MS. 4-15. Yüzy›l) .................................................... 90

ORTAÇA⁄ KAVRAMI VE ERKEN ORTAÇA⁄’DA AVRUPA (5-11. YÜZYIL) .............................................................................................. 91Ortaça¤ Kavram›............................................................................................ 91Kavimler Göçü ve Sonuçlar›......................................................................... 92Frank Devleti ................................................................................................ 92Erken Ortaça¤’da ‹dari Yap›: Feodal Sistem .............................................. 93Ekonomik Yap›: Malikane Sistemi ............................................................... 94ASIL ORTAÇA⁄ (11-14. YÜZYIL)................................................................. 94Ulusal Devletlerin ve Kilisenin Güçlenmesi: I. Otto ve Bat› Roma ‹mparatorlu¤u ................................................................................................ 94Kilise-Devlet ‹liflkileri ve Cluny Reformu .................................................... 94‹ngiltere ve Norman Egemenli¤i (1066-1214).............................................. 95Halk Ayaklanmas› ve Magna Carta .............................................................. 96Fransa’da Capet Hanedan› Dönemi ............................................................. 97Almanya’da Hohenstaufen ‹mparatorlu¤u (1152-1272) ............................. 97Kentler: Yeniden Do¤ufl ve Tacirler ........................................................... 98GEÇ ORTAÇA⁄ (14-15. YÜZYIL) ............................................................... 99Fransa ve ‹ngiltere’deki Politik Geliflmeler.................................................. 99Dinsel Geliflmeler .......................................................................................... 100ORTAÇA⁄ AVRUPASI’NDA KÜLTÜR, SANAT VE M‹MAR‹........................ 100E¤itim ve Ö¤retim ......................................................................................... 100Dil ve Edebiyat.............................................................................................. 101Sanat ve Mimari............................................................................................. 101DO⁄U ROMA (B‹ZANS) KAVRAMI VE S‹YASAL DÜfiÜNCES‹.................. 104

‹ ç indek i ler v

4. ÜN‹TE

Bizans Kavram›.............................................................................................. 104Bizans Siyasal Düflüncesi .............................................................................. 104CONSTANT‹NUS DÖNEM‹ (ERKEN B‹ZANS DÖNEM‹) ............................ 104Dinsel Sapk›nl›k ve Donatism ..................................................................... 105Teslis (Üçleme) Ç›kmaz› ve Arianism .......................................................... 1054. Yüzy›lda Politik Durum: Haleflik (Ard›ll›k) Sorunu................................ 106Kristolojik (‹sa’›n Özü ile ‹lgili) Çat›flmalar.................................................. 1065.- 6. Yüzy›llarda Politik Durum: Halefler (Ard›llar)................................... 107Justinianus Dönemi (527-565) ve Bat› Avrupa’n›n Yeniden Fethi ............. 107HERACLEIUS DÖNEM‹ ................................................................................ 107III. LEON DÖNEM‹ VE ‹KONOKLASM (TASV‹R KIRICILIK) ..................... 108MAKEDONYA HANEDANI DÖNEM‹ (ORTA B‹ZANS DÖNEM‹).............. 109DUKAS HANEDANI DÖNEM‹ (1059-1081) ................................................. 110KOMNENOS HANEDANI DÖNEM‹ (1081-1185)......................................... 1104. Haçl› Seferi ve Latin Hâkimiyet Devri (1204-1261) ................................ 111PALAIOLOGOS HANEDANI DÖNEM‹ (GEÇ B‹ZANS DÖNEM‹) .............. 112DO⁄U ROMA (B‹ZANS)’DA KÜLTÜR, SANAT VE M‹MAR‹ ...................... 113Devlet Yönetimi ............................................................................................ 113Edebiyat ......................................................................................................... 113E¤itim ve Ö¤retim ......................................................................................... 114Sanat............................................................................................................... 115Mimarî ........................................................................................................... 116Özet ............................................................................................................... 118Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 121Okuma Parças› ........................................................................................... .. 122Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 123S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 123Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 124

‹slâm Tarihi ve Uygarl›¤›......................................................... 126‹SLÂM‹YET’TEN ÖNCE ARAB‹STAN............................................................ 127Yaflam fiartlar› ve Din ................................................................................... 127‹SLÂM‹YET’‹N DO⁄UfiU............................................................................... 128Hz. Muhammed’in Peygamberlik Öncesi Yaflam› ....................................... 128Hz. Muhammed’in Peygamberli¤i ................................................................ 128Hicret (622).................................................................................................... 129HZ. MUHAMMED DÖNEM‹NDE YAPILAN SAVAfiLAR ............................. 129Bedir Savafl› (624) ......................................................................................... 129Uhud Savafl› (625) ......................................................................................... 129Hendek Savafl› (627) ..................................................................................... 130Hudeybiye Anlaflmas› (628).......................................................................... 130‹SLÂM‹YET’‹N YEN‹ GEL‹fiME DÖNEM‹ .................................................... 130DÖRT HAL‹FE DÖNEM‹ (632-661) .............................................................. 131Hz. Ebûbekir’in Halifeli¤i (632-634)............................................................. 131Hz. Ömer Dönemi (634-644)........................................................................ 131Hz. Osman Dönemi (644-656) ..................................................................... 132

‹ ç indek i lervi

5. ÜN‹TE

Hz. Ali Dönemi (656-661)............................................................................. 132EMEVÎLER DÖNEM‹ (661-750) ..................................................................... 133ENDÜLÜS EMEVÎ DEVLET‹ (756-1031) ....................................................... 136ABBASÎ DEVLET‹ (750-1258) ....................................................................... 137‹SLÂM KÜLTÜR VE UYGARLI⁄I .................................................................. 139Dil ve Edebiyat ............................................................................................ 140Bilim ve Felsefe............................................................................................. 140Sanat............................................................................................................... 142Mimari ............................................................................................................ 142Özet................................................................................................................ 146Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 149Okuma Parças› .............................................................................................. 150Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 150S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 150Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 151

De¤iflim ve Etkileflim: Yeniça¤’da Avrupa ve Osmanl› (15-18.Yüzy›l)............................................................ 152

YEN‹ÇA⁄’DA BATI AVRUPA’DA YAfiANAN EKONOM‹K VE SOSYAL DE⁄‹fi‹M ........................................................................................ 153De¤iflime Direnifl: Amaç Düzenin Devaml›l›¤› ............................................ 153Üretimin De¤iflimi ve Burjuvazinin Yükselifli .............................................. 153De¤iflen Aristokrasi ....................................................................................... 154Dokuma ve Maden Sanayinin Geliflimi: ‹flçi S›n›f›n›n Ortaya Ç›k›fl› .......... 154Kapitalizm ...................................................................................................... 154Avrupa’n›n Sömürgecilik Faaliyetleri ......................................................... 155Avrupa’n›n Yeniça¤’› ..................................................................................... 156YEN‹ÇA⁄’DA BATI AVRUPA’NIN DÜfiÜNCE YAPISINDA YAfiANAN DE⁄‹fi‹M ....................................................................................................... 157Yeni Düflünce Yap›s›n›n Geliflme Koflullar› ................................................ 157De¤iflen Siyasal Yap›..................................................................................... 157HÜMAN‹ZM ................................................................................................... 158Gerçekle ‹dealin Çeliflkisi ............................................................................. 158Hümanizmin Ortaya Ç›k›fl›............................................................................ 159RÖNESANS VE REFORM............................................................................... 160Rönesans ........................................................................................................ 160Reform............................................................................................................ 161Reformcu Düflünürler.................................................................................... 161

Martin Luther (1483-1546) ...................................................................... 161John Calvin (1509-1564) ......................................................................... 162Thomas Münzer ve Köylüler Savafl› (1524-1525) ................................. 162

Reformun Sonuçlar›....................................................................................... 162AYDINLANMA ÇA⁄I’NIN TEMEL ÖZELL‹KLER‹ VE AYDINLANMA FELSEFES‹ ...................................................................................................... 163AYDINLANMA ÇA⁄I’NA ETK‹ EDEN BAZI DÜfiÜNÜRLER ....................... 164J. Locke (1632-1704) .................................................................................... 164

‹ ç indek i ler vii

6. ÜN‹TE

Montesquieu (1699-1755) ...................................................................... 165J.J. Rousseau (1712-1778) ...................................................................... 165Voltaire (1699-1778) .............................................................................. 166

Ayd›nlanma Felsefesinin ‹lkeleri .................................................................. 167DO⁄A YASASI VE EKONOM‹K L‹BERAL‹ZM ........................................... 168AYDINLANMA ÇA⁄I’NDA EDEB‹YAT, SANAT VE MÜZ‹K ...................... 169Edebiyat ......................................................................................................... 169Sanat ............................................................................................................. 169Müzik ............................................................................................................ 169OSMANLI VE AVRUPA ‹Ç‹ÇEL‹⁄‹: ‹LET‹fi‹M VE ETK‹LEfi‹M..................... 170Osmanl› Devleti’nin Ça¤dafl Avrupa’n›n Do¤uflundaki Rolü ve Etkisi ...... 170Osmanl› Siyasetinin Avrupa’daki ‹zleri ....................................................... 171Do¤u-Bat› Aras›nda Bir Köprü Olarak Osmanl› ........................................ 172Osmanl›’da Bilim ve Avrupa Bilimi ile ‹lk Temas ..................................... 173Avrupa Biliminin Osmanl› Üzerindeki ‹zleri .............................................. 174Kültürel Etkileflim ......................................................................................... 176Avrupa Kültüründe Osmanl› Etkisi .............................................................. 177Avrupa’ya Bir Model Olarak Osmanl› Siyasal Rejimi ................................ 178Dini Hoflgörü Konusunda Osmanl› ve Avrupa .......................................... 179Sanatta Osmanl›-Avrupa Etkileflimi ............................................................. 182Özet ............................................................................................................... 185Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 188Okuma Parças› ........................................................................................... .. 189Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 189S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 190Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 192

Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi.......................... .. 194SANAY‹ DEVR‹M‹.......................................................................................... 195Dünyada ‹lk Kez Sanayi Devrimi’nin ‹ngiltere’de Görülmesi veNedenleri ...................................................................................................... 195‹ngiliz Sanayi Devriminin Ortaya Ç›k›fl› ..................................................... 196Ekonomik, Toplumsal ve Uluslararas› ‹liflkiler Bak›m›ndan SanayiDevrimi’nin Sonuçlar› .................................................................................. 198DEMOKRAS‹ TAR‹H‹ BAKIMINDAN AMER‹KAN DEVR‹M‹....................... 199Amerika’da ‹ngiliz Kolonilerinin Oluflumu ve Amerikan Ba¤›ms›zl›kSavafl› ............................................................................................................ 199Amerikan Ba¤›ms›zl›k Düflüncesinin Oluflumu ve AmerikanBa¤›ms›zl›k Bildirisi’nin Demokrasi Aç›s›ndan De¤eri .............................. 202FRANSIZ DEVR‹M‹ ........................................................................................ 203Frans›z Devrimi’ni Do¤uran Toplumsal, Düflünsel ve EkonomikEtkenler ......................................................................................................... 203Toplumsal Etkenler ....................................................................................... 203Düflünsel Etkenler ........................................................................................ 204Ekonomik Etkenler ...................................................................................... 205Frans›z Devrimi, Ortaya Ç›k›fl› ve Geliflim Süreci ...................................... 206

‹ ç indek i lerviii

7. ÜN‹TE

‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi (26 A¤ustos 1789) ................................. 207‹lk Frans›z Anayasas› (1791) ........................................................................ 208Avrupa Devletleri ve Yeni Fransa’ya Karfl› Tepkiler ................................. 208Konvansiyon Meclisi ..................................................................................... 209Direktuvar Dönemi ....................................................................................... 209Napolyon Dönemi 1799-1815....................................................................... 209Frans›z Devrimi’nin Avrupa’daki Yans›malar› ............................................ 2101830 DEVR‹MLER‹ ........................................................................................ 210Kutsal ‹ttifak (26 Eylül 1815)........................................................................ 211Dörtlü ‹ttifak (20 Kas›m 1815)...................................................................... 211Fransa’da Devrim (1830) ve Sonuçlar› ....................................................... 2111848 DEVR‹MLER‹ ........................................................................................ 2121848 Devrimi ve Avrupa............................................................................... 213Özet ............................................................................................................... 215Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 217Okuma Parças› ........................................................................................... .. 218Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 218S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 219Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 219

20.Yüzy›ldan 21.Yüzy›la: Savafllar, Bar›fl veKüreselleflme Dönemi............................................................. 220

I.DÜNYA SAVAfiI VE SONUÇLARI (1914-1918).......................................... 221Devletleraras› Bloklaflma............................................................................... 222

Üçlü Ba¤laflma/‹ttifak’›n Oluflmas› (Almanya, Avusturya-Macaristan,‹talya 1872-1882) ..................................................................................... 222Üçlü Anlaflma/‹tilaf/Entente’nin Oluflmas› (Fransa, ‹ngiltere, Rusya1891-1907) ............................................................................................... 222

Savafl›n Bafllamas› ve Geliflmeler.................................................................. 223Bloklara Yeni Kat›lmalar............................................................................... 223Osmanl› Devleti’nin Savafla Girifli ................................................................ 223Avrupa Cephelerinde Durum ....................................................................... 224Genel De¤erlendirme.................................................................................... 225Türk Kurtulufl Savafl› ..................................................................................... 226

‹flgallere Karfl› Tepkiler ve Mustafa Kemal (Atatürk) Faktörü.............. 226Yerel Kongre ‹ktidarlar› Döneminden Ulusal Meclis’e ............................... 227Türkiye Cumhuriyeti’nin Ba¤›ms›zl›k Senedi: Lozan Bar›fl Antlaflmas› ...... 228I. DÜNYA SAVAfiI SONRASI GEL‹fiMELER.................................................. 228ABD Baflkan› Wilson ve 14 ‹lkesi ................................................................ 229‹ki Savafl Aras› Dönem.................................................................................. 231Geçici Bar›fl Dönemi (1919-1929) ................................................................ 231Rusya’da Bolflevik Devrimi/Çarl›ktan Sovyet Rusya’ya............................... 232‹talya’da Faflizm 1928-1939 ........................................................................... 232Almanya’da Nasyonal Sosyalizm (Nazizm).................................................. 233Japonya .......................................................................................................... 2341929 Dünya Ekonomik Bunal›m› ................................................................. 234

‹ ç indek i ler ix

8. ÜN‹TE

‹K‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI ................................................................................ 235Savafl›n Nedenleri .......................................................................................... 235Savafl›n Bafllamas›.......................................................................................... 236Uzak Do¤u ve Japonya................................................................................. 236Savafl›n Sonucu.............................................................................................. 236II. Dünya Savafl› S›ras› ve Sonras›nda Yap›lan Toplant›lar......................... 236Atlantik Demeci/ Bildirisi (14 A¤ustos 1941) .............................................. 237Kazablanka (Casablanca) Konferans› (14-24 Ocak 1943)........................... 237Washington Konferans› (12-16 May›s 1943)................................................ 237Quebec Konferans› (11-12 A¤ustos 1943) ................................................... 237Moskova Konferans› (19 Ekim-1 Kas›m 1943) ............................................ 237Kahire Konferans› (22-26 Kas›m 1943) ........................................................ 237Tahran Konferans› (28 Kas›m-1 Aral›k 1943) .............................................. 238Dumbarton Oaks Konferans› (21 A¤ustos-7 Ekim 1944) ........................... 238Yalta Konferans› (4-11 fiubat 1945) ............................................................. 238Potsdam Konferans› (17 Temmuz-12 A¤ustos 1945) .................................. 239II. DÜNYA SAVAfiI SONRASI GENEL DURUM ........................................... 239Avrupa............................................................................................................ 239Japonya ve Çin .............................................................................................. 239Orta Do¤u...................................................................................................... 23921. YÜZYIL VE KÜRESELLEfiME .................................................................. 240Özet................................................................................................................ 243Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 244Okuma Parças› .............................................................................................. 245Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 246S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 246Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 247

‹ ç indek i lerx

ÖnsözUygarl›k, en genel anlam›yla tarihi süreç içinde insanlar›n nesilden nesile ak-

tard›klar› düflünce, sanat, bilim ve teknoloji ürünlerinin tamam›n› ifade eder. Ana-

dolu Üniversitesi uzaktan ö¤retim koflullar›na göre haz›rlanan Genel Uygarl›k Ta-

rihi kitab› da bafllang›çtan bugüne uygarl›k sürecini oluflturan temel olay ve olgu-

lar› ana hatlar›yla sizlere aktarmay› amaçlam›flt›r. ‹nsan topluluklar›n›n yeryüzün-

deki genifl da¤›l›m› dikkate al›nd›¤›nda normal bir uygarl›k tarihi kitab›na girmesi

beklenen pek çok konunun kitap kapsam› d›fl›nda b›rak›ld›¤›n› göreceksiniz. Bu

kitapta Bat› Uygarl›¤› olarak tan›mlanan köklü uygarl›¤›n siyasal ve kültürel pano-

ramas›, kronolojik bir düzen içinde ana çizgileriyle sunulmaktad›r.

Kitab›n ilk üç ünitesi Bat› Uygarl›¤›’n›n temellerinin at›ld›¤›, a¤›rl›kl› olarak Ak-

deniz çevresindeki Eskiça¤ kültürlerini incelemektedir. Dördüncü ünite, Ortaça¤

Avrupa’s› ile Do¤u Roma (Bizans) ‹mparatorlu¤u’ndaki siyasi, dini, ekonomik ve

kültürel geliflmeleri incelemektedir. Beflinci ünite fetihlerle ‹ran, Kuzey Afrika ve

Anadolu’ya do¤ru geniflleyen ‹slam devletlerinin siyasi ve kültürel yap›s›n› ana

hatlar› ile de¤erlendirmektedir. Alt›nc› ünite Yeniça¤ Avrupa’s›na damgas›n› vuran

Rönesans ve Reform hareketlerini, Avrupa ile Osmanl› aras›ndaki etkileflimi ve

Ayd›nlanma Ça¤›’n› ele almaktad›r. Yedinci ünite modern Avrupa’y› haz›rlayan

Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimini, sekizinci ünite ise 20. yüzy›l›n en

önemli olaylar› I. ve II. Dünya Savafl› ile 21. yüzy›l›n güncel kavram› olan küre-

selleflme konular›n› içermektedir.

Sekiz üniteden oluflan Genel Uygarl›k Tarihi ders kitab›m›zda, konular›n genifl-

li¤i dikkate al›narak, ayr›nt›l› bilgiler yerine temel olabilecek bilgilere yer verilmifl-

tir. Her ünitenin önünde verilen amaçlar›m›z›, ancak üniteyi ilgiyle ve dikkatle

okudu¤unuzda daha iyi kavrayacaks›n›z. Metin içerisinde s›ra sizde bafll›¤› alt›n-

da, ifllenen konuyla do¤rudan ilgili sorularla konun pekifltirilmesi amaçlanm›flt›r.

Ünitelerimizde birçok kavram ve terim geçmektedir. Bu sözcükler, ça¤lar›na göre

anlam kazanmaktad›r. Her ünitede ö¤renilmesi istenen kavram ve terimlerin aç›k-

lamas› ilgili sayfada yana ç›k›nt› olarak verilmifltir. Her üniteyi okuduktan sonra

ünite sonunda verilen kendimizi s›nayal›m sorular›n› çözmelisiniz. Çözüm için ge-

rekli çabay› harcad›¤›n›zda baflar› sizinle olacakt›r.

Elinizdeki bu kitap, kalabal›k bir ekibin uzun soluklu çal›flmalar› sonucunda

ortaya ç›km›flt›r. Bu ekibin oluflturulmas› ve çal›flmas›nda her türlü olana¤› sa¤la-

yan Anadolu Üniversitesi Rektörü Say›n Prof. Dr. Davut AYDIN’a ve Genel Koor-

dinatör Doç. Dr. Müjgan BOZKAYA’n›n flahs›nda kitab›n haz›rlanmas›nda eme¤i

geçen tüm çal›flanlara, editör ve yazarlar olarak en içten teflekkürlerimizi sunar›z.

Editör

Prof.Dr. Taciser S‹VAS

Önsöz xi

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Dünya ve canl›lar›n oluflumunu, ilk insan türlerini aç›klayabilecek, Mezopotamya’n›n co¤rafi yap›s›n› ve Eski Mezopotamya tarihini genel hatla-r›yla kavrayabilecek, Eski Mezopotamya’n›n devlet yönetimini, hukukunu ve dinini aç›klayabilecek,Eski Mezopotamya kültürü ve sanat›n› tart›flabilecek,M›s›r’›n co¤rafi yap›s›n› ve Eski M›s›r tarihini genel hatlar›yla de¤erlendirebi-lecek,Eski M›s›r kültürünü ve mimarisini tan›mlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Dünya• M›s›r• ‹nsan Türleri• Firavun• Mezopotamya • Hiyeroglif Yaz›• ‹lk fiehir Devletleri

• An›tsal Tap›naklar• Yaz›n›n ‹cad›• Takvim• ‹lk Kanunlar• Piramitler• ‹lk Edebî Metinler• Mumyalama

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNN

N

Genel Uygarl›kTarihi

• DÜNYANIN OLUfiUMU VE ‹LK ‹NSAN TÜRLER‹

• ESK‹ MEZOPOTAMYA TAR‹H‹• ESK‹ MEZOPOTAMYA UYGARLI⁄I• ESK‹ MISIR TAR‹H‹• ESK‹ MISIR UYGARLI⁄I

1GENEL UYGARLIK TAR‹H‹

Dünyan›n Oluflumu,Eski Mezopotamya veEski M›s›r Tarihi veUygarl›klar›

DÜNYANIN OLUfiUMU VE ‹LK ‹NSAN TÜRLER‹Evrenin yafl›n›n 15 milyar y›l oldu¤u tahmin edilmektedir. 12 milyar y›l önce galak-siler, 5 milyar y›l önce ise Günefl sistemimiz Samanyolu galaksisinde oluflmufltur.Dünya, günefl sistemimizin oluflmas›ndan 500 milyon y›l sonra, 4.5 milyar y›l öncegaz ve toz bulutlar›ndan meydana gelmifltir.

Dünya üzerinde tek hücreli canl›lar yaklafl›k 3.6 milyar y›l önce, çok hücrelicanl›lar ise 1.7 milyar y›l önce ortaya ç›km›flt›r. Günümüzden yaklafl›k 570 milyony›l önce Birinci Zaman (Paleozoyik)’da bitkiler ve hayvanlar görülürler. ‹kinci Za-man’da (Mezozoyik), günümüzden 230 milyon y›l önce dinozorlar, 220 milyon y›lönce de memeliler görülmeye bafllar. Bu dönemin sonlar›nda yaklafl›k 65 milyony›l önce dinozorlar›n soyu tükenmifltir. Dördüncü Zaman Pleistosen ve Holosen ol-mak üzere iki evrelidir. Günümüzden 2 milyon y›l kadar önce bafllayan Pleistosendönem 10 bin y›l öncesine kadar devam eder ve Paleolitik (Eski Tafl) Ça¤ bu dö-nemde yaflanm›flt›r. Holosen dönem ise günümüzden 10 bin y›l önce bafllar ve gü-nümüzde hala devam etmektedir.

‹nsanlar›n tafl aletler yapmalar›yla günümüzden 2.5 milyon y›l önce PaleolitikÇa¤ bafllar. Paleolitik Ça¤’da insanlar avc›l›k ve toplay›c›l›k yapm›fllar, av hayvan-lar›n›n peflinde göçebe bir yaflam sürmüfller, ma¤aralar ve kaya alt› s›¤›naklar› gi-bi yerleflmelerde geçici sürelerle bar›nm›fllard›r. Dönemin sonlar›na do¤ru, ma-¤ara duvarlar›na yap›lan resimler ve küçük heykelcikler görülmeye bafllar. Bütüninsan türleri Paleolitik Ça¤’da görülmüfltür. Paleolitik Ça¤ Alt, Orta ve Üst olmaküzere üç evrelidir. Alt Paleolitik Ça¤’da (G.Ö. 2.500.000-200.000) homo habilis,homo rudolfensis, homo erectus, homo ergaster ve homo heidelbergensis; OrtaPaleolitik Ça¤’da (G.Ö. 200.000-40.000) homo neanderthalensis ve homo sapi-ens; Üst Paleolitik Ça¤’da (G.Ö. 40.000-12.000) da homo sapiens türü insanlargörülmüfllerdir.

Homo habilis, günümüzden 2.5 milyon y›l-1.5 milyon y›l önce Güney ve Do¤uAfrika’da yaflam›fl insan türüdür. Ortalama 1.3 m. boyundad›rlar ve beyin hacimle-ri 590-650 cm3 civar›ndad›r. Homo habilisin kelime anlam› becerikli insand›r. 2.5milyon y›l önce ilk tafl aleti yapt›klar› için ilk insan türü olarak kabul edilir. Çak›lyafllar›n›n yontulmas›yla oluflturulmufl olan ilk tafl aletler (Oldowan Teknolojisi) Af-rika’da Tanzanya, Etiyopya ve Malawi’de bulunmufltur. Homo habilislere benze-yen ancak daha büyük beyine ve difllere sahip olan homo rudolfensisler, 2.5 mil-yon y›l - 1.8 milyon y›l önce görülen bir baflka insan türüdür.

Dünyan›n Oluflumu, EskiMezopotamya ve Eski M›s›r

Tarihi ve Uygarl›klar›

Homo erectuslar günümüzden 1.9 milyon y›l - 100 bin y›l öncesine kadar yafla-yan bir insan türüdür. Boylar› ortalama 1.60-1.70 m., beyin hacimleri 950-1100 cm3

civar›ndad›r. Bu tür, fosilleri Afrika d›fl›nda bulunan ilk insan türüdür. Afrika’da ev-rimlefltikten sonra Asya ve Avrupa’ya yay›ld›klar› kabul edilir. 1.9 milyon y›l-1.6milyon y›l öncesine tarihlenen homo erectus fosilleri baz› araflt›rmac›lar taraf›ndanayr› bir tür olarak kabul edilmekte ve homo ergaster olarak adland›r›lmaktad›r. Ho-mo erectuslar iki ucu ifllenmifl damla biçimindeki el baltalar› (Acheulean-AflölyenTeknolojisi) yapm›fllar, grup halinde örgütlü bir biçimde avlanm›fllar ve atefli ilk de-fa 1.5 milyon y›l önce Afrika’da bilinçli olarak kullanm›fllard›r. Konuflabilen ilk in-san›n da homo erectuslar olduklar› düflünülmektedir.

Homo heidelbergensisler günümüzden 500bin -200 bin y›l önce Avrupa, Asya ve Afrika’dayaflam›fl bir insan türüdür. Avrupa’da yaflayan-lar›n daha sonra ortaya ç›kacak olan homo ne-andertalensislerin atalar› olduklar› kabul edil-mektedir. Homo neandertalensis (neanderthalinsan) günümüzden 200.000-30.000 y›l önce-sinde Avrupa, Yak›n Do¤u ve Orta Asya’da ya-flam›flt›r. So¤uk iklime dayan›kl› bir vücut yap›-s›na sahiptir ve boyu ortalama 1.55-1.60 m’dir.Beyin hacimleri modern insan›nki (1350 cm3)kadar büyüktür. Bu dönemde yonga tafl aletler(Mousterian-Musteriyen Teknolojisi) kullan›l-m›flt›r. Ölü gömme ilk defa Neanderthal ‹nsanile bafllar. Neanderthaller ölülerini anne karn›n-daki cenin pozisyonunda (hoker pozisyonu)gömmüfller, ölünün yan›na bugün flifal› bitkilerolarak bilinen çiçekli bitkiler koymufllard›r. Ne-andertallerin soyu günümüzden 30.000 y›l öncetükenmifltir.

Homo sapiens türü insan, günümüz insan› yani modern insand›r. Bu insan türügünümüzden 130.000 y›l önce Afrika’da, 90.000 y›l önce Ortado¤u’da, 40.000 y›lönce de Avrupa’da yaflamaya bafllam›flt›r. 50.000-60.000 y›l önce Avustralya ve15.000- 20.000 y›l önce Amerika k›talar›na kadar yay›lm›flt›r. Homo sapienslerinboylar› uzun vücut yap›lar› s›cak iklimde yaflamaya uygun flekilde narindir. Beyinhacimleri ortalama 1350 cm3’tür. Günümüzden 35.000 y›l önce Avrupa’da, Afri-ka’da ve Avustralya’da bu insan türü taraf›ndan yap›lm›fl ilk sanatsal ürünler orta-ya ç›km›flt›r. Ma¤ara duvarlar›na yap›lan resimler ile tafl, kil, fildiflinden yap›lm›flkad›n heykelcikleri (Venüs heykelcikleri) ilk sanat ürünleridir.

4 Genel Uygar l ›k Tar ih i

Resim 1.1

Acheulean-Aflölyenteknolojisinde elbaltas›

ESK‹ MEZOPOTAMYA TAR‹H‹

Mezopotamya’n›n Co¤rafi Yap›s›Mezopotamya, Yunanca mesos=ara/orta ve potamos=›rmak kelimelerinden türetil-mifl iki ›rmak aras› anlam›nda bir co¤rafi terimdir. Bu ad kuzeyde Toros Da¤la-r›’ndan güneyde Basra Körfezi’ne, do¤uda Zagros Da¤lar›’ndan bat›da Suriye Çö-lü’ne kadar uzanan alan için kullan›lmaktad›r.

51. Ünite - Dünyan›n Oluflumu, Eski Mezopotamya ve Eski M›s › r Tar ih i ve Uygar l ›k lar ›

Resim 1.2

AltamiraMa¤ara’s›ndanduvar resmi(Santillana delMar-‹spanya)

Resim 1.3

Willendorf Venüsü(Do¤a TarihiMüzesi, Viyana-Avusturya)

Dicle (‹diglat) ve F›rat (Purattu) nehirleri Do¤u Anadolu’dan do¤ar Mezopo-tamya’ya hayat verir. Her iki nehir Basra Körfezi’ne 145 km kala birleflir ve fiattü-larap Nehri ad›yla Basra Körfezi’ne dökülür. Eskiça¤’da Dicle ve F›rat, bugün de-nize döküldükleri noktadan 200 km daha içeride birbirlerinden ayr› olarak BasraKörfezi’ne dökülmekteydiler. Nehirlerin getirdi¤i alüvyon nedeniyle deniz dolmufl,nehirler yatak de¤ifltirip birleflerek fiattülarap Nehri’ni oluflturmufllard›r.

Genel Hatlar› ile Eski Mezopotamya TarihiKuzey Mezopotamya’da Toroslar ve Zagroslar’›n etekleri bol ya¤›fl al›r. ‹yi ya¤›fl al-mas› nedeniyle Zagros etekleri Paleolitik Ça¤’dan itibaren insanlar›n yaflad›¤› birbölge olmufltur. Güney Mezopotamya ise çöldür. Buraya Dicle ve F›rat nehirleri be-reket getirir. Sulama kanallar› aç›larak tar›m arazileri sulanabilmifltir. Musul yak›nla-r›nda Paleolitik Ça¤’›n bafllar›na tarihlenen tafl aletler saptanm›flt›r. Küçük gruplarhalinde yaflayan bu ilk insanlar yaflamlar›n› kök, bö¤ürtlen türü bitkiler, yaprak top-layarak ve bazen de bunlara ek olarak büyük hayvanlar› avlayarak sa¤lard›. KuzeyIrak’ta Küçük Zap Bölgesi’nde yer alan ve günümüzden yaklafl›k 80.000 y›l öncesi-ne tarihlenen Barda-Balka kamp alan› ve Büyük Zap Nehri Vadisi’nde bulunan fia-nidar Ma¤aras› Paleolitik Ça¤ insanlar›n›n önemli yaflam alanlar›d›r.

Günümüzden 12.000-11.000 y›l önce buzul iklimi sona ermifl ve günümüzde-kine benzer ›l›man bir iklim Mezopotamya’ya hakim olmufltur. Bitki ve hayvantürleri ço¤alm›fl, insanlar hayvanlar› beslemeye ve yavafl yavafl onlar› evcillefltir-meye bafllam›flt›r. Art›k ma¤aralarda de¤il hayvanlar›n ve tar›ma al›nacak bitkile-rin, bir baflka deyiflle besin kaynaklar›n›n yan›nda geçici basit bar›naklarda yaflamdevam etmifltir. Bu ça¤a Mezolitik ya da Epipaleolitik Ça¤ ad› verilir. PaleolitikÇa¤ ve Neolitik Ça¤ aras›nda yer alan Ara/Orta Tafl Ça¤› anlam›ndad›r. Bu ça¤›nözelliklerini gösteren kültürler Do¤u Akdeniz k›y›s›nda saptanan Kebara ve Na-tufyen kültürleridir.

MÖ. 10.000 y›llar›nda Neolitik Ça¤ (Yeni Tafl Ça¤› ya da Cilal› Tafl Ça¤›)’a giri-lir. Bu ça¤da kal›c› ilk köy yerleflmeleri kurulmaya bafllar. Bunu üretim izler. Bu¤-day, arpa, bezelye ve mercimek tar›m› yap›l›r, koyun, keçi, s›¤›r, köpek ve domuz


fiekil 1.1

Mezopotamya veyak›n çevresi

gibi hayvanlar evcillefltirilir. Mezopotamya’da bulunmayan obsidyen Do¤u Ana-dolu’dan ticaretle getirilir. Ticaretle ilgili olarak ilk mühürler ortaya ç›kar. MÖ.7000’lerde kile elle flekil verilerek ilk kez çanak çömlek yap›lmaya ve kullan›lma-ya bafllan›r. Bu ça¤›n önemli yerleflmeleri, Kuzey Mezopotamya s›n›r›nda Diyar-bak›r’da Çayönü, fianl› Urfa’da Nevali Çori, Göbeklitepe ve Kuzey Irak’taki Cermo(Jarmo) dur.

MÖ. 7. biny›l›n sonlar›ndan MÖ. 6. biny›l›n ilk yar›s›na kadar yeni çanak çöm-lek tarzlar› ve boyama teknikleri geliflti Kuzey Mezopotamya’daki yerleflme yerle-rinden isimlerini alan boyal› çanak çömlek kültürleri Hassuna Kültürü ve Samar-ra Kültürü Mezopotamya’n›n neolitik kültürlerini temsil eder. MÖ. 5600’ de KuzeyMezopotamya’da Hassuna Kültürü’nün yerini Halaf Kültürü (MÖ. 5600-5000) ald›.Halaf Dönemi’nde insanlar tholos ad› verilen ev tiplerini kullanm›fllard›r. HalafKültürü’nün bir baflka özelli¤i zarif boya bezemeli çanak çömlekleridir. Geometrikbezemeler yan›nda, insan ve hayvan motifleri de kullan›lm›flt›r. Bu kültür ZagrosDa¤lar› ile Akdeniz aras›nda kalan tüm Kuzey Irak, Kuzey Suriye ve Güneydo¤uAnadolu’ya yay›lm›flt›r.

Kuzey Mezopotamya’da Halaf Kültürü ile efl zamanl› olarak Güney Mezopo-tamya’da ilk buluntu yerinden dolay› Ubeyd olarak adland›r›lan bir baflka kültürgeliflmekteydi. Bu kültür MÖ. 6. biny›l›n sonlar›na do¤ru Kuzey Mezopotamya’yakadar yay›lm›fl, tholos tipi evler son bulmufl ve Halaf boyal› çanak çömle¤inin ye-rini Ubeyd boyal› çanak çömle¤i alm›flt›r. Ubeyd Kültürü’nün (MÖ. 5500-4000) ku-zeydeki yay›l›m s›n›r› Elaz›¤-Malatya yöresine kadar uzanmaktayd›. Ubeyd Döne-mi’nin en önemli mimari özelli¤i Güney Mezopotamya’da Ur, Uruk, Ubeyd ve Eri-du gibi kentlerin merkezinde bir tap›nak infla edilmesi ve kentlerin bu merkez et-raf›nda geliflmesiydi. Bu yerleflim modeli daha sonraki Sümer flehirlerinde görülen-lerin öncüsü niteli¤indedir.

Bölgenin bir sonraki evresi Uruk Dönemi (MÖ. 4000- 3100)’dir. Bu dönemdegüneydeki kentler büyük oranda geliflmifltir. Nüfuslar› artm›fl, sulu tar›m ile dahafazla ürün elde edilmeye bafllanm›fl; maden, tafl ve kereste gibi ihtiyaçlar› uzak böl-gelerden ticaretle getirtilmifltir. Belli bir ifl kolunda uzmanlaflm›fl zanaatkârlar orta-ya ç›km›flt›r. Çömlekçi atölyelerinin seri üretime geçtikleri ve üretilen mallar›nuzak ülkelere pazarland›¤› görülür. Neolitik Ça¤’dan beri kullan›lan bask› mühürgelene¤i yerini silindir mühür tipine b›rakm›flt›r. Rahipler tap›naklar›nda güçlü idi-ler. Ekonomik kay›tlar›n tutulmas› gereksinimi sonucunda MÖ. 3200’lerde yaz› ge-lifltirilmifltir. Geç Uruk Dönemi’ni Güney Mezopotamya’da MÖ. 3100’lerde CemdetNasr Dönemi izler.

Mezopotamya’n›n önemli Paleolitik Ça¤ merkezleri hangileridir?

Sümerler, (Erken Hanedanlar Dönemi: MÖ. 2900-2350)Sümerler, MÖ. 4. biny›l›n sonlar›na do¤ru Mezopotamya’da görülmüfllerdir. Kö-kenleri tam olarak bilinememektedir ancak ‹ndus kültüründe aranmaktad›r. Mezo-potamya’n›n yerli halk› olabilecekleri de ileri sürülmektedir. Sümerler, Erken Ha-nedanlar Dönemi’nde (MÖ. 2900-2350) Güney Mezopotamya’da her biri bir kral›nyönetimindeki kent devletlerinde yaflad›lar. Bunlar›n hepsi merkezî bir tap›nak et-raf›nda kurulmufltu ve etraflar› bir sur ile çevrili idi. Çevresinde ise köyler bulun-maktayd›. Eridu, Uruk, Ur, Lagafl, Kifl, Nippur, Umma gibi flehir devletleri aras›ndaUruk lider durumdayd›. Bazen kentler birbirleri ile toprak ve su anlaflmazl›klar› yü-


Tholos: Çap› 3 ile 7 maras›nda de¤iflen yuvarlakplanl›, kubbeli bir oda ile buodaya eklenmifl dikdörtgenplanl› bir baflka odadanolufluyordu. Balç›k, kerpiç yada tafltan yap›l›yorlard›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

zünden çat›fl›yorlard›. Çiviyaz›l› belgelere göre MÖ. 3. biny›l›n ortalar›nda Kifl Kra-l› Mesilim, Lagafl yöneticisi Ur-Nanfle, Ur-Nanfle’nin torunu Eannatum, MÖ. 2360’lar-daki ilk yaz›l› reformlar› ile tan›nan Urukagina önemli krallar olarak hüküm sür-müfllerdir. Erken Sülaleler Dönemi’nin son y›llar›nda Umma flehrinin bafl›ndaki Lu-galzaggezi Akkadl› Sargon’a MÖ. 2334’te yenilince Mezopotamya’da üstünlük Ak-kadlara geçmifltir.

Akkadlar (MÖ. 2350-2150)Akkadlar, Sami kökenli bir topluluktur. Sümerler Dönemi’nde Mezopotamya’yagöçen bu topluluk Sümer kültürünü benimsemifltir. Akkadlar, kral I. Sargon (MÖ.2334-2279) ve torunu Naram-Sin (MÖ. 2254-2218) zaman›nda Akdeniz’e kadar bü-tün Mezopotamya’ya hâkim olmufllar ve ülkeyi merkezî sistem ile yönetmifllerdir.Ancak MÖ. 2150’lerde Zagros Da¤lar›’ndan inen Gutiler Akkadlar› y›km›flt›r.

Yeni Sümer Dönemi (III. Ur Sülalesi: MÖ. 2112-2000)Güney Mezopotamya’da Akkadlar›n Sümer kentleri üzerindeki bask›s› ortadankalk›nca birçok Sümer kentinde yönetici sülaleleri egemenliklerini ilan etmifller-dir. III. Ur Sülalesi ile Ur, Lagafl ve Uruk bu kentlerin bafll›calar›d›r. III. Ur Sülale-si bu dönemde Akkad gibi bir merkezî krall›k kurmak ve tüm bölgeyi denetlemekistemifltir. Do¤uda Elam, kuzeyde Assur ülkesi üzerinde merkezî yönetim kontro-lü sa¤lam›flt›r. Yaklafl›k 100 y›l kadar süren (MÖ. 2100-2000) bu dönmede Ur ken-ti Mezopotamya’n›n en büyük siyasi gücü olmufltur. III. Ur Sülalesi’nin yönetimi-nin sonu ayn› zamanda Sümerlerin Mezopotamya’daki yönetimlerinin sonu de-mektir. Daha sonra Mezopotamya’ya Sümer kökenli olmayan kavim ve sülaleleregemen olmufllard›r.

Assurlular ve BabillilerIII. Ur Sülalesi’nin çöküflünden sonra kuzeyde büyük bir siyasi güç olarak Assur,güneyde ise din ve kültür merkezi olarak Babil öne ç›km›flt›r. Anadolu’da MÖ.1950-1750 y›llar› aras›nda yaflanan Assur Ticaret Kolonileri Ça¤›’nda Assurlu tüc-carlar Anadolu’ya ticaret yapmaya gelmifllerdir. Anadolu’daki ana ticaret merkezi(bugün Kayseri il s›n›rlar› içindeki Kültepe ören yerinde bulunan) Kanifl/Nefla ken-ti idi. Tüccarlar genellikle tunç yap›m›nda kullan›lan kalay ve çeflitli kumafllar sat›-yorlar, karfl›l›¤›nda da alt›n ve gümüfl al›yorlard›. Anadolu’nun yaz› ile tan›flmas› vetarihî ça¤lara girmesi de yine Assurlu tüccarlar sayesinde olmufltur.

MÖ. 2000 y›llar›nda Arap Yar›madas›’ndan ç›kan Bat› Samileri ya da Amurrular,Mezopotamya’ya s›zarak Sümer-Akkad kültürünün etkisi alt›nda kal›p bu kültürübenimsemifllerdir. Önceleri çeflitli yeni devletlerin olufltu¤u görülür. Güney Mezo-potamya’da ilk olarak ‹ssin Sülalesi (MÖ. 1969-1732), daha sonra da Larsa Sülale-si (MÖ. 1961-1700) egemen olmufltur. MÖ. 18. yüzy›lda ise Babil Sülalesi (MÖ.1830-1595) egemenlik kurmufltur. Babil Sülalesi’nin en önemli kral› Hammura-bi’dir. Hammurabi, ülkesinin s›n›rlar›n› bat›da Akdeniz’e, do¤uda ‹ran’a, kuzeydede Toroslara kadar geniflletmifltir. Bu s›ralarda Anadolu’da Eski Hitit Devleti fetih-lere bafllam›fl ve sonunda Hitit Kral› I. Murflili MÖ. 1595 y›l›nda Babil’i alarak EskiBabil Devleti’ne son vermifltir. Daha sonraki dönemlerde Babil’de Kassitler etkinolmufltur.

Kuzey Mezopotamya’da MÖ.13. yüzy›lda Assur kral› I. Salmanasar, Hurri-Mi-tanni Devleti’ni y›karak Assur egemenli¤ini kesin olarak bafllatm›flt›r. MÖ. 10. yüz-y›ldan yaklafl›k MÖ. 7. yüzy›l›n sonlar›na kadar süren Assur yönetimine Yeni Assur


Krall›¤› denmifltir. Bu dönemde yo¤un bir yay›lma politikas› benimsenmifltir. An-cak Güney Mezopotamya’da Babil, egemenli¤ini korumufltur. Babil d›fl›nda Do¤uAnadolu’da Van Gölü ve çevresi merkez olmak üzere güçlü bir krall›k kuran Urar-tular ve ‹ran’daki Medler de ba¤›ms›z birer güç durumundayd›lar. Assur birçokkrall›¤› egemenli¤i alt›na ald›¤› gibi M›s›r’a yap›lan büyük seferlerle M›s›r’› da ya¤-malam›flt›r. Yeni Assur Krall›¤›’n›n en genifl s›n›rlara ulaflt›¤› dönemde Medler veBabilliler, ‹skitler ile birleflerek Assur’a savafl açm›fl ve sonunda Yeni Assur Devle-ti’nin y›k›lmas›na (MÖ.612) neden olmufltur.

Yeni Babil Devleti (MÖ. 612-539)Yeni Assur Krall›¤›’n›n ortadan kalkmas›yla liderlik bir kez daha Babillilerin elinegeçmifl ve Yeni Babil Devleti (Kalde Devleti) (MÖ. 612-539) olarak an›lan bir dö-nem bafllam›flt›r. Babil esas ününü bu dönemde kazanm›flt›r. Günümüze kadar ula-flan an›tsal yap›lar›n ço¤u bu dönemde kral Nabopolassar ve Nabukadnezar tara-f›ndan yapt›r›lm›flt›r. Ayr›ca Babil, Assur’un tüm topraklar›na egemen olmufltur. Na-bukadnezzar, Babil’i görkemli bir kent hâline getirmifltir. Yeni y›l flenliklerinde kul-lan›lan tören yoluna aç›lan ünlü ‹fltar Kap›s›, Babil Kulesi ve dünyan›n yedi harika-s›ndan biri olan Asma Bahçeleri bu dönemde son fleklini alm›flt›r.

MÖ. 6. yüzy›l›n bafllar›nda Medler ve ‹skitler Do¤u Anadolu’da Urartu Devle-ti’ne son vermifllerdir. ‹ran’daki iktidar de¤iflikli¤i ile ortaya ç›kan Persler MÖ. 539y›l›nda Babil’i ele geçirmifltir. Mezopotamya, MÖ. 539-331 tarihleri aras›nda PersDevleti’nin bir parças› olmufltur. Daha sonra bir süre ‹skender ‹mparatorlu¤u’nun,Büyük ‹skender’in MÖ. 323 y›l›nda ölümünden sonra Selevkoslar›n eline geçmifl-tir. Romal›lar Mezopotamya’n›n kuzeybat› bölümünü k›sa bir süre (MS. 115-117)egemenlikleri alt›na alm›fllard›r. MS. 226-640 tarihleri aras›nda Sasaniler, son olarakda MS. 640’larda Araplar Mezopotamya’ya hâkim olmufllard›r.

Assurlular›n Anadolu ile ticareti hakk›nda bilgi veriniz.


Resim 1.4

Babil ‹fltar Kap›s›(Berlin PergamonMüzesi)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

ESK‹ MEZOPOTAMYA UYGARLI⁄I

Devlet YönetimiErken Sülaleler Dönemi’nde Sümer’de kent devletlerinde yönetimin ve bürokrasi-nin nas›l iflledi¤i tam olarak bilinmemektedir. Yönetimle ilgili En (Bey), Ensi (Va-li) ve Lugal (Kral) gibi unvanlar karfl›m›za ç›kmaktad›r. Ensi unvan› bafllang›çta ba-¤›ms›z yöneticileri tan›mlamak için kullan›lmaktayd›. Ensiler en yüksek yönetici,en yüksek rahip, en yüksek yarg›ç ve en yüksek komutand›.

Akkad egemenli¤inde merkezî krall›k yönetimi görülür. Sargon ve Naram-Singibi güçlü krallar baflkentten uzak bölgelere (Kuzey Suriye ve Anadolu gibi) ya¤-ma seferleri yaparak toplad›klar› ganimetlerle baflkentin ham madde ihtiyac›n› kar-fl›lam›fllard›r. Daha sonralar› ayn› yönetim tarz› ve ya¤ma seferleri yapma gelene¤iYeni Assur Devleti krallar›nda da görülmüfltür. Naram-Sin, Agade’nin Kral›, DörtBir Yan›n Hükümdar› ve Evrenin Kral› gibi unvanlar› kullanm›flt›r. Ad›n›n bafl›natanr›lar› belirtmek için konulan iflareti ekletmifl, kendisini Mezopotamya’da sadecetanr›lara özgü olan çift boynuzlu bir bafll›kla betimletmifltir. Naram-Sin ile Tanr›-Kral düflüncesi ortaya ç›km›flt›r. Daha sonraki Yeni Assur Devleti ve Pers Dönemikrallar› da ülkelerini mutlak monarfli sistemiyle yönetmifller, ülkelerinin topraklar›-n› eyaletlere bölerek bafllar›na valiler atam›fllard›r. Yeni Sümer Dönemi’nde deTanr›-Kral anlay›fl› korunmufltur. Hammurabi ise Adaletin Kral› düflüncesini vurgu-lam›flt›r. Assur’da ise kral, Tanr› Assur’un yeryüzündeki vekilidir.

Mezopotamya’da toplum, soylular, s›radan vatandafllar, yanaflmalar ve köleler-den oluflmaktayd›. Halk›n ço¤unlu¤u tar›m ve hayvanc›l›kla u¤raflan çiftçilerdi. Ay-r›ca yaz›c›lar, gemiciler, bal›kç›lar, mimarlar, duvarc›lar, marangozlar, çömlekçilerde zanaatkârlar› oluflturuyordu. Her kentte zengin tüccarlar da vard›. Halk de¤ifliktürde toplu ifllerde çal›flt›r›l›yor ve zorunlu askerlik yap›yordu. Köleler ise evlerdeve tap›naklarda kullan›l›yorlard›.

HukukHukuk, toplum düzenini sa¤layan ve devlet gücü ile güçlendirilmifl kurallar›n bü-tünüdür. Hukukun bu tan›m› bize, insanlar›n ancak toplum hâlinde yaflamaya bafl-lad›klar›ndan ve en ilkel anlam› ile bir devlet kurduktan sonra ortaya ç›kt›¤›n› gös-terir. Tarihî ça¤lardan önceki toplumlar, her türlü hukuki ifllerini gelenek hâlinegelmifl kurallara göre yürütüyor olmal›yd›lar.

Sümerlerde gelenek hukukundan yaz›l› hukuka ilk defa hangi kentte ve ne za-man geçildi¤i bilinmemektedir. Sümerler her çeflit al›msat›m ifllerini, de¤ifltokufl,kira, ödünç verme ve faiz gibi ekonomik hayat›n ifllemlerini kil tabletler üzerine çi-vi yaz›s› ile yazd›klar› gibi, sosyal hayat›n evlenme, boflanma, miras, evlatl›k almagibi olaylar›n› da belgelemifllerdir. Adaletin koruyucusu olarak Günefl Tanr›s›(UTU) ‘n› kutlamaktayd›lar. Çünkü Günefl, nas›l karanl›klar› ayd›nlat›rsa, tanr›n›nfaili meçhul gizli iflleri de öyle ayd›nlataca¤›na inan›yorlard›. Adaletin yeryüzünde-ki temsilcisi hâkimlerdi. En büyük hâkim, baflyarg›ç ise krald›. Fakat onun mahke-mede bulunamad›¤› hâllerde, kral›n vekilleri olarak Sukkaller davalara bakarlard›.Mahkemeler tap›na¤›n veya flehrin kap›s›nda yap›l›rd›.

Mezopotamya’n›n çeflitli kentlerinde bulunan binlerce tablet aras›nda kanunla-r›n yaz›l› oldu¤u tabletler veya Hammurabi Kanunlar›’nda oldu¤u gibi üzerine ka-nun maddeleri yaz›l› steller bulunmufltur. Güney Mezopotamya flehirlerinde Sü-merler egemen olduklar› sürece bu kanunlar Sümerce yaz›lm›flt›r. Fakat Amurru is-tilas›ndan sonra, Samî dilde yani Akkadca yaz›lm›fllard›r. Sümerlerde Urukagina ilk


yaz›l› reformlar› ile tan›nan bir krald›r. Mezopotamya’da bugüne kadar bulunankanunlar yaz›l›fl s›ras›na göre flunlard›r:

I. Sümerce Yaz›l› Kanunlar:a) Urukagina Kanunub) Ur-Nammu Kanunuc) Ana ‹ttiflu Kanunud) Lipit-‹star Kanunu

II. Akkadca Yaz›l› Kanunlar:a) Eflnunna Kanunub) Hammurabi Kanunlar›c) Orta Assur Kanunlar›

Bütün bu kanunlar standart bir kal›p için-de yaz›lm›flt›r. Her kanunun; 1) Ön söz (pro-log) 2) Maddeler 3) Netice (epilog) olarak üçbölümden oluflmas› gerekiyordu. Sümer ka-nunlar›nda cezalar daha çok maddi, para ce-zas› oldu¤u hâlde, Sami kavimlerin kanunla-r›nda a¤›r cezalar vard›. Talion denilen K›sa-sa k›sas cezas› Sümerler taraf›ndan bilinmez,Hammurabi Kanunlar›’nda ise bu prensibegenifl ölçüde yer verilir.

Sümerlerle bafllayan bu kanun formülü,daha sonralar› MÖ. 2. biny›lda Hititler ve hat-ta MÖ. 1. biny›lda ‹braniler taraf›ndan da kul-lan›lm›flt›r. Eskiça¤’da kanun koyucular kötü-lük yapan, vicdans›z kiflilerle savaflmaya çal›flm›fllard›r. Bunun için Eski Do¤u ka-nunlar›nda fîyat tarifeleri görülür. Serbest meslek sahipleri olan hekim, mimar vb.kiflilerin ücretleri saptan›r, kiralar dondurulurdu.

DinEski Mezopotamya dini, kay›tlar› bilinen en eski dindir. Mezopotamya’da çok tan-r›l› bir din anlay›fl› hakimdi. Sümerlerde her flehrin bir tanr›s› vard›: Uruk’ta ‹nan-na, Ur’da Nanna, Lagafl’ta Ningirsu, Nippur’da Enlil, Babil’de Marduk ve Assur’daAssur gibi. O flehirde yaflayan insanlar da tanr›n›n hizmetkârlar› durumundayd›lar.Devlet alanlar› geniflledikçe baflkentlerin tanr›lar›, devletin bafltanr›s› oluyordu.Tanr›lar›n say›s›n› tam olarak saptamak mümkün de¤ildir. 600 yeralt› ve 600 göktanr›s› oldu¤una inan›lmaktayd›. Bunlardan baz›lar›: An (Akkadca: Anu) Gök tan-r›s›, Enki (Akkadca: Ea) Su ve yeralt› tanr›s›; Utu (Akkadca: fiamafl) Günefl Tanr›s›;‹nanna (Akkadca: ‹fltar) Aflk ve bereket tanr›ças›; Nanna (Akkadca: Sin) Ay tanr›s›ve Sami kökenli f›rt›na tanr›s› Adad. Babil’in tanr›s› Marduk y›ld›zlar›, burçlar› vey›l› saptayan tanr›d›r; Dumuzi (Akkadca: Tammuz) Do¤a tanr›s›d›r.

Tanr›lar›n baz›lar› köken olarak hayvan biçimli olsalar bile tarihsel dönemde in-san fleklinde gösterilmifllerdir. Tanr›lar›n da insanlar gibi eflleri ve çocuklar›ndanoluflan aileleri vard›. Tap›nak-ev anlam›na gelen zigguratlar›n alt›nda yaflad›klar›nainan›l›rd›. Zigguratlar, Sümerlerin mimariye kazand›rd›¤› bir yap› tipidir. Sümerler-den itibaren belli bir geliflim göstermifltir ve Mezopotamya’n›n en önemli yap› tip-lerinden biridir. Birçok kentte, bir dizi platform ve üzerindeki tap›naktan oluflanziggurat bulunmaktayd›. Zigguratlar tanr›lar›n evi olmas› yan›nda yaz›c› okulu, kü-tüphane ve arfliv ifllevlerini de görmekteydi.


Resim 1.5

HammurabiKanunlar›’n›nyaz›l› oldu¤u stel(Louvre Müzesi-Paris)

Zigguratlar›n planlar› benzerdir. Taban› dikdörtgendir ve yüksek tap›na¤a dikaç›da birleflen üç merdivenle ç›k›lmaktad›r. Ana tap›nak odas›nda tanr› tasvirleribulunmaktayd›. Baflrahibe ayinlerde 30 farkl› rütbede rahip ve rahibe yard›mc› ol-maktayd›. Kurban kesme ve dua etme özel tap›n›m elemanlar›n› oluflturuyordu. ‹n-sanlar tapacaklar› tanr›y› seçmekte özgürdü.

Zigguratlar ilk defa hangi toplum taraf›ndan infla edilmifltir?

Sanat ve Kültür

Yaz›n›n GeliflimiUruk Dönemi’nin sonlar›na do¤ru MÖ. 3200 y›llar›nda Uruk IV tabakas›nda en er-ken yaz›l› belgeler ortaya ç›kar. Bunlar resim fleklindeki (piktografik) iflaretlerdenoluflmaktad›r. Yaz›c› avuç içine s›¤abilecek bir kil tabletin üzerine kareler çizer veanlatmak istedi¤i fleyi resimlerle anlatmaya çal›fl›rd›. Bu yüzden de erken kil tab-letlerde çok fazla iflaret bulunmaktayd›. Örne¤in Uruk IV tabakas›ndan bir tabletüzerinde 1500’den fazla iflaret bulunmaktayd›. Yaz› yayg›nlaflt›kça giderek küçül-müfl ve resim özelli¤ini kaybetmifl ve iflaret kümeleri hâline gelmifltir. Bu iflaretlerde çiviye benzetildi¤i için bu yaz›ya çivi yaz›s› denilmifltir. Çivi iflaretlerinin her bi-ri bir sözcü¤e de¤il, bir heceye karfl›l›k geliyor, hecelerin yan yana yaz›lmas› ile desözcükler oluflturuluyordu. Çivi yaz›s›, geliflimini MÖ. 3. biny›l›n ortalar›na do¤rutamamlad›. ‹lk yaz›lan belgeler de Sümerce yaz›lm›flt›r. Mezopotamya’da yaz›n›nyayg›nlaflmas› sonucunda yaz›c› okullar› aç›lm›flt›r. Okullar bafllang›çta tap›naklar-da bulunmaktayd›. Bu okullara Tablet Evi ad› verilmekteydi. Okuma yazma ö¤ren-mek isteyen ö¤renciler okula gelirler ve kil parçalar› üzerine ayn› heceleri tekrartekrar yazarak yaz› yazmay› ö¤renmeye çal›fl›rlard›.

Çivi yaz›s›n› ilk kez bir Alman dilbilim adam› olan filolog G. Friedrich Grote-fend (1775-1853) k›smen çözmüfltür (1802). Mezopotamya çivi yaz›s›n›, birlikte ça-l›flt›¤› bilim adamlar›n›n da katk›s›yla çözmeyi baflaran ise ‹ngiliz subay› Sir Henry


Resim 1.6

Ur ziggurat› rekonstrüksiyonu

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

C. Rawlinson (1810-1895) oldu. Rawlinson, 1833’te Hemedan’dan Babil’e gidenkervan yolu üzerindeki Behistun’da Pers Kral› I. Darius’a ait yaz›t ve kabartmalarüzerinde çal›flt›. Yaz›tlar, çivi yaz›s›yla Pers, Babil ve Elam dillerinde yaz›lm›fllard›.Rawlinson, Persçe metni 1846 y›l›nda, Babil dilinde yaz›lm›fl metni de, öteki dilbi-lim uzmanlar›yla iflbirli¤i yaparak 1857’de çözdü. Elam dilindeki yaz›t› ise Dani-markal› Niels Westergaart 1854’te çözmüfltü. Özellikle yukar›daki üç bilim insan›-n›n yo¤un ve yorucu çal›flmalar› sayesinde, Mezopotamya çivi yaz›s› okunmufltur.Çivi yaz›s› Hellenistik Selevkoslar Dönemi’ne kadar (MÖ. 312-64), astronomiyle il-gili metinlerde ise MS. 70 y›l›na kadar kullan›lm›flt›r.

EdebiyatSümerler yaz›ya kavufltuktan sonra, hat›ralar›ndaki bütün hikâyeleri, masallar›, ge-lenekleri, yaz›ya geçirmeye bafllam›fllard›. Sümerleri, Babilliler ve Assurlular izle-mifl ve yaz›l› belge b›rakma konusunda Sümerlerden afla¤› kalmam›fllard›r. Sümer-ler birçok mitoslar, destanlar, ilahiler ve kasideleri manzum olarak yazm›fllard›.A.Parrot, “Yaz›n›n mucidi olan Sümerler, edebiyat›n da yarat›c›s› olmufllard›r.”demifltir. Sümer edebiyat› günümüz edebiyatlar›ndaki sembolizm ve teflbih gibi sa-natlar› binlerce sene evvel kullanm›flt›r.

Sümerler konuflan hayvan masallar›, çiftçi almana¤› gibi daha pek çok fantezieserler yaratm›fllard›r. Ancak insanl›¤›n bu uzak geçmiflinde her fley din için yap›-l›yordu. Sanat da edebiyat da dinin emrinde çal›fl›yordu.

Sümer edebî belgeleri üç grupta incelenmektedir:I. Liturjik Eserler: Mitoslar (Adapa Mitosu, Etana Mitosu), kaside ve a¤›tlar.

Tanr›lar›n insanlarla olan maceralar›n› anlatan edebî eserlere mitos denir.Tanr›lara veya tanr›laflm›fl krallara ölçülü ve kafiyeli olarak yaz›lm›fl övgüler(kaside) aras›nda Günefl ve Adalet Tanr›s› fiamafl’a ve ‹sin Sülalesi’nden ‹fl-me-Dagan’a yaz›lm›fl kasideler örnektir.

II. Epik (Destani) Eserler: Sümerler edebiyat›n her dal›nda ölmez eserler yarat-m›fllard›r. Destani (epik) fliirin mucidi de Sümerlerdir. Sümer destanlar› Kah-ramanl›k Ça¤› (Tufan öncesi) krallar›n›n icraatlar›n› anlat›rlar. Bugüne kadarbu türden Sümerce 7 destan bulunmufltur: l) Yarad›l›fl Destan› 2) G›lgam›flDestan› 3) Lugalbanda Destan› 4) Enmerkar ve Aratta Beyi Destan›, 5) Ni-nurta Destan› 6) Kazma Destan›

III. Didaktik Eserler: Nesir halinde yaz›lm›fl ilmi eserler. Almanak, sözlük vs.

Bilim ve SanatEski Mezopotamyal›lar, MÖ. 2. biny›ldan itibaren çarp›m cetvelleri, kare, karekök,küp, 2 ve 16 tabanlar›nda logaritma cetvelleri ile birinci ve ikinci dereceden denk-lemlerin çözümleri, çeflitli geometrik flekillerin alan ve hacim hesaplar›n› yapm›fl-lard›r. En erken metinlerde kullan›lan say› sistemleri ise altm›fl tabanl› sistemi içe-rirdi. 60’›n böleni çok oldu¤u için sistem, birçok hesaplamay› basitlefltirmifltir. Bu-gün de zaman ve aç› ölçümlerinde ayn› sistem kullan›lmaktad›r. Babil matematik-çileri, pi say›s›n› 3 olarak hesaplamalar›na karfl›n bunun tam de¤erini 3 1/8 (=3.125)olarak gerçek de¤ere (3.142) çok yak›n hesaplam›fllard›r.

Sümerler, ay›n bir hilalden öteki hilale kadar geçen tüm evrelerini kapsayan sü-re ile tan›mlanan ay takvimi kullanm›fllard›r. Bu süre bazen 29, bazen de 30 güneflgünü oluyordu. Y›l› 12 aya bölmüfllerdi. On iki ay›n befl ay›n› 29 gün, yedi ay›n›30 gün, dolay›s›yla bir y›l› 355 gün say›yorlard›. Günefl y›l›na göre 10 günlük fark


nedeniyle, üç y›lda bir ay y›l›n› 13 ay yap›yorlard›. Osmanl›lar, Türkiye Cumhuri-yeti kuruluncaya kadar ay takvimini kullanm›fllard›r. Araplar hâlâ ay takvimini kul-lanmaya devam etmektedir.

Sümerler, zaman› altm›fl dakikal›k saatlerde ölçen ilk insanlard› ve 1 hafta yedigündü. Ay›n yedisi, ondördü, yirmi biri ve yirmi sekizi hafta sonu kabul edilmiflti.Dolay›s›yla ilk hafta sonu tatilini bafllatan Sümerler olmufltur. Gün kavram›n› da ilkkez Sümerler gelifltirmifltir. Sümerler ve Babilliler, günü gündüz ve gece olmaküzere ikiye ay›r›yor ve 12 çift saate bölüyorlard›. Gün güneflin batmas›yla bafll›yor-du. Ancak MÖ. 300’den sonra müneccim Kidannu’nun önerisiyle günün gece ya-r›s› bafllamas› kabul edildi. Sümerler ve Babilliler, gündüz için günefl saatleri yap-m›fllard›. Ayr›ca yine gecenin ve gündüzün bölümlerinin belirlenmesinde su saat-leri de kullan›lmaktayd›.

Bugünkü takvimimizde kulland›¤›m›z baz› ay adlar› Eski Mezopotamya ay ad-lar›ndan kalmad›r. fiubat ve Eylül Akkad dilinde fiubatu ve Elulu; Nisan ve Tem-muz Sümer dilinde Nisanu ve Dumuzi/Tammuzdur. Haziran Aramice’den gelme-dir. Mart, May›s ve A¤ustos aylar›n›n isimleri de Latincedir.

MÖ. 2. biny›ldan itibaren göksel olaylar gözlemlenir ve gelecekle ilgili kehanet-lerde bulunulurdu. MÖ. 700’lerde buna dayanarak burçlar belirlenmiflti. Babilli as-tronomlar MÖ. 500’ lerde gün dönümü ve tutulmalar›n zaman›n› hesaplayabiliyor-lard›. Gök cisimlerinin do¤du¤u zamanki konumuna göre insan›n gelece¤ini tah-min eden y›ld›z fal› da ilk kez Babil’de bulunmufltur. Ayr›ca günefl, ay, y›ld›z ve ge-zegenlerin durumlar› önceden tahmin edilerek y›ll›klar yaz›lm›flt›r. Astronominingeliflimi din ve mitoloji ile iç içedir çünkü insanlar astronominin bir amac› oldu¤u-na inan›yorlar ve ona baz› dinî veya mistik unsurlar yüklüyorlard›. Örne¤in tutul-malar kötüye iflaretti.

Eski Mezopotamya’da hakk›nda en çok bilgi sahibi olunan bir baflka bilim da-l› da t›pt›r. Eski Mezopotamyal›lara göre hastal›klara kötü ruhlar ve kötü cinlerneden olmaktayd›. Kötü ruhlar› vücuttan kovacak olan ise sihir ve iyilefltirici bü-yüydü.Baz› hekimler ise hastal›klar› sihrin yan›nda iksirler, lapalar, merhemler vecerrahi müdahaleler ile iyilefltirmeye çal›flm›fllard›r. Bitki kökleri, saplar›, filizleri,yapraklar›, çiçekleri, insan ve hayvan kemikleri, çeflitli hayvan parçalar›, d›flk›la-r›, organlar› ile arsenik, demir oksit, güherçile, bak›r tozu, c›va, kükürt, kireç, do-¤al su ile haz›rlanan ilaçlar ve masaj da hastal›klar›n tedavisinde kullan›lmaktay-d›. Do¤aüstü güçlere inan›ld›¤› için t›p bilimi geliflememifltir. Asu/a-zu ad› veri-len hekimler, çeflitli hastal›klar için tedaviler önerirlerdi. Aflipu denilen kifliler isebüyü ile hastal›klar› iyilefltirmeye çal›fl›rd›. Hekimlik sadece rahiplere mahsuskutsal bir meslekti. Cerrahl›k ise bir zanaatt›. Cerrahlar, yaralar›, ç›k›k ve k›r›k gi-bi hastal›klar› iyilefltirmekle görevliydi. Hekimler gibi sihirle hastal›klar› iyilefltir-meye çal›flmazlard›.

Ulafl›m, madenlerin ifllenmesi, mimarl›k, çömlekçilik, dokumac›l›k, camc›l›k,dericilik, çiftçilik, sulama, kanal yap›m›, suyun depolanmas›, kanalizasyon sistemigibi bugünkü uygar yaflam›n temelini oluflturan teknikler Mezopotamya’da geliflti-rilmifltir. Ulafl›mda genellikle nehirler ve kanallar kullan›lm›flt›r. Gemilerle BasraKörfezi ve Akdeniz’e seferler yap›l›yordu. Karadan ulafl›mda genellikle kat›r veeflek kervanlar› kullan›l›rd›. MÖ. 2000’lerde at, MÖ. 1. biny›lda ise develer de kul-lan›lm›flt›r. Mezopotamya’da tekerlekli araçlar MÖ. 3500’lerden itibaren kullan›l-maktayd›. Sümerlerin dört tekerlekli ve eflek koflulan savafl arabalar› vard›. Ayr›cak›sa yolculuklar için de yekpare tekerlekli arabalar kullan›lm›flt›r.


Teknolojik geliflmeyi gösteren çömlekçi çark›,araba tekerle¤i, saban, yelkenli tekne, yap› keme-ri ve tonoz, Mezopotamyal› toplumlar›n uygarl›¤ayapt›klar› katk›lard›r. Heykelt›rafll›k Mezopotam-yal›lar için önemliydi. En eski insan tasvirleri kireçtafl›ndan yap›lm›flt›. Mezopotamya heykelt›rafll›¤›Yeni Sümer Dönemi Gudea heykelleri ve Ham-murabi bafl› ile üstün bir noktaya ulaflm›flt›r. Ka-bartma sanat› örneklerine de erken dönemden iti-baren rastlanmaktad›r. Eannatum’un AkbabalarSteli, Naram-Sin Kabartmas›, Hammurabi Kanun-lar› Steli ve Yeni Assur Dönemi savafl ve av kabart-malar›, kabartma sanat›n›n en güzel örnekleridir.

Mezopotamya’da Sümerlerle bafllay›p Yeni Ba-bil Dönemi’ne kadar görülen zigguratlar›n yan›n-da saray yap›lar› da mimari aç›dan güzel eserler-dir. Saraylar MÖ. 3. biny›l›n ortalar›ndan itibarengörülmeye bafllar. Kifl Saray›, avlular, holler, tahtsalonlar›, oturma birimleri ve depolar gibi pek çok bölümden oluflur. Bunun ya-n›nda Eflnunna Saray› (MÖ. 2000), Marili Zimrilim’in Saray› (MÖ. 1700), Dur-Kari-galzu (MÖ. 1380), Assur, Ninive ve Babil saraylar› dikkat çekicidir.

Eski Mezopotamya’da heykel ve kabartma sanat› hakk›nda bilgi veriniz.

ESK‹ MISIR TAR‹H‹

M›s›r’›n Co¤rafi Yap›s›


Resim 1.7

Yeni SümerDönemi’ne aittafltan oturanGudea heykeli(British Museum-‹ngiltere)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

fiekil 1.2

Eski M›s›r haritas›(E. Hornung,(2004). M›s›rTarihi, ‹stanbul, s.11)

Eski M›s›r kültürü, Nil Vadisi’nde geliflmifltir. Dar ve birkaç kilometre genifllikteolan vadi kuzeyde Delta Bölgesi’nden güneyde Assuan’daki Birinci Ça¤layan’a ka-dar uzan›yordu. M›s›r, kuzeydeki Afla¤› M›s›r (Nil Deltas›) ve güneyde vadi boyun-ca uzanan Yukar› M›s›r olmak üzere iki ayr› bölümden oluflur. Bat› ve do¤uda çöl-lerle, do¤uda k›y›ya paralel uzanan s›rada¤larla, güneyi ça¤layanlarla kuflat›lm›flt›r.Bu bölgede bulunan kayal›klar geçifli zorlaflt›rmaktad›r. Ça¤layanlar›n güneyindeise Nubya yer almaktayd›. Ülkenin sald›r›ya en aç›k bölgesini kuzeyi oluflturmak-tad›r. ‹klim hemen hemen ya¤›fls›z oldu¤u için, topra¤›n verimlili¤i, tümüyle NilNehri’nin taflk›nlar›na ba¤l›yd›. Dünyan›n en uzun nehri olan Nil (6695 km), Vik-torya Gölü civar›nda ortaya ç›kar Akdeniz’e dökülür. Ekvatoral ya¤›fllar sonucu NilNehri May›s ay›nda yükselmeye bafllard› ve Temmuz ay›ndan Ekim ay›na kadar va-di üzerinden akard›. Bu mevsime eski M›s›rl›larca Taflk›n (akhet) denirdi. Kas›m›nbafl›nda sular çekilmeye bafllar, nehir yavafl yavafl yata¤›na gerilerdi. Nehrin getir-di¤i miller, nehir yata¤›n›n iki yan›na birikir ve M›s›r’›n en verimli tar›m topraklar›-n› olufltururdu. Topra¤›n yeniden ortaya ç›kt›¤› bu mevsime Ekim (peret) denirdive ekim faaliyetleri yap›labilirdi. Bu topraktan normal ya¤murla beslenmifl topra¤agöre üç dört kat› fazla ürün al›nabilmifltir. Mart ay›ndan Haziran ay›na kadarki dö-nem ise Hasat (shemu) mevsimiydi. Herodotos, “M›s›r Nil’in bir arma¤an›d›r.” di-yerek bu nehrin M›s›r için tafl›d›¤› hayati önemi vurgulam›flt›r.

Genel Hatlar› ile M›s›r TarihiM›s›r’da Paleolitik (Eski Tafl Ça¤›) Ça¤’dan beri insanlar yaflamaktayd›. Paleolitikkültürlerin izleri günümüzden 500.000 y›l önceye kadar gitmektedir. Bugün vadi-nin yar›s›ndan fazlas›n› kaplayan Nil Nehri, o dönemde tüm vadiyi kapl›yor ve da-ha sonralar› çöle dönüflecek olan yerlerde insanlar›n yaflayabilece¤i yerleflim alan-lar›n› çevresinde topluyordu. Günümüzden 12000 y›l önce Sahra’n›n kuraklaflmas›ve çölleflmesi sonucunda bu bölgede avc›l›k ve toplay›c›l›kla geçinen halklar Del-ta Bölgesi’ne ve Nil Vadisi’ne göç ettiler. Neolitik Ça¤’da ve Sülaleler Öncesi Dö-nemde Afla¤› M›s›r’da Merimde (MÖ. 5. biny›l) ve El-Meadi (MÖ. 4. biny›l), Yuka-r› M›s›r’da ise Badari Kültürü (MÖ. 4400-3800) ve Nagada (I, II, III) Kültürü (MÖ.4000-3000) önemli kültürlerdir.

Köylerin birleflmesiyle kabile niteli¤indeki yönetim birimleri olan nomeleroluflmufltur. Her nomenin bir yerel tanr› ya da tanr›ças› vard›. MÖ. 3400’den son-raki y›llarda nomeler aralar›nda birleflerek Afla¤› M›s›r Krall›¤› ve Yukar› M›s›rKrall›¤› olmak üzere iki krall›k oluflturdular.

Yeni Krall›k Dönemi’nin bafl›nda yerleflmifl bir gelene¤e göre MÖ. 3000 y›llar›n-da Menes (=Aha) adl› efsanevi bir kral, o zamana kadar ayr› krall›klar oldu¤u dü-flünülen Afla¤› ve Yukar› M›s›r’› birlefltirmeyi baflarm›flt›r. Menes’in gerçekten yafla-d›¤›na iliflkin izler kesinlik kazanmam›flt›r. Ülkenin birleflmesinden önceki dönemeait belgeler vard›r. O dönemde Güney M›s›rl›lar›n baflkenti oldu¤u san›lan Hiera-konpolis’te Kuzey M›s›rl›larla savafl›rken betimlenmifl “Akrep” adl› bir kral› göste-ren an›tlar bulunmufltur. Ülkenin gerçek birlefltiricisinin de onun halefi Narmer ol-du¤u san›lmaktad›r. Hierokonpolis’te bulunmufl olan, tap›na¤a adak olarak sunul-mufl Narmer Levhas› ad› verilen levhadaki kabartmalarda, Yukar› M›s›r’›n tac›n› gi-yen Kral Narmer Delta Bölgesi’ni ele geçirip, bir reisi esir al›rken betimlenmifltir.Kral, levhan›n di¤er taraf›nda da Afla¤› M›s›r’›n tac›n› giymifl flekilde resmedilmifltir.


Erken Dönem (1-2. Sülaleler: MÖ. 3000-2650)‹lk iki sülalenin yönetime geldi¤i bu devirde M›s›r’›n s›n›rlar› güneyde Birinci Ça¤-layan’a kadar uzanm›flt›. Bu dönemde M›s›r merkezî devlet yönetimi oluflturulmuflve yüzy›llarca kullan›lacak olan krall›k modeli gelifltirilmifltir. Daha önemli bir ge-liflme, hiyeroglif yaz›n›n gelifltirilmifl olmas›d›r. Ayr›ca M›s›r sanat› da klasik biçim-lerine kavuflmufltur.

Erken Devirde Eski M›s›r’daki önemli geliflmeleri maddeler hâlinde nas›l yazabiliriz?

Eski Krall›k Dönemi (3-8. Sülaleler: MÖ. 2650-2134 )Eski Krall›k Dönemi’nde M›s›r topraklar› güneyde Afla¤› Nubya, Kuzeyde Sina Ya-r›madas›’na kadar uzan›yordu. 3. Sülale’nin ikinci kral› Coser (MÖ. 2630-2611)’inveziri ‹mhotep taraf›ndan Sakkara’da Coser için yap›lan basamakl› piramit firavunmezarlar›n›n ilk görkemli örne¤idir.

4. Sülale büyük piramitlerin dönemidir. Eski Krall›k Dönemi’nde infla edilenünlü piramitler o ça¤a Piramitler Ça¤› ad›n›n verilmesine neden olmufltur. 4. Süla-le firavunlar› Keops (MÖ. 2551-2528), Kefren (MÖ. 2520-2494) ve Mikerinos (MÖ.2490-2472)’un Gize’de yapt›rd›klar› piramitler, M›s›r’›n en görkemli an›tlar› olarakkarfl›m›za ç›karlar. 4. sülale zaman›nda heykelt›rafll›k, kabartma, yaz›t ve mezar he-diyelerinde de parlak, üstün bir sanat anlay›fl› görülür. 4. ve 5. Sülale tarihinin enönemli geliflmelerinden birini, Günefl Dini’nin ortaya ç›kmas› oluflturur. M›s›r fira-vunlar›, “Ra’n›n O¤lu (Günefl Tanr›s›’n›n O¤lu=Horus)”, unvan›n› kullanmayabafllam›fllard›r. 5. Sülale zaman›nda piramitlerin boyutlar› küçülmüfltür. Bu sülale-den Userkaf (MÖ. 2465-2458) Sakkara’daki basamakl› piramidinin karfl›s›nda Gü-nefl Tanr›s› Ra için an›tsal bir tap›nak yapt›rm›fl ve ondan sonra gelen befl kral dabu tür tap›naklar› piramit mezarlar›n›n yan›na yapt›rmaya devam etmifllerdir. Buhanedan›n son krallar› zaman›nda Günefl Dini’nin öneminde bir azalma olmufl veGünefl tap›naklar›n›n yap›m› sona ermifltir.

6. Sülale’nin son firavunu II. Pepi Dönemi’nde (MÖ. 2246-2152) bir gerilemedönemi yaflanm›fl 7 ve 8. Sülaleler zaman›nda (MÖ. 2150-2134) bafla geçen firavun-lar genelde otoriteyi kaybetmifllerdir. Nubya üzerindeki kontrol zay›flam›flt›r.

MÖ. 2134-2040 y›llar› aras›nda 9, 10 ve 11. Sülaleler zaman›nda Birinci Ara Dö-nem yaflanm›flt›r. Bu dönemdeki sülaleleri kendilerini kral ilan eden valiler kur-mufllar ve bunlar komflular›na da krall›klar›n› kabul ettirmifllerdir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Resim 1.8

Coser’e aitbasamakl› piramit.Sakkara-M›s›r

Eski Krall›k Dönemi’nde M›s›r’da yap›lan an›tsal yap› tipleri nelerdir?

Orta Krall›k Dönemi (11-14. Sülaleler: MÖ. 2040-1640)11. Sülale’nin son iki kral› ve 12. Sülale zaman›nda ülkede yeniden birlik olufltu-rulmufl ve Teb kenti M›s›r’›n merkezi hâline gelmifltir. MÖ. 1985 civar›nda I. Ame-nemhet (MÖ. 1991-1962)’in tahta el koymas› ile 12. Sülale bafllar. Amenemhet, Or-ta M›s›r’daki Liflt kentinde yeni bir baflkent kurmufltur. Teb kenti de Yukar› M›s›r’›nyönetim merkezi olarak kalm›flt›r. Amenemhet, firavunun ölümünden yani kendiölümünden sonra taht›n el de¤ifltirmesini kolaylaflt›rmak için, o¤lunu tahta ortakederek yeni bir gelenek bafllatm›flt›r. M›s›r tarihinin en baflar›l› firavunlar› aras›ndagösterilen bu sülale zaman›nda merkezî devletin gücü daha da artm›fl ve yöreselbeyler tamamen etkisiz hâle getirilmifltir. Firavun III. Senusret (MÖ. 1878-1841)Dönemi’nde M›s›r o zamana kadarki en genifl s›n›rlar›na ulaflm›fl, bugünkü Su-dan’›n kuzeyindeki Nubya ele geçirilmifl, Libyal›larla yap›lan savafl kazan›lm›flt›r.Ayr›ca Girit ve Suriye ile ticaret iliflkileri içine girilmifltir.

13. Sülale döneminde bafla geçen 70 kadar kral k›sa sürelerle tahtta kalabilmifl-lerdir. Bu firavunlar M›s›r’›n s›n›rlar›ndaki hâkimiyetlerini yavafl yavafl kaybetmeyebafllad›lar. MÖ. 1700’lerden sonra Suriye üzerinden M›s›r’a giren ve M›s›rl›lar tara-f›ndan yabanc› diyarlar›n flefleri anlam›na gelen Hiksoslar olarak adland›r›lan baz›göçebe kavimler Do¤u Delta Bölgesi’ni iflgal ettiler. Hurri kökenli Hiksoslar 15. Sü-lale’yi kurmufllard›r. Do¤u Deltas›’nda Avaris’te kendi baflkentlerini kurmufllard›r.

15 ve 17. Sülaleler aras› (MÖ. 1640-1550) ‹kinci Ara Dönem olarak adland›r›l›r.Hiksoslar, M›s›r kültürünü hemen benimsediler. M›s›r tanr›s› Seth’i de tap›nd›klar›di¤er tanr›lar›n aras›na katt›lar. Bunun yan›nda M›s›r’a gelirken beraberlerinde ko-flumlu atlar ve yeni z›rh çeflitleri getirdiler ve bunlar sayesinde M›s›rl›lar› kolaycama¤lup ettiler. Ayr›ca lir ve lavtay› da M›s›rl›lara onlar tan›tm›fllard›r. Hiksoslar Dö-nemi’nde M›s›r bir kültürel zenginlik yaflamas›na ra¤men izole bir bölgede yaflayanM›s›rl›lar, d›flar›dan gelen bu istilaya al›flamam›fl ve Hiksoslar› hiç benimseyeme-mifllerdi. MÖ. 1550’lerde I. Ahmose (MÖ. 1550-1525), Hiksoslara karfl›, onlardanö¤rendikleri atl› savafl arabalar›n› kullanarak savaflt› ve sonunda onlar› yenerek Fi-listin’e sürdü. Nubya üzerinde de M›s›r egemenli¤ini tekrar kurdu.

Firavun Amenemhet krall›k sisteminde ne gibi bir yenilik yapm›flt›r? Orta Krall›k Döne-mi’nin y›k›lmas›na hangi kavim neden olmufltur?

Yeni Krall›k Dönemi (18-20. Sülaleler: MÖ. 1550-1070)Yeni Krall›k Dönemi, 18. Sülale’den I. Ahmose’nin Hiksoslar› yenip M›s›r’da siya-sal birli¤i tekrar kurmas›yla bafllar. Hiksos istilas› ile sars›lan M›s›r’›n, Yeni Krall›kDönemi firavunlar› savaflç›yd›lar, pek çok ülkeyi fethederek büyük bir imparator-luk kurdular. I. Tutmosis (MÖ. 1504-1492), MÖ. 1500’lerde kuzeye do¤ru sefer ya-p›p Filistin flehirlerini ele geçirdi, Suriye’deki Mitanni Devleti’ni ma¤lup ederek ül-kesinin s›n›rlar›n› kuzeyde F›rat Nehri’ne, güneyde ise Dördüncü fielale’ye kadargeniflletti. I. Tutmosis’in k›z› Hatflepsut MÖ. 1473’te I. Tutmosis’in gerçek vârisi ol-du¤unu iddia ederek taht› ele geçirdi.

Hatflepsut’un üvey o¤lu olan güçlü firavun III. Tutmosis (MÖ. 1458-1425) tahtageçti¤inde, Filistin ve Suriye üzerine en az 17 sefer düzenledi. F›rat’a kadar Suriyeve Filistin’i ele geçirdi. Nubya üzerinde de egemenli¤ini kabul ettirdi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

III.Amenofis’in o¤lu IV. Amenofis (MÖ. 1352-1335), MÖ. 1350’lerde M›s›r’›n ge-leneksel tanr›lar› yerine Günefl (Aton) monoteizmini (tektanr›c›l›k) yerlefltirerekdinde reform yapmak istemifltir. Bu Günefle tapma kültüydü. IV. Amenofis olan is-mini Aton’un hizmetkâr› anlam›na gelen Eknaton olarak de¤ifltirmifltir. Aton içinTeb kentinde ilk tap›nak yap›ld›. Baflkent Orta M›s›r’da yeni kurulan Akhetaton(bugünkü Tell el-Amarna) kentine tafl›nd›. Burada bir Aton Tap›na¤› yap›ld›. Ekna-ton ile ilgili resimler ve kabartmalarda firavun genellikle do¤rudan do¤ruya ›fl›nla-r›n› saçan güneflin alt›nda gösterilmifltir.

IV. Amenofis’in Günefli tek tanr› olarak kabul ettirmek istemesi rahiplerin tep-kisini çekmifl, bu nedenle ülke kar›fl›kl›¤a sürüklenmifltir. Birçok tap›nak kapat›l-m›fl, topraklar›n bütün kullan›m haklar› do¤rudan firavuna devredilmifl, ekonomikyap› bozulmufltur. K›sacas› yeni din benimsenmemifltir.

MÖ. 1335’te Eknaton’un ölümüyle bafla geçen Tutankamon döneminde Akhe-taton flehri tamamen terkedildi ve baflkent Teb flehrine tafl›nd›. Tutankamon, eskiM›s›r dini olan Amon dinini ve politeizmi (çok tanr›c›l›¤›) geri getirmifltir. Firavun,daha 19 yafl›nda iken hastalanarak ölmüfltür. Krallar Vadisi’ndeki mezar› 1922 y›-l›nda bulunana kadar bozulmadan kalm›flt›r ve çok zengin mezar arma¤anlar›içermektedir.

I. Ramses (MÖ. 1307-1306) 19. Sülale’nin kurucusudur. Onun ard›llar›ndan 19.Sülale firavunlar›n›n en güçlüsü olan II. Ramses (MÖ. 1290-1224), M›s›r ülkesininkuzey s›n›r› kabul edilen Suriye egemenli¤i için Hititlerle mücadele etmifltir. MÖ.1285 y›l›nda Suriye’de Kadefl flehrinde Hitit Kral› Muvatalli ile savaflm›flt›r. TariheKadefl Savafl› olarak geçen bu savafl sonucunda II. Ramses büyük bir zafer kazan-d›¤›n› iddia etmesine ra¤men, Hitit kaynaklar›na göre yenilgiden flans eseri kurtul-mufl ve savaflta baflar› sa¤layamam›flt›r. MÖ. 1270 y›l›nda II. Ramses ve Hitit Kral›III. Hattuflili aras›nda yap›lan Kadefl Bar›fl Antlaflmas›, tarihte iki devlet aras›ndayap›lan ilk yaz›l› antlaflmad›r. Antlaflmaya göre Kuzey Suriye Hititlerde kalm›flt›r. II.Ramses ayn› zamanda III. Hattuflili’nin iki k›z›yla evlenmifl, akrabal›k iliflkileri ku-rulmufltur. II. Ramses ayr›ca saltanat› s›ras›nda yapt›¤› bay›nd›rl›k faaliyetleri ile dehat›rlan›r. Delta Bölgesi’nde Per Ramessu’da görkemli bir baflkent kurmufltur. Bafl-


Resim 1.9

Firavun Eknaton(IV. Amenofis)(solda), kar›s›kraliçe Nefertiti veçocuklar› (Taflsunak üzerineifllenmifltir. NeuesMuseum-Berlin)

kentte saray› ile bafll›ca tanr›lar olan Amon, Ra ve Set tap›naklar› vard›. Ayr›ca Tebkentinde Nil Nehri’nin bat› k›y›s›nda etkileyici bir tap›nak mezar olan Ramasse-um’u, Yukar› M›s›r’da ünlü Abu Simbel Tap›na¤›’n› da yapt›rm›flt›r.

II. Ramses’ten sonra ülke giderek zay›flam›flt›r. Filistin, Suriye ve Nubya ege-menli¤i kaybedildi. Libyal›lar›n M›s›r’a sald›r›lar› artt›. 20. Sülale’nin son krallar›n›nhepsi Ramses ad›n› alm›fllar ve ülkenin kötü gidiflini durdurmaya çal›flm›fllarsa dabaflar›l› olamam›fllard›r. MÖ. 1070’de XI. Ramses’in ölümünden sonra Teb rahiple-ri merkezî otorite karfl›s›nda güçlerini art›rm›fllar ve ayr›l›kç› hareketlere giriflmifl-lerdir. MÖ. 1070-712 y›llar› aras›nda Üçüncü Ara Dönem yaflanm›fl ve M›s›r küçükyönetim alanlar›na parçalanm›flt›r.

Geç Dönem (25-31. Sülaleler: MÖ. 712-332)M›s›r’da firavunlar›n egemenli¤inin son bulmas› sonucunda, MÖ. 8. yüzy›l›n orta-lar›nda Güney M›s›r, Nubya kökenli Kufliler Hanedan› taraf›ndan kontrol edilme-ye baflland›. Bu hanedan›n krallar› kendilerini firavunlar›n halefi olarak görmüfller-dir. MÖ. 727 y›l›nda krallar› Piankhi, kuzeye do¤ru ilerledi, Delta Bölgesi’ni elinegeçirerek, 25. M›s›r Sülalesini kurarak egemenli¤ini ilan etti.

M›s›r, MÖ. 671’de Assur Kral› Esarhaddon taraf›ndan ele geçirildi. Kufliler güne-ye çekilmek zorunda kald›lar. Assurlular›n ana vatanlar› uzaktayd›. Bu nedenle M›-s›r’›n konrtrolünü yerel bir yönetici ile sa¤lamak istemifllerdi. Kendilerine Sais ken-tine ba¤l› küçük bir Delta krall›¤›ndan Psammetikos adl› bir yönetici seçtiler. Psam-metikos diplomasi ve güç kullanarak tüm M›s›r’da hâkimiyetini kabul ettirerek 26.Sülale’yi kurdu. Psammetikos (MÖ. 664-610) M›s›r’›n birli¤ini tekrar sa¤lam›flt›r.Soylular, görkemli mezarlara gömülmüfller, büyük boyutlu tap›naklar infla edilmiflve ilk kez büyük bir donanma oluflturulmufltur. Ayr›ca Psammetikos, Yunanl› ko-lonistlerin MÖ. 620 y›l›nda Sais flehri yak›nlar›nda Naukratis ticaret kolonisini kur-malar›na izin vermifltir.

Firavun Amasis (MÖ. 570-526) zaman›nda ise M›s›r son parlak dönemini yafla-m›flt›r. Amasis’in ölümünden hemen sonra Persler, MÖ. 525’te Kral III. Psammeti-kos komutas›ndaki M›s›r ordusunu yenmifl ve M›s›r’› bir Pers eyaleti (satrapl›k) ola-rak kendilerine ba¤lam›flt›r. Persler 27 ve 31. Sülaleleri kurmufllard›r. MÖ. 332 y›-l›nda Büyük ‹skender’in M›s›r’› ele geçirmesiyle Pers egemenli¤i son bulmufltur.Ülke MÖ. 332-323 tarihleri aras›nda Büyük ‹skender ‹mparatorlu¤u’na, ‹skender’inölümünden sonra komutanlar›ndan I. Ptolemaios taraf›ndan kurulan PtolemaioslarDevleti’ne ba¤lanm›fl, MÖ. 30 y›l›nda Ptolemaioslar Devleti’nin Roma taraf›ndanortadan kald›r›lmas›ndan sonra bir Roma eyaleti hâline (Aegyptus) gelmifltir. Bi-zans Dönemi’nden sonra, MS. 640’larda Araplar›n eline geçmifltir.

ESK‹ MISIR UYGARLI⁄I

Devlet YönetimiM›s›r, di¤er Ön Asya krall›klar› gibi mutlak bir krall›kt›. Firavun sözcü¤ü büyük evanlam›ndad›r. Bu sözcü¤ün kral anlam›nda kullan›lmas› Yeni Krall›k Dönemi’ndenitibaren kabul görmüfltür. Firavun, tanr›lar›n yan›nda gösterilir ancak tanr› de¤ildir.Tanr›n›n yeryüzündeki temsilcisidir. Horus’u temsil eder, Günefl Tanr›s› Ra’n›n o¤-ludur. Orta Krall›k Dönemi’nde firavunlar›n firavunlu¤unun tanr›lar taraf›ndanonaylanmas› gerekir. Yeni Krall›k Dönemi’de yaflayan firavunlar ise tanr›sallaflt›r›l-m›flt›r. Firavun, tanr›n›n temsilcisi olarak topraklar›n, mallar›n ve insanlar›n sahibi-dir. Firavun, uyruklar›n› beslemek, onlar›n her türlü ihtiyaçlar›n› karfl›lamak, ada-


leti sa¤lamak ve yasalar› yapmak ile görevlidir. Ayn› zamanda ordunun baflkomu-tan›d›r. Tanr›lar›n tap›naklar›n› infla etmek, ayn› zamanda da kültlerine nezaret et-mek zorundad›r. Firavunun tanr›lardan ald›¤› meflruiyeti genellikle babadan o¤ulaya da kardeflten kardefle geçer. Erkek vâris olmamas› durumunda kraliyet ailesin-den bir k›zla evlenen erkek krall›¤a sahip olabilirdi.

Firavundan sonra en önemli kifli, firavunun yard›mc›s› olan vezirdi. Merkezdenatanan eyalet valileri, kral ad›na ülkeyi yöneten vezire karfl› sorumluydular. Vezir,ayn› zamanda bafl yarg›çl›k görevini yürütüyordu, ekonomiden, hazineden ve bü-tün inflaat faaliyetlerinin denetiminden sorumluydu. 18. Sülale krallar›ndan II.Amenofis (‹.Ö. 1427-1401) Dönemi’nden bafllayarak, yönetim sorumlulu¤unu ül-kenin kuzeyinde ve güneyinde iki vezir paylaflm›flt›r.

Memurlar okuma yazma bilenler aras›ndan seçiliyordu. Tarla s›n›r› ölçme, ver-gi toplama, hukuk ve ordu ile ilgili ifllere bakarlard›. M›s›r, güçlü dönemlerde eya-letlere bölünerek idare edilmekteydi. Her eyaletin bafl›nda firavun taraf›ndan tayinedilmifl bir vali bulunurdu. Bir baflka s›n›f olan rahipler din gücünü ellerinde bu-lunduruyorlard›. Memurlar ve rahipler devletin gücünü kaybetti¤i zamanlarda nü-fuz mücadelelerine giriflmifllerdir.

Memurlar ve rahiplerin alt›nda çok genifl bir çiftçi tabakas› vard›. Mülk ve top-rak daha Eski Krall›k Dönemi’nden itibaren devlet mal› say›l›yordu. Çiftçi tabakas›ço¤unlukla ba¤›ml› durumdayd›. Bunlardan baflka zanaatkârlar da baflka bir s›n›f›oluflturmaktayd›. MÖ. 2. biny›ldan itibaren köleler de görülmeye bafllar. Ancak M›-s›r’da köleli¤in ekonomik bak›mdan özel bir önemi olmam›flt›r.

Bilim Eski M›s›r’da matematik, tay›nlar›n paylaflt›r›lmas› gibi idari görevler nedeniyle ge-lifltirilmifltir. Farkl› görevler yapan kiflilerin, paylar› da farkl›yd›. M›s›rl›lar pay› bir-den büyük olan kesirleri hesaplarken zorluk çekiyorlard›. 7/8’i ifade etmek istedik-lerinde 1/2+1/4+1/8 fleklinde gösterirlerdi. Aritmetik bilgileri de basit düzeyde idi.Ancak geometri konusunda ileri düzeyde bilgiliydiler. M›s›r geometrisi baz› prob-lemlerin çözümleriyle alan ve hacim ölçüsü fleklinde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Özel-likle taflk›nlardan sonra Nil kenar›ndaki tarla s›n›rlar›n›n saptanmas›nda geometriçok önemliydi. M›s›rl›lar kenar uzunluklar›n›n oran› 3, 4, 5 olan üçgenin hipotenü-sünün karfl›s›ndaki aç›n›n dik aç› oldu¤unu biliyorlard›. Baz› bilim adamlar› M›s›r-l›lar›n Pisagor teoremini bildiklerini düflünmektedirler. Pi say›s›n› gerçek de¤ere(3.1416) çok yak›n olarak 3,16 olarak hesaplam›fllard›. Bir üçgenin alan›n› da he-saplayabiliyorlard›.

Eski M›s›r’da yaflayan insanlar t›p konusunda da baz› bilgilere sahiptiler. Yaflamsüresi azd›. Çocuklar›n anne sütünden kesildikleri yafl olan 3 yafl›nda çocuk ölüm-lerinin yüzdesi çok yüksekti. Genellikle ortalama ömür 29 y›ld›. Parazit hastal›kla-r›, verem, difl eti iltihab› yayg›n görülen rahats›zl›klard›. M›s›rl› doktorlar›n k›r›kla-r› ve aç›k yaralar› iyilefltirebildikleri saptanm›flt›r. Ancak insan vücudunun nas›l ça-l›flt›¤›na iliflkin bilgileri geliflmemifltir. Kalbin vücudun merkezi oldu¤u, kan yan›n-da salya, idrar ve sperm gibi s›v›lar›n da kalpten ç›kt›¤› düflünülmekteydi.

M›s›rl›lar›n MÖ. 3000’lerde gelifltirdikleri M›s›r takvimi, Dünya Kültür Tarihi aç›-s›ndan çok önemlidir. Nil Nehri’nin periyodik taflk›nlar›na dayanan bir takvimdir.Bu takvime göre bir y›lda dörder ayl›k 3 mevsim (Taflk›n, Ekin, Hasat) vard›. Bu-na dayanarak bir y›l› 30 günlük 12 aya bölmüfller, buna 5 gün ekleyerek 365 gün-lük bir Günefl Y›l› gelifltirmifllerdir. Ancak 365 güne ilaveten alt›flar saatten 4 y›ldabir oluflan art›k gün olmad›¤› için M›s›rl›lar›n Günefl Y›l› her dört y›lda bir 1 gün


geri kal›yordu. Daha sonra Julius Caesar bu takvime her dört y›lda bir fazla gün ek-leyerek, M›s›r takviminin bir y›ldaki 6 saatlik hatas›n› düzeltecektir. MS. 1582’dePapa XIII. Gregor taraf›ndan yap›lan düzeltme sonucunda, bugün hâlâ kulland›¤›-m›z Gregoryen takvimi ortaya ç›km›flt›r.

M›s›rl›lar basit günefl saatleri de yapm›fllard›r. Üzerlerinde saati gösteren çizgi-ler vard›r ve güneflin gölge uzunlu¤una göre saat tespit edilebiliyordu.

Eski M›s›r takviminin Dünya Kültür Tarihi aç›s›ndan önemi nedir?

Yaz›Eski M›s›r’da MÖ. 3000 y›l› civar›nda yaz› ortaya ç›km›flt›r. Yaz› M›s›r’da da Sümer-lerde oldu¤u gibi eflyan›n fleklini çizmekle bafllam›flt›r. Ancak Sümer yaz›s›ndanfarkl› olarak M›s›r hiyeroglifi temelde resim biçimindedir. Hiyeroglif yaz› (Eski Yu-nanca: hieros: kutsal, graphikos: oyma=hieroglyphikos) özellikle kutsal metinlerintafla kaz›nmas›nda kullan›lan resmî bir yaz›yd›. M›s›r yaz›l› belgelerinin büyük birk›sm›n› oluflturan yönetim ve hukuk metinlerinin yaz›m›nda gün geçtikçe en yay-g›n hiyeroglif iflaretleri k›salt›larak kullan›lmaya baflland›. Zamanla bu k›saltmalarço¤al›nca hiyerogliften tümüyle farkl› bir yaz› olan hiyeratik yaz› ortaya ç›kt›. Hi-yeroglif yaz›ya göre çok daha k›sa sürede yaz›labiliyordu. Bu yaz› MÖ. 200’e ka-dar kullan›lm›flt›r. MÖ. 700’den sonra hiyeratik yaz›n›n basitlefltirilmifl hâli olan de-motik (Eski Yunanca: demotikos: halkla ilgili) denilen halk yaz›s› ortaya ç›km›flt›r.Bu yaz› halkla ilgili hukuki metinlerde kullan›lm›flt›r. MS. 3. yüzy›ldan itibaren de-motik yaz›n›n yerine kopt yaz›s› denilen bir yaz› türü kullan›lm›flt›r.

M›s›r hiyeroglifleri 1822 y›l›nda Eski M›s›r Uzman› ve Dilbilimci Jean-FrançoisChampollion taraf›ndan çözülmüfltür. M›s›r yaz›s›n›n belirgin özelli¤i, onun her za-man asl›na ba¤l› kalm›fl olmas› ve basit iflaretlerden oluflmufl olsa bile Fenike, Es-ki Yunanca ve günümüzün modern dillerinin yaz›lar› gibi alfabetik olmas›d›r.

Eski M›s›r’da saray, ordu ve tap›naklarda yaz›c› okullar› vard›. Çünkü çeflitlidevlet kurumlar›nda çal›flacak memurlar›n okuma yazma bilmesi gerekmekteydi.Ö¤retmenler, ço¤unlukla rahiplerdi. Küçük köylerde ise yaz›c›lar ailelerine ve ak-rabalar›na okuma yazma ö¤retirlerdi. Ö¤rencilere öncelikle hiyeratik yaz›, dahasonra daha karmafl›k olan hiyeroglif yaz› ö¤retilirdi. Ö¤renme süreci 12 y›la kadarç›k›yordu. Okuma yazma ö¤renen ö¤renciler co¤rafya, matematik, edebiyat, tarih,ticaret, din ve anatomi dersleri de görüyorlard›.

M›s›rl›lar yaz› yazmak için papirüsleri kullan›yorlard›. Papirüs, Nil Nehri’nde ye-tiflen saz türü bir bitkidir. Bitkiyi kâ¤›t hâline getirmek için, gövdesinden ince fle-ritler kesilir, düz bir zemine önce yatay daha sonra dikey olarak dizilir ve presle-nerek kurutulurdu. Yaklafl›k 48x43 cm boyutlar›ndaki her tabaka uç uca eklenerek40 m uzunlu¤a kadar ulaflan papirüs rulolar› yap›labilirdi. Yaz›, yatay fleritlerin ol-du¤u yüze, siyah mürekkep kullan›larak, kolonlar hâlinde yaz›l›r, önemli sözcük-lerin alt› k›rm›z› afl› boyas›yla çizilirdi. Papirüsler yaz›ld›ktan sonra rulo hâlindesaklan›rlard›. Pahal› ve nadir bulunan bir malzemeydi. Üzerine yaz› yazmak da be-ceri isteyen bir iflti. Bu nedenle okullarda ö¤renciler kopya etmeleri için verilenmetinleri, ödevlerini çanak çömlek parçalar› ya da kireç tafl› parçalar› üzerine ya-z›yorlard›. Yeni Krall›k zaman›nda tahta tabletler de kullan›lm›flt›r.

Eski M›s›r’da kullan›lan yaz› tipleri nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

Hiyeratik Yaz›: Kutsal yaz›.Hiyerogliflerin el yaz›s› haliolarak düflünülmelidir. M›s›rrahipleri ve katiplertaraf›ndan kay›t tutmak içinkullan›lm›flt›r.

Kopt Yaz›s›: HristiyanM›s›rl›lar›n (k›pti) Yunanalfabesine yapt›klar› 6harflik ilave ile oluflan yaz›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

MimariEski M›s›r mimarisi, an›tsal örnekleri olan mezarlar ve tap›nak yap›lar›nda yo¤un-laflm›flt›r. Saray yap›lar› ise günümüze kadar korunamam›flt›r.

Mezarlar: M›s›r krallar› MÖ. 3000’lerde kerpiçten yap›lm›fl mastaba ad› veri-len mezarlara gömülmüfllerdir. Bu tip mezarlarda dik bir kuyu içinde, zemin se-viyesinin alt›nda bir mezar odas› bulunur. Mezar odas›n›n tam üzerinde zeminseviyesinde dikdörtgen planl›, kerpiç ya da tafltan bir yap› yer al›r. Yap›n›n do-¤u yüzüne ölünün ruhunun (Ka) geçebilece¤ine inan›lan sahte kap› yap›l›rd›.Buras› asl›nda küçük bir odayd›. Kap›n›n üzerinde ölünün unvan› ve ad› yaz›l›r-d›. 3. Sülale zaman›nda oda geniflletilmifl, 4. Sülale zaman›nda ise oda içine birsunak eklenmifltir.

Sunak üzerine yiyecek maddelerini sembolize eden maddeler ya da gerçekyiyecekler b›rak›l›rd›. Ayr›ca odaya ölünün heykel ve heykelcikleri konulurdu.E¤er ölünün mumyas› bozulursa, ruhun bu heykellerden birinin içine girece¤ineinan›l›rd›. Oda duvarlar› ise günlük hayattan al›nan resimlerle süslenirdi. Halk ta-bakas› da mastabalara gömülmüfltür. Halka ait mastabalarda, oda duvarlar›ndaekim, hasat, ba¤ bozumu, hayvanc›l›k, bal›kç›l›k, avc›l›k, dokumac›l›k gibi ifllerbafltan sona kadar bir film fleridi gibi her aflamas› (ekme, biçme, balyalama) ileresmedilmifltir. Bunlar›n yan›nda oyunlar, danslar, yelkenliler gibi sahneler devard›r. Bu sahnelerde mezarda yatan kifli, faaliyetleri bizzat yönetir flekilde gös-terilmifltir. Daha sonra 6. Sülale zaman›nda mezar odalar›nda duvar resimleri ya-n›nda ölünün biyografisi de yer alm›flt›r. Mastabalar piramitlerin yak›n›na inflaedilmifllerdir.

3. Sülale’den itibaren krallar için büyük mastabalar yap›lm›flt›r. Firavun Co-ser’in ünlü basamakl› piramidi kral mezarlar›n›n ilk an›tsal örne¤idir. Mimar ‹m-hotep, tafltan bir mastaban›n üzerine bir di¤erini yerlefltirerek basamakl› piramidiinfla etmifltir. Bu piramitte gömü odas›, toprak hizas›n›n alt›ndad›r. M›s›r firavun-lar› MÖ. 2630 ile MÖ. 1640 y›llar› aras›nda kendilerine piramit biçiminde mezar-lar yapt›rm›fllard›r. Bu tipte büyük mezar an›tlar›, firavunlar›n ölümlerinden çokönce yap›lmaya bafllanmaktayd›. Piramitlerin iki ana türü vard›: Basamakl› pira-


Resim 1.10

Bir mastaban›n kesit çizimi

mitler ve Gerçek piramitler. Gerçek piramitler 4. Sülale’den itibaren yap›lmayabafllanm›flt›r. Bunlar basamakl› piramitlerin geliflmesi sonucu ortaya ç›km›fllard›r.Basamakl› piramitten, gerçek piramit mezar an›tlar›na geçifl, 4. Sülale’nin ilk fira-vunu Snefru’nun Memfis’in 50 km kuzeyindeki Meidum’da ve Dahflur’da yapt›rd›-¤› piramit mezarlarda görülebilmektedir. Ancak mimarlar henüz tam bir piramityapmay› baflaram›yorlard›. Meidum’daki piramidin üst k›sm› e¤imi art›r›larak biti-rilebildi¤inden bu piramit e¤ik olmufl ve E¤ri Piramit olarak adland›r›lm›flt›r. Snef-ru’nun o¤lu olan Keops, Gize platosunda tam bir piramit yapt›rmay› baflarm›flt›r.Bugüne kadar yap›lm›fl en büyük piramit olan bu piramidin yan›nda yer alan o¤-lu Kefren ve Mikerinos’a ait piramitler daha küçük boyutlardad›r. Bu piramit me-zarlar tafltan infla edilmifllerdir. Antik dünyan›n 7 harikas›ndan biri olan Keops Pi-ramidi’nin kenar uzunlu¤u 230 m, yüksekli¤i 146 m’dir. Her üç piramit de Eski-ça¤’da soyulmufltur.

Piramitler tek bafllar›na durmazlar, bir cenaze kompleksinin parças›d›rlar. Ör-ne¤in Kefren’in piramit mezar›n›n do¤u kenar›nda cenaze töreninin yap›ld›¤› birtap›nak ve tap›na¤a ulaflan üzeri kapal› bir koridor bulunmaktad›r. Keops’un pira-midinin do¤usunda ve bat›s›nda mastaba mezarlar yer al›r. Kral ailesinden gelen-ler do¤u kesimindeki mezarlara, yüksek görevliler ise bat› kesimdeki mezarlaragömülmüfllerdir.

5. Sülale firavunlar› piramitleri daha küçük ölçekte yapt›rm›fllard›r. Piramit ya-p›m› Orta Krall›k Dönemi’ne kadar devam etmifltir. Piramitlerin her türlü çabayara¤men kolayl›kla soyulmas›, piramidin alt›na ya da içine infla edilen mezar oda-lar›ndaki hediyelerin, mezar soyguncular› taraf›ndan talan edilmesi üzerine, Ortave Yeni Krall›k zamanlar›nda kaya mezarlar›na a¤›rl›k verilmifltir. Orta Krall›k za-man›nda Deir el-Bahri’de yap›lan Mentuhotep’in kaya mezar› ve Yeni Krall›k za-man›nda Hatflepsut’un Deir el-Bahri’deki kaya tap›nak mezar› bunlar›n an›tsal ör-nekleridir.

Yeni Krall›k Dönemi’nde mezar soyguncular› nedeniyle kaya mezarlar› çokgizli yerlere yap›lm›fllard›r. Krallar Vadisi’nde bulunan gizli kaya mezarlar› kori-dorlar, gizli geçitler, sahte mezar odalar› ve gerçek mezar odas›ndan oluflacak fle-kilde karmafl›k yap›da yap›lmaya bafllam›fllard›r. Geç dönemde ise an›tsal mezar-


Resim 1.11

Hatflepsut’un Deirel-Bahri’deki kayatap›nak mezar›-M›s›r

lar yerine büyük lahitler kullan›lm›flt›r. Halk tabakas› da krallar› gibi Yeni Krall›kDönemi’nde kayal›klar içine oyulan mezar odalar›na, geç dönemde de lahitleregömülmüfllerdir.

Tap›naklar: Eski Krall›k Dönemi’nde yap›lm›fl tap›naklar›n en güzel örnek-leri Günefl Tanr›s› Ra için yap›lanlard›r. Abu Gurab’da yapt›r›lan Günefl Tap›na¤›en güzel örneklerden biridir. Tap›na¤›n en belirgin özelli¤i içinde bir suna¤›nbulundu¤u aç›k avlu ve Günefl Tanr›s›’n›n simgesi olan kal›n bir dikili taflt›r. Ta-p›nak alan›n› s›n›rlayan duvarlar›n d›fl›nda piflmifl topraktan bir kay›k vard›r. Es-ki M›s›rl›lar, Günefl Tanr›s› Ra’n›n gece bu kay›¤a binerek gece yolculu¤una ç›k-t›¤›na inan›yorlard›.

5. Sülale’nin bütün firavunlar› bu tür Günefl tap›naklar›n› piramitlerinin yan› ba-fl›na yapt›rm›fllard›r.

Deir el- Bahri’de bulunan Mentuhotep Tap›na¤›, Orta Krall›k zaman›ndan gü-nümüze kadar bozulmadan gelebilen tap›naklardan biridir. Kayal›k bir da¤›n ya-mac›na yap›lan tap›nak, ölen insanlar için yap›lan ayinlerde kullan›lan bir tap›nak-t›r. Bir baflka deyiflle tap›nak, ölü kültü ile ilgilidir.

Yeni Krall›k zaman›nda tap›naklar, büyük tanr›lara adananlar ve ölü kültü ile il-gili mezar tap›naklar› olmak üzere iki tiptir. Firavun Hatflepsut’un Deir el-Bahri’deKrallar Vadisi’nde bulunan terasl› tap›na¤› ve II. Ramses’in Ramseseum’u ölü kül-tü ile ilgili tap›naklard›r.

Yeni Krall›k Dönemi’nde ülke d›fl›na sefere ç›kan M›s›r krallar› yapt›klar› savafl-larda baflar› kazand›klar› zaman tanr›lara flükranlar›n› sunmak için yeni tap›naklaryapt›rm›fllar ya da eskilerini gelifltirmifllerdir. Karnak ve Luksor tap›naklar› bu tür-de tap›naklar›n en güzel örnekleridir.II. Ramses taraf›ndan büyük tanr›lar için ka-ya tap›naklar› da yapt›r›lm›flt›r. Bunlar›n en güzel örne¤i Abu Simbel’de bulunankaya tap›na¤›d›r.


Resim 1.12

Abu Gurab GüneflTanr›s› Tap›na¤›

Saray yap›lar›n›n hemen hemen hepsi kerpiçten yap›ld›klar› için günümüze ka-dar gelememifllerdir. Özellikle Yeni Krall›k Dönemi’nde Teb flehri saray yap›lar›önemliydi.

Din ve Ölü Gömme GelenekleriDin: Sülalelerden önceki dönemde hayvan biçimli tanr›lar vard›. Bunlar totem dininan›fl›ndan kaynaklanmaktayd›. Totemler zamanla nomelerin tanr›lar› düzeyineyükselmifllerdir. Daha sonra tanr›lar insan biçiminde düflünülünce hayvan totemle-rinin baz› uzuvlar› insan vücuduna eklenmifltir. Böylece hayvan bafll› insan vücut-lu tanr› betimlemeleri ortaya ç›km›flt›r.

Belli bafll› M›s›r tanr›lar› flöyleydi: Gök Tanr›ças› Nut; Yer Tanr›s› Geb; HavaTanr›s› fiu; Gökyüzü Tanr›s› fiahin Bafll› Horus, Günefl tanr›lar› fiahin ya da fiahinBafll› Ra, Amon ve Aton; Ay Tanr›s› Hons; Timsah ya da Timsah Bafll› Sular›n Tan-r›s› Sobek; Apis Bo¤as›; Bal›kç›l Kuflu Bafll› Yazma ve Sayma Tanr›s› Thoth; YabanEfle¤i Bafll›, Düzensizli¤in, Çöllerin, F›rt›nalar›n ve savafl›n tanr›s› Set; Mumyalamaile ilgili Nekropolis Tanr›s› Çakal Bafll› Anubis; Ölüm ve Öbür Dünya Tanr›s› Osi-ris; Osiris’in Kar›s› Koruyucu Tanr›ça ‹sis; Aslan ya da Kedi Bafll› Savafl Tanr›ças›Bastet; Mumya Biçimli ‹nsan fieklinde Bereket Tanr›s› Min; Aile Tanr›s› ve GençK›zlar›n Koruyucusu Bes; Su Ayg›r› ve Hamile Kad›n Vücudu Kar›fl›m› Olan Hami-le Kad›nlar›n Koruyucusu Taveret, Do¤ruluk ve Adalet Tanr›ças› Ma’at.

IV. Amenofis (Eknaton) Günefl Tanr›s› Aton dinini önermifl ancak günefli tektanr› olarak kabul ettirmeye dayal› bu dini yaymakta baflar›l› olamam›flt›r. Onunölümünden sonra eskiden oldu¤u gibi Amon dinine geri dönülmüfltür.

Dinî tap›n›mlar rahipler taraf›ndan yürütülüyordu. Önemli kült merkezleri ara-s›nda Heliopolis, Memfis, Abidos ve Teb flehirleri yer almaktayd›.

Ölü Gömme Gelenekleri: M›s›r’da yaflam süresi k›sa oldu¤u için yirmili yaflla-r›na ulaflacak kadar uzun yaflayanlar mezarlar›n› planlamaya bafllarlard›. Ölen kifli-nin ölümden sonraki yaflam›na karar verilen bir duruflma, tanr›lar kat›nda yap›l›r-d›. Duruflmaya Osiris baflkanl›k ederdi. Duruflmada ayr›ca ölünün önünde yalvar-mak zorunda oldu¤u k›rk iki yarg›ç bulunurdu. Anubis ölümlüler ülkesinde ger-çeklefltirilen kalbi teraziye koyma seremonisine de efllik ederdi. Ölünün kalbini te-


Resim 1.13

Luksor tap›na¤›-M›s›r

razinin bir gözüne koyard›. Terazinin di¤er taraf›na da dürüstlü¤ü ifade eden birtüy konulurdu. Kalp tüyden daha hafif gelirse kiflinin iyi bir hayat geçirdi¤i kabuledilirdi ve yeni hayat›na geçifline izin verilirdi. Kalp tüyden a¤›r gelirse, günahkârölünün kalbi korkunç bir canavar taraf›ndan yutulurdu. Bu s›rada bütün olup bite-ni tanr›lar›n kâtibi tanr› Thoth yazarak not al›rd›.

Sülaleler öncesi dönemde ölüler çöl kenar›na aç›lan çukurlara gömülüyor ve s›-cak kum cesedin nemini alarak, kurumas›na neden oluyordu. Bunu tesadüfen gö-ren M›s›rl›larda öldükten sonra ruhun bedene tekrar girip öbür dünyada yaflamayadevam edebilmesi için, bedenin korunmas› gerekti¤i inanc› geliflti. Bu nedenle ce-setlerin mumyalanmas› gerekiyordu. Sülalelerin bafllang›c›ndan hemen önce ceset-ler sandukalara konulmaya baflland› ve kum ile temas kesildi. Bu nedenle de ce-sedi korumak için mumyalama tekni¤i gelifltirildi. Mumyalama iflleminin gerçeklefl-tirildi¤i mekân tafl›nabilir, ölünün evi yak›n›na kurulan bir çad›r veya tap›naklarlaba¤lant›s› olan özel bir mumyalama yeriydi.

Öncelikle vücut y›kan›yordu. Daha sonra özel bir masaya yat›r›l›yordu. Burundeli¤inden çengele benzeyen bir alet yard›m›yla beyin, karn›n sol alt k›sm›nda kü-çük bir yar›k aç›larak mide, karaci¤er, akci¤er ve ba¤›rsaklar ç›kar›l›yordu Kalp vü-cut içinde b›rak›l›yordu. Beyin d›fl›ndaki iç organlar natron ile kurutulduktan son-ra kanopik ad› verilen 4 adet vazo içine konulurdu. Bu vazolar Osiris ve ‹sis’in o¤-lu olan Horus’un 4 o¤lunun bafl›n› temsil eden figürler fleklindeydi. Çakal bafll› Du-amutef mideyi, flahin bafll› Kebehsenuf ba¤›rsaklar›, maymun bafll› Hapy akci¤eri,insan bafll› olan ‹mset karaci¤eri korurdu.


Resim 1.14

Osirisbaflkanl›¤›ndakiölüler mahkemesinigösteren Teb’debulunmufl olanpapirüs

Natron: Karbonat,bikarbonat, klorid ve sodyumsülfat kar›fl›m›. Nil Nehri’ninkenar›nda do¤al olarakbulunuyordu.

Resim 1.15

Kanopik vazolar

Boflalan yerler hurma flarab› ile y›kan›yordu. Bir çeflit tuz olan natron vücut içi-ne ve d›fl›na konularak 40 gün bekletiliyor ve vücudun nemi al›n›yordu. Vücut buifllemlerle kurutulduktan sonra, ya¤lan›r, erimifl reçine sürülür ve keten bezlerle sa-r›l›rd›. Sarg›lar aras›na muska ve tak›lar konulurdu. Haz›rlanan mumya ahflap birtabuta, ancak ölen kralsa biri alt›ndan di¤er ikisi ahflaptan 3 tabut içine konurduve bu tabutlar›n hepsi son kez tafl bir lahitin içine yerlefltirilirdi. Kanopik vazolarda yan›na koyulurdu. Mumyalama ifllemi toplam 70 gün sürerdi. Mumyalama sa-dece insanlara de¤il kutsal say›lan kedi, bo¤a, timsah gibi hayvanlara da yap›l›rd›.

Mumyalama ayinlerine kat›lan kifli say›s›, o kiflinin toplum içindeki statüsünügösterirdi. Bu ayinler dizisinin en önemli k›sm› özel bir aletle yap›lan, mumyan›na¤z›n› açma törenidir. Böylelikle mumya ikinci hayat›nda yiyip, duyup, görebile-cekti. Bu ifllemden sonra mezar haz›rlan›r, kiflinin özel eflyalar›, günlük k›yafetleri,yemekler, sabti, flavati veya usepti ad› verilen heykelcikler ve papirüse yaz›lm›flÖlüler Kitab› konulurdu. Useptiler, ölü öbür dünyada angarya bir ifl yapmaya ça-¤›r›ld›¤›nda onun vekili olarak görev yapacak olan iflçilerdi. Böylelikle ölü öbürdünyadaki yaflam›na u¤urlan›rd›.



Dünya ve canl›lar›n oluflumunu, ilk insan türle-

rini aç›klamak.

Dünya 4.5 milyar y›l önce gaz ve toz bulutlar›n-dan meydana gelmifltir. Dünya üzerinde tek hüc-reli canl›lar yaklafl›k 3.6 milyar y›l önce, çok hüc-reli canl›lar ise 1.7 milyar y›l önce ortaya ç›km›fl-t›r. Günümüzden yaklafl›k 570 milyon y›l önceBirinci Zaman (Paleozoyik)’da bitkiler ve hay-vanlar dünyada görülürler. ‹kinci Zaman’da (Me-zozoyik), günümüzden 230 milyon y›l önce di-nazorlar, 220 milyon y›l önce de memeliler gö-rülmeye bafllar. Bu dönemin sonlar›nda yaklafl›k65 milyon y›l önce dinazorlar›n soyu tükenmifltir.Dördüncü zaman Pleistosen ve Holosen olmaküzere iki evrelidir. Günümüzden 2 milyon y›l ka-dar önce bafllayan Pleistosen dönem 10 bin y›löncesine kadar devam eder ve Paleolitik (EskiTafl) Ça¤ bu dönemde yaflanm›flt›r. Holosen dö-nem ise günümüzden 10 bin y›l önce bafllar vegünümüzde de devam etmektedir. Bütün insan türleri Paleolitik Ça¤’da görülmüfl-tür. Alt Paleolitik Ça¤’da (G.Ö. 2.500.000-200.000)homo habilis, homo rudolfensis, homo erectus,homo ergaster ve homo heidelbergensis; OrtaPaleolitik Ça¤’da (G.Ö. 200.000-40.000) homoneanderthalensis ve homo sapiens; Üst PaleolitikÇa¤’da (G.Ö. 40.000-12.000) da homo sapienstürü insanlar görülmüfllerdir.

Mezopotamya’n›n co¤rafi yap›s›n› ve Eski Mezo-

potamya tarihini genel hatlar›yla kavramak.Dicle (‹diglat) ve F›rat (Purattu) nehirleri Mezopo-tamya’ya hayat verir. Eskiça¤’da Dicle ve F›rat, bu-gün denize döküldükleri noktadan 200 km dahaiçeride birbirlerinden ayr› olarak Basra Körfezi’nedökülmekteydiler. Nehirlerin getirdi¤i alüvyon ne-deniyle deniz dolmufl, nehirler yatak de¤ifltiripbirleflerek fiattülarap Nehri’ni oluflturmufllard›r.Zagros etekleri Paleolitik Ça¤’dan itibaren insan-lar›n yaflad›¤› bir bölge olmufltur. Barda-Balkakamp alan› ve fianidar Ma¤aras› Paleolitik Ça¤insanlar›n›n önemli yaflam alanlar›d›r. Mezolitikya da Epipaleolitik Ça¤’›n özelliklerini gösterenkültürler Do¤u Akdeniz k›y›s›nda saptanan Ke-bara ve Natufyen kültürleridir. Hassuna, Samar-ra, Halaf ve Ubeyd Mezopotamya’n›n Neolitik veKalkolitik Ça¤’lar›ndaki önemli kültürlerdir.

Bölgenin bir sonraki evresi Uruk Dönemi (MÖ.4000-3100) dir. MÖ. 3200’de rahipler, ekonomikkay›tlar›n tutulmas› s›ras›nda yaz›y› gelifltirmifllerdir.Mezopotamya’n›n tarihi dönemleri Sümerler ilebafllar ve s›ras›yla, Erken Hanedanlar Dönemi(MÖ. 2900-2350), Akkadlar (MÖ. 2350-2150), Ye-ni Sümer Dönemi (III. Ur Sülalesi) (MÖ. 2112-2000), Assurlular ve Babilliler, Kassitler, Assur veUrartu Krall›klar›, Yeni Babil Devleti (MÖ. 612-539) birbirini takip eder. Mezopotamya, MÖ. 539-331 tarihleri aras›nda Pers Devleti’nin bir parças›olmufltur. Daha sonra bir süre ‹skender ‹mpara-torlu¤u’nun, Büyük ‹skender’in MÖ. 323 y›l›ndaölümünden sonra Selevkoslar›n eline geçmifltir.Romal›lar, Mezopotamya’n›n kuzeybat› bölümü-nü k›sa bir süre (MS. 115-117) egemenlikleri alt›-na alm›fllard›r. MS. 226-640 tarihleri aras›nda Sa-saniler, son olarak da MS. 640’larda Araplar Me-zopotamya’ya hâkim olmufllard›r.

Eski Mezopotamya’n›n devlet yönetimini, hu-

kukunu ve dinini aç›klamak.

Devlet Yönetimi: Sümerlerde yönetimle ilgiliEn (Bey), Ensi (Vali) ve Lugal (Kral) gibi unvan-lar karfl›m›za ç›kmaktad›r. Akkad egemenli¤indemerkezî krall›k yönetimi görülür. Akkadlar dev-letlerini merkezî sistemle yöneterek bütün dün-yay› yönetme düflüncesini gelifltirmifllerdir. Dahasonraki Yeni Assur Devleti ve Pers Dönemi kral-lar› da ülkelerini mutlak monarfli sistemiyle yö-netmifller, ülkelerinin topraklar›n› eyaletlere bö-lerek bafllar›na valiler atam›fllard›r. Hukuk: Sümerlerde adaletin koruyucusu olarakGünefl tanr›s›n› (UTU) kutlamaktayd›lar. Adaletinyeryüzündeki temsilcisi hâkimlerdi. En büyükhâkim, baflyarg›ç ise krald›. Fakat onun mahke-mede bulunamad›¤› hâllerde, kral›n vekilleri ola-rak Sukkaller davalara bakarlard›. Mahkemelertap›na¤›n veya flehrin kap›s›nda yap›l›rd›.Mezopotamya’da bugüne kadar bulunan kanun-lar yaz›l›fl s›ras›na göre flunlard›r:I. Sümerce Yaz›l› Kanunlar:

a) Urukagina Kanunub) Ur-Nammu Kanunuc) Ana ‹ttiflu Kanunud) Lipit-‹fltar Kanunu

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


II. Akkadca Yaz›l› Kanunlar:a) Eflnunna Kanunub) Hammurabi Kanunuc) Orta Assur Kanunlar›

Din: Mezopotamya’da çok tanr›l› bir din anlay›fl›hâkimdi. Sümerlerde her flehrin bir tanr›s› vard›.Uruk’ta ‹nanna, Ur’da Nanna, Lagafl’ta Ningirsu,Nippur’da Enlil, Babil’de Marduk ve Assur’da As-sur gibi. Tanr›lar›n tap›nak-ev anlam›na gelenzigguratlar›n alt›nda yaflad›¤›na inan›l›rd›. Ziggu-ratlar tanr›lar›n evi olmas› yan›nda yaz›c› okulu,kütüphane ve arfliv ifllevlerini de görmekteydi.

Eski Mezopotamya kültürü ve sanat›n› tart›flmak.

Yaz› ve Edebiyat: Uruk Dönemi’nin sonlar›nado¤ru MÖ. 3200 y›llar›nda Uruk IV tabakas›ndaen erken yaz›l› belgeler ortaya ç›kar. Bunlar re-sim fleklindeki (piktografik) iflaretlerden olufl-maktad›r. Yaz› yayg›nlaflt›kça giderek küçülmüflve resim özelli¤ini kaybetmifl ve iflaret kümelerihâline gelmifltir. Bu iflaretler de çiviye benzetildi-¤i için bu yaz›ya çivi yaz›s› denilmifltir. Sümerler yaz›ya kavufltuktan sonra, hat›ralar›n-daki bütün hikâyeleri, masallar›, gelenekleri, ya-z›ya geçirmeye bafllam›fllard›. Sümerleri, Babilli-ler ve Assurlular izlemifltir. Sümer edebî belgeleri üç grupta incelenmektedir:I. Liturjik Eserler: Mitoslar (Adapa Mitosu, EtanaMitosu), kaside ve a¤›tlar. Tanr›lar›n insanlarla olan maceralar›n› anlatanedebî eserlere mitos denir.Tanr›lara veya tanr›laflm›fl krallara ölçülü ve kafi-yeli olarak yaz›lm›fl övgüler (kaside) aras›nda Gü-nefl ve Adalet Tanr›s› fiamafl’a ve ‹sin Sülalesi’nden‹flme-Dagan’a yaz›lm›fl kasideler örnektir.II. Epik (Destani) Eserler: Sümerler edebiyat›nher dal›nda ölmez eserler yaratm›fllard›r. Destani(epik) fliirin mucidi de Sümerlerdir. Sümer des-tanlar› Kahramanl›k Ça¤› (Tufan öncesi) krallar›-n›n icraatlar›n› anlat›rlar. Bugüne kadar bu tür-den Sümerce 7 destan bulunmufltur: l) Yarad›l›flDestan› 2) G›lgam›fl Destan› 3) Lugalbanda Des-tan› 4) Enmerkar ve Aratta Beyi Destan›, 5) Ni-nurta Destan› 6) Kazma Destan› III. Didaktik Eserler: Nesir halinde yaz›lm›fl ilmieserler. Almanak, sözlük vs.Bilim: Eski Mezopotamyal›lar, MÖ. 2. biny›ldanitibaren çarp›m cetvelleri, kare, karekök, küp, 2

ve 16 tabanlar›nda logaritma cetvelleri ile birincive ikinci dereceden denklemlerin çözümleri, çe-flitli geometrik flekillerin alan ve hacim hesapla-r›n› yapm›fllard›r. Babil matematikçileri, pi say›s›-n› 3 olarak hesaplamalar›na karfl›n bunun tamde¤erini 3 1/8 (=3.125) olarak gerçek de¤ere(3.142) çok yak›n hesaplam›fllard›r.Sümerler, ay takvimi kullanm›fllar, y›l› 12 aya böl-müfllerdir. Zaman› altm›fl dakikal›k saatlerde öl-çen ilk insanlar yine Sümerlerdi. Gün kavram›n›da ilk kez Sümerler gelifltirmifltir. Sümerler ve Ba-billiler , günü gündüz ve gece olmak üzere ikiyeay›r›yor ve 12 çift saate bölüyorlard›. Sümerler veBabilliler, gündüz saatlerinde saati belirlemekiçin günefl saatleri yapm›fllar, yine gecenin vegündüzün bölümlerinin belirlenmesinde su saat-leri de kullan›lm›fllard›r.Sanat: Mezopotamya’da çanak çömlek MÖ. 7000y›llar›ndan itibaren üretilmeye bafllar. Bafllang›çtaelle flekillendirilen kaplar MÖ. 4500 lerden itibarençarkta yap›lmaya bafllam›flt›r. Neolitik Dönem’debiçimlendirilen en erken heykeller, kabartmalar,mücevher ve küçük el sanatlar› ile teknolojik gelifl-meyi gösteren çömlekçi çark›, araba tekerle¤i, sa-ban, yelkenli tekne, yap› kemeri ve tonoz, Mezo-potamyal› toplumlar›n uygarl›¤a yapt›klar› katk›-lard›r. Mezopotamya’da Sümerlerle bafllay›p YeniBabil Dönemi’ne kadar görülen zigguratlar yan›n-da saray yap›lar› da mimari aç›dan güzel sanat eser-lerdir. Saraylar MÖ. 3. biny›l›n ortalar›ndan itiba-ren görülmeye bafllar. Kifl Saray›, avlular, holler,taht salonlar›, oturma birimleri ve depolar gibi pekçok bölümden oluflur. Bunun yan›nda EflnunnaSaray›, (M.Ö. 2000), Marili Zimrilim’in Saray› (M.Ö.1700), Dur-Karigalzu (M.Ö. 1380), Assur, Niniveve Babil saraylar› dikkat çekicidir.

M›s›r’›n co¤rafi yap›s›n› ve Eski M›s›r tarihini ge-

nel hatlar›yla de¤erlendirmek.

Eski M›s›r kültürü Nil Vadisi’nde geliflmifltir. Darve birkaç kilometre genifllikte olan vadi kuzeydeDelta Bölgesi’nden güneyde Assuan’daki BirinciÇa¤layan’a kadar uzan›yordu. M›s›r, kuzeydekiAfla¤› M›s›r (Nil Deltas›) ve güneyde vadi boyun-ca uzanan Yukar› M›s›r olmak üzere iki ayr› bö-lümden oluflur. Bat› ve do¤uda çöllerle, do¤udak›y›ya paralel uzanan s›rada¤larla, güneyi ça¤la-yanlarla kuflat›lm›flt›r. Bu bölgede bulunan kaya-l›klar geçifli zorlaflt›rmaktad›r. Ça¤layanlar›n gü-

4NA M A Ç

5NA M A Ç


neyinde ise Nubya yer almaktayd›. Ülkenin sal-d›r›ya en aç›k bölgesini kuzeyi oluflturmaktad›r.‹klim hemen hemen ya¤›fls›z oldu¤u için, topra-¤›n verimlili¤i, tümüyle Nil Nehri’nin taflk›nlar›naba¤l›yd›.M›s›r’da Paleolitik Ça¤’dan itibaren (MÖ.500.000) insan topluluklar› yaflamaktayd›.Yeni ‹mparatorluk Dönemi’nin bafl›nda yerlefl-mifl bir gelene¤e göre MÖ. 3000 y›llar›nda Menesadl› efsanevi bir kral, o zamana kadar ayr› kral-l›klar oldu¤u düflünülen Afla¤› ve Yukar› M›s›r’›birlefltirmeyi baflarm›flt›r. M›s›r Devleti’nin bu fle-kilde kuruluflundan Büyük ‹skender’in MÖ. 332y›l›nda M›s›r’a gelifline kadar geçen süredeki M›-s›r tarihi, Manetho taraf›ndan 31 sülaleye ayr›l-m›flt›r. M›s›r tarihi, Erken Devir (MÖ. 3000-2650),Eski Krall›k (MÖ. 2650-2134), Orta Krall›k (MÖ.2040-1640), Yeni Krall›k (MÖ. 1550-1070) ve GeçDönem (MÖ. 712-332) olmak üzere dönemlereayr›l›r. Firavunlar›n güçlerini kaybetti¤i zaman-larda M›s›r tarihinde 3 ara devir yaflanm›flt›r.

Eski M›s›r kültürünü ve mimarisini tan›mlamak.

Devlet yönetimi: Eski M›s›r mutlak bir krall›kt›.Devletin bafl›nda kral-firavun bulunur. Krall›k ge-nellikle babadan o¤ula ya da kardeflten kardeflegeçerdi. Firavundan sonra en önemli kifli, firavunun yar-d›mc›s› olan vezirdi. Vezir kral ad›na ülkeyi yö-netirdi. 18. Sülale krallar›ndan II. Amenofis (MÖ.1427-1401) Dönemi’nden bafllayarak yönetim so-rumlulu¤unu ülkenin kuzeyinde ve güneyindeiki vezir paylaflm›flt›r.Her eyaletin bafl›nda firavun taraf›ndan tayin edil-mifl bir vali bulunurdu. Bir baflka s›n›f olan ra-hipler din gücünü ellerinde bulunduruyorlard›.Memurlar ve rahiplerin alt›nda çok genifl bir çift-çi tabakas› vard›. Bunlardan baflka zanaatkârlarve MÖ. 2. biny›ldan itibaren köleler de bulun-maktayd›.Bilim: M›s›rl›lar geometri konusunda ileri dü-zeyde bilgiliydiler. M›s›r geometrisi baz› prob-lemlerin çözümleriyle alan ve hacim ölçüsü flek-linde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Eski M›s›r’da yaflayan insanlar t›p konusunda dabaz› bilgilere sahiptiler. Parazit hastal›klar›, ve-rem, difl eti iltihab› yayg›n görülen rahats›zl›klar-d›. M›s›rl› doktorlar›n k›r›klar› ve aç›k yaralar› iyi-lefltirebildikleri saptanm›flt›r.

M›s›rl›lar›n MÖ. 3000’lerde gelifltirdikleri M›s›rtakvimi Dünya Kültür Tarihi aç›s›ndan önemlidir.Nil Nehri’nin periyodik taflk›nlar›na dayanan birtakvimdir. Daha sonra önce Julius Caesar, MS.1582’de de Papa XIII. Gregor taraf›ndan yap›landüzeltme sonucunda, bugün hâlâ kulland›¤›m›zGregoryen takvimi ortaya ç›km›flt›r. M›s›rl›lar ba-sit günefl saatleri de yapm›fl ve kullanm›fllard›r.Yaz›: MÖ. 3000 y›l› civar›nda ortaya ç›km›flt›r. Buyaz› hiyeroglif yaz›yd›. Zamanla hiyeroglif iflaret-lerin k›salt›lmas›yla hiyeratik yaz› (Kutsal Yaz›) vedemotik yaz› denilen yaz›lar kullan›lm›flt›r. Din ve Ölü Gömme: Sülalelerden önceki dö-nemde hayvan biçimli tanr›lar vard›. Bunlar to-tem din inan›fl›ndan kaynaklanmaktayd›. Totem-ler zamanla nomelerin tanr›lar› düzeyine yüksel-mifllerdir. Daha sonra tanr›lar insan biçimindedüflünülünce hayvan totemlerinin baz› uzuvlar›insan vücuduna eklenmifltir. Böylece hayvan bafl-l› insan vücutlu tanr› betimlemeleri ortaya ç›k-m›flt›r. IV. Amenofis (Eknaton) Günefl Tanr›s›Aton dinini önermifl ancak günefli tek tanr› ola-rak kabul ettirmeye dayal› bu dini yaymakta ba-flar›l› olamam›flt›r. Onun ölümünden sonra eski-den oldu¤u gibi Amon dinine geri dönülmüfltür.Dinî tap›n›mlar rahipler taraf›ndan yürütülüyor-du. Önemli kült merkezleri aras›nda Heliopolis,Memfis, Abidos ve Teb flehirleri yer almaktad›r.M›s›rl›lar daha hayattayken mezarlar›n› planla-maya bafllarlard›. ‹nsanlar öldükten sonra, tanr›-lar kat›nda ölen kiflinin ölümden sonraki yaflam›-na karar verilen bir duruflma yap›l›rd›. Duruflma-ya Osiris baflkanl›k ederdi. Ölü gömülmeden ön-ce mumyalan›r ve cesedin bozulmamas› sa¤la-n›rd›. Tarih boyunca en iyi mumyalar› M›s›rl›laryapm›fllard›r.Mimari: Eski M›s›r mimarisi, an›tsal ölçekli me-zarlar ve tap›nak yap›lar›nda yo¤unlaflm›flt›r. Sa-ray yap›lar› ise günümüze kadar korunamam›fl-t›r. Mezarlar; mastabalar, basamakl› piramitler,gerçek piramitler, kaya mezarlar› ve lahitler ol-mak üzere çeflitli tiplere sahiptir. Tap›naklardaise bafllang›çta yuvarlak planl› örnekler görülür.Eski Krall›k’ta Günefl tap›naklar›, Orta Krall›k’taölü kültü ile ilgili kaya tap›naklar›, Yeni Krall›k’taise ölü kültü ile ilgili kaya tap›naklar› ile büyüktanr›lar için infla edilen tap›naklar önemli örnek-lerdir. En görkemli tap›naklar Yeni Krall›k zama-n›nda görülmektedir.

6NA M A Ç


1. ‹lk tafl aletleri yapan insan türü hangisidir ?a. Homo erectusb. Homo neandertalensisc. Homo heidelbergensisd. Homo habilise. Homo ergaster

2. Sümerler’de, ilk yaz›l› reformlar› ile tan›nan Sümerkral› kimdir?

a. Mesilimb. Ur-Nanflec. Urukaginad. Eannatume. Lugalzaggesi

3. Assurlu tüccarlar›n Anadolu’ya getirerek satt›klar›maden afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Alt›nb. Demirc. Gümüfld. Bak›re. Kalay

4. ‹fltar Kap›s›, Babil Kulesi ve dünyan›n yedi harika-s›ndan biri olan Babil’in Asma Bahçeleri hangi krall›kzaman›nda yap›lm›flt›r?

a. Akkadlarb. Eski Babil Devletic. Yeni Babil Devletid. Eski Assur Devletie. Yeni Assur Devleti

5. Mezopotamya’da yaz›n›n ilk defa ortaya ç›kt›¤› kentafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Eridub. Ur c. Lagafld. Uruke. Umma

6. Dünyan›n 7 harikas›ndan biri olarak kabul edilenpiramitlerin en büyü¤ü hangi M›s›r firavunu taraf›ndanyapt›r›lm›flt›r?

a. Narmerb. Snefruc. Coserd. Keopse. Kefren

7. Eski M›s›r Tarihi’nin “Piramitler Ça¤›” olarak da ad-land›r›lan dönemi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Erken Dönemb. Eski Krall›k Dönemic. Orta Krall›k Dönemid. Yeni Krall›k Dönemie. Geç Dönem

8. Günefl Tanr›s› “Ra” için yapt›r›lan Günefl tap›naklar›hangi M›s›r sülalesi firavunlar› zaman›na aittir?

a. 3. Sülaleb. 4. Sülalec. 5. Sülaled. 18. Sülalee. 20. Sülale

9. I. Firavunlar›n otoritelerini kaybetmesiII. Eyalet valilerinin ba¤›ms›zl›k hareketleriIII. Hiksos istilas›IV. Rahiplerin güç kazanmalar›

Yukar›dakilerden hangileri, Eski M›s›r tarihinde yafla-nan üç ara dönemin sebeplerindendir?

a. Yaln›z Ib. Yaln›z IIc. I ve IId. III ve IVe. I, II, III ve IV

10. Mumyalama ile ilgili tanr› afla¤›dakilerden hangisidir?a. Anubisb. Osirisc. Thothd. Rae. Horus

Kendimizi S›nayal›m


Sümer Okulu

Uygarl›k tarihi aç›s›ndan bak›l›nca, Sümer’in kazand›¤›en üstün baflar›lar, çiviyaz›s›n›n geliflmesi ve bunundo¤rudan uzant›s› olan resmi e¤itim sistemiydi. MÖ.üçüncü biny›l›n bafllar›nda yaflayan isimsiz, uygulama-ya e¤ilimli Sümer bilgeleri ve ö¤retmenlerinin yarat›c›-l›¤› ve azmi olmasayd›, günümüzün entelektüel ve bi-limsel baflar›lar›n›n pek olanakl› olamayaca¤›n› söyle-mek bir abartma de¤ildir. Elbette, ilk Sümer iflaretleriolan resimyaz›s›n› icat edenler, daha sonraki zamanlar-da geliflti¤i haliyle okul sistemini kolay kolay öngöre-mezlerdi. Fakat öncelikle üzerlerinde ekonomi ve yö-netimle ilgili yaz›lar bulunan binden fazla resimyaz›l›küçük tabletten oluflan, bilinen en eski yaz›yla yaz›lm›flbelgeler aras›nda bile okuma ve al›flt›rma yapma amaç-l› sözcük listeleri içeren pek çok tablet bulunmaktad›r.Bu da, daha MÖ. 3000’lerde bile baz› yaz›c›lar›n ö¤ret-me ve ö¤renme üzerine düflünmüfl olduklar›n› gösterir.Bunu izleyen y›llardaki ilerleme yavafl oldu. Fakat MÖ.üçüncü biny›l›n ortalar›ndan itibaren, bütün Sümer’deyaz› yazman›n resmi olarak ö¤retildi¤i baz› okullar bu-lunmufl olmal›d›r...Sümer okulunun bafl› “okul babas›” da denen ummi-a’yd›. Ö¤rencilere “okul o¤lu,” mezunlara ise “eski gün-lerin okul o¤lu” deniyordu. Ö¤retmen yard›mc›s› “a¤a-bey” olarak adland›r›l›yordu ve görevlerinden baz›lar›ö¤rencilerin kopyalamas› için yeni tabletler yazmak,ö¤rencilerin kopyalar›n› gözden geçirmek ve ezberleri-ni dinlemekti. Di¤er ö¤retim görevlileri aras›nda, örne-¤in “çizimden sorumlu kifli” ve “Sümerceden sorumlukifli” bulunuyordu. Ayr›ca ö¤rencilerin okula devam›n-dan sorumlu gözetmenler ve disiplinden sorumlu özelgörevliler vard›. Okul müdürüne de “okul babas›” de-nirdi. Sümer okullar›ndaki ö¤renciler büyük olas›l›klayaln›zca erkeklerden olufluyordu.

Kaynak: Kramer, S. N. (2002). Sümerler. Tarihleri,Kültürleri, Karakterleri, Kabalc› Yay›nevi, ‹stanbul. s.303, 306.

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyan›n Oluflumu ve ‹lk ‹n-san Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sümerler” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Asurlular ve Babilliler” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Babil Devleti” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Mezopotamya Uygarl›-¤›-Yaz›n›n Geliflimi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski M›s›r Uygarl›¤›-Mimari”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski M›s›r Tarihi-Eski Krall›kDönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski M›s›r Uygarl›¤›-Mimari”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski M›s›r Tarihi” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski M›s›r Uygarl›¤›-Din veÖlü Gömme Gelenekleri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Musul yak›nlar›nda Paleolitik Ça¤’›n bafllar›na tarihle-nen tafl aletler saptanm›flt›r. Kuzey Irak’ta Küçük ZapBölgesi’nde yer alan ve günümüzden yaklafl›k 80.000y›l öncesine tarihlenen Barda-Balka kamp alan› ve Bü-yük Zap Nehri Vadisi’nde bulunan fianidar Ma¤aras›Paleolitik Ça¤ insanlar›n›n önemli yaflam alanlar›d›r.

S›ra Sizde 2

Anadolu’da MÖ. 1950-1750 y›llar› aras›nda yaflanan As-sur Ticaret Kolonileri Ça¤’›nda Assurlu tüccarlar Anado-lu’ya ticaret yapmaya gelmifllerdir. Tüccarlar genellikleAnadolu’da ihtiyaç duyulan tunç yap›m›nda kullan›lankalay ve çeflitli kumafllar sat›yorlar, karfl›l›¤›nda da alt›nve gümüfl al›yorlard›. Anadolu’da yaflayan topluluklarAssurlu tüccarlar sayesinde yaz› ile tan›flm›fl ve MÖ. 2.biny›l›n bafllar›nda Anadolu tarihi ça¤lar›na girmifltir.

S›ra Sizde 3

Ziggurat, Sümerlerin mimariye kazand›rd›¤› bir yap› ti-pidir. Birçok kentte ziggurat bulunmaktayd›. Yap›lar›nplanlar› benzerdir. Taban dikdörtgendir ve yüksek tap›-na¤a dik aç›da birleflen üç merdivenle ç›k›lmaktad›r.Ana tap›nak odas›nda tanr› tasvirleri bulunmaktayd›.Tanr›n›n evi, da¤›n evi, gökle yer aras›ndaki ba¤lant›olarak görülüyordu.

S›ra Sizde 4

Heykelt›rafll›k, Mezopotamyal›lar için önemliydi. En es-ki insan tasvirleri kireç tafl›ndan yap›lm›flt›. Mezopotam-ya heykelt›rafll›¤› Yeni Sümer Dönemi Gudea heykelle-ri ve Hammurabi bafl› ile üstün bir noktaya ulaflm›flt›r.Kabartma sanat› örneklerine de erken dönemden itiba-ren rastlanmaktad›r. Eannatum’un “Akbabalar Steli”,“Naram-Sin Kabartmas›”, “Hammurabi Kanunlar› Steli”ve “Yeni Assur Dönemi savafl ve av kabartmalar›” ka-bartma sanat›n›n en güzel örnekleridir.

S›ra Sizde 5

Erken Devir’de Eski M›s›r’daki geliflmeler:1. Afla¤› M›s›r ve Yukar› M›s›r Krall›klar›n›n birlefltiril-

mesi ve merkezî devletin oluflturulmas›,2. M›s›r’da yüzy›llar boyunca kullan›lacak merkezi yö-

netim sistemi, bir baflka deyiflle krall›k sistemininoluflturulmas›,

3. Hiyeroglif yaz›n›n gelifltirilmesi,

S›ra Sizde 6

4. sülale büyük piramitlerin dönemidir. Bu sülaleninkrallar› olan Snefru, Keops, Ra’cedef, Kefren ve Mikeri-nos’un yapt›rd›klar› piramitler, M›s›r’›n en görkemli an›t-lar› olarak karfl›m›za ç›karlar. Eski Krall›k Dönemi’ndeinfla edilen piramitler, o ça¤a “Piramitler Ça¤›” ad›n›nverilmesine neden olmufltur. Bu dönemde M›s›r’da ya-p›lan bir di¤er an›tsal yap› türü Günefl Tanr›s› “Ra” içinyap›lan Günefl tap›naklar›d›r.

S›ra Sizde 7

Amenemhet, firavunlar›n ölümünden sonra taht›n elde¤ifltirmesini kolaylaflt›rmak için, o¤lunu tahta ortakederek yeni bir gelenek bafllatm›flt›r. Do¤al olarak fira-vunun ölümünden sonra yönetime ortak olan o¤ul gö-revine kral-firavun olarak devam etmifltir.Orta Krall›kDönemi Hurri kökenli Hiksoslar›n istila hareketleri so-nucunda sona ermifltir.

S›ra Sizde 8

M›s›r takviminin Dünya Kültür Tarihi aç›s›ndan önemi,günümüzde kulland›¤›m›z takvimin temelini olufltur-mufl olmas›d›r. Nil Nehri’nin periyodik taflk›nlar›na da-yanan bir takvimdir.

S›ra Sizde 9

Hiyeroglif Yaz›, Hiyeratik Yaz›, Demotik Yaz› ve KoptYaz›s›.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Ayd›n, H. (2011). “Dünyan›n Oluflumu ve Tarih ÖncesiÇa¤lar”, Uygarl›k Tarihi Anadolu ÜniversitesiAç›k ö¤retim Fakültesi Yay›n›, (ed) T. Sivas,Eskiflehir, 2-25.

Baines, J. ve J. Malek. (1986). Eski M›s›r, (çev. Z.Aruoba-O. Aruoba), ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul.

Bottero, J., M - J. Steve. (2002). Evvel Zaman ‹çinde

Mezopotamya, (çev. A. Tatl›er), ‹stanbul.Desplancques, S. (2006). Antik M›s›r, (çev. ‹. Yerbuz),

Dost Yay›nevi, Ankara.Freeman, C. (2003). M›s›r, Yunan ve Roma. Antik

Akdeniz Uygarl›klar›, (çev. S. K. Ang›), Dost Kitabevi,Ankara.

H›rç›n, S. (1998). Çivi Yaz›s›: Ortaya Ç›k›fl›,

Geliflmesi, Çözümü, ‹stanbul.Gündüz, A. (2002). Mezopotamya ve Eski M›s›r.

Bilim, Teknoloji, Toplumsal Yap› ve Kültür,

Büke Yay›nlar›, ‹stanbul.Hooke, S. H. (2002). Ortado¤u Mitolojisi Mezopotamya,

M›s›r, Filistin, Hitit, Musevi, Hristiyan Mitoslar›,

(çev. A. fienel), Ankara.Hornung, E. (2004). Ana Hatlar›yla M›s›r Tarihi, (çev.

Z. Akarsu Y›lmazer), Kabalc› Yay›nevi, ‹stanbul.‹nan, A. (1987). Eski M›s›r Tarih ve Medeniyeti, Türk

Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara.‹plikçio¤lu, B. (1994). Eskiça¤ Tarihinin Ana Hatlar›,

Bilim Teknik Kitapevi, ‹stanbul.

Jean, G. (2001). Yaz›. ‹nsanl›¤›n Belle¤i, (çev. N.Bafler), Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul.

Köro¤lu, K. (2006). Eski Mezopotamya Tarihi,

‹stanbul.K›nal, F. (1983). Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara.Kramer, S. N. (2002). Sümerler Tarihleri, Kültürleri,

Karakterleri, Kabalc› Yay›nevi, (çev. Ö. Buze),‹stanbul.

Kramer, S. N. (1999). Tarih Sümer’de Bafllar, (çev. H.Koyukan), ‹stanbul.

Maisels, C. K. (2000). Uygarl›¤›n Do¤uflu, Yak›ndo¤u’da

Avc›l›k ve Toplay›c›l›ktan Tar›ma, Kentlere ve

Devlete Geçifl, (çev. A. fienel), ‹stanbul.Nissen, H.J. (2004). Ana Hatlar›yla Mezopotamya.

Yak›n Do¤u Arkeolojisinin ‹lk Dönemleri,

‹stanbul.Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yak›ndo¤u,

(çev. Z. K›l›ç), ‹stanbul.Schulz, R.-M.Seidel (2004). Egypt. The World of the

Pharaohs, ‹stanbul.Vercoutter, J. (2003). Eski M›s›r, (çev. E. Çaykara),

‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul.Y›ld›r›m, R. (1996). Önasya Tarih ve Uygarl›klar›,

Meram Yay›nc›l›k, ‹zmir.Y›ld›r›m, R. (2004). Uygarl›k Tarihine Girifl, Ankara.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Anadolu’nun Tarih Öncesi Dönemlerinin özelliklerini ve önemli merkezlerini kronolojik bir düzen içinde tan›mlayabilecek,Anadolu’nun Tunç Ça¤lar›’n›n siyasi ve kültürel özelliklerini ve önemli merkezlerini kronolojik bir düzen içinde de¤erlendirebilecek, Anadolu’nun Demir Ça¤› Uygarl›klar›’n›n siyasi ve kültürel yap›s›n› tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Tunç• Tablet• Karum• Hitit• Urartu• Frig

• Lidya• Ortostat• Hilani• Tümülüs• Megaron• Sikke

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

Genel Uygarl›k Tarihi Eski AnadoluUygarl›klar›

• ANADOLU’NUN TAR‹H ÖNCES‹(PREH‹STOR‹K) DÖNEMLER‹

• ANADOLU’NUN TUNÇ ÇA⁄LARI• ANADOLU’NUN DEM‹R ÇA⁄I

UYGARLIKLARI


ANADOLU’NUN TAR‹H ÖNCES‹ (PREH‹STOR‹K)DÖNEMLER‹

Paleolitik Ça¤ (Eski Tafl Ça¤›, Yontma Tafl Devri)(GÖ. 1.000.000-12.000/11.000)‹nsan denen canl›n›n kültürel bir varl›k olarak ortaya ç›kt›¤›, insanl›k tarihinin bafl-lang›ç evresini oluflturan Paleolitik Ça¤ /Yontma Tafl Devri, Besin Toplay›c›l›¤› Dö-nemi olarak da tan›mlanmaktad›r. Günümüze kadar yap›lan çal›flmalar, PaleolitikÇa¤ boyunca Anadolu’da kalabal›k bir nüfusun bar›nd›¤›n› ortaya koymufltur. Pa-leolitik Ça¤’da insanlar avc›l›k ve toplay›c›l›kla geçinmifller, göçebe bir yaflam sür-müfller, do¤al ma¤aralar ve kaya alt› s›¤›naklar›nda geçici olarak bar›nm›fllard›r.Kulland›klar› aletleri çakmaktafl›, obsidyen (volkanik cam), di¤er ifllenebilir tafllar,hayvan kemikleri ve boynuzlardan yapm›fllard›r.

Paleolitik Ça¤ kendi içinde Alt, Orta ve Üst Paleolitik olmak üzere üç evreye ay-r›l›r. Paleolitik Ça¤’›n Anadolu’daki en eski buluntu yerleri Ni¤de’de Kaletepe Deresi,Konya’da Dursunlu, ‹stanbul’da Küçük Çekmece Gölü’nün 1.5 km kadar kuzeyindeyer alan Yar›mburgaz Ma¤aras› ile Antalya’n›n 27 km kuzeybat›s›nda, fiam Da¤›’n›nAkdeniz’e bakan yamaçlar›nda bulunan Karain Ma¤aras›’d›r. Konya’da Dursunlubuluntu yerinde ele geçirilen aletler günümüzden 900.000 y›l öncesine tarihlenir.Dursunlu ve Kaletepe Deresi buluntular› Afrika d›fl›na ç›kan ilk insan türü olanhomo erectuslara aittir. Günümüzden 300-400 bin y›l kadar eskiye giden Yar›mbur-gaz ma¤aras›nda uzun bir süre dönüflümlü ve mevsimlere ba¤l› olarak homo erectustürü 20-25 kiflilik bir toplulu¤un bar›nd›¤›, k›fl aylar›nda ise ma¤aran›n ay› türü hay-vanlar taraf›ndan in olarak kullan›ld›¤› düflünülmektedir.

Karain ma¤aras›nda Orta Paleolitik Dönem’e ait tabakalarda Homo sapiens ne-anderthalensis türündeki insana ait bu kal›nt›lardan baflka, antik fil, su ayg›r›, ma-¤ara ay›s›, öküz, at, geyik gibi hayvanlara ait kemikler ve çakmak tafl›ndan yap›l-m›fl el baltalar›, kaz›y›c›lar ve çeflitli uçlar da bulunmufltur. Orta Paleolitik Dönem’eait ocak ve odun kal›nt›lar› ise Anadolu insan›n›n atefli kullanmaya bafllad›¤›n›, bü-yük bir olas›l›kla yiyecekleri piflirmeyi de ö¤rendi¤ini göstermektedir.

Paleolitik Ça¤’›n en geliflmifl ancak en k›sa evresini oluflturan Üst Paleolitik Dö-nem’e ait buluntular, Yar›mburgaz ve Karain ma¤aralar›n›n yan›nda Antakya ya-k›nlar›ndaki Üça¤›zl› Ma¤ara, Antalya yak›nlar›nda Beldibi, Belbafl›, Öküzini ma¤a-ralar› ve Isparta’da Kapal›in ma¤aras›nda gerçeklefltirilen kaz›larda ele geçirilmifltir.

Eski Anadolu Tarihi ve Uygarl›klar›

Homo sapiens türü insan›n yapm›fl oldu¤u aletlerdeki büyük geliflme ve çeflitlilikbu dönemin en dikkat çekici özelli¤idir. Kemik i¤ne, b›z ve delici gibi aletler buevrenin ürünüdür. Bu evrenin üzerinde durulmas› gereken bir di¤er önemli özel-li¤i, sanatsal etkinliklerdir. Karain ve Öküzini ma¤aralar›n›n duvarlar› ile bu ma¤a-ralar ve Beldibi Ma¤aras›’nda bulunan yass› çak›l tafllar› üzerine kaz›ma, kabartmaveya boya ile yap›lm›fl hayvan ve insan figürleri, birçok araflt›rmac› taraf›ndan avtörenleriyle iliflkilendirilmektedir. Bu resimler, bir av kültürünün ortaya ç›kmayabafllad›¤›n› göstermektedir.

Mezolitik Ça¤ (Epipaleolitik Ça¤, Orta Tafl Devri)(GÖ. 12.000-11.000)Mezolitik Ça¤, Paleolitik Ça¤ ile yerleflik düzen ve üretim ekonomisinin gerçekleflti-¤i Neolitik Ça¤ (Cilal› Tafl Devri) aras›ndaki geçifli haz›rlayan ara evredir. PaleolitikÇa¤ boyunca yaflanan Buzul Ça¤lar›n›n bitifliyle iklim ›l›manlaflm›fl, bu iklime uygunyeni bitki ve hayvan türleri ortaya ç›km›flt›r. ‹nsanlar buzullar›n erimesiyle geniflleyensulak alanlar›n etraf›nda yerleflmeye bafllam›flt›r. Avc›l›k ve toplay›c›l›k devam etmifl-tir. Bunun yan›nda do¤ada yabani olarak yetiflen tah›llar biçilmifl ve ö¤ütme faaliye-ti gerçeklefltirilmifltir. Anadolu’da bu ça¤a ait yerleflme yerleri Toroslar’›n güneyi ileMarmara Bölgesi ve Orta Karadeniz’de saptanm›flt›r. Yaflam biçimi Paleolitik Ça¤’danbüyük bir de¤iflkenlik göstermeyen Mezolitik Ça¤’›n en özgün buluntular›, mikrolitolarak tan›mlanan küçük tafl aletlerdir. Çakmak tafl› ve obsidyenden yap›lm›fl olanbu aletler içinde, minik sapl› kaz›y›c›lar, kalemler ve deliciler say›labilir. Ayr›ca, buküçük tafl aletler, boynuz, kemik ve ahflaptan bir sapa tak›larak kullan›lm›flt›r. Bu fle-kilde yap›lm›fl olan oraklar biçme iflleminin ortaya ç›kt›¤›n› göstermektedir.

Antalya’n›n 50 km kadar güneybat›s›nda yer alan, birbirine yak›n konumdakiBeldibi ve Belbafl› ma¤aralar›nda yap›lan araflt›rmalarda ça¤a özgü mikrolit aletle-rin güzel örnekleri ele geçirilmifltir. Öküzini ma¤aras›nda ise dibek ve ö¤ütme tafl-lar›n›n kullan›m› ile ilgili olarak tah›l ö¤ütme sürecine girildi¤i saptanm›flt›r.

Paleolitik Ça¤ ekonomisinin özü nedir? Anadolu’daki en eski Paleolitik Ça¤ buluntu yerle-ri nerededir?

Neolitik Ça¤ (Cilal› Tafl Ça¤›, Yeni Tafl Ça¤›)(MÖ. 10.000- 5.500)Neolitik Ça¤’›n en önemli özelli¤ini, insano¤lunun sadece avc›l›k ve toplay›c›l›klasürdürdü¤ü tüketici yaflam› b›rakarak, üretici bir yaflama geçifli olarak tan›mlayabi-liriz. ‹nsanlar bu ça¤da yerleflik düzene geçmifller, ilk köyler kurulmufl, bitki türle-ri evcillefltirilerek tar›m yap›lmaya bafllanm›fl, hayvanlar evcillefltirilmifl, ilk ticari fa-aliyetler bafllam›fl, elle flekillendirilen piflmifl toprak çanak çömlekler üretilmeyebafllam›flt›r. Ancak Neolitik Ça¤’›n bafllar›nda (MÖ. 10.000-7.000 y›llar› aras›nda)henüz yukar›da sayd›¤›m›z yeniliklerden piflmifl toprak çanak çömlek üretimi bafl-lamam›flt›r. Bu nedenle bu döneme Çanak Çömleksiz Neolitik Ça¤ (Aseramik Ne-olitik Ça¤) ad› verilir. MÖ. 7.000-5.500 y›llar› aras›ndaki döneme de Çanak Çöm-lekli Neolitik Ça¤ ad› verilir.

Bugüne kadar yap›lan çal›flmalar Anadolu’da Çanak Çömleksiz Neolitik Ça¤’›nGüneydo¤u Anadolu ve Orta Anadolu olmak üzere iki büyük kültür grubuna ay-r›ld›¤›n› göstermifltir. Güneydo¤u Anadolu’da Hallan Çemi (Batman), Çayönü (Di-yarbak›r), Nevali Çori (Urfa) ve Göbekli Tepe (Urfa) yerleflmeleri Çanak Çömlek-siz (Aseramik) Neolitik Ça¤ yerleflmelerinin en önemlilerini oluflturmaktad›r. Do-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

¤uda Tuz Gölü ile bat›da Beyflehir Gölü aras›nda kalan Orta Anadolu bölgesinde-ki önemli yerleflmeler ise Afl›kl› Höyük, Musular (Aksaray), Canhasan III (Kara-man), Suberde (Konya) ve Hac›lar (Burdur)’d›r.

Batman ili Kozluk ilçesi yak›nlar›nda yer alan Hallan Çemi Höyü¤ü Anadolu’nunbugüne kadar saptanm›fl en eski köyüdür. Burada konutlar, 4-6 m çap›ndaki, top-ra¤a aç›lm›fl yuvarlak çukurlar içine infla edilmifltir. Yap›lar›n duvarlar› kumtafl› lev-halarla örülmüfl ve belirli aral›klarla yerlefltirilen ahflap dikmelerle desteklenmifltir.Dam›n dal-çamur örgü tekni¤inde yap›ld›¤› düflünülmektedir. Henüz besin ekono-misine geçmeyen halk, geçimini avc›l›k ve toplay›c›l›kla sa¤l›yordu. Obsidyen veçakmak tafl› aletlerin yan› s›ra ele geçen havan, havaneli ve ezgi tafl› örnekleri tah›l-lar›n ö¤ütülmüfl oldu¤una iflaret etmektedir. Bezemeli tafl çanaklar, boncuklar vekemik olta i¤neleri di¤er önemli buluntu grubunu oluflturmaktad›r. Bu dönemin birdi¤er önemli merkezi olan Çayönü, Diyarbak›r’›n Ergani ilçesi yak›nlar›nda yer al-maktad›r. Neolitik Ça¤’›n tüm evrelerinin saptand›¤› bu yerleflmenin sakinleri bafl-lang›c›ndan itibaren tar›m› biliyor, bu¤day ekimi yap›yordu. Nevali Çori ve Göbek-li Tepe yerleflmeleri, kabartma bezemeli stel ve yontularla süslü törensel ve dinselifllevli kutsal yap›lar›yla dikkat çekmektedir. Yöresel farkl›l›klara ra¤men, Güneydo-¤u Anadolu’daki merkezler aras›nda bir kültür birli¤inin varl›¤› önemlidir.

Güneydo¤u Anadolu kültür bölgesinden tamamen farkl› özellikler sergileyenOrta Anadolu kültür bölgesinin önemli yerleflmelerinin bafl›nda Aksaray’›n güney-do¤usunda yer alan Afl›kl› Höyük gelmektedir. Burada konutlar bitiflik düzendedirve avlularla ayr›lan mahalleler fleklinde infla edilmifltir. Tar›ma geçmemifl olanAfl›kl› sakinleri hasad› bilmekteydi. Ön evcillefltirme aflamas›ndaki koyun ve keçiile yabani domuz ve s›¤›r eti ile besleniyordu.

Çanak Çömleksiz Neolitik Ça¤ kültürleri MÖ. 7. biny›l civar›nda yavafl yavafl or-tadan kalkm›flt›r. Birçok yerleflme ya tamamen terk edilmifltir ya da uzun bir süre is-kâna sahne olmam›flt›r. Bu durum, Toroslar’›n güneyinde bafllayan kurak iklimle ilifl-kilendirilmektedir. Kültürel kesintiden sonra, MÖ. 7. biny›l›n bafllar›nda, kilin elle fle-killendirilip ateflte piflirilmesiyle elde edilen çanak çömle¤in kullan›lmaya baflland›¤›Erken Neolitik Ça¤’a (Çanak Çömlekli Neolitik Ça¤) geçilmifltir.

Erken Neolitik Ça¤’a ait yerleflmelerin ço¤u Anadolu’nun güney kesiminde,Toroslar’›n güney ve kuzey eteklerinde kurulmufltur. Bu dönemin önde gelen

392. Ünite - Eski Anadolu Uygar l ›k lar ›

Resim 2.1

Göbeklitepe hayvankabartmal› stel

Höyük: ‹nsano¤lunun biny›llar boyunca ayn› yerde üstüste kurmufl oldu¤uyerleflmelerin y›k›nt›lar›n›noluflturdu¤u yapay tepe.

yerleflmeleri içinde en ünlüsü Çatalhöyük’tür. Konya’n›n 52 km güneydo¤usun-da, Çumra ilçesi yak›nlar›ndaki höyük, 450 x 275 m boyutlar›nda, 17 m yüksek-li¤indedir. Buras›, binden fazla konuta sahip, 5-10 bin kiflinin yaflad›¤› hesap edi-len Yak›n Do¤u’nun bilinen en büyük kasabalar›ndan biridir. Çatalhöyük halk›,köy aflamas›n› geçmifl, bir kent uygarl›¤› yaratm›flt›r. Çatalhöyük kaz›lar›nda or-

taya ç›kar›lan yerleflmedüzeni, tamamen d›fla ka-pal› bir mimari özellikgöstermektedir. Mimarisistem, avlular›n çevresi-ne infla edilen dikdörtgenplanl› konutlardan oluflanmahallelerin birbirlerineeklenmesinden olufluyor-du. Kap›s›z olan konutla-ra damlardaki bir aç›kl›k-tan ahflap merdivenler ilegiriliyordu.

Konutlar›n d›fl›nda, kutsal alan olarak nitelenen özel yap›lar da vard›r. Bunlar,duvarlar›na yap›lan av sahneleri, geometrik motifler, dans eden insanlar gibi çeflitlikonular›n ifllendi¤i duvar resimleri ve kabartmalar, çeflitli heykelcikler, seki alt›na gö-mülen ölülere b›rak›lan zengin arma¤anlar ile konutlardan ayr›lmaktad›r. Bunlar›nduvarlar›ndanbiri üzerinde olas›l›kla lav püskürten Hasanda¤› volkan› önündeki Ça-talhöyük kasabas›n› betimleyen pano son derece önemlidir. Burada, dünyada ilk kezbir yerleflme yerinin plan› ile karfl›lafl›lmaktad›r.

Konutlar ve kutsal alanlarda ele geçen heykelcikler, elde flekillendirilmifl piflmifltoprak çanak çömlekler, bak›r ve kurflundan boncuk, yüzük gibi tak›lar, bitki lifi ve

hayvan k›l›ndan yap›lm›fl dokumalar,Çatalhöyük sakinlerinin bu dönemdeulaflt›klar› yüksek uygarl›k seviyesinigözler önüne sermektedir.

Geç Neolitik Ça¤’da Anadolu’nungerçek üretimci köylü toplumlar› orta-ya ç›km›flt›r. Ekonomide avc›l›k, öne-mini giderek yitirirken hayvan besicili-¤i ve özellikle tar›m geliflmifltir. Çanakçömlek yap›m› iyice yayg›nlaflm›flt›r.De¤iflen yaflam flekli, etkisini sanattada göstermifltir. Önemini yitiren av sah-nelerinin yerini, topra¤›n bereketini ka-d›n›n do¤urganl›¤› ile özdefllefltirilenToprak Ana/ Ana Tanr›ça alm›flt›r. Buça¤›n sonunda Konya Ovas› ve GöllerYöresi’ndeki yerleflme yerleri nedenle-ri bilinmeyen birtak›m geliflmeler so-nucunda ya terk edilmifl ya da uzunbir süre iskâna u¤ramam›flt›r.


Resim 2.2

Çatalhöyük NeolitikÇa¤ yerleflmesi(canland›rma)

Resim 2.3

Çatalhöyük piflmifltoprak Ana Tanr›çaheykelci¤i

Kalkolitik Ça¤ (Bak›r Tafl Ça¤›) MÖ. 5500-3200/3000 Tafl Devri’nden Maden Devri’ne geçifl dönemi olarak tan›mlanan Kalkolitik Ça¤’›nen belirgin özelli¤i, tafl aletlerin giderek azalmas› ve madencili¤in geliflmesidir. ‹lkkullan›lan maden bak›r olmufltur. Özgün boya bezemeli çanak çömlek gelene¤i-nin ortaya ç›kmas›, nüfusun ve yerleflim yerlerinin artmas›, soyut ana tanr›ça idol-lerinin ve bak›r ticaretinin yayg›nlaflmas› bu ça¤›n özellikleri aras›ndad›r. Neolitikkültüre oranla daha genifl bir alana yay›lan Kalkolitik Ça¤ kültür bölgelerini Trak-ya ve Kuzeybat› Anadolu, Göller Bölgesi, Konya Ovas›, Çukurova, Do¤u ve Gü-neydo¤u Anadolu oluflturmaktad›r.

Neolitik Ça¤’›n en önemli özelli¤i nedir? Anadolu’da bu ça¤daki ilk hareketlenme neredebafllam›flt›r?

ANADOLU’NUN TUNÇ ÇA⁄LARIBu ça¤a ad›n› veren tunç, önceleri bak›r ve arsenik sonra da bak›r ve kalay›nbelirli oranlarda birbirine kar›flt›r›lmas›yla elde edilen bir alafl›md›r. Bak›ra göreoldukça sert olan bu alafl›m, dövülerek ya da ergitilip kal›plara dökülerek iste-nilen biçimlere sokuluyordu. Bu ça¤da yaflayan insanlar, tuncun yan› s›ra, ara-lar›nda alt›n ve gümüfl gibi de¤erli madenlerin de bulundu¤u hemen tüm ma-denleri, dökme ve dövme tekni¤iyle istedikleri biçimi vererek kullanm›fllard›r.

Madencili¤in geliflmesi, ifl bölümüne dayal› kent yaflam›n›n bafllamas›n› sa¤-lam›fl, bu oluflum Anadolu’da sosyal s›n›flar›n giderek daha belirginleflti¤i, yö-netici s›n›f›n görkemli bir yaflam düzeyine ulaflt›¤› ilk ba¤›ms›z beyliklerin, si-yasal örgütlenmelerin ve merkezî yönetime ba¤l› devletlerin ortaya ç›k›fl›n› ha-z›rlam›flt›r. Tunç Ça¤›, ‹lk, Orta ve Son Tunç olarak üç evreye ayr›l›r. OrtaTunç’tan itibaren yaz›n›n Anadolu’da kullan›lmas›yla birlikte Anadolu, tarihîça¤lar›na girer.

‹lk Tunç Ça¤› (MÖ. 3200/3000-2000)‹lk Tunç Ça¤›, Geç Kalkolitik Ça¤’›n sonlar›ndan Anadolu’da yaz›n›n kullan›m›nakadar olan çok uzun bir süreyi kapsamaktad›r. Kendi içinde üç alt evreye ayr›lan(‹lk Tunç Ça¤› I-III) bu dönemin ilk evrelerinde daha çok, Kalkolitik Dönem’in ta-r›ma dayal› köy kültürü sürdürülmektedir. Özellikle verimli ovalarda kurulmuflolan yerleflmeler, yine birtak›m kültür bölgelerine ayr›lm›flt›r. Do¤u, Güneydo¤u,Orta Anadolu ve Bat› Anadolu olmak üzere do¤al s›n›rlarla belirlenmifl olan bukültür bölgelerinden Do¤u Anadolu kendine özgü ayr› bir kimlik tafl›r. Güneydo-¤u Anadolu ise büyük ölçüde Mezopotamya’n›n etkisi alt›ndad›r.

Toplumlar›n daha iyi örgütlenebildi¤i bu ça¤da yöneticiler güçlü bir s›n›folarak ortaya ç›km›flt›r ve Anadolu bu yöneticilerin önderli¤inde feodal sisteminegemen oldu¤u irili ufakl› birçok beylik aras›nda paylafl›lm›flt›r. Tap›nak, sarayve idari binalara sahip, çevresi surlarla tahkim edilmifl an›tsal giriflli yerleflmelerbu ça¤ için karakteristiktir. Çanakkale yak›nlar›ndaki Troya I-V, Aslantepe (Ma-latya), Karatafl Semayük (Antalya-Elmal›), Norfluntepe (Elaz›¤-Alt›nova) bu tipyerleflmelerin en etkileyici örnekleridir. Bu yerleflmelerde ortaya ç›kar›lan sarayyap›lar› ise toplumun giderek hiyerarflik bir düzenin en üst kademelerine do¤ruulaflmakta oldu¤unun aç›k göstergeleridir. Bu durum Alacahöyük’teki zengin ma-denî buluntulara sahip mezarlardan da anlafl›lmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Dönemin sonlar›nda Orta Anadolu’da etkin bir beyli¤in merkezi gibi görünenAlacahöyük’ün en önemli özelli¤i Kral Mezarlar› olarak adland›r›lan 13 adet gö-müdür. Bu mezarl›ktaki gömülerin dönemin beyleri ve efllerine ait oldu¤u düflü-nülmektedir. Mezarlarda ele geçen çok say›daki arma¤anlar, Troya II yerleflmesin-de ele geçen Troya hazinesi olarak tan›mlanan buluntular ile ça¤dafl olup benzernitelikte alt›n, gümüfl, elektron, tunç ve demirdendir. Bu mezar hediyelerinin en il-ginçlerini geyik ve bo¤a figürlü, son derece karmafl›k ve geliflmifl dökme ve döv-me teknikleriyle yap›lm›fl tunç diskler oluflturmaktad›r. Daha önce de belirtti¤imizgibi, önceki ça¤lar›n tar›m, dokumac›l›k, çömlekçilik gibi bulufllar›na, daha etkilisilah ve aletlerin, daha zarif tak›lar›n yap›lmas›n› sa¤layan, ça¤a ad›n› veren tuncuneklenmesi dönemin en belirgin özelli¤idir.

Dönem içinde geliflen madencilik teknikleri çerçevesinde Anadolu’da biri Tro-ya yöresinde, di¤eri ise Orta Anadolu ve Karadeniz bölgeleri aras›nda yer alan ikiyerel madencilik okulunun bulundu¤u anlafl›lmaktad›r. Troya, Alacahöyük, Hasa-no¤lan, Mahmatlar, Horoztepe, Eskiyapar, ‹kiztepe ve Aslantepe kaz›lar›ndan ç›-kan madeni buluntular, bugün Anadolu Uygarl›klar›’n›n en seçkin örneklerinioluflturmaktad›r. Bu döneme özgü bir di¤er önemli teknolojik geliflme, ilk kez ‹lkTunç Ça¤› II evresinden itibaren Anadolu’da çömlekçi çark›n›n kullan›lmaya bafl-lam›fl olmas›d›r. Troya IIb tabakas›nda ortaya ç›kan çömlekçi çark›n›n, Mezopo-tamya’dan deniz yolu ile Troya’ya geldi¤i düflünülmektedir. Bir baflka teknolojikbulufl ise ka¤n› biçimindeki dört tekerlekli arabad›r.

‹lk Tunç Ça¤›’nda zengin bir uygarl›k yaratan Anadolu topraklar›, özellikle Me-zopotamya’daki güç odaklar›n›n ilgisini çekmifltir. Akkad ‹mparatorlu¤u krallar›n-dan I. Sargon ve Naram-Sin’e ait yaz›l› belgelerde ad›n›n geçmesiyle birlikte Ana-dolu Ön Tarih / Protohistorik Ça¤›’na girmifltir (MÖ. 3 biny›l›n ikinci yar›s›). Buyaz›l› belgelerde Anadolu topraklar› için Hatti Ülkesi ad› kullan›lm›flt›r. Bu isimAnadolu’nun bugün için bilinen en eski ismidir ve Assur y›ll›klar›nda görüldü¤üüzere MÖ. 7. yüzy›la kadar kullan›lmaya devam etmifltir. Ülkeye ad›n› veren Hat-tiler, MÖ. 3. biny›l›n ortalar›ndan itibaren Orta Anadolu Bölgesi’nde K›z›l›rmak ya-y› içinde küçük beylikler hâlinde yaflayan bir topluluktur ve daha sonra bu bölge-de kurulan Hitit Devleti’nde nüfusun büyük ço¤unlu¤unu oluflturmufllard›r. Dille-ri, bilinen dil ailelerinden hiçbirine dahil de¤ildir.

Anadolu’nun zenginli¤ini fark eden Assurlu tüccarlar, Anadolu’nun alt›n ve gü-müflünü elde edebilmek için Mezopotamya ile Anadolu aras›nda yo¤un bir ticaret


Resim 2.4

Alacahöyük KralMezarlar›’ndabulunan tunç geyikve disk

Protohistorik Ça¤: Birtoplum henüz kendisi ileilgili dolays›z bilgi sa¤layanbelge yaratma aflamas›nagelmemiflse fakatçevresinde bulunan ve yaz›y›kullanmas›n› bilen baflkatoplumlar›n belgeleri otoplumla ilgili bilgiveriyorsa, söz konusu insantoplulu¤u protohistorik birça¤ yafl›yor demektir.

a¤› kurmufltur. Bu ticaretin Anadolu’ya sa¤lad›¤› en büyük kazanç Assurlu tüccar-lardan yaz›y› ö¤renmeleri olmufltur (MÖ. 2000/1900). Yaz›n›n Anadolu’ya girme-siyle Anadolu Uygarl›k Tarihi’nin ikinci evresi, yani Anadolu’nun Tarihî Ça¤lar›bafllam›flt›r.

Alacahöyük Kral Mezarlar›’na kimler gömülmüfltür?

Orta Tunç Ça¤› (M.Ö. 2000/1900 -1500/1450)Mezopotamya ile bafllayan örgütlenmifl, güçlü ticari iliflkiler ve yaz›n›n ortaya ç›k-mas› bu döneme damgas›n› vuran en önemli geliflmelerdir. Anadolu’da Tarihî Ça¤-lar›n bafllang›c›n› belirleyen üzeri çivi yaz›l› kil tabletler Kayseri’de Kültepe (Nefla),Çorum’da Bo¤azköy (Hattufla) ile Ortaköy (fiapinuva), Yozgat yak›nlar›nda Aliflar(Ankuva), Tokat’ta Maflathöyük (Tapigga) yerleflmelerinde ele geçmifltir. Bu tablet-lerin yaz›lm›fl oldu¤u dil, Akkadçan›n Eski Assur lehçesidir. Bu tabletler Anadoluhalklar› ile Assurlu tüccarlar aras›ndaki ticari anlaflmalar, mahkeme kararlar›, evlatedinme, evlenme, boflanma, köle ticareti, miras ve tüccarlar›n özel yaflamlar›na ilifl-kin konular› içermektedir.

Say›lar› Kültepe’de 20.000’eyaklaflan tabletlerden ö¤renildi¤i-ne göre, yönetim merkezî Mezo-potamya’da Assur kenti olan AssurDevleti vatandafl› tüccarlar, kabacaMÖ. 1950-1750 y›llar› aras›nda Kül-tepe’deki gibi, Anadolu’nun farkl›yerlerinde ticaret kolonileri kura-rak iyi örgütlenmifl bir ticaret a¤›gelifltirmifllerdir. Bu örgütlü ticaretdönemine Eski Assur Ticaret Kolo-nileri Ça¤› ad› verilmifltir. Bu yeniticaret düzeninde iki tip ticaretmerkezi kurulmufltur: Bunlardan il-ki ve önemli olan› Anadolu’da budönemin siyasi erkleri olan beylik-lerin yak›nlar›nda kurulmufl olanAssurca karum denen büyük pa-zar yerleridir. Di¤er merkez ise Assurca vabartum denen yerleflmelerdi. Bu ticaretkolonileri hem Assurlu tüccarlara hem de korumas› alt›na girdikleri Anadolu’dakibeylere karfl›l›kl› ç›karlar sa¤layan uluslararas› bir yap›ya sahip ticaret sistemininparçalar›yd›. Tabletlerden ö¤renildi¤ine göre, burada Assurlu tüccarlar›n yan›ndayerli Anadolu halk›na ait kiflilerin de ticaret flirketleri bulunmaktayd›. Ayr›ca KuzeySuriye ve Kuzey Mezopotamya kökenli tüccarlar da vard›.

En çok yaz›l› belge veren ve en iyi tan›nan karum Kayseri’nin 20 km kuzeydo-¤usunda, yer alan Kültepe’deki Kanifl (Nefla)’tir. Buras› hem tüm karumlar›n mer-kezi durumundayd› hem de güçlü bir Hatti Beyli¤i’nin merkeziydi. Burada beyler,daha yüksek eski bir höyük üzerindeki saraylarda, Assurlu tüccarlar ile yerli halkise bu tepenin ete¤indeki afla¤› kentte, ayr› mahallelerde yafl›yorlard›. Orta Anado-lu’da sonradan Hititlerin baflkenti olan Bo¤azköy’deki Hattufl, o dönemdeki ismibilinmeyen Yozgat’taki Aliflar, Aksaray yak›nlar›ndaki Acemhöyük, Konya’da Kara-höyük’te de karumlar kurulmufltur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Resim 2.5

Kültepe’den kiltablet ve zarf›

Karum: Liman ve r›ht›manlam›na gelenyerleflmelerdir. Buyerleflmelerde Assurlutüccarlar belirli bir serbestiiçinde yaflay›p ticaretyapmaktayd›lar.

Vabartum: Konuk anlam›nagelen, tüccarlar›n anamerkezler aras›ndakonaklad›klar›, belkimallar›n› geçici olarakdepolad›klar› bir çeflitkervansarayd›r.

Tunç silah, alet ve süs eflyalar›n›n yap›m› için gerekli olan kalay, Anadolu’dafazla bulunmamaktayd›. Assurlu tüccarlar Anadolu’da bulunmayan kalay ve doku-ma ürünleri getirmifller, bunlar› gümüfl, alt›n ve de¤erli tafl karfl›l›¤›nda satm›fllar-d›r. Assurlu tüccarlar, yerli Anadolu türünde dikdörtgen planl›, avlulu tek ya da ikikatl› konutlarda yafl›yorlar; yerli halk ile ayn› tip eflyalar› kullan›yorlard›. Bununlabirlikte dilleri, ölü gömme gelenekleri ve mühür biçimleri farkl›yd›.

Assur Ticaret Kolonileri’nin neden ortadan kalkt›klar› kesin olarak bilinmemek-tedir. Kaz›lar, MÖ. 1750 y›l›nda Karum Kanifl (Nefla) baflta olmak üzere Orta Ana-dolu’nun birçok yerleflmesinin büyük bir yang›nla y›k›ld›¤›n› göstermektedir. Yer-li beyler aras›ndaki bir çat›flmaya ba¤lanan bu olaydan sonra Anadolu’nun ilk mer-kezî devleti olan Hitit Devleti ortaya ç›kmaya bafllar.

Karum ve vabartum nedir?

Eski Hitit DevletiHitit Devleti’nin kurulufl aflamas›nda Anadolu’da beylikler hâlinde yaflayan, farkl›diller konuflan birçok halk bulunmaktayd›. Bunlar içinde Hattiler, Luviler, Palalarve Hurriler en önemlilerini oluflturmaktad›r. Hattiler ile hemen hemen ayn› böl-gede Hititler yaflamaktayd›. Hint Avrupa kökenli dil konuflan ve kendilerini Nefla-l›lar, kulland›klar› dili de Nefla dili olarak tan›mlayan Hititlerin kökeni, Anadolu’yanereden geldikleri konusu tart›flmal› olup bu konuda farkl› görüfller vard›r. MÖ.2000 dolaylar›nda do¤udan Kafkasya Derbent kap›lar›ndan girmifl olduklar› genel-likle benimsenen varsay›md›r. Son y›llarda ileri sürülen bir baflka görüfle göre iseHititler Orta Anadolu kökenli yerli Anadolulu bir topluluktur.

Farkl› etnik kökenli, farkl› dillerin konufluldu¤u Anadolu’da ilk siyasal birlikkurma çal›flmas›n›n bafl›nda, kökeni Orta Anadolu’da Kuflflara kentine dayanan Pit-hana o¤lu Anitta (MÖ. 1750) yer almaktad›r. Anitta, Nefla (Kültepe), Zalpa ve Hat-tufl (Bo¤azköy)’u ele geçirdikten sonra Büyük Kral unvan›n› alm›flt›r. Anitta, Neflakentini kendine baflkent yapm›fl, bölgede giderek güçlenip, Anadolu beyliklerinibirer birer denetim alt›na alarak merkezî Hitit Devleti’nin temellerini atm›flt›r. Anit-ta’dan yaklafl›k yüz y›l sonra, ayn› soydan gelen Kuflflaral› Labarna, Hattufl kentinibaflkent yap›p, kente Hattufla, kendine de Hattuflili (Hattuflal›) ad›n› vermifltir (MÖ.1650-1620). Böylece feodal ve teokratik Hitit Devleti kurulmufltur.

I. Hattuflili ve torunu I. Murflili (MÖ. 1620-1590) döneminde Eski Hitit Devletih›zl› bir flekilde geliflir, Kuzey Suriye bölgesi ele geçirilir. Halep, Hitit Devleti’nins›n›rlar› içine al›n›r, Babil fethedilir. Bat› Anadolu’da Arzava ülkesi zapt edilir. K›sasüre içinde Hititler Yak›n Do¤u’nun etkin siyasi güçlerinden biri hâline gelir. I.Murflili’nin ölümünden Telepinu (MÖ. 1525-1500)’nun bafla geçifline kadar olandönem Hitit Devleti’nin kargafla dönemidir. Telepinu tahta geçti¤inde devlet zay›f-lam›fl, birçok bölge elden ç›km›fl, Hititler ilk kurulduklar› bölgeye çekilmifltir. Te-lepinu yeni düzenlemeler ile bu kar›fl›k duruma son vermifltir.

Eski Hitit kültürünü iyi bir flekilde temsil eden yerleflmeler aras›nda Bo¤azköy,Aliflar, Alacahöyük, Eskiyapar, ‹nand›ktepe, Afyon Yanarlar, Konya Karahöyük ve‹mikufla¤› say›labilir. Eski Hitit Devleti’nin geliflmeye bafllad›¤› dönemde Hitit et-ki alan›n›n d›fl›nda kalan bölgelerde yerel krall›klar ya da beylikler de etkinlikle-rini sürdürmekteydi. Hititler bunlarla bazen savaflarak bazen de antlaflmalar yapa-rak bölgedeki dengeyi sa¤lamaya ve güçlenmeye çal›flmaktayd›. Bu krall›klar ara-s›nda büyük ölçüde Çukurova bölgesini kapsayan Kizzuvatna Krall›¤›; F›rat’›n do-¤usunda Elaz›¤ yöresinde ‹fluva Krall›¤›; Yukar› F›rat ile Habur Nehri aras›nda ka-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Luviler: Hint Avrupal› birtopluluktur. Anadolu’nunbat›, güneybat› ve güneybölgelerine yay›lm›fllard›r.MÖ. 2300 y›llar›na do¤ruBalkanlar üzerindenAnadolu’ya girdikleri kabuledilir. Ancak bu göç hareketitart›flmal›d›r.

Palalar: KaradenizBölgesi’nde Kastamonu veSafranbolu çevresindeyaflayan ve Hint Avrupakökenli Pala dili konuflantopluluktur.

Hurriler: MÖ. 3. bin y›l›nsonlar›nda çivi yaz›l›belgelerde isimlerinerastlanan ve Do¤uAnadolu’ya ‹lk Tunç Ça¤›kültürünü getiren Kura-ArasBölgesi halklar›. Hint Avrupave Sami gruplar›ndan farkl›,kendine özgü bir dil olanHurca konuflmaktad›rlar. Budil, kuzeydo¤u Kafkas dilleriile akrabad›r.

lan topraklarda kurulan Mitanni Krall›¤› say›labilir. Bat› Anadolu’da ise bu dönem-de güç kazanan çeflitli beylikler vard›r. Ço¤unlu¤unu Luvilerin oluflturdu¤u bubeylikler zaman zaman Arzava ve Assuva gibi adlar alt›nda konfederasyonlaroluflturmufltu.

Son Tunç Ça¤› (MÖ.1500/1450-1200)Telepinu’dan sonra Hitit tarihinde bafllayan Hitit ‹mparatorluk Ça¤› ya da Yeni Hi-tit Devleti olarak tan›mlanan yeni evre ile birlikte Anadolu’da Son Tunç Ça¤›’na gi-rilir. Bu dönemde Hitit Krall›¤› II. Tudhaliya (MÖ. 1450-1420) ve I. fiuppiluliuma(MÖ. 1380-1340)’n›n yönetiminde büyük bir güç olarak yeniden kurulur. I. fiuppi-luliuma döneminde ülke s›n›rlar› Kuzey Suriye’ye, etki alan› ise Kuzey Mezopo-tamya’ya kadar genifllemifltir. I. fiuppiluliuma’dan sonraki krallar II. Arnuvanda(MÖ. 1340-1339) ve II. Murflili (MÖ. 1339-1306) dönemlerinin sonunda imparator-lu¤un s›n›rlar› güneyde Lübnan’dan, kuzeyde Karadeniz Da¤lar›’na, bat›da Ege De-nizi’nden do¤uda Bingöl Da¤lar›’na kadar genifllemifltir. II. Murflili’den sonra tahtageçen o¤lu II. Muvatalli döneminde (MÖ. 1306-1282), M›s›r taht›na da II. Ramsesoturmufltur. Ramses’in Suriye topraklar› üzerinde hak iddia etmesi üzerine Hitit-M›-s›r iliflkileri gerginleflmifl ve Suriye egemenli¤i için iki güç aras›nda Kadefl (Tel Ne-bimend) kenti yak›nlar›nda savafl yap›lm›flt›r (MÖ. 1285). Savafl› kimin kazand›¤›hakk›nda kesin bir bilgi yoktur. Bununla birlikte savafltan y›llar sonra MÖ. 1270 y›-l›nda, dünyan›n iki süper gücü Hitit ve M›s›r devletleri aras›nda II. Ramses ile Hitittaht›na ç›kan III. Hattuflili (MÖ. 1275-1250), tarihin bilinen ilk büyük yaz›l› antlafl-mas› olan Kadefl Antlaflmas›’n› imzalam›fllard›r. Bu antlaflmaya göre M›s›r ve Hi-tit ülkeleri aras›nda iyi bar›fl ve iyi kardefllik sonsuz olacakt›r. M›s›r ülkesinin kral›,Hatti ülkesine sonsuza kadar hiç sald›rmayacak; Hatti ülkesinin kral›, M›s›r ülkesi-ne sonsuza de¤in sald›rmayacakt›r.

III. Hattuflili’den sonra yerine geçen o¤lu IV. Tudhaliya (MÖ. 1250- 1220), ba-bas›ndan ald›¤› güçlü imparatorlu¤u sürdürmeye devam etmifl; ancak onun ölü-münden sonraki y›llarda imparatorluk h›zla çöküfle geçmifltir. Son imparator II.fiuppiluliuma (MÖ. 1215-1200) döneminin sonlar›nda baflkent Hattufla a¤›r biryang›nla tahrip olmufl ve Yeni Hitit Devleti y›k›lm›flt›r. Devletin y›k›lmas›n›n ne-deni olarak Kaflkalar›n bölgeye kuzeyden yapt›klar› ya¤ma seferleri gösterilmek-tedir. Ancak, Hititler tamamen tarih sahnesinden çekilmemifl, kral ailesi ve yöne-ticiler güneye do¤ru çekilerek sülalelerini bir süre daha devam ettirmifllerdir.

Hitit Uygarl›¤›

Devlet Yönetimi ve Toplum Yap›s› Hitit Devleti feodal ve teokratik bir yap›ya sahiptir. Devletin bafl›nda Tabarna de-nilen egemen bir kral, Tavananna (egemen kraliçe) unvan›n› tafl›yan büyük krali-çe yer almaktad›r. Eski Hitit Devleti kuruldu¤unda devletin yasama gücünde kra-l›n yan›nda Panku(fl) ad› verilen bir soylular meclisi bulunmaktayd›. Bu mecliskral›n tek bafl›na karar verme yetkisini s›n›rlamaktayd›. Kral soyundan birine veri-len ölüm cezas› ile kral›n seçece¤i veliahd›n bu meclisin onay›ndan geçmesi gere-kiyordu. Ancak, imparatorluk döneminde devletin giderek güçlenmesi ile yönetimflekli mutlakiyete dönüflmüfl ve Panku(fl) ortadan kalkm›flt›r.

Hitit krallar›, tanr›lar›n yeryüzündeki temsilcileriydi. Ancak, M›s›r ve Mezopo-tamya krallar›ndan farkl› olarak Hitit krallar› hiçbir zaman Tanr›-Kral olmam›fllar-d›r. Onlar›n öldükten sonra tanr› olduklar›na inan›lmaktayd›. Görevlerinin bafl›nda


Kadefl Antlaflmas›: Tarihinbilinen ilk büyükantlaflmas›d›r. Hitit ile M›s›rdevletleri aras›nda MÖ.1270 y›l›nda imzalanm›flt›r.Antlaflma metni o zaman›ndiplomatik yaz› dili olanAkad ve M›s›r dillerindehaz›rlanm›flt›r. M›s›r’danHattufla’ya yollanan vegümüfl bir tablet üzerinekaz›nm›fl olan Akadca özgünnüsha bulunabilmiflde¤ildir. Ayn› metnin kiltablet üzerine yaz›lm›fl olankopyas› Bo¤azköyarflivlerinde ele geçmifltir.

Panku(fl): Eski Hitit DevletiDönemi’nde kral›n yan›ndagenifl yetkilere sahipmeclistir. Bu meclis yüksekaskerî ve idari görevlerdebulunan ve genellikle kralailesinin yak›nlar› olanyafll›lardan oluflmaktayd›.

baflrahiplik, baflkumandanl›k ve baflyarg›çl›k en önde gelmektedir. Veraset yoluy-la geçen krall›k makam›nda kral yerine geçecek veliahd› kendisi hayatta iken be-lirliyordu. Sarayda kraldan sonra en önemli flahsiyet kraliçe idi. Hitit kraliçeleri,saraylardaki resmi kabullerde, tap›naklarda yap›lan dini törenlerde kralla birlik-te bulunur, devletin resmî evraklar› ve antlaflmalar üzerine kralla beraber mührü-nü basard›.

Devlet, feodal bir yap›ya sahipti. Küçük feodal krall›klar, devlete her y›l bellibir miktar vergi ödemek, savafl zamanlar›nda da asker, at ve savafl arabas› yard›-m›nda bulunmakla yükümlüydüler. Devletin do¤rudan kendisine ba¤l› olan top-raklar› da birtak›m yönetim bölgelerine ayr›lm›flt›. Buralarda saraya mensup prens-ler vali olarak görev yapmaktayd›.

Hitit toplumunda halk›n ço¤unu vergi vermekle yükümlü hür insanlar olufl-turmaktayd›. Bunlar aras›nda soylular, tüccarlar, zanaatkârlar ve köylüler yer al-maktad›r. Sosyal tabakalaflman›n en alt grubunu köleler oluflturmaktayd›. Bunlar,al›n›p sat›labiliyor, kiralanabiliyorlar veya veraset yoluyla baflkalar›na geçebili-yorlard›. Buna karfl›l›k mülkiyet haklar›na sahiptiler ve kimi haklar› yasalar ilegüvence alt›na al›nm›flt›. Bunlar›n yan›nda savaflta ele geçirilen ülkelerden sürü-lerek Hitit ülkesine getirilen insanlardan oluflan bir baflka grup daha vard›. Sü-merce NAM.RA (yar› hür) olarak tan›mlanan bu insanlar, ucuz ifl gücü olarak ye-ni kurulan ekonomik merkezlerde topra¤a ba¤lanarak oturmaya zorunlu k›l›n-maktayd›lar. Tap›na¤a ba¤l› tarlas› ve evi olan NAM.RAlar yer de¤ifltiremezlerdi.Hitit toplumunun en küçük birimini aile oluflturmaktayd› ve aile reisi erkekti. Ai-le yap›s›n› ilgilendiren evlenme, boflanma, evlat edinme ve miras gibi konularyasalar›n denetimi alt›ndayd›.

Din ve Ölü Gömme Gelenekleri Hitit dini, bütün Eskiça¤ toplumlar›nda görüldü¤ü gibi çok tanr›l› bir dindi. Çivi ya-z›l› bir belgede bu kalabal›k tanr›lar toplulu¤u Hatti ülkesinin bin tanr›s› biçimin-de tan›mlanm›flt›r. Bu tanr›lar, Hitit Devleti’nin bünyesinde yer alan farkl› etnikgruplar gibi de¤iflik kökenliydiler. Bunlar; Hurri, Hatti, Hint-Avrupa, Luvi, KuzeyMezopotamya, Kuzey Suriye hatta ‹ndo Ari ›rktan olan tanr›lardan oluflmaktay-d›. Burada Hitit egemenlik sahas› içindeki tüm halklar›n tanr›lar› panteona (tan-r›lar birli¤i) dahil edilerek farkl› kültürlere mensup halk tek bir din çat›s› alt›ndabirlefltirilmifltir.

Devletin resmî tanr›lar›, Bo¤azköy yak›nlar›ndaki Yaz›l›kaya Aç›k Hava Tap›-na¤›’ndaki kaya kabartmalar›nda betimlenmifltir. Bu tanr›lar›n bafl›nda Hurri kö-kenli Gökyüzü ve F›rt›na tanr›s› Teflup bulunmaktad›r. Kar›s› Arinna kentinin gü-nefl tanr›ças› Hepat ve o¤lu fiarumma da tanr›lar pantheonunun bafl›nda yer almak-tad›r. Günefl ve Ay tanr›s›, da¤ tanr›lar›, nehir tanr›lar›, yeralt› dünyas›n›n tanr› vetanr›çalar›, çeflitli hastal›klar›n tanr› ve tanr›çalar› da pantheonda yer almaktayd›.Tanr›lara kurbanlar kesmek, yiyecek, içecek vermek, adaklar sunmak dinin gerek-tirdi¤i gündelik ifllemlerdi.


Yaz›l›kaya Aç›k HavaTap›na¤›: Bo¤azköy’ün 1.5km kuzeydo¤usunda, do¤albir kayal›k alanda yer alankutsal aland›r. ‹ki galeridenoluflmaktad›r. Üzeri aç›kdo¤al kaya odalar›n›nduvarlar› tanr›, tanr›ça vebaflrahip olan kral›nkabartmalar› ilebezenmifltir. Giriflteki AGalerisi’nin duvarlar›ndaHurri kökenli tanr› vetanr›çalar›n bafltanr› Teflupve efli Hepat’›n önderli¤indeYeni Y›l Bayram› kutlamalar›için bir araya gelmelerigösterilmifltir. Buradakitanr› ve tanr›çalar›n say›s›71’dir. B Galerisi’nde h›zlakoflan 12 yeralt› tanr›s› veK›l›ç tanr› kabartmalar›ylaIV. Tudhaliya ve koruyucutanr›s› fiarumma panosu yeralmaktad›r.

Bayramlar ise bunun daha yüksek düzeyde, kral ve kraliçenin de kat›ld›¤› kalaba-l›k bir halk toplulu¤uyla birlikte yap›lan resmî karakterli törenlerdi. Bu bayramlar›n enönemlilerinden biri Yeni Y›l Bayram›’yd›.

Hititlerde ölü gömme gelene¤i iki türlüdür: Kremasyon gömülerde ceset yak›l-d›ktan sonra külleri urne olarak tan›mlanan piflmifl toprak bir kap içinde topra¤agömülmekteydi. ‹nhumasyon gömülerde ise ço¤unlukla ölü, pithos denilen büyükbir kab›n içine ya da tafllardan örülen sand›k tipindeki mezarlara yerlefltirilerektopra¤a gömülüyordu.

Mimari ve Sanat

MimariHititlerin Eski Anadolu mimarisine kazand›rd›¤› en önemli yeniliklerin bafl›ndaan›tsal mimari örnekler gelmektedir. Kültepe’de ve Acemhöyük’te bulunan 50-60odal› saray yap›lar› Eski Hitit evresine tarihlenen iki an›tsal yap›d›r. Mimaridekian›tsall›k Hitit ‹mparatorluk Ça¤›’nda daha da büyük boyutlara ulaflarak görkemlikentlerin do¤mas›na neden olmufltur. Bu kentlerin en güzel örne¤ini Çorum’unBo¤azkale ilçesinde yer alan baflkent Hattufla (Bo¤azköy) oluflturmaktad›r.

Engebeli bir arazide kurulmufl olan kentte Eski Hitit evresine ait yerleflme, Bü-yükkale olarak tan›mlanan kayal›k alan ve kuzeybat›s›ndaki Afla¤› fiehir diye ad-land›r›lan bölgeye yay›lm›flt›r. Büyükkale, çevresi ayr› bir sur ile çevrelenmifl, için-de ülkenin yönetim birimlerinin yer ald›¤›, hepsi an›tsal yap›lardan oluflan resmîkarakterli bir yerleflim alan›d›r. Kale görünümündeki bu alanda kral›n saray›, top-lant› salonlar›, devlet arflivi ve çeflitli yönetim yap›lar› bulunmaktad›r. Afla¤› fiehir’ide güçlü bir sur çevrelemektedir. Bu surun alt›nda birçok potern vard›r. Buras›dinsel ifllevi a¤›rl›kl› bir aland›r. Hattufla’n›n en büyük tap›na¤› burada bulunmak-tad›r. Büyük Tap›nak olarak adland›r›lan ve seksenden fazla odaya sahip bu yap›,Hitit bafltanr›s› F›rt›na Tanr›s› Teflup ile Arinna kentinin Günefl tanr›ças› Hepat’aadanm›flt›r.

Hitit ‹mparatorluk Dönemi’nde flehir, gerçek bir imparatorluk baflkenti konu-muna yükselmifltir. Çevresi 7 km uzunlu¤unda çift s›ra sur ile kuflat›lm›flt›r. Kentindaha yüksekteki güney kesiminde Yukar› fiehir yer almaktad›r. Bu kesime kabart-malarla bezenmifl törensel üç an›tsal kap›dan geçilerek ulafl›lmaktad›r. Bu kap›larkabartmalar›na göre Aslanl› Kap›, Kral Kap›s› ve Sfenksli Kap› olarak isimlendiril-


Resim 2.6

Hattufla-Yaz›l›kayaAç›k HavaTap›na¤›kabartmalar›n›nçizimi

Yeni Y›l Bayram›: Tüm Yak›nDo¤u kültürlerinde görülen,bahar›n gelifli ile birliktekutlanan bayramd›r. Bubayramda pantheondakibütün tanr›lar›n, bafltanr›Teflup ve bafltanr›ça Hepatönünde topland›¤›nainan›lmaktayd›. Yaz›l›kayaAç›k Hava Tap›na¤›’n›nduvarlar›nda betimlenen butörende bir resmigeçityap›l›yor ve tanr›larasunularda bulunuluyor,böylece yeni gelen y›l›nbereketli olmas›sa¤lan›yordu. Yüzlercetap›nak görevlisinindüzenledi¤i törenlerde kralda baflrahip olarak göreval›yordu.

Potern: Yeralt› geçidi. Tafltemelli, kerpiç bedenlisurlar›n alt›nda aç›lan, birtehlike an›nda veya anakap›n›n aç›lmamas›gerekti¤i durumlarda, gizliceflehrin d›fl›na ç›kmay›sa¤lamak amac›ylakullan›lan gizli geçitlerdir.

mifltir. Aslanl› ve Sfenksli Kap›’da, kap›lar› ve kenti kötülüklerden korudu¤una ina-n›lan an›tsal ölçekli iki aslan ve sfenks kabartmas› yer almaktad›r.

Kral Kap›s›’nda ise daha çok tanr› oldu¤u benimsenen ölmüfl bir Hitit kral› be-timlenmifltir. Sfenksli Kap›’n›n alt›nda kentin d›fl›na aç›lan bir potern bulunmakta-d›r. Yukar› fiehir, oldukça genifl bir alana yay›lm›flt›r. Burada otuzu aflk›n tap›nak

ile kentin su ihtiyac›n› karfl›layan bü-yük havuzlar ortaya ç›kar›lm›flt›r.Farkl› boyutlardaki tap›naklar, planbak›m›ndan birbirlerine benzemek-tedir. Bu plan bazen revakl› bir ortaavlunun çevresine yerlefltirilmifl olanodalardan oluflmaktad›r. Tap›naklar,hem tanr› evi olarak bir kült merkezihem de birer ekonomik merkezdi.Bunlar, kendilerine ait atölyeleri,ekip biçtikleri arazileri, ormanlar›olan ve kendi gereksinimlerini karfl›-layan özerk kurumlard›. Kentin ku-

zeydo¤u ucunda Büyükkaya olarak tan›mlanan alan, MÖ. 13. yüzy›l›n sonlar›ndasur ile çevrelenerek bir kaleye dönüfltürülmüfltür. Burada çok büyük boyutlu tah›lsilolar› yer almaktad›r.

Bo¤azköy’ün yan›nda an›tsal ölçekli mimarisi ile öne ç›kan di¤er önemli Hititkentleri aras›nda Bo¤azkale yak›nlar›nda bir kült merkezi olan Alacahöyük, Tokat-Zile’de bir s›n›r beyinin yaflad›¤› Maflathöyük (Tapigga) ve Sivas yak›nlar›ndaki Ku-flakl› (Sarissa) say›labilir. Yozgat yak›nlar›ndaki Aliflar, Çorum’da Ortaköy (Sapinu-va) güneyde Tarsus Gözlükule (Tarzi), Mersin -Yumuktepe ve Mut yak›nlar›ndakiKilisetepe önde gelen di¤er Hitit merkezleridir.

SanatHitit sanat›, tek bir halk›n de¤il, devleti oluflturan farkl› etnik gruplar›n ve devletinyak›n iliflki kurdu¤u çevre kültürlerin etkisi alt›nda oluflmufl bir bileflimdir. Yap›lançal›flmalara göre Hitit sanat›, Hatti, Hurri, Luvi, Mezopotamya ve M›s›r sanat›n›n birsentezi olarak yorumlanabilir. Hitit mimarisine damgas›n› vuran an›tsall›k, Hitit sa-nat›nda büyük plastik ve kaya kabartmalar›nda kendini göstermektedir. Hitit yaz›-l› belgelerinde büyük boy heykellerden söz edilmektedir. Bo¤azköy ve Alacahö-yük’teki sfenks heykelleri bunlara ait güzel örneklerdir. Do¤al geçitler ya da tatl›su kaynaklar›n›n yak›n›na yap›lm›fl olan kaya an›tlar›, Hitit sanat›n›n günümüzeulaflan en çarp›c› örnekleri olup Hitit ‹mparatorlu¤u’nun egemen gücünü simgele-mektedir. Bu an›tlar›n en tan›nm›fllar› Beyflehir yak›nlar›ndaki Eflatunp›nar ve Fa-s›llar, Adana yak›nlar›nda Ceyhan Irma¤› k›y›s›nda Sirkeli, Kayseri yak›nlar›ndaTaflç›, Hemite, Gezbel, Fraktin, ‹mamkulu, Konya’da Hatip, Ankara yak›nlar›ndaGavurkale ve ‹zmir yak›nlar›nda Karabel’dir.

Kilden yap›lm›fl plastik eserler ise Hitit sanat›n›n dikkat çeken küçük el sanat-lar› örnekleridir. Bunlar›n en ünlülerini Bo¤azköy’de bulunmufl olan F›rt›na tanr›-s›n›n kutsal bo¤alar› oluflturmaktad›r. Hitit sanat›nda mühürlerin de önemli bir ye-ri vard›r. Kullan›lan mühür biçimlerinde Anadolu ve Mezopotamya’n›n ustaca bile-flimini görmek mümkündür. Anadolu’da yayg›n olarak kullan›lan damga mühürler,Mezopotamya’da ve Kuzey Suriye’de görülen silindir mühürler ayr› ayr› ele geçti-¤i gibi, bazen iki mühür tipinin ayn› mühürde birlefltirildi¤i de görülmektedir.


Resim 2.7

Bo¤azköy(Hattufla) Yukar›fiehir Aslanl› Kap›

Sfenks: Genellikle kad›nbafll›, aslan gövdeli kar›fl›kbir mitolojik yarat›k.Betimleri Eski M›s›rsanat›ndan Antik Yunan veRoma’ya geçmifltir

Yaz› ve EdebiyatHititler, çivi ve resim yaz›s› (hiyeroglif) olmak üzere iki tür yaz› kullanm›fllard›r.Mezopotamya’dan al›nm›fl çivi yaz›s› kil tabletler ve mühürler üzerine, yerli Ana-dolu resim yaz›s› ise an›tlar ve mühürler üzerine yaz›lm›flt›r. Bunun yan›nda Pala-ca, Luvice, Hurrice ve Hattice gibi diller de bulunuyordu.

Hitit belgelerinin büyük bir bölümü Bo¤azköy arflivinde ele geçmifltir. Buras›25.000’i aflk›n tabletle bir devlet arflivi niteli¤indedir. Hitit edebiyat› da din ve sa-nat gibi farkl› kültürlerin bir bileflimidir. Tarih yaz›c›l›¤›, dualar, mitos ve destan tü-ründen eserler Hitit edebiyat›n› oluflturmaktad›r. Ço¤u Hatti ve Hurri kökenli olanmitos ve destanlar içinde Kaybolan Tanr›, ‹lluyankas Mitosu, Telepinu Efsanesi veKumarbi Efsanesi en tan›nm›fl eserlerdir ve çok daha sonralar› yarat›lan Eski Yu-nan mitolojisini de etkilemifllerdir. Sümerler’den Hurri, Hitit ve Fenikelilere, ora-dan da bat› dünyas›na aktar›lm›fl olan bu efsane ve destanlar Eski Ön Asya uygar-l›klar›n›n birbirlerinden soyutlanamayacaklar›n›, hepsinin karfl›l›kl› etkileflim içindeolduklar›n› göstermektedir.

Tarihin bilinen ilk yaz›l› antlaflmas› ne zaman ve kimler aras›nda yap›lm›flt›r?

ANADOLU’NUN DEM‹R ÇA⁄I UYGARLIKLARI(MÖ. 1200-547/546)MÖ. 12. yüzy›l›n bafllar›nda merkezî Hitit ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas›yla bir-likte Anadolu topraklar› büyük bir kargafla ve çöküntü sürecine girmifltir. Busüreçte bölgeye çeflitli yönlerden farkl› etnik kökenli göçebe topluklar girme-ye bafllam›flt›r. Bu topluluklardan Muflkiler, Kafkasya üzerinden gelip Do¤uAnadolu’nun bat› kesimine; Balkanlar üzerinden bo¤azlar yoluyla gelen Trakkökenli göçmenler Bat› Anadolu’nun kuzey kesimine; Arap çöllerinden gelenSami kökenli Aramiler ise Güneydo¤u Anadolu Bölgesi’ne yerleflmifllerdir. MÖ.3. biny›l›n sonlar› ve 2. biny›l›n bafllar›nda oldu¤u gibi Anadolu bir kez dahaçok say›da büyüklü küçüklü güçler aras›nda paylafl›lm›flt›r. Bu dönemde demirmadeninin kullan›m› yayg›nlaflm›fl, ço¤u aletler özellikle de silahlar daha etki-li ve dayan›kl› olan demirden yap›lm›flt›r. Bu geliflmeler sonucunda Anado-lu’nun Tunç Ça¤lar› sona ermifl ve yeni bir dönem olan Demir Ça¤› bafllam›fl-t›r. Anadolu’da Demir Ça¤›’nda ortaya ç›kan yeni siyasi oluflumda Geç HititKent Devletleri, Urartu Krall›¤›, Frig Krall›¤› ve Lidya Krall›¤› en önemli rollerioynam›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Resim 2.8

Demir Ça¤›’›ndaAnadolu Kaynak:SEV‹N,V.(2003). EskiAnadolu ve Trakya,‹stanbul, s.180

Geç Hitit Kent DevletleriHitit ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas›n›n ard›ndan hayatta kalmay› baflarabilen kral ai-lesinin soylular›, bir zamanlar egemenlikleri alt›ndaki Güney ve Güneydo¤u Ana-dolu ile Kuzey Suriye’yi içine alan bölgeye kaçarak burada yaflayan halklarla kay-nafl›p, birbirlerinden ba¤›ms›z küçük kent devletleri kurarak bir süre daha varl›k-lar›n› sürdürmüfllerdir. Hitit, Luvi, Arami ve bir k›s›m Hurri kökenli halklarca kurul-mufl olan Geç Hitit Kent Devletleri flunlard›r: Malatya çevresinde Milidia; Ad›yamanyöresinde Kummuh; Kahramanmarafl ve Gaziantep yöresinde Gurgum ve Karga-m›fl; ‹slahiye dolaylar›nda Sam’al; Çukurova bölgesinde Que ve Hilakku; AmikOvas› dolaylar›nda Pattin; Adana-Kadirli yöresinde Asitavanda; Kayseri, Ni¤de veNevflehir civar›nda Tabal.

Orta Anadolu’dan F›rat Nehri k›y›lar›na kadar uzanan genifl bir sahada ortayaç›kan ve etnik bir birlik göstermeyen kent devletleri ayr› ayr› hanedanlar›n yöneti-mi alt›nda, Büyük Kral, Ülke Beyi gibi ünvanlar tafl›yan bir kral taraf›ndan idareedilmekteydi. Ço¤u Luvice konuflan ve yaz› olarak resim yaz›s›n› kullanan bu dev-letler, MÖ. 9. yüzy›l›n ortalar›ndan bafllayarak önce kültürel sonra da siyasi bak›m-dan Yeni Assur ‹mparatorlu¤u’nun etkisi alt›na girmifller; MÖ.8. yüzy›l›n sonlar›n-da ise hepsi teker teker Assur’un eyalet sistemine dahil edilmifllerdir.

Geç Hitit Kent Devletleri’ne ait önemli yerleflmelerin bafl›nda Kargam›fl, Zincir-li, Malatya, Sakçagözü ve Karatepe yerleflmeleri gelir. Bu merkezlerde yap›lan ar-keolojik kaz›larda bu devletlerin mimarisini ve sanat›n› ayd›nlatan, dikkat çekicibuluntular ele geçmifltir. Çift sur sistemi ile kuflat›lm›fl olan flehirlerde, geliflmifl birmimari anlay›fl vard›r. Saraylar›n, caddelerin, an›tsal merdivenlerin, meydanlar›ndüzenli konumu, önceden bir bütün olarak düflünülmüfl flehir planlar›n›n varl›¤›n›akla getirmektedir. Afla¤› ve Yukar› fiehir olmak üzere iki k›s›mdan oluflan kentler-de saraylar, yönetim binalar› ve dinî yap›lar, bir iç sur ile çevrelenmifl daha yük-sekteki Yukar› fiehir içinde yer almaktad›r. Hilani tipindeki saraylara kabartma be-zemeli altl›klar üzerinde yükselen sütunlar›n tafl›d›¤› revaktan geçilerek girilmek-teydi. Bunun gerisinde, enlemesine yerlefltirilmifl büyük bir salon ve yan odalarbulunmaktayd›. Yan odalardan birinde yer alan merdiven ile üst kata ç›k›l›yordu.

Kentlere girifl sa¤layan an›tsal kap›lar, saraylar›n d›fl cepheleri ortostat olaraktan›mlanan kabartmal› tafl bloklarla süslenmifltir. Bazen girifllere tanr› ve krallar›nan›tsal ölçekli tam plastik yontular› da yerlefltirilmekteydi. Geç Hitit sanat› ve kül-türü en iyi flekilde kendisini mimarinin bütünleyicisi olarak yap›lm›fl kabartma sa-nat›nda yans›t›r. Av, savafl, saray hayat›ndan kesitler, kar›fl›k yarat›klar ve çeflitlihayvan figürlerinden oluflan kabartmalar stil yönünden Geç Hitit I, Geç Hitit II veGeç Hitit IIIa-b olmak üzere üç ana evrede incelenir. ‹lk iki grupta eski Hitit öge-leri, üçüncü grupta ise güçlü bir Assur etkisi vard›r.

Fildifli ve özellikle büyük tunç ka-zanlar›n yer ald›¤› madenî eflyalar daGeç Hitit sanat›nda özel bir yere sa-hiptir. Tabal ülkesi, tunç iflçili¤ininönde gelen merkezlerindendir. Ku-zey Suriye kökenli fil difli eserler iseharaç ve ganimet olarak Assur’a gö-türülmüfltür. Gerek fil difli, gerek ma-denî eserler Yunanistan’a da gitmifl,orada taklitleri de üretilmifltir. Bu


Hilani: Ön cephesindesütunlarla tafl›nan reva¤›olan Kuzey Suriyemimarisine özgü, dikdörtgenplanl›, girifli uzun duvarüzerinde bulunan çok katl›yap›.

Ortostat: Duvarlar›n altk›s›mlar›nda kullan›lan,dikine yerlefltirilmifl, baz›lar›kabartmalarla bezeli tafllevha ya da bloklar.

Resim 2.9

Kargam›fl’tankabartmal› ortostat

eserler, bir yandan Ön Asya ile Yunanistan aras›ndaki iliflkilerin yo¤unlu¤unu gös-termekte di¤er yandan Eski Yunan Uygarl›¤›’n›n yarat›lmas›nda Geç Hitit Kent Dev-letleri’nin de çok önemli bir arac› rolü oynad›¤›n› kan›tlamaktad›r.

Urartu Krall›¤›Orta Anadolu Bölgesi’nde güçlü Hitit ‹mparatorlu¤u varl›¤›n› sürdürürken MÖ. 13.yüzy›l›n bafllar›nda Do¤u Anadolu Bölgesi’nde, Hurri kökenli halklar›n oluflturdu-¤u, henüz merkezî bir yönetim alt›nda birleflmemifl feodal beylikler bulunmaktay-d›. Bu beylikler Uruatri ve Nairi bölgeleri ad›nda iki bölgede yaflamaktayd›lar. Budönemde Do¤u Anadolu’nun sahip oldu¤u demir ve bak›r gibi ham madde kay-naklar›, bunlardan ifllenmifl mal stoklar›, toprak ürünleri ve hayvan sürüleri MÖ.13. yüzy›ldan itibaren Ön Asya’da büyük bir imparatorluk kurma u¤rafl› veren As-sur’un askerî seferlerini bu topraklar üzerine yo¤unlaflt›rmas›na neden olmufltur.Assur’un amac›, bu bölgede devaml› ve kal›c› bir egemenlik kurmak yerine, böl-gedeki zengin kaynaklar› belirli sürelerde düzenleyece¤i ya¤ma seferleriyle ele ge-çirmek, bu topraklarda yaflayan toplumlar› bask› alt›nda tutarak vergiler yoluylasömürmek, böylece ekonomisi için sü-rekli bir kaynak oluflturmakt›. Güney-den gelen Assur tehlikesi ve bask›s›,birbirlerine komflu ve akraba olan feo-dal beylikleri aralar›nda Assur’a karfl›güç birli¤i yapmaya yöneltmifltir. Et-nik birli¤in de sa¤lad›¤› büyük avan-tajla k›sa sürede beylikler aras›nda bir-leflme sa¤lanm›fl, önce Uruatri dahasonra Nairi feodal beylikler konfede-rasyonu oluflturularak Assur’a karfl› bü-yük bir mücadele bafllam›fl, sonuçtaMÖ. 9. yüzy›l›n ortalar›nda baflkent Tuflpa (Van Kalesi ve Eski Van fiehri) olmaküzere Van ovas›nda merkezî Urartu Krall›¤› kurulmufltur.

Urartu Krall›¤›, birbirini izleyen baba-o¤ul krallar I. Sarduri (MÖ. 840-830), ‹fl-puini (MÖ. 830-820), Minua (MÖ. 810-785/780), I. Argiflti (MÖ. 785/780-760) ve II.Sarduri (MÖ. 760-730) dönemlerinde büyüyüp güçlenmifl ve tüm kurumlar›yla ger-çek anlamda merkezî, bürokratik bir devlet hâline ulaflm›flt›r. Bu dönemde krall›-¤›n s›n›rlar› kuzeyde Ermenistan ve Güney Gürcistan’a, kuzeybat›da Erzincan’a,güneydo¤uda Urmiye Gölü’nün güney k›y›lar›na, bat›da F›rat Nehri’nden do¤udaHazar Denizi k›y›lar›na kadar genifllemifltir. Urartu topraklar›na kat›lan bölgelerdeaskerî ve ekonomik amaçl› ço¤u Urartu krallar›n›n ad›n› tafl›yan birçok kale ile ta-r›m› güçlendirmek üzere baraj, gölet, sulama kanallar› infla ettirilmifltir. Bölgedekaz›s› yap›lm›fl bafll›ca Urartu merkezleri aras›nda Van Kalesi (Tuflpa), Çavufltepe(Sardurihinili), Ayanis (Rusahinili), Adilcevaz, Toprakkale (Rusahinili), Anzaf, Er-zincan-Alt›ntepe, Karmir-Blur (Teiflebani), Armavir (Argifltihinili) say›labilir.

MÖ. 743 y›l›nda Ad›yaman Gölbafl› yak›nlar›nda Assur ordular› karfl›s›nda Urar-tu ordular›n›n u¤rad›¤› yenilgi ile birlikte Urartu Krall›¤›’n›n yükselifli sona ermifl-tir. Bu yenilgiyi MÖ. 714’te önce Transkafkasya üzerinden dalgalar hâlinde inenKimmerler, sonra da Assur Kral› II. Sargon karfl›s›nda al›nan yenilgiler izlemifltir. S›-n›rlar› giderek daralan Urartu Krall›¤› II. Rusa Dönemi’nde (MÖ. 675’ler) yeni birkalk›nma hamlesi yapm›flt›r. Ancak MÖ. 640 y›llar›nda Urartu Krall›¤› y›k›lmayabafllam›flt›r. Son kral IV. Sarduri’nin iktidar dönemi hakk›nda hemen hemen hiçbir


Resim 2.10

Urartu Krall›¤›’n›nbaflkenti Tuflpa(Van Kalesi)

bilgi olmad›¤› için krall›¤›n hangi tarihte kesin olarak ortadan kalkt›¤› bilinmemek-tedir. Bununla birlikte Urartu Krall›¤›’n›n MÖ. 7. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Assur ‹m-paratorlu¤u’na son veren olaylarla birlikte tarihten silindi¤i kabul edilir.

Merkezî ve teokratik bir sistemle yönetilen Urartu Krall›¤›’nda devletin bafl›nda,tüm ülkeyi yöneten güçlü ve mutlak hakim olarak kral bulunmaktad›r. Tam anla-m› ile monarflik bir düzen mevcuttur. Krall›k ayn› hanedan içinde babadan o¤ulageçmektedir. Kral, ayn› zamanda tanr›lar›n en büyük baflrahibidir ve onlar›n koru-mas› alt›ndad›r. Halk soylular, savaflç›lar, köylüler ve köleler olmak üzere farkl› s›-n›flara ayr›lm›flt›r. Devletin egemen oldu¤u bütün topraklar stratejik önemine, üre-tim durumuna ve di¤er benzer özelliklere göre daha küçük birimlere bölünmüfl,bu birimler de belirli eyalet merkezlerine ba¤lanm›flt›r. Bu merkezlere de kral tara-f›ndan valiler atanm›flt›r. Gücünü savaflç› bir toplum olmas›na borçlu olan Urartu-lar çok iyi organize olmufl bir orduya sahipti.

Urartu Devleti’nin resmî dili Urartuca idi. Bu dilin tek akrabas› Hurricedir ve heriki dil de Kuzeydo¤u Kafkasya dil ailesindendir. Ön Asya’daki di¤er halklar gibiUrartular da çivi yaz›s› kullanm›fllard›r. Ayr›ca mühürler ve kap kacak üzerinde re-sim yaz›s› da kullan›lm›flt›.

Urartu dini, çok tanr›l›yd›. Devletin resmî tanr›lar›n›n bafl›nda Haldi, Teifleba vefiivini üçlüsü yer almaktad›r. Tanr› Haldi devleti koruyan Bafl tanr› ve savafl tanr›-s›d›r. Büyük bir m›zrak ile simgelenen bu tanr›n›n savaflta daima ordunun önündegitti¤ine inan›l›yor, ona adak olarak çeflitli silahlar sunuluyordu. ‹kinci s›radaki F›r-t›na ve Gök Gürültüsü tanr›s› Teifleba, Hurri kökenliydi. Üçüncü s›radaki fiivini deHurri kökenliydi ve Günefl tanr›s›yd›. Meherkap› kaya niflindeki yaz›tta bu üç tan-r›n›n yan›nda 60 tanr› ve 16 tanr›çan›n daha ad› geçmektedir. Urartular›n tanr›lar›için infla ettikleri tap›naklar, tören salonlar›, revakl› avlular›, depolar› ve sunakla-r›yla birlikte bir külliye oluflturmaktad›r. Tanr› yontusunun bulundu¤u en kutsalkesim (cella) kare planl› yüksek bir kule biçimindeydi. Bunlar›n d›fl cephelerineadak olarak sunulmufl tunç kalkanlar as›lmaktayd›. Bu tip tap›naklara ait örneklerçok iyi korunmam›fl olmakla birlikte Yukar› Anzaf, Toprakkale, Çavufltepe, Ayanis,Kayal›dere, Alt›ntepe gibi Urartu merkezlerinde gün ›fl›¤›na ç›kart›lm›flt›r. Bunlar›nyan› s›ra Urartular›n nifl ve stellerin (dikilitafl) yer ald›¤› yar› aç›k hava kutsal alan-lar› da vard›r. Van Kalesi’ndeki Anal› K›z kutsal alan›, Yeflilal›ç ve Alt›ntepe kutsalalan› bunlar›n güzel örnekleridir.

Urartu’da kremasyon ve inhumasyon olmak üzere temelde iki ölü gömme ge-lene¤i vard›. Mezar mimarisi olarak kalelerin kayal›k yamaçlar›na oyulmufl kralve soylulara ait çok odal› an›tsal oda mezarlar en önemli grubu oluflturur. Bu tipmezarlar›n en etkileyici örnekleri Van Kalesi kayal›¤›n›n güney yamaçlar›ndakiUrartu krallar›na ait mezarlard›r. Ayr›ca, toprak alt›ndaki yumuflak kayalara aç›l-m›fl ya da tafllarla infla edilmifl girifl koridoru olan (dromos) oda mezarlar da var-d›r. Bunun yan›nda ölülerin do¤rudan gömüldü¤ü tek kiflilik basit toprak ya datafl sand›k mezarlar ile yak›l›p küllerinin yerlefltirildi¤i özel kül kaplar› (urne) dabulunmaktad›r.

Urartu Krall›¤›’n›n kuruldu¤u bölge topo¤rafik ve co¤rafi koflullar bak›m›ndan ol-dukça güç bir bölgedir. Bu nedenle Urartular do¤aya karfl› girifltikleri mücadeledeözellikle bay›nd›rl›k alan›nda o dönemde mühendislik harikas› olarak tan›mlanabile-cek birçok uygulamaya imza atm›flt›r. Urartu yöneticileri kale tipi yerleflmelerde otur-mufllard›r. Bu kalelerde daima yönetici saray›, bir ya da birkaç tap›nak, depo binala-r› ve atölyeler bulunmaktad›r. Bu tip kalelerden günümüze en iyi durumda kalm›flolanlar› Çavufltepe ve Ayanis kaleleridir. Kimi kaleler ise sadece askerî amaçl›yd›.


Nispeten küçük boyutlu olan bu türdeki tesislerde surlar›n içinde önemli bir yap›lafl-maya gidilmemifltir. Çiftçilikle u¤raflan halk ise tarlalar›n yak›nlar›nda savunmas›zyerleflmelerde oturmaktayd›.

Ülke içinde en uzak s›n›r noktalar›yla ba¤lant› sa¤layan karayollar›, k›sa ve ya-¤›fls›z geçen yaz aylar›nda yap›lacak sulu tar›m için büyük önem tafl›yan su kanal-lar›, barajlar ve göletler bay›nd›rl›k alan›nda Urartulardan günümüze kadar ulaflm›flen önemli tesislerdir. Modern Van flehrinin çevresindeki arazilerin sulanmas›ndahâlâ Urartu Kral› Minua’n›n yapt›rtt›¤› 54 km uzunlu¤undaki Minua (fiamram) ka-nal› ile II. Rusa’n›n Erek Da¤›’n›n tepesine infla ettirmifl oldu¤u yapay baraj gölü-nün (Keflifl gölü) sular›ndan yararlan›lmaktad›r. Bugüne kadar saptanan ve say›la-r› 100’e yaklaflan sulama tesisleri Do¤u Anadolu’yu bir barajlar bölgesi durumunagetirmifltir.

Zengin demir, gümüfl ve bak›r yataklar›na sahip olan Urartular, maden ifllemesanat›nda ileri bir toplumdu. Do¤u Anadolu’nun ilk kuyumcular› da Urartulard›.Urartu kuyumcular›n›n alt›n, gümüfl ve tunçtan yapm›fl olduklar› küpe, gerdanl›k,elbise ve saç i¤nesi, dü¤me, bilezik gibi mücevherat günümüzde bile büyük birbe¤eni ile izlenmektedir. Tunçtan dövme ve döküm tekni¤inde yap›lan hayvanheykelcikleri, üç ayakl› flamdanlar, çeflitli büyüklükte ve formda kaplar, kalkanlar,kemerler, sadaklar, mi¤ferler, ok uçlar›, kama ve k›l›çlar, at koflum tak›mlar› isemaden sanat›n›n özgün örneklerini oluflturmaktad›r.

Urartularda geliflmifl ahflap, kemik ve boynuz oymac›l›¤› ve kakmac›l›¤›, ken-dilerine özgü mühürcülük de vard›. Ayr›ca çanak çömlekçilik de önemli bir endüs-tri koludur. Daha çok madencili¤in etkisinde geliflmifl olan çanak çömlek sanat›n-da kalelerdeki resmî çömlekçi atölyelerinde k›rm›z› renkli ve parlak görünümlümallar üretiliyordu.

Urartu sanat› farkl› kaynaklardan köklenen, Suriye, Anadolu ve Assur etkileriy-le beslenen birleflik bir kültürdür. Bununla birlikte ait oldu¤u bölgenin co¤rafi vetopo¤rafik koflullar› sanat›n geliflmesinde etkili olmufl, yarat›lan bütün eserlerdeUrartulu kimli¤i kendini belli etmifltir.

Urartu Krall›¤›’n›n bay›nd›rl›k alan›nda en dikkat çekici ve önemli faaliyetleri hangi alan-da olmufltur?


Resim 2.11

Üç ayakl› tunçkazan ve tunçaslan heykelci¤i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Frig Krall›¤›Antik bat› kaynaklar›ndaki bilgilere göre Avrupa’da oturduklar› s›rada Brygler yada Brigler ad›n› tafl›yan Frigler, MÖ. 1200’lerden bafllayarak Makedonya ve Trak-ya’dan Bo¤azlar yolu ile Anadolu’ya göç eden Trak boylar›ndan biridir. Friglerinbafllang›çta Troya ve çevresini ele geçirdikleri, zaman içinde Askania Gölü (‹znikGölü) k›y›lar› ile Sangarios (Sakarya) Nehri Vadisi’ne do¤ru yay›ld›klar› anlafl›lmak-tad›r. Frigler, buradan güney ve do¤u yönde geniflleyerek Anadolu içlerine yay›l-maya devam etmifller, MÖ. 11. yüzy›la do¤ru Polatl› yak›nlar›ndaki daha sonra bafl-kentleri olacak olan Gordion (Yass›höyük)’a ulaflm›fllard›r.

MÖ. 8. yüzy›l›n sonuna do¤ru kent, Anadolu kervan yollar›n›n do¤u-bat› tica-retinde giderek önem kazand›¤› bu dönemde Friglerin baflkenti konumuna yüksel-mifltir. Frig Devleti’nin bilinen ilk kral›, baflkent Gordion’a ad›n› vermifl olan Gor-dios’tur (MÖ. 8. yüzy›l›n ilk yar›s›). Kral Gordios’tan sonra, Frig taht›na o¤lu Midas(MÖ. 742 veya 738) geçmifltir. Midas, bir yandan Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’daUrartu, Kuzey Suriye ve Assur ile di¤er yandan bat›da Bat› Anadolu sahilleri ve K›-ta Yunanistan ile iliflkiye giren Anadolu’nun ilk Demir Ça¤ kral› olarak hakl› birüne sahip olmufltur. Onun döneminde Frig Devleti’nin yay›l›m alan›n›n s›n›rlar› ke-sin olarak saptanamamakla birlikte K›z›l›rmak Nehri’nin do¤usunda Çorum, Tokatve K›rflehir; kuzeyde Samsun; güneyde Ni¤de ve Konya; güneybat›da Burdur veElmal› Ovas›; bat›da Eskiflehir, Afyonkarahisar ve Kütahya; kuzeybat›da Band›rmayörelerine kadar etki alanlar›n› genifllettikleri anlafl›lmaktad›r. K›z›l›rmak’›n bat›s›n-da Ankara, Polatl› yak›nlar›nda Hac›tu¤rul-Yenido¤an Höyü¤ü, Eskiflehir yak›nla-r›nda Pessinus (Ball›hisar) ve Dorylaion (fiarhöyük); do¤uda eski Hitit baflkentiHattufla, Çorum’un kuzeyinde Pazarl›, Yozgat yak›nlar›nda Aliflar ve Kerkenes, K›r-flehir yak›nlar›nda Kaman Kalehöyük önemli Frig merkezleridir.

Friglerin siyasi ve kültürel olarak en güçlü olduklar› kesim, Yukar› Sakarya va-disinde Eskiflehir, Afyonkarahisar ve Kütahya illeri aras›ndaki Da¤l›k Frigya olaraktan›mlanan bölgedeki Frig Vadileri’dir. Frig Vadileri’ndeki özgün Frig yerleflmeleri,yüksek, kayal›k platolar üzerine kurulmufl olan kale tipi yerleflmelerden oluflmak-tad›r. Kalelerde olas›l›kla yönetici s›n›f oturmaktayd›. Halk ise kalelerin eteklerin-de köy niteli¤indeki yerleflmelerde yafl›yor olmal›yd›.


Resim 2.12

Frig kültürününyay›l›m sahas›

MÖ. 7. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Kafkasya üzerinden gelen göçebe Kimmerler Ana-dolu’yu kas›p kavurmufltur. Frig baflkenti Gordion’un da bu felaketten etkilendi¤i,antik bat› kaynaklar›nda kral Midas’›n, Kimmerli istilac›lara karfl› ald›¤› yenilgiyedayanamay›p bo¤a kan› içerek intihar etti¤i bildirilmektedir. En görkemli ça¤›n›yaflad›¤› s›rada u¤rad›¤› Kimmer bask›n› ve kral Midas’›n ani ölümü karfl›s›nda FrigKrall›¤›’n›n politik gücü sona ermifltir. Ancak, bu olay genifl anlamda ele al›nd›¤›n-da Frig egemenli¤inin sonu, Friglerin tamamen tarih sahnesinden çekilmesi demekde¤ildir. Ancak, Gordion art›k güçlü bir devletin baflkenti olmay›p, yaln›zca bölge-sel bir merkez durumundad›r. Frig beyleri, bu topraklarda M.Ö. 590 y›l›ndaki Lid-ya Kral› Alyattes (MÖ. 610-560)’in K›z›l›rmak seferine de¤in ba¤›ms›zca; bu tarih-ten MÖ. 547/46 y›l›ndaki Pers istilas›na kadar da Lidya Krall›¤›’na ba¤›ml› prenslik-ler halinde varl›klar›n› devam ettirmifllerdir. Lidya Krall›¤›’n›n y›k›l›fl›ndan sonraFrigya, iki yüz y›l› aflk›n bir süre Pers ‹mparatorlu¤u’nun bir parças› olmufltur. As-kerî ve idari planda kalan Pers egemenli¤i boyunca yerli halk, büyük ölçüde gele-neksel yaflam biçimi ve kültürlerini sürdürmeye devam etmifl, eski Frig dili ve ya-z›s› en az›ndan MÖ. 4. yüzy›la, hatta 3. yüzy›la kadar kullan›lm›flt›r.

Frig ekonomisinin temeli öncelikli olarak tar›ma ve hayvanc›l›¤a dayan›yorduve nüfusun büyük bir bölümü köy niteli¤indeki yerleflmelerde yafl›yor olmal›yd›.Bu noktada merkeze ba¤l› soylu beylerin etraf›nda toplanm›fl, birbirinden ayr› böl-gelerde hüküm süren, feodal yap›l› bir Frig devlet yönetiminden söz edilebilir. Çift-çilikle geçinen köylü s›n›f›n›n yan›nda madencilik, ahflap iflçili¤i, dokumac›l›k gibifarkl› endüstri kollar›nda çal›flan zanaatkârlar, tüccarlar, merkezî yönetimden so-rumlu bürokratlar ve rahiplerden oluflan, kent niteli¤inde büyük yerleflmelerde ya-flayan ayd›n bir Frig halk tabakas›n›n varl›¤› da aç›kt›r.

Friglerin Hint-Avrupa karakterli, Trak ve Eski Yunanca ile iliflkili dilleri ve Fe-nike alfabesinden al›nm›fl bir alfabeleri vard›r. 20 kadar harften oluflan Frig alfabe-si ile yaz›lm›fl en erken Frig yaz›l› belgeleri MÖ. 8. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda görü-lür. Bunlar kaya an›tlar›, nifller, sunaklar ve çanak çömlekler üzerine kaz›nm›fl, k›-sa yaz›tlar ve kelimelerden oluflur. Ayn› sözcük ya da sözcük gruplar›n›n tekrarlan-m›fl olmas› nedeniyle Frig yaz›s› bu-gün okunabilmekle birlikte henüzçözülememifl bir dildir.

Ana tanr›ça Matar, Frig dinindeen önemli ilahedir. Bir do¤a tanr›ça-s› olarak Matar’›n kutsal alanlar›, kentd›fl›nda, su kaynaklar› ve verimli tar-lalar›n yak›nlar›ndaki kayal›k yerler-de kurulmufltur. Ana kayaya oyulmuflfasadlar (yap› ön cepheleri), basa-makl› sunaklar ve nifller Frig dini ta-p›n›mlar›n›n somut tan›klar›d›r. Hep-si birer aç›k hava tap›na¤› olan bu an›tlar Frig Vadileri’nde yo¤undur. Yaz›l›kaya-Mi-das fiehri’nde yer alan Midas An›t›, Frig fasadlar›n›n en büyü¤ü ve görkemlisidir. Ay-r›ca, Yaz›l›kaya-Midas Vadisi’nde, Areyastis An›t›, Kümbet Vadisi’nde Bahflayifl An›t›;Köhnüfl Vadisi’nde Aslankaya An›t› Frigler’in en önemli kült an›tlar›n› oluflturur.

Friglerde inhumasyon ve kremasyon olmak üzere iki tip ölü gömme gelene¤i uy-gulanm›flt›r. Frig soylular›, ya tümülüs mezarlara ya da kayalara oyulmufl oda mezar-lara gömülmekteydi. Tek kiflilik ve bir defa kullan›lan tümülüs mezarlarda mezar oda-s› ahflaptan bazen de basit bir çukur fleklinde yap›lm›flt›r. Ölü ve mezar hediyeleri oda


Resim 2.13

Eskiflehir/ Midasfiehri Yaz›l›kayaMidas An›t›(Fasad)

Tümülüs: Kral ve soylukifliler için yap›lm›fl, ço¤ukez alt›nda ahflap ya datafltan bir mezar odas›bulunan y›¤ma toprak ya datafltan mezar an›t›.

içine yerlefltirildikten sonra oda-n›n tavan› örtülüp üzerine top-rak, nadir olarak da küçük tafly›¤›lm›flt›r. Tümülüs mezarlar enyo¤un baflkent Gordion’da bu-lunmufltur. Bunlar içinde engörkemlisi son y›llarda ilk kralGordios’a ait oldu¤u düflünülen,300 m çap›nda 53 m yüksekli-¤indeki Büyük Tümülüs’tür.

Kaya mezarlar›, ço¤unluklaFrig kalelerinin ya da yak›n çev-resindeki kayalar›n yerden ula-fl›lmas› güç ve dik yüzeylerineoyulmufltur. Aile mezar› olarak

kullan›lan bu mezarlarda genellikle odalar›n içi aynen ahflap bir mimariyi and›r›r fle-kilde ifllenmifltir. Bunlardan baz›lar›nda cephe an›tsal ölçekli kabartmalarla süslen-mifltir. Bu tip mezarlar›n en an›tsal örne¤ini Köhnüfl Vadisi’nde bulunan Aslantafl Me-zar› oluflturmaktad›r.

Orman bak›m›ndan zengin bir bölgede yaflayan Friglerin en özgün sanat dal›mobilyac›l›kt›r. Metal çivi kullan›lmaks›z›n, a¤aç çiviler ve geçmelerle birbirine tut-turulmufl masalar, tabureler ve servis sehpalar›na ait çok güzel örnekler Gordiontümülüslerinde bulunmufltur. Bunlar Frig bezeme sanat›na özgü geometrik bezek-li oyma ve kakmalarla süslenmifltir. Friglerde maden endüstrisi de çok geliflmifltir.Kazma, balta gibi demir aletlerin yan›nda tunçtan döküm ve dövme tekni¤inde ya-p›lm›fl makaraya benzeyen kulplar› olan kâseler, günümüz hamam taslar›n›n atas›olan ortas› göbekli kaseler, büyük kazanlar, kepçeler, kemerler ve fibulalar Frigmaden sanat›n›n özgün örneklerini oluflturmaktad›r. Ege dünyas›nda MÖ. 2. bin-y›ldan beri bilinen fibulalar, tümülüs mezarlar gibi Anadolu’da ilk kez Frigler tara-f›ndan kullan›lm›flt›r.

Hayvanc›l›¤a ba¤l› olarak Friglerde geliflmifl bir dokumac›l›k da vard›r. Gordionkaz›lar›nda yün ve moherin yan›nda bitki liflerinden yap›lm›fl dokuma örnekleriele geçirilmifltir. Tümülüslerde ise duvarlara as›lm›fl hal›lar ile yerlere serilmifl keçeve kumafllara ait izler saptanm›flt›r.

Daha çok madencili¤in etkisinde geliflmifl olan Frig çanak çömlekçili¤inde K›-z›l›rmak’›n bat›s›nda ve do¤usunda farkl› teknikte üretimde bulunan atölyeler bu-lunmaktayd›. Bat›da Gordion, Ankara ve Midas Kenti gibi merkezlerde daha çokmetalik parlakl›kta gri ve siyah renkli kaplar üretilmifltir. Do¤uda Bo¤azköy, Aliflar,Pazarl› gibi merkezlerde ise çok renkli bir bezeme anlay›fl› egemendir. Geometrikmotiflerin a¤›rl›kl› oldu¤u bezemelerde stilize geyik figürleri, konturlar› belirlen-


Resim 2.14

Gordion BüyükTümülüs ahflapmezar odas›

Fibula: Tunç, alt›n ya dagümüflten yap›lm›fl, giysiuçlar›n› tutturmaya yarayanveya süs amaçl› kullan›lanbir tür çengelli i¤ne.

Resim 2.15

Tunç göbekli kaseve fibulalar

mifl, içleri noktalar ya da tarama çizgiler ile doldurulmufl aslan, da¤ keçisi, kartalve bo¤a figürleri yayg›n olarak kullan›lm›flt›r. En belirgin motif ise kap yüzeylerin-deki bofl alanlar› dolduran pergelle çizilmifl tek merkezli dairelerdir. Testiler, maflra-palar, süzgeçli ak›taca¤› olan bira kaplar›, hayvan biçimli özel kaplar, madenî kapla-r› taklit eden makara kulplu testiler Frig çömlekçili¤inin belirgin kap formlar›d›r.

Anadolu’ya d›flar›dan gelen Frig kültürü kendinden önce bu topraklarda yafla-m›fl olan Hitit-Luvi ve Hurrilerinkinden birçok yönden farkl› özelliklere sahiptir.Ancak, zamanla eski Anadolu geleneklerini benimseyerek giderek yerli bir karak-tere bürünmüfltür. Bu durum en aç›k flekliyle Friglerin geleneksel yaflam biçimiolan çiftçilikle özdeflleflen ve Anadolu’da Erken Neolitik Ça¤’dan beri tap›n›m gö-ren Ana Tanr›ça kültünde kendini gösterir.

Lidya Krall›¤›Lidya Krall›¤›, tarihteki yerini zengin maden yataklar›, verimli topraklar› ve Kroisosgibi ünlü krallar› ile alm›flt›r. Lidya ülkesi, ‹ç Ege bölgesinde da¤l›k bir alan ve ara-lar›nda Gediz ve Küçük Menderes nehirlerinin akt›¤› vadiler içerisinde konumlan-m›flt›r. Bak›rçay ve Büyük Menderes nehirleri Lidya bölgesinin kuzey ve güney s›-n›r›n› oluflturmaktad›r. Lidya halk›n›n kökeni tam olarak bilinmemektedir. Antikça¤ yazarlar›na göre güney komflular› Karyal›lar, kuzey komflular› Mysial›lar ve do-¤u komflular› Friglerle akrabad›rlar. MÖ. 2. biny›ldan beri bölgede yaflad›klar› dü-flünülmektedir. Lidya’da Atyadlar, Heraklid ya da Tylonidler ve Mermnadlar olmaküzere üç kral sülalesi egemen olmufltur. ‹lk iki sülale ile ilgili yeterli bilgi yoktur.

Mermnad sülalesinin ilk kral› Gyges’ten itibaren ülkeye Lidya, baflkente de Sar-dis denilmeye bafllanm›flt›r. MÖ. 687-547 y›llar› aras›nda hüküm süren MermnadSülalesi zaman›nda Lidya, güçlü bir krall›k hâline gelmifl ve Anadolu’nun K›z›l›r-mak Nehri’nin bat›s›nda kalan k›sm›na hâkim olmufltur. Bu sülalenin krallar› Gyges,Ardys, Sadyattes, Alyattes ve Kroisos, Paktalos (Sart Çay›) Çay›’n›n alüvyonlar›ndanelde ettikleri elektron ve alt›n sayesinde güçlenmifller, baflkent Sardis, antik dünya-n›n en güçlü ve en zengin baflkenti olarak ün kazanm›flt›r. MÖ. 547 y›l›nda ‹ran’dangelen Persler Sardis’i ele geçirerek Lidya Devleti’ne son vermifllerdir. Bundan son-ra Persler tüm Anadolu’ya hâkim olmufllard›r.

Lidya Krall›¤› merkezî sistemle yönetilmekteydi. Devletin bafl›nda kral bulunurdu.Krall›k bir sülaleye ba¤l› olarak babadan o¤ula geçerdi. Ülke eyaletlere ayr›lm›flt› ve eya-letlere güvenilir kifliler olduklar› için bazen veliahtlar da vali olarak gönderilmifllerdi.

Baflkent Sardis, Bozda¤’›n kuzey ete¤indeki kayal›kta yer almaktad›r. Çevresigüçlü surlarla çevriliydi. ‹çinde saray ve resmî binalar vard›. Afla¤› kent yukar› ken-tin kuzey ve bat› eteklerinde genifl bir alana kurulmufltur. Kentin etraf› MÖ. 7 yüz-


Resim 2.16

Boya bezemeli Frigçanak çömlekleri

y›l›n ikinci yar›s›nda güçlü bir surla çevrilmiflti. Kent içinde baz› resmî binalar bu-lunuyordu. Alt›n ar›tma atölyeleri, dükkânlar ve pazar yeri bat› kesimde yer almak-tad›r. Halka ait konutlar sadedir. Bunlar tafl temel üzerine kerpiç duvarl›, tek oda-dan oluflan, dikdörtgen planl› konutlard›r.

Lidyal›lar süvari olarak ünlüydüler. Herodotos onlar› Asya’da yi¤itlikte kimse-nin bile¤ini bükemeyece¤i savaflç›lar olarak tan›mlar. Ancak Pers istilas›ndan son-ra müzi¤e, zevk ve sefaya düflkün bir halk olarak tan›nmaya bafllam›fllard›r.

Lidyal›lar›n insanl›k tarihine ve uygarl›¤a yapt›klar› katk›lardan en önemlisi MÖ.7. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda paray› icat etmifl olmalar›d›r. Arkeolojide sikke olarakadland›r›lan madenî paran›n icat edilmesinin nedeninin, paral› askerlerin alacakla-r›n›n ödenmesi ile ilgili oldu¤u san›lmaktad›r. Sikkenin icad› ile ticarette de¤ifl to-kuflun yerini para ekonomisi alm›flt›r. Herodotos ilk defa alt›n sikke basanlar›n Lid-yal›lar oldu¤unu yazmaktad›r. Buradaki alt›n elektron olmal›d›r. Çünkü ilk sikke-ler alt›n ve gümüfl kar›fl›m› bir madde olan elektrondan bas›lm›flt›r ve bakla fleklin-dedirler. Ön yüzleri önce düz, sonra çizgili, daha sonra ise resimli olan sikkelerin,arka yüzlerinde bir, iki ya da üç adet derin dikdörtgen ya da üçgen çukurluklar bu-lunmaktad›r. Resimli sikkelerde ön yüzde Lidya Krall›¤›’n›n armas› olan aslan bafl›,pençesi ya da karfl›l›kl› iki aslan›n ön bölümleri yer al›r. Kroisos Dönemi’nde alt›nve gümüfl sikkeler de bas›lmaya bafllam›flt›r. Bu sikkelerin ön yüzlerinde s›rt s›rtaya da yüz yüze bakan aslan ve bo¤a betimleri vard›r. Sikke basmay› Lidyal›lardanö¤renen ‹yonya kentleri bu pratik ödeme arac›n› hemen benimsemifller ve ticaretfaaliyetlerinde yo¤un olarak kullanm›fllard›r.

Lidyal›lar çok tanr›l› bir dine sahipti. Tan-r›lar› içinde en büyük sayg›y› Kuvava ad›y-la an›lan Ana Tanr›ça Kybele görmekteydi.Sardis’te MÖ. 6. yüzy›l›n ortalar›nda tanr›-çan›n büyük bir tap›na¤› vard›. Lidya kral-lar› ayr›ca Delphoi ve Didyma Apollon ta-p›naklar› ile Ephesos Artemisi’ne de zenginhediyeler gönderiyorlard›.

Lidya krallar› ve aileleri ölülerini tümü-lüs mezarlara gömüyorlard›. En önemli me-zarl›k alan›, Sardis’in 8 km kuzeyinde Mar-

mara Gölü’nün k›y›s›ndaki Bintepe mezarl›¤›d›r. Mezarl›ktaki 100 kadar tümülüsünüç tanesinin krallara ait oldu¤u san›lmaktad›r. Bu tümülüslerden en büyü¤ü 355 mçap›nda ve 61 m boyutlar›yla Anadolu’nun en büyük tümülüsü olan Alyattes Tü-mülüsü’dür. Tümülüsün mezar odas› kireç tafl› bloklardan yap›lm›flt›r. Mezar odas›defineciler taraf›ndan ya¤maland›¤›ndan günümüze çok az buluntu kalabilmifltir.Sardis’te yaflayan orta ve afla¤› seviyedeki halk, Sart Çay› Vadisi’nin bat› yakas›nda-ki yamaçlardaki kayalara oyulmufl kaya mezarlar›na gömülmüfltür.

Lidyal›lar›n dilleri Hint-Avrupa kökenlidir. Likçe ve Luviceye benzer. Tam ola-rak çözümlenememifltir. Alfabeleri 26 harflidir ve bu harflerden baz›lar› Frigce veYunancadaki harflerle benzerdir.

Lidya’da kuyumculuk, dokumac›l›k, fil difli ve kemik oymac›l›¤› ile çömlekçilikgeliflmifltir. Lidya’n›n ünlü kremleri ve Bakkaris ad› verilen parfümleri, Lydion ad›verilen küçük vazolar içinde sat›fla sunuluyordu.


Resim 2.17

Alt›n Lidya sikkesi

Lidya Devleti’nin ortadan kalkmas›ndan sonra Persler 200 y›l boyunca Anado-lu’ya hâkim olmufllard›r. Pers egemenli¤inde Lidya’n›n zenginli¤i devam etmifltir.Bu durum MÖ. geç 6. yüzy›la tarihlenen çok zengin buluntulara sahip Uflak-Güretümülüslerinden anlafl›lmaktad›r. Buluntular aras›nda çok kaliteli bir iflçilik göste-ren gümüfl, alt›n ve elektron kaplar ve mücevherat dikkat çekmektedir. Bu eserlerbugün halk aras›nda Karun Hazinesi olarak adland›r›lan eserler olup Uflak Arke-oloji müzesinde sergilenmektedir. Anadolu’da Pers hâkimiyeti MÖ. 333 y›l›na ka-dar sürdü. Bu y›llarda Anadolu’da yerli kültürlerin yerine Yunan kültürü yay›lm›flve özgün Anadolu Uygarl›klar› sona ermifltir.



Anadolu’nun Tarih Öncesi Dönemlerinin özel-

liklerini ve önemli merkezlerini kronolojik bir

düzen içinde tan›mlamak.

Paleolitik Ça¤/Yontma Tafl Devri (GÖ. 1.000.000-11.000/12.000), Besin Toplay›c›l›¤› Dönemi ola-rak da tan›mlanmaktad›r. Anadolu’da PaleolitikÇa¤ boyunca kalabal›k bir nüfusun bar›nd›¤› ma-¤ara ve aç›k hava türündeki yerleflmeler bulun-mufltur. Anadolu’da Paleolitik Ça¤’›n en eski yer-leflmeleri Ni¤de’de Kaletepe Deresi, Konya’daDursunlu, ‹stanbul’da Yar›mburgaz Ma¤aras› ileAntalya’da Karain Ma¤aras›’d›r. Avc›l›k ve topla-y›c›l›k bu ça¤›n ekonomisini oluflturur. Mezolitik Ça¤ (Epipaleolitik Ça¤, Orta Tafl Devri)(GÖ. 11.000-12.000), Paleolitik Ça¤ ile NeolitikÇa¤ (Cilal› Tafl Devri) aras›ndaki geçifli haz›rla-yan ara evredir. Bu ça¤da mikrolit olarak tan›m-lanan küçük tafl aletler ortaya ç›km›fl, en az›ndanö¤ütme ve biçme faaliyetleri bafllam›flt›r.Neolitik Ça¤ (MÖ. 10.000- 5.500)’da insano¤luüretici bir yaflama geçmifltir. ‹lk köyler kurulmufl,tar›m yap›lmaya, hayvanlar evcillefltirilmeye bafl-lanm›flt›r. ‹lk ticari faaliyetler ve mühürler de buça¤da ortaya ç›km›flt›r. Batman ili Kozluk ilçesiyak›nlar›nda yer alan Hallan Çemi Höyü¤ü, Ne-olitik Ça¤’da Anadolu’nun bugüne kadar saptan-m›fl en eski köyüdür. Tafl Devrinden Maden Devrine geçifl dönemi ola-rak tan›mlanan Kalkolitik Ça¤ (MÖ. 5500-3200/3000)’›n en belirgin özelli¤i, tafl aletlerin gi-derek azalmas› ve madencili¤in geliflmesidir. ‹lkkullan›lan maden bak›r olmufltur. Bu ça¤ insan-lar›n›n yaflam›nda tar›m, avc›l›¤a oranla çokönemli bir yer kaplamaya bafllam›fl, tamamen ta-r›mc› topluluklar ortaya ç›km›flt›r.

Anadolu’nun Tunç Ça¤lar›’n›n siyasi ve kültü-

rel özelliklerini ve önemli merkezlerini kronolo-

jik bir düzen içinde de¤erlendirmek.

Bu ça¤da yaflayan insanlar›n, tuncun yan› s›ra ara-lar›nda alt›n ve gümüfl gibi de¤erli madenlerin debulundu¤u hemen tüm madenleri, dökme ve döv-me tekni¤iyle istedikleri biçimi vererek kullan-d›klar› görülmektedir. Madencili¤in geliflmesi, iflbölümüne dayal› kent yaflam›n›n bafllamas›n› sa¤-lam›fl, bu oluflum Anadolu’da sosyal s›n›flar›n gi-

derek daha belirginleflti¤i, yönetici s›n›f›n gör-kemli bir yaflam düzeyine ulaflt›¤› ilk ba¤›ms›zbeyliklerin, siyasal örgütlenmelerin ve merkezîyönetime ba¤l› devletlerin ortaya ç›k›fl›n› haz›rla-m›flt›r. Tunç Ça¤›, ‹lk, Orta ve Son Tunç olarak üçana bölüme ayr›l›r. ‹lk Tunç Ça¤› (MÖ. 3200/3000-2000), Geç Kalkolitik Dönem’in sonlar›ndan Ana-dolu’da yaz›n›n kullan›m›na kadar olan çok uzunbir süreyi kapsamaktad›r. Bu dönemin ilk evrele-rinde daha çok, Kalkolitik Ça¤’›n tar›ma dayal›köy kültürü sürdürülmektedir. Toplumlar›n dahaiyi örgütlenebildi¤i bu ça¤da yöneticiler güçlü birs›n›f olarak ortaya ç›km›flt›r ve Anadolu bu yöne-ticilerin önderli¤inde feodal sistemin egemen ol-du¤u irili ufakl› birçok beylik aras›nda paylafl›l-m›flt›r. Troia I-V, Malatya Aslantepe, Antalya-El-mal› Karatafl Semayük, Elaz›¤-Alt›nova Norflunte-pe bu tip yerleflmelerin en etkileyici örnekleridir.Madencilik faaliyetleri bu dönemde geliflmifltir. Orta Tunç Ça¤› (MÖ. 2000/1900 -1500/1450)’nda,Assurlu tüccarlar Anadolu’da tunç yap›m› için ih-tiyaç duyulan kalay› Anadolu’ya getirip satarakticaret yapmaya bafllam›fllard›r. Bu ticaretin Ana-dolu’ya sa¤lad›¤› en büyük kazanç Assurlu tüc-carlardan yaz›n›n ö¤renilmesi olmufltur (MÖ.2000/1900). Yaz›n›n Anadolu’ya girmesiyle Ana-dolu Uygarl›k Tarihi’nin ikinci evresi, yani Ana-dolu’nun Tarihi Ça¤lar› bafllam›flt›r.MÖ. 1750 y›l›nda Anadolu’nun ilk merkezî dev-leti olan Hitit Devleti ortaya ç›kmaya bafllar. Kufl-flaral› Labarna, Hattufl kentini baflkent yap›p, ken-te Hattufla, kendine de Hattuflili (Hattuflal›) ad›n›verdi (MÖ. 1650-1620). Böylece feodal ve teok-ratik Hitit Devleti kuruldu. Son Tunç Ça¤› (MÖ.1500/1450-1200)’nda, Hitit ‹mparatorluk Ça¤› yada Yeni Hitit Devleti görülür.

Anadolu’daki Demir Ça¤› Uygarl›klar›’n›n siyasi

ve kültürel yap›s›n› tart›flmak.

MÖ. 12. yüzy›ldan itibaren Anadolu Demir Ça¤›’nagirmifltir. Bu dönemde demir madeninin kullan›m›bafllam›fl, ço¤u aletler özellikle de silahlar daha et-kili ve dayan›kl› olan demirden yap›lm›flt›r. Anado-lu’da Demir Ça¤›’nda Geç Hitit Kent Devletleri,Urartu Krall›¤›, Frig Krall›¤› ve Lidya Krall›¤› enönemli siyasi güçler olarak karfl›m›za ç›karlar.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Geç Hitit Kent Devletleri’nin belli bafll›lar› flun-lard›r: Malatya çevresinde Milidia; Ad›yaman yö-resinde Kummuh; Kahramanmarafl ve Gaziantepyöresinde Gurgum ve Kargam›fl; ‹slâhiye dolay-lar›nda Sam’al; Çukurova bölgesinde Que ve Hi-lakku; Amik ovas› dolaylar›nda Pattin; Adana-Kadirli yöresinde Asitavanda; Kayseri, Ni¤de veNevflehir civar›nda Tabal. Ço¤u Luvice konuflanve yaz› olarak resim yaz›s›n› kullanan bu devlet-ler, MÖ. 9. yüzy›l›n ortalar›ndan bafllayarak öncekültürel sonra da siyasi bak›mdan Yeni Assur ‹m-paratorlu¤u’nun etkisi alt›na girmifller; MÖ. 8.yüzy›l›n sonlar›nda ise hepsi teker teker Assur’uneyalet sistemine dahil edilmifllerdir. MÖ. 13. yüzy›l›n bafllar›nda Do¤u Anadolu Böl-gesi’nde, Hurri kökenli halklar›n oluflturdu¤u,henüz merkezî bir yönetim alt›nda birleflmemiflfeodal beylikler bulunmaktayd›. Bu dönemdeDo¤u Anadolu’nun sahip oldu¤u demir ve bak›rgibi ham madde kaynaklar›, bunlardan ifllenmiflmal stoklar›, toprak ürünleri ve hayvan sürüleriMÖ. 13. yüzy›ldan itibaren Ön Asya’da büyük birimparatorluk kurma u¤rafl› veren Assur’un aske-rî seferlerini bu topraklar üzerine yo¤unlaflt›rma-s›na neden olmufltur. Güneyden gelen Assur teh-likesi ve bask›s› üzerine beylikler aralar›nda bir-leflerek önce Uruatri daha sonra Nairi feodalbeylikler konfederasyonu oluflturularak Assur’akarfl› mücadeleye bafllam›fl, sonuçta MÖ. 9. yüz-y›l›n ortalar›nda baflkent Tuflpa (Van Kalesi veEski Van flehri) olmak üzere Van ovas›nda mer-kezî Urartu Krall›¤› kurulmufltur. Krall›¤›n s›n›rla-r› kuzeyde Ermenistan ve Güney Gürcistan’a, ku-zeybat›da Erzincan’a, güneydo¤uda Urmiye Gö-lü’nün güney k›y›lar›na, bat›da F›rat Nehri’ndendo¤uda Hazar Denizi k›y›lar›na kadar geniflle-mifltir. Krall›k, MÖ. 7. yüzy›l›n sonlar›na do¤rutarih sahnesinden silinmifltir.

Frigler, MÖ. 1200’lerden bafllayarak Makedonyave Trakya’dan Bo¤azlar yolu ile Anadolu’ya göçeden Trak boylar›ndan biridir. Frigler, MÖ. 11.yüzy›la do¤ru Polatl› yak›nlar›ndaki daha sonrabaflkentleri olacak olan Gordion (Yass›höyük)’aulaflm›fllard›r. Frig Devleti’nin yay›l›m alan›n›n s›-n›rlar› kesin olarak saptanamamakla birlikte K›z›-l›rmak Nehri’nin do¤usunda Çorum, Tokat ve K›r-flehir; kuzeyde Samsun; güneyde Ni¤de ve Kon-ya; güneybat›da Burdur ve Elmal› Ovas›; bat›daEskiflehir, Afyonkarahisar ve Kütahya; kuzeybat›-da Band›rma yörelerine kadar etki alanlar›n› ge-nifllettikleri anlafl›lmaktad›r. MÖ. 7. yüzy›l›n ilkyar›s›nda Kafkasya üzerinden gelen göçebe Kim-merler Frig baflkenti Gordion’a sald›rm›fllar, kralMidas’›n, Kimmerli istilac›lara karfl› ald›¤› yenilgi-ye dayanamay›p bo¤a kan› içerek intihar etmifltir.Lidya Krall›¤›, tarihteki yerini zengin maden ya-taklar›, verimli topraklar› ve Kroisos gibi ünlü kral-lar› ile alm›flt›r. Lidya ülkesi, ‹ç Ege bölgesindeda¤l›k bir alan ve aralar›nda Gediz ve Küçük Men-deres nehirlerinin akt›¤› vadiler içerisinde konum-lanm›flt›r. Lidya’da Atyadlar, Heraklid ya da Tylo-nidler ve Mermnadlar olmak üzere üç kral sülale-si egemen olmufltur. Mermnad Sülalesi’ne men-sup Gyges’ten itibaren ülkeye Lidya, baflkente deSardis denilmeye bafllanm›flt›r. MÖ. 687-547 y›lla-r› aras›nda hüküm süren Mermnad Sülalesi zama-n›nda Lidya, güçlü bir krall›k hâline gelmifl ve Ana-dolu’nun K›z›l›rmak Nehri’nin bat›s›nda kalan k›s-m›na hâkim olmufltur. Bu sülalenin krallar›, Pakta-los (Sart) Çay›’n›n alüvyonlar›ndan Sardis’te eldeettikleri elektron ve alt›n sayesinde güçlenmifller,baflkent Sardis, antik dünyan›n en güçlü ve enzengin baflkenti olarak ün kazanm›flt›r. MÖ. 547y›l›nda ‹ran’dan gelen Persler Sardis’i ele geçire-rek Lidya Devleti’ne son vermifller ve daha sonrada tüm Anadolu’ya hâkim olmufllard›r.


1. Neolitik Ça¤’›n en erken evreleri konusunda yenibilgiler sa¤layan, Anadolu’nun bugüne kadar saptanm›flen eski yerleflmesi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Çayönüb. Çatalhöyükc. Yar›mburgazd. Hallan Çemie. Afl›kl›höyük

2. Anadolu’da çömlekçi çark› ilk kez hangi dönemdeve nerede kullan›lm›flt›r?

a. ‹lk Tunç Ça¤› II evresinde, Troya IIb tabaka-s›nda

b. Orta Tunç Ça¤›’nda, Kültepe’dec. Geç Neolitik Ça¤’da, Çatalhöyük’te d. Mezolitik Ça¤’da, Beldibi ma¤aras›nda e. Kalkolitik Ça¤’da, Kuruçay’da

3. Anadolu’nun Kalkolitik Ça¤› hangi tarihler aras›ndad›r?a. GÖ. 12.000-11.000b. MÖ. 10.000- 5.500c. MÖ. 3200/3000-2000d. MÖ. 5500-3200/3000 e. MÖ. 1200-547/546

4. Assur Koloni Ça¤›’nda Assur ile Anadolu aras›ndakiticaretle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?

a. Assur’dan fildifli ve kalay d›flsat›m›, karfl›l›¤›ndada Anadolu’dan genellikle gümüfl, alt›n ve de-¤erli tafl al›m› yap›l›rd›.

b. Assur’dan hububat d›flsat›m›, karfl›l›¤›nda daAnadolu’dan kalay ve dokuma ürünleri al›m› ya-p›l›rd›.

c. Assur’dan gümüfl, alt›n ve de¤erli tafl d›flsat›m›,karfl›l›¤›nda da Anadolu’dan kalay ve dokumaürünleri al›m› yap›l›rd›.

d. Assur’dan Anadolu’ya çanak çömlek d›flsat›m›,karfl›l›¤›nda da Anadolu’dan obsidyen al›m› ya-p›l›rd›.

e. Assur’dan Anadolu’ya kalay ve dokuma ürünle-ri d›flsat›m›, karfl›l›¤›nda da Anadolu’dan genel-likle gümüfl, alt›n ve de¤erli tafl al›m› yap›l›rd›.

5. Hitit krallar› ve kraliçeleri afla¤›daki unvanlardanhangilerini kullanm›fllard›r?

a. Rubaum ve Rubatumb. Basileus ve Tavanannac. Tabarna ve Tavananna d. Rubaum ve Tavanannae. Tavananna ve Rubatum

6. Urartu ve Frigler’in baflkentleri s›ras›yla afla¤›dakile-rin hangisinde do¤ru olarak verilmifltir?

a. Hattufla-Sardisb. Tuflpa-Sardisc. Gordion-Hattuflad. Gordion-Kanifle. Tuflpa-Gordion

7. Fibula nedir?a. Frig mezarlar›na konulan ahflap masalara veri-

len isimdir.b. Tunçtan yap›lan göbekli kasedir.c. Tunçtan yap›lan yonca a¤›zl› büyük testidir.d. Tunç, alt›n ya da gümüflten yap›lm›fl, giysi uçla-

r›n› tutturmaya yarayan veya süs amaçl› kullan›-lan bir tür çengelli i¤nedir.

e. Tunçtan yap›lan Frig kemeridir.

8. ‹lk sikke/para kimler taraf›ndan icat edilmifltir?a. Hititlerb. Lidyal›larc. Friglerd. Urartulare. ‹onlar

9. Anadolu’nun en büyük tümülüsü hangi krala aittir?a. Lidya kral› Gygesb. Urartu kral› II. Sarduric. Lidya kral› Alyattesd. Frig kral› Midase. Lidya kral› Sadyattes

10. Anadolu’da kurulan ilk devlet afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Assur Devletib. Frig Devletic. Urartu Devletid. Lidya Devletie. Hitit Devleti



Hititler’de Beslenme ve Sa¤l›k

Hastal›k ve ölümlerin ço¤unun temelinde yanl›fl beslen-me ve açl›k yatt›¤›ndan asla kuflku yoktur; bu Hititlerdevrinde de böyleydi. Hitit t›bb›nda hastaya ilaç ad› al-t›nda verilen maddelerin pek ço¤unun besleyici veyahomoöpatik niteli¤i vard›r. Keza büyüyle tedavide dehastaya verilen maddelerin pek ço¤u besin maddesidir…Beslenme ile insan sa¤l›¤› ve hastal›klar› aras›ndaki ya-k›n iliflki, Hititçe bir mektupta aç›kça görülmektedir.Tabletin üzerindeki ad› k›r›lm›fl olan bir yetkilinin, Hititkraliçesine gönderdi¤i bir mektuptan anlafl›ld›¤› üzere,kraliçe hastalanm›flt›r, muhtemelen atefli yükselmifltir.Mektubun yazar›na göre, kraliçenin hastal›¤›n›n sebebibeslenmesindeki düzensizliktir, çünkü kraliçe mahhu-ella- denen bir ekmekten ve sebzelerden baflka hiç birfley yememektedir. Bu ayr›nt›ya bak›l›rsa mektubu ya-zan kiflinin bir doktor veya t›p konusunda oldukça bil-gili biri olmas› laz›md›r ki, kraliçenin bu tarz beslenme-sini asla uygun bulmamakta ve onu adeta azarlamakta-d›r. Ama elinden de fazla bir fley gelmemekte, tanr›lara“iyauwan (imdat) ” diye ba¤›rarak onun iyileflmesinisa¤lamaya çal›flmaktad›r. Ayr›ca adamlar›yla birlikte k›r-lara gidip, kraliçesi için av hayvanlar› vurmak ve onubeslemek istemektedir. Sarp ve makilik arazide yabanhayvanlar›n› sakland›klar› yerlerden kovalay›p öyle av-layacaklar›na dair ayr›nt›lar bile vard›r. Mektubun sonuk›r›k oldu¤u için av hayvanlar›n›n kraliçeye ulafl›p ulafl-mad›¤› ve kraliçenin iyileflip iyileflmedi¤i bilinmiyor,ama bu mektup bize böyle nadir bilgiler vererek, bizimHitit günlük yaflam›yla ilgili ayr›nt›lar›n içine s›zmam›zaolanak tan›maktad›r.

Kaynak: Ünal, A. (2007), Anadolu’nun En Eski Ye-

mekleri. Hititler ve Ça¤dafl› Toplumlarda Mutfak

Kültürü, ‹stanbul, s. 59-60.

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neolitik Ça¤” konusunutekrar okuyunuz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lk Tunç Ça¤›” konusunutekrar okuyunuz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kalkolitik Ça¤” konusunutekrar okuyunuz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Tunç Ça¤›” konusunutekrar okuyunuz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hitit Uygarl›¤›” konusunutekrar okuyunuz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Urartu ve Frig Krall›¤›” ko-nular›n› tekrar okuyunuz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Frig Krall›¤› “ konusunutekrar okuyunuz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lidya Krall›¤› “ konusunutekrar okuyunuz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lidya Krall›¤› “ konusunutekrar okuyunuz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Tunç Ça¤›” konusunutekrar okuyunuz.



S›ra Sizde 1

Paleolitik Ça¤ ekonomisinin özü avc›l›k ve toplay›c›l›k-t›r. Anadolu’da Paleolitik Ça¤’›n en eski buluntu yerleriNi¤de’de Kaletepe Deresi, Konya’da Dursunlu ‹stan-bul’da Küçük Çekmece Gölü’nün 1.5 km kadar kuze-yinde yer alan Yar›mburgaz Ma¤aras› ile Antalya’n›n 27km kuzeybat›s›nda, fiam Da¤›’n›n Akdeniz’e bakan ya-maçlar›nda bulunan Karain Ma¤aras›’d›r.

S›ra Sizde 2

Neolitik Ça¤’›n en önemli özelli¤i, insano¤lunun sade-ce avc›l›k ve toplay›c›l›kla sürdürdü¤ü tüketici yaflam›b›rakarak, üretici bir yaflama geçiflidir. Bu ça¤da Gü-neydo¤u Anadolu Bölgesi’nde Diyarbak›r ve Urfa çev-resi ile Tuz Gölü’nün güney kesimlerinde, Isparta veBurdur yöresindeki Göller Bölgesi’nde kültürel bir ge-liflme ve hareketlilik bafllam›flt›r.

S›ra Sizde 3

Alacahöyük Mezarlar›’n›n ‹lk Tunç Ça¤›’n›n sonlar›ndaAlacahöyük’te yaflayan bey ve ailelerine ait oldu¤u düflü-nülmektedir. Bu mezarlarda ele geçen çok say›daki ar-ma¤anlar, Troya II yerleflmesinde ele geçen Troya hazi-nesi olarak tan›mlanan buluntular ile ça¤dafl olup benzernitelikte alt›n, gümüfl, elektron, tunç ve demirdendir.

S›ra Sizde 4

Karum, Assurca liman ve r›ht›m anlam›na gelen, pazaryerlerine verilen isimdir. Bu yerleflmelerde Assurlu tüc-carlar belirli bir serbesti içinde yaflay›p ticaret yapmak-tayd›lar. Vabartum, Assurca konuk anlam›na gelmekte-dir. Assurlu tüccarlar›n ana merkezler aras›nda konak-lad›klar›, belki mallar›n› geçici olarak depolad›klar› birçeflit kervansaraylard›r.

S›ra Sizde 5

M›s›r Firavunu II. Ramses’in, Hitit Kral› II. Muvatalli Dö-nemi’nde Suriye topraklar› üzerinde hak iddia etmesiüzerine Hitit-M›s›r iliflkileri gerginleflmifl ve Suriye ege-menli¤i için iki güç aras›nda Kadefl (Tel Nebimend)kenti yak›nlar›nda savafl yap›lm›flt›r (MÖ. 1285). Savafl›kimin kazand›¤› hakk›nda kesin bir bilgi yoktur. Bu-nunla birlikte savafltan y›llar sonra MÖ. 1270 y›l›nda,Hitit ve M›s›r devletleri aras›nda II. Ramses ile Hitit tah-t›na ç›kan III. Hattuflili (MÖ. 1275-1250), tarihin bilinenilk büyük yaz›l› antlaflmas› olan Kadefl Antlaflmas›’n›imzalam›fllard›r. Antlaflmaya göre M›s›r ve Hitit ülkeleriaras›nda iyi bar›fl ve iyi kardefllik sonsuz olacakt›r. M›-s›r ülkesinin kral›, Hatti ülkesine sonsuza kadar hiç sal-d›rmayacak, Hatti ülkesinin kral› M›s›r ülkesine sonsu-za de¤in sald›rmayacakt›r.

S›ra Sizde 6

Ülke içinde en uzak s›n›r noktalar›yla ba¤lant› sa¤layankarayollar›, k›sa ve ya¤›fls›z geçen yaz aylar›nda yap›la-cak sulu tar›m için büyük önem tafl›yan su kanallar›, ba-rajlar ve göletler bay›nd›rl›k alan›nda Urartular’dan gü-nümüze kadar ulaflm›fl en önemli tesislerdir.



Akurgal E. (1993). Anadolu Uygarl›klar›, Net Yay›nla-r›, ‹stanbul.

Akurgal, E. (1998). Anadolu Kültür Tarihi, TÜB‹TAKYay›nlar›, Ankara.

Anonim (2002). “Anadolu’nun Tarih Öncesi”, Arkeo

Atlas, say›: 1, ‹stanbul.Anonim (2003). “Tunç Bak›fllar. Son Kalkolitik ve ‹lk

Tunç Ça¤›”, Arkeo Atlas, say›: 2, ‹stanbul.Anonim (2004). “Anadolu’da ‹lk ‹mparatorluk. Hititler”,

Arkeo Atlas, say›: 3, ‹stanbul.Anonim (2005). “Do¤u’nun Demir Ça¤›. Krallar›n Co¤-

rafyas›”, Arkeo Atlas, say›: 4, ‹stanbul.Anonim (2006). “Demir Kayalar. Phrygia ve Lydia”, Ar-

keo Atlas, say›: 5, ‹stanbul.Belli, O. (1982). “Urartular”, Anadolu Uygarl›klar› An-

siklopedisi, Cilt.1, Görsel Yay›nlar›, ‹stanbul. s.140-207.

Çilingiro¤lu, A. (1997). Urartu Krall›¤› Tarihi ve Sa-

nat›, Yaflar E¤itim ve Kültür Vakf›, ‹zmir.Bilgi, Ö. (2001). Orta Karadeniz Bölgesi Madencile-

ri, ‹stanbul.Darga, M.(1992). Hitit Sanat›, Akbank Yay›nlar›, ‹stan-

bul.Gladstone Bratton, F. (2000). Yak›n Do¤u Efsaneleri.

Sümer-Akad, M›s›r, Ugarit-Kenan, Hitit Efsane-

leri, (çev. N. Muallimo¤lu), ‹stanbul.Harmankaya, S. ve O. Tan›nd› (1996). Türkiye Arke-

olojik Yerleflmeleri-1. Klasör: Paleolitik-Epipa-

leolitik, ‹stanbul.

Harmankaya, S. ve O. Tan›nd› ve M. Özbaflaran (1997).Türkiye Arkeolojik Yerleflmeleri-2. Klasör: Ne-

olitik, ‹stanbul.Harmankaya, S., O. Tan›nd› ve M. Özbaflaran (1998).

Türkiye Arkeolojik Yerleflmeleri-3. Klasör: Kal-

kolitik, ‹stanbul.Harmankaya, S. ve B. Erdo¤du (2002). Türkiye Arke-

olojik Yerleflmeleri-.4. Klasör: ‹lk Tunç, ‹stan-bul.

K›nal, F.(1998), Eski Anadolu Tarihi, Türk Tarih Ku-rumu Yay›nlar›, Ankara.

Naumann, R. (1973). Eski Anadolu Mimarl›¤› (çev. B.Madra), Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara.

Sevin, V. (1999). Anadolu Arkeolojisi, Der Yay›nlar›‹stanbul.

Sevin, V. (2001). Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas› I,

Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara. Sevin, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya, ‹letiflim Ya-

y›nlar›, ‹stanbul.Tarhan, M. T. (1986). “Urartu Devleti’nin Yap›sal Karak-

teri”, IX. Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kuru-mu Yay›nlar›, Ankara, s. 285-302.

Tüfekçi Sivas, T. (1999). Eskiflehir-Afyonkarahisar-

Kütahya ‹l S›n›rlar› ‹çindeki Phryg Kaya An›tla-

r›, Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, Eskiflehir.Y›ld›r›m, R. (1996). Eskiça¤’da Anadolu, ‹zmir. Y›ld›r›m, R. (2004). Uygarl›k Tarihine Girifl, Asil Ya-

y›n, Ankara.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Tunç Ça¤›’nda Ege kültürlerini genel hatlar›yla tan›mlayabilecek,Eski Yunan Uygarl›¤›’n›n karakteristik özelliklerini aç›klayabilecek,Eski Yunan mimarl›¤›n› de¤erlendirebilecek,Eski Yunan heykeltrafll›¤›n› ana hatlar›yla tan›mlayabilecek,Roma uygarl›¤›n›n karakteristik özelliklerini aç›klayabilecek,Roma mimarl›¤›n› de¤erlendirebilecek,Roma heykeltrafll›¤›n› ve portre sanat›n› kavrayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Minos• Miken• Yunan Tap›na¤›• Atina Akropolisi

• Pheidias• Agora• Tiyatro• Roma

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNNN

Genel Uygarl›k Tarihi Eski Yunan veRoma Uygarl›klar›

• TUNÇ ÇA⁄I VE EGE• ESK‹ YUNAN UYGARLI⁄I• ESK‹ YUNAN M‹MARLI⁄I• ESK‹ YUNAN HEYKELTRAfiLI⁄I• ROMA UYGARLI⁄I• ROMA M‹MARLI⁄I• ROMA HEYKELTRAfiLI⁄I VE

PORTRE SANATI


TUNÇ ÇA⁄I VE EGEEge arkeolojisinde genel olarak MÖ. 3000-1100 aras›na tarihlendirilen Tunç (Bronz)Ça¤›, Ege’de birbirleriyle yo¤un iliflkilere sahip dört ana bölgede incelenir: GiritAdas›nda Minos, Ege adalar›nda Kiklad (Kyklad), K›ta Yunanistan’da Miken/Hellasad›n› alan uygarl›klar ile Bat› Anadolu’da Çanakkale bölgesi ve etkileflim alan› için-deki Troya (Troia) kültürü, Tunç Ça¤›’nda Ege kültürlerini oluflturur.

Eski Yunan ve RomaUygarl›klar›

Harita 3.1

Ege Denizi, Adalar,Bat› Anadolu veYunanistan

Minos Uygarl›¤›Minos Uygarl›¤›, ad›n› Girit Adas›’n›n efsanevi kral› Minos’tan al›r. Mitolojiye gö-re, Europa ve Zeus’un o¤lu olan Minos, Knossos flehrinin ve Kiklad Adalar›’n›nkral›d›r. Minos, tanr› Poseidon’a kurban sunmay› unuttu¤u için Poseidon onu ce-zaland›rm›fl ve bir bo¤ay› bafl›na musallat etmifltir. Ancak Minos’un kar›s› Pasipha-e bo¤aya âfl›k olmufl ve bu iliflkiden bafl› bo¤a, vücudu insan biçiminde olan Mi-natauros ad›nda bir yarat›k dünyaya gelmifltir. Minos, Minatauros için döneminbüyük sanatç›s› Daidalos’a Labirintos (Labyrinthos) ad› verilen ve günümüzdekilabirent kelimesinin türedi¤i bir yap› infla ettirerek onu buraya hapsetmifltir. Ati-na’n›n efsanevi kral› Theseus’un Labirintos’da Minotauros ile olan mücadelesi, onuöldürmesi ve Labirintos’dan ç›kabilmesi, uzun yüzy›llar boyunca sanat eserlerinekonu olacak kadar etkili olmufltur. Girit adas›, Yunan pantheonunun bafl tanr›s›Zeus’un do¤um yeri olmas›ndan dolay› da Yunan dini, kültürü ve sosyal yaflam›için önemini korumufltur.

MÖ. 3000-2600 y›llar› aras›nda, Erken Tunç Ça¤›’nda geliflmeye bafllayan MinosUygarl›¤›, Ege ve Akdeniz co¤rafyas›nda çeflitli kültürlerden etkilenmifl, bu etkile-ri özgün bir hale getirerek düzeyi yüksek bir uygarl›k olarak var olmufltur. Minosmimarisinde yerleflmelerde sur olmamas›, uzun soluklu bir bar›fl dönemine, halk›ndenizcilik ve deniz ticareti ile u¤raflan bir toplum oldu¤una iflaret etmektedir. Ho-meros, Girit halk›n›n pek çok kabileden olufltu¤unu söyleyerek bunlardan befl ta-nesinin ad›n› vermifltir. Yine Homeros’ta 90 flehir ad› verilmekle birlikte en önem-li flehir merkezi Knossos olarak geçmektedir. Knossos d›fl›nda Phaistos, Kydonia,Gortyna da önemli yerleflmeler aras›ndad›r.

20. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde Knossos’ta gerçeklefltirilen arkeolojik çal›flmalar Mi-nos Uygarl›¤› ve Ege arkeolojisi ile ilgili bilgileri önemli bir noktaya tafl›m›flt›r. Çün-kü Minos Uygarl›¤›’n›n kültür kronolojisi iki farkl› yorumla flekillenmifltir. Sir Art-hur Evans, Minos Uygarl›¤›’n›n dönemlerini Knossos’ta yapm›fl oldu¤u arkeolojikçal›flmalarda elde etti¤i çanak çömlek buluntulara göre ortaya koymufltur. Evans’›nyorumuna göre adada Tunç Ça¤›, Erken Minos (MÖ. 3000-2200), Orta Minos (MÖ.2200-1500) ve Geç Minos (MÖ. 1500-1000) olmak üzere üç evreye ayr›lm›flt›r. Di-¤er bir bilimsel düflünce ise Girit saraylar›n›n mimari evrelerine göre dönemlerinbelirlenmesidir. Buna göre uygarl›k, Saraylar Öncesi Ça¤, ‹lk Saraylar Ça¤›, ‹kinciSaraylar Ça¤› ve Saraylar Sonras› Ça¤ olarak bölümlenir.

Girit’te Minos Uygarl›¤›’n›n en önemli mimari ögeleri saraylard›r. Knossos, Pha-istos, Mallia, Kato, Zakro ve Hagia Triada en önemli saraylard›r. Ancak Girit arke-olojisinin en önemli yap›s› Knossos Saray›’d›r. Kephala tepesinin düzlefltirilmifl zir-vesi üzerinde konumland›r›lm›fl olan an›tsal saray, her dönemde merkezi avlu veetraf›na mekanlar eklenmesiyle plan›n› sürdürmüfltür. Sarayda 1500’ün üzerindeoda vard›r. Merkez avlu do¤u ve bat› olmak üzere ikiye bölünmüfltür. Bat› kanad›-na dinî ve resmî devlet odalar› yap›lm›flt›r. Do¤u kanad›na özel odalar ve atölyelerinfla edilmifltir. Knossos Saray› 22.000 metrekarelik bir alan› kaplam›flt›r.


Mitoloji: Yunanca mitos(mythos), masal, efsane;logos söz ve bilgi anlam›nagelip, çok tanr›l› dinlerdetanr›lar›n yaflant›s› ileonlar›n insanlar ve di¤ermitolojik figürlerle iliflkilerihakk›ndaki anlat›lar›kapsayan efsaneler bilgisi.

Pantheon: Bir mitoloji ya dadine özgü tüm tanr›lar›nbirli¤i.

Çanak çömlek sanat›, saraylar›n geliflimine paralellik göstermektedir. Bitkiselmotifler ve denizle ilgili bezemeler temel üslup olarak öne ç›kar. Minos Uygarl›-¤›’nda duvar resim sanat›n›n da yeri önemli ve büyüktür. Duvar resimlerinde çeflit-li kutlamalar, dini bayramlar ve do¤a ile ilgili sahneler betimlenmifltir. Duvar resim-lerinden dönemin sosyal yaflam›n›n yan› s›ra giyim-kuflam ile ilgili önemli bilgile-re de ulafl›l›r. Minoslular›n yaz› dili Linear A olarak bilinmektedir; ancak tam çözü-lememifltir. Kaz›larda yaklafl›k 3000 tablet ortaya ç›kar›lm›flt›r. Akalar›n Girit’i zaptetmesinden sonra ise Linear B yaz›s› kullan›lm›flt›r. Minoslular bak›r, kalay, alt›n vegümüflten lüks tüketim ürünleri ve seramik ticaretiyle u¤ram›flt›r. Yunanistan, K›b-r›s, Suriye, Anadolu, M›s›r, Mezopotamya ve ‹spanya ile ticaret yapm›fllard›r

MÖ. 1450/1375 y›llar›ndan itibaren Knossos Saray›’nda bulunan yo¤un Miken(Myken) çanak çömle¤inden ve Minos mimarisinde kullan›lmayan sur sistemininvarl›¤›ndan dolay› Minos Uygarl›¤›’n›n art›k fiilen sona erdi¤inden söz edilebilir.Uygarl›¤›n çöküflüyle ilgili iki sebep öne sürülmüfltür: Birincisi, Thera (SantoriniAdas›) yanarda¤›n›n patlamas›; ikincisi MÖ. 1380 civar›nda Yunanistan’da MikenUygarl›¤›’n›n giderek yükselmesi ve Minos Uygarl›¤›’na son vermesidir. Ancak Gi-rit’te, Miken Uygarl›¤›’nda ve Ege uygarl›klar›nda Minos etkisi kültürel süreklilikba¤lam›nda MÖ. 1000 y›llar›na kadar devam etmifltir.

Girit Adas›’ndaki Minos Uygarl›¤›’n›n kültür kronolojisi nas›ld›r?

Kiklad (Kyklad) Uygarl›¤›Kiklad (Kyklad), Ege Denizinde Delos adas›n›n etraf›na halkalar halinde dizilmifl, öz-gün adalar kültürünün Tunç Ça¤›’nda ald›¤› genel isimdir. Adalara Neolitik Ça¤’dayerleflildi¤i bilinse de MÖ. 3000-2000 aras›nda Kiklad kültüründen söz edilebilir. De-los’un d›fl›nda Syros, Thera ve Melos adalar› kültürün önemli merkezleri olarak ka-bul edilebilir. Kiklad kültürü buluntulara göre üç temel dönemsel grup halinde ince-lenir: Grotta-Pelos (Naksos ve Melos adalar›nda) evresi, Keros-Syros (ayn› isimli ada-larda) evresi ve Phylakopi (Melos adas›nda) evreleri. Kiklad sanat› daha ziyade ça-

693. Ünite - Eski Yunan ve Roma Uygar l ›k lar ›

Resim 3.1

Knossos Saray› tahtodas›. Herakleion(Kandiye)-Girit

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

nak çömlek ama özellikle de genelde adak için kullan›lan idoller ilekendini bulmufl plastik eserler ile öne ç›kar. Profili yass› idoller, yar›plastik figürler, Gretto’lar (Pelos evresi) ve Syros figürinleri, temelmalzemesi mermer olan idollerin önemli örnekleridir.

Miken (Myken) Uygarl›¤› ve K›ta YunanistanTunç Ça¤›, K›ta Yunanistan’da Hellas fleklinde isimlendirilir ve ince-lenir. Yaklafl›k olarak MÖ. 1600/1580 - 1200/1100 y›llar› aras›nda K›-ta Yunanistan’da ana hatlar›yla Erken Miken (MÖ. 1675-1470), OrtaMiken (MÖ. 1470-1370) ve Geç Miken (MÖ. 1370-1200) fleklinde ev-relenen Hellas kültürüne Aka/Miken Uygarl›¤› da denilmektedir. Kül-türe ismini, K›ta Yunanistan’da Peloponnessos yar›madas›n›n do¤u-sunda bulunan Argolis Bölgesi’ndeki bir tepe yerleflmesi olan Mike-nai flehri vermifltir.

Miken flehirleri tepe yerleflmeleri (akropolis) olup, Girit ada-s›ndaki Minos mimarisinin tersine büyük ölçekli surlar ile korun-

maktayd›. Tahkimli akropolisin merkezini saray yap›s› olufltururdu. Mikenai veTyrins bunlar›n aras›nda en öne ç›kanlard›r. Miken saraylar› bir megaron etraf›n-da geliflmifltir.

Miken ölü gömme gelene¤indeki tolos (tholos) tipindeki kubbeli mezar mima-risi de saray mimarisi kadar önemli, kimi zaman daha görkemlidir. Bu mezarlar›n,yer alt›nda gömü odas› ve dromos denilen bir girifli bulunur. Mikenai kentinde ef-

sanevi kent yöneticileri ile ailelerininadlar›n›n verildi¤i 9 adet tolos mezarortaya ç›kar›lm›flt›r.

Linear B yaz›s›n› kullanan Aka/Mi-ken kültürü, Minos kültürünün ard›n-dan Ege Denizi ve k›y›lar› ekonomi-politi¤inde önemli bir rol oynam›flt›r.Minos Uygarl›¤›’n›n çöküflü ile Aka-lar/Mikenler özellikle deniz ticaret yol-lar›na hâkim olmaya bafllam›fl; K›br›s,M›s›r ve Anadolu ile ticareti ilerletmifl-tir. Ticaret mallar›; parfüm ya¤lar›, zey-tinya¤›, flarap, baharat, seramik, bronzobjeler, alt›n, bak›r, kalay, fildifli ve bo-

yad›r. Ticaretin canlanmas› ile Atina, Te-bai, Mikenai, Tyrins gibi flehirler giderek geliflmifl ve etraflar› görkemli surlarla çev-rilmifltir. Bu flehirlerde krall›klar biçiminde ve feodal sisteme dayal› bir yönetim bi-çimi vard›r.

Miken Uygarl›¤›’n›n efsanevi kral ve kahramanlar›, ünlü ozan Homeros’un ‹l-yada(Iliada) ve Odise (Odysseia) isimli eserlerinde anlat›lm›flt›r. ‹lyada’n›n konusuTunç Ça¤›’n›n sonlar›nda Akalar yani Mikenler ile Troyal›lar (Troia) aras›nda geçenve 9 y›l süren büyük savaflt›r. Savafl›n yaklafl›k olarak MÖ. 1200-1150 y›llar› aras›n-da gerçekleflti¤i düflünülür.

Eski Yunan sanat eserlerini ve mimari plasti¤i en çok etkileyen mitolojik konu-lardan biri olan Troya Savafl›, Tunç Ça¤›’n›n sonlar›nda K›ta Yunanistan ve Bat›Anadolu’nun en önemli iki gücünün mücadelesidir. Mitoslara göre savafl Mikenai


Resim 3.2

Syros’tanmermerkad›nfigürini

Peloponnessos: Yunanistan’›ngüneyinde, günümüzde MoraYar›madas› olarak bilinen yerinantik ça¤daki ismidir.Akropolis: Yukar› flehir. AntikYunan’da flehrin en yüksek vesavunmaya en müsait yerinekurulan iç kale. Genellikle sarpbir tepe üzerine infla edilmifltir.

Resim 3.3

Mikenai Saray›n›nAslanl›Kap›s›.Arglis-Morayar›madas›

Homeros: Büyük ozan. MÖ.8. yüzy›lda yaflam›flt›r. ‹oniabölgesinde ve büyükolas›l›kla Smyrna (‹zmir)’dado¤mufltur.

kral› Agamemnon’un kardefli Menelaos’un kar›s› Helene’nin, Troya kral› Priamos’uno¤lu ve Hektor’un kardefli Paris (Aleksandros) taraf›ndan kaç›r›lmas› nedeniyle ç›k-m›flt›r. Savafl›n gerçek nedenini Bo¤azlar› geçerek Karadeniz’deki maden yataklar›-na ve buradaki ticarete egemen olmak isteyen Akalar ile Bo¤az’a hâkim Troya ara-s›nda ticaret yüzünden ç›kan bir savaflta aramak daha gerçekçi bir yaklafl›md›r. Mi-toslarda, savafl› oluflturan olaylar zinciri oldukça gerilerden bafllar. Savafl›n en önem-li iki figüründen Akhilleus’un anne ve babas› olan Peleus ile Thetis’in dü¤ününde,kavga tanr›ças› Eris ünlü elmas›yla tanr›çalar aras›nda bir güzellik yar›flmas› bafllat›r.Paris’in (Aleksandros) karar› ile elmay› alan aflk ve güzellik tanr›ças› Aphrodite gü-zellik yar›flmas›n› kazan›r. Aphrodite bunun karfl›l›¤› olarak Paris’e Helene’nin aflk›-n› vadeder. Yar›flmay› kaybeden bafl tanr› Zeus’un efli Hera savafl boyunca Akalar›ntaraf›n› tutarken, Aphrodite de Troya’l›lar›n taraf›n› tutacakt›r. Troya savafl› s›ras›ndaAkhilleus, Troya prensi Hektor’u öldürür. Hektor’un ölmesi savafl›n sonu için önem-li bir kilometre tafl›d›r. Akhilleus, Hektor’un cesedini arabas›na ba¤lar ve Troya ken-ti etraf›nda cesedi yerde sürüyerek defalarca tur atar. Daha sonra kral Priamos giz-lice Akhilleus’un yan›na gelerek Hektor’un ölüsünü ondan ister. Akhilleus, Hek-tor’un cesedini babas› Priamos’a verir. Troyal›lar duygusal olarak savafl› kaybetmifl-lerdir. Akhilleus’un babas› Peleus ölümlü, annesi Thetis ise ölümsüzdür. Çocu¤u-nun ölümsüz olmas›n› isteyen Thetis, Akhilleus’u topuklar›ndan tutarak atefle tut-mufltur veya baflka bir anlat›ma göre Styks nehrine (Hades’e yani ölüler ülkesine gi-derken geçilmesi gereken nehir) bat›rm›flt›r. Babas› Peleus eflinin bu davran›fllar›n-dan dolay› Akhilleus’u Skyros adas›na b›rakm›fl, bilge kentaur Kheiron’un e¤itiminevermifltir. Akhilleus sadece ayak bileklerinden (Aflil tendonu) öldürülebilir. AkalarTroya kentine girdiklerinde, ünlü bir okçu olan ve Helene’yi kaç›rarak savafl› bafl-latm›fl olan Paris, Akhilleus’u sa¤ ayak topu¤undan vurarak öldürür. Mitoslara göreTroya savafl› tahta at hilesi ile Akalar lehine sonuçlanm›flt›r.

MÖ. 12. yüzy›lda bafllad›¤› düflünülen ve dalgalar halinde uzun bir süre devameden göçler K›ta Yunanistan, Ege ve Bat› Anadolu için son derece önemlidir. MikenUygarl›¤›’n›n çöküflü de bu süreçte çok h›zl› ve çeflitli nedenlere ba¤l› olarak ger-çekleflmifltir. Dorlar olarak adland›r›lan topluluk, kuzeyden gelerek MÖ. 1200-1100y›llar›nda Yunanistan’› iflgal etmifltir. Dorlar, Kuzeybat› Yunanistan, Makedonya veEpirus’tan gelmifl, buralardan önce Yunanistan’›n merkezine sonra, Peloponnesosile güneydeki Ege adalar›na geçmifllerdir. Miken Krall›¤› ve hegemonyas›, yaklafl›kolarak 1100 y›llar›nda sona ermifltir. Yunanistan’›n Karanl›k Ça¤› olarak bilinen budönemde daha önceden bilinen pek çok kültürel öge kaybolmufltur. MÖ. 700 civa-r›nda sona eren bu tarihsel sürece Geometrik Ça¤ ad› da verilmifltir.

Troya savafl›n›n ç›k›fl sebebi (mitolojik ve gerçek) nedir?

ESK‹ YUNAN UYGARLI⁄IEski Yunan Uygarl›¤›’n›n kültür kronolojisi ana hatlar›yla dört ayr› dönemde ince-lenir: Geometrik Ça¤ (MÖ. 1100-700); Arkaik Ça¤ (MÖ. 700-480); Klasik Ça¤ (MÖ.480-330); Hellenistik Ça¤ (MÖ. 330-30). Kültürel bir dönemi tan›mlarken elbetteuygarl›¤›n birçok özelli¤inden bahsetmek gerekir. Hem sanatsal yarat›lar hem desosyal yaflam ve günlük yaflam›n temel ve/veya detayl› unsurlar› uygarl›¤›n birparças›d›r. Eski Yunan Uygarl›¤› ile ilgili olarak da yine birçok farkl› sanatsal vekültürel üretimden veya günlük yaflam ile ilgili gereksinimlerden rahatl›kla bahse-dilebilir. Fakat Eski Yunan Uygarl›¤›’n› orijinal arkeolojik eserler üzerinden de¤er-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

lendirecek olursak mimari, heykeltra-fli ve seramik öne ç›kman›n ötesindekültürü tan›mlar.

Dor istilas› ile sona eren Miken Uy-garl›¤›’ndan sonra da Ege’nin iki ya-kas› aras›ndaki iliflkiler devam etmifl-tir. Özellikle Anadolu’daki çanakçömlek buluntular bu durumu do¤ru-lar. Geometrik Dönem’ den koruna-gelen en temel unsur piflmifl toprakçanak çömleklerdir. Vazolar üzerin-deki geometrik motifler ça¤a ad›n› ve-recek kadar dönemin karakteristiközelli¤idir.

Bu dönemde K›ta Yunanistan’danBat› Anadolu k›y›lar›na dalgalar halin-de göçler olmufltur. Bu göçler Aioller,Ionlar ve Dorlar taraf›ndan gerçeklefl-tirilmifltir. Yunancan›n farkl› bir lehçe-sini konuflan Aioller, Lesbos (Midilli)Adas›’na, Troas (Biga Yar›madas›) böl-gesi ile ‹zmir Körfezi aras›ndaki böl-geye yerleflmifllerdir ve yerlefltikleri

bölge de Aiolya (Aiolia) ad›n› alm›flt›r.Orta Yunanistan’dan göç eden Ionlar, Kios (Sak›z) ve Samos (Sisam) adalar› ile Egek›y›lar›nda ‹zmir Körfezi’nin güneyi ile Büyük Menderes ›rma¤› aras›na yerleflmifl-lerdir. Bu bölge ‹yonya (Ionia) olarak adland›r›lm›flt›r. Herodotos bölgede 12 ken-tin kurudu¤unu bildirir. Bu kentler: Miletos (Milet), Myus (Avflar Kalesi), Priene(Güllübahçe), Ephesos (Efes), Kolophon (De¤irmendere), Lebedos (K›s›k Yar›ma-das›), Teos (Seferhisar/S›¤ac›k), Klazomenai (Urla), Erythrai (Ild›r›), Phokaia (Foça),Samos (Sisam) ve Kios (Sak›z) Adas›’d›r. 12 Ion kenti Mykale (Samsun) da¤›nda Pa-nionion ad›nda bir birlik kurmufllard›r. ‹yonya Bölgesi ve kentleri ulaflt›klar› kültü-rel seviye ile insanl›k tarihinde gerçekten özel bir konumdad›r. Pers iflgaline de¤inbu flehirlerden baz›lar› K›ta Yunanistan’daki Atina ile birlikte günümüzde Eski Yu-nan Uygarl›¤› fleklinde adland›r›lan yüksek kültür düzeyinin en önemli itici unsur-lar› olmufllard›r. MÖ. 6. yüzy›ldan itibaren ‹yonyal›lar felsefe, tarih yaz›m›, biyolojive mimari olmak üzere pek çok alanda kendini gelifltirmifl ve Yunanistan’› etkile-mifltir. ‹yonya bölgesinde büyük bir uygarl›k geliflmifltir. Dorlar, Girit’i iflgal ettiktensonra Kythera, Thera ve Melos’u ele geçirmifllerdir. Buradan do¤u yönüne ilerleye-rek Rodos ve Kos (‹stanköy) adalar›na ve bu adalar›n karfl›s›nda Datça ve Bodrumyar›madalar›na yerleflmifllerdir.

Yunan Polisleri yani flehir devletleri Karanl›k Dönem’in sonlar›nda ortaya ç›km›fl,demokrasiye kadar aristokrasi, oligarfli, tiranl›k dönemlerinden geçmifltir. Genellikleflehirler küçük bir yerleflimin büyümesi ile oluflmufltur. Atina örne¤inde görüldü¤üüzere bunlardan baz›lar› Tunç Ça¤› yerleflimlerinin üzerinde konumland›r›lm›flt›r.

MÖ. 8-6. yüzy›llar aras›nda Yunan kentlerinin kolonizasyon dönemi gerçeklefl-mifltir. Çeflitli zorunluluklar ve/veya ticaret için yeni koloniler kurulmufltur. K›taYunanistan ve Bat› Anadolu’daki Yunan kentleri Akdeniz ve Karadeniz k›y›lar›nda


Resim 3.4

Dipylon Amphoras›.Geç GeometrikDönem. AtinaUlusal ArkeolojiMüzesi

Herodotos: MÖ 5. yüzy›ldayaflam›fl olan Halikarnasosslu(Bodrum) tarihçidir. Tarihinbabas› olarak an›l›r.Gezilerinde gördü¤ü yerleri veinsanlar› anlatt›¤›, HerodotosTarihi olarak bilinen eseriyletan›n›r. Eserinin esas konusu,MÖ 492-449 tarihleriaras›nda Persler ve Yunanlararas›nda yap›lan savafllard›r.

Polis: Hem flehir hem deflehir devleti anlam›nagelmektedir. fiehir ve devletbirbiri içine girmifl birkavramd›. Polis, çevreköyleri içine alan vegenellikle do¤al s›n›rlaradayanan siyasi birtopluluktur.

koloni flehirleri kurmufllard›r. Güney ‹talya ve Sicilya Adas› Akdeniz kolonizasyo-nunda öne ç›kar.

Yeni bir kent kurulaca¤› zaman Apollon kahinine baflvurma gelene¤i Eski Yu-nan toplumunun önemli bir davran›fl biçimidir. Ana flehir göç karar› ald›¤› zamanbu göçü yönetecek kifli yani oikist K›ta Yunanistan’da Delphoi’da bulunan Apol-lon kutsal alan›nda, Apollon tap›na¤›nda kahine baflvururdu. Kahinin dizeleri yo-rumlan›r, göçün olup olmayaca¤› veya nereye olaca¤› konusu kesinleflirdi. Bu ko-nu üzerine bir çok mitos (efsane) bulunmaktad›r.

MÖ. 8. yüzy›lda yaflayan Hesiodos Yunanl›lar için bir Teogonia (Tanr›lar Siste-mi) yaratm›fl, tanr›lara adlar vermifl, bunlar›n görev ve yetkilerini belirlemifltir. Yi-ne Hesiodos’un ‹fller ve Günler, Homeros’un ‹lyada ve Odysseia’da oluflturmufl ol-duklar› düzen, Yunan dininin ve tanr›sal-mitolojik varl›klar› ve figürleri, dolay›s›y-la Eski Yunan toplumunun inanç de¤erleri, alg›lar›, olaylar› ve do¤ay› yorumlamasistemleri üzerine son derece önemli de¤erlerdir. Bu tanr›lar›n bir k›sm› Ege böl-gesinde eskiden beri kendilerine tap›n›lan tanr›lard›r. Yunanl›lar erken dönemler-de tanr›lar›n› flekilsiz düflünmüfller, daha sonra anthropomorfizmin bafllamas›ylaonlar› insan fleklinde tasvir etmifllerdir. Kuzey Yunanistan’da bulunan OlymposDa¤› zirvesi Yunan pantheonunun merkezidir.

Yunan mitolojisinde ölümsüz tanr›lar, ikincil tanr›sal veya mitolojik figürler var-d›r. Temelde 12 tanr› ve tanr›ça (Zeus: Tüm tanr›lar›n bafl› ve Gök tanr›s›; Hera: Ev-lilik ve do¤um tanr›ças›; Athena: Ak›l, bilgelik ve savafl tanr›ças›; Apollon: Müzik,fliir ve ›fl›k tanr›s›; Artemis: Avc›l›k, namus ve ay tanr›ças›; Ares: Savafl tanr›s›; Po-seidon: Deniz tanr›s›; Hephaistos: Atefl ve zannatkarlar›n tanr›s›; Aphrodite: Aflk vegüzellik tanr›öças›; Hestia: Aile oca¤›n›n koruyucu tanr›s›; Hermes: Haber tanr›s›;Demeter: Bereket tanr›ças›), pantheona sonradan kat›lan Dionysos: fiarap ve ba¤bozumu tanr›s› ve en temel üç figürden biri olmas›na karfl›n Olympos’lular aras›n-da say›lmayan Hades: Yeralt› tanr›s› ve bunlarla ilgili mitoslar Yunan sanat›nda ençok betimlenmifl unsurlard›r.

Büyük boyutlu heykeller olarak düflünülen insan fleklindeki tanr›lara ev yapmaihtiyac›/düflüncesi ise Eski Yunan mimarisinin en önemli ve kutsal yap›lar› olan ta-p›naklar› ve kutsal alanlar› ortaya ç›kartm›flt›r.

ESK‹ YUNAN M‹MARLI⁄I

Tap›naklarEski Yunan toplumunda rahip ve rahibeler d›fl›nda insanlar tap›naklara giremezler-di. Dinsel uygulamalar adaklar›n kesilmesi/yak›lmas› fleklindeydi ve tap›naklar›n he-men önünde bulunan sunak/altarlarda, rahiplerin gözetiminde gerçeklefltirilirdi.

Eski Yunan tap›naklar› pronaos (ön girifl) , naos - cella (tap›na¤›n adand›¤› tan-r›/tanr›çan›n kült heykelinin bulundu¤u en kutsal bölüm), opisthodomos (tap›nakhazinesi ve sunular›n konuldu¤u arka oda) k›s›mlar›ndan oluflur. Bu k›s›mlar›n et-raf› bir sütun dizisi ile çevrelenirdi. Sütun dizisi ayr›ca üst yap›y› tafl›mak aç›s›ndanda önemliydi. Topografya ve yerel gelenekler önemli rol oynasa da genellikle ta-p›naklar do¤uya yönelik olarak konumland›r›lm›fllard›r. Tap›naklar infla edildikleridüzenlere, sahip olduklar› planlara, cephelerindeki sütun say›lar›na ve sütun ek-senlerine göre farkl› isimler al›rlar. Yunan tap›naklar› üç farkl› düzende infla edil-mifllerdir. Bu düzenler Dor, ‹yon ve Korinth düzenleridir. Ortaya ç›k›fl›, ç›k›fl böl-


Hesiodos: Boiotial› bir çiftçiolup, evrenin oluflumu vetanr›lar›n soy a¤ac›yla ilgiligörüfllerini mitolojikkavray›flta gösteren bir eseryazm›flt›r.

Sunak/altar: Üzerinde kurbankesilen ve tanr›ya sunuyap›lan, masaya benzer,yüksekçe, genellikle tafltan,yuvarlak veya dörtgen fleklindeyap›lan ve kurban kanlar›n›nakmas› için bir deli¤i bulunanmimari öge. Geneldetap›naklarda veya yak›n›ndabulunur. Tap›nak d›fl›nda,tiyatrolar›n orkestras› içine veagoralara yerlefltirilmifltir.Bazen Pergamon Suna¤› gibisüslü ve an›tsal bir yap›biçiminde yap›lm›flt›r.

gesi ve yay›l›m yönü üzerine bilimsel tart›flmalar devam etse de genellikle mega-ron plan tipinin Yunan tap›na¤›n›n kökeni oldu¤u düflünülür. Bir arka oda/salonve iki sütun ile tafl›nan girifl k›sm›ndan oluflan megaron, plan tipi aç›s›ndan tap›-nak formunun en basit biçimidir. Yunan tap›naklar› sahip olduklar› plan tipine gö-re Templum in Antis, Amphidistylos in Antis, Prostylos, Amphiprostylos, Peripteros,Dipteros ve Pseudo-dipteros isimlerini al›rlar. Genellikle tap›naklar peripteros plantipinde infla edilmifllerdir. Ayr›ca dairesel planl› kutsal yap›lar da mevcuttur vebunlar tholos (tolos) olarak isimlendirilirler.

Eski Yunan Uygarl›¤› içerisinde mimarinin ve mimariye ba¤l› heykeltraflinin,mimari ve mimari plasti¤in içerisinde dini yap›lar›n, dini yap›lar içerisinde de Kla-sik Dönem (MÖ. 480-330) tap›naklar›n›n yeri bir çok aç›dan özeldir. K›smen de ol-sa günümüze dek korunagelmifl baz› yap›lar, Yunan sanat› içerisinde hem mimarive heykeltraflinin kendilerine has klasik oranlar sistemi, hem de sanat›n ve mima-rinin tafl›m›fl oldu¤u ruhani de¤erler, semboller aç›s›ndan Hellen/Yunan kimli¤initan›mlamalar› onlar› klasik k›lar. Özellikle de Olympia ile Perikles’in Atina’s› veAtina Akropolisi yap›lar›. Bu nedenle yap›lar ve kendilerine has özellikler aç›s›n-dan çok genel bilgiler vermek faydal› olacakt›r.

Olympia Zeus Kutsal Alan› ve Zeus Tap›na¤›Olympia Zeus Kutsal Alan› yani Altis (kutsal koru) K›ta Yunanistan’›n en ünlü, enönemli tap›n›m alan›d›r. Buras› bir kent de¤il, ortak bir kutsal merkezdir. Mitosla-ra göre K›ta Yunanistan’›n Elis bölgesine Anadolu kökenli bir prens olan Pelopsgelir. Pelops, kral Oinamaos’un k›z› Hippodameia ile evlenmek ister. Daha önce-leri kral Oinamaos k›z›n›n talipleri ile bir araba yar›fl› yapm›fl, yar›fllar› kazanm›fl ve


A B

CD

E

F

FG

A- Temple in AntisB- Double Anta TempleC- ProstyleD- Amphi-ProstyleE- PeripteralF- DipteralG- PseudodipteralF- Monopteral/Tholos

Resim 3.5

Eski Yunan tap›nakplanlar›

sonucunda taliplerin hepsini öldürmüfltür. Pelops ise kral› yener. K›z›yla evlenir.Kral olur ve bölgeye hatta yar›madaya ad›n› verir, Peloponnessos yar›madas›. Oly-mpia’da dört y›lda bir olimpiyat oyunlar› düzenlenirdi. ‹lk olimpiyatlar MÖ. 776 y›-l›nda düzenlenmifltir.

Olympia Zeus Tap›na¤›MÖ. 470-456 aras›nda infla edilmifl olan peripteros planl› tap›nak, Dor düzeninde-dir. Yap› Peloponnessos’un en büyük tap›na¤›d›r. Klasik bir dor tap›na¤›n›n bütünözelliklerine sahiptir. Mimariye ba¤l› heykelt›rafli tan›mlamas› metoplar (veya friz),al›nl›klar ve kült heykelini kapsar. Heykeller en kaliteli ve pahal› malzeme olan Pa-ros mermerinden yap›lm›flt›r. Yedi harikadan biri olarak tan›mlanan kült heykeliise yap›n›n inflas›ndan daha sonra, MÖ. 438 civar›nda, Klasik Ça¤’›n en önemli sa-natkarlar›ndan Pheidias taraf›ndan yap›lm›flt›r. Metoplarda, Yunan sanat›nda ilkkez Herakles’in 12 ifli betimlenmifltir. Do¤u al›nl›¤›nda, Pelops ile Oinamaos’unaraba yar›fl› öncesi betimlenmifltir. Bat› al›nl›¤›nda, Lapith-Kentaur mücadelesi(Kentauromakhia) tasvir edilmifltir.

Atina ve AkropolisAtina kenti, Eski Yunan Uygarl›¤› fleklinde de tan›mlanan Klasik de¤erler bütünününruhani önderidir. T›pk› büyük devlet adam› Perikles’in Klasik Dönem Atina’s›n›n ru-hani önderi oldu¤u gibi. Pers tahribat› sonras›, Perikles zaman›nda infla edilen yap›-lar, özellikle de Athena Parthenon tap›na¤›, uygarl›¤›n en güçlü sembolleridir.

MÖ. 5. yüzy›lda, Perikles döneminde akropolis art›k siyasi önemini yitireli çokzaman olmufltur. Ancak dini ve kültürel özelliklerini artt›rarak sürdürmüfltür. Ta-mamen mermerden yap›lm›fl Parthenon bu simgenin bafl›d›r. Akropolis’in di¤erönemli yap›lar› Propylaion, Athena Nike tap›na¤› ve Erekhtheion’dur.

Athena Parthenon Tap›na¤›Tap›na¤›n mimarlar› ‹ktinos ve Kallikrates’dir. Tap›na¤›n kült heykelini yapm›flolan büyük heykeltrafl/sanatç› Pheidias daha çok Akropolis infla/süsleme projesi-nin genel tasar›mc›s› ve dan›flman› hüviyetindedir. Tap›na¤›n mimarisi MÖ. 447-438 aras› düzenlenmifl, heykeltrafli ise MÖ. 432’ye kadar devam etmifltir. Parthe-non’un temelleri kalker, görünen k›s›mlar›n tamam› ise mermerdir. ‹lk kez bir ya-p›da pentelikon mermeri bu kadar fazla oranda kullan›lm›flt›r. Dor düzeninde inflaedilmifltir. Tap›nak tamamen boyanm›flt›r. Tap›na¤›n mimari plasti¤i uzun bir za-man dilimine yay›lm›flt›r. MÖ. 447-440 aras› metoplar, MÖ. 445-438 aras› friz, MÖ.440-432 aras› al›nl›k, MÖ. 438 ve sonras›nda kült heykeli yap›lm›flt›r. Metoplarda:Bat›da Yunan-Do¤u savafl› (Yunan-Amazon mücadelesi); Güneyde Kentauromak-hia (Lapith-Kentaur mücadelesi); Kuzeyde ‹llioupersis (Troia’n›n zapt› ve tahribi);Do¤uda Giganthomakhia (Olympos’lu tanr›lar ile Gigantlar aras›ndaki mitolojikmücadele); Al›nl›klarda: Do¤u al›nl›¤›nda Athena’n›n do¤um sahnesi; Bat› al›nl›-¤›nda Attika topraklar› için Poseidon ve Athena aras›ndaki mücadele yer al›r; Friz-lerde Panatheneia flenliklerinin tören alay› ifllenmifltir. Kült Heykeli: Athena Parthe-nos MÖ. 438-432 (?) aras› yap›ld›¤› düflünülür. 12 m. yüksekli¤inde olan heykelkhryselephantin olarak bilinen alt›n-fildifli tekni¤inde Pheidias taraf›ndan yap›lm›fl-t›r. Heykelin ten k›s›mlar› fildifli, giysisi alt›n ile kapl› idi


PropylaionBat›da, Akropolisin girifl kompleksidir. Atina’n›n gücünü simgeleyen görkemli ya-p›lardan biridir. Kutsal yol girifl yap›s›n›n içinden geçerek akropolise girer.

Athena Nike Tap›na¤›‹nflas›na, MÖ. 448 y›l›nda Kimon ve Kallias döneminde bafllan›r. MÖ. 421 y›l›nda,Nikias Bar›fl› esnas›nda tamamlanm›flt›r. Planlar›n› Kallikrates çizmifltir. Tap›nak‹yon düzenindedir. Frizlerde, bat› ve uzun taraflarda Yunan-Pers savafllar›, do¤udaise tanr›lar toplant›s› tasvir edilmifltir. Cellada Athena’n›n kült heykeli yer al›yordu.

ErekhtheionBirkaç tane külte hizmet eden, dini aç›dan çok amaçl› bir yap›d›r. Yap›ya isminiveren Erektheus, Atina’n›n efsanevi kahramanlar›ndan biridir. Ayn› flekilde efsane-vi kral Kekrops’un mezar› da yap›n›n hemen yan›ndad›r. Mimar› büyük olas›l›klaKallikrates’tir.

Önemli Kamusal Yap›lar

AgoraAgora her fleyden önce bir aland›r. Bu alan› stoalar ve di¤er tipte yap›lar çevirir.Kentin içinde, flehirden geçen bafll›ca yollar›n birleflti¤i yerde, düzenli veya düzen-siz plan formlar›nda, ticari, sosyal ve politik hayat›n merkezidir. Mimari anlam›n›MÖ. 5. yüzy›lda kazanm›flt›r. Resmi toplant› yap›lar›, Bouleuterion ve Prytaneionya agorada ya da çok yak›n›nda bulunurlar. Agora bu bak›mdan siyasi hayat›n daas›l merkezidir. Agoralar ayn› zamanda kutsal bir aland›r. Agorada tap›n›lan tanr›-lara Agoraios denirdi. Bunlar›n aras›nda en önemlileri Zeus ve Hermes Agorai-os’udur. Pantheonun bafltanr›s› Zeus toplumun ve sosyal düzenin de koruyucusu-dur. Hermes ise ticaretin temsilcisi, agoradaki düzenin koruyucusudur. Agoradabulunan küçük agora tap›na¤›, ticareti korudu¤u için genellikle Hermes’e adan›r.Yunan toplumunda nekropolis yani mezarl›k flehrin d›fl›ndad›r. Yaln›zca büyük ki-flilikler ve atalar (genellikle efsanevi atalar) agora içine gömülebilmektedir. Agora-lar bayramlar›n da gerçeklefltirildikleri yerlerdi. Örne¤in Atina agoras›nda iki önem-li bayram yap›l›rd›: Dionysos ve Panathenaia flenlikleri.

Bouleuterionfiehir devleti olan Polis’in meclis binas›d›r. Boule Yunan tarihinin erken dönemle-rinde kral yan›nda bir asilzade heyeti idi. Krall›k y›k›l›nca idare aristokratlar›n yaniBoule’nin eline geçmifltir. Bu nedenle Tiranl›k döneminde Boule gözden düfler.Demokrasi döneminde ise idare Ekklesia’n›n (halk meclisi) eline geçmifltir. De-mokrasi döneminde ve Yunan idare sisteminde Boule bir anlamda hükümeti tem-sil etmekte idi. Boule’nin toplant›lar› erken dönemlerde agoralarda, sonra tiyatro-larda olmufltur. Daha sonra kendi binas› ortaya ç›kar. Boule üyeleri kura ile seçi-lirler. Bir y›l görev yaparlar. Boule bayramlar hariç her gün toplan›rd›.

PrytaneionPrytaneis meclisinin binas›d›r. Yunan idare anlay›fl›nda yukar›da bahsedilen Bou-le’nin yan›nda bir heyet daha bulunur. Bu yönetim heyeti Boule’nin icraat ifllerinigörür. Bu toplulu¤un ismi Prytaneis’dir. Prytaneis’in üyeleri kura ile Boule üyeleriaras›ndan 36 gün için seçilirler. Bu üyelerin özel bir binalar› vard›r: Prytaneion ge-nellikle Bouleuterion’un yan›nda yer al›r.


TiyatroTiyatro, Eski Yunan dünyas›nda kentin sosyo-kültürel yaflam› ve Polis’in kendi içe-risindeki genel iletiflimi için çok önemli bir olgu olmufltur. Dinsel alaylar ve tören-lerin yap›ld›¤›, flark›lar›n seslendirildi¤i, danslar›n edildi¤i, edebi eserlerin sahne-lendi¤i alan ve mimari yap›d›r. fiarab›n ve tiyatronun tanr›s› Dionysos için yap›lanflenlikler tiyatronun kökeni ve geliflimi aç›s›ndan önemlidir. Üç temel mimari ö¤ezamanla oluflur ve böylelikle tiyatronun mimari yap›s› ortaya ç›kar:

1. Orkestra: Daire formunda, s›k›flt›r›lm›fl topraktan meydana gelmifl sahne,aland›r. Arkaik Dönem’den itibaren vard›r. Yunan tiyatrosunda orkestra Kla-sik Dönemde tam daire, Hellenistik Dönem’de at nal›, Roma Dönemi’ndeyar›m daire formundad›r. Oyunlar›n oynand›¤›, koronun bulundu¤u, dansedilen aland›r.

2. Cavea veya Theatron: Yar›m daire formunda, izleyicilerin oturma yeridir.Klasik Dönem’den itibaren tafl malzemeden infla edilmifltir.

3. Skene-Sahne (Fon) Binas›: Sahne binas›n›n tiyatro eflyalar›n› saklamak, sesiiç tarafa aksettirerek akusti¤e katk› sa¤lamak, dekor-fon oluflturmak, oyun-cular›n kostüm de¤iflimlerine mekan sa¤lamak gibi unsurlar› vard›r. Erkendönemlerde bu ifller için bir çad›r kuruluyordu. Daha sonra, Geç Klasik Dö-nem’den itibaren mimari eleman haline gelmifl, tam tipini Hellenistik Dö-nem’de alm›flt›r. Yap›n›n ortaya ç›kt›¤› dönemlerde sahne yüksek de¤ildir.Proskene, Hellenistik Dönem’den itibaren yükselmifltir. Önceleri sade birunsur olan sahne binas› sonradan çok katl› hale gelmifltir. Hellenistik Dö-nem’le beraber koro ve oyuncular ayn› anda orkestra da yer almaz. Koro or-kestra da kal›rken oyuncular proskene de yer al›rlar.

Yunan tiyatrosu daima dik bir yamaca yaslanarak infla edilmifltir. Bunun için ya-maç dibinde kovuk bir alan tercih edilir. Bu olmad›¤› takdirde yamaç oyulur, son-ra teraslama yap›l›r. Akropolis tepesinin varl›¤› nedeniyle böyle elveriflli yer bul-mak güç olmam›flt›r. Güneflin konumu ve hakim rüzgarlar›n yönü de çok önemli-dir. Tiyatronun so¤uk rüzgarlar almamas› ve güneflin de seyircileri fazla rahats›z et-memesi gerekir. Genellikle seyircilerin bir manzara seyredebilmelerine olabildi¤iölçüde dikkat edilir.

Büyük bir devlet adam› olan Perikles’in ve Akropolis yap›lar›n›n Atina için önemi nedir?

ESK‹ YUNAN HEYKELTRAfiLI⁄IArkaik Ça¤’da Yunan sanat›nda ilk kez do¤al ölçülerde heykeller yap›lmaya baflla-m›flt›r. Heykel sanat›n›n bafll›ca temalar› Kuros ve Kore heykelleridir.

Dönemin heykelt›rafllar›, Kuros heykellerinde insan anatomisini etüt etmifl, Ko-relerde ise giysi ve giysi k›vr›mlar›n›n verilifl biçimini incelemifltir. ‹lk heykellerdekullan›lan malzeme kireç tafl› olup, MÖ. 6. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren mermer önplana ç›km›flt›r. Özellikle Ege’deki Paros ve Naksos adalar›n›n mermeri popülerdir.

Ço¤u heykel tap›naklar (kült heykeli ve al›nl›k heykeltraflisi), kutsal alanlar vemezarl›klar için yap›l›yordu. Genellikle konular mitolojik idi.

Arkaik Dönem’den Klasik Dönem’e geçiflte duruflun de¤iflimi çok önemlidir.Sanat eserleri bu sayede hareket kazanm›flt›r. Arkaik eserlerde cephesellik (fronta-lite) vard›r. MÖ. 500 y›llar›na kadar heykellerde hareket yoktur. Vücudun iki yar›-s› birbirine simetriktir. Klasik Ça¤’da bu de¤iflir. Heykelin a¤›rl›¤› tek bacakta top-lanmaya bafllar, ana eksen yayvan hale gelir ve simetriyi bozar. En önemli hareketeserin bafl k›sm›ndad›r. Bafl art›k cepheden de¤il daha çok 3/4 profilden yap›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Kuros: Ç›plak genç erkekheykellerine verilen isimdir.Kore: Giysili genç k›zheykellerine verilen isimdir.

Arkaik ve Klasik Dönem aras›ndaki önemli bir fark da çeh-renin ifadesidir. Arkaik Dönem eserlerinde, simetriden do-lay› arkaik gülümseme denen ifade vard›r. Klasik dönemegeçiflte yüz daha do¤al bir görünüme kavuflur.

Eski Yunan Klasik Dönem heykeltraflisi içinde çok sa-y›da önemli sanatç›lar ve eserlerden bahsedilebilir. AncakMÖ. 5. yüzy›l için Pheidias ve Polykleitos, MÖ. 4. yüzy›liçin de Skopas ve Praksiteles tamamen ayr› bir flekilde eleal›nmal›d›r. Söz konusu sanatç›lar hem yaflad›klar› yüzy›l›hem de Yunan heykel sanat›n› tan›mlam›fllard›r.

Pheidias, Yunan sanat›nda Klasik Dönem’in en büyük us-tas› kabul edilir. MÖ. 5. yüzy›l›n ikinci yar›s›na damgas›n›vurmufltur. Atinal› sanatç›n›n idealist bir üslubu vard›r. MÖ.460-430 aras› genel etkinlik dönemi olarak kabul edilir. Hey-kellerinde mermer, bronz ve alt›n-fildifli malzemeleri ustal›k-la kullanm›flt›r. Zeus Olympos ve Athena Parthenos kült hey-kellerini yapmas› ona Agalmatopoios (Tanr› heykelleri ya-pan) ünvan›n› kazand›rm›flt›r. Yap›tlar›n›n hiçbirisi günümü-ze orijinal halde gelmemifltir. Üslubu kopyalar yard›m›yla an-lafl›labilmektedir. Atina Athena Parthenon tap›na¤›n›n kültheykeli Athena Parthenos ve Olympia Zeus tap›na¤›n›n kültheykeli Zeus Olympos zaten dünyan›n 7 harikas›ndan ikisidir.

Skopas, MÖ. 4. yüzy›l›n en önemli iki sanatç›s›ndan biridir. Ayn› zamanda mi-mard›r. Skopas, genelde mermerle çal›fl›r. Yapm›fl oldu¤u insan yüzlerinde, k›r›fl›k-l›klar ve çat›lm›fl kafllar ac›y› ve fliddeti mükemmel bir biçimde yans›t›r (patatik ifa-de). Sanatç›n›n Dans eden Menad heykeli önemlidir. Heykelde vücudun bükülme-si ve kendi etraf›ndaki dönüflümü mükemmel betimlenmifltir.

Praksiteles, MÖ. 4. yüzy›l›n di¤er önemli sanatç›s›d›r. Hatta yüzy›l›n en büyükheykeltrafl› kabul edilir. Skopas’dan farkl›, karfl›t çal›flm›flt›r. ‹dealisttir. Geneldemermerle çal›fl›r. Eserlerini ünlü ressam Atina’l› Nikias’a boyat›yordu. Bronz eser-leri de vard›r. Tanr› heykelleri yapt›¤› için Agalmatopoios ünvan›n› alm›flt›r. Genel-likle MÖ. 370-330 aras› eser üretti¤i kabul edilir. Praksiteles’in tüm eserlerinde vü-cudun ana formu “S” fleklindedir. Bir bacak tamamen tafl›y›c›, di¤eri ise dizden bü-külmüfltür. Serbest ayak yere parmak uçlar›yla temas eder. Bu flekilde tafl›y›c› ba-cak üzerine tüm vücut a¤›rl›¤› bindi¤inden, bacak yana do¤ru kavisli bir görünümkazan›r. Dolay›s›yla kalça hatt› di¤erine oranla yukar›da kalmaktad›r.. En ünlüeserleri Knidos Aphroditesi ve Bebek Dionysos Tafl›yan Hermes heykelleridir.

Hellenistik Ça¤’da heykel sanat›nda konularda çeflitlilik bafllam›flt›r. Klasik Ça¤sanat›nda gerek tanr›lar gerek ölümlüler ideal güzellik anlay›fl›na göre tasvir edil-mifltir. Asla çirkin, yafll›, özürlü insanlar konu edilmemifltir. Tanr›lar dingin ve a¤›rdurufllu gösterilmifltir. ‹.Ö. 4. yüzy›ldan itibaren heykelt›rafl Praksiteles ile berabertanr›lar Olympos Da¤›’ndan inerek insanlar›n aras›na kar›flm›fl ve t›pk› insanlar gi-bi günlük iflleriyle u¤rafl›rken betimlenmifltir. Yafll›lar, gençler, çirkinler, cüceler,çocuklar, köleler, iflçiler yani her s›n›ftan insan sanat›n konusu olmufltur.

Bergama’da yaflayan Attaloslar sülalesi de sanat› politik bir araç gibi kullanarakkendi güçlerini göstermek istemifl ve son derece güzel an›tlar yapt›rm›flt›r. Berga-ma’da çok ünlü bir heykelt›rafll›k okulu vard›r. Bu okul hem Bergama hem di¤erkentlere heykel üretmifltir.

Bunun en iyi örne¤i bugün Berlin’de bulunan Zeus Sunak/Altar›’d›r. MÖ. 2.yüzy›lda yap›lm›flt›r.


Resim 3.6

Peploslu Kore.Atina AkropolMüzesi

Eski Yunan Tiyatrosu’nun temel mimari ö¤eleri nelerdir?

ROMA UYGARLI⁄I

Roma Kenti Roma, Tiberius nehrinin kenar›nda yedi tepe üzerine kurulmufl bir kenttir. Bu te-peler Palatinus, Aventinus, Caelius, Capitolinus, Esquilinus ve Viminalis’dir. Ro-ma’n›n kuruluflu MÖ. 753 kabul edilir. Kentin kurulufl mitoslar›nda difli kurt tara-f›ndan emzirilen Romulus öne ç›kar. Kent, Romulus taraf›ndan Palatinus tepesindekurulmufltur. Ayr›ca Troia savafl›ndan sonra denize aç›lan Troia’l› Aeneas’›n da Ro-ma’n›n soy atas› oldu¤u inanc› Roma’n›n Anadolu ile olan iliflkilerinde her zamanönemli rol oynam›flt›r. Roma MÖ. 3. yüzy›lda tüm ‹talya’ya egemen hale gelmifltir.

Roma Kenti, Krall›k, Erken Cumhuriyet, Geç Cumhuriyet dönemlerini yaflam›fl-t›r. Roma kenti halk› ço¤unlukla Latinlerden oluflmuflsa da bafllang›çta Etrüsk kö-kenli krallar taraf›ndan yönetilen bir flehir devletiydi. MÖ. 509 y›l›nda Latinler, Et-rüsk idaresine isyan ederek kraliyet ailesini Roma flehrinden kovmufl ve RomaCumhuriyeti’ni kurmufllard›r.

Geç Cumhuriyet Dönemi ayn› zamanda Yunan hayranl›¤›n›n ortaya ç›kt›¤› dö-nemdir. MÖ. 31 y›l›nda Antonius ve Kleopatra ittifak›na karfl› Actium savafl›n› ka-zanan Octavianus MÖ. 27 y›l›nda Augustus ünvan›n› alarak ilk Roma imparatoruolur ve Iulius-Claudius hanedan›n›n (MÖ. 27 - MS. 68) iktidar› bafllar. HanedanAugustus sonras› Tiberius, Caligula, Claudius ve Nero ile MS. 68 y›l›na dek Roma’y›yönetir. MS. 68-69 aras›na Dört ‹mparatorlar Y›l› denir. MS. 69 y›l›nda Vespasianusile MS. 96 y›l›na dek sürecek olan Flavius Hanedan› Dönemi (MS. 69-96) bafllar.Flaviuslar sonras› Nerva, Traianus ve Hadrianus’un imparator oldu¤u Antoninus-lar Dönemi (MS. 98-193), Severuslar Dönemi (MS. 193-235), Asker ‹mparatorlarDönemi (MS. 235-284), ‹mparator Diokletianus ile bafllayan Tetrarfli Dönemi (MS.284-324) ve son olarak Constantinus Dönemi (MS. 324-363) ile Roma imparatorlu-¤u sona erer. Roma ‹mparatorlu¤u’nun do¤udaki geleneksel s›n›r› Euphrates (F›-rat) Irma¤›’d›r. MS. 330 y›l›nda Constantinopolis (Sarayburnu/‹stanbul) kentininkurulmas›yla, Roma ‹mparatorlu¤u’nun baflkenti de do¤uya tafl›nm›flt›r. MS. 5.yüzy›lda Roma ‹mparatorlu¤u, bat› yar›s› kavimler göçü bask›s› ile y›k›lm›fl, do¤u-sunda ise halk ve devlet yönetimi hristiyanlafl›p Bizans ‹mparatorlu¤u’na dönüfle-rek varl›¤›n› sürdürmüfltür.

Roma ile Anadolu aras›nda iliflki kurulmas›, Roma’n›n Kartaca Devleti ile yap-t›¤› savafllar dönemine rastlamaktad›r. Roma’daki rahipler belki de yaflanan son de-rece zor günlerinde etkisiyle Frigya Bölgesi’nde Pessinus (Eskiflehir-Ball›hisar Kö-yü) kentinde bulunan ana tanr›ça idolünün Roma’ya getirilmesiyle zaferin kazan›-laca¤›n› aç›klam›fllard›r. Bunun üzerine Roma senatosu befl senatörden oluflan birheyeti Anadolu’ya göndermifltir. Her biri yüksek makam sahibi olan M. ValeriusLaevinus, M. Valerius Falto, S. Sulpicius Galba, M. Caecilius Metellus ve Cn. Tre-mellius Flaccus önderli¤indeki heyet, Pergamon kral› I. Attalos’tan Pessinus anatanr›ças›n›n idolü olarak kabul edilen bir göktafl›n› Roma’ya götürmek üzere yar-d›m istemifl ve tafl kendilerine verilmifltir. Bu heyette yer alan senatörler, resmi birgörevle Anadolu’ya ayak basan ilk Romal›lar olmufltur. Roma’n›n, Pessinus kentiile olan iliflkisi bu olay neticesinde özel ve daimi bir hal alm›flt›r. ‹dol, MÖ. 4 Nisan204 y›l›nda Roma’ya gelmifl ve onun için Palatinus tepesinde bir tap›nak yap›lma-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Aeneas: Troya savafl›ndakima¤lubiyetten kurtulabilenTroyal› kahramand›r.Efsanesi Romal› yazarVergilius taraf›ndan Aeneasad›yla kaleme al›nm›flt›r. Buefsanede Troya Savafl›’ndankurtulanlar› yöneten Aeneas,pek çok maceradan sonra‹talya’ya ulaflm›flt›r.

Kartaca Devleti: Fenikelikolonistlerce Kuzey Afrika’dakurulmufltu. Baflkentibugünkü Tunus’ta bulunanKartaca Devleti, KuzeyAfrika’n›n bat›s›na, ‹spanyave Fransa’n›n deniz k›y›s›bölgelerine ve adalara sahipgüçlü bir devletti.

ya bafllanm›flt›r. Savafl›n Roma’n›n galibiyetiyle sonuçlanmas›ndan sonra, idolüngetiriliflinin hat›rlanmas› amac›yla MÖ. 4 Nisan 194 y›l›nda büyük bir bayram yap›l-m›fl ve bu bayram her sene tekrar edilmifl, Pessinus ana tanr›ças› için Palatinus te-pesi üzerinde yap›lan tap›nak da MÖ. 10 Nisan 191’de Scipio Nasica’n›n konsüllü-¤ü s›ras›nda Marcus Iunius Brutus taraf›ndan tamamlanm›flt›r. Roma’n›n efsanevikurucular› olan Romus ile Romulus’un kökenlerinin, Troia’l› Aeneas’›n annesi ol-du¤una inan›lan ana tanr›çaya dayand›¤› inanc›n›n, en zor anlar›nda Romal›lar›nPessinus ana tanr›ças›ndan yard›m istemelerinin kökenlerinin Anadolu’da oldu¤u-nu tasdik etmelerinden baflka bir fley ifade etmedi¤i düflünülür. Roma’n›n etkinli-¤ini Akdeniz’e tafl›maya bafllad›¤› dönemde bu iddia tehlikeli bir durum yaratabi-lirdi. Önemli araflt›rmac›lara göre Kybele (Ana tanr›ça) kültünün kabul edilmesininen büyük siyasi önemi de buradad›r.

Roma, Anadolu’da MÖ. 129 y›l›nda Asia Eyaletini, MÖ. 101 ve 63 y›llar›nda Kili-kia Eyaletini, MÖ. 74 y›l›nda Bithynia Eyaletini, MÖ. 63 y›l›nda Pontus ve BithyniaEyaletini ve Anadolu’nun güneyinde MÖ. 63 y›l›nda Syria Eyaletini kurmufltur.

Roma Toplumunda DinRoma toplumu Yunan toplumu gibi çok tanr›l›d›r. Romal›lar›n ilk kültleri Latiumbölgesinin yerel tanr›lar›yd›. Her aile kendi koruyucu tanr›s›na özel önem vermek-le beraber di¤er tanr›lara da tap›yordu. Roma’n›n kendine özgü baz› yerel veyasonradan genifl çapl› tap›n›m görmüfl tanr›sal figürleri olmakla birlikte Yunan tan-r› ve tanr›çalar›, isimleri de¤iflerek ama temel özelliklerini koruyarak Roma panthe-onunu olufltururlar. Ayr›ca Hellenistik Dönem’de Büyük ‹skender’in daha yaflarkentanr›sallaflt›r›lmas› gibi, ‹mparatorluk Dönemi’nde de Roma imparatorlar›n›n baz›-lar› yaflarken, baz›lar› ise öldükten sonra tanr›laflt›r›lm›flt›r. Bu kült tanr›ça Romakültüyle birlefltirilmifl ve özellikle eyaletlerde geliflimi teflvik edilmifltir. Örne¤in Ep-hesos’da (Efes) dört ayr› imparator ad›na Sebasteionlar infla edilmiflti. Ankyra(Ankara)’daki Augustus Tap›na¤› da bu amaçla yap›lan bir yap›d›r. Baz› Roma im-paratorlar›n›n ise ölümlerinden sonra an›lar› lanetlenmifltir.

Romal›lar, ele geçirdikleri yeni bölgelerdeki yerel dinlere karfl› toleransl› dav-ranm›fllard›r. Dolay›s›yla eyaletlerdeki mevcut kültler geliflerek baflkent Roma veyadi¤er metropollere de yay›larak varl›klar›n› sürdürmüfllerdir. MS. 2 ve 3. yüzy›llar-da parlak törenleri ve gizemli karakterleri ile insanlara çekici gelen Do¤u dinleri,ölümden sonra baflka bir dünyada ikinci bir hayat müjdeledikleri için oldukça po-püler olmufltur. Bu sorunlara cevap veremeyen klasik tanr›lar ise yavafl yavafl terkedilmifltir. M›s›r’dan gelen ‹sis ve Serapis kültü, ‹ran ve Do¤u Anadolu üzerindengelen Mithraizm ve Hristiyanl›k bu dönemde genifl bir alana yay›lm›flt›r .

‹mparator Augustus zaman›nda ortaya ç›kan Hristiyanl›k, MS. 1. ve 2. yüzy›llar-da özellikle fakir ve ezilen halk tabakalar› aras›nda h›zl› bir flekilde yay›l›r ancak buyay›l›m Roma imparatorlar› taraf›ndan çok fliddetli bir flekilde bast›r›lmaya çal›fl›l›r.Buna ra¤men bu dinin popülerli¤i sonucu MS. 4. yüzy›lda I. Constantinus zaman›n-da Hristiyanl›k önce serbest b›rak›l›r, sonra da Roma ‹mparatorlu¤u’nun resmî diniolur. MS. 4. yüzy›l sonu 5. yüzy›l bafl›nda çok tanr›l›l›k yasaklanm›fl, Hristiyanl›k ta-p›n›m›n›n oldu¤u tüm antik co¤rafyada Eski Yunan ve Roma dönemlerine ait tap›-naklar ya y›k›lm›fl/yak›lm›fl terk edilmifl ya da kiliselere dönüfltürülmüfltür.

ROMA M‹MARLI⁄IEski Yunan mimarisinin en önemli mekan› dinsel yap›lar iken, Roma mimarisindeopera publicum (kamusal yap›lar) daha önceliklidir. Kamusal yap›larda görkem ve


Sebasteion: Tanr›ça Romave tanr›laflm›fl Roma‹mparatoruna tapmak içininfla edilen tap›nak.

propaganda iste¤i bask›nd›r. Mi-maride ve flehircilikte simetri ençok dikkat edilen hususlardan-d›r. Cephe mimarisi yine önem-li bir unsurdur. Roma mimarisi-nin en önemli özelliklerindenbiri genifl/büyük mekanlar›n üs-tünü kapatabilme becerisi ol-mufltur. Kemer, tonoz ve kub-benin kullan›lmas› genifl/büyükmekanlar›n üstünü kapatabilmeyetisi sa¤lam›flt›r. Özellikle çat›-lar›n kubbe ile örtülmesi mimar-lar›n ve mimarinin geldi¤i nok-tay› gösterir. Roma flehrindekiPantheon yap›s› bu uygulama-n›n en an›tsal örne¤idir.

Roma mimarisinde tu¤la ve harç yayg›n ve yo¤un olarak kullan›l›r. Çok katl› bi-nalar infla edilir. Bu binalar nifllerle, dekoratif bezemelerle ve heykellerle süslenir.

Hem Roma lejyonlar›n›n rahat bir flekilde ulafl›mlar›n› sa¤lamak hem de tica-ri hareketlilik aç›s›ndan Roma yol sistemi, uygarl›¤›n önemli unsurlar›ndan bir ta-nesi olmufltur. fiehircilikte, özellikle de yeni kurulan kentlerde büyük oranda ›zga-ra plan sistemi kullan›lm›flt›r. Modern flehircili¤in atas› olan bu uygulaman›n RomaDönemi’nden kalan güzel bir örne¤i Nikaia (‹znik) kentinde hâlâ görülebilir.

‹mparatorlar için infla edi-len Arcus Triumphalisler (Za-fer Taklar›) Roma mimarisininbir di¤er an›tsal ö¤esidir. Se-nato karar› ile yap›lan taklarkazan›lan büyük bir zafer ve-ya büyük bay›nd›rl›k faaliyet-leri için infla edilirdi. Taklar›nen çok tercih edilen formu isetek gözlü tipdir. Zafer taklar›büyük birer propaganda ö¤e-si olarak imparatorun baflar›-lar› ile süslenirlerdi. Roma’daForum Romanum’da yer alanTitus Tak› önemli bir örnektir.

Roma mimarisinde hamam(thermae) yap›lar› hem ald›klar›an›tsal form ile mimarl›k tarihin-de hem de bir araya gelme, top-lanma mekan› olarak sosyal ha-yat içerisinde oynad›klar› rol ile oldukça önemlidir. Roma flehrinde bulunan hamamyap›lar› an›tsall›klar› ile öne ç›karlar. Di¤er bir yeni yap› tipi mahkeme ve borsa bina-s› olarak kullan›lan basilikad›r. Kalabal›k insan kitlelerini içerisine alabilen bu yap› ti-pinin mimari formu Geç Roma Dönemi’nden itibaren ilk Hristiyan kiliseleri için demodel olarak kullan›lm›flt›r.


Resim 3.7

Pantheon. Roma

Lejyon: Tüm Roma ordusunuya da daha dar anlamdaa¤›r piyadeleri kastedentemel askeri birlik.

Resim 3.8

Titus Zafer Tak›.Forum Romanum.Roma

Roma Dönemi’nde Eski Yunan tiyatro plan› bir tak›m de¤iflikliklere u¤ram›flt›r.Tiyatronun orkestra k›sm› yar›m daire formunu al›r. Sahne binas› ile orkestra bü-tünleflir. Sahne alçak ve derin bir biçim al›r. Özel localar tonozlu girifllerin üst k›s-m›nda konumland›r›l›r. Toplumun farkl› s›n›flar› parmakl›klarla ayr›lm›fl flekildefarkl› yerlerde otururlar. Ayr›ca tiyatro yap›s› Eski Yunan tiyatrolar› gibi bir yama-ca dayanmak zorunda olmad›¤›ndan d›fl cephesi tamam› ile mimari bir form ka-zanm›fl, böylelikle mimariye ba¤l› plastik ile süslenebilmifltir. Aspendos tiyatrosubütün Akdeniz’de bu türün en iyi örne¤idir.

Sergilenen oyunlarda da birtak›m de¤ifliklikler olmufltur. Edebi eserlerden ziya-de toplum tabakalar›n›n genel zevklerine veya heyecanlar›na yönelik gösterileröne ç›km›flt›r. Daha çok bat› eyaletlerinde yayg›n olan amfitiyatro ise tam daire ve-ya elips planl›d›r. En önemli örne¤i Roma’daki Colloseum’dur.

Su her anlamda en yaflamsal ihtiyaçt›r. Suyun yaflam alan›na bazen uzak mesa-felerden getirilmesi gerekir. Aquaduktler (Su kemerleri) bu ba¤lamda Roma mima-risinin çok önemli bir ö¤esidir. Fransa’da bulunan Pont du Gard ve ‹stanbul’da bu-lunan Valens (Bozdo¤an) su kemerleri bu yap› tipinin önemli örnekleri aras›ndad›r.

ROMA HEYKELTRAfiLI⁄I VE PORTRE SANATIRoma heykel sanat›n› tan›mlarken baz› temel unsurlar üzerinde mutlaka durulma-l›d›r. Bu temel unsurlardan önemli bir tanesi kopyac›l›kt›r. Romal› heykeltrafllarYunan heykeltrafllar›n›n yapt›klar› heykelleri kopyalam›fllard›r. Bu heykeller bü-yük evlerde, evlerin bahçelerinde veya kentlerde önemli kamusal alanlarda sergi-lenirdi. Eski Yunan heykel sanat›n› büyük oranda Roma Dönemi’nde yap›lankopyalar ve antik yazarlar›n tasvirleri yoluyla ö¤reniyoruz. Di¤er bir temel unsurise Roma portre sanat›d›r. Portre sanat›nda sadece tanr›sal figürler veya impara-tor/hanedan mensuplar›, önemli kifliler de¤il, toplumun di¤er kesimleri de realistbir flekilde betimlenmifltir.

Augustus (Octavianus) ile ilgili baz› sanat eserleri Roma heykeltrafll›¤›n›n önem-li örnekleri aras›ndad›r. Onunla ilgili en önemli heykel Prima Porta’d›r.


Resim 3.9

Aspendos Tiyatrosu.Antalya/Serik(Belk›s köyü)

Augustus’un Prima Porta heykeli-ni yapan sanatç› MÖ. 5. yüzy›l›n bel-ki de en önemli iki sanatç›s›ndan bi-ri olan Polykleitos’un Doryphorosheykelini örnek alm›flt›r. Onunla ilgi-li bir di¤er önemli sanat eseri Gem-ma Augustea’d›r. Augustus’un Bar›flSuna¤› Ara Pacis Augustae onun dö-nemini en iyi temsil eden eserlerdenbiri olup, bir baflyap›tt›r. Ara Pacissuna¤› etraf›nda Roma ile ilgili önem-li mitoslar ve olaylar betimlenmifltir.Roma ‹mparatorluk Dönemi’ndeAnadolu’da pek çok heykel atölyesikurulmufltur. Aphrodisias veyaPamphylia heykelt›rafll›k okullar›bunlar aras›nda say›labilir. Kabartmasanat›n›n çok güzel örnekleri ise la-hitler üzerinde görülmektedir. Ana-dolu’da üretilen kabartmal› lahitlerRoma ‹mparatorlu¤u’nun her taraf›-na sat›lm›flt›r.

Roma Mimarisi’nin temel özellikleri nelerdir?


Resim 3.10

Augustus PrimaPorta. VatikanMüzesi/BraccioNuovo

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5


Tunç Ça¤›’nda Ege kültürlerini genel hatlar›yla

tan›mlamak.

Ege arkeolojisi içerisinde genel hatlar›yla MÖ.3000-1100 aras›na tarihlendirilen Tunç (Bronz) Ça-¤› Ege’de birbirleriyle yo¤un iliflkilere sahip dörtana bölgede incelenir. K›ta Yunanistan’da Mi-

ken/Hellas, Ege adalar›nda Kiklad (Kyklad), GiritAdas›nda Minos ad›n› alan uygarl›klar ve Bat› Ana-dolu’da Troya (Troia) kenti, bölgesi ve etkileflimalan› Tunç Ça¤›’nda Ege kültürünü oluflturur.

Eski Yunan Uygarl›¤›’n›n karakteristik özellikle-

rini aç›klamak.

Dor istilas› ile sona eren Miken/Myken Uygarl›-¤›’ndan sonra da Ege’nin iki yakas› aras›ndakiiliflkiler devam etmifltir. Geometrik Dönem’dengünümüze korunagelen en temel unsur çanakçömlek buluntulard›r. Vazolar üzerindeki geo-metrik motifler ça¤a ad›n› verecek kadar döne-min karakteristik özelli¤idir. Bu dönemde K›taYunanistan’dan Bat› Anadolu k›y›lar›na dalgalarhalinde göçler olmufltur. Genel olarak bu göçle-rin Aioller, ‹on’lar ve Dor’lar taraf›ndan gerçek-lefltirildi¤i söylenebilir. ‹onia Bölgesi ve flehirleriulaflt›klar› kültürel seviye ile insanl›k tarihindegerçekten özel bir konumdad›r. Pers iflgaline de-¤in bu flehirlerden baz›lar› K›ta Yunanistan’dakiAtina ile birlikte günümüzde Eski Yunan Uygar-

l›¤› fleklinde adland›r›lan yüksek kültür düzeyi-nin en önemli itici unsurlar› olmufllard›r. MÖ. 8-6. yüzy›llar aras›nda Yunan kentlerinin koloni-zasyon dönemi gerçekleflmifltir. Çeflitli zorunlu-luklar ve/veya ticaret için yeni koloniler kurul-mufltur. K›ta Yunanistan ve Bat› Anadolu’dakiYunan kentleri Akdeniz ve Karadeniz k›y›lar›ndakoloni flehirleri kurmufllard›r. Yunan pantheonu-nun oluflumu ile ilgili olarak Hesiodos’un The-ogonia’da aktard›klar› kabul edilir. Yine Hesio-dos’un ‹fller ve Günler, Homeros’un ‹lyada veOdysseia’da oluflturmufl olduklar› düzen, Yunandininin ve tanr›sal-mitolojik varl›klar› ve figürle-ri, dolay›s›yla Eski Yunan toplumunun inanç de-¤erleri, alg›lar›, olaylar› ve do¤ay› yorumlama sis-temleri üzerine son derece önemli de¤erlerdir.

Eski Yunan mimarl›¤›n› de¤erlendirmek.

Büyük boyutlu heykeller olarak düflünülen in-san fleklindeki tanr›lara ev yapma ihtiyac›/dü-flüncesi Eski Yunan mimarisinin en önemli vekutsal yap›lar› olan tap›naklar› ve kutsal alanlar›ortaya ç›kartm›flt›r. Eski Yunan tap›naklar› pro-naos, naos (cella) ve opisthodomos k›s›mlar›n-dan oluflur. Tap›naklar infla edildikleri düzenle-re, sahip olduklar› planlara, cephelerindeki sü-tun say›lar›na ve sütun eksenlerine göre farkl›isimler al›rlar. Tap›naklar d›fl›nda agora, boule-uterion, prytaneion ve tiyatrolar Eski Yunan mi-marl›¤›n›n en önemli kamusal ve sosyal yap›lar›-n› oluflturur.

Eski Yunan heykeltrafll›¤›n› ana hatlar›yla ta-

n›mlamak.

Arkaik Ça¤’da Yunan sanat›nda ilk kez do¤al öl-çülerde heykeller yap›lmaya bafllam›flt›r. Heykelsanat›n›n bafll›ca temalar› Kuros ve Kore heykel-leridir. Arkaik Dönem’den Klasik Döneme ge-çiflte duruflun de¤iflimi çok önemlidir. Arkaikeserlerde cephesellik vard›r. MÖ. 500 y›llar›nakadar heykellerde hareket yoktu. Vücudun ikiyar›s› birbirine simetrikti. Klasik ça¤da bu de¤ifl-mektedir. Heykelin a¤›rl›¤› tek bacakta toplan-maya bafllar, ana eksen yayvan hale gelir ve si-metriyi bozar. En önemli hareket eserin bafl k›s-m›ndad›r. Klasik Dönem’de eserler daha çok 3/4profilden yap›l›r. Arkaik ve Klasik Dönem ara-s›ndaki önemli bir fark da çehrenin ifadesidir.Arkaik Dönem eserlerinde, simetriden dolay› ar-

kaik gülümseme denen ifade vard›r. Klasik Dö-nem’e geçiflte yüz daha do¤al bir görünüme ka-vuflur. Hellenistik Ça¤’da heykel sanat›nda ko-nularda çeflitlilik bafllam›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Roma Uygarl›¤›’n›n karakteristik özelliklerini

aç›klamak.

Roma, Tiberius nehrinin kenar›nda yedi tepe üze-rine kurulmufl bir kenttir. Roma’n›n kuruluflu MÖ.753 kabul edilir. Kentin kurulufl mitoslar›nda di-fli kurt taraf›ndan emzirilen Romulus öne ç›kar.Ayr›ca Troia savafl›ndan sonra denize aç›lan Troi-a’l› Aeneas’›n da Roma’n›n soy atas› oldu¤u inan-c› Roma’n›n Anadolu ile olan iliflkilerinde her za-man önemli rol oynam›flt›r. Roma MÖ. 3. yüzy›l-da tüm ‹talya’ya egemen hale gelmifltir. RomaKenti, Krall›k, Erken Cumhuriyet, Geç Cumhuri-yet dönemlerini yaflam›flt›r. Geç Cumhuriyet Dö-nemi ayn› zamanda Yunan hayranl›¤›n›n ortayaç›kt›¤› dönemdir. MÖ. 31 y›l›nda Antonius veKleopatra ittifak›na karfl› Actium savafl›n› kaza-nan Octavianus MÖ. 27 y›l›nda Augustus ünvan›-n› alarak ilk Roma imparatoru olur ve Iulius-Cla-udius hanedan›n›n iktidar› bafllar. MÖ. 31 y›l›ndaAntonius ve Kleopatra ittifak›na karfl› Actium sa-

vafl›n› kazanan Octavianus MÖ. 27 y›l›nda Au-gustus ünvan›n› alarak ilk Roma imparatoru olurve Iulius-Claudius hanedan›n›n (MÖ. 27 - MS.68) iktidar› bafllar. Hanedan Augustus sonras› Ti-berius, Caligula, Claudius ve Nero ile MS. 68 y›-l›na dek Roma’y› yönetir. MS. 68-69 aras›na Dört

‹mparatorlar Y›l› denir. MS. 69 y›l›nda Vespasia-nus ile MS. 96 y›l›na dek sürecek olan Flavius

Hanedan› Dönemi (MS. 69-96) bafllar. Flaviuslarsonras› Nerva, Traianus ve Hadrianus’un impara-tor oldu¤u Antoninuslar Dönemi (MS. 98-193),Severuslar Dönemi (MS. 193-235), Asker ‹mpara-

torlar Dönemi (MS. 235-284), ‹mparator Diokle-tianus ile bafllayan Tetrarfli Dönemi (MS. 284-324) ve son olarak Constantinus Dönemi (MS.324-363) ile Roma imparatorlu¤u sona erer.Roma ‹mparatorlu¤u’nun do¤udaki geleneksels›n›r› Euphrates (F›rat) Irma¤›’d›r. MS. 330 y›l›ndaConstantinopolis (Sarayburnu/‹stanbul) kentininkurulmas›yla, Roma ‹mparatorlu¤u’nun baflkentide do¤uya tafl›nm›flt›r. MS. 5. yy.da Roma ‹mpa-ratorlu¤u, bat› yar›s› kavimler göçü bask›s› ile y›-k›lm›fl, do¤usunda ise halk ve devlet yönetimiHristiyanlafl›p Bizans ‹mparatorlu¤u’na dönüfle-rek varl›¤›n› sürdürmüfltür.

Roma mimarl›¤›n› de¤erlendirmek.

Eski Yunan mimarisinin en önemli mekan› din-sel yap›lar iken, Roma mimarisinde opera publi-

cum (kamusal yap›lar) daha önceliklidir. Kamu-sal yap›larda görkem ve propaganda iste¤i bas-k›nd›r. Mimaride ve flehircilikte simetri en çokdikkat edilen hususlardand›r. Cephe mimarisi yi-ne önemli bir unsurdur. Roma mimarisinin enönemli özelliklerinden biri genifl/büyük mekan-lar›n üstünü kapatabilme becerisi olmufltur. Ke-mer, tonoz ve kubbenin kullan›lmas› genifl/bü-yük mekanlar›n üstünü kapatabilme yetisi sa¤la-m›flt›r. Roma mimarisinde tu¤la ve harç yayg›nve yo¤un olarak kullan›l›r. Çok katl› binalar inflaedilir. Roma yol sistemi, uygarl›¤›n önemli un-surlar›ndan bir tanesi olmufltur. fiehircilikte, özel-likle de yeni kurulan kentlerde büyük oranda ›z-gara plan sistemi kullan›lm›flt›r. ‹mparatorlar içininfla edilen Arcus Triumphalisler (Zafer Taklar›),

hamam (thermae) yap›lar›, mahkeme ve borsabinas› olarak kullan›lan basilikalar, aquaduktler

(Su kemerleri) Roma mimarisinin antik ça¤ mi-marisine kazand›rd›¤› önemli yap›lard›r.

Roma heykeltrafll›¤› ve portre sanat›n› kavramak.

Roma Heykel Sanat›n› tan›mlarken baz› temelunsurlar üzerinde mutlaka durulmal›d›r. Bu te-mel unsurlardan önemli bir tanesi kopyac›l›kt›r.Romal› heykel sanatç›lar› Yunan ustalar›n yapt›k-lar› heykelleri kopyalam›fllard›r. Bu heykeller bü-yük evlerde, bu evlerin bahçelerinde veya kent-lerde önemli kamusal alanlarda sergilenirdi. Por-tre sanat›nda sadece tanr›sal figürler veya impa-rator/hanedan mensuplar›, önemli kifliler de¤il,toplumun di¤er kesimleri de realist bir flekildebetimlenmifltir.

5NA M A Ç

6NA M A Ç

7NA M A Ç


1. Tunç Ça¤›’nda Ege Arkeolojisi için en do¤ru grup-lanm›fl bölgeler afla¤›dakilerden hangisidir?

a. K›ta Yunanistan, Bat› Anadolu, Girit Adas›.b. K›ta Yunanistan, Bat› Anadolu, M›s›r.c. K›ta Yunanistan, M›s›r, Marsilya k›y›lar›.d. Bat› Anadolu, M›s›r, Tibet.e. M›s›r, Kartaca, Fenike.

2. Girit Adas›’nda Minos Uygarl›¤›’n›n en önemli mi-mari ö¤eleri hangi yap› türüdür?

a. Evlerb. Saraylarc. Merdivenlerd. Çeflmelere. Mezarlar

3. Kiklad (Kyklad) Kültürü için afla¤›dakilerden hangizaman dilimi ve co¤rafi bölge en do¤ru veridir?

a. MÖ. 5-4. bin aras›, Karadeniz.b. MÖ. 6-5. bin aras›, M›s›rc. MÖ. 3-2. bin aras›, Ege Denizi.d. MÖ. 7-6. bin aras›, Hint Okyanusu.e. MÖ. 4-3. bin aras›, Akdeniz.

4. Yaklafl›k olarak MÖ. 1600-1580 ile 1200-1100 y›llar›aras›nda K›ta Yunanistan’daki Son Hellas kültürüne neisim verilir?

a. Atlantis Kültürüb. ‹ç Bat› Anadolu Kültürüc. Minos Kültürüd. Myken Kültürüe. Troya Kültürü

5. Arkaik Ça¤ hangi zaman dilimini kapsar?a. MÖ. 3000-2500b. MÖ. 2700-2000c. MÖ. 2000-1950d. MÖ. 480-330e. MÖ. 700-480

6. ‹yonya Bölgesi neresidir?a. Bat› Anadolu’da Gediz (Hermos) nehri ile Bü-

yük Menderes (Maiandros) nehirleri aras›nda ka-lan k›s›md›r

b. Güney ‹talya ve Sicilya Adas›’n› kapsayan bölgedirc. K›ta Yunanistan ile ‹talya aras›nda kalan denizdird. Troas (Biga Yar›madas›) ile ‹zmir Körfezi aras›n-

daki bölgedire. Datça ve Bodrum yar›madalar›n› kapsayan böl-

gedir

7. Hellenistik Ça¤ hangi zaman dilimini kapsar?a. MÖ. 1100-800b. MÖ. 800-500c. MÖ. 330-30d. MÖ. 400-330e. MÖ. 500-400

8. Afla¤›dakilerden hangisi Roma Uygarl›¤› üzerindeçok etkili olmufltur?

a. Etrüsk Uygarl›¤›b. Latin Uygarl›¤›c. Eski Yunan Uygarl›¤›d. Minos Uygarl›¤›e. Miken Uygarl›¤›

9. Afla¤›dakilerden hangisi Roma Dönemi’nin tipik ya-p›lar›ndan biri de¤ildir?

a. Basilikalar (Mahkeme ve borsa binalar›)b. Hamamlarc. Tiyatrolar ve amfitiyatrolard. Aquaduktler (su köprüleri)e. Piramitler

10. Prima Porta nedir?a. Augustus’a adanm›fl görkemli bir Roma tap›na-

¤›d›r.b. Augustus’un yapt›rd›¤› önemli bir Roma kamu

binas›d›r.c. Augustus’un Actium savafl›n› kazan›rken bindi¤i

at›n›n ad›d›r.d. Sadece Augustus’un giyebildi¤i bir Roma k›yafe-

tidir.e. Augustus’un ünlü bir heykeline verilen isimdir.



Genç Plinius’un Anadolu Mektuplar›:

Mektup 75: Plinius’tan ‹mparator Traianus’a

Efendim, Pontuslu Iulius Largus, her ne kadar kendisiy-le henüz görüflüp konuflmad›ysam da -kuflkusuz seninkarar yetine güven duydu- sana duydu¤u sayg›n›n, de-yim yerindeyse, yönetimini ve uygulamas›n› bana ema-net etti. Nitekim, vasiyeti yoluyla miras›n› üzerime al-mam› ve kendimi varis ilan etmemi, ard›ndan, mirastan50 bin nummus ç›kard›ktan sonra kalan miktar›n tama-m›n› Heraclea ve Tieium kentlerine vermemi, seninonuruna ithaf edilecek yap›lar yapmak ya da TraianusOyunlar› ad›yla befl y›lda bir yap›lan oyunlar düzenle-mek aras›nda bir karara varmam› istedi. Durumu, özel-likle, hangisini seçmem gerekti¤ini belirlemen için bil-gine sunmay› düflündüm.

Mektup 76: Traianus’tan Plinius’a

Iulius Largus, çok iyi tan›yormuflças›na, sana güvenduydu. Bu yüzden, an›s›n› ölümsüzlefltirmeye en uy-gun olan fleyi, her bir yerin kofluluna göre seçmek veen iyisi oldu¤unu düflündü¤ün çözümü gerçeklefltir-mek sana düfler.

Mektup 77: Plinius’tan ‹mparator Traianus’a

Efendim, çok seçkin kifli Calpurnius Macer’e, Byzanti-um’a bir centurio birli¤i göndermesini buyurmakla çoköngörülü davrand›n. Benzer sayg›nl›¤›n Iuliopolislilerede sa¤lanmas› gerekti¤ini düflünüp düflünmedi¤ini dik-kate al; onlar›n kenti, çok küçük bir kent olmakla bir-likte, çok a¤›r yükümlülükler alt›ndad›r ve ne kadar za-y›f olursa o kadar daha a¤›r haks›zl›klara katlan›yor.Öte yandan, Iuliopolis kentine ba¤›fllayaca¤›n herhangibir fley tüm eyaletlere de yarar sa¤layacakt›r. Nitekimkent Bithynia giriflindedir ve buraya gelen çok say›dayolcu için geçifl noktas›d›r.

Kaynak: Plinius, Epistulae, 10. Kitap (Genç Plini-

us’un Anadolu Mektuplar›), (çev. Çi¤dem Dürüflken- Erendiz Özbayo¤lu), Yap› Kredi Yay›nlar›, Kaz›m Tafl-kent Klasik Yap›tlar Dizisi, ‹stanbul, 2001.

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tunç Ça¤› ve Ege” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Minos Uygarl›¤›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiklad (Kyklad) Uygarl›¤›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Miken (Myken) Uygarl›¤›ve K›ta Yunanistan” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Yunan Uygarl›¤›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Yunan Uygarl›¤›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Yunan Uygarl›¤›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Roma Uygarl›¤›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Roma Mimarl›¤›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Roma Heykeltrafll›¤› ve Por-tre Sanat›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Minos Uygarl›¤›’n›n kültür kronolojisi iki farkl› yorumlaflekillenmifltir. Sir Arthur Evans, Minos Uygarl›¤›’n›n dö-nemlerini Knossos Saray›nda yapm›fl oldu¤u bilimselarkeolojik çal›flmalarda elde etti¤i çanak çömlek bulun-tulara göre ortaya koymufltur. Evans’›n keramik yoru-muna göre adada Tunç Ça¤› Erken, Orta ve Geç Minosfleklinde düflünülür. Di¤er bir bilimsel düflünce ise Giritsaraylar›n›n mimari evrelerine göre dönemlerin belirtil-mesidir. Bu yoruma göre ise uygarl›k Saraylar ÖncesiÇa¤, ‹lk Saraylar Ça¤›, ‹kinci saraylar Ça¤› ve SaraylarSonras› Ça¤ olarak bölümlenir.

S›ra Sizde 2

Savafl›n yaklafl›k olarak MÖ. 1200-1150 y›llar› aras›ndagerçekleflti¤i düflünülür. Eski Yunan sanat eserlerini vemimari plasti¤i en çok etkileyen mitolojik konulardanbiri olan Troia Savafl›, Bronz Ça¤’›n sonlar›nda K›ta Yu-nanistan ve Bat› Anadolu’nun en önemli iki gücününmücadelesidir. Mitoslara göre savafl Mykenai kral› Aga-memnon’un kardefli Menelaos’un kar›s› Helene’nin,Troia kral› Priamos’un o¤lu ve Hektor’un kardefli Paris(Aleksandros) taraf›ndan kaç›r›lmas› nedeniyle ç›km›fl-t›r. Savafl›n gerçek nedeni ise deniz ticareti yollar› üze-rindeki hakimiyet mücadelesi olmal›d›r.

S›ra Sizde 3

Atina kenti, “Eski Yunan Uygarl›¤›” fleklinde de tan›m-lanan “Klasik” de¤erler bütününün ruhani önderidir.T›pk› Büyük devlet adam› Perikles’in Klasik Dönem Ati-na’s›n›n ruhani önderi oldu¤u gibi. Pers tahribat› sonra-s›, Perikles zaman›nda infla edilen yap›lar, özellikle deAthena Parthenon tap›na¤›, uygarl›¤›n en güçlü sem-bolleridir. MÖ. 5. yüzy›lda, Perikles döneminde akro-polis art›k siyasi önemini yitireli çok zaman olmuflturancak dini ve kültürel özelliklerini artt›rarak sürdür-müfltür. Akropolisin bu dönemde savunmaya yönelikbir tavr› yoktur. Art›k bir simge niteli¤ine bürünmüfltür.Tamamen mermerden yap›lm›fl Parthenon bu simgeninbafl›d›r. Akropolis’in di¤er önemli yap›lar› “Propylaion”,“Athena Nike tap›na¤›” ve “Erekhtheion”dur.

S›ra Sizde 4

Eski Yunan tiyatrosunun mimari yap›s›nda üç temelö¤e bulunmaktad›r: 1. Orkestra: Daire formunda, s›k›flt›r›lm›fl topraktan

meydana gelmifl sahne, aland›r. 2. Cavea veya Theatron: Yar›m daire formunda, izleyi-

cilerin oturma yeridir.3. Sahne Binas› olan “Skene”: Sahne binas›n›n tiyatro

eflyalar›n› saklamak, sesi iç tarafa aksettirerek akus-ti¤e katk› sa¤lamak, dekor-fon oluflturmak, oyuncu-lar›n kostüm de¤iflimlerine mekan sa¤lamak gibi un-surlar› da vard›r.

S›ra Sizde 5

Roma mimarisinde opera publicum (kamusal yap›lar)daha önceliklidir. Kamusal yap›larda görkem ve propa-ganda iste¤i bask›nd›r. Mimaride ve flehircilikte simetrien çok dikkat edilen hususlardand›r. Roma mimarisininen önemli özelliklerinden biri genifl/büyük mekanlar›nüstünü kapatabilme becerisi olmufltur. Kemer, tonoz vekubbenin kullan›lmas› genifl/büyük mekanlar›n üstünükapatabilme yetisi sa¤lam›flt›r. Özellikle çat›lar›n kubbeile örtülmesi mimarlar›n ve mimarinin geldi¤i noktay›gösterir. Roma flehrindeki “Pantheon” yap›s› bu uygula-man›n en an›tsal örne¤idir. Roma mimarisinde tu¤la veharç yayg›n ve yo¤un olarak kullan›l›r. Çok katl› bina-lar infla edilir.



Akflit, O. (1985). Roma ‹mparatorluk Tarihi, ‹stanbulÜniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›, ‹stanbul.

Alexiou, S. (1991). Minos Uygarl›¤›, (çev: E. Tül Tulu-nay), Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul.

Atlan, S. (1970). Roma Tarihi’nin Ana Hatlar› I: Cum-

huriyet Devri, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fa-kültesi Yay›nlar›, ‹stanbul.

Boardman, J. (2001). Yunan Heykeli Arkaik Dönem,

(çev. Yaflar Ersoy), Homer, ‹stanbul.Boardman, J. (2005). Yunan Heykeli Klasik Dönem,

(çev. Gürkan Ergin), Homer, ‹stanbul.Boardman, J. (1995). Greek Sculpture The Late

Classsical Period, Thames & Hudson, London.Boardman, J. (2003). Siyah Figürlü Atina Vazolar›,

(çev. Gürkan Ergin), Homer, ‹stanbul.Boardman, J. (2002). K›rm›z› Figürlü Atina Vazolar›,

(çev. Gürkan Ergin), Homer, ‹stanbul.Carpenter, T. H. (2002). Antik Yunan’da Sanat ve Mi-

toloji, (çev. Bensen Ünlüo¤lu), Homer, ‹stanbul.Coulton J. J. (1977). Ancient Greek Architects at

Work, Cornell University Press, New York.Dinsmoor, W. B. (1975). The Architecture of Ancient

Greece, Batsford, London.Jenkins, I. (2006). Greek Architecture and Its

Sculpture, British Museum, London.Kretzschmer, F. (2000). Antik Roma’da Mimarl›k ve

Mühendislik, (çev. Zühre ‹lkgelen), Arkeoloji vesanat Yay›nlar›, ‹stanbul.

Lawrence, A. W. (1990). Greek Architecture, Penguin,London.

Mansel, A. M. (1988). Ege ve Yunan Tarihi, Türk Ta-rih Kurumu Yay›nlar›, Ankara.

Spawforth, T. (2006). The Complete Greek Temples,

Thames & Hudson, London.Stewart, A. (1990). Greek Sculpture, Yale University

Press, New Haven.Thorpe, M. (2002). Roma Mimarl›¤›, (çev. R›fat Akbu-

lut), Homer, ‹stanbul. Wheeler, M. (2004). Roma Sanat› ve Mimarl›¤›, (çev.

Zeynep Koçel Erdem), Homer, ‹stanbul.Wycherley, R. E. (1993). Antik Ça¤’da Kentler Nas›l

Kuruldu?, (çev: N.Nirven- N. Baflgelen), Arkeolojive Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Ortaça¤ kavram› ve Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun Kavimler Göçü sonras› y›-k›lmas› ile Erken Ortaça¤’da Avrupa’daki yeni siyasi ve kültürel dönüflümle-ri de¤erlendirebilecek,Papal›k gücünün imparatorluk makam›nca s›n›rland›r›lmas›n›n yüzy›llar bo-yu süren bir çat›flmaya nas›l yol açt›¤›n› aç›klayabilecek,Yüzy›l Savafllar›’n›n ve büyük Veba Salg›n›’n›n Fransa ve ‹ngiltere’deki siya-si ve ekonomik etkilerini tart›flabilecek,Ortaça¤ Avrupa’s›n›n kültür, sanat ve mimarisinin belirleyici özelliklerini de-¤erlendirebilecek,‹mparator Constantinus’un tahta ç›k›fl sürecinde ve sonras›nda imparatorlu-¤un içinde bulundu¤u politik ve dinsel koflullar› tart›flabilecek,‹mparator Heracleius’un varolufl savafl›n› nas›l kazand›¤›n› aç›klayabilecek,‹konoklasm hareketinin politik sonuçlar›n› de¤erlendirebilecek,Makedonya Hanedan› Dönemi’ndeki siyasi geliflmeleri tart›flabilecek,Komnenos Hanedan› Dönemi’ndeki siyasi geliflmeleri aç›klayabilecek,Palaiologos Hanedan› Dönemi’ndeki siyasi geliflmeleri de¤erlendirebilecek,Do¤u Roma (Bizans)’n›n kültür, sanat ve mimarisinin belirleyici özelliklerinitan›mlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Magna Karta• Simoni• Cluny Reformu • Thema

• Milano Ferman›• ‹konoklasm • Donatism-Arianism• Konsil

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNNNNNNNNN


• ORTAÇA⁄ KAVRAMI VE ERKENORTAÇA⁄’DA AVRUPA (5-11. YÜZYIL)

• ASIL ORTAÇA⁄ (11-14. YÜZYIL)

• GEÇ ORTAÇA⁄ (14-15.YÜZYIL)

• ORTAÇA⁄ AVRUPASI’NDA KÜLTÜR,SANAT VE M‹MAR‹

• DO⁄U ROMA (B‹ZANS) KAVRAMI VES‹YASAL DÜfiÜNCES‹

• CONSTANT‹NUS DÖNEM‹ (ERKEN B‹ZANSDÖNEM‹

• HERACLEIUS DÖNEM‹

• MAKEDONYA HANEDANI DÖNEM‹ (ORTAB‹ZANS DÖNEM‹)

• PALAIOLOGOS HANEDANI (GEÇ B‹ZANSDÖNEM‹)


Ortaça¤ Avrupa-Do¤u Roma (Bizans)Tarihi ve Uygarl›¤›(MS. 4-15. Yüzy›l)

ORTAÇA⁄ KAVRAMI VE ERKEN ORTAÇA⁄’DA AVRUPA (5-11. YÜZYIL)

Ortaça¤ Kavram›Ortaça¤ kavram› ilk olarak Rönesans Dönemi tarihçilerince kullan›lm›flt›r. Bat› Ro-ma ‹mparatorlu¤u’nun çöküflünden (MS. 476) Bat›’n›n yüzy›llar boyunca unuttu¤uantik de¤erlerle yeniden tan›flt›¤› Yeniden Do¤ufl anlam›na gelen Renaisance (Rö-nesans) Dönemi’ne kadar sürdü¤ü genel olarak kabul edilir. Bat›l› tarihçilerin 18.yüzy›l›n ortalar›na kadar ç›kard›klar› bu dönemin bitifl tarihi, Türk tarihçiler içinDo¤u Roma (Bizans) baflkenti Constantinopolis (‹stanbul)’in fethedildi¤i 1453 y›l›-d›r. Avrupa Ortaça¤›, Erken Ortaça¤ (5-11. yüzy›l), As›l Ortaça¤ (11-14. yüzy›l) veGeç Ortaça¤ (14-15. yüzy›l) ; Do¤u Roma (Bizans) tarihi ise Erken Bizans Dönemi(4-7. yüzy›l), Orta Bizans Dönemi (7-11. yüzy›l) ve Geç Bizans Dönemi (11-15.yüzy›l) olarak üçe ayr›labilir.

Geç Roma imparatorlar›ndan I. Theodosius MS. 395 y›l›nda Roma ‹mparatorlu-¤u’nu Bat› ve Do¤u Roma olmak üzere kal›c› olarak o¤ullar› aras›nda ikiye böl-müfltür. Bat› Roma ‹mparatorlu¤u, halk›n ço¤unun Latince konufltu¤u bölgelerdekurulmufltu. Bafllang›çta baflkent, Roma’dan daha korunakl› ve kuzey s›n›r›na da-ha yak›n bulunan Mediolanum (Milano)’dur. Ancak MS. 402’de baflkent Raven-na’ya tafl›nm›flt›r. Bat› Roma ‹mparatorlu¤u MS. 476 y›l›nda son imparatoru Romu-lus Augustus’un taht› Visigot Kral› Odoacer’e terk etmesi ile y›k›lm›flt›r. Bu tarihtenitibaren Germen kabileleri kendi devletlerini kurarak modern Avrupa devletlerinintemellerini atm›fllard›r.

Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u (Bizans) ise baflkenti Constantinopolis olmak üze-re, imparatorlu¤un Yunanca konuflulan bölgelerinde kurulmufltur. Latince, hukukve kanun metinlerinde resmî dil olarak kullan›lmaya devam etse de, MS. 6. yüzy›l-da resmî belgelerden ç›karak yerini tamamen Yunancaya b›rakm›flt›r. Do¤u Roma‹mparatorlu¤u, ‹stanbul’un 1453 y›l›nda Fatih Sultan Mehmet taraf›ndan fethedil-mesine kadar varl›¤›n› sürdürmüfltür. Tarihçiler, eski Roma ‹mparatorlu¤u ile kar›fl-t›r›lmamas› için bu devlete Bizans ismini vermifltir. Bununla birlikte Bizans impa-ratorlar› ve halk› devletin y›k›l›fl›na dek kendilerini Romal› olarak kabul etmifller-dir. Günümüzde dilimize de geçen Rum kelimesi asl›nda Romal› demektir.

Ortaça¤ Avrupa-Do¤uRoma (Bizans) Tarihi ve

Uygarl›¤› (MS. 4-15. Yüzy›l)

Kavimler Göçü ve Sonuçlar›MS. 4. yüzy›l›n bafllar›nda ‹skandinavya’da yaflayan Germen kavimleri, nüfus art›fl›ve kaynaklar›n yetersiz kal›fl› yüzünden güneydeki Roma ‹mparatorlu¤u’nun Ren-Tuna hatt›ndaki s›n›rlar›na y›¤›ld›lar. Orta Asyal› Hun Türkleri bat›ya do¤ru yürü-yüfle geçtiklerinde Germenler’den Ostrogotlar (Do¤u Gotlar›) ve Visigotlar (Bat›Gotlar›) ile karfl›laflt›lar. Hunlar’dan kaçan Gotlar, Roma s›n›rlar›na ilerlerken kar-fl›laflt›klar› di¤er Germen kabilelerini domino tafl› etkisiyle bat›ya do¤ru ittiler. Visi-gotlar 376 y›l›nda kitleler hâlinde Roma ‹mparatorluk topraklar›na girdiler. Bir sü-re sonra güney Galya (bugünkü Fransa) ve ‹spanya’ya ilerlediler. Ostrogotlar ‹tal-ya’da yerlefltiler 4. yüzy›l sonu, 5. yüzy›l bafl›nda baflka Germen kavimleri de orta-ya ç›kt›. Vandallar, Ren s›n›r›n› afl›p Avrupa’y› kat ederek ‹spanya üzerinden Ku-zeybat› Afrika ve Bat› Akdeniz k›y›lar›na geçerek krall›k kurdular. Onlar› takibenBurgundlar Galya’n›n güneyinde, Angel ve Saxonlar Britanya’da yerlefltiler. Sal veRipuart Franklar› iki koldan orta ve kuzey Galya’ya yerleflerek Frank Krall›¤›’n›kurdular. 410’da Visigotlar, Alaric (370-410)’in komutas›nda Roma idaresine karfl›ayaklanarak baflkent Roma’y› ya¤malad›lar. 451-453 döneminde ‹talya, ça¤dafllar›-n›n Tanr›n›n K›rbac› olarak tan›mlad›¤› Atilla önderli¤indeki (öl. 453) Hun istilas›-na u¤rad›. 5. yüzy›l ortalar›nda Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nda iktidar, barbar lider-lerin eline geçti. 476’da Ostrogot flefi Odoacer (434-493) Roma ‹mparatoru Romu-lus Augustulus’u tahttan indirdi. Baflka bir Germen flefi Theodoric (454-526), Odoa-cer’› yenerek yerine geçti. Theodoric, ‹talya’da Roma imparatorunun tam onay› vehem Romal› hem de Germen halk›n tam deste¤iyle hüküm sürdü. Britanya ve Af-rika d›fl›nda tüm Avrupa’da Latince, Roma hukuku ve yönetim biçimi, Germen ku-rumlar›yla yan yana yaflad›. Theodoric’in yönetimi alt›nda Germen hukuku geçer-li hale geldi.

Erken Ortaça¤’da Avrupa’da oynad›¤› siyasi rolle Frank Devleti öne ç›kt›. Kavim-ler Göçü sonras›nda Bat› Avrupa dönüflüme u¤rad›. Romal›lar ve Germenler kar›fl›pkaynaflt›lar. ‹dari üstünlük Germenlerde, kültürel üstünlük her zaman Romal›lardakald›. Gotlar ve Franklar, Romal›laflt›lar. Latin dili, Nikaia Hristiyan dogmas› ile Ro-ma hukuku ve yönetim tarz› Ortaça¤ boyunca Bat› dünyas›nda az-çok hâkim oldu.Ortaça¤’›n bu karanl›k döneminde Avrupa, devlet otoritesinden yoksun kald›, bü-yük bir karmaflaya sürüklendi. Bat›’n›n o zamana kadar bildi¤i devlet anlay›fl›yla il-gisi olmayan birçok Barbar krall›k kuruldu. Bu köklü de¤ifliklik, siyasi, ekonomikve sosyal yap›y› de¤ifltirdi: Ortaça¤ Avrupas›’na damgas›n› vuran ve Geç Ortaça¤Dönemi’ne kadar siyasi yap›y› flekillendiren feodalizm ortaya ç›kt›. Feodalizm, te-oride siyasî erkin feodal piramidin en yukar›s›ndaki kralda topland›¤› ve onun, gü-cünü mutlak sadakat kofluluyla ve kontrollü olarak derebeyleriyle paylaflt›¤› bir ida-re tarz›d›r. Avrupa’daki birçok siyasi bunal›m›n nedeni de bu sistemdir.

Frank Devleti Barbar devletleri aras›nda en uzun ömürlü olan›d›r. Kaplad›¤› alan Roma ‹mpara-torlu¤u’nun miras›na sahip ç›kmas›n› sa¤lad›.Roma Galya’s›nda hakim olan SalFranklar›n›n bafl›ndaki Childeric’in MS. 470’te bölgeninin Romal› fleflerini ortadankald›rarak Frank kontrolünü kurmas›ndan sonra o¤lu Clovis’in MS. 486’da Frankegemenli¤ini güçlendirmesi Roma Galya’s›nda ilk Frank hanedan› olan Merovenj-lerin yönetimini bafllat›r. Clovis’in Fransa’n›n kurucusu ve Frans›z krallar›n›n atas›kabul edilmesinin nedeni budur. Son Merovenj kral› Dagobert’in ölümü ile (639)krall›k üç eyalete (Neustria, Austrasia ve Burgundiya) bölünür. 751’de saray naz›-


r› Pepin aristokrasinin deste¤iyle papan›n elinden taç giyerek Frank taht›na geçme-si ile Merovenj Böylece Merovenj Hanedan› sona erer ve Karolenj Hanedan› idare-ye geçer. Bu hanedan›n en ünlü yöneticisi Büyük Karl (Charlemagne) olmufltur(747-814). Karolenj Rönesans› olarak da tan›mlanan bu dönemde ülke, idari veyarg› yetkileriyle donat›lm›fl taflra yöneticileri Kontlar›n ifl bafl›nda oldu¤u Kontluk-lara ve askeriyeden sorumlu Düklerin bulundu¤u Dükal›klara bölünür.

Büyük Karl, ‹spanya, ‹ngiltere ve kuzey ‹talya’daki e¤itim aktiviteleri ile ilgilen-di. Bu dönemde manast›r okullar› ve scriptoriumlar›n say›s› artt›. Buralardaki ça-l›flmalar sayesinde Latin edebiyat eserlerinin ço¤u bugüne ulaflabildi. Karolenj Dö-nemi’nin en önemli siyasî olay› Büyük Karl’›n Papa III. Leo’nun elinden Bat› Roma‹mparatoru olarak taç giymesidir (800 y›l›, Noel günü). Bu olay›n tarihi önemi Do-¤u ve Bat› ‹mparatorluklar› aras›nda siyasi çat›flmay› bafllatmas›d›r. Büyük Karl,Do¤u Roma ‹mparatorlar› gibi caeseropapistik bir hükümdard›. Büyük Karl, ölü-münden önce krall›¤›n› üç o¤lu aras›nda paylaflt›rd›. Küçük o¤ulu fiiflman LudwigDo¤u krall›¤›n› (yani bugünkü Almanya’y›), Kel Charles (fiarl) Bat› krall›¤›n› (bu-günkü Fransa’y›) ald›. Büyük o¤ul Lothar, imparator ünvan›yla ‹talya ve Alsace-Lorrain’i ald›. Bu toprak paylafl›m›n› karara ba¤layan Verdün Antlaflmas›’n›n (843)Almanca ve Frans›zcan›n o dönemin erken formlar›nda kaleme al›nmas› iki ayr›milliyetin ve dilin oluflumunu belgelemifltir. Hanedan›n 987’de iktidardan düflüflüy-le Roma ‹mparatorlu¤u ideali Bat› Avrupa’da bir süreli¤ine kayboldu.

Erken Ortaça¤’da ‹dari Yap›: Feodal Sistem Ortaça¤› betimleyen en önemli özellikler etkili bir merkezî idarenin olmay›fl›, her anpatlak verebilecek bir savafl durumu ve k›tl›kt›r. Karolenj Hanedan›’n›n tarih sahne-sinden çekilmesinden sonra bafllayan Karanl›k Dönem’de (9. yüzy›l›n son çeyre¤i -10. yüzy›l›n ilk çeyre¤i) Avrupa, otorite bofllu¤una düfltü. Avrupa, ‹skandinavya’daortaya ç›kan k›tl›k yüzünden Normanlar ve Vikinglerin, do¤udan Macarlar›n vegüneyden Araplar›n istilalar›na u¤rad›. ‹kinci kez d›fl tehditle karfl›laflan Avrupa, sa-vunma pozisyonunu ald›. Barbarlar, para ya da toprak ba¤›fl›yla sat›n al›nmaya ça-l›fl›ld›. Fransa’n›n kuzeyi Normanlara verildi. Ancak savafl kaç›n›lmaz oldu¤undahalk›n can ve mal güvenli¤i için yaflad›klar› bölgelerin kodaman›na s›¤›nmaktanbaflka çaresi kalm›yordu. Feodal toplum, zay›f›n güçlü kiflilerden koruma talep etti-¤i ve bunun için onun himayesine girdi¤i bir düzeni temsil eder. Bu terim, istilalars›ras›nda toplumun savunmas›z fertlerine gereksinim duyduklar› acil korumay› sa¤-layabilecek ve k›tl›k dönemlerinde onlar› gözetebilecek güçlü lordlar›n/efendilerinhâkim oldu¤u politik, sosyal ve ekonomik bir sistemdir. K›saca, güçlü savafl lordla-r›n›n daha güçsüz kiflilerce egemen güç kabul edildi¤i zay›flar›n kendilerini buefendilere emanet ederek karfl›l›¤›nda sadakatle hizmet sözü verdikleri bir toplumyap›s›d›r. Karfl›l›kl› sadakate dayal› bu iliflkiler a¤›nda savafl lordlar›n›n sad›k bir or-duya sahip olabilmesi ve belli bir bölgedeki egemenliklerini meflru k›labilmeleriiçin bir asalet unvan›na ya da o bölgenin mülkiyetine sahip olmas› her zaman ge-rekli de¤ildi. Böylece Avrupa’n›n her yerinde bu güçlü askerî fleflere ba¤l›l›k yemi-ni etmifl savaflç› vassallar (ba¤lafl›klar) ortaya ç›kt›. Bunlar Ortaça¤’›n profesyonelsavaflç› (flövalye) s›n›f›n› oluflturdu. Vassal, lorduna yükümlü oldu¤u hizmetlerdenuygun bir para ödeyerek kurtulabilirdi. Lord, bu paray› ordular›n› güçlendirmekiçin kullanabilirdi. Vassal, temelde belli aral›klarla lordunun kurultay›na kat›laraktavsiyelerde bulunmak ve gerekti¤inde maddi yard›m etmek zorundayd›. Kraliyetinvassal› olmak Karolenj Dönemi’nde en yüksek aristokrasiye dâhil olmak demekti.Vassallar, zaman içinde kendi vassallar›n› yaratt›lar. Toprakla otoritenin de bölüfltü-

934. Ünite - Ortaça¤ Avrupa-Do¤u Roma (Bizans) Tar ih i ve Uygar l ›¤ › (MS. 4-15. Yüzy › l )

Scriptorium: Manast›rlardael yazmalar›n›n kopyaedildi¤i bölüm

Caeseropapistik: Tevrat’takiDavid (Davut) gibi rahip-kral yönetici modeli

rüldü¤ü bu sistemde bir lordtan toprak alan bir vassal, kendisi de bir toprak ba¤›-fl›nda bulundu¤u için baflka birinin lordu oluyordu. Böylece en tepedeki kraldan enafla¤›daki vassala kadar geniflleyen feodal bir piramit olufltu.

Ekonomik Yap›: Malikane SistemiOrtaça¤ toplumundaki en genifl ve en düflük sosyal grubu çiftçi köylüler oluflturu-yordu. Üst s›n›flar›n refah› onun eme¤ine ba¤l›yd›. Topra¤›n sahibi olan lord, ma-likânede yaflayan köylü ve ailesinin de sahibiydi. Her malikânede tüm ihtiyaçlar›-n› kendi kendine karfl›layabilecek yeterlikte bir köy cemaati mevcuttu. Malikâne-ler, lordun ve ailesinin yaflad›¤› binalardan, çal›flan köylülerin kulübelerinden, ta-r›msal ürünlerin sakland›¤› depolardan, tarlalardan ve meradan olufluyordu. Güç-lü bir lordun bir çok malikânesi olabilirdi. Kral, vassallar›ndan malikâne say›s› ora-n›nda asker ve vergi toplard›. ‹ki tür malikâne vard›; özgür köylülerin ve serflerinçal›flt›¤› malikaneler. Malikânelerde yaflayan köylülerin yükümlülük ve statülerinigelenekler belirlerdi. Birçok bölgede özgür köylü gruplar› lordlar›n egemenli¤i d›-fl›nda yafl›yordu. Köylülerin bir toprak parças› üzerinde hak iddia edemedi¤i mali-kane türü ise serf malikâneleri idi. Lordlar›n keyfi isteklerine aç›k olan serflerinde¤eri tafl›nabilir eflyadan biraz daha fazla idi. Köylünün seyahat özgürlü¤ü yoktu.Malikâne papaz›, onlar›n d›fl dünyaya aç›lan penceresiydi. Kilise festivalleri bafll›caortak e¤lenceydi. Köylülerin afl›r› dindarl›¤› büyük oranda kilisenin tek gösterimerkezi olmas›ndand›.

5. yüzy›l Avrupa’s›n› politik ve ekonomik aç›dan dönüflüme sürükleyen olaylar nelerdir. Buolaylar›n sonucu ne olmufltur?

ASIL ORTAÇA⁄ (11-14. YÜZYIL)

Ulusal Devletlerin ve Kilisenin Güçlenmesi: I. Otto ve Bat›Roma ‹mparatorlu¤uRoma ‹mparatorlu¤u fikri Almanya’da yeniden canland›. Saksonya dükü I. Hein-rich (öl. 936), Almanya’n›n Frank kökenden olmayan ilk kral› oldu. Bu olay yeni-den kurulacak Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nun ve papal›¤›n kaderini de¤ifltirdi. He-inrich, Almanya’daki Swabia, Bavaria, Saxonia, Gaskonia ve Lotharingia dükal›k-lar›n› zorla birlefltirerek güçlü bir krall›k kurdu. Almanya’n›n toprak birli¤ini sa¤la-d›. Bu krall›k, o¤lu ve halefi I. Otto’nun (936-973) kuraca¤› imparatorlu¤un teme-lini oluflturdu.

I. Otto, Roma ‹mparatorlu¤unu yeniden kurma program›n›n önemli bir parças›olarak selefleri gibi Kilise’nin deste¤ini sa¤lad›. Bunun nedeni piskopos ve bafl ke-flifllerin hem eski Roma’n›n evrensel imparatorluk duygusuna sahip olmas›, hem deba¤l› olduklar› kurallar ya da Kilise Kanonu gere¤i evlenmeyerek iktidara rakiphanedanlar kurmamalar›yd›. Ayr›ca, toplumun en e¤itimli s›n›f› olarak kraliyete sa-d›k birer memur olabilmeleriydi. Papa XII. Jean, I.Otto’ya ‹mparatorluk tac›n› giy-dirdi (962) ve Bat› Roma ‹mparatorlu¤u yeniden kuruldu.

Kilise-Devlet ‹liflkileri ve Cluny ReformuI. Otto, Papal›k Devleti’ni resmen tan›d› ve kiliseyi korumas› alt›na ald›. Onun kon-trolüne giren kilise hiyerarflisi içinde yer alan piskopos ve baflkeflifller, imparator-lu¤un atanm›fl memurlar› ve bürokratlar› oldular. Baflka bir deyiflle papalar, Romakentinde imparatorun k›l›c›n›n gölgesinde hüküm sürebildiler. Kilisenin dünyevi


Serf: Köle ile özgür köylüaras›nda bir statüsü olan;hiç bir hakk› olmayan, bireflya gibi al›n›p sat›labilen,seyehat özgürlü¤ü olmayan,topra¤a ba¤l› ve malikânedebo¤az toklu¤una çal›flmazorunlulu¤u olan köylü.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Kilise Kanonu: Romakilisesinin kendi içindekidüzenlenmeleri yürütmeküzere oluflturmufl oldu¤ukanunlar› anlatmak içinkullan›lan bir terimdir.Genelde bu kanunlar ara aratoplanan kilise meclislerindegörüflülen sorunlar› çözmekamac›yla al›nan kararlar yada önlemlerdir.

otoriteye yan›t› Fransa’n›n Cluny manast›r›ndaki reform hareketidir. Cluny tarika-ti, Papal›k düzeyinde kiliseyi üzerindeki politik güçlere meydan okuyabilecek birpozisyona yükseltti. Kilise, o dönemde bu dünyan›n zorluklar›ndan ve tehlikele-rinden umutsuzlu¤a düflmüfl insanlara öbür dünyada daha iyi bir yaflam sözü ve-ren tek kurumdu. Bat› Avrupa’n›n Roma ‹mparatorlu¤u’nun çöküflünden sonradüfltü¤ü kar›fl›k ortamda Roma papalar› epeydir kentteki sivil otoriteyi elde etmifl-ler ve otorite bofllu¤unu doldurmufllard›. Reform hareketinin kayna¤› olan Clunymanast›r›, 10. yüzy›l›n›n bafllar›nda kuzey Fransa’da kurulmufltu. Clunyli reformcukeflifllerin görüflüne göre, ruhban s›n›f›n›n kraliyet otoritesine itaat etmesi yanl›fl-t›. Çünkü Papa tüm ruhban s›n›f› üzerindeki tek egemen güç idi. Bu kesifllere gö-re hiç bir dünyevi iktidar Cluny’yi kontrol edemezdi. Kilisenin ruhban s›n›f›n›n tekefendisi ve hayat arkadafl› oldu¤unu savunan Cluny reformcular›, ruhban s›n›f›n›hem krallardan ve hem de efllerinden özgürlefltirmeye ve iffetli k›lmaya karar ver-diler. Böylece baz› rahip ve rahibeler özel bir hukuka tabi olarak dünyadan elleri-ni eteklerini çektiler.

Kilise ve Devlet ayr›m› ve Katolik ruhban›n evlenmemesi ilkesinin mutlak kök-leri Cluny reform hareketindedir. Cluny manast›r›, Fransa ve ‹talya’da kurulan ye-ni flubeleriyle reformist keflifl yetifltiren bir e¤itim merkezi oldu. 9. yüzy›l›n sonun-da Papal›k, Cluny reformunu onaylay›nca tarikat gücünün zirvesine ulaflt›. Bu re-form hareketinin etkisi 10. ve 11. yüzy›l›n sonunda Tanr› Bar›fl›’n›n ilan›yla görü-lür. Ortaça¤ toplumundaki kad›n, köylü, tüccar ve ruhban gibi savunmas›z grupla-ra herhangi bir flekilde zarar veren herkes aforozla tehdit edilerek kötülüklerle mü-cadele edilmeye çal›fl›l›yordu. Tanr› Bar›fl›’n› Tanr› Mütarekesi’nin ilan› izledi. Bukilise kurallar›, tüm Hristiyan erkeklere haftan›n belli günlerinde ve kutsal günler-de fliddeti ve savafl› yasakl›yordu. Papa IX. Leo’nun, Cluny’dekileri Roma’da önem-li makamlara getirmesiyle reformcu papalar, çocuk yafltaki IV. Heinrich (1056-1106)’in çalkant›l› saltanat y›llar›nda otoritelerini artt›rd›lar. Papa IX. Stefan (1057-1058), I. Otto’nun kurdu¤u gelene¤e ayk›r› olarak imparatorluk onay› almadan hü-küm sürdü. Papa II. Nicholas 1059’da papay› kardinallerin seçece¤ini ilan etti.Onun bu hareketi, bugün dahi papay› seçen Kardinaller Kurulu’nun temelini att›.Bu kurulla papal›k ‹talya’daki güçlerin ve imparatorlu¤un kontrolünden ba¤›ms›z-laflt›. Avrupal› hükümdarlar papa seçiminde önemli ve dolayl› etkiye sahip olmayadevam etti.

Papal›¤›n 11. yüzy›ldaki durumu Clunyli keflifllerin reform hareketinin baflar›s›n› nas›l et-kilemifltir?

‹ngiltere ve Norman Egemenli¤i (1066-1214)1066’da Anglosakson kral Edward’›n çocuksuz ölümü, ‹ngiliz politik yaflam›n› de-¤ifltirdi. Edward’›n annesinin Norman olmas› Fransa’n›n kuzeyindeki Normandiyadüküne ‹ngiliz taht› üzerinde irsî hak iddia etme f›rsat›n› verdi. Edward, ölmedenönce bu hakk› tan›y›p taht›n›n Normandiyal› Guillaume (William) verilmesini em-retti. Kraliyet gücünün kayna¤› Anglosakson aristokrasisi buna karfl› ç›karak kendikral›n› seçti. Bu durum, ‹ngiltere’nin Normanlarca fethine neden oldu (1066). Gu-illaume, ‹ngiliz kral› olarak taç giydi. Frans›zca konuflan Norman efendilerin ege-menli¤i süresince ‹ngiltere’de yeni bir hanedan hüküm sürdü. ‹ngilizcedeki Latin-ce kökenli Frans›zca kelimeler bu kültürel kaynaflman›n sonucudur. Guillaume,‹ngiltere’nin tamam›n› ele geçirmek için bir harekât bafllatt›. Bu harekât küçük bü-yük tüm aristokrasiyi topraklar›n› kraldan alm›fl vassallar haline getirdi. Guillaume,


Ruhban S›n›f›: Hristiyanl›ktaTanr› ile kul aras›ndakendilerine yine tanr›taraf›ndan yetki verildi¤ineinan›lan, bu yetkileredayanarak standartlarkoyan, bu standartlarauyulmas›n›n tanr›yaulaflt›¤›n› öne süren s›n›ft›r.

Kardinal: Katolik Kilisesineba¤l› baflpapaz.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

güçlü bir monarflinin temellerini att›. En büyük reformu, Anglosakson kral BüyükAlfred (871-899)’in gelifltirdi¤i kral›n s›kça kurultayda toplad›¤› aristokratlara dan›fl-mas› gelene¤ini y›kmas›yd›. Guillaume, asil vassallar›n› kraliyete s›k›ca ba¤layarakdevlet kararlar› hakk›nda düzenli olarak onlara dan›flmakla birlikte sonuçta son sö-zü kendisi söylemekte ›srar etti. Nadiren de olsa kral›n vassallar›yla bir araya gel-mesi, ‹ngiliz yönetiminde en eski zamanlardan beri var olan monarflik ve parla-menter unsurlar aras›nda bir denge oldu. Ülkesinin kaynaklar› hakk›nda bir fikirsahibi olabilmek için detayl› mal ve nüfus say›m› yapt›rd›. 1080-1086’deki bu say›-m›n kay›tlar›na Domesday Book (K›yamet Kitab›) ad› verildi. Norman Hanedan›1154’de düflünce Frans›z Anjou dükü Henry taç giydi. Böylece ‹ngiltere’de idareAngevin Hanedan›na geçti. II. Henry (1154-1189) döneminde ‹ngiliz monarflisi ezi-ci bir güç kazand›. Fransa’n›n sahillerini kontrolü alt›na alan Henry, k›smen ‹rlan-da’y› fethetti ve ‹skoç kral›n› vassal› yapt›. Frans›z kral› VII. Louis, bu istilada a¤›rbir darbe ald›. ‹ngilizleri ülkesinden kovmak için harekete geçti. Frans›zlar iki ül-ke aras›ndaki Yüzy›l Savafllar›’na kadar (15. yüzy›l) baflar›l› olamad›lar.

Halk Ayaklanmas› ve Magna CartaII. Henry, d›flar›da yeni topraklar elde ederken ülke içinde daha otokratik bir hü-kümdar oldu. Clarendon Nizamnamesi ile ruhban s›n›f›n› sivil mahkemelere tabik›ld› (1164). Piskoposlar›n seçiminde kontrolü ele geçirdi. Aristokrasi ve ruhban s›-n›f› buna fliddetle direndi. ‹ngilizlerin krala karfl› tutumu Henry’nin halefleri ArslanYürekli Richard (1118-1199) ve John (1199-1216)’un döneminde isyana dönüfltü.‹ngiliz halk›, aristokrasinin, ruhban›n ve flehirli adamlar›n deste¤iyle kral John’akarfl› ayakland›. ‹syan, 1215’te kral›n Magna Carta (Büyük Sözleflme)’y› onaylama-s› ile sona erdi. ‹ngiliz krallar›n› ebediyen ba¤layan belge halka birçok hak ve öz-gürlü¤ün ba¤›fllad›. Kral John, Magna Carta ile kraliyeti kanunlara dayal› bir ida-ri sistem içine çekti. Bu belge, Norman ve Angevin otokrasisini kanunen s›n›rlad›.Aristokrat, ruhban ve kentlilerden oluflan ayr›cal›kl› ço¤unlu¤un haklar›n› monar-fliye karfl› korudu. Magna Carta, ço¤unlu¤un vergi gibi önemli konularda en yük-sek idari makamlar önünde temsilini sa¤lad›. Monarfli eski gücünü kaybetti. ‹ngi-lizler, aristokrat s›n›f›n müdahalesiyle monarflinin çözülmesini ve asalet s›n›f›n›nhaklar›n›n k›s›tlanmas›n› önlediler. Sonraki ‹ngiliz krallar› Magna Carta yokmufl gi-bi davransa da, bu belge modern ‹ngiliz hukukunun temeli oldu. Kanunlar›n kra-l›n da üzerinde oldu¤u ve kral›n gerekti¤i zamanlarda bunlara uymaya zorlanabi-lece¤i ilkesi kabul edildi. Modern devletin hukukun her fleyin üzerinde oldu¤u il-kesi geliflti. I. Edward (1271-1307), o zamana kadar hâkimlerin kararlar›na dayal›olan yaz›l› olmayan kanunlar› maddeler hâlinde yaz›ya geçirtti. Hukuk alan›ndah›zl› bir geliflme yafland›. Edward, Parlamentodan mülkiyet konusunu düzenleyenve ruhbanla aristokrasinin gücünü s›n›rlayan kanunlar ç›kartt›. Böylece, kanunla-r›n tek yasama organ› Parlamento taraf›ndan ç›kar›l›p de¤ifltirilmesi ilkesi yerleflti.Aristokratik kraliyet konseyi tek yasama ve yürütme organ›yken I. Edward, 1295’teilk defa kasaba ve kentlerin sözcülerini toplad›. Model Parlamento denilen genifl-letilmifl bir parlamento oluflturdu. fiövalye ve kent soylular bu parlamentoya girdi.Edward, halk meclislerine oy hakk›yla vergilendirmede söz hakk› tan›d›. Bu gele-nek, kraliyetin savafl›n finansman›n› sa¤lamak için parlamentoyu toplay›p halkonay›n› almas›yla demokratik bir özellik kazand›.


Fransa’da Capet Hanedan› DönemiBu dönemde Fransa’ya güçlü feodal prensler egemendi. Bu durum, Karolenj Ha-nedan›’ndan sonraki Capet Hanedan›’n›n bafllang›c›ndan (987) II. Philip Augustus(Ogüst) dönemine (987-1223) kadar sürdü. Capet krallar›, Paris civar›ndaki kraliyettopraklar›n› korudular. fiiflman VI. Louis (1108-1137), bu bölgedeki aristokrasiyefeodal haklar›n› zorla kabul ettirdi. Krallar bu grubun mutlak itaatini kazanarak ül-kenin tek egemen gücü oldular. Paris, II. Philip Augustus döneminde Frans›z ida-re ve kültürünün merkezi oldu. Normanlar›n ‹ngiltere’yi istilas›, kar›fl›k Fransa’n›nbirleflmesine dolayl› yoldan yard›m etti. Krallar›n ulusal Frans›z monarflisini kurma-lar›na olanak sa¤lad›. O¤lu IX. Louis (1226-1270), Philip Augustus’tan birleflik vemutlak bir krall›k devrald›. Atalar›n›n ba¤lafl›klar›n› sömürdü¤ü etkili Frans›z bü-rokrasisi, onun ellerinde düzen ve adaleti sa¤lama arac› hâline geldi. Kraliyet, ko-misyon üyelerini taflraya gönderdi. Görevleri yerel idarecileri denetlemek ve ada-leti sa¤lamakt›. Bu kurum s›radan insanlar›n seslerini duyurabildikleri bir kürsü ol-du. IX. Louis, hanedana ait topraklarda serfli¤i la¤vetti. Uyruklar›na üst mahkeme-lere baflvuru hakk› verdi. Ortaça¤ ölçülerine göre eflitlikçi bir vergi sistemi olufltur-du. Frans›zlar, krallar›n› adalet kavram›yla özdefllefltirmeye bafllad›lar. Bu durumulusal duygunun oluflmas›nda etkili oldu. Frans›z toplumu, dili ve kültürüyle mo-dern zamanlara dek tüm Avrupa’n›n taklit etti¤i bir model oldu. Kuzey Fransa, mo-nastik (manast›rla ilgili) reformun, flövalyeli¤in ve Gotik sanat ile mimarinin vitri-niydi. IX. Louis devri, skolastik düflüncenin alt›n ça¤›yd›.

Almanya’da Hohenstaufen ‹mparatorlu¤u (1152-1272) 12. ve 13. yüzy›llarda Fransa’da ve ‹ngiltere’de istikrarl› yönetimler geliflirken; 13.yüzy›l ortas›nda Almanya, Burgundiya ve kuzey ‹talya’y› kapsayan Roma-Germen/Alman ‹mparatorlu¤u’ndaki geliflmeler çok farkl›yd›. Magna Carta ile ‹ngiliz aris-tokrasisinin haklar› krallar›n otoritesine karfl› dengelenirken, Fransa’da II. PhilipAugustus’un döneminde kral›n otoritesi aristokrasisinin aksi yöndeki iddialar›nakarfl› korundu. IX. Louis gibi krallar sayesinde Frans›zlar merkezî idareyi güçlendi-rip uluslararas› politikaya ve kültüre yön verir konuma geldiler. Alman imparator-lar›n›n güney ‹talya’y› ele geçirme çabas›, Almanya’y› iki yüzy›l süren kanl› savafl-lara sürükledi. Ülkenin 19. yüzy›l sonuna kadar parçalanm›fl hâlde kalmas›na yolaçt›. Ruhban s›n›f›n› atama yetkisi konusundaki mücadele, imparatorluk otoritesi-ni zay›flatt›. I. Friedrich Barbarossa’n›n (1152-1190) tahta ç›k›fl› Otto soyundan son-raki Alman hanedan› dönemini bafllatt›. Hohenstaufenlar, imparatorluk otoritesiniyeniden kurdular. Papa-imparator rekabetine ise yeni bir boyut katt›lar. I. Fried-rich, Almanya ve Lombardiya’daki güçlü feodal prensliklere ve Roma’daki Papal›-¤a göz dikti. ‹mparator, ‹talya’n›n Bologna kentinde canlanan kültür ve e¤itim fa-aliyetleri çerçevesinde yeniden hayat bulan Roma hukuku çal›flmalar›na destekverdi. Bunun nedeni, Roma hukukunun I. Friedrich’in aristokrat s›n›fa karfl› mer-kezî otoriteyi art›rma ve papal›¤›n imparatoru taçland›rmas› gelene¤ine karfl› impa-ratorluk gücünün temellerini vurgulama planlar›na hizmet etmesiydi. ‹mparatorvassallar›yla feodal ba¤lar›na dayanarak imparatorlu¤a tek bafl›na hükmetmeyekalkt›. I. Friedrich’in ‹talya’n›n imparatorluk s›n›rlar›na dâhil etme giriflimleri, ‹tal-ya’daki güçlerce geri püskürtüldü. 1183’teki Constance Bar›fl›’ndan sonra ‹mpara-torluk, Almanya’n›n feodal prensler aras›ndaki bölünmüfllü¤ünü kabul etmiflti. VI.Heinrich, 1190’da tahta ç›kt›¤›nda imparatorlar›n Papal›k Devleti üzerindeki terri-toryal hak iddialar›n› reddeden Papal›k gücü, Cologne (Köln) baflpiskoposunun


yönlendirdi¤i ba¤›ms›z Alman prenslerini , Arslan Yürekli Richard ‹ngiltere’sini vesürgündeki Saksonya dükü Arslan Heinrich’i destekliyordu. Taht›n gelece¤i içintek bir hanedan›n gereklili¤ine inanan ‹mparator VI. Heinrich, birçok Alman Pren-sini yan›na çekmeyi baflard›. Ancak, Papa, imparatorun otoritesinin prensler ara-s›nda da¤›t›lm›fl oldu¤u 1152 öncesindeki statükoyu tercih etti¤inden mutlak Al-man monarflisi fikrine muhalif Alman prenslerine kat›ld›. VI. Heinrich, 1197’deölünce Almanya iç savafl›n içine sürüklendi. Bu arada, ‹ngiliz Kral› I. Richard, Ho-henstaufen karfl›t› cepheye finansal destek veriyordu. Böylece tahta aday olan ra-kip Welf Hanedan›’ndan Arslan Heinrich’nin o¤lu Brunswickli Otto, 1198’de IV.Otto olarak taç giydi. Hükümranl›¤› Almanya’n›n genelinde kabul gördü. Ancak ikihanedan›n savafl›ndan ç›kar› olan ‹ngiltere ve Fransa bu kez Hohenstaufenlar› des-teklemeye bafllad›. Bu olay, Frans›zlar›n tarih boyunca s›k s›k Almanya’n›n iç iflle-rine kar›flmalar›n›n bafllang›c›n› oluflturur. Alman halk›n›n Hohenstaufenlera deste-¤i hep canl› kald›. Otto, bu nedenle parçalanm›fl bir krall›¤a hükmedebildi. PapaInnocentius, Hohenstaufen gücünü ‹ngiliz-Welf ittifak›na sad›k Frans›zlara kat›la-rak ve ‹talya’da gözü olan Otto’ya cephe alarak dengeledi. Bu olaydan bir süresonra Frans›z kral› Philip Augustus, IV. Otto yönetimine son verdi (1215). Son Ho-henstaufen ‹mparatoru II. Friedrich, Papal›¤›n, Frans›z ve Almanlar›n deste¤iyleRomal›lar›n imparatoru olarak taç giydi. Politikas›, Almanya’y› parçalad›: Almanprenslerinden sadece kendi ve halefleri için imparatorluk unvan› istedi. Karfl›l›¤›n-da prensleri imparatorluk otoritesine vassall›ktan azat etti. Ancak onun bu hareke-ti, Almanya’y› alt› yüzy›l bölünmüfl hâlde b›rakt›. Friedrich, verdi¤i bu ayr›cal›kla Al-manya’daki imparatorluk sorumlulu¤undan feragat ediyordu. Bu durum, asalet s›-n›f›n›n haklar›n› korudu¤undan Almanya’da Magna Carta’ya eflit bir sözleflme tek-rarland›. Ancak tek bir farkla Magna Carta atanm›fl bir kral ve uzun ömürlü bir par-lamento yaratt›ysa Friedrich’in prenslere verdi¤i onama, onlar› krall›¤›n›n küçük im-paratorlar› yapt›. Friedrich, 1250’ de öldü¤ünde Alman monarflisi tarihe kar›flt›.

Kentler: Yeniden Do¤ufl ve Tacirler 11. ve 12. yüzy›llarda kentler, Bat› Avrupa nüfusunun sadece yüzde beflini olufltu-ruyordu. Almanya’n›n 3000 kentinden 38’inin nüfusu 1000’in alt›ndayd›. Sadece 50Alman kentinin nüfusu 100.000’i geçiyordu. ‹ngiltere’de Londra’n›n nüfusu10.000’den fazlayd›. Paris, Londra’dan daha büyükse de nüfusu daha azd›. En bü-yük Avrupa kentleri ‹talya’dayd›. Floransa 100.000’e yaklafl›yordu. Avrupa’n›n enhareketli yerleri olan kentler, Ortaça¤ toplumunun en yarat›c› k›s›mlar›n› bar›nd›-r›yordu. Kentlere feodal lordlar hükmediyordu. Lordlar, kentleri bizzat yarat›yor-du. Bunu da kentlerde yaflamay› ve çal›flmay› kabul edenlere ayr›cal›klar ba¤›flla-yarak yap›yorlard›. Aristokratlar›n bu gönüllülere verdi¤i ayr›cal›klar güvenlikleri-ni de garantiliyordu. Amaç, lordlar›n ve piskoposlar›n istedi¤i maddeleri üretecekemekçileri bir araya toplamakt›. Bu yolla aristokratlar›n kendi s›n›flar›n› zay›flatt›k-lar› düflünülebilir. Ancak, soylu adamlar›n tüketim maddelerine ve uzak ülkeler-den getirilen lüks mallara talepleri artt›¤›ndan serfleri bu ifllerle meflgul olmayayönlendirdiler. Bu durum, serflere yeni bir önem ve güç bahfletti. 11. yüzy›lda serf-ler sabit bir kira ve uygun bir ba¤›ml›l›k karfl›l›¤›nda kentlerde yaflamaya ve çal›fl-maya özendirildi. Böylece, serfler aristokratlardan baz› haklar kopard›lar. Kentlergeliflirken birçok kalifiye serf, kaçarak ya da lordlar›n›n özendirmesiyle yeni kent-lere göç etti. Böylece özgür bir ortamda daha yüksek bir sosyal tabakaya t›rman-ma flans› elde ettiler. Serf göçü h›zlan›rken, k›rsaldaki lordlar bunlar› toprakta tuta-bilmek için daha uygun kira koflullar› sundular. Fakat kent yaflam›n›n f›rsatlar›n›


keflfeden serfler art›k kolayca çiftliklerde tutulam›yordu. Bu flekilde, kentlerin ge-liflimi pek çok serfin durumunu iyilefltirdi. K›rsaldaki serf s›n›f›, kentlere zanaatkâr-lar› ve ilk giriflimci tacirleri kazand›rd›. Serf soyundan gelen tacirler, kaybedecekbir fleyi olmayan ve uzak ülkelerle ticaretten büyük kârlar elde etti. Tacirlerin Or-taça¤ Uygarl›¤›’na en büyük hizmeti bugünkü Bat› Avrupa kentlerini yaratm›fl ol-malar›d›r.

As›l Ortaça¤’da Avrupa’n›n tar›ma dayal› ekonomisini de¤ifltiren olay nedir?

GEÇ ORTAÇA⁄ (14-15. YÜZYIL) Geç Ortaça¤’da siyasi, sosyal ve dinsel alanda yaflanan geliflmeler Avrupa’y› birkez daha sarsar. ‹ngiltere ve Fransa aras›nda yüz y›ll›k bir döneme yay›lan Yüzy›lSavafllar› (1337-1453) iki ulus için de bir intihardan farks›zd›. Bu savafllar barut vea¤›r topun icad› yüzünden a¤›r kay›plara neden oldu. Ça¤dafllar›n›n Kara Ölümdedikleri, gelen ticari yollar› izleyerek Do¤u’dan Avrupa ana karas›na giren veba,1348-1350 aras›nda Avrupa’n›n birçok bölgesini etkisi alt›na ald› ve nüfusun beflteikisini yok etti. ‹talya’daki kalabal›k limanlardan girerek kuzeye do¤ru yay›lan buhastal›k kentlerde daha çok kay›plara neden oldu.

Fransa ve ‹ngiltere’deki Politik GeliflmelerFransa krallar› 13. yüzy›lda merkezî otoriteyi güçlendirmeye çal›flt›lar. Krallar ‹ngil-tere’deki gibi vergi koymadan önce aristokratlardan oluflan bir kraliyet konseyinedan›fl›yordu. Konseyin kararlar› vergi toplamada yetersiz kal›nca kral Güzel Philip,Yüzy›l Savafllar›’n›n finansman› için gerekli vergileri toplama iflinde destek olmas›için ruhban, aristokrasi ve kent soylulardan oluflan Etajenero meclisini oluflturduve 1355’te bu meclisi toplant›ya davet etti. Etajenero, aristokrasinin ç›karlar›n› tem-sil eden birleflik ‹ngiliz Parlamentosu’nun tersine, her kafadan bir sesin ç›kt›¤› he-terojen yap›s›yla etkili bir idare arac› olamad›. Parisli güçlü tacirlerin yönetiminde-ki Etajenero, kraldan Magna Carta’n›n ba¤›fllad›¤›na benzer haklar ald›lar. ‹ngilte-re’nin tersine Fransa, 14. yüzy›lda feodal sistemden merkezî devlete geçifl sanc›s›yafl›yordu. Bu meclis, 1614 y›l›na kadar toplanmaya devam etti. O tarihten Frans›zDevrimi’ne kadar da toplanmad›. ‹ngiliz krallar› Yüzy›l Savafllar›n›n finanse edebil-mek için yeni vergiler koydular. Kral, vergi istedi¤inde parlamento bundan yarar-lanarak yeni dayatmalarda bulununca yeni kanunlar ortaya ç›kt›. Orta s›n›f›n tem-silcilerinin girmesiyle parlamento de¤iflikli¤e u¤rad›. Böylece I. Edward’›n (1272-1307) parlamentoya dayal› idare tarz›, ‹ngiltere’nin de¤iflmez bir kurumu oldu. 14.yüzy›l ortalar›nda ‹ngiltere ve Fransa’da çöküfle geçen aristokrasi, büyük Veba Sal-g›n› ve Yüzy›l Savafllar›’n›n etkilerinden köylü s›n›f›n vergilerini art›rarak ve kentegöçü s›n›rlayan kanunlarla kurtulmaya çal›flt›. Köylülerin cevab› isyand›. Fransa’da-ki köylü isyan›n›n nedeni aristokrasinin do¤rudan vergiyi artt›rmas›yd›. ‹ngiliz Par-lamentosu, 1351’de ücretlerini indirdi¤i köylüleri lordlar›n topra¤›nda kalmaya zor-layan kanun ç›kar›nca 1381’de isyan ç›kt›. Aristokrasi, isyanlar› fliddetle bast›rd›. Budurum, Ortaça¤›n sonunda toplumun bozulmaya bafllad›¤›n›n göstergesidir. Yüz-y›l Savafllar›ndan sonra iki tarafta geliflen ulusal duygu, Ortaça¤ toplumunun poli-tik birli¤ini k›racakt›. ‹ngiliz krallar› Fransa’daki haklar›ndan vazgeçti. fiehirlerdetüccar s›n›f, zenginlik ve say›ca t›rman›fla geçti. Loncalar kurarak aristokrasinin gü-cüne meydan okumalar› aristokrasiyle ile mücadele bafllatt›. 1350’deki vebadansonra savunmada kalan aristokrasi ve ruhban lonca liderlerine kent idaresindetemsil hakk› verdi. Loncalar politik güç kazan›nca, yerel endüstrileri koruyan yasa-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

lar ç›kard›lar. Krallara destek veren kentler, feodal toplumdan ulusal monarfliyegeçiflte büyük rol oynad›lar: kentler, krallar› aristokratlara karfl› güçlü k›lan insanî,maddi ve teknolojik kaynaklara sahipti. Krallara kent burjuvazisiyle ittifaka iten birbaflka neden de kentlerin krall›klar› yönetmede etkili bir araç olan Roma hukuku-nu bilen e¤itimli bürokrat ve hukukçular› yetifltiren üniversitelere sahip olmas›yd›.Böylece feodal yönetimleri ortadan kalkt›. 11-14. yüzy›llarda kentler özgürlük veotonomi elde ettiler. Böylece antikça¤daki gibi Bat› Uygarl›¤›’n›n kültür merkezle-ri oldular.

Dinsel GeliflmelerRuhban s›n›f› da veba salg›n›ndan etkilendi. Hastal›kla savaflan üyelerinden pekço¤unu bu hastal›¤a kurban veren ruhban s›n›f› azald›. Kardinaller kurulu, 1409’daüç farkl› papa seçince kilise otuz alt› y›ll›k (1378-1415) bir kriz yaflad›. Veban›n ne-den oldu¤u büyük nüfus kayb› Avrupal›lar› kaderci yapt›. Avrupal› entelektüeller,Padual› Marcilius, Ockhaml› William ve Lorenzo Valla gibi bilim adamlar›n›n ön-cülü¤ünde Tanr›, insano¤lu ve toplum yap›s› gibi kavramlar› sorgulamaya bafllad›.Roma kilisesinin sapk›n ilan etti¤i dinsel tarikatlar›n ortaya ç›k›fl› da Ortaça¤ toplu-munun o zamana kadarki sözde dinî birli¤ine son verdi.

Geç Ortaça¤’da ‹ngiltere ve Fransa’da monarflilerin güçlenmesinde ve geleneksel aristok-rasinin güç kaybetmesinde etkili olan güç odaklar› nelerdir?

ORTAÇA⁄ AVRUPASI’NDA KÜLTÜR, SANAT VE M‹MAR‹

E¤itim ve Ö¤retimOrtaça¤ Avrupa dünyas›ndaki bilim ve felsefenin geliflmesinde, Constantinopo-lis’in Osmanl› Türklerince kuflat›ld›¤› y›llarda Bat›’ya göç eden Bizansl› âlimlerinbüyük katk›s› vard›r. Bizans hanedan›n›n hocal›¤›n› ya da elçili¤ini yapan bu kifli-lerin aras›nda Demetrios Cydones, Demetrios Chrysoloras ve Demetrios Chalco-condyles gibi âlimler say›labilir. Bu ayd›nlar, Avrupa’da 11. yüzy›ldan itibaren ku-rulan üniversitelerde Eski Yunanca gramer, retorik, cebir, astronomi, co¤rafya, fi-zik, kimya, t›p ve matematik dersleri verdiler. Di¤er önemli katk› da Endülüs Eme-vî medreselerindeki ‹slam âlimlerinin antik Yunan bilimini yorumlayarak Arap-ça’ya çevirmesi ve bu bilgiyi Bat› üniversitelerine aktarmas›d›r. Bat› Avrupa’n›n ilkyüksekö¤renim kurumu Bologna Üniversitesi (1088) Alman imparatoru FriedrichBarbarossa’dan ayr›cal›klar kazand›. Modern üniversitenin temel tafllar›; ö¤renci vehocalar›n ilk resmi organizasyonlar› ve ilk lisans programlar› bu üniversitede olufl-turuldu. Üniversite, yasalar gere¤i üniversiteyi denetim alt›nda tutan piskoposlar›nve kent yönetimlerinin bask›s›ndan korunmak için birleflen ö¤renci loncas› olarakortaya ç›kt›. Bolognal› ö¤renciler, yüksek kira ve fiyat politikalar›na karfl› birleflti-ler. Düzenli ve yüksek kalitede bir ö¤retim istediler. Ücret karfl›l›¤›nda hocalar›naalmak istedikleri dersleri s›ralad›lar. Sözlerini tutmayan hocalar› boykot ettiler. Üni-versite, bafllarda sürekli baflka bir flehre tafl›nd›¤›ndan henüz sabit bir fizikî yap›yasahip de¤ildi. Bu gezgin hayat, üniversitedekilere kent kanunlar›ndan ba¤›ms›z ol-ma ayr›cal›¤›n› veriyordu. Bu arada hocalar da kendi loncalar›n› kurdular. E¤itim-ö¤retim için gerekli meslekî yeterlilik standartlar›n› belirlediler. ‹lk akademik dere-ce olan lisans derecesi (a licentia docendi) e¤itim verebilme hak ve yeterlili¤ini be-lirliyordu. Bu derece bugünkü doçentlik unvan›na karfl›l›k gelir. Bu dereceye sa-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

hip olabilmek için liberal sanatlar program›ndan mezun olmak flartt›. Temel yük-sekö¤renim bu flekildeydi.

Bologna, Güney Avrupa (‹spanya, ‹talya, ve güney Fransa) üniversitelerindekihukuk çal›flmalar› için bir model oldu. Paris de kuzey Avrupa üniversiteleri ve te-oloji çal›flmalar› için bir esin kayna¤› oldu. ‹ngiltere’deki Oxford ve Cambridge üni-versiteleri ile daha sonralar› Almanya’da kurulan Heidelberg Üniversitesi bu üni-versitelerin taklitleridir. Tüm bu üniversiteler, yüksek t›p, teoloji ve hukuk bilimle-rindeki ileri düzey çal›flmalar bak›m›ndan liberal bilimlerde temel bir e¤itim gerek-tiriyordu. Liberal Sanat programlar› trivium (gramer, retorik ve mant›k) ve quadri-vium (aritmetik, geometri, astronomi ve müzik) yani sözel ve say›sal dallardanoluflmaktayd›. Erasmus, Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Thomas Becket, Al-brecht Dürer ve Papa V. Niccolò, Bologna Üniversitesi’nin mezun etti¤i önemliflahsiyetlerden sadece baz›lar›d›r.

Dil ve EdebiyatHümanizmin babas› kabul edilen Francesco Petrarca (1307-1374), tüm mesaisiniedebî mektup ve fliirlere hasretmifltir. Petrarca, eski Roma’y› övdü¤ü (Eski) Roma-l› Ölüye Mektuplar adl› eserinde ünlü Romal› hatip Cicero’ya, Titus Livius, Vergili-us, ve Horacius gibi Romal› yazarlara hayali mektuplar yazm›flt›r. Latince epik fliir-ler de kaleme alan Petrarca, Afrika adl› eserini ünlü Romal› General Scipio Africa-nus’a ithaf etmifltir. Ünlü Adamlar›n Yaflamlar› adl› eseri ünlü Romal›lara atfetti¤ibir düzine biyografiden oluflmaktad›r. Petrarca’n›n en ünlü çal›flmas›, platonik biraflkla sevdi¤i Laura adl› evli bir kad›n için yazd›¤› kendi duygular›n› inceleyen aflksoneleridir. Petrarca’n›n Aziz Augustinus ile hayali diyaloglar›nda ve Aristoteles-çilere karfl› ruhun ölümsüzlü¤ünü savunmak için yaz›lm›fl risalelerde Ortaça¤ Hris-tiyan de¤erleri gözlemlenebilir. Petrarca, ça¤dafl› olan ünlü Dante Alighieri’dençok daha laik bir yazard›r. Dante’nin Vita Nuova (Yeni Hayat)’s› ve Divina Kome-dia (‹lahi Komedya)’s› Petrarca’n›n soneleriyle birlikte modern ‹talyan dili ve ede-biyat›n›n temelini oluflturur. Petrarca’n›n ö¤rencisi ve arkadafl› Giovanni Boccacci-o (1313-1375) da Hümanist çal›flmalar›n öncüsü kabul edilir. Boccaccio’nun Deka-meron Hikayeleri 1348’de Floransa’y› sarsan müthifl veba salg›n›ndan kurtulmuflbir ülkedeki üç adam ve yedi kad›n› konu alan yüz hikayeden oluflur. ‹talyanca’n›nbabas› say›lan ve gayretli bir el yazmalar› koleksiyoncusu olan Boccaccio, Yunanve Roma mitolojileriyle ilgili bir ansiklopedinin de yazar›d›r.

Sanat ve MimariOrtaça¤ sanat›, Hristiyanl›¤›n etkisi alt›nda kalm›fl dini nitelikli bir sanatt›r. ErkenHristiyanl›k, bafllang›çta pagan Roma’n›n bask›s› yüzünden rahat yay›lma olana¤›bulamad›. Ancak resmî din olarak kabul edildikten sonra geliflme gösterebildi. Ba-t› Roma ‹mparatorlu¤u’ndaki hristiyan cemaatin kaderi 4. yüzy›ldaki imparatorConstantinus’un tahta ç›k›fl›yla de¤iflti. O zamana kadar ölülerini gömerken göste-riflli ayinler yapt›klar› için tutuklanan hristiyanlar mezarl›klar›n› yer alt›nda yapmakzorunda kal›yordu. Uzun ve uçsuz bucaks›z dehlizlerden oluflan katakomblardaölülerini duvarlara oyduklar› mezarlara gömüyorlar ve girifl k›sm›na infla ettiklerisalonda ibadet ediyorlard›.


Sone: Belli bir uyak ve ölçükal›b›na dayal›, ondörtdizelik fliirdir.

Katakomb: ‹lk hristiyanlar’›nölülerini gömmek amac›ylayeralt›na oyduklar›mezarlara verilen add›r.Gömme ifllemi genellikledinsel törenler eflli¤indeyap›ld›¤›ndan, katakomplarakutsal yer gözüyle bak›l›rd›.

Yahudili¤in etkisi alt›ndaki erken hristiyanl›k, bafllarda tasviri yasaklad›¤› için

ilk resim örnekleri ancak MS. 3. yüzy›ldaki katakomp duvarlar›nda görülebilir. Ge-

nellikle çok basit ve flematik olan bu resimler okuma yazma bilmeyen hristiyanla-

r›n vaazlarda anlat›lan dinsel olaylar› gözlerinde canland›rabilmeleri için yap›lm›fl

ifllevsel örneklerdir. Bu resimlerdeki semboller, o dönemde inançl› kiflilerin zihin-

lerinde bir tak›m dinsel imgeler uyand›rmay› amaçl›yordu. Örne¤in, Roma’daki

Priscilla Katakombu’ndaki resimle ‹ncil’deki ‹sa’n›n on iki havarisiyle birlikte yedi-

¤i Son Akflam Yeme¤i betimlenmifltir.

Kuzeyli Germen kavimlerin göçü Bat› Avrupa’ya kendine has bir sanat anlay›-

fl›n› getirmifltir. Bu kavimler, hristiyanl›¤› benimseyerek yerlefltikleri ülkelerin kül-

türünü de özümsemifller ve 11. yüzy›l›n ortalar›na kadar güçlü bir sanatsal etkinlik

yaratm›fllard›r. Erken Hristiyan sanat›nda Hellen-Latin kültürü kadar kuzey kavim-

lerinin de katk›s› büyüktür. Bu dönemde dinsel olmayan tek sanat eseri Norman-

lar›n ‹ngiltere’yi istilas›n› anlatan 70 metre boyundaki Bayeux Hal›s›’d›r.

6. yüzy›lda ‹talya’n›n Ravenna kentinde yap›lan Ostrogot kral› Büyük Theodo-

ric’in an›tsal mezar› Avrupa mimarîsinin erken örneklerindendir. Bu görkemli an›t-

ta merkezi planl›, d›fl cephesi mermer kaplamal› Roma yap›lar›n›n etkileri görülür.


Resim 4.1

PriscillaKatakombu, Roma

Kuzey ‹talya’y› istila eden Nor-manlar, 1066 y›l›nda Britanya’y› ifl-gal ettiklerinde yeni bir mimarî üs-lup getirdiler. Bu üslup, Britanya’daNorman üslubu, k›ta Avrupa’s›ndaise Roman üslubu (Romanesk) ola-rak adland›r›l›r. Bafllang›c› 1050’leretarihlenen Romanesk, Avrupa’n›nyeni bir canlan›fl dönemi olarak ka-bul edilir. Romanesk sanat›n enönemli örnekleri Ortaça¤’›n büyükmanast›rlar›d›r. Bunlar, yaln›z din-sel de¤il, sosyal ve kültürel etkinlik-lere de ev sahipli¤i yapan yap›lartoplulu¤udur. Romanesk kiliselerise kal›n tafl duvarlar›, masif kulele-ri ve heybetli görünümleriyle Orta-ça¤ flatolar›na benzerler. Romaneskmimarî üslubu Avrupa’n›n de¤iflikyörelerinde görülebilir. En tipik vean›tsal örnekler daha çok Almanya,Fransa ve ‹ngiltere’de bulunmaktad›r.

Ortaça¤ mimarisinin son büyük aflamas› olan Gotik dönem, Romanesk dönemiizlemifltir. Bafllang›c› 12. yüzy›l ortalar›na tarihlenen Gotik sanat, Rönesans döne-mine kadar sürmüfltür. Gotik sanat denildi¤inde akla gelen sivri çat› ve kuleleriylegö¤e (Tanr›’ya) do¤ru yükselen, dev boyutlu katedral yap›lar›d›r. Gotik mimarininbafllang›c› Paris yak›nlar›ndaki St. Denis Manast›r Kilisesi’nin infla edildi¤i 1122 y›-l›na tarihlenir. Bafl keflifl Suger’in tasarlad›¤› bu yap›n›n temsil etti¤i Gotik sanat›nen baflar›l› ve art›k klasik örnekleri Fransa’n›n Ile de France (Paris ve çevresi) böl-gesindedir. Bu yap›lar Lyon, Chartres, Rheims, Amiens ile Paris Notre-Dame Kated-ralleridir.


Resim 4.2

Ostrogot kral›Büyük Theodoric’inan›t mezar›,Ravenna-‹talya

Resim 4.3

Notre-DameKatedrali, Paris

Romanesk ve Gotik sanat›n en önemli mimari yap›lar› nelerdir?

DO⁄U ROMA (B‹ZANS) KAVRAMI VE S‹YASAL DÜfiÜNCES‹

Bizans Kavram›Bizans terimi ilk olarak Rönesans döneminde Bat› Avrupal› tarihçilerce kullan›ld›.Bizansl›lar kendilerini daima Romal› olarak saym›fl ve devletlerini de Roma ‹mpa-ratorlu¤u olarak tan›mlayarak Roma gelene¤ini takip etmifllerdir. Büyük Constan-tinus’un baflkenti do¤u s›n›r›ndaki Pers tehlikesine karfl› idarî-askerî bir tedbir ola-rak uzaktaki Roma kentinden do¤u s›n›r›na yak›n Byzantion’a tafl›mas›yla yeni bafl-kent kuruldu: Constantinopolis yani Constantinus’un kenti. Byzantion, MÖ. 7.yüz-y›l›n ilk yar›s›nda Yunanistan’›n Megara kentinden gelen kolonistlerce kurulmuflolan bir koloni kenti idi. Megaral›larca krallar› Byzas’a ithafen buraya Byzantion(Byzas’›n)ad› verilmiflti.

Siyasi ve kültürel olarak Anadolu, Balkanlar, M›s›r, Suriye, Filistin, Kuzey-Afri-ka co¤rafyas›na etki eden Do¤u Roma Uygarl›¤›, Roma ‹mparatorlu¤u’nun bat›s›-n›n barbar kavimlerce istilas›ndan sonra Bat› Roma’dan giderek yabanc›laflm›flt›r.Bizans’›n do¤ulu özellikleri Rönesans tarihçilerini bu uygarl›¤› Bat› hristiyan uygar-l›¤›ndan ay›rmak için Bizans terimini yaratmalar›na neden oldu. Onlar›n düflünce-sine göre Roma ve Romal›l›k ancak Papa ve Bat› hristiyanlar›na has tabirler olabi-lirdi. Böylelikle Bizans terimi bilim çevrelerinde yayg›nlaflt›. Bizans Uygarl›¤›n› 4.yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren Germenleflen Bat› Avrupa’dan farkl›laflt›ran kültür bi-leflenleri Latin-Roma devlet gelene¤i ve Roma Hukuku, Yunan Kültürü (Hellenism)ve Hristiyanl›k (Do¤u Kilisesinin Katolik Roma Kilisesiyle iliflkilerinin koptu¤u1054 sonras› Ortodoksluk) idi.

Bizans Siyasal DüflüncesiBizans do¤al olarak idari gelenekleri bak›m›ndan Latin-Roma örne¤ini izlemiflti.Roma teorik olarak bir çeflit cumhuriyet idi. Octavianus (Augustus)’un idareyi tekelde toplamas›ndan sonra imparatorluk olarak geliflmiflti. Bu sistemde Bizans im-paratoru sadece tanr›sal deste¤e ba¤›ml› olan ama kimseye ba¤›ml› olmayan birotokratt›. Bu siyasi anlay›fl Yak›n Do¤u, özellikle Sasani ve Hellenistik dönemmonarflilerinden etkilenmiflti. Bu e¤ilim, selefi Diocletianus döneminde kabuledilmiflti. Hristiyan olan halefi Constantinus’un bu siyasi anlay›fl› yeni dinle har-manlamas› do¤al bir geliflmeydi: Constantinus, ‹sa’n›n yeryüzündeki vekili idi, se-çilmiflti ve sadece ‹sa’ya karfl› sorumluydu. Hristiyan Tanr›, ‹mparatorlu¤un ger-çek yöneticisiydi.

CONSTANT‹NUS DÖNEM‹ (ERKEN B‹ZANS DÖNEM‹)Constantinus, taht mücadelesine girdi¤inde Roma ‹mparatorlu¤u’nda tetrarfli idarîsistemi vard›. Babas› Constantius 306’da ölünce ona ba¤l› birliklerce York kentin-de imparator ilan edildi. 312’de ‹talya’y› elinde tutan Maxentius’a karfl› yürüyüflegeçti. Ça¤dafllar› gibi Constantinus da mücadelesinde dinin yard›m›na baflvurdu:Galya’da Apollo’ya ve babas›n›n tapt›¤› tanr› olan Sol Invictus (Yenilmez Günefl)’ataparken; Hercules (Herkül) kültünün deste¤ine baflvurdu. Tarihî kaynaklar Cons-tantinus’un ‹talya’ya yürüyüflü s›ras›nda gökyüzünde aniden bir haç›n belirdi¤iniyazar. Constantinus bu deneyimi nereye kanalize etmesi gerekti¤ini henüz bilme-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

se de askerlerinin savafl donan›mlar›na haç iflaretini koydurur. Bu iflaret ‹sa’n›nsembolü oldu. Constantinus, iç çat›flmalardaki rakiplerini ortadan kald›rarak 324’detek imparator oldu. 313’de Licinius ile birlikte Milano Ferman›’n› yay›nlay›ncahristiyanlara yönelik adlî kovuflturmaya son verdi. Kiliseleri onartt› ve hristiyan pis-koposlar› maddeten destekledi. Onun döneminde hristiyanl›¤›n kabulü ve baflken-tin Roma’dan Constantinopolis’e tafl›nmas›, sonraki tarihi geliflmelere ortam haz›r-lad›. Constantinus’un din de¤ifltirmesi Bat› uygarl›¤› için çok önemliydi. ‹mparato-run vaftiz olup olmad›¤› hep tart›fl›ld›. Gerçekten hristiyan olmad›ysa bile cemaati-nin deste¤i için bu dinle yak›ndan ilgilendi. Constantinus, Hristiyan Tanr›’n›n seçil-mifl hükümdar›yd›. Constantinus’un hristiyanl›¤a geçifli Roma ‹mparatorlu¤u’nunsiyasi anlay›fl›na kesin fleklini verdi. Bu anlay›fl, Roma ‹mparatorlu¤u ve Tanr› Kral-l›¤›na paralel ve bu ikisi üzerine temellenmifl bir oluflumdu.

Dinsel Sapk›nl›k ve Donatism Dinsel sapk›nl›k ve kilise taraf›ndan do¤ru inanca (Ortodoks) baflkald›r› Bizans uy-garl›¤›n›n en önemli özelliklerindendir. Zaman içinde hristiyan cemaat içinde ay-k›r› düflünceler ve çat›flmalar ortaya ç›km›flt›r. Hristiyanl›k, ö¤retilerinin mutlakdo¤rulu¤una inan›lan bir din olarak düflünce farkl›l›klar›n› sapk›n(heretik) olarakgördü. Tarihçiler sapk›n ile Ortodoks olan› birbirlerinden ay›r›rlar. Çat›flma dönem-lerinde taraflar kendisini Ortodoks, hasm›n› sapk›n kabul ederdi. Ortodoks cephe-yi mücadeleyi kazanan taraf belirliyordu. Roma Devleti’nin müdahalesi meseleyesiyasî bir boyut katt›. Donatius, MS. 4. yy. bafl›nda yaflayan ve çile çekerken inan-c›ndan vazgeçenleri hristiyan saymayan Kuzey Afrikal› bir kefliflti. Tarihte Donatistgrubun gelifltirdi¤i ve Donatism olarak tan›mlanan ö¤reti, iflkence alt›nda dini red-dedenlerin yeniden vaftiz olmas› gerekti¤ini savunuyordu. Donatius’un görüflleri,kilisenin yap›s›yla ilgili tart›flmalar do¤urdu. Böylece Kuzey Afrikal› KatoliklerleDonatistler kamplaflt›lar. Aralar›nda çözemedikleri soruna hakemlik etmesi için313 y›l›nda Constantinus’a baflvurdular. Constantinus, çok aç›k bir flekilde dinî ko-nulara kar›flmak istemedi. Ancak, piskoposlara göre do¤ru inanc› korumas› Tanr›-ya karfl› onun göreviydi. ‹mparator, anlaflman›n pay›na düflen k›sm›n› yapmazsaTanr› (gerçekte hristiyanlar›n)’n›n onu terk etmesinden korkuyordu. Böylece, kili-se ifllerine kar›flarak bir ilke imza att›. Constantinus, önce taraflara çat›flmay› b›rak-malar›n›, hepsinin hristiyan oldu¤unu ve yapt›klar›n›n uygunsuz oldu¤unu söyle-di. Ortodoks (Katolik) taraf› destekleyerek Donatistlerden kilisenin geri kalan›nakat›lmalar›n› istedi. Hakl› olduklar›n› düflünen Donatistler bunu reddetti. Bununüzerine askerler, birli¤i sa¤lamak için güç kulland›lar. Fakat asî Donatist kilise, ku-zey Afrika’n›n 7. yüzy›ldaki Arap fethine kadar var oldu.

Teslis (Üçleme) Ç›kmaz› ve ArianismErken hristiyanl›kta Tanr›’n›n tek oldu¤u düflünülse de birçok hristiyan Teslis kav-ram›na da inan›yordu. Bu iki düflüncenin uzlaflamamas› birçok teolojik çat›flmayaneden oldu. Teologlar bu soruna bir çözüm bulmak üzere antik Yunan felsefesinebaflvurdular. Bizansl› hristiyanlara göre, bireysel kurtulufllar› do¤ru inanca ba¤l›y-d›. Bu yüzden do¤ru cevab› bulmak son derece önemliydi. Arius, ‹sa’n›n Tanr›ylaeflit tutulamayaca¤›n› düflünen Alexandria (‹skenderiye)’l› bir kefliflti. Bu düflünce,Teslis kavram›n› politeizmle özdefllefltiren hristiyanlar›n deste¤ini kazand›: Teslis,O¤ul’u Baba’dan daha az tanr›sal görmüyordu. Arius’a göre Baba dünyaya getirentanr›dan ziyade yaratan tanr›yd›. Bu ö¤retiler Aristocu felsefeyle uyufluyordu. Ari-us’un ö¤retisi Do¤u’da kargaflaya neden oldu. Constantinus, tüm piskoposlar› ko-


Milano Ferman›: Dinözgürlü¤ü tan›yan ferman.Özellikle Hristiyanlar içinyay›mlanan bu ferman,Hristiyanlara ve di¤er dinmensuplar›na seçtikleri birdine ve mezhebe girmeözgürlü¤ü veriyor, daha öncebu gibi kimseler hakk›ndaal›nm›fl olan bütün zorlay›c›ve önleyici önlemlerikald›r›yordu.

Ortodoks (Katolik):Hristiyanl›¤›n erkenzamanlar›nda Ortodoks vekatolik kelimeleri ayn›anlama gelir ve do¤ru inanc›temsil ederdi.

Teslis: Kutsal üçleme:Baba,O¤ul ve Kutsal Ruh.

nuyu görüflmek üzere toplant›ya ça¤›rmaya ikna edildi. Constantinus, konsili Ki-lisenin Roma senatosu gibi alg›lad›. Hristiyanl›k tarihinin ilk konsili 325’de Nikaia(‹znik)’da topland›. ‹sa’n›n Baba ile ayn› özden oldu¤una karar verildi. Arius, buö¤retiyi reddetti. Arianistler, devlet ve kilise taraf›ndan mahkûm edildi. Arianismsapk›n ilan edildiyse de uzun y›llar etkili oldu.

4. Yüzy›lda Politik Durum: Haleflik (Ard›ll›k) SorunuConstantinus, 337’de öldü. Yerine üç o¤lu tahta geçti. Tetrarfli idare prensibi halaiflliyordu. II. Constantinus ve Constans, II. Constantinus’un ölümüne kadar (340)Bat›’da idareyi paylaflt›lar. Constans’›n 350’de ölümünden sonra II. Constantius (öl.361) tek bafl›na Do¤u’nun ve Bat›’n›n imparatoru oldu. Pers seferinde ölünce yeri-ne ye¤eni Julianus geçti (361-363). Constantinus’un ailesinin son üyesi eski dinedönerek paganismi canland›rmaya çal›flt›. Hristiyanlara birçok s›n›rlamalar getirdi.Pagan dinini iyi örgütlenmifl hristiyan kilisesiyle rekabet edebilmesi için organizeetti. ‹mparatorluk flehirlerini diriltmeye ve eskisi gibi Roma’n›n sosyoekonomikmerkezleri yapmaya çal›flt›. Julianus, hristiyan üst tabakaya karfl› tepkili e¤itimliaristokratlarca desteklendi. Perslere karfl› ç›kt›¤› seferde ölünce hristiyan Jovianus(363-64) bafla geçti. Ölümünden sonra idare kardeflleri Valens ile I. Valentinianusaras›nda bölündü. Ariusçu Valens (364-378) Do¤u’ya, Ortodoks Valentinianus(364-375) Bat›’ya egemen oldu. Valens’in ordular› Adrianopolis (Edirne) savafl›nda(378) tarihin en önemli yenilgilerinden birini yaflad›. Valens, müttefik Visigotlarayenildi¤i savaflta öldürüldü. Bat›’daki I. Valentinianus ölünce, yerine o¤lu Gratia-nus (375-383) geçti. Gratianus, Theodosius’u Do¤u imparatoru seçti; Theodosius(379-395), yetenekli bir asker ve yöneticiydi. Roma ‹mparatorlu¤u’na tek bafl›nahükmetti. O, antik Roma imparatorlar›n›n son temsilcisidir. Vasiyeti gere¤i impara-torlu¤un Do¤u yar›s›n›n idaresini büyük o¤lu Arcadius’a, Bat› yar›s›n› (Roma ken-ti merkez olmak üzere) küçük o¤lu Honorius’a b›rakt›. Bu bölünme genifl s›n›rla-ra ulaflan imparatorlu¤un idari yükünü hafifletmek içindi. Gerçek bir bölünme de-¤ildi. Yay›nlanacak bir yasan›n iki tarafta da geçerli oldu¤u, imparatorlu¤un tek ol-du¤u ilkesi kabul edildi. Ancak imparatorluk bir daha fiilen birleflmeyecekti. Böy-lece Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u ortaya ç›kt›.

Kristolojik (‹sa’›n Özü ile ‹lgili) Çat›flmalar‹mparator Theodosius, Ortodoksiye ba¤l›yd›. Constantinopolis’te (381) toplad›¤›konsilde Do¤u eyaletlerine yay›lan Arianismi yasaklad›. Paganlara ve sapk›nlarakarfl› mücadele etti. Hristiyanl›¤›n devlet dini olmas›nda tarihî rol oynad›. Ancak,‹sa’n›n insanî ve tanr›sal özünün iliflkisi sorunu devam etti. ‹mparator Marcianus’unKhalkedon (Kad›köy)’da toplad›¤› (451) konsili monofizitli¤i mahkûm etti. PapaI. Leo’nun ‹sa’n›n insanî ve ilahî özü ö¤retisi Duofizit kabul edildi. En büyük tep-ki M›s›r’dayd›. ‹mparatorluk karfl›tlar› monofizit cepheye kat›ld›. Monofizitlik, M›s›rve Suriye’de güçlendi. Monofizit Koptlar (K›ptîler) M›s›r, Jacobitler Suriye kilisesi-ne egemen oldular. Ortodokslar az›nl›ktayd›. Baflkent ve imparatorlu¤un Bat›s›Khalkedon konsili kararlar›na sad›k kald›. Uzlafl› sa¤lanamad›. Birlik sa¤lamaya ça-l›fl›ld›kça monofizit eyaletler merkezden uzaklaflt›. Bu tart›flmalarda ekonomik, sos-yal ve politik nedenler gibi merkezi idareye tepkisel geliflen nasyonalizm de etkilioldu.


Konsil: Kilisenin hristiyaninanç esaslar›n› tespit vetahkim etmek, ayinlerinicras› konusunda kararlaralmak, hristiyanl›k ahlak› vedisiplininin esaslar›n›belirlemek ve onaylamaküzere kiliseye ba¤l› bütünpiskoposlar›n kat›l›m› ileyapt›¤› toplant›.

Monofizit: ‹sa’da varoldu¤una inan›lan insani vetanr›sal özelliklerin kat›flmave de¤iflme olmaks›z›n tekbir tabiatta birleflmesi, tektabiata dönüflmesigörüflüdür. Buna göre Kelam‹sa ile birleflmeden önce de‹sa tanr› idi ve Meryem’dando¤an çocuk (‹sa) tam birinsan ve tam bir tan›d›r.Dolay›s›yla Meryem tanr›n›nannesidir. ‹sa’da bulunantanr›l›k ve insanl›k özellikleride¤iflmeksizinbirleflmifllerdir vebirbirinden ayr›lmazlar.

Duofizit: Monofizitkavram›n›n z›dd›d›r. Bugörüfle göre ‹sa’ya 30yafl›nda iken Kelam’›nindi¤i, o zamana kadarMeryem’den do¤an ‹sa’n›nsaf ve günahs›z bir insanoldu¤u, tanr›l›k vasf›n›nancak Kelam geldiktensonra olufltu¤u ve ancak ozamandan sonra hem insanhem de tanr› karakterininher ikisini de tafl›d›¤›,Meryem’in tanr› olan ‹sa’n›nde¤il, insan olan ‹sa’n›nannesi oldu¤u kabul edilir.‹sa Kelam’›n gelmesindensonra bu iki tabiat› tafl›r.

5.- 6. Yüzy›llarda Politik Durum: Halefler (Ard›llar)‹mparator Arcadius (395-408) ile o¤lu II. Theodosius (408-450) dönemi Gotlar so-runu, Hun tehlikesi ve dini mücadeleler ile geçti. II. Theodosius, 450’de çocuksuzölünce imparatorlu¤un yönetimini k›zkardefli Pulcheria’n›n kocas›, ordu komutan›Marcianus (450-457) devrald›. Onun ve halefi I. Leon (457-474) döneminde ordu-daki Gotlar huzursuzluk yaratt›lar. I. Leon’un yerine geçen torunu II. Leon, 474’deölünce babas› Zenon tahta ç›kt› (474-491). Zenon zaman›nda ‹talya’da Ostrogotfleflerinden Odoacer 476’da Bat› Roma imparatorunu tahttan indirip bafla geçti.Böylece Bat› Roma ‹mparatorlu¤u tarihe kar›flt›. Zenon’un ölünce kar›s› Ariadnesenatör ve yüksek hâkim Anastasius (491-518) ile evlendi. Yeni imparator monofi-zitli¤i destekledi. Özellikle hazineyi düzene sokarak ekonomiyi büyük ölçüde dü-zeltti. Onun ölümüyle Bizans tarihinde yeni bir dönem bafllad›. Yerine Romal›lafl-m›fl bir komutan olan I. Justinus imparator seçildi (518-527).

Hristiyanl›¤› kabul eden Bizans imparatorlar›n›n konumu ve imaj›nda nas›l de¤iflikliklerolmufltur

Justinianus Dönemi (527-565) ve Bat› Avrupa’n›n YenidenFethiErken Bizans Dönemi’nin alt›n ça¤› kabul edilen Justinianus döneminde antik vehristiyan toplumun yeni bir senteziyle birlikte istikrar hâkim oldu. Justinianus, im-parator I. Justinus’un ye¤eniydi. ‹darenin bafl›na getirildi¤inde genç yaflta olan Jus-tinianus, kendisini dirayetli bir idareci yapacak ölçüde iyi bir e¤itim alm›flt›. Teolo-ji, politika, askeri strateji, sanat, mimari ve bilimden anlard›. Onun en uzun soluklueseri Corpus Juris Civilis’dir. Roma hukukunun en yüksek düzeydeki terkibi olanbu eser, Avrupa medeni hukukunun temelini oluflturdu. Dönem tarihçisi Prokopi-us’un Anekdotlar (Gizli Tarih) adl› eseri bu dönem hakk›nda önemli bir kaynakt›r.Prokopius’un Savafllar Hakk›nda adl› eseri Justinianus’un askeri baflar›lar›ndanbahseder. ‹mparator, Barbarlara kaybedilen eski Roma eyaletlerini yeniden fethet-mek istiyordu. Papal›k, Justinianus’u destekledi. O da Ariusçu Germenlere karfl› pa-pal›¤› savundu. Sasanilerle Ebedi Bar›fl› garantiledi. Komutan› Belisarius, Afrika’daVandal filosunu yendi. Sicilya’y› ve Roma’y› ele geçirdi, Got kuflatmas›nda Roma’y›baflar›yla savundu. Justinianus, 550’de komutan Narses’i gönderdi. Yirmi y›ll›k fetihtamamland›. ‹spanya ve Galya k›smen güvenceye al›nd›. Ravenna ve Kartaca’da Ro-ma eksarhl›klar› kuruldu. Eksarhlar sivil ve askeri yetkileri olan liderlerdi.

HERACLEIUS DÖNEM‹ Heracleius (610-641), Bizans tarihinin en büyük imparatorlar›ndan biriydi. Tahtaç›kt›¤›nda ülke ekonomik ve mali bak›mdan mahvolmufltu. ‹dari mekanizma iflle-mez haldeydi. Ücretli asker sistemi art›k ifllevini yitirmiflti; hazinede para yoktu veasker kaynaklar› da kurumufltu. Devletin çekirdek arazisi Anadolu iflgal alt›ndayd›.Balkan yar›madas›nda Avarlar ve Slavlar tehdit oluflturuyordu. ‹ran istila dalgas›Anadolu’nun içlerine girmiflti. Devleti bu genel çöküflten sadece bir içten yenilen-me kurtarabilirdi. Bu kritik dönemde Bizans ordu ve idare düzeni köklü de¤iflikli-¤e u¤rad›. Thema Sistemi denilen yeni bir idari-askerî düzene geçildi. Bizans Dev-letinin eyalet idaresine damgas›n› vuran sistemin temelleri at›ld›. Bizans’›n elindekalan Anadolu topraklar› themalara (askerî bölgelere) ayr›ld›. Theman›n anlam›kolordudur. Anadolu themalar› da eksarhl›klar gibi askerî nitelikte idari birliklerdi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Eksarhl›k: Askeri ve sivilyetkileri olan valilerin görevyapt›¤› Bizans eyalet idaribirimleridir.

Her birinin bafl›nda askeri ve sivil yetkilere sahip bir komutan (strategos) bulunur-du. Themalar ayn› zamanda askerî birliklerin iskân bölgeleriydi. Köylülere ordudahizmet karfl›l›¤›nda çocuklar›na miras b›rakabilecekleri (mülkiyetinin devlete ait ol-du¤u) arazilerin gelirlerinin tasarruf hakk› ba¤›flland›. Thema sistemi ve ordusu,topra¤a yerleflik s›n›r birliklerinin sistemine ba¤land›. ‹stilalar yüzünden Anadoluiçlerine çekilen eski s›n›r birlikleri ve ordunun seçme birlikleri Anadolu’ya yerlefl-tirildi. Heracleius, Opsikion, Armeniakon ve Anatolikon themalar›n› kurdu.

Bu sistem, kuvvetli ve yerli bir ordu yaratt›. Bunlar iaflelerini topraktan sa¤la-yan köylülerdi. Ça¤r› halinde, savafl donan›mlar› ve atl› olarak orduya kat›lan buaskerlere ürün cinsinden küçük bir ücret de ödeniyordu. Yeni sistem devlet gider-lerini büyük ölçüde azaltt›. Asker mülkleri özgür küçük arazi sahipli¤i kurumunukuvvetlendirdi. Thema sistemi sonraki dönemlerde gelifltirildi ve devletin askeribak›mdan belkemi¤ini oluflturdu. Bu sistem yaflad›¤› sürece Bizans askeri bak›m-dan güçlü olmufltur. Bu dönemde Sasani-Bizans mücadelesi Bizans lehine de¤iflti.Armenia, Mezopotamya, Suriye, Filistin ve M›s›r ele geçirildi. Buna karfl› AraplarBizans için yeni bir tehdit unsuru oldu. Halife Ebu Bekir ve Ömer döneminde Su-riye ve Filistin Araplar›n eline geçti (639). Bizans, M›s›r’› ebediyen kaybetti. Herac-leius dönemi, siyasal ve kültürel bak›mdan Bizans tarihinin dönüm noktas›d›r. GeçRoma Ça¤› bu dönemde sona erdi. As›l Bizans dönemi bafllad›. Bu döneme kadarresmi dil olan Latince yerini Eski Yunancaya b›rakt›. Böylece devlet bat›dan kopa-rak Do¤ululaflt›.

III. LEON DÖNEM‹ VE ‹KONOKLASM (TASV‹R KIRICILIK)III. Leon’un (711-741) Bizans tahta ç›k›fl›yla imparatorluk tarihinde yeni bir dönembafllad›. Leon, iç kar›fl›kl›klara son verdi ve devleti güçlü bir askerî ve siyasî teme-le oturttu. Onun imparator oluflundan k›sa süre sonra ‹slam ordusu baflkenti hemkaradan hem denizden kuflatt›. Gemilerin girmemesi için ilk kez Haliç’in a¤z›nazincir gerildi. III. Leon, baflkenti baflar›yla savundu. Bir y›l süren Arap kuflatmas›n-da büyük kay›plar verildi (718). Devletin gelece¤i için önemli reformlar yap›ld›. Budönemde Ecloga olarak bilinen kanun kitab› ve ikonoklasm politikas› önemlidir.Ecloga, 726’da yürürlü¤e girdi ve kanunlardaki kar›fl›kl›klar› giderip daha aç›k ha-le getirmek için planland›. Eski Yunanca yaz›lan eserde medeni hukuka ceza ya-sas›ndan daha çok yer verildi. Ceza hükümleri oldukça sertti. Bu yasalarla ordu di-


Resim 4.4

Anadolu’dakiBizans Themalar›

sipline sokulup devlet hazinesine yeni kaynaklar bulunuyor, köylü s›n›f güvencealt›na al›n›p deniz ticaretinin geliflmesi sa¤lan›yordu.

Hristiyanl›¤›n resmen devlet dini olmas›ndan sonra 4. ve 5. yüzy›llarda tasvirlerkültü çok geliflmiflti. Aziz ve Meryem tasvirlerine (ikona) taparcas›na ba¤l›l›k tep-kilere neden olmufl ancak fazla etkili olamam›flt›. III. Leon, 726’daki emirnameyleaziz tasvirlerini tahrip etme (‹konoklasma) hareketini bafllatt›. III. Leon’un ikonok-last politikas›n›n kayna¤›n›n Bizans ile s›k› iliflki içindeki ‹slam›n ve Musevili¤in ol-du¤u kabul edilir. Bu olay, Constantinopolis’te ve Bat› dünyas›nda büyük muhale-fete yol açt›. ‹konalar› hofl gören Roma Papalar›na göre okuma yazma oran›n›n çokdüflük oldu¤u ve e¤itimin sadece ruhban s›n›f›yla s›n›rl› oldu¤u bir ça¤da ‹sa’n›nhayat›yla havarilerin eylemlerini tasvir eden ikonalar dini e¤itimde kolayl›k sa¤l›-yordu. III. Leon, 730’da huzuru sa¤lamak için bir sinod toplad›. ‹kona tap›n›m›n›yasaklad›. III. Leon 741’de öldü. O¤ullar› döneminde Suriye kökenli ‹sauriya hane-dan› gücünün zirvesine ulaflt›. ‹zlenen ikona karfl›t› politika ile ikona taraftarlar›nabask›lar sertleflti. V. Constantinus (741-775), babas›n›n askeri politikas›n› sürdürdü.Araplar, o s›rada Emevilerin düflmesi ve 750’de Abbasilerin idareyi ele almas› gibipolitik mücadelelerle zay›flam›flt›. Baflkent, Suriye’deki Damascus (fiam)’dan Ba¤-dad’a tafl›nm›fl ve Abbasiler’in bat› s›n›r›na ilgisi azalm›flt›. Arap tehdidi zay›flay›n-ca bat›da Bulgar tehdidi bafllad›. V. Constantinus, Bizans’›n kuzey s›n›r›na yerleflenBulgarlara karfl› sald›rgan politika izledi.

‹konoklasm hareketinin Bizans Devleti’ni ve Bat› Avrupa devletleriyle iliflkilerini nas›l et-kiledi¤ini de¤erlendiriniz.

MAKEDONYA HANEDANI DÖNEM‹ (ORTA B‹ZANSDÖNEM‹)Makedonya Hanedan› Bizans’ta yeni bir refah dönemiydi. I. Basilios (867-886),Araplara karfl› bir dizi askeri operasyon bafllatt›. ‹mparatorluk do¤uya do¤ru genifl-ledi. ‹talya’da yeni üsler ele geçirdi ve Bizans’›n Akdeniz’deki gücü perçinledi. VI.Leon (886-912), babas› gibi taht›n babadan o¤ula geçmesine inan›yordu. Justinia-nus’un hukukî içtihatlar›n›n eski Yunanca özetlerini yapt›rd›. Bundan Basiliki (‹m-paratorluk Kanunlar›) ad› verilen yeni bir kanun külliyat› do¤du. Leon’dan sonraVII. Constantinus Porfirogennitos (911-959) imparator oldu. Bulgarlarla savafl ç›k-t›. Çar Simeon, 914’de Adrianopolis’i ald›. Bizans ordular›, S›rp ittifak›na ra¤menBulgarlar› durduramad›. Çar, 924’te Constantinopolis surlar›na ilerledi. Kenti deniz-den abluka edecek donanmas› yoktu. Arap yard›m›n› da sa¤layamay›nca bar›fla ra-z› oldu. Bizans’› Çar’›n ölümü kurtard›. Araplar› Armenia’dan sürdü. ‹mparator öl-dü¤ünde (959) Bizans Devleti Hristiyanl›¤›n lideriydi. VII. Constantinus’un o¤lu II.Romanos (959-963) k›sa bir süre tahtta kalabildi. Öldü¤ünde efli Theophano, teh-dit alt›ndaki imparatorlu¤u kurtarmak için General Nikephoros Phokas (963-969)ile evlendi. Phokas öldürülünce, VII. Constantinus’un damad› ‹oannis Çimiskis(969-976) tahta ç›kt›. Onun k›sa idaresinden sonra II. Romanos’un o¤ullar› II. Ba-silios (976-1025) ve VIII. Constantinus (976-1028) tahta ç›kt›. Constantinus ölünce,Romanos Argiros tahta geçti. O ölünce kar›s› Zoe, Paflagonyal› Mihail ile evlendive onu imparator ilan ettirdi. IV. Mihail de taht› sadece bir y›ll›¤›na ye¤eni V. Mi-hail’e b›rakt›. Bir isyan onu da devirdi. Zoe, birkaç ay için k›z kardefli Theodora ilehüküm sürdü. Üçüncü kocas› IX. Constantinus Monomakhos (1042-1055) impara-tor oldu. O ölünce Theodora kendini imparator ilan ettirdi. Bir y›l sonra ölünce(1056-1057) Makedonya hanedan› sona erdi.


‹kona: Do¤u kiliselerindetahta üzerine yap›lan diniresimler.

Sinod: Konsil gibi tümhristiyan cemaatiba¤lamay›p yerel düzeydekidini konular›n tart›fl›ld›¤›meclis.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

VI. Mihail, ordunun tepkisini çekince tahttan indirildi. Askerler Isaakios Kom-nenos’u imparator seçtiler. O da sert ekonomik önlemleriyle askerî aristokrasiyik›zd›r›nca taht› Constantinus Dukas (1059-1067)’a b›rakt›. Böylece k›sa süreli Du-kas hanedan› dönemi bafllad›.

DUKAS HANEDANI DÖNEM‹ (1059-1081)VIII. Constantinus Dukas’›n kötü idaresi, devletin savunma gücünü s›n›rlad›.1061’de Normanlar ‹talya’da Brindisi’yi, 1064’de Hunlar Belgrad’› istila etti. Peçe-nek ve Uz ak›nlar› s›klaflt›. Selçuklu Türkleri Orta Asya’dan ‹ran’a ilerleyerek Arap-lar› dize getirdi. Nihayet Bizans’›n Armenia themas›na ulaflt›klar›nda Constantinus,para bulmak için masumlar› a¤›r para cezalar›na çarpt›r›p vergileri a¤›rlaflt›rd›. Efl-k›ya askerden usanan Anadolu ahalisi merkezî idareden uzaklaflt› ve Türklerlekaynaflt›. Constantius’un ölünce General Romanos Diogenes (1068-1071) tahta ç›-kar›ld›. Diogenes, k›sa sürede orduyu disipline etti. Türklerle çarp›flarak zaferlerkazand›. 1071 bahar›nda Malazgird (Manzikert)’i ele geçirdi. Burada Sultan Alpars-lan komutas›ndaki Türklerle savaflt›. Sonuçta savafl öncesi durumu sürdüren ve Bi-zans için tatmin edici bir antlaflma yap›ld›. Tahta ç›kan VII. Mihail Dukas, yetenek-siz bir adamd›. Devletin kötü durumu Türkler’in ifline yarad›. H›zla Anadolu’nuniçlerine ilerlediler. Ekonomik kriz ç›k›nca Mihail, tahttan indirildi ve NikephorosBotaniates (1078-1081) imparator oldu. General Aleksios Komnenos, birçok darbegiriflimini engelledi. Darbeci Nikephoros Melissenos, Türk yard›m›yla Anadolu fle-hirlerini yan›na çekti. fiehirlerin savunmas›n› Türklere emanet etti. Nikaia’y› (‹znik)ele geçirerek 1080’de orada imparator ilan edildi. Türk muhaf›zlar birçok Anadoluflehrini sahiplendiler. O dönemde Selçuklu prensi Süleyman fiah Nikaia’y› fethede-rek Anadolu Selçuklu Devleti’ni kurdu. Anadolu’nun Türklerce fethi, Balkanlar›nak›nlara u¤ramas› ve kötü idare ekonomiyi sarst›. Develüasyona gidildi. Bizans al-t›n paras›n›n de¤eri düflünce yerini Venedik dukatas› ve Floransa florini ald›. Alek-sios Komnenos, Bizans saray›ndaki entrikalardan birine kurban gitmemek için Bo-taniates’i tahttan indirdi. 4 Nisan 1081’de Ayasofya’da taç giydi.

KOMNENOS HANEDANI DÖNEM‹ (1081-1185)I. Aleksios Komnenos, tahta ç›kt›¤›nda devlet kötü idare yüzünden zay›flam›flt›.Peçenekler, Selçuklu Türkleri ve Normanlar sald›r›ya haz›rd›. ‹znik sultan› Süley-man ile bir bar›fl yap›ld› (1081). Bithynia’daki Drakon (Yalakdere) nehri Bizans-Selçuklu s›n›r› oldu. Aleksios, Alman imparatoru IV. Heinrich ve Papa VII. Grego-rios’u Bizans düflman› Normanlara karfl› k›flk›rtmaya çal›flt›. 1081’de Venedik, tica-ri kapitülasyonlar ald›¤› Bizans’a denizden yard›m› kabul etti. Aleksios, orduyugüçlendirdi ve en iyi adamlar›n› komutan atad›. 1081 yaz›nda Güney ‹talya’dakiNormanlar, Dalmaçya’daki Draç kentinden Makedonya’ya ilerleyerek Kuzey Yuna-nistan’› ele geçirdi. Aleksios, kuvvetlerini Thessaloniki (Selanik)’de toplam›flt›. Bi-zans diplomasisi, Norman fleflerini böldü¤ünden ‹talya’ya geri çekildiler. Diplomatimparator kaybedilen flehirleri geri ald›. 1086’da sorun ç›karan Peçeneklerden Ku-manlarla ittifak ederek kurtuldu. Bizansl›lar, ‹znik sultan›n›n iflbirli¤iyle ‹zmir’dekiÇaka Bey’i alt etti (1093). Aleksios, 1094’de S›rplar› ve Kumanlar› durdurdu. ‹flgalalt›ndaki Anadolu’yu Türklerden kurtarmak için harekete geçti. I. Haçl› Seferi plan-lar› bozdu. Disiplinsiz Haçl› birliklerini Bizans baflkentine almayan Aleksios Ana-dolu’ya geçirdi. Profesyonel Haçl› birlikleri 1096 sonunda Constantinopolis’e var-d›. Aleksios, bu seferi amaçlar›na uydurmak istedi: anlaflmayla Haçl›lara ele geçi-recekleri bölgeleri Bizans’a teslim etme sözü verdirdi. Bizans gemileriyle Anado-


lu’ya geçirilen (1097 bahar›) Haçl›lar ‹znik’i ele geçirdi. Frigya’ya yönelerek Dory-laion (Eskiflehir), Philomilion (Akflehir) ve ‹konio (Konya)’dan do¤uya ilerlediler.Kent güçlü surlar›na ra¤men düfltü. Böylece Bat› Anadolu Bizans idaresine girdi.Ancak dini aç›dan önemli Antiokhia (Antakya)’y› fetheden Haçl›lar sözlerini unut-tu. Norman Bohemund buray› bir Haçl› prensli¤i yapt›. I. Haçl› Seferi Aleksios’unumutlar›n› bofla ç›kard›. Aleksios, 1082’de Venedik ile 1111’de Pisa ile kapitülas-yon antlaflmalar› yapt›. Latinlere Bizans sular›nda ticaret serbestîsi sa¤lan›nca dev-let ekonomisinin kontrolü yabanc›lara geçti. ‹çerde yönetim iyice merkezîleflti.Thema sistemi ifllemez hale geldi. Bizans ordusu paral› askerlerin eline düfltü. Yan-l›fl harcama ve sürekli savafllar yüzünden Bizans alt›n paras›n›n de¤eri düfltü. Hal-ka a¤›r vergiler yüklendi. Güçlü s›n›flar daha da zenginleflti. Hazine ve manast›rla-r›n ise aleyhinde iflledi. I. Aleksios’un halefi II. Ioannes (1118-1143), babas›n›n po-litikas›n› sürdürdü. ‹yi bir asker ve siyasetçi olan Ioannes, Peçenekleri yendi (1122).1125’den sonra Selçuklu Türklerine seferler düzenledi. ‹mparator yaralan›p 1143’deölünce yerine o¤lu I. Manuel geçti. Bu dönemde II. Haçl› seferi gerçekleflti. SeferAlman-Frans›z çekiflmesi, seferin kötü idaresi, zor yol koflullar› yüzünden baflar›s›zoldu. Bizansl›lar, Venediklilerin kapitülasyonlar› suistimal etmesinden b›km›flt›.Manuel, Venedik tekelini k›rmak için rakip Cenova’ya (1169) ve Pisa’ya (1170)ekonomik ayr›cal›klar verdi. Bizans ekonomisi iyice kötüleflti. Bu arada, Alman im-paratoru I. Friedrich, Selçuklu Sultan› I. K›l›çarslan (1156-1193)’› Bizans’a karfl› k›fl-k›rtm›flt›. Manuel, güçlü bir orduyla Anadolu’ya geçerek Frigya’ya ilerledi. Ancak17 Eylül 1176’da Türklerin Myriakephalon’un dar geçitlerinde kurdu¤u pusuyadüfltü. Büyük bir bozguna u¤rad›. Bu savafl›n kay›plar› Bizans’da moral bozuklu¤uyaratt›. ‹mparator, 1180’de üzüntüden öldü. I. Manuel’in halefi II. Aleksios Komne-nos (1180-1183) idi. Andronikos Komnenos’un darbeyle iktidara gelmesiyle (1183)iç teflkilat h›zla düzene sokuldu. Ayr›cal›kl› s›n›f› gücendirmesi bir darbeyle ölümü-ne yol açt›. Böylece Komnenos hanedan› sona erdi.

4. Haçl› Seferi ve Latin Hâkimiyet Devri (1204-1261)‹lk üç Haçl› seferinde Antakya, Kudüs, Akka, Urfa gibi önemli kentler ele geçiril-miflti. Ancak Haçl› egemenli¤i uzun sürmedi. Kay›plar›n büyüklü¤ü ve baflar›lar›n›ngeçicili¤i kutsal topraklar› kurtaran Haçl› romantizmini yok etti. Papa III. Innocen-tius’un dönemindeki 4. Haçl› seferinin (1202) rotas›n› Constantinopolis’e çevirerekiflgal etmesi (1203), Bizans ‹mparatorlu¤u’nda Latin Dönemi’ni bafllatt›. Baflkent La-tinlerce istila edildi. Kent ve çevresinde bir Latin devleti kuruldu. Venedikliler veFrans›zlar Flandre kontu Baudouin’e Ayasofya’da taç giydirdi. Haçl›lar, halka bü-yük zulümlerle iflkence ettiler. fiehri yak›p y›kt›lar ve ya¤malad›lar. Bizans yazarla-r› Müslümanlar›n bile Bizansl›lara sözde din kardeflleri kadar eziyet etmedi¤ini ya-zar. Bizans idaresi Nikaia’da 57 y›ll›k bir sürgüne gitti. ‹mparatorluk parçaland›.Komnenos hanedan› Trabzon’da bir prenslik kurdu. Angelos hanedan› kuzeybat›Yunanistan (Epiros)’da bir despotluk kurdu. Bu Sefer, 7. yüzy›ldan itibaren Arap fe-tihleri yüzünden Do¤u dünyas›ndan kopmufl olan Bat› Avrupal›lara burada ticarîüsler edinme flans› verdi. Bizans hanedan› ve idaresi, Selçuklu Türklerinden gerial›nan Nikaia’ya kaçt›. Papa, Ortodoks Greklerle Slavlara elçi gönderdiyse de bafla-r›l› olamad›. Ortodoks ve Katolik kiliseleri birlefltirilemedi. Haçl› iflgali Do¤u ve Ba-t› aras›ndaki politik ve dinî ayr›l›¤› derinlefltirmiflti. Haçl› seferlerinden sonra 14.yüzy›lda Bizans’taki ayr›cal›kl› s›n›f›n iktidar› ve zenginli¤i halk›n tepkisine ve sos-yal kargaflaya yol açt›. Ekonomi bozulmaya devam etti. Zay›flayan imparatorlukh›zla da¤›ld›. 7. yüzy›lda Suriye ve M›s›r’›n Araplara kayb›ndan etkilenmeyen dev-


let 11. yüzy›lda Anadolu’yu Selçuklulara kaybedince derinden sars›ld›. A¤ustos1261’de Mihail Palaiologos (1261-1282), Konstantinopolis’i ele geçirdi. Törenle fleh-re girerek patrik Arsenios’un elinden taç giydi. O¤lu Andronikos’u ortak imparatorilan etti ve Palaiologos hanedan›n› kurdu.

PALAIOLOGOS HANEDANI DÖNEM‹ (GEÇ B‹ZANSDÖNEM‹)Bu dönem, edebiyat ve sanat›n yükselifliyle, içerde ve d›flarda savafllarla geçti.VIII. Mihail Palaiologos (1261-1282), iyice küçülen yeni bir devlet kurdu. Devletarazisi, Anadolu’nun kuzeybat›s›, Trakya, k›smen Makedonya, Thessaloniki, ku-zey Ege adalar› ve Bo¤azlarla s›n›rl›yd›. Anadolu’da Türkler, Balkanlar’da Bulgar-lar ve S›rplar kuvvetlenirken Bizansl›lar birleflemedi: Trabzon Rum devleti hâlâmerkezden ba¤›ms›zd›. Ege’de Venedik, Karadeniz’de Cenova egemenli¤i sürü-yordu. ‹mparatorlu¤un sonunu baflkentin Osmanl› Türkleri taraf›ndan elegeçirilmesi de¤il onu ya¤malayan Latinler haz›rlad›. VIII. Mihail’in cesareti ve dip-lomatik dehas› büyük bir tehlikeyi önledi. Sicilya’n›n Norman kral› Manfred Bizans›ele geçirmek istiyordu. Manfred, 1266’da, Sicilya Kral› Charles d’Anjou taraf›ndanöldürüldü. Charles, Manfred’in politikas›n› sürdürdü. VIII. Mihail, Papa’ya deste¤ikarfl›l›¤›nda Kiliselerin birli¤i için görüflmeyi teklif etti. 1274’de Mihail, Bizans kar-fl›t› koalisyona ra¤men Anjou’nun ordular›n› bozguna u¤ratt›. Mihail Palaiologos,Türk istilas›n› görmedi. Ancak geçici seferlerle yetinen Türkler, Bizans s›n›rlar›n›nzay›fl›¤›n› anlam›fllard›. Bizans’›n di¤er düflman› S›rplard›. Mihail’in halefi o¤lu IX.Mihail (1284-1329) idi. Onun ölümünden sonra imparator olan II. Andronikos, ‹o-annis Kantakuzinos’un deste¤iyle baflkentini zapt eden torunu III. Andronikos ilemücadele etti (1328). III. Andronikos, taç giydi¤inde devlet ifllerini dostu Kanta-kuzinos’a emanet etti. 1341’de ölen III. Andronikos, veliaht belirlememiflti. Yenivaris, V. ‹oannis Palaiologos idi. Bizans’da iç savafl ç›kt›. Sonunda anlaflmayla ida-reyi ortaklafla devrald›lar. Bu arada S›rp kral› Stefan Duflan Thessaloniki’ye yürü-müfl, Bulgarlar kuzey s›n›r›na asker y›¤m›flt›. Rumeli’ye geçen Türk ak›nc›lar Trak-ya’ya sald›r›yordu. Kantakuzinos’un S›rplara karfl› müttefiki Ayd›no¤lu Umur Beyidi. Ama bu küçük ordu Kantakuzinos’un, ihtiyaçlar›n› karfl›layamazd›. 1345’deOrhan Bey ile ittifak yaparak k›z› Theodora’y› gelin verdi. 1347’de baflkente gire-rek taç giydi. Taht naibesi Anna ile anlaflt›. Bu anlaflmayla iç savafl sona erdi. Bi-zans’daki iç savaflta Kantakuzinos’un Osmanl› birliklerine paras› yetmeyince Ge-libolu’da bir üs sa¤lad›. Süleyman Pafla, y›k›k Çimpe kalesini onarmak için asker-leriyle Gelibolu yar›madas›na geçti. Türkmenleri Kallipolis flehrine yerlefltirdi. VI.Ioannis, 1383’de ölünce V. Ioannis imparator oldu. V. Ioannis, Trakyada ilerleyenTürklere karfl› Bat›’dan yard›m alabilmek için Papa’ya Ortodoks ve Katolik Kilise-lerini birlefltirmeyi vadetti. ‹talya’ya giden imparator, Çirmen savafl›ndan sonra(1371) S›rplar gibi I. Murad’›n vassal› oldu. V. Ioannis, 1391’de öldü. Ayn› y›l Ma-nuel taç giydi. Osmanl›lara karfl› Avrupal› hükümdarlara yaklaflt›. I. Bayezid, Cons-tantinopolis (1394)’i ablukaya ald›. Manuel, taht› ye¤eni VII. Ioannis’e emanet et-ti ve askerî yard›m için Avrupa’ya gitti (1399). 1402’de Osmanl› kuvvetleri Anka-ra Savafl›’nda Timur’a yenildi¤inde flartlar de¤iflti. Bayezid’in o¤ullar› Venedik veBizans’tan yard›m istediler. II. Manuel, 1403’de Bat›’dan dönünce I. Mehmet (1413-1421) Bizans ile dostane iliflkiler kurdu. Bu iliflkiler II. Murad (1421-1451) döne-minde bozuldu. Manuel, idareyi o¤lu VIII. Ioannis’e devretti. Sultan, 1422’de Bi-zans baflkentini kuflatt›ysa da baflar›l› olamad›. II. Manuel, 1425’de öldü. Yerineo¤lu VIII. Ioannis geçti ve 1448’e kadar tahtta kald›. 1423’den beri Osmanl› kuflat-


mas› alt›ndaki Thessaloniki düfltü (1430). Böylece Bizans, Constantinopolis ve ci-var›yla Mora’ya s›k›fl›p kald›. Varna Savafl›’nda (1444) Haçl›lar›n yenilmesi Ioan-nis’in umutlar›n› yoketti. Sultan, Varna’dan Mora’ya yürüdü. 1448’de II. Kosovasavafl›nda Haçl›lar›n yenilmesi Bizans, çaresiz b›rakt›. Ioannis, k›sa süre sonra öl-dü. Bizans’taki taht kavgalar›na sultan›n arabuluculu¤u son verdi. Sultan, Kons-tantinos’un tahta geçmesini istedi (1449). XI. Konstantinos, II. Murad’›n ölümün-den (1451) ve II. Mehmed’in tecrübesizli¤inden yararlanmak isteyince Osmanl›kuflatmas› bafllad›. Nisan 1453’de imparator Bat›l›lar›n deste¤i için çabalad›ysa dasonuç alamad›. Teslim olmayan son Bizans imparatoru, 29 May›s 1453’te surlar›aflan Osmanl› askerleriyle çarp›fl›rken öldürüldü. Fethi Bat›l› tarihçilerce bir fela-ket olarak nitelendirilen ve 4. Haçl› seferinde tahrip edilen baflkent fetihten son-ra yeniden do¤du. ‹yice azalan nüfusuyla dul bir kraliçeye benzetilen kent, II.Mehmed’in emriyle yeniden imar edildi. Anadolu’dan getirilen halk ve dönmesi-ne izin verilen bir k›s›m eski ahaliyle canland›r›ld›.

Bizans ‹mparatorlu¤u’nun çöküflünün Osmanl› ilerleyifli d›fl›nda nedenleri var m›d›r?

DO⁄U ROMA (B‹ZANS)’DA KÜLTÜR, SANAT VE M‹MAR‹4. yüzy›ldan 15. yüzy›la kadar Do¤u Hristiyanl›¤›’n›n kutbu olan Bizans kültürü veuygarl›¤›, imparatorlu¤un baflkentinin Byzantion’a tafl›nmas›yla birlikte zengin veköklü Ön Asya ve Anadolu kültürlerinden etkilenmifltir. Bizans sanat› ise, büyükölçüde Roma ve Yunan sanat› ile iliflkili bir sanatt›r. Ancak bu sanat Hristiyanl›¤›nhizmetinde olmufl, bu dinin be¤eni ve tercihlerinin izlerini tafl›m›flt›r.

Devlet YönetimiBizans ‹mparatorlu¤u, fiilen ve hukuken bütün iktidar›n kayna¤› ve oda¤› impara-tor olan monarflik bir idari yap›ya sahipti. ‹mparatorun Tanr›’n›n iradesiyle bu ma-kama seçilmifl bir kifli oldu¤una inan›l›rd›. Hristiyanl›¤›n resmi din olarak kabul edil-mesinden sonra Constantinopolis patri¤i imparatora ço¤unlukla Ayasofya’da taçgiydiriyordu. ‹mparator kilisenin koruyucusu ve ortodokslu¤un savunucusuydu.

‹mparatorlukta idari örgüt merkez ve eyaletler olmak üzere ikiye ayr›lm›flt›r.Merkez örgütü, saray memurlar› ile sivil ve askeri memurlardan meydana gelen birmemurlar aristokrasisinin elinde bulunuyordu. Merkez örgütünde en önemli kuru-luflu, Roma senatosu örnek alarak kurulmufl olan senato oluflturmaktayd›. Ayr›ca,imparatora daha yak›n olan Hagion Konsistorion (Kutsal fiura) bir çeflit saray flura-s› görevini yürütüyordu.

Taflra örgütü Heracleius ve halefleri zaman›nda önemli de¤iflikliklere u¤ram›flve thema ad› verilen askeri idare bölgeleri kurulmufltur. Her theman›n bafl›ndastrategos ad› verilen bir çeflit askeri valiler bulunmaktayd›.

EdebiyatBizans edebiyat›, ilk zamanlar Antik edebiyat›n devam› niteli¤indedir. Hristiyanl›-¤›n devlet dini olarak kabul edilmesinden sonra bile eski pagan edebiyat› devametmifltir. Ancak hristiyan düflüncesi hemen sonra edebiyatta da a¤›rl›¤›n› hissettir-mifltir. fieklen eskiye ba¤l› kal›nsa da ruhen hristiyan bir edebiyat idi. Bizans yazar-lar›n›n ço¤unda Kutsal Kitap (Kitab-› Mukaddes) ‘›n bilinmesi, antik eserlerin bilin-mesi kadar önemli say›l›rd›. I. Justinianus devri, Bizans edebiyat›n›n en parlak dö-nemidir. Baflkent Constantinopolis baflta olmak üzere Anadolu, Suriye, Filistin ve


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

M›s›r’daki kentlerde de edebi bir canl›l›k vard›. Tarih, hukuk, bilim ve teknoloji Bi-zans fliirine konu oluyor ve her tür nesir fliire çevriliyordu. Önemli Bizans flairleriaras›nda Nannos, Romanos, Musaios, Patrik Sergios say›labilir. 7. Yüzy›l›n ortala-r›ndan itibaren Bizans edebiyat› bir duraklamaya girmifltir. Özellikle ikonoklasmhareketi kutsal resimlerin yan› s›ra bilimsel ve edebi faaliyetlerin durmas›na nedenolmufltur. Bu dönemin özelli¤i ço¤unlukla din adamlar›n›n yazm›fl oldu¤u fliirler-de dinî temalar›n ifllenmesidir. Ayr›ca paganlarca flehit edilmifl azizlerin biyografi-leri de bu dönemde oldukça yo¤un ifllenen konular aras›ndad›r. Bizans’›n ilk ka-d›n flairi Kasia bu dönemde yaflam›flt›r. Constantinopolis Üniversitesi’nin yenidenkurulmas› (863) iki yüzy›ll›k bir duraklama devresini bitirerek yeni ve parlak dö-nemi bafllatm›flt›r. Antik dönem ve Bizans devri eserleri toplanarak incelenmifl veözetlerinden oluflan ansiklopediler haz›rlanm›flt›r. Bunun en önemli örne¤i Sui-das’d›r. Bu dönemde ayr›ca milli destanlar, epigramlar, ilahiler, manzum eserlerkaleme al›nm›flt›r. 12. yüzy›la gelindi¤inde halk dilinde yaz›lm›fl didaktik, satirik, li-rik fliirlerin yan› s›ra atasözleri ve hikayeler yaz›lmaya bafllanm›flt›r. Di¤er yandanEski Yunan mitolojisi halk edebiyat›na hakim olmufltur.

E¤itim ve Ö¤retimConstantinopolis’in baflkent olmas›ndan sonra imparatorlu¤un çeflitli bölgelerin-den, özellikle Atina, M›s›r ve Suriye’den gelen bilginler baflkenti bir bilim merkezihaline getirmifllerdi. II. Theodosius, baflkentteki ilk üniversiteyi kurdu. Daha çokErkek çocuklar›n okula gönderildi¤i Bizans ‹mparatorlu¤u’nda e¤itim yayg›n de¤il-di. Sivil, asker, din görevlileri ile büyük toprak sahipleri ve zengin tüccarlar›n ço-cuklar›n›n okutuldu¤u ortaö¤retimde antik Yunan yazarlar›n›n metinleri okutulu-yordu. I. Justinianus döneminde üniversite e¤itimine önem verildi. Ancak sonrala-r› üniversite zay›flamaya bafllad› ve Phokas döneminde kapat›ld›. 9. yüzy›l Bizansuygarl›¤›n›n düflünsel ve sanatsal hamle yapt›¤› bir dönemdir. III. Mihail ve Bardas,üniversiteyi yeniden açarak (863), kürsülerini ünlü bilginlere teslim ettiler. Bu ku-rum do¤unun çok önemli bir kültür merkezî haline geldi. Magnaura saray›n›n ça-t›s› alt›ndaki üniversite, dinî ba¤nazl›¤a karfl› bir özgür düflünce yuvas›yd›. Ö¤reti-mini dinsel-bilimsel tart›flmalara endekslemeyen üniversite laik, din d›fl› ve putpe-rest olarak nitelendirilebilir. Burada incelemelerde bulunan âlimler antik düflünceüstatlar›, Yunanistan’dan gelen filozof ve flairlerdi. Hellenizm, üniversite çat›s› al-t›nda yeniden do¤du ve güçlendi. Bilgilerinin derinli¤i ve çal›flma alanlar›n›n ge-niflli¤iyle herkesi hayran b›rakan âlimler, ‹talya ve Fransa’daki Rönesans’› yaratanbüyük hümanistlerin öncülleridir. Constantinopolis, bilimsel alanda barbar Ba-t›’dan befl yüzy›l ilerdeydi. Grek kültürünün bu geliflmesi, Ortodoks kiliseyi rahat-s›z ediyor ve filozof Leon, Fotios ya da Patrik ‹oannis gibi bilginlere fleytan›n uflak-lar› gözüyle bak›yordu. Kilise bilginleri, Studion manast›r›nda insanî bilgi dallar›n›hristiyan bir görüflle gelifltirerek doktrinlerini ö¤reten baflka bir üniversite kurdu-lar. Azizlerin yaflam öykülerini konu alan (hagiografik) eserler bu manast›rda ya-z›ld›. Bizansl› bilginlerin ve sanatç›lar›n merak, anlama ve sempati duygusu, kom-flu uygarl›klar› da incelemeye yöneltiyordu. Ba¤dat hilafet saray› Bizansl› sanatç›-lara esin kayna¤› olan ve zaman zaman rekabet ettikleri bir merkezdi. ‹ki uygarl›k,en orijinal yarat›mlar› paylafl›yor ve karfl›l›kl› hayranl›k duygusu, genifl ve yüce birhoflgörü havas› oluflturuyordu.


SanatBizans sanat›, Do¤u Akdeniz çevresindeki topluluklar›n, hristiyan inanc› kabulettikten sonra yaratt›klar› bir sanatt›r. Bu sanat›n merkezi Anadolu’dur. Makedon-ya, Yunanistan, Suriye M›s›r ve Kuzey Afrika’daki Bizans eserleri, eyalet sanat›örnekleridir.

Bizans sanat› 4. yüzy›l›n ilk yar›s›nda hristiyanl›¤›n serbest bir din olmas›yla 5.yüzy›lda bir geçifl süreci yaflam›fl ve Yunan-Roma geleneklerini yeni inanca uyar-lamaya çal›flm›flt›r. Bu dönemin eserleri biçim ve süsleme bak›m›ndan Eski Romasanat›na ba¤l›d›r. Bu nedenle Bizans sanat›n›n bafllang›c› kesin bir çizgi ile ayr›la-maz. Bizans sanat› birbirinden farkl› özellikleri olan dönemlere ayr›l›r:

1. Erken Bizans Dönemi Sanat›: 5. yüzy›l›n sonlar›ndan ikonoklasm hareketi-nin bafllad›¤› 726 y›l›na kadar devam eder. Bu dönemde Hellenistik ve Roma sa-nat› özellikleri Bizans sanat› üzerinde etkili olmufltur. Ayr›ca Yak›ndo¤u’nun sanatve estetik zevkleri de sanata s›zm›flt›r.

2. ‹konoklasm Dönemi Sanat›: Bu dönemde (726-842) tasvir yasa¤› vard›r. Di-ni resimler yasaklanm›fl ve tahrip edilmifltir. Tamamen bezemeye dayanan ve diniolmayan sanat anlay›fl› hakimdir.

3. Orta Bizans Dönemi Sanat›: Bizans sanat›n›n kendine özgü karakterini bul-du¤u dönemdir (842-1204). ‹slam uygarl›¤› ile beraber, ‹lkça¤’›n bilgi ve Do¤u’nunsanat zevkini egemen k›ld›klar› bir dönemdir.

4. Son Dönem Bizans Sanat›: 1261’den 1453’e kadarki son eserlerin verildi¤idönemdir.

Erken Hristiyan Sanat› ‹sa ve azizlerin tasvirinden sak›nm›flt›. Bu sanat kendinisembolik temsil ile s›n›rlam›flt›. Bunun nedeni putlara tap›nmay› yasak eden Musapeygamberin ö¤retisinden kaynaklanmas› olmal›d›r. Özellikle imparator I. Constan-tinus ile birlikte dini resimler kabul edilmeye bafllam›flt›r. ‹konalar aziz ve rölik kült-lerini teflvik eden eski gelenekten kaynaklanm›flt›r. Hristiyan inanc›nda azizler, in-sanlarla tanr› aras›nda bir arac› ifllevi görmeye bafllam›flt›r: Azizler, koruyup gözetenolarak kabul görmüfltür. Hristiyanl›¤›n ilk zamanlar›nda bile insanlar›n her an güç-lü bir azizin yan›nda olmas› imkâns›z oldu¤undan aziz tasvirleri önem kazanm›flt›r.Azizlerle ba¤daflt›r›lan rölikler ve onlar› betimleyen resimler, azizle irtibata geçme-yi sa¤layan bir araç olmufltur. ‹konalar›n yüceltil-mesi Neoplatonist düflünceden de beslenmifltir. Bufelsefi sisteme göre çevremizde gördü¤ümüz dün-ya gerçe¤in yans›mas›d›r. Tanr›n›n ya da bir azizinresmi orijinal de¤ildir, ancak orijinal olan›n bir yan-s›mas›d›r. Bu nedenle gördü¤ümüz herhangi birfley kadar da gerçektir. Böylece, inananlar›n gö-zünde bir ikona kendine ait güçlere sahip kabuledilmifl olmal›d›r. ‹konalara tap›nmak bafllarda bi-reysel düzeydeyken çok geçmeden cemaatin ortaktap›n›m›n›n bir parças› oldu. Bu adetler Suriye veM›s›r’›n sanatsal geleneklerine benzemekteydi. 6.ve 7. yüzy›llarda ikona tap›n›m› yayg›nlaflt›. II. Jus-tinianus, bast›rd›¤› sikkelerde ilk kez ‹sa figürüneyo¤un olarak yer veren imparator oldu.

‹konalara karfl› duranlar hep oldu. Quinisextum konsili (691-92) ‹sa’n›n tasviriniyasaklam›fl ve asl› gibi resmedilmesini istemiflti. ‹konoklasm hareketi, birçok eseri


Rölik: Hazreti ‹sa ve azizlerleiliflkili ya da onlardanartakalan kutsal eflya veparçalar.

Resim 4.5

HristiyanPantokratorikonas›. AynarozVatopedi Manast›r›

yok etmifl olsa da Bizans esteti¤ini yeni aray›fllara yönelterek. Bizans sanat›n› flekil-cilikten kurtarm›flt›. ‹konoklast dönemde dini sanat›n bofllu¤u, din d›fl› antik dünya-dan ve do¤adan ilham alan, gerçekçi bir sanatla doldurulacakt›.

Mimarî Bizans mimarisi, 4. ve 5. yüzy›llarda Hellen ve Roma kültürünün yeni bir yorumuolarak Anadolu’da do¤mufl ve Constantinopolis’te geliflmifltir. Bizans mimarisi, ilkolarak Arap mimarîsinden faydalanm›fl ve bu bilgiyi kendi amaçlar›na uydurmufl-tur. Do¤u mimarl›¤›n›n etkisi alt›nda geliflen Bizans mimarisi, bir tu¤la mimarisidir.Malzeme olarak tafl, bazen tafl ve tu¤la (almafl›k) da kullan›lm›flt›r.

Hellenistik ve Roma döneminde bir toplant› mekân› olan bazilika, aç›k pazar›ve mahkemesi bulunan büyük salonlard›. Ticari anlaflmazl›klar› çözen hâkimin ye-rine ‹sa’n›n konulmas›yla hristiyanlaflt›r›larak kiliseye dönüfltürülmüfltür. Bazilikafleklindeki kilise, uzun bir yap›d›r. Do¤u ucunda yar›m yuvarlak bir flekilde d›flar›taflan, toplant› ya da ayinin yöneticisinin durdu¤u apsis ad› verilen yar›m daireliboflluk vard›r. Apsisin önünde ise koro alan›, bat› ucunda ise, narteks ad› verilenbir hol bulunur. Narteksin iki yan›ndaki merdivenlerden yan neflerin üzerindeuzanan ve kad›nlara ait olan galerilere ç›k›l›r. Bir bazilikan›n üstü çift meyilli ve ki-remit kapl› ahflap bir çat› ile örtülürdü. Bu basit ve sade kilise tipi, Erken Hristiyan-l›k ve Erken Bizans mimarisinde çok tutulmufl ve birçok örnek verilmifltir.

‹talya, Anadolu, Yunanistan, M›s›r, Filistin ve Suriye’de yap›lan bazilikalar›n bir-ço¤u günümüze kadar gelebilmifltir. 6. yüzy›lda bazilikalar›n üzeri tonoz kemerler

ya da kubbelerle örtülmüfltür. Kubbeli bazilikalar›n engörkemli örne¤i Ayasofya kilisesidir. Bu eser dikdört-gen plân üzerine oturmufltur. Bunun bat›s›na yerleflti-rilen narteks, yani girifl bölümü vard›r. Narteksin önü-ne de bir atrium (iç avlu) gelmifltir. Ayasofya’n›n d›flyüzeyindeki tu¤lalar› s›val›d›r. Yine tu¤la ile örülenkubbeler kurflunla kapl›d›r. ‹ç duvarlar, payandalar vezemin çeflitli mermerlerle; tonoz ve kubbeler ise mo-zaiklerle kaplanm›flt›r. 1453’den sonra cami olan Aya-sofya, 1933’ten sonra müze hâline getirilmifltir.

Bizans mimarl›¤›n›n ikinci kilise tipi haç plânl› olan-lard›r. 8. yüzy›ldan sonra bu kiliseler kare plânl›d›r.Karenin ortas›nda dört fil aya¤› üzerinde bir kubbeoturtulmaktad›r. Kubbenin a¤›rl›¤› da dört taraftan,eksenleri birbirine dikey olan beflik kemerle karfl›lan-maktad›r. Bu kubbe ve kemer sistemi zemine yans›t›l-d›¤›ndan, dört kolu birbirine eflit bir haç (Yunan haç›)


Resim 4.6

Bazilika plan› vegörünümü

Resim 4.7

Ayasofya Kilisesiplan› ve kesit çizimi

oluflmaktad›r. Ortada yer alan ana kubbe d›fl›nda, dört kol üzerine de kubbeler ko-narak say› befle ç›kar›lm›flt›r. Do¤uda bir apsis, bat›da ise narteks bulunur. Haçplânl› kiliseler, baflta baflkent olmak üzere Anadolu’nun birçok yerinde yap›lm›flt›r.

Bizans dönemi sivil ve askerî mimarî örneklerine baflkentte ve Anadolu’nunbirçok yerinde rastlanabilir. fiehirlerin etraf›n› çevreleyen surlar, kaleler, çeflitli sa-raylar, su kemerleri, köprüler, yer alt› yollan, sütunlu caddeler, üzeri kapal› ya daaç›k sarn›çlar örnek olarak gösterilebilir. Bugün de ‹stanbul’daki surlar, Tekfur Sa-ray›, Chora Manast›r›(Kariye Camii), Pantokrator Manast›r› (Zeyrek Camii), Yereba-tan ve Binbirdirek sarn›çlar›, Valens Su Kemeri (Bozdo¤an Kemeri), ÇukurbostanAç›k Sarn›c›, Dikilitafl, Çemberlitafl Bizans mimarîsinin dev boyutlu yap›lar›ndan-d›r. Edirne’deki Adrianapolis Kalesi, Gebze’deki Eskihisar Kalesi, Malatya’daki Ka-ramana¤a Köprüsü, Amasra Kalesi, ‹zmir’deki Laskarisler Saray›, Anadolu’daki Bi-zans yap›lar›ndan sadece baz›lar›d›r.

Bizans sanat›n›n beslendi¤i kaynaklar nelerdir?


Resim 4.8

Valens(Bozdo¤an) Sukemerleri, ‹stanbul

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9


Ortaça¤ kavram› ve Bat› Roma ‹mparatorlu-

¤u’nun Kavimler Göçü sonras› y›k›lmas› ile Er-

ken Ortaça¤’da Avrupa’daki yeni siyasi ve kültü-

rel dönüflümleri de¤erlendirmek.

Kavimler Göçü bu dönüflümün ana nedenlerin-dendir. Kültürel dönüflüm iki demografik unsu-run Romal›lar ve Germenlerin uzun bir süreçtekar›fl›p kaynaflmas›yla oldu. Romal›lar idari üs-tünlü¤ü Germenlere kapt›rsa da kültürel üstün-lük hep onlarda kald›. Gotlar ve Franklar Gal-ya’da Romal›laflt›lar. Erken Ortaça¤’da en önem-li siyasi de¤ifliklik Bat› Roma ‹mparatorlu¤u’nunçöküflüdür. ‹dare, barbar Germen fleflerinin elinegeçti. Eski Roma eyaletlerinde Germen krall›kla-r› kuruldu. Roma idaresinin çöküflüyle Germen devlet kad-rolar›nda Roma hukukunu kavray›p uygulayabi-lecek personelin bulunmay›fl› ilkel Germen hu-kukunun egemenli¤ini getirdi. Avrupa, devletotoritesinin yoklu¤unda kaosa sürüklendi. Siyaside¤ifliklikler Avrupa’n›n ekonomik ve sosyal ya-p›s›n› da etkiledi. Ortaça¤ Avrupa’s›na damgas›-n› vuran feodalizm ortaya ç›kt›.

Papal›k gücünün imparatorluk makam›nca s›-

n›rland›r›lmas›n›n yüzy›llar boyu süren bir ça-

t›flmaya nas›l yol açt›¤›n› aç›klamak.

Büyük Karl ve Otto, kendilerini kilisenin özelkoruyucusu ilan etmifllerdi. Bu durum kiliseyido¤rudan kraliyet kontrolüne sokmufl, kilise hi-yerarflisinde yer alan piskopos ve bafl kefliflleratanm›fl imparatorluk bürokratlar›na dönüflmüfl-lerdir. Fransa’da kurulan Cluny manast›r›n›n re-formcu kefliflleri kilisenin ruhban s›n›f›n›n tekefendisi ve hayat arkadafl› oldu¤unu savunarakbu s›n›f› krallardan ve efllerinden özgürlefltirme-yi istiyordu. Papa IX. Leo, Cluny keflifllerini Roma’daki bafll›-ca idari görevlere getirince papal›k, 11. yüzy›l›nikinci yar›s›nda iyice güçlendi. Papa II. Nicholas,1059’da papan›n kardinallerce seçilece¤ini ilanetti. Bu kurulun oluflturulmas›yla papalar ‹tal-ya’daki yerel güçlerinden ve Alman kraliyet im-paratorlar›ndan ba¤›ms›zl›klar›n› elde ettiler. Pa-pa VII. Gregorius (1073-1085) döneminde kilise-nin dünyevi otoriteden özgür olma iddias› daha

da fliddetlendi. Cluny taraftarlar›n›n amac›, impa-ratorlar›n ruhbandan olmayan yak›nlar›n› dinîmakamlara atamalar›na son vermek ve bu yetki-yi papan›n tasarrufuna sokmakt›. 1075’te PapaGregorius, ruhbandan olmayanlar›n kilise hiye-rarflisi içindeki herhangi bir göreve atanmas› hâ-linde aforozla cezaland›r›lmas›na karar verdi.Bu dönemden sonra papa ve ruhban s›n›f› impa-ratorlar›n atanm›fl memurlar› olmaktan ç›kt›lar;papalar Kardinaller Kurulunca seçilmeye baflla-d›. Piskoposlar, papan›n yetkilendirdi¤i kiliseotoritelerince atanmaya bafllad›. Bat› Kilisesi dün-yevi monarflilerden ilke ve hukuk baz›nda ba-¤›ms›z bir güç hâline geldi.

Yüzy›l Savafllar›’n›n ve büyük Veba Salg›n›’n›n

Fransa ve ‹ngiltere’deki siyasi ve ekonomik etkile-

rini tart›flmak.

Yüzy›l Savafllar› iki ülkeye demografik ve ekono-mik aç›dan büyük kay›plar verdirdi. Frans›z kral-lar›, savafl› finanse etmek için ‹ngiliz krallar› gibivergi koymadan önce aristokratik Kraliyet Kon-seyine dan›fl›rken ç›kan kararlar yetersiz kal›ncakral Philip, bir finansman arac› olarak Etat Gene-raux meclisini kurdu (1355). Ruhban, aristokrasive kent soylulardan oluflan bu meclis kral›n du-rumundan kendi ç›karlar› do¤rultusunda yarar-land›. Bu bak›mdan bu meclis, ‹ngiliz BirleflikParlamentosu’nun tersine, etkin bir yönetim ara-c› olamad›. 14. yüzy›lda Fransa, ‹ngiltere’nin ter-sine birli¤ini sa¤layamam›fl ve feodal yap›danmerkezî devlete geçememiflti.‹ngilizler ise Yüzy›lSavafllar›’n›n a¤›r mali yükünü halka yeni vergi-ler koyarak hafifletmeye çal›flt›lar. Kral›n vergitaleplerine parlamentonun yeni dayatmalar› ek-lenince yeni kanunlar ç›kar›ld›. Orta s›n›f›n tem-silcileri parlamentoya girdi. Yüzy›l Savafllar›, heriki tarafta da halk› kral›n etraf›nda birlefltirdi. Ulu-sal duyguyu güçlendirdi. ‹ki devleti siyasi ve ekonomik olarak etkileyendi¤er olay Veba Salg›n›’d›r. Nüfusta yol açt›¤› ka-y›plar emek gücünü azaltt› Aristokratlar›n mülk-lerindeki üretimi düflürdü. Bu olay, eme¤e de¤erkazand›rd›. Köylü ve kalifiye zanaatkâr›n ücret-leri artt›. Serfler, kazançl› ifl olanaklar› sunan fle-hirlere ak›n ettiler. Tar›msal ürüne azalan talep

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


fiyatlar› düflürdü ve lüks tüketim ürünlerinin fi-yatlar› artt›. Tüm bu geliflmeler geleneksel güçlüaristokrasiyi olumsuz etkiledi. 14. yüzy›lda ‹ngil-tere ve Fransa yönetimleri, yasalar›, köylülerindolafl›m›n› s›n›rlamaya ve vergilerini art›r›p üc-retlerini düflük tutarak eski dengeleri korumayaçal›flt›lar. Her iki ülkede kanl› köylü isyanlar› ç›k-t›. Lüks düflkünlü¤ü üretici zanaatkâr s›n›f›n›nönemini art›rd›. Geç Ortaça¤’da zenginleflen za-naatkâr ve tacirler geleneksel güçlere karfl› ken-di loncalar›n› kurdular. Böylece yeni siyasi mü-cadelelere girebildiler. Sonunda aristokrasi, tüc-car s›n›f›na flehir meclislerine girme hakk› ver-mek zorunda kald›.

Ortaça¤ Avrupa’s›n›n kültür, sanat ve mima-

risinin belirleyici özelliklerini de¤erlendirmek.

8. yüzy›lda Bat› ve Orta Avrupa’ya hâkim olanFranklar, Büyük Karl döneminde topraklar›n› ‹tal-ya ve bugünkü Almanya yönünde geniflleterekAvrupa’n›n en güçlü devletini kurdular. Bu saye-de devletin egemenlik flemsiyesi alt›nda siyasîolarak birlefltirdi¤i bu bölgelerdeki (Roma-Ger-men) kültürel birikim harmanland›, ortak bir po-tada eriyerek Avrupa uygarl›¤›n› meydana getir-di. Bu uygarl›k, Geç Ortaça¤ Dönemi’nde do¤u-lu Arap ve Bizansl› âlimlerin antik Yunan bilgi vekültürünü transferiyle mayalanarak Hümanizmfikirlerini ortaya koyacak ve Rönesans hareketi-nin ön koflullar›n› haz›rlayacakt›r.

‹mparator Constantinus’un tahta ç›k›fl sürecinde

ve sonras›nda imparatorlu¤un içinde bulundu-

¤u politik ve dinsel koflullar› tart›flmak.

Hristiyanl›¤›n serbestlik kazanarak yay›lmas›Constantinus’un taht mücadelesiyle ilgilidir. Di-ocletianus, tahttan feragat edince yeni caesarlarseçilirken saf d›fl› edilmeye çal›fl›lan Constanti-nus, taht mücadelesinde hristiyanlar›n maddi des-te¤iyle Milvia köprüsünde zafer kazand›. 313’deMilano’da bir fermanla hristiyanlara serbesti tan›-d›. Hristiyan Tanr›n›n seçilmifl hükümdar› olanConstantinus, yeni dini destekledi. Ruhban kesi-mi ona bu dini yayma ve inanç birli¤ini korumasorumlulu¤unu yükledi. Hristiyanl›k büyük pres-tij kazand›. Constantinus’un hristiyanl›¤› Roma‹mparatorlu¤u ve Tanr› Krall›¤› fikri üzerine te-mellenen Bizans politik felsefesine kesin flekliniverdi. Tanr›’n›n tekli¤ine inanan hristiyanlarla

Teslis kavram›na inananlar›n uzlaflamamas› te-olojik çat›flmalara yol açt›. Bafllarda dinsel içerik-liyken ruhban s›n›f›n›n iktidar mücadelesinin kö-rükledi¤i bu sorun devlet müdahalesiyle siyasîboyut kazand›. ‹lk kez bir Roma imparatoru dinîkonulara kar›flt›. Constantinus, 325’de her bölge-den gelen piskoposlar› Nikaia’da toplad›. Her-kesçe kabul edilecek bir karar›n ç›kmas›na çal›fl-t›. Arianism sapk›n ilan edildi. ‹mparator, ülkede-ki huzursuzlu¤u gidermek için taraflar› uzlaflma-ya ça¤›rd›. Ama mümkün olmad›. Arianist grup,uzun süre var oldu. Constantinopolis konsiliyle(381) Teslis anlaflmazl›¤› karara ba¤land›. Ancakbu kez ‹sa’n›n insanî ve tanr›sal özü aras›ndakiiliflki sorun oldu. Bu tart›flmalar Khalkedon’da(451) karara ba¤land›. Teolojik tart›flmalar dün-yevî sorunlarla kar›flt›. Bunda Constantinopolisile Alexandria piskoposlar›n›n cemaatin lideri ol-ma rekabeti rol oynad›. Sertleflen devlet müdaha-lesi sorunu derinlefltirdi. ‹mparatorluk bölündü.Bunda eyaletlerde merkezi idareye karfl› tepkiselolarak geliflen nasyonalizm de rol oynad›.

‹mparator Heracleius’un varolufl savafl›n› nas›l

kazand›¤›n› aç›klamak.

Heracleius tahta geçince Anadolu Sasani iflgalin-deydi. Savunma sistemi çökmüfl, hazine boflal-m›flt›. Ücretli askerlere dayal› ordu sistemi iflle-mez haldeydi. ‹mparator Anadolu’yu Ravenna veKartaca eksarhl›klar› gibi idari-askeri birimlereböldü. Bafl›na askerî ve sivil yetkileri olan valilergetirdi. Thema ad› verilen bu idari birimlerde ya-flayan köylülere askerî hizmet karfl›l›¤›nda mirasb›rakabilecekleri (mülkiyeti devlete ait olmak flar-t›yla) toprak ba¤›flland›. Böylelikle güvenilmezücretli askerlerden ba¤›ms›z sa¤l›kl›, güçlü ve dai-mî bir ordu ve eyalet idaresi kuruldu. Bar›fl zama-n›nda topra¤›n› ekip biçerek geçimini sa¤layanasker köylüler devlet savafla ça¤›rd›¤›nda dona-n›mlar›yla orduya kat›l›yordu. Devlet, savafl mas-raflar›ndan kurtuldu. Yerli-milis güçlerden oluflanordu Sasaniler karfl›s›nda kendi topra¤›n› büyükbir ba¤l›l›kla savundu. Düflman ordusu püskürtü-lerek Anadolu arazisi yeniden kazan›ld›.

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


‹konoklasm hareketinin politik sonuçlar›n› de-

¤erlendirmek.

Bizans imparatorlar›n›n ikonoklast tutumu Do¤u-Bat› iliflkileri aç›s›ndan olumsuz politik sonuçlargetirdi. Papal›k, 726’da Bizans’›n ikonoklast poli-tikas›n› reddetti. önceleri Bizans imparatorlar›n›askeri koruyucular› gören Papal›k, ikonoklast im-paratorlar›n Bat›’ya ilgisizli¤i yüzünden Do¤u’dankoptu. Bizans yönetimi 754’deki Nikaia konsiliy-le ikonast teolojiyi savundu. Büyük Karl, papal›¤›tehdit eden Lombardlar› etkisiz hale getirince Bi-zans’›n baflaramad›¤› bir görevi baflard›. Bundansonra Roma kilisesi Frank devletinin güdümüngirdi. Bozulan iliflkiler Nikaia konsiliyle ikonala-r›n serbest b›rak›lmas›yla bile düzelmedi. Papa II-I. Leo, 25 Aral›k 800’de Karl’a imparatorluk tac›giydirince do¤uyla iliflkileri daha da zora girdi.Do¤u ile Bat›’n›n dinî ayr›l›¤› siyasî boyuta da ta-fl›nd›. Hristiyan evren birbirinden dil, kültür, dinve siyasi bak›mdan ayr›ld›.

Makedonya Hanedan› Dönemi’ndeki siyasi gelifl-

meleri tart›flmak.

Makedonya Hanedan› Dönemi (867-1056) ile bir-likte Bizans’ta yeni bir refah dönemi bafllad›. Bi-zans imparatorlu¤u di¤er uluslar›n›n örnek, il-ham ve destek ald›¤› itibarl› bir noktaya ç›kt›.

Komnenos Hanedan› Dönemi’ndeki siyasi gelifl-

meleri aç›klamak.

Komnenos Hanedan› bafla geçti¤inde imparator-luk kötü yönetim yüzünden da¤›lmaya bafllam›fl-t›. Peçenekler, Selçuklu Türkleri ve Normanlarsald›r›ya haz›rd›. Yeni imparator masrafl› savaflfinansman›n› sa¤lay›p çok cepheli savafltan ka-ç›nmak zorundayd›. Kiliselerdeki alt›n ve gümüfleflya zorla ödünç al›n›p ergitilerek alt›n ve gü-müfl para bast›r›ld›.

Palaiologos Hanedan› Dönemi’ndeki siyasi gelifl-

meleri de¤erlendirmek

Palaiologos Hanedan› Dönemi, edebiyat ve sana-t›n yükselifli yan›nda içerde ve d›flarda savafllarladolu son bir ç›rp›n›fl›n hikâyesidir. VIII. MihailPalaiologos (1261-1282), boyutlar› iyice ufalm›flyeni bir devlet kurmufltu. Devlet arazisi, Anado-lu’nun kuzeybat›s›, Trakya, Makedonya’n›n birbölümü, Thessaloniki ve kuzey Ege adalar›yla Ça-nakkale ve Karadeniz Bo¤azlar› ile s›n›rlanm›flt›.

Do¤u Roma (Bizans)’n›n kültür, sanat ve mima-

risinin belirleyici özelliklerini tan›mlamak.

4. yüzy›ldan 15. yüzy›la kadar Do¤u Hristiyanl›-¤›’n›n kutbu olan Bizans Uygarl›¤›, imparatorlukbaflkentinin Byzantion’a tafl›nmas›yla birlikte zen-gin ve köklü Ön Asya ve Anadolu kültürlerindenetkilendi. Bizans Sanat›, Roma ‹mparatorlu-¤u’ndaki siyasal de¤iflikliklerin bir sonucu olarakortaya ç›km›flt›r. Büyük ölçüde Roma ve HellenSanat› ile iliflkili bir sanat olmufltur. Ancak bu sa-nat hristiyanl›¤›n hizmetinde olmufl ve bu dininbe¤eni ve tercihlerinin izlerini tafl›m›flt›r. mayala-narak Hümanizm fikirlerini ortaya koyacak veRönesans hareketinin ön koflullar›n› haz›rlaya-cakt›r.

7NA M A Ç

8NA M A Ç

9NA M A Ç

10NA M A Ç

11NA M A Ç


1. Erken Ortaça¤ ile As›l Ortaça¤ dönemlerindeki siya-si koflullar›n birbirinden farkl› oldu¤u görülür. Bunagöre, afla¤›daki ifadelerden hangisi Avrupa’daki siyasigeliflmeleri tam olarak yans›t›r?

a. Avrupa’da politik anlamda genel bir istikrars›z-l›k yafland›

b. Bat› Avrupa’n›n co¤rafi s›n›rlar› yabanc› istilac›-lara karfl› korunamad›

c. Do¤u-Bat› ticareti 11.-13. yüzy›llardaki Haçl› Se-ferleri sonras›nda canland›

d. Feodal yönetimlerin geçerli oldu¤u ‹ngiltere veFransa’da ulusal monarfliler do¤du

e. Bat› Avrupa parlamentolar›, kral›n keyfi idaresi-ne karfl› halk›n haklar›n› korumaya bafllad›

2. Cluny reform hareketinin en önemli nedeni afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Papalar›n, I. Otto’nun en sad›k müttefikleri ol-malar›

b. Papalar›n, imparatora sadakat yemini etmedentahta ç›kamamalar›

c. Papa Jean’›n Otto taraf›ndan taht›ndan edilmesid. Papalar›n, dünyevi meselelere fazlaca müdahale

etmelerie. Papan›n flahs›nda Roma Kilisesi’nin halk›n gö-

zünde prestijini yitirmesi

3. Papa VII. Gregorius’un ruhban s›n›f›ndan olmayan-lar›n herhangi bir kilise makam›na atanmas› durumun-da karar› alanlar› aforoz ederek cezaland›rmas› gibi ön-lemler almas›n›n en önemli sonucu afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Ruhban s›n›f›n›n en önemli üyelerinin dünyeviotoriteyle uzlaflmas›

b. Papalar›n dünyevi ifllerden ellerini çekmeleric. Cluny reformcular›n›n memnun edilerek krali-

yetle bar›flmalar›d. Papalar›n bundan böyle Kardinaller Kurulunca

seçilecek olmas› e. Ruhban›n, yaflam tarz› olarak Hristiyanl›¤›n kök-

lerine geri dönmesi

4. 1215’te ‹ngiliz kral›n›n onaylad›¤› Magna Carta’n›nen önemli politik sonucu afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹ngiltere’deki ço¤unlu¤un haklar›n› korudub. Aristokrasi burjuvazinin politik hak taleplerine

darbe vurduc. ‹ngiliz aristokrasisi monarfliyi iyice zay›flatt›d. ‹ngiliz aristokrasisi krala dan›flmadan keyfi ver-

gilendirme hakk›n› elde ettie. ‹ngiltere’deki kraliyet otokrasisi yasal olarak s›-

n›rland›

5. Afla¤›dakilerden hangisi Ortaça¤ Avrupa edebiyat›-n›n ürünlerinden biri de¤ildir?

a. Petrarca-(Eski) Romal› Ölüye Mektuplarb. Cicero-Mektuplarc. Petrarca-Ünlü Adamlar›n Yaflamlar› d. Dante- Yeni Hayate. Boccaccio-Dekameron Hikayeleri

6. Heracleius döneminde thema sistemi hangi ihtiyac›gidermek üzere kurulmufltur?

a. Bizans seçme birliklerinin sürekli ayaklanmalar›b. Topra¤a yerleflik s›n›r birlikleri sisteminin iflle-

mez hale gelmesic. Anadolu köylülerinin askeri hizmette ›srar› d. Devleti sadakatsiz ve yetersiz say›daki yabanc›-

ücretli askerlere ba¤›ml›l›ktan kurtarmake. Eski ordu birliklerinin iç çat›flmalar›

7. ‹konoklast devrin Do¤u-Bat› iliflkileri aç›s›ndan ne-den oldu¤u en önemli siyasi sonuç afla¤›dakilerden han-gisidir?

a. Bizans imparatorlu¤unun Bat› Avrupa’daki top-raklar›n› kaybetmesi

b. Papa III. Leon’un Büyük Karl’a Bat› Roma impa-ratorluk tac›n› giydirmesi

c. K›sa Pepen’in Papal›¤a Bizans karfl›t› bask›lar› d. Papal›¤›n Bizans’›n egemenli¤inden ç›karak

Frank krallar›n›n kontrolüne girmesie. Bat›l› hristiyanlar›n Do¤u Roma’dan uzaklaflmas›



8. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans ‹mparatorlu¤ununçöküflünün nedenlerinden biri olamaz?

a. Thema sisteminin çöküflü ve büyük toprak ka-y›plar›

b. Venedik ve Ceneviz gibi ‹talyan devletlerinin Bi-zans ekonomisine hakim olmas›

c. Eyaletlerdeki idarecilerin merkezi idaredenuzaklaflmas›

d. Hanedan içindeki taht mücadelelerin y›k›c›etkileri

e. ‹mparatorlar›n Latin dostu ve Union taraftar› po-litikalar›

9. Afla¤›dakilerden hangisi Bizans sanat ve mimarisininözelliklerinden biri de¤ildir?

a. Hellenistik ve Roma sanat›n›n etkili oldu¤u birsanatt›r

b. Suriye ve M›s›r’›n sanatsal geleneklerine öykü-nen bir sanatt›r

c. Önasya ve Anadolu kültürlerinin etkisi alt›ndakalm›flt›r

d. Arap ve Pers esteti¤inden etkilenmifltire. Kavimler göçü sonras› Germen sanat›n›n etkisi

alt›na girmifltir

10. Afla¤›dakilerden hangisi Palaiologlar dönemi Bizanstarihini en iyi flekilde özetler?

a. Hanedan içi çekiflmeler, Türk düflmanl›¤›, Latindostu d›fl politika

b. ‹ç savafllar, Bizans’›n Osmanl› vassall›¤›, Unionsorunu, ekonominin Latinlerce sömürülmesi

c. Bizans ekonomisindeki Latin egemenli¤i, Os-manl› taraftar› politikalar

d. Slav-dostu politikalar, Latin düflmanl›¤›, Vene-dik-Bizans ittifaklar›

e. Papal›kla Union konusundaki müzakereler, Os-manl› taraftar› politikalar

Ortaça¤ düflünce sistemini belirleyen tek etken yaln›zcaH›ristiyanl›k dininin dogmalar› de¤ildir. Ortaça¤ düflün-cesi incelenmek istendi¤inde bu dönemdeki bilimsel ça-l›flmalar›n siyasi, toplumsal olaylar›n teknolojik geliflme-lerin ve Antikça¤ düflüncesiyle ‹slam Dünyas›’nda yap›l-m›fl çal›flmalar›n da birer faktör olarak ele al›nmas› gere-kir. Bat› Dünyas›’nda 17. yüzy›lda gerçekleflmifl olan bi-limsel devrimi, 12. ve 16. yüzy›llar aras›nda ortaya ç›k-m›fl olan bilimsel, toplumsal ve siyasi olaylar haz›rlam›fl-t›r. Bu olaylar› flekillendiren ve Bat› Dünyas›’nda bilim-sel devrimin ortaya ç›kmas›nda etkili olan üç temel et-men vard›r. Bu etmenlerden birincisi 12. ve 13. yüzy›llarboyunca Yunan ve ‹slam bilimsel eserlerinin Latinceyeçevrilmesidir. Bu etmen, bilimsel devrimin oluflmas› sü-recinde di¤er iki etmene göre daha temel ve zorunlu biriflleve sahiptir. Çünkü Ortaça¤ biliminin flekillenmesibüyük ölçüde, daha önce üretilmifl bilginin Bat›’ya akta-r›lmas› ile gerçekleflmifltir. Bu aktar›lma iflleminde, sa-vafllar›n ve ticari iliflkilerin de önemli rolü olmufltur.Emeviler Dönemi’nde (661-750) Müslümanlar›n ‹span-ya’y› fethetmeleri ile birlikte, ‹slam Dünyas›’nda üretilenbilimsel kaynaklar›n Avrupa’ya aktar›lm›fl olmas›, bu du-rumun belirgin ve bilinen kan›t›d›r. Bu etkileflim ve kül-tür al›flverifli, 431 y›l›nda Efes konsilinden sonra sürgünegönderilen Nestorius ve yandafllar›n›n Antik Yunan veRoma eserlerini de beraberlerinde getirerek Urfa-Harrancivarlar›na yerleflmeleri ve burada Arap ve Fars toplum-lar›yla etkileflime girmeleriyle bafllam›flt›r. Böylece bueserler Süryanice, Sanskritçe, Yunanca, Latince ve Peh-levice’den çevrilerek dönemin bilimsel altyap›s›n› olufl-turmufltur. Bu flekilde gerçekleflen çeviri faaliyetleri Av-rupa’da Skolastik Dönemin güçlenmesini ve bunun so-nucu bilimsel çal›flmalar›n ve e¤itim sisteminin yenidenyap›lanmas›n› beraberinde getirmifltir. Bu bak›mdan 11.yüzy›l›n sonlar› Ortaça¤ düflünce tarihinde önemli birdönüm noktas›d›r. Çünkü bu dönemde ‹slam Dünyas›,hem bilimsel çal›flmalar hem de yetiflmifl bilim adamlar›aç›s›ndan Avrupa’dan daha ileri düzeydi. Yunanca, Arap-ça ve Farsça eserlerin Latince’ye kazand›r›lmas› için ‹s-panya’da Toledo’da baflpiskopos Raymond de Sauvetattaraf›ndan bir çeviri okulu kurulmufl olmas› bunun aç›kkan›t›d›r. Bilimsel devrimin oluflumunu sa¤layan ikincietmen ise, Ortaça¤’da üniversitelerin ortaya ç›kmas› vekurumsallaflmalar›d›r.

Kaynak: http://www.populertarih.com/ortacagda-ilk-universiteler-studium-generale/ (eriflim: 27.03.2011)

Okuma Parças›


1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Erken Ortaça¤’da ‹dari Ya-p›: Feodal Sistem” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kilise-Devlet ‹liflkileri veCluny Reformu” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kilise-Devlet ‹liflkileri veCluny Reformu” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Ayaklanmas› ve Mag-na Carta” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ortaça¤ Avrupas›’nda Kül-tür, Sanat ve Mimari-Dil ve Edebiyat” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Heracleius Dönemi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “III. Leon Dönemi ve ‹ko-noklasm (Tasvir K›r›c›l›k) konusunu yenidengözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Palaiologos Hanedan› Dö-nemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤u Roma (Bizans)’daKültür, Sanat ve Mimari” konusunu yenidengözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Palaiologos Hanedan› Dö-nemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1

5. yüzy›l Avrupa’s›n› politik anlamda dönüflüme sürük-leyen en önemli olay içteki politik kar›fl›kl›klar (iç sa-vafllar) ve ekonomik bunal›mlarla zaten sars›lm›fl du-rumda olan Roma ‹mparatorlu¤u’nun Kavimler Gö-çü’nün vurdu¤u son darbeyle çökmesidir. Bu olay Bat›Avrupa topraklar›nda bir otorite bofllu¤unu ve anarfliortam›n› beraberinde getirmifltir. Roma’n›n tüm impara-torlu¤u saran memur a¤› art›k yoktur. Avrupa genel ola-rak Germenler aras›nda flu flekilde paylafl›lm›flt›: ‹tal-ya’da Ostrogot Krall›¤› (476), ‹spanya’da Visigot Krall›-¤› (475), Kuzey Afrika’da Vandal Krall›¤› (429). Bu üçkrall›k Do¤u’daki Roma imparatorunun onay›n› almay›da ihmal etmemifllerdir. Dönemiekonomik aç›dan de¤erlendirirsek; feodal soy-lu s›n›f›n geçimini sa¤lad›¤› ve içine sadece emekçi güçolan çiftçi köylüleri koyabilece¤imiz Malikâne Sistemi

bu döneme damgas›n› vurmufltur.

S›ra Sizde 2

Alman kral› I. Otto (936-973)’nun Bat› Roma imparato-ru olur olmaz Papal›k Devleti’ni resmen tan›mas› ve ki-liseyi korumas› alt›na almas›yla kilise hiyerarflisi içindeyer alan piskopos ve bafl keflifller imparatorlu¤un atan-m›fl memurlar› ve bürokratlar› oldular. Papalar, impara-torluk onay› olmadan tahta ç›kam›yorlar ve onun k›l›c›-n›n gölgesinde hüküm sürüyorlard›. Roma Kilisesi dün-yevi otoriteye Fransa’n›n Cluny manast›r›ndaki reformhareketini destekleyerek karfl› ç›kt›. Cluny tarikati, kili-seyi politik güçlere meydan okuyacak pozisyona yük-seltti. Cluny kefliflleri, halk›n kiliseye duydu¤u sayg›dandestek ald›. Kilise, o dünyan›n zorluklar›ndan ve tehli-kelerinden umutsuzlu¤a düflen insanlara öbür dünyadakurtulufl sözü veren tek kurumdu.

S›ra Sizde 3

Bu araç ticarettir. Avrupa kentlerinin yükselifle geçmesiticari faaliyetlerin ivme kazanmas›n› tetikleyen bir et-kendi. Bu nedenle tüccar s›n›f›n›n bugünün Bat› Avru-pa kentlerini yaratarak Ortaça¤ uygarl›¤›na en büyükhizmeti yapt›¤› belirtilmelidir.

S›ra Sizde 4

Avrupa kentlerinde uzak ülkelerle ticaretten büyük kar-lar elde edip zengin olan tüccar s›n›f› ortaya ç›kt›. Bukent soylu s›n›f aristokrasiye karfl› lonca teflkilat› alt›ndagüçlerini birlefltirdi. 1350’deki vebadan sonra savunma-da kalan aristokrasi lonca liderlerine kent idaresindetemsil hakk› verdi. Loncalar politik güç kazan›nca, ye-rel endüstrileri koruyan yasalar ç›kard›lar. Krallara des-tek veren kentler, feodal toplumdan ulusal monarfliyegeçiflte büyük rol oynad›lar: kentler, krallar› aristokrat-lara karfl› güçlü k›lan insanî, maddi ve teknolojik kay-naklara sahipti. Krallara kent burjuvazisiyle ittifaka itenbir baflka neden de kentlerin krall›klar› yönetmede et-kili bir araç olan Roma hukukunu bilen e¤itimli bürok-rat ve hukukçular› yetifltiren üniversitelere sahip olma-s›yd›. Böylece feodal yönetimleri ortadan kalkt›. 11-14.yüzy›llarda kentler özgürlük ve otonomi elde ettiler.Böylece antikça¤daki gibi Bat› Uygarl›¤›’n›n kültür mer-kezleri oldular.

S›ra Sizde 5

Romanesk sanat›n en önemli örnekleri Ortaça¤’›n bü-yük manast›r yap›lar›d›r. Bunlar, yaln›z dinsel de¤il,sosyal ve kültürel etkinliklere de ev sahipli¤i yapan ya-

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


p›lar toplulu¤udur. Gotik sanat denildi¤inde akla gelensivri çat› ve kuleleriyle gö¤e (Tanr›’ya) do¤ru yükselen,dev boyutlu katedral yap›lar›d›r.

S›ra Sizde 6

‹mparatorlar bundan sonra Tanr› taraf›ndan seçildi¤ineinan›lan, Tanr› krall›¤›n›n yeryüzündeki temsilcisi, sa-dece Tanr›’ya karfl› sorumlu ve bu nedenle tebaas›n›nmutlak itaatini hak eden do¤ulu despot bir hükümdarcaeseropapistik (dünyevi hükümdar ve ruhani lider) birkarakter kazanm›flt›r.

S›ra Sizde 7

726’da Papal›¤›n Bizans’›n ikonoklasm politikas›n› red-detmesi Bizans toplumunu böldü. ‹kona tap›n›m mer-kezleri manast›rlarda yaflayan keflifller baflta ruhban s›-n›f›yla imparatorluk makam›n› karfl› karfl›ya getirdi. So-run, imparatorluk otoritesinin tüm devlet makamlar› gi-bi kilise üzerine de geniflletilip geniflletilemeyece¤iyleilgiliydi. ‹konoklasm mücadelesi, kendini Tanr›n›n yer-yüzündeki gölgesi gören imparatorun kilise üzerindekontrolünü kurmaya yönelikti. Erken Bizans dönemin-de Bizans’›n himayesindeki Papal›k, imparatorlar›n iko-noklasm› desteklemesi ve Bat›’ya ilgisizli¤i iki taraf ara-s›ndaki ba¤› kopard›. 751’de ‹talya’daki Bizans kentiRavenna’n›n Lombardlara kaybedilmesiyle buradaki ek-sarkhl›k ortadan kalk›nca savunmas›z kalan Papa II.Stephen, Frank major domusu K›sa Pepin’i hami edin-di. V. Constantinos döneminde ikona karfl›t› teolojiönemli ölçüde güçlenince kristolojik tart›flmalar iki kili-se aras›ndaki anlaflmazl›klar› iyice ç›kmaza soktu.

S›ra Sizde 8

Komnenos Hanedan› Dönemi’nden (1080-1203) baflla-yarak imparatorlar›n s›ras›yla Venedik, Ceneviz ve Pisagibi ‹talyan güçlerine ticari kapitülasyonlar verilmesidevletin ticaret-iç piyasas›n›n yabanc› güçlerin elinegeçmesine neden oldu. D›fl tehditlere karfl› Venedik do-nanmas›n›n yard›m›na bel ba¤layan devlet Bizans do-nanmas›n›n önemsizleflmesine göz yumdu. Palaiologoshanedan› döneminde (1261-1453) devletin kaynaklar›n›tüketen iç savafllar onu içerden güçsüzlefltirmifltir. Buda Osmanl› güçleri karfl›s›nda iyice savunmas›z ve k›r›l-gan bir hale sokmufltur.

S›ra Sizde 9

Bizans sanat› devletin hâkim oldu¤u Anadolu, M›s›r,Suriye ve Filistin gibi antik de¤erlerin etkilerini sürdür-dü¤ü co¤rafyan›n sanat›ndan ve ‹ran ve Arap uygarl›k-lar›n›n estetik ve sanat›ndan etkilendi. Büyük ‹skender,,Ön Asya’dan Hindistan’a kadarki bölgeyi birlefltirmiflti.Ölümünden sonraki Hellenistik devrin uygarl›¤›, Romauygarl›¤› ve yaflam kurallar›n› flekillendiren hristiyanl›kBizans uygarl›¤›n› besleyen kaynaklard›r.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAkyürek, E. (1997). Sanat›n Ortaça¤›, Türk, Bizans

ve Bat› Sanat› Üzerine Yaz›lar, ‹stanbul.Bloch, M. (1983). Feodal Toplum, Savafl Yay›nlar›, An-

kara.Eyice, S. (1982). “Türkiye’de Bizans Sanat›”, Anadolu

Uygarl›klar› Ansiklopedisi, cilt.3, Görsel Yay›nla-r›, ‹stanbul, s. 514-564

‹nalc›k, H. (2003). Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik

Ça¤ (1300-1600), ‹stanbul.Jorga, N.(2005). Osmanl› ‹mparatorlu¤u Tarihi

(1300-1451) I, ‹stanbul. Kastritsis, D.J.(2010). Bayezid’in O¤ullar› (1402-

1413), ‹stanbul.Le Golf J. (1994). Ortaça¤da Entelektüeller, (çev.

M.A.K›l›çbay), ‹stanbul. Le Goff, J. (1999). Ortaça¤ Bat› Uygarl›¤›, (çev. H. Gü-

ven-U. Güven), (1. Bask›), ‹zmir.Nicol, D. (1993). Bizans’›n Son Yüzy›llar› (1261-1453),

‹stanbul.Ostrogorsky, G. (1995). Bizans Devleti Tarihi, Türk

Tarih Kurumu, Ankara. Runciman, S. (1993). Byzantine Civilisation, New

York.Seidler, G.L. (1980). Bizans Siyasal Düflüncesi, (çev.

Mete Tunçay), Ankara. Tanilli, S. (1995). Yüzy›llar›n Gerçe¤i ve Miras›. ‹n-

sanl›k Tarihine Girifl, Ortaça¤, c. II, (4. Bask›), ‹s-tanbul.

Y›ld›z, H. D. (1982). “Bizans Tarihi”, Anadolu Uygar-

l›klar› Ansiklopedisi, cilt.3, Görsel Yay›nlar›, ‹s-tanbul, s. 434-511.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹slâmiyet öncesi Arabistan’›n yaflam koflullar›n› ve dinî manzaras›n› genel hatlar›ylaaç›klayabilecek,‹slâmiyet’in hangi koflullar alt›nda ortaya ç›kt›¤›n› kavrayabilecek,Hz. Peygamber’in yapm›fl oldu¤u kutsal savafllar› aç›klayabilecek,‹slâmiyet’in yeni geliflme dönemini tart›flabilecek,Dört halife döneminin ayr›nt›lar›n› aç›klayabilecek,Emevîler ve Abbasîler döneminin olaylar›n› ve iktidar mücadelelerini kronolojik birs›ralama içerisinde anlatabilecek,Endülüs Emevî Devleti’nin genel hatlar›n› aç›klayabilecek,Abbasî Devleti’nin geliflimini kavrayabilecek,‹slâm kültür ve uygarl›¤›n› tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Arabistan• Hz. Muhammed• Hz. Peygamber• Kutsal Savafllar• Hz. Ebûbekir• Hz. Ömer• Hz. Osman• Hz. Ali

• Emevîler• Muaviye• Yezid• Kerbelâ Olay›• Endülüs Emevîleri• Abbasîler• Hârûn Reflid• ‹bn-i Sina

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNNNNN

Genel Uygarl›k Tarihi‹slâm Tarihi veUygarl›¤›

• ‹SLÂM‹YET’TEN ÖNCE ARAB‹STAN• ‹SLÂM‹YET’‹N DO⁄UfiU• HZ. MUHAMMED DÖNEM‹NDE

YAPILAN SAVAfiLAR • ‹SLÂM‹YET’‹N YEN‹ GEL‹fiME DÖNEM‹• DÖRT HAL‹FE DÖNEM‹ (632-661)• EMEVÎLER DÖNEM‹ (661-750)• ENDÜLÜS EMEVÎ DEVLET‹ (756-1031)• ABBASÎLER DÖNEM‹ (750-1258)• ‹SLÂM KÜLTÜR VE UYGARLI⁄I


‹SLÂM‹YET’TEN ÖNCE ARAB‹STAN

Yaflam fiartlar› ve DinArabistan, 4. ve 6. yüzy›llar aras›nda yoksulluk ve bedevîleflme ça¤› olarak tabiredilen bir tür karanl›k ça¤a gömülmüfltür. Müslümanlar, söz konusu dönemi Cahi-liye olarak isimlendirirler. ‹slâmiyet’in do¤uflundan önceki dönemde, Arap halk›,bedevî kabileleri fleklinde örgütlenmiflti. Geçimlerini, sürülerinin yan› s›ra kervanticareti ve ya¤mac›l›kla sa¤l›yorlard›. Kabilenin siyasî örgütlenmesinde liderli¤i,ad›na seyyid veya fleyh denilen önderler üstlenmiflti. Göçebelerin dini, eski Sâmî-ler’in putperestli¤iyle yak›ndan ilgili olup, ayr›ca en önemlileri Lât, Menât, Uzza veHübel olan ilahlar› da mevcuttu. Göçebeler, ilahlar›n› bir kutsal emanet gibi tafl›r-lar ve savafllarda mutlaka yanlar›nda bulundururlard›. Dini inkâr etmek ihanet an-lam›na gelece¤i gibi, dine riayet, ayn› zamanda siyasî itaatin de göstergesiydi. Put-perestli¤in d›fl›nda, Arabistan’da Hanîf dini denilen ‹brahim milletinin dini de izb›rakm›fl gibiydi. Bunlar, flirki asla kabul etmeyip, bir Allah’a inanmak ve Allah’›nr›zas›na uymak, do¤rulu¤a meyletmek, Hacca gitmek, sünnet olmak gibi dinî ge-lenekleri yerine getirenlerdir. Kur’an’da ‹slâm, Hz. ‹brahim’in dininin yeniden can-land›r›lmas› olarak tan›mlanmaktad›r.

‹slâm Tarihi ve Uygarl›¤›

Cahiliye: ‹slâm’dan öncekiArap devrinin ad› olup, Hz.Muhammed’den önce Arapyar›madas›ndaki putatapma devri olarak dade¤erlendirilmektedir.

fieyh: Kabile mensuplar›nayol göstermekten çok,onlar›n genel görüfllerineuygun hareket ederdi. Hiçkimseye görev veremez veceza kesemezdi. Bu gibi hakve görevler, kabile içindekibaz› ailelere ait olup, bukonuda d›flar›dan müdahalesöz konusu de¤ildi.

fiirk: Birini Allah’a flerik, or-tak olarak görme, putlar›,Allah’a tekaddüm etme, yaniönceleme

fiekil 5.1

‹slaml›¤›n Yay›l›fl›

‹SLÂM‹YET’‹N DO⁄UfiU

Hz. Muhammed’in Peygamberlik Öncesi Yaflam›Hazreti Muhammed, Rebiü’l-evvel ay›n›n on ikinci pazartesi gecesi Mekke’de Be-ni Haflim mahallesinde dünyaya geldi. Mîlâdî takvim, 20 Nisan 571 y›l›na iflaret et-mektedir. Babas›, Mekke’nin ileri gelenlerinden Abdülmuttalib’in o¤lu Abdullah,annesi ise Veheb k›z› Âmine’dir. Dedesi Abdülmuttalib’in mensup oldu¤u Hâflimsoyu, Mekke’nin önde gelen aileleri aras›ndad›r. Genel olarak Hz. Peygambere,Muhammed isminin dedesi taraf›ndan verildi¤i kabul edilir. Anlam›, övülmüfl, be-¤enilmifl, hamdedilmifl, bereketlendirilmifl demektir. Do¤umundan önce babas›Abdullah’›n ölümü, Peygamber’in a¤›r flartlar alt›nda büyümesine sebep olmufltur.Bundan sonra dedesi Abdülmuttalib ve annesi Âmine’nin himayesinde büyüyenHz. Muhammed, bir süre sonra Halime isimli bir sütanneye verilmifltir. Mekke’ninçok s›cak bir yer olmas› sebebiyle flehrin ileri gelenlerinin yeni do¤an çocuklar›n›civardaki yaylalarda oturan sütannelere vermesi bir gelenek halini alm›flt›. Sütanneile birlikte geçen üç y›ldan sonra Halime, çok sevdi¤i bu çocu¤un yan›nda bir y›ldaha kalmas› için annesinin müsaadesini istemiflti. Hz. Muhammed, sütanne yan›n-da dört y›l kald›ktan sonra annesinin yan›na gönderilmifltir. Âmine, o¤lunu akraba-lar›yla tan›flt›rmak ve özellikle babas›n›n kabrini ziyaret etmek için Medine’ye gö-türdü¤ü s›rada dönüfl yolunda hastalan›p hayat›n› kaybetmifltir. Beraberinde bulu-nan Ümmü Eymen, onu dedesi Abdülmuttalib’e teslim etmifl, fakat dedesinin ya-n›nda geçen mutlu günler de çok k›sa sürmüfltü. Ölüm yata¤›ndayken dedesi, to-rununu, o¤lu Ebû Tâlib’in himayesine b›rakm›flt›r. Hz. Hatice ile evleninceye kadarEbû Tâlib’in yan›nda süren yaflam›, zaman zaman ailenin koyunlar›n› gütmekle,oniki yafl›n› tamamlamas›yla birlikte, amcas›n›n yan›nda ticaretle u¤raflarak geç-mifltir. Daha genç yafl›ndayken Mekkeliler aras›nda kazand›¤› itibar Muhamme-dü’l-Emîn denmesine sebep olmufltur. Mekke’nin önde gelen ailesi Kureyfl zen-ginlerinden olan Hatice ad›na yapt›¤› ticaret seferi, ilerideki evlili¤inin temelini deatm›flt›r. Bu tarihten sonra Hz. Muhammed’in hayat›nda bir refah dönemi bafllam›flve Hz. Hatice ile olan evlili¤inden, dördü k›z ikisi erkek olmak üzere alt› çocu¤uolmufl, ancak erkek çocuklar› k›sa süre içinde hayatlar›n› kaybetmifllerdir. Ayr›ca,M›s›r’l› Mâriye’den de ‹brahim isimli bir o¤lu daha olmufl, o da iki yafl›na girmedenhayat›n› kaybetmifltir. Arabistan’da yaflanan k›tl›k y›llar›nda s›k›nt› yaflayan amcas›Ebû Talib’e yard›m amac›yla ye¤eni Ali’yi yan›na alm›flt›. Bir köle olarak verilenZeyd bin Harise ve ye¤eni Ali, kaybetti¤i evlatlar›n›n yerini tutmufllard›.

Hz. Muhammed’in Peygamberli¤iHz. Muhammed, 40 yafl›na yaklaflt›¤› zaman, iç dünyas›na dönük bir yaflam biçimi-ni tercih etmifl ve özellikle Haram aylarda (Zilkade, Zilhicce, Muharrem ve Recep)Hira Da¤›’ndaki bir ma¤araya çekilmeye bafllam›flt›r.

Hz. Muhammed’e Peygamberlik ça¤r›s› k›rk›nc› yafl›na do¤ru, Ramazan ay›ndabir gece, Hira da¤›nda gelmifltir. Cebrail, tefekkür halinde olan Hz. Muhammed’egörünmüfl ve Oku! demifltir. Bu ilk mesaj›, di¤er vahiyler izlemifl ve Kur’an’da ye-rini bulmufltur.

Hz. Muhammed, peygamberli¤inin ilk y›llar›nda ailesi ve yak›n çevresinde ta-raftar bulmufltur. Tebli¤ görevinin emredildi¤i ayet indirildikten sonra Hz. Pey-gamberin efli Hz. Hatice, ard›ndan azâd etti¤i kölesi Zeyd ve ye¤eni Ali de Müs-lüman olmufllard›r. Hz. Peygamber, önce aile efrad›, sonra yak›n akrabalar›, daha


Hâflim soyu: Hz.Peygamber’in dedesininbabas› olan Haflim’inneslinden olanlara verilenisim olup, Beni Haflim olarakda isimlendirilmektedir.Haflimo¤ullar› anlam›nagelmektedir.

Kureyfl: Hz. Muhammed’inmensup oldu¤u Arapkabilesinin ad› olup,Kâbe’nin korunmas› buaileye aitti.

sonra da çevresindeki önemli insanlara yeni dinin emirlerini ulaflt›rmaya baflla-m›flt›r. Bu geliflmelere öfkelenen Mekke ileri gelenleri, yeni müminlerle u¤raflma-ya bafllam›flt›r. Müslümanlar›, Kureyfllilerin zulmünden kurtarmak isteyen Hz. Mu-hammed, bir k›s›m Müslüman’›n, Habeflistan’a göç etmesini gerekli görmüfltür. Ni-hayet, Müslümanlara uygulanan zulüm ve bask›lar, yeni dinin Mekke’de tebli¤edilemeyece¤ini ortaya koymufl ve Hz. Peygamber, Taif’e göç etmeye dönük so-nuç al›namayan bir denemeden sonra Medine ahalisinin flehirlerine yerleflme tek-lifini kabul etmifltir.

Hicret (622)Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göçü - Hicret- bir dönüm noktas›d›rve hakl› olarak Müslüman takvimine bafllang›ç teflkil etmifltir. Tarihler (MS.622) Rebiü’l-Evvel ay›n›n 12. gününü iflaret ederken Hz. Muhammed, Medi-ne’ye ulaflm›flt›r. Mekke’de, Peygamberi oldu¤u dini tebli¤ etmeye çal›fl›rkenMedine’de siyasî ve sosyal ifllerle de meflgul olan bir önder haline gelmifltir. ‹lkolarak, Müslümanlar›n ibadetlerini yerine getirecekleri bir câmi infla ettirmifltir.Ard›ndan, Muhâcirle Ensâr aras›ndaki dinî ve sosyal ba¤lar› kuvvetlendirmekiçin onlar› birbiriyle kardefl ilan etmifl ve toplumlar aras› dengeyi sa¤lamaya ça-l›flm›flt›r.

Medine’de kurulan yeni düzenin k›smen istikrara kavuflturulmas›yla Mekke’yegiden ticaret ve kervan yollar› üzerinde bulunan Medine flehri, daha güçlü veönemli hale gelmifltir. Hz. Muhammed, bu önemli ticaret yolunu kontrol alt›ndatutmak için baz› giriflimlerde bulunmufl ve Mekke ticaretine karfl› düzenlenen se-ferlerle Mekke etraf›nda bir kuflatma çemberi kurulurken Medine’deki Müslüman-lar›n servet ve itibar› da artm›flt›r.

Hicret nedir ve Hz. Peygamber Hicret’in ard›ndan hangi sonuçlara ulaflm›flt›r?

HZ. MUHAMMED DÖNEM‹NDE YAPILAN SAVAfiLAR

Bedir Savafl› (624)Hicret’in ikinci y›l›nda Mekkeliler, Ebû Süfyan’›n baflkanl›¤›nda çok büyük bir ti-caret kervan› haz›rlam›fllard›. Kureyflliler, bu kervan›n, Suriye’den dönüflünde,Müslümanlar taraf›ndan ya¤ma edilece¤inden endifle etmifller ve Ebû Cehil’in ku-mandas›nda yaklafl›k 950 kiflilik bir kuvveti, kervan› korumak üzere harekete ge-çirmifllerdi. Kervan, hiç bir hücuma maruz kalmadan Mekke’ye ulaflt›¤› halde, Ku-reyfl ordusu geri dönmedi. Durumdan haberdar olan Hz. Muhammed, yaklafl›k 300kiflilik bir orduyla onlara karfl› koymaya karar verdi. Bedir’deki savafl, Müslüman-lar›n galibiyetiyle sonuçland›. Ebu Cehil ve pek çok ‹slâm düflman›n›n öldü¤ü sa-vaflta, Müslümanlar toplam 14 kay›p vermifl ve önemli ganimetler elde etmifltir.

Uhud Savafl› (625)Bedir’deki ma¤lubiyetin ard›ndan Kureyflliler, yaklafl›k 3.000 kiflilik bir ordu ileMedine’yi hedef ald›lar. Hz. Muhammed’in, flehirde kalarak savunma yap›lmas›n›önermesine ra¤men ortaya ç›kan farkl› görüfller sonucunda Mekkelilerin flehrin d›-fl›nda karfl›lanmas›na karar verildi. Savafl, Medine’ye çok yak›n olan Uhud Da¤›eteklerinde yap›ld›. Müslümanlar baflta baflar›lar elde etmifllerse de k›sa süre içeri-sinde savafl aleyhlerine dönmüfltür. Baflta, Hz. Hamza olmak üzere birçok Müslü-man savaflta flehit olmufl ve Kureyfl, bu savafltan çok az kay›pla, galip ayr›lm›flt›r.

1295. Ünite - ‹s lâm Tar ih i ve Uygar l ›¤ ›

Muhâcirûn (göçmenler):Mekke’den göç edenMüslümanlara, göç etmelerisebebiyle verilen isimdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Ebu Süfyan: Kureyfl’in birkolu olan Beni Ümeyye’ninreisi, Muaviye’nin babas› veHz. Muhammed’in karfl›saf›nda yer alan bir kiflidir.

Ensâr (yard›mc›lar):Medineli MüslümanlaraMuhacirlere ve Peygambereyard›mlar›ndan dolay›verilen isimdir.

Hz. Hamza: Hz.Peygamber’in amcalar›ndanbiridir.

Hendek Savafl› (627)Müslümanlar›n, Kureyfllilerle üçüncü büyük karfl›laflmas›, Hendek savafl›nda ol-mufltur. Yaklafl›k 10.000 kiflilik bir Mekke ordusu Medine’ye gelerek flehri kuflat-m›flt›r. Selman-› Farisî’nin, Fars ülkesinde sald›r›ya u¤rayan bir flehrin hendek ka-z›larak savunulaca¤› görüflü, Müslümanlar taraf›ndan ilgiyle karfl›lanm›flt›r. Yirmigün süren savaflta kaz›lan hendekler, Kureyfl’i büyük flaflk›nl›¤a u¤ratm›fl ve tüke-nen erzak da da¤›lmalar›na neden olmufltur. Hendek savafl›nda Müslümanlardan 6kifli flehit olmufltur.

Hendek Savafl›’nda uygulanan yöntem kimin görüflüydü ve Müslümanlar bu yöntemle han-gi sonuçlar› elde etmifltir?

Hudeybiye Anlaflmas› (628)Hicret’in 6. y›l›nda Hz. Peygamber, binden fazla kifliyle birlikte, Mekke’ye do¤ruyola ç›km›fl, bu duruma Mekke ileri gelenleri itiraz etmifllerdir. ‹ki taraf, Mekke ya-k›nlar›ndaki Hudeybiye’de buluflarak ad›na Hudeybiye denilen bir anlaflmaya var-m›fllard›r. Anlaflma ile Müslümanlar’›n, Mekkelilerle eflitli¤i sa¤lanm›fl ve birçok ka-bilenin Hz. Peygamberle ittifak yapmas› sonucu, Medine’nin hâkimiyeti öne ç›k-m›flt›r. On y›l› kapsayan anlaflmayla Müslümanlar, ertesi y›l Mekke’ye, Hac seferin-de bulunmak ve orada üç gün kalmak hakk›n› da elde etmifllerdir.

‹SLÂM‹YET’‹N YEN‹ GEL‹fiME DÖNEM‹ Hudeybiye Anlaflmas› sonras›nda Hz. Peygamber civar kabileleri ‹slâm’a davetederek ve komflu ülkelere mektuplar göndererek d›fl iliflkileri bafllatm›flt›r.

Hz. Muhammed, d›fl iliflkilerin yan› s›ra siyasî ve sosyal meselelerin çözümüiçin de u¤rafl vermifltir. Yahudiler ile imzalanan anlaflmaya karfl›n özellikle Kaynu-ka Yahudileri anlaflma flartlar›n› ihlâl etmifl ve yap›lan savafl, Müslümanlar›n galibi-yeti ile sonuçlanm›fl, yaklafl›k 700 kiflilik bir grup oturduklar› yerden ayr›lm›flt›r.Nadîr Yahudileri ise, tafl›nabilir mallar›yla birlikte Medine’den ayr›lm›flt›r. Benî Ku-reyza Yahudilerinin yenilmesinden sonra s›ra Hayber Yahudilerine gelmifl ve 628y›l›n›n May›s ay›nda, Hayber’in al›nmas›yla Yahudi sorunu önemli ölçüde çözümekavuflturulmufltur.

Bu dönemde, Peygamber’in as›l hedefi, Mekke’yi ele geçirmek ve Kâbe’yi put-lardan temizlemekti. 629 senesinin Aral›k ay›nda, Medine’den yola ç›kan ‹slâm or-dusu, k›sa süre içerisinde kan dökmeden Mekke’yi ele geçirmifltir. Hz. Peygam-ber’in vefat›ndan önce gerçeklefltirdi¤i askerî seferlerin sonuncusu Tebük Seferi(630) olmufltur. Burada bir savafl yap›lmam›fl, kuzey s›n›rlar›n› emniyet alt›na al-mak için bir dizi anlaflma imzalanm›flt›r.

622 y›l›nda Medine’ye göç eden Hz. Peygamber, aradan geçen uzun sürede farzolan Hac görevini yerine getirememiflti. 632 y›l›nda Hz. Peygamber’in Hac yapaca-¤› ilân olunmufl, Veda Hacc›nda kendisine kalabal›k bir heyet efllik etmifltir.

Hz. Peygamber, 8 Haziran 632 tarihinde k›sa bir hastal›ktan sonra vefat etmifl-tir. Büyük ifller baflard›¤› hayat›nda, Bat› Arabistan’›n putperest kavimlerine ‹slâm’›kabul ettirmifl ve bu dini bir kitapla pekifltirmifltir. ‹slâm inanc›na göre, o peygam-berlerin sonuncusu olup vefat›yla birlikte insanl›k için gönderilen vahiyler de sonbulmufltur.


Selman-› Farisî: Hz.Peygamber’in en önemliarkadafllar›ndan biri olup,aslen ‹ranl›’d›r. Mabeh b.Buzahflah olan ismini, Hz.Peygamber Selman olarakde¤ifltirdi. Farisî (‹ranl›)mahlas›yla birlikte Selman-›Farisî ad›yla an›ld›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Hayber: fiam ticaret yoluüzerinde, hurma bahçelerive verimli topraklar›bulunan, büyük ve küçükkalelerden oluflan birbölgeydi. Medine civar›ndankaç›p gelen Yahudilerinço¤u burada toplanm›fllard›.

DÖRT HAL‹FE DÖNEM‹ (632-661)

Hz. Ebûbekir’in Halifeli¤i (632-634)Hz. Peygamber’in ölümünden sonra Müslümanlar›n yönetimine birinin geçmesigerekiyordu. Bu dönemde, Hz. Ebûbekir, Hz. Ömer, Hz. Osman gibi önemli isim-lerin mensup oldu¤u Muhâcirler, Sad b. Ubâde’nin lideri oldu¤u Ensâr, Hz. Ali veHz. Peygamber’in amcas› Hz. Abbas’›n mensup oldu¤u Âl-i Beyt ve nihayet Muavi-ye’nin bafl›nda bulundu¤u Emevîler isimli gruplar vard›. Böyle kar›fl›k bir ortamda,Hz. Peygamber’in yak›n çevresi, ‹slam’› ilk kabul edenlerden Hz. Ebûbekir’i halifeolarak seçti. Bundan böyle halifelik kurumu, ‹slâm dünyas›n›n en önemli dinî vesiyâsî makam› olacakt›.

Hz. Ebûbekir, ilk olarak, kabileler aras›nda ortaya ç›kan Ridde hareketleriniönlemekle ifle bafllad›. Halifenin en büyük hizmetlerinden biri, yalanc› peygamber-ler ve irtidâd olaylar›n›n kökünden halledilmesi olmufltur. Bir k›s›m gönüllü Hâlidb. Velid komutas›nda asilerin üzerine gönderilmifl ve 633 y›l›nda yalanc› peygam-ber Müseylime’ye karfl› kazan›lan Arkaba (veya Akrabâ) zaferinden sonra Yema-me bölgesi, Medine’nin hâkimiyeti alt›na girmifltir. Bu zafer, ‹slâm fetih hareketle-rinin de bafllang›c› anlam›na gelir. Nitekim, Irak, Suriye ve M›s›r’a komflu bölgeler-deki fetihler de bu döneme rastlar.

Hz. Peygamber zaman›nda, vahiy kâtipleri taraf›ndan kâ¤›t parçalar›, kürek ke-mikleri, deri üzerine yaz›larak ezberlenen Kur’an, Vahiy kâtiplerinden Zeyd b. Sâ-bit baflkanl›¤›ndaki bir heyet taraf›ndan Hz. Ebûbekir döneminde kitap (Mushaf)haline getirilmifltir.

Hz. Ömer Dönemi (634-644)Hz. Ebûbekir’in ölümünden sonra Hz. Ömer halife olmufltur. Hz. Ebûbekir, dahaçok sosyal ve siyasî istikrar›n sa¤lanmas› ile meflgul olmufl, hilafetinin son aylar›n-da fetih hareketleri için baz› önemli ad›mlar da atm›flt›r. Bu fetihlerdeki en önemlirol Hz. Ebûbekir’in baflkumandan› Hâlid b. Velid’e aittir. Hâlid b. Velid, 634 Nisa-n›’nda fiam’a girmifltir. Arap ordular›n›n fiam’› ele geçirmesinden sonra Hâlid, ku-zeye do¤ru ilerlerken di¤er kuvvetler Filistin’e yay›ld›lar. Heraklios’un, süvari bir-li¤iyle harekete geçmesi sonucunda, Araplar fiam’dan Yermuk nehri sahiline çekil-diler. Temmuz 636’da, Yermuk’ta, Bizans’›n yenilmesiyle Suriye ve Filistin hemenhemen fethedildi. Bu fetihlerin ard›ndan Hâlid b. Velid baflkumandanl›ktan al›n›pyerine Ebû Ubeyde getirildi.

Suriye’de kazan›lan baflar›lar, Filistin, M›s›r ve Kuzey Afrika’n›n fethine zeminhaz›rlam›fl ve Amr b. As komutas›ndaki Müslüman ordular›, dört ay süren bir ku-flatman›n ard›ndan 637 tarihinde Kudüs’ü alarak M›s›r’›n fethi için uygun ortam› dahaz›rlam›fllard›. Amr b. As, 639 tarihinde Arifl’i alm›fl; Fustat’› 641 y›l›nda ele geçir-mifl ve Müslüman birlikleri 642 y›l›nda, ‹skenderiye’yi fethetmifllerdir.

Bat›daki fetihlerin yan› s›ra kuzeyde, Irak’ta da bir tak›m faaliyetler bafllam›fl veHâlid b. Velid’in elde etti¤i baflar›lar, Müslümanlar› yeni fetihler için cesaretlendir-mifltir. Kâdisiye Savafl› (635)’yla, ‹ranl›lar yenilmifl ve Müslümanlara, ‹ran’›n kap›la-r› aç›lm›flt›r. Arap ordular› birkaç önemli zaferle Irak’› tamamen ele geçirmifl veZa¤ros Da¤lar› eteklerine kadar olan bölgeye hâkim olmufllard›r. 642 y›l›nda yap›-lan Nihâvend Savafl› ile ‹ran ordusu tamamen yenilmifltir. Arap tarihleri bu baflar›-dan ‘zaferlerin zaferi’ veya ‘en büyük zafer’ olarak bahsetmifllerdir. Bu zaferdenyaklafl›k dokuz y›l sonra son Sâsânî hükümdar› Yezdicürd’ün öldürülmesiyle Sâsâ-nî Devleti y›k›lm›flt›r.


Ridde: ‹slâm dinindendönmeye verilen add›r.

Hz. Ömer döneminin sonuna yaklafl›ld›¤›nda, ‹slâm Devleti’nin s›n›rlar›, M›s›r,Anadolu’nun güney kesimleri, Azerbaycan, Kafkasya ve ‹ran dahil Ceyhun nehri-ne kadar uzanm›fl bulunuyordu. Hz. Ömer, Kas›m 644 tarihinde ‹ranl› bir köle olanEbû Lülü taraf›ndan hançerlenerek öldürülmüfltür.

Hz. Osman Dönemi (644-656)Hz. Ömer, ölüm döfle¤inde, Ashab’dan alt› kiflilik bir flûra atam›fl ve bunlar› arala-r›ndan birini halife seçmek üzere görevlendirmifltir. fiûra, Hz. Osman’› 644 y›l›ndahalife olarak belirlemifltir.

Hz. Osman devrinin ilk y›llar›nda fetih hareketlerine devam edilmifltir. Taberis-tan al›nm›fl ve Türkistan’a ilk ak›nlar bafllam›flt›r. fiam valisi Muaviye, Anadolu’nunbaz› bölgeleri ile K›br›s ve Rodos’u fethetmifl ve K›br›s y›ll›k vergiye ba¤lanm›flt›r.Ayr›ca, Afrika’n›n kuzey k›s›mlar› ele geçirilmifltir. Bu dönemde Kur’an’›n de¤iflikbiçimde okunmas›ndan ortaya ç›kan ihtilaf›n çözülmesi için Hz. Ebûbekir devrin-de mushaf haline getirilen nüshadan istinsah (kopya) yap›lm›flt›r.

Hz. Ebûbekir ve Hz. Ömer döneminde Emevîlere ra¤bet edilmemifl, Hz. Osmanise halifeli¤i süresince kendi akrabalar›na yak›nl›k göstermifl baflta Muaviye olmaküzere Emevî soyundan olan valiler büyük arazi sahibi olmufllard›. Bütün bunlar,halk› devlet idaresinden so¤utmufl ve her tarafta genel bir hoflnutsuzluk yaratm›fl-t›. 656 y›l›nda memnuniyetsizliklerini ifade etmek için M›s›r’dan Medine’ye gelmiflolan bir grup, halifenin evini basarak onu a¤›r flekilde yaralad›lar. Bu olay›n ard›n-dan Hz. Osman hayat›n› kaybetti. Hz. Osman’›n öldürülmesi, ‹slâm tarihinde birdönüm noktas› olup ‹slâm’da birli¤in ifadesi olan halifelik kurumunun dinî itibar›zedelenmifltir.

Hz. Ali Dönemi (656-661)Hz. Osman’›n öldürülmesi, ‹slâm tarihinde sürüp giden birçok kanl› olay›n bafllan-g›c› olmufltur. Hz. Osman’dan sonra halifelik makam›na Hz. Ali seçilmifltir. As-hab’›n bir k›sm› yeni halifeye biat etmekte tereddüt göstermifltir. Hz. Ali hilafetegeçti¤inde bir tak›m gruplar da siyasî alanda mücadele ediyorlard›. Bu gruplar:

• Liderli¤ini, Suriye ve Filistin valisi Muaviye’nin yapt›¤› Emevîler,• Talha ve Zübeyr’in içinde bulundu¤u ve daha sonra Hz. Ayfle’nin etraf›nda

toplanacak Medine grubu.• Allah’›n emri ve Peygamber’in sünneti üzerine yaflamay› seçen dindar grup,• Hz. Ali ve onu destekleyenler.Hz. Ali halifelik makam›na geçer geçmez, Talha ve Zübeyr, Hz. Osman’›n ka-

tillerinin bulunmas› için Mekke’de Hz. Ayfle ile bir araya gelerek muhalefete bafl-lad›lar. Mekke’de kalarak Medine’ye karfl› muhalefet edemeyeceklerini anlay›ncaBasra’ya gittiler. Bütün bu yaflananlar›n ard›ndan Hz. Ali, Medine’deki deste¤ininazald›¤›na inanarak 656 y›l›n›n Ekim ay›nda Kûfe’ye do¤ru yola ç›kt›. Böylece Me-dine, ‹slâm Devleti’nin siyasî merkezi olmaktan ç›km›fl ve ilk defa ‹slâm ordusu,Müslümanlardan oluflan bir baflka orduyla karfl› karfl›ya gelmifltir.

Kûfelilerin deste¤ini kazanm›fl olan Hz. Ali, Basra üzerine yürümüfl ve görüfl-meler sonuçsuz kal›nca savafl kaç›n›lmaz olmufl, muhalefetin bafl›nda bulunan Tal-ha ve Zübeyr bu savaflta hayatlar›n› kaybetmifllerdir. ‹slâm tarihinde Cemel Vak‘as›(656) ad› verilen bu savafl, Hz. Ayfle’nin bindi¤i devenin etraf›nda cereyan etti¤iiçin bu flekilde isimlendirilmifltir. Savafl sonras›nda Hz. Ali’nin halifeli¤i bütünIrak’ta tan›nm›fl ve Kûfe merkez haline getirilmifltir.


Ashab: Hz. Peygamberdöneminde yaflam›fl, onugörmüfl ve sohbet etmiflkimselere denir.

Biat: ‹taat etmek, kabuletmek, onaylamak

Hz. Osman’›n intikam›n› alma görevi, Emevî sülalesinin bafl›nda bulunan Suri-ye valisi Muaviye b. Ebû Süfyan’a kalm›flt›. Muaviye, do¤rudan halifelik makam›n-da hak iddia etmiyor fakat Hz. Osman’›n ölümünden ötürü Hz. Ali’yi itham ederekmakam›na gölge düflürüyordu. Muaviye, Hz. Ali’nin kendi yerine gönderdi¤i vali-yi kabul etmeyince halife, ordusuyla birlikte Suriye’ye do¤ru yola ç›kt›. ‹ki ordu657 y›l›nda, Suriye s›n›r›ndaki S›ffîn yak›nlar›nda karfl›laflt›. ‹lk çarp›flmalarda Hz.Ali baflar› elde etse de Muaviye bu durumu, M›s›r valisi Amr b. As sayesinde de¤ifl-tirdi. Ma¤lup durumdaki Suriyeliler, Kur’an sayfalar›n› m›zraklar›n›n ucuna takarak,meselenin çözümü için Kur’an’›n hükümlerine baflvurulmas›n› istediler. Muavi-ye’nin takti¤i etkisini göstermekte gecikmedi. ‹ki taraftan seçilecek hakemler, me-seleye bir çözüm bulacaklard›. ‹slâm Tarihi’nde Hakem Olay› olarak bilinen buolayda, Ebû Musa el-Eflarî Hz. Ali’nin, Amr b. As ise Muaviye’nin hakemi olarak ta-yin edildi. Hakeme baflvurma durumu, Hz. Ali’nin önüne k›sa sürede baz› güçlük-ler ç›karm›flt›. Bu hareketten memnun olmayan baz› taraftarlar› isyan ettiler. Hz.Ali’den ayr›larak Kûfe yak›nlar›ndaki Harura’da toplanan bu grup ileride Hâricîlerolarak adland›r›lacakt›.

Hakemler Ocak 659 tarihinde Ezruh’ta karfl›laflt›lar. Hakemlerin verdi¤i kararagöre, Hz. Ali ve Muaviye halife olmaktan azledilerek halk›n oylar›yla yeni bir hali-fe seçilecekti. Fakat durum de¤iflmifl, Muaviye’nin hakemi Amr b. As, Hz. Ali’ninhakemi Ebû Musa el Eflarî’nin karar› uyar›nca azledilen halifenin yerine kendi ada-y›n› tayin etti¤ini ifade etmiflti. Bu olay sonras›nda Hz. Ali ve taraftarlar›n›n etkisiazalm›flt›r. Muaviye, M›s›r’› ele geçirerek Hz. Ali’yi büyük bir kaynaktan daha mah-rum etmifltir. 660 tarihinde ise Kudüs’te halifeli¤ini ilan ederek halk›n kendisine bi-at etmesini sa¤lam›flt›r.

Hz. Ali, Suriye üzerine bir sefer yapman›n gereklili¤ine inan›yordu. Bunun içinhaz›rl›k yapt›¤› s›rada, Ocak 661 y›l›nda ‹bn Mülcem isimli bir Hâricî taraf›ndan Kû-fe camiinde namaz s›ras›nda öldürüldü. Ölümünden sonra o¤lu ve halefi duru-munda bulunan, mizac› gere¤i bar›flsever olan Hz. Hasan, hakk›n› Muaviye’ye dev-retmek zorunda kald›. Bu durum sonras›nda, Muaviye, Irak’a girerek halk›n biat et-mesini sa¤lam›fl ve halifeli¤i bütün ‹slâm Devleti’nde tan›narak Emevî Devleti’nintemelleri de at›lm›flt›r.

Hz. Ali halife oldu¤u zaman siyaset sahnesinde bulunan gruplar hangileridir?

EMEVÎLER DÖNEM‹ (661-750)Kureyfl kabilesinde, Abdu- Menaf’›n o¤ullar› olan Haflim ile Abdu’fl-fiems iki önem-li ailenin kurucusu oldular. Böylece, Haflimîler ve Emevîler olarak adland›r›lan ikiönemli aile ortaya ç›km›fl ve bu iki aile aras›nda y›llar sürecek bir rekabetin tohum-lar› da at›lm›flt›r. Hz. Osman’›n halifeli¤i döneminde bu rekabet iyice belirgin halegelerek bu durumdan yararlanan Muaviye b. Ebû Süfyan, dört halife dönemindensonra Emevî Devletini kurdu. Bu devirde fetih hareketleri üç yönde devam etmiflolup, birincisini Türkistan yönündeki hareketler oluflturuyordu. Bu bölgeye yap›-lan seferler sonucunda Emevî ordular›, Kâbil, Buhara, Sicistan, Nesef ve Baykentgibi yerlerin yan› s›ra büyük ganimetler de elde etmifllerdi. Anadolu ve ‹stanbul,fetih hareketlerinin yo¤unlaflt›¤› ikinci bölgedir. Muaviye, Bizans ‹mparatorlu¤u’nakarfl› yap›lan mücadeleyi daha aktif bir içeri¤e kavuflturmufl ve ‹stanbul üzerine birsefer yap›lm›fl ama sonuç al›namam›flt›r. Bu arada deniz seferlerine yeniden bafl-lanm›fl, K›br›s, Rodos, Sak›z gibi adalar al›nm›fl ve ‹stanbul’a yap›lacak seferlerde


Hâricîler: Hz. Alitaraftarlar›ndan baz›lar›n›nonun kuvvetlerinden ayr›l›pona karfl› dönmesiyle ortayaç›kan gruptur. Hz. Ali’yikatleden bunlardan biriydive bu grup, Emevîler’e deonlar›n haleflerine demuhalefete devam ettiler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

önemli bir üs haline gelecek Kap›da¤ yar›madas› da fethedilmiflti. Fetih hareketle-rinin son bölgesini Kuzey Afrika oluflturur. Kuzey Afrika’daki mücadele daha çokBerberîlere karfl› verilmifl; bir k›sm› ‹slâmiyet’i kabul ederken baz›lar› da cizye ver-meye devam etmifllerdir.

Muaviye döneminde, yap›lan önemli fetihlerin yan› s›ra devlette düzenin sa¤-lanmas›na da büyük özen gösterilmifl ve Halife ile fiam’daki flûran›n ald›¤› karardo¤rultusunda Muaviye’nin o¤lu Yezid, ‹slâm tarihinde ilk defa olarak veliaht ta-yin edilmifltir. Nitekim, babas›n›n ölümünden sonra Yezid (680-683), hilafet maka-m›na oturmufltur.

Yezid’in halife olmas› ve Emevîler’in yürütmüfl oldu¤u siyaset, Suriye yönetimi-ne duyulan öfkeyi artt›rm›fl ve Hz. Ali’nin küçük o¤lu Hz. Hüseyin’in etraf›nda,Emevî hilafetine muhalif bir hareketin do¤mas›na sebep olmufltur. 680 y›l›nda Hz.Hüseyin ve taraftarlar›, fiam yönetimine son vermek amac›yla harekete geçtiler.Ancak, Hz. Hüseyin ve ailesinden birçok kifli Emevîler taraf›ndan Kerbelâ’da kat-ledildi. Kerbelâ Olay› olarak an›lan bu hadise, Emevî iktidar›na karfl› muhalefetigüçlendirmekle kalmay›p muhalefetin Hz. Ali ailesi etraf›nda toplanmas›na sebepolmufltur. Nitekim, Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da flehit edilmesinin ard›ndan, ‹ran,Mekke ve Medine’de isyanlar ç›km›flt›r.

Yezid, 683 y›l›nda öldükten sonra yerine o¤lu II. Muaviye halife olmufl ve alt›ayl›k k›sa halifeli¤ine ülkedeki iç kar›fl›kl›klar damgas›n› vurmufltur. 684 y›l›ndaEmevîlerin di¤er kolundan gelen Mervân b. Hakem (684-685) halifelik makam›nageçmifltir. Yeni halifenin iflbafl›na geçmesiyle birlikte, Emevîler’in Süfyâniye koluson bularak, bir di¤er kolu olan Mervânîler iktidar sahibi oluyordu. Mervân b. Ha-kem, Suriye ve Filistin’deki kar›fl›kl›klara son vererek M›s›r ve Kuzey Afrika’y› ye-niden Emevî topraklar› aras›na katm›flt›r. 9 ayl›k hilafetinin ard›ndan 685 y›l›ndao¤lu Abdülmelik b. Mervân (685-705) halife olmufl ve ilk olarak, Suriye ve M›s›r’daiflleri yoluna koymufl ve Irak’taki muhalefeti ortadan kald›rm›flt›r. Irak’›n ele geçi-rilmesinden sonra Abdülmelik, Haccac b. Yusuf es-Sakâfî komutas›ndaki 20 bin ki-flilik bir orduyu Mekke üzerine göndermifltir. Haccac, Mekke’deki direnifli yok et-meyi baflarm›fl ve 694 y›l›nda Kâbe’yi yeniden infla ettirmifltir. Bu baflar›lardan son-ra Abdülmelik, Afrika’ya dönerek bütün Kuzey Afrika’n›n ‹slâm idaresine girmesi-ni sa¤lam›flt›r. Bu dönemde, K›br›s, Emevî-Bizans ortak yönetimine b›rak›lm›flt›r.Abdülmelik, Bizans’a olan ödemesini, kendi bast›¤› alt›n paradan yapmak isteyin-ce savafl kaç›n›lmaz olmufl, Çukurova’da yap›lan savafl›, Bizans kaybetmifl ve Eme-vîler vergiden kurtulmufllard›r. Siyasî dengeyi sa¤lad›ktan sonra halife Abdülmelik,ilk ‹slâmî sikkeyi de bast›rm›flt›r.

Abdülmelik’in ölümüyle yerine o¤lu Velid (705-715) halife olmufltur. Velid,memleketin imar› hususunda büyük gayret gösterdi¤i gibi fetih hareketlerini desürdürmüfltür. Kuteybe b. Müslim komutas›ndaki Emevî ordular›, Buhara, Semer-kand, Harezm ve Fergana gibi bölgeleri fethetmifllerdir. Ayr›ca, 711 y›l›nda yap›lansefer ile Emevî ordular› ‹spanya’ya geçerek bölgenin fethine bafllam›fllard›r. Ve-lid’in ölümünden sonra kardefli Süleyman, (715-717) fiam’a gelerek halifelik maka-m›na oturmufltur. Süleyman, ‹stanbul üzerine kardefli Mesleme b. Abdülmelik ko-mutas›nda bir ordu göndermifl ancak bir y›l süren kuflatmadan sonuç al›namam›fl-t›r. Süleyman, Emevî ordusunun ‹stanbul kuflatmas› devam ederken hayata vedaetmifltir.


Cizye: ‹slâm hukukuna göre,z›mmî statüsünde kabuledilenlerden himâye vegüvenlikleri için al›nanvergi.

Süleyman’dan sonra yerine geçen Ömer b. Abdülaziz (717-720) ‹slâm Devle-ti’nin mevcut topraklar›n›n yeterli oldu¤unu düflünüyor ve yeni topraklar kazan-mak yerine adil bir idare kurman›n gere¤ine inan›yordu. Özellikle, ‹slâm’› kabuleden kalabal›k say›daki Z›mmî toprak sahiplerinin daha az vergi ödemek isteme-leri en önemli sorunlar aras›nda yer al›yordu. Yine bu dönemde Ömer, mevâlîninordugâh flehirlere yerleflmelerine izin vererek onlar› harâc ve cizyeden muaf tut-tu ve mevaliye ayl›k ödenmesi prensibini de kabul etti. Ömer b. Abdülaziz’densonra Emevî taht›na II. Yezid b. Abdülmelik (720-724) geçti. II. Yezid, Haricî isyan-lar› ile u¤raflm›fl, Türkistan’daki Türklerle savaflm›flt›r.

II. Yezid’in ölümüyle Emevî halifesi olan kardefli Hiflâm (724-743) dönemindeTürkistan bölgesinde Türklere karfl› yap›lan savafl, bu dönemin tamam›n› kapsar.Özellikle, Hazarlar’a karfl› verilen mücadele, uzun süre baflar›ya ulaflmasa da Mer-vân b. Muhammed, Hazarlar› ma¤lup etmeyi baflarm›flt›r. Hazarlar, Müslüman ol-mak flart›yla bar›fl› kabul etmifllerdir. Hiflâm döneminde, Endülüs valisi Anbese b.Süheym-i Kelbî komutas›ndaki ordu ‹spanya’daki fetihlerine devam etmifltir. Ab-durrahman b. Abdullah, Endülüs valili¤i s›ras›nda Avrupa’y› geçerek kuzeyden Bi-zans’a inmeyi ve Akdeniz’i bir ‹slâm gölü haline getirmeyi hayal etmifltir. Abdur-rahman ordusuyla, Fransa’ya do¤ru harekete geçmifl, Burgonya ve Lion’u alarakSen’e ulaflm›flt›r. Emevî ordular›, Franklar›n baflkentine do¤ru ilerlemekle elde et-tikleri ganimetleri al›p geri dönmek aras›nda tereddüt etmifllerdir. Bu durumdanyararlanan Franklar, Emevî ordular›yla yapt›klar› savafl› kazanm›fllard›r. Hiflâm dev-rinde, Bizans ile yap›lan savafllarda Anadolu’nun iç bölgelerine kadar gidilmifl vebaz› flehirler fethedilmifltir. Muaviye b. Hiflâm, Bizans imparatoru Leon’la bar›fl ya-parak savafla son vermifltir.

Hiflâm döneminin en önemli olaylar›ndan biri, Zeyd b. Zeynel Abidin’in isyan›-d›r. Râf›zî Hareketinin bafllang›c› olan bu isyanda, Zeyd’in öldürülmesi, Abbasîtaraftarlar›n›n çal›flmalar›n›n h›z kazanmas›na sebep olmufltur.

Hiflâm devrinin son günlerinde Abbasîlerin faaliyetleri artarken fetih hareketle-ri de azalm›flt›r. Hiflâm’›n ölümünden sonra Emevî Devleti’nde süratli bir çöküfle ta-n›kl›k edilmifl ve iç mücadeleler fliddetlenmifltir. Özellikle, fiiî ve Hâricî muhalefe-tin etkisiyle devletin otoritesi Suriye’de bile tart›fl›l›r olmufltur.

Hiflâm’›n ölümü üzerine II. Velid b. II. Yezid (743-744) Emevî taht›na geçmifltir.Bu dönemde Emevî Devleti’nin her taraf›nda isyanlar ç›km›fl ve bu kargafla orta-m›nda, III. Yezid b. I. Velid kendi ad›na hutbe okutup gizlice biat almaya çal›flm›fl-t›r. Bu, Emevî taht›nda ilk defa intihalle iktidara geçme anlam›na gelir. III. Ye-zid’in birkaç ay süren halifeli¤inden sonra yerine kardefli ‹brahim (744) geçmifl an-cak iç çat›flmalar sonucu k›sa sürede taht›n› Mervân b. Muhammed’e (744-749) b›-rakmak zorunda kalm›flt›r. 744 y›l›nda ifl bafl›na geçen Mervân, Harran’› hükümetmerkezi yapm›flt›r. Bu son halife döneminde, Emevî Devleti tam bir çöküfl içinegirmifl ve ‹slâm ülkesi kar›fl›kl›klarla sars›lm›flt›r. Mervân, ülkedeki isyanlarla u¤ra-fl›rken Abbasîler’in, Emevî karfl›t› propagandalar› da yay›lmak için gerekli ortam›bulmufltur. Mervân, ülkesini kurtarmak için gereken çabay› gösterse de art›k çokgeç kal›nm›flt›r.

Muaviye döneminde fetih hareketleri hangi bölgelere yönelmifltir? Bu fetihlerden ne gibisonuçlar elde edilmifltir?


Z›mmî: Fethedilenbölgelerdeki müsamahaedilen dinlerin mensuplar›anlam›na gelmektedir. Ehl-ikitaplar e¤er ‹slâmegemenli¤inde yafl›yorsabunlara Ehl-i Zimmet veyaZ›mmî denir. ‹slâm hukuku,dört din mensubunugenellikle Ehl-i Kitap kabuletmifltir. BunlarH›ristiyanlar, Musevîler,Mecusiler ve Sabiîlerdir.‹slâm hukukuna göre,Z›mmîlerin varl›klar› vegüvenlikleri ‹slâm devletininsorumlulu¤u alt›ndad›r.

Mevâlî: Arap olmayanMüslümanlara verilen isimolup, teoride mevâlî, Araplarile eflit haklara sahipti vebaz› vergilerden muaft›,fakat uygulamada, Araplar,onlara karfl› üstün veküçümser bir tav›rtak›narak, mevâlîyi uzunmüddet ‹slâm’›n sundu¤umaddî imkânlardan uzaktutmufllard›.

Harâc: ‹slâm hukukunagöre, Müslümanolmayanlar›n ürünleriüzerinden al›nan bir türvergi.

Râf›zî Hareketi: Râf›zaf›rkas›ndan olan, Hz.Ebubekir ve Hz. Ömer’inhalifeli¤ini kabuletmeyenler. Râf›zî, geniflanlamda sünni mezhebinindin anlay›fl›n› ve kurallar›n›benimsemeyen, Hz.Muhammed’den sonra yerineHz. Ali’nin geçmesigerekti¤ini ileri sürenkimsedir.

fiiî: fiia mezhebindenolanlar, halifeli¤in ilahîhakla Hz. Peygamberailesinden gelenlere,özellikle Hz. Ali’ye aitoldu¤una inananlar.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

‹ntihal: Kendi hakk› olmayanbir fleyde hak iddia etme

ENDÜLÜS EMEVÎ DEVLET‹ (756-1031)Arap fethi öncesinde H›ristiyan olan ‹spanya’da halk›n, derebeyleri ve rahiplerinbask›lar›ndan b›km›fl olmas›, Müslümanlar›n bu topraklara ayak basmas›yla birlik-te k›sa sürede ‹slâm dinini kabul etmelerini sa¤lam›flt›r. Fetihten sonra yap›lan göç-lerle birçok Arap ve Berberî buraya yerleflmifltir. Özellikle, 742 tarihinde ayaklananBerberîleri bast›rmak için gönderilen Suriyelilere buraya yerleflme hakk› verilmiflve kendilerine fiamî ya da Suriyeli denilmifltir. ‹spanya’da, Suriyelilerin güçlü du-ruma gelmesi, Emevî hanedan›na mensup Abdurrahman b. Muaviye (756-788)’yegerekli ortam› haz›rlam›fl ve Kurtuba’y› ele geçiren Abdurrahman, 756 y›l›nda En-dülüs Emevî Devleti’ni kurmufltur. Ölümünden sonra tahta ç›kan o¤lu Hiflâm b.Abdurrahman (788-796) döneminde H›ristiyanlara karfl› mücadele verilmifltir. Hi-flâm’›n o¤lu Hakem (796-822) döneminde uzun y›llar sürecek isyanlar, Endülüs’eH›ristiyan sald›r›lar›n› kolaylaflt›rm›flt›r.

Endülüs Emevî Devleti’nin kurulufl y›llar› yukar›da belirtilen olaylarla geçmifltir.II. Abdurrahman (822-852), devrinde merkezî ve bürokratik idare yeniden düzen-lenmifltir. Ayr›ca, do¤udan bilim adamlar› ve çeflitli kitaplar getirilmifltir. Bu y›llar,Endülüs’te bir bar›fl ve huzur dönemi olmufltur. Ölümü ile yerine geçen o¤lu Mu-hammed (852-886) kararl› siyasî tutumuna ra¤men iç kar›fl›kl›klar›n ç›kmas›n› en-gelleyememifltir. Muhammed’in ard›ndan o¤lu Munzir (886-888) tahta geçti¤indeülke, babas›ndan miras kalan isyanlarla çalkalan›yordu. Yap›lan seferler sonucun-da, asayifl temin edilmifl ancak kardefli Abdullah b. Muhammed (888-912) sa¤lananhuzuru koruyamam›flt›r. Yeni halife III. Abdurrahman (912-961) iç kar›fl›kl›klar›bast›rarak asayifli tekrar kurmufltur. Araplar, Berberîler ve Müslüman ‹spanyollar›nmeydana getirdi¤i toplumsal yap›, III. Abdurrahman’›n dayand›¤› en önemli gücüoluflturmufltur. III. Abdurrahman, Endülüs’ü, refah ve huzurun hakim oldu¤u birülkeye dönüfltürerek Endülüs Emevî Devleti’nin ikinci kurucusu olarak kabul edil-mifltir. Fat›mî Devleti kendi hilafetini kurunca, III. Abdurrahman da kendisini hali-fe ilan etmifltir. Bu dönemde baflkent Kurtuba, bir bilim merkezi haline gelmifltir.Yerine geçen o¤lu II. Hakem (961-976) binlerce ciltlik kitaptan oluflan bir kütüp-hane kurmufltur. Döneminde bilim ve sanata büyük önem verilmifltir. II. Hakem’inölümü ile tahta geçen II. Hiflâm (976-1009) henüz 12 yafl›nda oldu¤u için devletiZaptiye Birliklerinin bafl›nda bulunan ‹bn Ebî Âmir idare etmifltir. ‹bn Ebî Âmir, H›-ristiyanlara karfl› büyük galibiyetler kazanm›fl ve halifeyi korumak bahanesiyle mu-halif devlet adamlar›n› ortadan kald›rm›flt›r. Onun ölümünden sonra o¤lu Muzafferde babas›n› izleyerek II. Hiflâm’› devlet ifllerinin d›fl›nda b›rakm›flt›r. ‹spanyol Müs-lümanlar›n ifle kar›flmas›yla birlikte, Emevî ailesine duyulan içten ba¤l›l›k, ‹bn Ebîailesinin sonunu getirmifltir. Endülüslülerle, Berberîler aras›ndaki rekabet Slavlar(Sakalibe) adl› yeni bir grubun do¤mas›na zemin haz›rlam›fl, devlet hizmetindeçok fazla kullan›lmalar› ve Berberîlerle çat›flmalar›, Endülüs Emevî Devleti’nin çö-küflünde etkili olmufltur.

11. yüzy›l itibar›yla, Endülüs Emevî Devleti iç kar›fl›kl›klar ve iktidar mücadele-leri nedeniyle parçalanmaya bafllam›flt›r. Kurtubal›lar›n Endülüs Emevî taht›ndayapt›klar› de¤ifliklik, çöküflü h›zland›rm›fl ve küçük beylikler dönemi bafllam›flt›r.Son Emevî hükümdar› III. Hiflâm, Kurtuba’ya gelerek tahta oturmas›na ra¤menyapt›¤› ifllerin halk taraf›ndan ilgi görmemesi üzerine taht›n› terk etmek zorundakalm›flt›r. Kurtubal›lar›n hilâfeti bütünüyle ortadan kald›rmalar›, Endülüs EmevîDevleti’nin varl›¤›na da son vermifltir.


Slav: Bafllang›çta, sadeceDo¤u Avrupal› köleler içinkullan›lsa da Slav tabirizaman içerisinde EndülüsEmevî devletinin hizmetindebulunan Avrupal› bütünköleler için kullan›lm›flt›r.

ABBASÎ DEVLET‹ (750-1258)‹ranl› bir köle olan Ebû Müslim, 747 y›l›nda ‹ran’›n Horasan eyaletinde bir isyanhareketi bafllatt›. Ebû Müslim, Horasan’›n her taraf›nda Emevîler’in zulüm ve bas-k›lar›n› vurguluyor ve Abbasîler’in, Hz. Peygamber’in amcas›, Hz. Abbas’›n soyun-dan gelmeleri nedeniyle hak sahibi olduklar›n› belirterek halk› ayaklanmaya teflvikediyordu. Ebû Müslim’in taraftarlar› genellikle, ‹ranl› ve Mervli köylüler ile arala-r›nda idarî görevlerde bulunan Araplardan olufluyordu. 748 y›l›nda Merv’e girerekhalk›n deste¤ini alan Ebû Müslim, Horasan’› bafltanbafla istilâ etti. Ordular› 749 ta-rihinde Dicle’nin kolu Zap Suyu’nu geçerek, Emevî güçlerini bozguna u¤ratt›. Ha-reketin lideri Ebû’l Abbas (749-754) Kûfe’de halife ilan edildi. Irak ve Suriye’de el-de edilen galibiyetler, Emevîler’in sonunu getirdi ve yeni halifenin otoritesi k›sa sü-rede ‹slâm topraklar›nda yay›ld›. Bu durum, ‹slâm tarihinde yeni bir dönemin bafl-lang›c› anlam›na gelir.

Abbasîler ilk olarak isyan›n mimar› Ebû Müslim’i ve taraftarlar›n› ortadan kald›r-d›lar. Abbasî iktidar›na karfl› Emevî taraftarlar›n›n isyan ve k›p›rdanmalar› bafl gös-terse de bunlar kanl› bir flekilde bast›r›ld›. Ebû’l Abbas, ölmeden önce kardefli EbûCâfer Mansûr’u (754-775) kendisine veliaht tayin etti. Ebû Câfer Mansûr’un ilk y›l-lar›, Bizans’›n tahrip etti¤i Malatya’n›n imar›, Anadolu’ya yap›lan ak›nlar ve Bi-zans’la gerçeklefltirilen esir de¤iflimine yönelik faaliyetlerle geçmifltir. Bu döneme,ayn› zamanda Hz. Peygamber’in torunlar›ndan Hz. Hasan ailesinin isyan› da dam-gas›n› vurmufltur. Abdullah b. Hasan’›n o¤ullar› Muhammed ve ‹brahim’in isyan›,Halife Mansûr taraf›ndan k›sa sürede bast›r›ld› ancak bu olay ile Mansûr, Benî Ha-flim ailesi ile Hz. Abbas ailesi aras›ndaki ilk ihtilaf›n da mimar› oldu.

Kûfe’nin Hz. Ali taraftarlar›, fiam’›n ise Emevîlerle dolu olmas›, Ebû Mansûr’u,yeni bir hükümet merkezi kurmaya mecbur etmifl ve bu ifl için Ba¤dat seçilmifltir.fiehrin inflas›na 762 y›l›nda bafllanm›fl, dört y›l süren inflaat›n ard›ndan yeni baflkentmeydana ç›km›flt›r. ‹lk halife Ebû’l Abbas olmakla birlikte devletin as›l kurucusuMansûr olmufltur. Ölmeden önce, o¤lu Mehdî’yi (775-785) veliaht ilan etmifltir.Mehdî, babas› Mansûr’dan huzuru büyük ölçüde sa¤lanm›fl bir devlet devralm›flt›r.Ancak, Mehdî, Mecûsilerin isyanlar› ile Horasan’daki Mani ve Mazdek inançlar›nakarfl› mücadele vermifltir. Yine, Merv’de, kendisinin Tanr› oldu¤unu ilan eden Mu-kanna’n›n isyan› da bast›r›lm›flt›r. Abbasî Devleti’nin iç sorunlarla u¤raflt›¤› dönem-de, Bizansl›lar Marafl’a girmifltir. Bu durum üzerine 782 y›l›nda Bizans’a karfl› veri-len mücadele baflar›l› olmufl, yap›lan anlaflma ile Bizans ‹mparatorlu¤u, y›ll›k ver-gi ödemeyi kabul etmifl ve ordu ganimetlerle geri dönmüfltür.

Mehdî, öldü¤ü zaman yerine o¤lu Musa el-Hâdî (785-786) geçti. K›sa süren hi-lafetinin ard›ndan 786 y›l›ndaki ölümünden sonra kardefli Hârûn Reflîd (786-809)Abbasî halifesi oldu. Hârûn Reflîd, Abbasî Devleti’nin en baflar›l› hükümdarlar›n-dan biri olup saltanat› hanedan›n en parlak dönemidir. Döneminde ziraat, ticaret,sanayi, bilim ve e¤itimin düzeyi yükselmifl, Ba¤dat, Do¤u’nun en büyük ve enönemli iktisadî merkezi olmufltur. Hârûn Reflîd’in baflar›s›ndaki en büyük rollerdenbiri Bermekîlere aittir. Bermekî ailesi, Abbasî Devleti’nin on yedi y›l›na tan›kl›ketmifl ancak hanedana alternatif bir iktidar oda¤› olmay› düflünenlere ibret olmas›amac›yla, a¤›r flekilde cezaland›r›larak ortadan kald›r›lm›flt›r. Cezaland›r›lmalar›n›ntemel nedeni, sahip olduklar› etki ve s›n›rs›z güçtür.

Hârûn Reflîd, Ba¤dat’taki iktidar›n› güçlendirmenin yan› s›ra ülkenin baflka bölge-lerinde de bir tak›m faaliyetlerde bulunmufltur. Kuzey Afrika’n›n idaresi babadano¤ula geçecek flekilde ‹brahim b. A¤leb ailesine b›rak›lm›fl ve buras› devletten ayr›-


Bermekîler: Belh civar›ndayaflayan ‹ranl› bir aile olupbaz› kaynaklarda ise Belhkenti Budist rahiplerisoyundan gelen Orta Asya‹ranl›lar› olaraktan›mlanmaktad›rlar.Mensuplar›ndan Halid b.Bermek, ‹slâmiyet’i seçerekEmevî saray›ndabulunmufltur. Abbasîdevletinin ilk halifesi Ebû’lAbbas’›n yak›n›nda yeralm›fl, Mansur dönemindede baflvezir olmufltur.Halid’in o¤lu Yahya, HarunReflid döneminde veziryap›lm›fl, yafllan›ncagörevini o¤lu Cafer’eb›rakm›flt›r.

lan ilk toprak parças› olmufltur. Devrinin en önemli olaylar›ndan bir di¤eri, Bizans’layap›lan savafllard›r. Bizans’›n anlaflmalar› defalarca ihlâl etmesi sebebiyle yap›lan sa-vafllar, Bizans ‹mparatorlu¤u’nun daha a¤›r vergiler ödemesiyle sonuçlanm›flt›r.

Hârûn Reflîd, yaklafl›k 23 y›l süren hilafetinden sonra, 809 tarihinde vefat etmifl-tir. Hârûn Reflîd dönemi, Abbasî saltanat›n›n en parlak noktas› olarak görülmeklebirlikte çöküflün ilk izlerine de bu devirde rastlan›r. ‹spanya ve Kuzey Afrika, Ab-basî egemenli¤ini sadece ismen tan›yan ve kendi kendilerini yöneten ba¤›ms›zbölgeler haline gelmifltir. Halifenin ölümü ile o¤ullar›, Me’mûn ile Emin aras›ndabir iç savafl patlak vermifltir. ‹ktidarda bulunan Emin (809-813)’in, o¤lu Musa’y›,kardefli Me’mûn’un yerine veliaht ilân etmesi bir iç savafl sebebi olmufltur. Emin veMe’mûn’un ordular› iki defa savaflm›fl ve her iki mücadeleden de Me’mûn’un ordu-lar› galip ayr›lm›flt›r. 813 y›l›nda kardeflini yenerek iktidar› devralan Me’mûn (813-833), baflkent Ba¤dat’›n yan› s›ra Merv’de de ikamet etmifl ve özellikle bilim ve sa-nat faaliyetlerine çok önem vermifltir. Abbasî tarihinde savaflla tahta geçen ilk ha-life unvan›na sahip olan Me’mûn, veziri Fazl b. Sehl’e devlet yönetimini devretmiflancak bu durum, pek çok ayaklanman›n ç›kmas›na sebep olmufltur.

Me’mûn, Hz. Ali ailesiyle Hz. Abbas ailesi aras›ndaki ihtilaf› gidermek için‹mam Ali er-R›za’y› kendisinden sonra veliaht ilan etmifltir. Abbasîler bu durumatepki göstermifllerse de Ali er-R›za’n›n ani ölümü sorunun büyümesini engellemifl-tir. Öte yandan, Ba¤dat’ta daha önce halife ilan edilen ‹brahim b. Mehdî’nin yenil-mesiyle Me’mûn, 819 y›l›nda Ba¤dat’a girerek asayifli yeniden sa¤lam›flt›r. Me’mûndevrinin en önemli olaylar›ndan biri de Babek’in isyan›d›r. Babek’in mensubu ol-du¤u Hürremîler hareketi, Ebû Müslim’in ölmedi¤ine ve dünyaya dönece¤ineinanmaktayd›. Ülkedeki kar›fl›kl›klardan ötürü Hürremîler’in hareketi bast›r›lamad›.Nihayet, Me’mûn’un ard›ndan tahta oturacak olan halife Mu’tas›m’›n komutanlar›n-dan Afflin, Babek’in üzerine gönderildi ve Babek yakalanarak katledildi.

Me’mûn, Babek ‹syan›na verdi¤i destek nedeniyle Bizans’a karfl› bir sefer düzen-lemifl, Tarsus’a kadar gelmifl ve burada hayat›n› kaybetmifltir. 833 y›l›nda halife olanMu’tas›m (833-842) zaman›nda, Babek ‹syan›’n› f›rsat bilen Bizans, Abbasî toprak-lar›na sald›rm›fl ancak karfl› hareketle Bizans kuvvetleri bozguna u¤rat›lm›flt›r.

Mu’tas›m, genellikle Türk ülkelerinden gelen ücretli askerlerden oluflan bir or-du kurmufl ve yeni ordusu için Samarra’da bir ordugâh flehir infla etmifltir. fiehrinbüyük bir k›sm› Türk reislere ayr›lmakla birlikte mevâlîler de Abbasî idaresinde ba-z› mevkileri elde etmeye bafllam›fllard›. Türk birliklerinin halifeleri etki alt›na ald›k-lar› ve isyanlara sebep olduklar› görüflü, Mu‘tas›m aleyhinde baz› olumsuz fikirle-rin yay›lmas›na sebep olmufltur.

Halifenin ölümüyle yerine geçen Vâs›k (842-847), ilk y›llar›nda iç isyanlarla u¤-raflm›fl ve huzuru sa¤lamay› baflarm›flt›r. 845 y›l›nda Bizans’la bar›fl yap›lm›fl ve esir-ler karfl›l›kl› olarak de¤ifltirilmifltir. O¤lu küçük oldu¤u için Vâs›k’›n ard›ndan taht,kardefli Mütevekkil’e (847-861) geçmifltir. Mütevekkil, iktidar›n›n ilk y›llar›nda uzunzamandan beri devletin resmî inan›fl› haline gelen Mu‘tezile kolunun yerine ehl-isünneti geçerli k›lm›flt›r. Ayr›ca, Mütevekkil, Türk kumandanlar›n etkisinden kur-tulmak için fiam’a yerleflmeye karar vermifl fakat uyum sa¤layamad›¤› için Ba¤dat’ageri dönmüfltür. Mütevekkil’in o¤lu Muntas›r, (861-862) hassa birli¤inin baz› üye-leriyle babas›n› öldürerek tahta geçmifl ancak k›sa bir süre sonra rahats›zlanarakhayat›n› kaybetmifltir. Muntas›r’›n ölümü üzerine kumandanlar›n ortak karar›yla lâ-kab› Musta‘in (862-866) olan Ahmed b. Muhammed yeni halife seçilmifltir. Ancak,sonraki y›llarda hapishanede bulunan Mu‘tez’in (866-869) tahtta hak iddia etmesisebebiyle, iki taraf aras›nda ç›kan savafltan Mu’tez galibiyetle ayr›lm›flt›r. Mu’tez’in


Mu‘tezile: Kaderi inkar edip,kul yapt›klar›n›n yarat›c›s›d›rdiyen ve Allah’›n s›fatlar›n›kadîm saymakta ehl-isünnetten ayr›lan ve Vas›lbin Ata’n›n yolunda olankimselerdir.

öldürülmesi üzerine Muhtedibillah (869-870) lâkab›yla an›lan Muhammed b. Vâs›ktahta geçmifl fakat hilafeti yaln›zca 11 ay kadar sürmüfltür.

Mu‘temid (870-892) döneminin en önemli olaylar›ndan biri Saffârî hanedan›n›nkurucusu olan Yakup b. Leys’in isyan›d›r. Saffârî isyan›n›n bast›r›lmas›ndan sonras›ra Zenci ‹syanlar›’na gelmifltir. ‹ki y›l süren mücadele, çözümü de beraberindegetirmifltir. Mu’temid, o¤lunu kendisinden sonra veliaht olarak görmek istese deye¤eni Ebû’l Abbas el-Mu‘tezid (892-902) taht›n sahibi olmufltur. Bu dönemin enönemli olaylar›ndan biri, Karmatîlerin isyan›d›r. Hamdan Karmat’›n isyan›yla bafl-layan Karmatî hareketi, Abbasî birlikleri taraf›ndan bast›r›lsa da devletin zay›f düfl-mesinin en büyük nedenlerinden biri olarak kabul edilmifltir.

Mu‘tezid’den sonra tahta geçen kardefli Muktefî (902-908) döneminde de Kar-matîler, Suriye, Ba¤dat ve Basra’da tahribatlar›na devam etmifllerdi. Muktefi döne-mi, M›s›r’daki Toluno¤ullar› Devleti’nin y›k›lmas› aç›s›ndan da önemlidir.

Muktefî’den sonra iktidara geçen kardefli Muktedir (908-932) zaman›nda birçok bölgede isyan ç›km›fl, Afrika’daki baz› topraklar ve Musul kaybedilmifltir. Muk-tedir öldürüldükten sonra yerine geçen el- Kahir, (932-934) tahttan uzaklaflt›r›larakhapsedilmifltir. Yerine önceki halife Muktedir’in o¤lu Râzî (934-940) geçmifl, malîs›k›nt›lar ve iktidar çekiflmelerinin yan› s›ra bir çok savafl da ç›km›flt›r. Râzî’densonraki halife Muttekî (940-944) döneminde, Türklerin etkisi en yüksek düzeyeç›km›flt›r. Bir sonraki halife Müstekfî, (944-946) Türklerden kurtulmak için Büvey-hî hükümdar›n›n Ba¤dat üzerine yürümesine itiraz etmemifl, hatta bu durumu birçare olarak görmüfltür. 945-1055 tarihleri aras›nda Abbasî Devleti, Büveyhîlerinidaresinde kalm›fl ve Müstekfî, Büveyhî hükümdar› taraf›ndan 946 y›l›nda tahttanindirilerek hayat›n› hapiste geçirmifl ve orada ölmüfltür.

Abbasî Devleti’nin en güçlü dönemi, kurulufltan itibaren 120 y›l kadar sürmüflard›ndan toprak kay›plar› bafllam›flt›r. Bir ‹ran hanedan› olan fii-i Büveyhîler döneminde, Abbasî halifeleri etkilerini kaybetmifl ve bu durum, hila-fetin çöküflünü beraberinde getirmifltir. Abbasîler, Büveyhîler’in etkisi alt›na girer-ken M›s›r’da Fat›mî halifeli¤i zirvesini yafl›yordu. M›s›r ve Suriye’de otoriteleri tan›-n›yor, Hicaz ve Yemen’de halifeleri ad›na hutbe okunuyordu. 1242 y›l›nda Musta-s›m son Abbasî halifesi olarak tahta geçmifltir. Mo¤ol hükümdar› Hülâgû ordular›y-la Ba¤dat üzerine yürümüfl ve flehri kuflatarak Abbasî ordular›n› yenmifltir. K›sa sü-re sonra halife de Hülâgû ve ordusundan nasibini alm›fl, ailesiyle birlikte hayat›n›kaybetmifltir. Abbasî Devleti, 1258 y›l›nda Hülâgû taraf›ndan ortadan kald›r›ld›ktansonra 1261 tarihinde M›s›r’da Kölemenler taraf›ndan halife ilan edilen Mustans›r ilebirlikte gölge halifeler dönemi de bafllam›fl olur. Böylece, 1517 y›l›na kadar M›-s›r’da, Abbasî halifeleri fiilen güç sahibi olmasalar da iflbafl›na gelmeye devam et-mifltir. Nihayet, Yavuz Sultan Selim’in, M›s›r’› fethinden sonra halifelik Osmanl›larageçmifltir.

Ebû Mansur’un baflkent olarak Ba¤dat’› seçmesinin sebepleri nelerdir?

‹SLÂM KÜLTÜR VE UYGARLI⁄IOrtado¤u’da ‹slâm devletlerinin yükselmesiyle birlikte görkemli bir uygarl›k do¤-du. Bu uygarl›¤›n do¤uflu ile Arap fetihleri aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. Yap›lanfetihlerle ‹ran, Kuzey Afrika ve Anadolu’ya do¤ru geniflleyen ‹slâm devletleri, bubölgelerden pek çok kültürel birikimi de bünyesine katm›flt›r. Dolay›s›yla, ‹slâmkültür ve uygarl›¤›n›n oluflmas›nda an›lan bölgelerin çok önemli etkisi görülmek-tedir. Ancak, bu uygarl›k, temel çizgileri itibariyle, ‹slâm damgas› tafl›maktad›r.


Karmatî: fiii gruplar›n enönemlilerinden biri olup,ayn› zamanda ‹slâmmezhepleri aras›nda en çokihtilafa sebep olanf›rkalardan biridir.

Toluno¤ullar› Devleti:Abbasîlerin siyasî ve sosyalanlamda çöküfl yaflad›klar›dokuzuncu yüzy›l›n sonçeyre¤inde M›s›r’da,Müslüman olan Türklertaraf›ndan kurulan ilkba¤›ms›z devlettir. 868y›l›nda M›s›r valili¤inegetirilen Ahmed b. Tolunk›sa süre içerisinde oradaToluno¤ullar› devletinikurmufl ve topraklar›naSuriye, Filistin, Tarsus gibiönemli bölgeleri dahil edereks›n›rlar›n› Berka’dan F›ratnehrine kadargeniflletmifltir. Tolun- TürkçeTolun-ay, tam ay, bütün ayisimlerinde görüldü¤ü gibitam ve bütün anlam›nda birkelimedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Dil ve Edebiyat ‹slâm uygarl›¤›n›n oluflmas›ndaki en önemli araçlar›n bafl›nda dil gelmektedir.Arapça, Sâmî dil ailesinin en zenginleri aras›nda yer al›r. ‹slâm öncesinde Arapça,yaz›l› olmaktan daha çok sözlü olarak kullan›lan bir dildi ve Araplar, köklü bir fli-ir gelene¤ine sahipti. Arapça’n›n kullan›ld›¤› fliir yaz›m›nda, siyasi, toplumsal, kül-türel konular gibi genifl bir yelpazede eserler verilmekteydi. ‹slâmiyet’in yay›lmas›ile birlikte bu dil, fethedilen topraklarda da geçerli olan ortak bir iletiflim arac› ha-line gelmifl ve ‹slâm devletinin s›n›rlar›na kat›lan yeni topraklarda konuflulan yereldilerin de katk›s› ile Arapça, önemli bir dile dönüflmüfltür. Arapça’n›n güçlü bir dilhaline gelmesi, kültür ve uygarl›¤›n zenginleflmesini de beraberinde getirmifltir.Öte yandan, Arapça, fethedilen bölgelerin Araplaflt›r›lmas›na da yard›m etmifltir.Böylece, 11.yüzy›la gelindi¤inde Arapça, ‹ran’dan Pireneler’e kadar genifl bir co¤-rafyada konuflulan ortak dil olmufltur. Arapça yay›ld›kça, fethedilen bölgelerde ya-flayan insanlarla fethedenler aras›ndaki farkl›l›k ortadan kalkarak ‹slâm dinindenolan herkes ortak bir kültür dünyas›n›n üyeleri haline gelmifltir. Arapça, ayn› za-manda, Farsça, Türkçe, Urduca gibi dillerin üzerinde önemli etkiler b›rakm›flt›r. Fe-tihlerle birlikte di¤er kültürlerle etkileflime girmesi sayesinde Arapça da zenginlefl-mifltir. Arapça’n›n canlanmas› ve yay›lmas› dilden de öte bir olay olmufl ve dil ilebirlikte temalar›n seçilifl ve iflleniflinde de Arap zevk ve gelene¤i yay›lm›flt›r. Bu ye-ni oluflan Arapça sayesinde, özellikle fliir alan›nda, Beflflar b. Bürd (öl. 783), Mutîb. ‹lyas (öl.787) ya da Mütenebbî (905-965) gibi önemli flairler ortaya ç›km›flt›r.

fiiir alan›ndaki ilerlemeyi düz yaz›daki geliflmeler izlemifltir. Bu ba¤lamda,Kur’an’›n Arap edebiyat›ndaki ilk nesir örne¤i oldu¤u söylenebilir. Ancak, Kur’an’›nas›l önemi, ‹slâm Dünyas›’nda, düzyaz› gelene¤i ve birikiminin oluflmas›n› sa¤la-mas›d›r. Özellikle, peygamberin hayat›n›n incelenmesiyle bafllayan çal›flmalar, cid-di bir tarih birikiminin oluflmas›na yol açm›flt›r. Bu sebeple, ‹slâm dünyas›nda bafl-lang›çtan itibaren giderek geliflen ve güçlenen bir tarih bilgisi ortaya ç›km›flt›r. Ni-tekim, ortaça¤lar›n en önemli filozofu, tarihçisi ve hatta sosyologu olan ‹bn Hal-dun (1332-1406) bunun en güzel örne¤idir.

Arapça’n›n geliflmesinde ‹slâmiyet’in yay›lmas›n›n etkisi var m›d›r?

Bilim ve FelsefeEdebiyat ve tarih alan›nda yap›lanlar›, bilim ve felsefe alan›ndaki çal›flmalar takipetmifltir. ‹slâm dünyas›ndaki bilim ve felsefenin gelifliminde, eski Yunan miras›n›nönemli katk›s› olmufltur. Özellikle, matematik, astronomi, co¤rafya, kimya, fizik vet›p gibi alanlarda, bu etki aç›kça görülür. Yunanca kitaplar›n Arapçaya çevrilmesiile IX. ve X.yüzy›llarda önemli bir bilgi birikimi sa¤lanm›flt›r. Bunun yan› s›ra, ‹s-kenderiye, Antakya ve di¤er pek çok bölgede ‹slâmiyet’ten önceki dönemde ku-rulan eski Yunan okullar› da varl›klar›n› devam ettirmifllerdir. Dolay›s›yla, bu okul-lar da bilim ve felsefe alan›ndaki geliflmeleri h›zland›rm›flt›r.

Yunanca’dan yap›lan çeviri faaliyetinin, Emevîler Dönemi’nde bafllad›¤› söyle-nebilir. Emevî Halifesi Ömer b. Abdülaziz (717-720) döneminde, Basral› bir Yahu-di olan Mâsarcaveyh, Süryani t›p kitaplar›ndan baz›lar›n› Arapça’ya çevirerek Arapt›bb›n›n temellerini atm›flt›r. Ancak, Emeviler devrinde yap›lan çeviriler, kurumsalbir yap›ya sahip de¤ildir. Ço¤unlu¤unu, Hristiyan ve Yahudi tercümanlar›n olufl-turdu¤u bu ilk dönemdeki çevirilerin say›s›, oldukça s›n›rl›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Emevî zaman›ndaki ilk çal›flmalar›n ard›ndan Abbasî Devleti döneminde, çevi-ri ifli, daha köklü ve sistematik bir düzeye ulaflm›flt›r. Özellikle, Halife Me’mûn(813-833) döneminde Ba¤dat’ta, kütüphanesi ve devaml› memurlar› bulunan birbilimler akademisi (Beytü’l-hikme) kurulmufl ve tercüme faaliyetinin geliflmesi ilebirlikte pek çok önemli tercüman ortaya ç›km›flt›r. Cundiflapurlu, Hristiyan bir he-kim olan Huneyn b. ‹shak bunlar›n en önde gelenlerinden birisidir. Huneyn b. ‹s-hak’›n, özellikle, Hippocrates’ten yapt›¤› çeviriler, Arap t›p dünyas›n›n geliflme-sinde büyük rol oynam›flt›r. Bu dönemde, astronomi, fizik, matematik ve di¤er ko-nularda da önemli say›larda çeviriler yap›lm›flt›r. Hatta, halifeler, her tarafa ve özel-likle Bizans’a, yazma eserlerin araflt›r›lmas› ve Arapça’ya kazand›r›lmas› amac›ylabilim adamlar› göndermifllerdir.

Halifelerin bizzat destekledi¤i bilimsel çal›flmalar, bir süre sonra önemli bilimadamlar›n›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. T›p baflta olmak üzere matematik, astro-nomi, fizik ve di¤er alanlarda çok önemli bilim adamlar› yetiflmifltir. Bunlar aras›n-da en önemlileri, Râzî (865-925) ve Avrupal›lar›n Avicenna olarak isimlendirdikle-ri ‹bn Sînâ (980-1037)’d›r. Râzî’nin t›ptaki öncü çal›flmalar›n›n yan›nda, ‹bn Sî-nâ’n›n gerek t›p gerek felsefe alan›ndaki çal›flmalar›, ‹slâm dünyas›n›n yan› s›ra Av-rupa’da da derin etkiler b›rakm›flt›r. Benzer flekilde, Ortaça¤ ‹slâm dünyas›n›n enözgün bilim adamlar›ndan biri say›labilecek Bîrûnî de astronomi, matematik, fizikve di¤er pek çok alanda önemli çal›flmalara imza atm›flt›r. Müslümanlar, özelliklematematik alan›nda dünya uygarl›¤›na çok önemli katk›lar yapm›fllard›r. S›f›r, Müs-lümanlar taraf›ndan kullan›lm›fl ve Arap rakamlar› diye bilinen sistem matemati¤ekazand›r›lm›flt›r. Özellikle, ünlü matematikçi Harizmî önemli çal›flmalar yapm›flt›r.Cebir, geometri ve trigonemetri, Müslümanlar taraf›ndan gelifltirilerek bilimin hiz-metine sunuldu.

Matematikteki çal›flmalara benzer flekilde, Ortaça¤ ‹slâm dünyas›nda astronomialan›nda da önemli çal›flmalar yap›lm›flt›r. Halife Me’mûn döneminde, Ba¤dat’ta birgözlemevi kurularak gök cisimleri ile ilgili araflt›rmalar bafllam›flt›r. Halifenin ilkemirlerinden birisi, günefl y›l›n›n uzunlu¤unun tam olarak hesaplanmas› olmufltur.Abbasî dönemi, ‹slâm tarihinde, astronomi çal›flmalar› aç›s›ndan en parlak devirler-den biri olmufltur. Nitekim, bu dönemde, Ortaça¤lar›n en ünlü astronomlar›ndanEbû Mâfler oldukça önemli çal›flmalara imza atm›flt›r. Abbasî halifeli¤inin hâmili-¤inde gerçeklefltirilen astronomi çal›flmalar›, bat› dünyas›n› da derinden etkilemiflve Avrupa’daki araflt›rmalar› h›zland›rm›flt›r.

Astronomi, t›p, matematik ve benzeri alanlardaki çal›flmalar›n yan›nda Ortaça¤‹slâm dünyas›, felsefede de önemli isimlerin yetiflmesine zemin haz›rlam›flt›r. Di¤erpek çok alanda oldu¤u gibi, felsefede de eski Yunan düflüncesi etkili olmufltur.Abbasî Halifesi Me’mûn döneminde, bilimlerdeki geliflmelere paralel olarak felse-fe alan›nda da yeni çal›flmalar h›z kazanm›flt›r. Bu dönemde, Aristo’nun eserleri-nin Arapça’ya çevrilmesi ile birlikte, ‹slâm dünyas›nda zengin bir felsefe gelene¤i-nin oluflmas› için gerekli ad›mlar at›lmaya bafllam›flt›r. Bu çal›flmalar›n sonucu ola-rak yaln›zca ‹slâm dünyas›n› de¤il Hristiyan dünyay› da etkileyecek çok önemli fi-lozoflar ortaya ç›km›flt›r. Araplar›n filozofu olarak kabul edilen ve Platon ile Aris-to’nun düflüncelerini bir sentez haline getirmeye çal›flan Kindî (öl. 850), en önem-li filozoflardan biridir. Benzer flekilde, Aristo’dan sonra felsefenin ikinci babas› ola-rak nitelenen Fârâbî (öl.950) ve Gazâlî de ‹slâm tarihinin en önemli filozoflar› ara-


Hippocrates: T›bb›n babas›olarak kabul edilen Yunankökenli hekimdir. Zaman›n›nbüyücülük ve yanl›flinançlara dayanan t›pbilgisine yeni görüfllergetirmifltir. Kendi ad›ylaan›lan hekimlik yeminibat›daki t›p fakültelerinibitiren ö¤renciler taraf›ndanmeslek esas› olarak kabuledilmektedir.

Aristo: Antik Yunan filozofu,Platon ile birlikte Bat›düflüncesinin en önemli ikifilozofundan biri kabuledilmektedir. Felsefe,mant›k, politika gibikonularda pek çok eservermifltir.

Platon: Antik Yunanfilozofudur. Sokrates’inö¤rencisi ve Aristo’nunhocas› olmufltur. Atina’daAkademi’nin kurucusudur.

s›ndad›r. Bu dönemin di¤er iki önemli ismi ise ‹bn Sînâ (öl.1037) ve ‹bn Rüfld(öl.1198) olarak s›ralanabilir. Özellikle, Avrupal›lar›n, Averroes olarak adland›rd›k-lar› ‹bn Rüfld, bat› felsefesinin geliflmesine çok önemli katk› yapm›flt›r. Hristiyandünyas›n›n, eski Yunan filozoflar›n› ve metinlerini, Müslüman filozoflar sayesinde,yeniden tan›d›¤› söylenebilir. Hatta, Yunan eserleri, Arapça’ya tercüme edilmesey-di, bu eserlerin tamamen unutulabilece¤ini söylemek yanl›fl say›lmaz.

Abbasîlerde tercüme faaliyetlerinin geliflmesiyle birlikte özellikle hangi alanlarda önemliçeviriler yap›lm›flt›r?

SanatEdebiyat, bilim ve felsefedeki geliflmelerin yan› s›ra Ortaça¤ ‹slâm dünyas›nda, sa-nat alan›nda da önemli çal›flmalar yap›lm›flt›r. ‹slâm sanat›, k›sa zamanda bütünAkdeniz çevresine yay›lm›flt›r. Fetihlerle birlikte ‹slâm co¤rafyas› geniflledikçe, ‹s-lâmiyet’i kabul eden yeni milletlerin bu sanata yapt›klar› katk›, ilerlemeyi de h›z-land›rm›flt›r. Dolay›s›yla, de¤iflik halklar›n katk›s› ile görkemli bir ‹slâm sanat› orta-ya ç›km›flt›r. Gerek Emevî gerek Abbasî dönemlerinde, pek çok sanat eseri mey-dana getirilmifltir. Özellikle, Abbasî hilâfeti boyunca Ba¤dat, ortaça¤›n en büyüksanat merkezlerinden biri haline gelmifltir.

Abbasî halifeleri Mehdî, Hadî ve Harun Reflid döneminde, müzik alan›nda par-lak eserler verilmifltir. Bu dönemde, Fârâbî, müzik teorisi üzerine araflt›rmalar ya-parken bir çok besteci de yeni ürünler vermifltir. Di¤er alanlarda oldu¤u gibi, mü-zikte de Abbasî halifelerinin yap›lan çal›flmalar› yak›ndan izledikleri ve destekle-dikleri görülür. Örne¤in, Harun Reflid’in müzikle yak›ndan ilgilendi¤i bilinmekte-dir. Ba¤dat’taki zengin müzik birikimi ve an›lar›, yüzy›llar sonra bile hat›rlan›r. ‹bnHaldun, Ba¤dat’ta verilen eflsiz güzellikteki konserlerin melodilerinin hâlâ unutul-mad›¤›n› belirtir.

Müzikteki geliflmelerin yan›nda, di¤er sanat dallar›nda da oldukça önemli çal›fl-malar gerçeklefltirilmifltir. Abbasî halifeli¤i döneminde Ba¤dat’›n yan› s›ra Samarra,Basra ve Kûfe flehirleri de önemli sanat merkezlerine dönüflmüfltür. Abbasî halife-li¤i boyunca Irak, di¤er ‹slâm topraklar›ndaki sanat hayat›na da yön veren bir böl-ge haline gelmifltir. Özellikle, Samarra, cam ve seramik sanatlar› aç›s›ndan önemlieserlerin verildi¤i bir flehir olmufltur. Benzer flekilde, Basra ve Kûfe’de de bu iki sa-nat dal›nda zengin eserler verilmifltir. Ayr›ca Kûfe, kitap ciltleme ve süsleme iflle-rinde de önemli eserlerin ortaya ç›kt›¤› bir bölgedir. Irak’ta yetiflen pek çok sanat-ç›, M›s›r’daki ‹slâm sanat›n›n geliflmesine de yard›mc› olmufltur. Nihayet, ‹slâmdünyas›n›n en önemli sanat dallar› aras›nda yer alan hat sanat›nda da oldukçaönemli hattatlar yetiflmifltir. Bunlar aras›nda hiç flüphe yok ki en meflhur olan›, ‹bnMukla (öl. 939) d›r.

MimariSanat›n pek çok alan›nda kaydedilen geliflmeler, mimarî için de geçerlidir. ‹slâmi-yet’in h›zla yay›ld›¤› bölgelerde k›sa sürede flaheser niteli¤inde yap›lar yükselmifltir.Suriye’den ‹spanya’ya kadar uzanan genifl bir co¤rafyada gerek Emevîler gerek Ab-basîler döneminde eflsiz eserler b›rak›lm›flt›r. Erken dönem ‹slâm mimarisini olufltu-ran iki temel yap› biriminin, cami ve saray oldu¤u belirtilebilir. Özellikle, Emevîler


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

‹bn Mukla: ‹slâm hatsanat›n›n kurucusu olarakkabul görmektedir. Hatsanat›n›n piri olaraknitelendirilmifltir. Ticaret veidare, kültür ve bilim, özelyaz›flma alanlar›nda günlükkullan›ma dönük dahayuvarlak bir yaz› biçimibafltan beri vard›. ‹bnMukla’n›n 10. yüzy›lbafllar›nda Ba¤dat’takurallara ba¤lad›¤› “alt›stil”’in söz konusu yuvarlakyaz›dan türetildi¤isan›lmaktad›r. Günümüzekadar gelifltirilen bu yaz›stilleri Nesih, Muhakkak,Reyhanî, Tevkî, Rikâ veSülüs’tür.

ve Abbasîler döneminde infla edilen cami ve saraylar, mimâri aç›dan oldukça önem-li eserlerdir. Ancak, ‹slâm mimarisinin flekillenmesinde, yaln›zca Arap etkisinin ol-du¤u da düflünülmemelidir. M›s›r, ‹ran hatta, fethedilen di¤er bölgelerdeki mimar-l›k miras›n›n, ‹slâm mimarisinin flekillenmesinde büyük katk›s› olmufltur.

Hz. Peygamberin Medine’de yapt›rd›¤› ilk caminin ard›ndan Amr b. As, 642 y›-l›nda Fustat’ta bir cami yapt›rm›flt›r. Bugüne dek pek az de¤iflikli¤e u¤rayarak gü-nümüze kadar gelmeyi baflarabilmifl bilinen ilk cami fiam’da yapt›r›lan Emevî Ca-mii (706-714)’dir. Bu cami, Hz. Peygamber’in Medine’de yapt›rd›¤› ilk caminin pla-n›na uygun olarak infla edilmifltir. Cami, ayn› zamanda, mozaik sanat›n›n zenginörneklerini de bar›nd›r›r.

Emevî halifesi Velid taraf›ndan yapt›r›ld›¤› düflünülen Kudüs’teki Mescidü’l-Ak-sa, hiç flüphe yok ki ‹slâm mimarisinin en önemli eserleri aras›nda yer al›r. Bir dep-remde y›k›ld›ktan sonra Abbasî halifesi Mansur döneminde yeniden yapt›r›lm›flt›r.Haçl›lar›n kiliseye çevirmek için yapt›klar› de¤ifliklikler, 1187 y›l›nda SelahaddinEyyûbî taraf›ndan düzeltilmifltir. Kudüs’teki bir di¤er önemli mimarl›k eseri iseÖmer Camii olarak da an›lan ve 691-692 tarihlerinde yapt›r›lan Kubbetü’s-Sahra-d›r. Kubbetü’s-Sahra, Abdülmelik taraf›ndan hicretin 72. y›l›nda Kudüs’te yapt›r›l-m›flt›r. Yine, Kayravan Camii (670-726) ve fiam’daki Büyük Camii de Emevî döne-minin önemli eserleri aras›nda yer al›r.


Resim 5.1

Emevi Camii, fiam

Emevî döneminde, camilerin yan› s›ra, pek çok önemli saray da yapt›r›lm›flt›r.Bunun ilk örne¤i, Amman yak›nlar›nda, Halife I. Velid taraf›ndan infla ettirildi¤i sa-n›lan Kusayr-› Amra Saray›’d›r. Benzer flekilde, Halife Hiflam b.Abdü’l-Melik tara-f›ndan 728 y›l›nda fiam yak›nlar›nda yapt›r›lan Kasrü’l-Hayri’l-Garbî de bir baflkaönemli Emevî eseridir. Yine, fiam’›n güneyinde infla edilen M›flatta Saray› (734-744) da Emevî döneminin görkemli yap›lar› aras›ndad›r. Emevîlerin, ‹spanya’dakikolu olan Endülüs Emevî Devleti’nin b›rakt›¤› birçok eser de mimarî aç›dan olduk-ça önemlidir. Kurtuba’da yapt›r›lan Büyük Camii (961-966) bunlar›n en bilinenleriaras›ndad›r. Endülüs Emevîleri’nin dünya mimarîsine b›rakt›¤› en önemli eserler-den biri de G›rnata (Granada)’da yapt›r›lan ve bugün hâlâ ayakta duran, ElhamraSaray›’d›r. Yap›m›na, I. Yusuf (1334-1353) döneminde bafllanan saray, o¤lu V. Mu-hammed (1353-1391) devrinde tamamlanm›flt›r.


Resim 5.2

Kubbetü’s-Sahra,Kudüs

Resim 5.3

Elhamra Saray›,G›rnata-‹spanya

Emevî hilâfetini takip eden Abbasî Halifeli¤i döneminde de pek çok önemli ca-mi ve saray infla edilmifltir. Abbasîler devrinde, ‹slâm mimarisinin daha ince birzevke ulaflt›¤› söylenebilir. Özellikle, ‹ran ve Mezopotamya mimarl›k miras›n›n budönemdeki eserlere büyük etkisi olmufltur. Emevîlerin, fiam’› merkez alarak gelifl-tirdikleri mimarinin Akdeniz etkileri tafl›mas›na benzer flekilde Ba¤dat merkezliAbbasî mimarisi de ‹ran ve Mezopotamya izleri tafl›r. Abbasîler döneminde infla et-tirilen en önemli camiler aras›nda Samarra’daki Büyük Camii (848-852) ve Ebu Du-lef Camii (861-862) ile Kahire’deki Toluno¤lu Camii (876-879) gösterilebilir. Özel-likle, Samarra’daki yap›larda zengin çini örneklerine de rastlan›r. Abbasî camilerin-den bir di¤eri de ‹ran’da infla edilmifltir. Hazar Denizi k›y›s›ndaki Damgan flehrin-de yapt›r›lan Tar› Hane Camii de Abbasî döneminin önemli eserleri aras›nda yeralmaktad›r.

Camilerin yan› s›ra Abbasî döneminde de Emevî devrine benzer flekilde önem-li saraylar yapt›r›lm›flt›r. Bu yap›lar aras›nda iki tanesi öne ç›kar: Ukhaydir ve Cev-saku’l-Hakani Saraylar›. Ukhaydir Saray›, Kerbelâ yak›nlar›nda Vâdi-i Ubeyd’de-dir. Yaklafl›k olarak 778 y›l›nda Abbasî halifesi el-Mansûr taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.Abbasî döneminin di¤er önemli yap›s› olan Cevsaku’l-Hakanî Saray›, Ba¤dat ya-k›nlar›nda 836 y›l›nda Halife Harun Reflid’in o¤lu Mutas›m taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.

Cami ve saraylar›n yan› s›ra, Abbasî askerî mimarîsi de oldukça geliflmifltir. Ri-bat ad› verilen korunakl› yap›lar bu tarz›n en önemli örnekleridir. Bu yap›lar›n in-flas›na ilk defa VIII.yüzy›lda bafllanm›flt›r. Özellikle, Abbasî Devleti’nin kara ve de-niz s›n›rlar›ndaki önemli noktalarda infla edilmifltir.

Emevî ve Abbasî dönemlerindeki mimarî eserlerin yan›nda M›s›r’da 250 y›ldanfazla egemenlik kuran Fat›mîler de ‹slâm mimarisine önemli katk›larda bulunmufl-lard›r. Kahire’deki Mehdiye (916), El-Ezher (970-972), El-Hâkim (990-1003), El-Cü-yûflî (1085) El-Akmer (1125) ve Talayi (1160) Camiileri Fat›mîler döneminde yap-t›r›lm›flt›r.



‹slamiyet öncesi Arabistan’›n yaflam koflullar›n›

ve dini manzaras›n› genel hatlar›yla aç›klamak.

Arabistan, 4.-6. yüzy›llar aras›nda yoksulluk vebedevîleflme ça¤› olarak tabir edilen bir tür ka-ranl›k ça¤a gömülmüfltür. Söz konusu dönem,Cahiliye olarak isimlendirilir. Arabistan’da Putpe-restli¤in yan› s›ra Hanîf dini denilen ‹brahim mil-letinin dini de iz b›rakm›fl gibiydi.

‹slâmiyet’in hangi koflullar alt›nda ortaya ç›kt›¤›n›

kavramak.

Hz. Muhammed’e Peygamberlik ça¤r›s› k›rk›nc›yafl›na do¤ru, Ramazan ay›nda bir gece, Hira da-¤›nda gelmifl ve ‹slâmiyet ilk olarak Peygambe-rin ailesinde yay›lmaya bafllam›fl, Hz. Hatice’densonra azâd etti¤i kölesi Zeyd ve ye¤eni Ali deMüslüman olmufltur.

Hz. Peygamber’in yapm›fl oldu¤u kutsal savaflla-

r› aç›klamak.

Bedir Savafl› (624)

Hicret’in ikinci y›l›nda Mekkelilerle Müslümanlararas›nda meydana gelmifltir. Bedir’de karfl›laflankuvvetlerin çarp›flmas›, Müslümanlar›n galibiye-tiyle sonuçlanm›flt›r.Uhud Savafl› (625)

Savafl, Medine yak›nlar›ndaki Uhud Da¤› etekle-rinde yap›lm›flt›r. Müslümanlar baflta baflar›lar el-de etmifllerse de k›sa süre içerisinde savafl aleyh-lerine dönmüfltür. Hz. Hamza ve birçok Müslü-man savaflta flehit düflmüfltür. Hendek Savafl› (627)

Müslümanlar, Kureyfllilerle üçüncü defa Hendeksavafl›nda karfl›laflm›fl; kaz›lan hendekler, Ku-reyfl’i flaflk›nl›¤a u¤ratm›fl ve tükenen erzak dada¤›lmalar›na neden olmufltur.

‹slâmiyet’in yeni geliflme dönemini tart›flmak.

Hudeybiye Anlaflmas›’ndan sonra Kaynuka, Na-dîr ve Benî Kureyza Yahudileri ile ilgili sorun k›-sa sürede halledilmifl ve 628 y›l›nda Hayber’infethiyle, Yahudi sorunu çözüme kavuflturulmufl-tur. Hayber’in fethinden sonra 629 y›l› Aral›k ay›n-da, Medine’den yola ç›kan ordu, kan dökmedenMekke’yi ele geçirmifltir. 632 y›l›nda Hz. Peygam-ber’in Hac ibadetini yerine getirece¤i ilan olun-mufl ve Veda Hacc›nda kendisine kalabal›k birheyet efllik etmifltir.

Dört Halife dönemininin ayr›nt›lar›n› aç›klamak.

Hz. Ebûbekir Dönemi (632-634)

Hz. Ebûbekir, ilk olarak Ridde hareketlerini ön-lemeye çal›flm›fl ve 633 y›l›ndaki Arkaba (veyaAkrabâ) savafl› ile Yemame bölgesi, hâkimiyetalt›na al›nm›flt›r. Bu savafl, ‹slâm fetih hareketle-rinin de bafllang›c› anlam›na gelir. ‹lk halife dö-neminde, Vahiy kâtiplerinden Zeyd b. Sâbit bafl-kanl›¤›nda bir heyet kurulmufl ve bu heyetKur’an’› kitap haline getirmifltir.Hz. Ömer Dönemi (634-644)

Hz. Ömer dönemi fetih hareketlerinin h›z kazan-d›¤› dönem olup Arap ordular› k›sa zamanda Su-riye’yi fethetmifller ard›ndan Filistin, M›s›r ve tümKuzey Afrika’ya seferler bafllatm›fllard›r. Ku-düs’ün al›nmas›yla M›s›r’›n fethi için gerekli ze-min de haz›rlanm›flt›r. Ayr›ca, Irak ele geçirilmifl;Kadisiye (635) ve 642 y›l›ndaki Nihavend Savafl-lar› ile ‹ran ordusu tam bir yenilgiye u¤rat›lm›flt›r.Hz. Ömer döneminin sonuna yaklafl›ld›¤›nda, ‹s-lâm Devleti’nin s›n›rlar›, bat›da M›s›r, Anado-lu’nun güney kesimleri, Azerbaycan, Kafkasyave ‹ran dahil Ceyhun nehrine kadar uzanm›flt›r. Hz. Osman Dönemi (644-656)

Hz. Osman devrinde Taberistan fethedilmifl,Azerbaycan’daki isyanlar bast›r›lm›flt›r. Anado-lu’nun baz› kasabalar›, K›br›s ve Rodos ile KuzeyAfrika’da pek çok bölge de fethedilmifltir. Ayr›ca,Hz. Ebûbekir döneminde mushaf haline getirilennüshadan istinsah (kopya) yap›lm›flt›r. Hz. Ali Dönemi (656-661)

Talha ve Zübeyr, eski halife Osman’›n katilleri-nin bulunmas›n› isteyerek Hz. Ali’nin halifeli¤inemuhalefete bafllam›fl ve Hz. Ali de Medine’de

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


kendisine sunulan deste¤in azald›¤›na inanarakKûfe’ye yönelmifl ve flehrin deste¤ini kazanarakBasra üzerine yürümüfl ve halifeli¤i bütün Irakhalk› taraf›ndan tan›narak Kûfe baflkent halinegetirilmifltir. Irak’taki asayiflin sa¤lanmas›ndan sonra Hz. Ali,ordusuyla birlikte Suriye’deki esas rakibi Muavi-ye bin Ebu Süfyan’a yönelmifl ve iki ordu, 657 y›-l›nda S›ffîn yak›nlar›nda karfl›laflm›flt›r. ‹lk çarp›fl-malar›n ard›ndan ma¤lup duruma düflen Suriye-liler, Kur’an sayfalar›n› m›zraklar›n›n ucuna taka-rak meselenin çözümü için Kur’an’›n hükümleri-ne baflvurulmas›n› istemifllerdir. ‹ki taraftan seçi-lecek hakemlerin meseleye bir çözüm bulmas›nakarar verilmifltir. Bu olay, ‹slâm Tarihi’nde, Ha-kem Olay› olarak bilinir. Hakemler, Hz. Ali veMuaviye’nin halife olmaktan azledilerek, halk›noylar›yla yeni bir halife seçilmesini kararlaflt›r-m›fllard›r. Fakat durum de¤iflmifl, Muaviye’nin ha-kemi Amr b. As, Hz. Ali’nin hakemi Ebû Musa el-Eflarî’nin karar› uyar›nca azledilen halifenin yeri-ne kendi aday›n› tayin etti¤ini ifade etmifltir. Buolay›n ard›ndan Hz. Ali, Suriye üzerine bir seferdaha yapmaya karar vermifltir. Sefer haz›rl›klar›devam ederken Ocak 661’de, ‹bn Mülcem isimlibir Hâricî taraf›ndan Kûfe camiinde namaz s›ra-s›nda öldürülmüfltür.

Emevîler ve Abbasîler döneminin olaylar›n› ve

iktidar mücadelelerini kronolojik bir s›ralama

içerisinde anlatmak.

Dört halife döneminden sonra Muaviye b. EbûSüfyan, Emevî Devleti’ni kurmufltur. Muaviye’densonra halifelik, babadan o¤ula geçen bir kurumolarak devam etmifl ve Emevî hanedan› kurul-mufltur. Emevîler’in yürütmüfl oldu¤u siyaset se-bebiyle 680 y›l›nda, Hz. Hüseyin ve taraftarlar›,fiam yönetimine son vermek amac›yla hareketegeçmifl ancak, Hz. Hüseyin ve ailesinden birçokkifli Emevîler taraf›ndan Kerbelâ’da katledilmifl-tir. Emevîler döneminde, Kuzey Afrika, Anadoluve Türkistan yönünde önemli fetihler yap›lm›fl,‹spanya’n›n büyük bir k›sm› fethedilmifl ve ayr›-ca ‹stanbul üzerine bir ordu gönderilerek flehirkuflat›lm›fl ancak baflar› elde edilememifltir. SonEmevî halifesi Mervan döneminde tam bir çöküflyaflanm›flt›r.

Endülüs Emevî Devleti’nin genel hatlar›n› aç›k-

lamak.

Endülüs’ün fethinden sonra Müslümanlar, ‹span-ya’da kalm›fl, özellikle Kuzey Afrika’dan gelengöç dalgalar› birçok Arap ve Berberî’nin burayayerleflmesini beraberinde getirmifltir. Emevî ha-nedan›na mensup Abdurrahman b. Muaviye, 756y›l›nda Kurtuba’y› ele geçirerek 1031 tarihine ka-dar ayakta kalacak olan ba¤›ms›z Endülüs EmevîDevleti’ni kurmufltur. XI. yüzy›lda, Endülüs Eme-vî Devleti yerel güçler aras›ndaki iktidar müca-delesi sebebiyle parçalanmaya bafllam›fl ve Kur-tubal›lar›n hilâfeti bütünüyle ortadan kald›rmala-r›, Endülüs Emevî Devleti’nin varl›¤›na da sonvermifltir.

Abbasî Devleti’nin geliflimini kavramak.

‹ranl› bir köle olan Ebû Müslim, Horasan’›n hertaraf›nda Abbasîler’in faaliyetlerini ve bunlar›nPeygamber ailesine olan yak›nl›¤›n› belirterekEmevîler’in zulmünü vurgulam›fl, halk› ayaklan-mak için cesaretlendirmifltir. Ebû Müslim’in pro-pagandas›, k›sa sürede etkisini göstermifltir. Ha-reketin lideri Ebû’l Abbas (749-754) halife ilanedilmifltir. Hârûn Reflîd’in, yaklafl›k 23 y›l sürenhalifeli¤i, Abbasî Devleti’nin en parlak dönemiolarak görülmekle birlikte çöküflün ilk izlerinede bu devirde rastlanm›flt›r. Abbasî Devleti’ninen güçlü dönemi, kurulufltan itibaren 120 y›l ka-dar sürmüfl, ard›ndan toprak kay›plar› bafllam›fl-t›r. Abbasî Devleti, 1258 y›l›nda Mo¤ol hüküm-dar› Hülâgû taraf›ndan y›k›lm›flt›r.

‹slâm kültür ve uygarl›¤›n› tart›flmak.

Dil ve Edebiyat

‹slâmiyet’in yay›lmas› ile birlikte Arapça, ortakbir iletiflim arac› haline gelmifl ve k›sa süre için-de özellikle fliir alan›nda, önemli çal›flmalar ya-p›lm›flt›r. Ayr›ca, Hz. Peygamber’in hayat›n›n in-celenmesiyle bafllayan çal›flmalar sayesinde ciddîbir tarih birikimi meydana gelmifltir. Bilim ve Felsefe

‹slâm dünyas›ndaki bilim ve felsefenin geliflimin-de, eski Yunanca’dan yap›lan çeviriler önemli ol-mufl ve Emevî dönemindeki ilk çal›flmalar›n ar-d›ndan Abbasî Hilâfeti devrinde de astronomi, fi-zik, matematik ve di¤er konularda önemli say›-larda çeviriler yap›lm›flt›r. T›p baflta olmak üzerematematik, astronomi, fizik ve di¤er alanlarda,

6NA M A Ç

7NA M A Ç

8NA M A Ç

9NA M A Ç


Râzî, ‹bn Sînâ, Bîrûnî, Harizmî ve Ebû Mâfler gi-bi önemli isimler yetiflmifltir. Aristo’nun eserlerinin Arapça’ya çevrilmesi ile ‹s-lâm dünyas›nda zengin bir felsefe gelene¤i olufl-mufl ve Kindî, Fârâbî, Gazâlî, ve ‹bn Rüfld gibibüyük filozoflar ortaya ç›km›flt›r. Sanat

Abbasî halifeleri Mehdî, Hâdî ve Hârûn Reflîd dö-neminde, bilhassa müzik alan›nda parlak çal›fl-malar yap›lm›flt›r. Yine Samarra’da cam ve sera-mik, Kûfe’de kitap ciltleme ve süsleme sanatlar›geliflmifltir. Ayr›ca, ‹bn Mukla gibi meflhur hattat-lar da yetiflmifltir. Mimarî

fiam’da yapt›r›lan Emevî Câmii, Kudüs’teki Mes-

cidü’l-Aksa ve Kubbetü’s-Sahra ile yine fiam’da-ki Büyük Câmii Emevî döneminin önemli eserle-rindendir. Ayr›ca, Kusayr-› Amra, Kasrü’l-Hay-

ri’l-Garbî, M›flatta gibi pek çok saray da inflaedilmifltir. Endülüs Emevî Devleti dönemindeyapt›r›lan Kurtuba’daki Büyük Câmii ve G›rnata(Granada)’da bulunan Elhamra Saray› da eflsizmimarî örnekleridir. Abbasîler devrinde, ‹slâm mimarisinin daha incebir zevke ulaflt›¤› söylenebilir. Samarra’daki Bü-

yük Câmii ile Ebû Dulef Câmii örnek olarak gös-terilebilir. Damgan flehrinde yapt›r›lan Târ› Hâne

Câmii de Abbasî döneminin önemli eserleri ara-s›nda yer al›r. Camilerin yan› s›ra Ukhaydir veCevsâku’l-Hakani gibi önemli saraylar da yapt›-r›lm›flt›r. Ayr›ca, Ribat ad› verilen askerî yap›larda infla edilmifltir. M›s›r’da 250 y›ldan fazla egemenlik süren Fat›-mîler de ‹slâm mimarisine, Kahire’deki Mehdi-

ye, El-Ezher, El-Hâkim gibi câmileri miras b›-rakm›fllard›r.


1. ‹slâmiyet, Kur’an’da hangi peygamberin dininin res-torasyonu olarak tan›mlanmaktad›r?

a. Hz. ‹sab. Hz. Musac. Hz. Muhammedd. Hz. Davute. Hz. ‹brahim

2. Mekke’den Medine’ye göç eden Müslümanlara han-gi ad verilir?

a. Ensarb. Kureyflc. Hanifd. Beni Haflime. Muhacirun

3. Hudeybiye Anlaflmas›’n›n Müslümanlar aç›s›ndan enönemli sonucu hangisidir?

a. ‹slâm dini geliflmifltir.b. Mekkelilerle eflitlik sa¤lanm›flt›r.c. Medine’nin hakimiyeti öne ç›km›flt›r.d. Hz. Peygamber’in d›fla dönük faaliyetleri artm›flt›r.e. Medine’ye göç eden Müslümanlar Hac seferine

ç›kma izni elde etmifllerdir.

4. Hz. Peygamber’in askerî seferlerinden sonuncusuhangisidir?

a. Uhud Savafl›b. Bedir Savafl›c. Tebük Savafl›d. Hayber Savafl›e. Hendek Savafl›

5. Kur’an hangi dönemde Mushaf haline getirilmifltir?a. Hz. Peygamberb. Hz. Ebûbekirc. Hz. Ömerd. Hz. Osmane. Hz. Ali

6. Kudüs hangi halife döneminde fethedilmifltir ?a. Hz. Alib. Hz. Osmanc. Hz. Ebûbekird. Hz. Ömere. Muaviye

7. Hakem Olay›’ndan memnun olmayanlar›n olufltur-du¤u gruba ne ad verilir.

a. fiiab. Emevîlerc. Ensard. Hâricîlere. Muhacirun

8. Endülüs Emevî Devleti’nin kurucusu kimdir?a. II. Muaviyeb. Abdurrahman b. Muaviyec. Hiflam b. Abdurrahmand. Hakem b. Hiflame. II. Abdurrahman

9. Hârûn Reflid döneminde devletin geliflmesine katk›-da bulunan aile hangisidir?

a. Büveyhîlerb. Karmatîlerc. fiiilerd. Hâricîlere. Bermekîler

10. Kubbetü’s-Sahra nerededir?a. Medineb. Mekkec. fiamd. Kudüse. Samarra



fiehirler ancak iflçilerin bir araya toplanmas›, çoklu¤uve birbirine yard›mlaflmalar› sayesinde kurulabilir. Dev-let, flehir ve heykeller vücuda getirmek üzere genifl ül-kesinin etraf›ndan iflçiler toplar. Bu yap›lar için gerekena¤›r fleyleri nakletmek üzere çok defa, kuvvet ve kud-reti art›ran, a¤›r fleyleri kald›ran, nakleden ve geometrikaidelerine göre yap›lm›fl olan makinalar›n yard›m›nabaflvurulur. Çünkü befler kuvveti bu gibi a¤›r fleylerikald›rmaktan âcizdir. Birçok kimse, eski kavimlerin b›-rakt›klar› büyük eser ve büyük yap›lar›, mesela, Kis-ra’lar›n taklar›n›, M›s›r’›n ehramlar›n› Bat› Afrika’dakikemerler üzerinde birbirine ba¤lanarak yap›lan su ka-nallar›n› ve flarflal eserlerini gördüklerinde, o kavimle-rin bunlar› bir araya toplanarak veyahut ayr› ayr› olarakkendi cismani kuvvetleriyle yapm›fl olduklar›na inan-m›fllar ve bu eserlerin o kavimlerin gövdeleri ile müte-nasip oldu¤u vehmine kap›larak onlar›n vücutça iri ol-du¤una kani olmufllard›r. Bunlar, geometri ilminin, a¤›rfleyleri kald›ran ve tafl›yan (cerrieskal) makinelerin yar-d›m ve faydalar›ndan ve geometri ilmine dayanan sana-yiden gaflet ederler. fiehir ve ülkelerde dolaflan birçokkimselerin, Arap olm›yan kavimlerin ilim, fen ve maki-nelerin yard›miyle büyük yap›lar vücuda getirmifl vea¤›r nesneleri tafl›mak hususunda ne gibi hilelere bafl-vurmufl olduklar›n› gözleriyle görmeleri, bu sözlerimi-zin do¤rulu¤una tan›kl›k eder. Halk›n, vücut ve kuvvet-çe bize nispetle kat kat üstün oldu¤u vehmine kap›lm›flolduklar› Ad kavmine nispet edilen ve ‘Ad binalar›’ ad›-n› verdikleri eski kavimlerden kalma ve hâlâ da mevcutolan eserlerin ço¤u ilim, geometri ve makinelerin yard›-miyle vücuda getirilmifltir. Yoksa, halk›n inand›¤› gibi,o kavimlerin vücutlar› bizimkinden büyük ve kuvvetle-ri bizimkinden fazla de¤ildi.

Kaynak: ‹bn Haldun, Mukaddime, c. II, s. 228-229.

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Yaflam fiartlar› ve Din’ ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Hicret’ konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Hudeybiye Anlaflmas›’ ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise ‘‹slâmiyet’in Yeni GeliflmeDönemi’ konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Hz. Ebûbekir’in Halifeli¤i’’konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Hz. Ömer Dönemi’ konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Hz. Ali Dönemi’ konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Endülüs Emevî Devleti’ ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Abbasî Devleti’ konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise ‘Mimarî’ konusunu yenidengözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göçü, Hicretolarak adland›r›lm›flt›r. Hz. Muhammed, Medine’de Pey-gamberi oldu¤u dini uygulamaya koyulmufltur. Hz. Pey-gamber, Medine’de gelece¤in büyük ‹slâm devletininçekirde¤ini oluflturacak çok sa¤lam temeller de atm›flt›r.

S›ra Sizde 2

Hendek Savafl›’nda, uygulanan metod, Selman-› Fari-sî’nin fikriydi. Bu durum, Müslümanlar›n baflar›s›n› ge-tirmifl ve hendekler, Kureyfl’i büyük flaflk›nl›¤a u¤rat-m›fl, tükenen erzak da da¤›lmalar›na sebep olmufltur.

S›ra Sizde 3

• Bafl›nda Muaviye’nin bulundu¤u, öldürülen halife Hz.Osman’›n da mensup oldu¤u Emevîler,

• Talha ve Zübeyr’in içinde bulundu¤u ve daha sonraHz. Ayfle’nin etraf›nda toplanacak olan Medine Gru-bu,

• Allah’›n emri ve Peygamber’in sünneti üzerine yafla-may› seçen dindar grup,

• Hz. Ali ve onu destekleyenler.



S›ra Sizde 4

Muaviye döneminde (661-680) fetih hareketleri üç yön-de devam etmifl olup, birincisini Türkistan yönündekihareketler; ikincisini Anadolu ve ‹stanbul üzerine yap›-lan seferler ve son olarak da Kuzey Afrika yönüne ya-p›lan hareketler oluflturur.

S›ra Sizde 5

Halifenin Ba¤dat’› seçmesindeki neden, Kûfe’nin Hz.Ali taraftarlar›n›n, fiam’›n da Emevîler’in merkezi olma-s›ndan kaynaklanm›flt›r. Ayr›ca, flehrin Dicle ve F›rat’›birbirine ba¤layan bir kanal›n yak›n›nda olmas› ve stra-tejik önemi de etkili olmufltur.

S›ra Sizde 6

Fethedilen yeni topraklarda konuflulan yerel dillerin dekatk›s› ile Arapça, zengin bir medeniyet dili haline gel-mifltir.

S›ra Sizde 7

Abbasî Hilâfeti devrinde, tercüme faaliyeti, daha köklüve sistematik bir düzeye ulaflm›flt›r. Bu dönemde t›p,astronomi, fizik, matematik gibi alanlarda önemli say›-larda çeviriler yap›lm›flt›r.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAktan, Ali (2010), ‹slam Tarihi: Bafllang›c›ndan

Emevîlerin Sonuna Kadar, Nobel Yay›n Da¤›-t›m, Ankara.

Bayraktar, Mehmet (1985), ‹slam’da Bilim ve Tekno-

loji Tarihi, Türkiye Diyanet Vakf› Yay›nlar›, Ankara Brockelmann, Carl (1992), ‹slam Uluslar› ve Devletle-

ri Tarihi, (çev. Neflet Ça¤atay), Türk Tarih KurumuYay›nlar›, Ankara.

Corbin, Henry (1986), ‹slâm Felsefesi Tarihi: Bafllan-

g›çtan ‹bn Rüfld’ün Ölümüne Kadar (1198), (çev.Hüseyin Hatemi), ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul.

Crone, Patricia, (2007), Ortaça¤ ‹slam Dünyas›nda Si-

yasi Düflünce, (çev. Hakan Köni), Kap› Yay›nlar›,‹stanbul.

Ça¤atay, Neflet, (1997), Sorularla ‹slâm Dini ve ‹slâm

Tarihi, Gündo¤an Yay›nlar›, Ankara.Hamidullah, Muhammed (2003), ‹slâm Peygamberi:

Hayat› ve Faaliyeti, 2 cilt, ‹rfan Yay›ncl›k.Hitti, Philip K. (1989), Siyasi ve Kültürel ‹slam Tari-

hi, (çev. Salih Tu¤), Bo¤aziçi Yay›nlar›, ‹stanbul.

Hobson, John M. (2006), Bat› Medeniyetinin Do¤ulu

Kökenleri, (çev. Esra Ermert), Yap› Kredi Yay›nla-r›, ‹stanbul.

‹bn Haldun, (1991), Mukaddime, cilt 2, (çev. ZakirKadiri Ugan), MEB Yay›nlar›, ‹stanbul.

Köksal, Mustafa As›m (1981), ‹slâm Tarihi (A.S) ve ‹s-

lâmiyet: Mekke Devri, fiamil Yay›nevi, ‹stanbul.Köksal, Mustafa As›m (1981), ‹slâm Tarihi (A.S) ve ‹s-

lâmiyet: Medine Devri, fiamil Yay›nevi, ‹stanbul.Kitapç›, Zekeriya (1986), Yeni ‹slâm Tarihi ve Türkis-

tan, Ota¤ Yay›nevi, ‹stanbul.Lapidus, Ira M. (2010), ‹slâm Toplumlar› Tarihi: Hz.

Muhammed’den 19. Yüzy›la, cilt 1, (çev. YasinAktay), ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul.

Lewis, Bernard (1996), Ortado¤u, (çev. Mehmet Har-manc›), Sabah Kitaplar›, ‹stanbul.

Lewis, Bernard (2000), Tarihte Araplar, (çev. Hakk›Dursun Y›ld›z),Anka Yay›nlar›, ‹stanbul.

Mez, Adam (2000), Onuncu Yüzy›lda ‹slâm Medeni-

yeti: ‹slâm’›n Rönesans›, (çev. Salih fiaban), ‹nsanYay›nlar›, ‹stanbul.

Turani, Adnan (1997), Dünya Sanat Tarihi, Remzi Ki-tabevi, ‹stanbul.

Ünlü, Nuri (1997), ‹slâm Tarihi I (Bafllang›çtan Os-

manl›lara Kadar), M. Ü. ‹lahiyat Fakültesi Vakf›Yay›nlar›, ‹stanbul.

Watt, W. Montgomery, (1982), The Influence of Islam

on Medieval Europe, Edinburgh University Press,Edinburgh.

Watt, W. Montgomery, (2001), ‹slam’da Siyasal Dü-

flüncenin Oluflumu, (çev. U.M. K›lavuz), Birey Ya-y›nlar›, ‹stanbul.

Yetkin, Suut Kemal, (1954), ‹slam Sanat› Tarihi, An-kara Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi Türk ve ‹slâm Sa-natlar› Tarihi Enstitüsü Yay›nlar›, Ankara.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Yeniça¤’da Bat› Avrupa’da yaflanan ekonomik ve sosyal de¤iflimler ve bu de-¤iflimlere yol açan temel nedenleri aç›klayabilecek,Yeniça¤’da Bat› Avrupa’da yaflanan düflünsel de¤iflim ve yeni düflünsel yap›-y› flekillendiren geliflmeleri de¤erlendirebilecek,Hümanizm ve hümanizm ak›m›n›n özelliklerini kavrayabilecek,Rönesans ve Reform nedir, bu döneme damgas›n› vuran düflünürler kimlerdirsorular›n› aç›klayabilecek,Ayd›nlanma Ça¤›’n›n temel özelliklerini ve Ayd›nlanma Felsefesi’nin ilkelerinide¤erlendirebilecek,Ayd›nlanma Ça¤›’na etki eden baz› düflünürleri ve savunduklar› fikirleriaç›klayabilecek,Do¤a yasas› ve bunun ekonomiye yans›mas›n› kavrayabilecek,Ayd›nlanma Ça¤› edebiyat›n›, müzik ve sanat anlay›fl›n› aç›klayabilecek,Modern Avrupa’n›n do¤uflunda Osmanl› Devleti’nin rolünü ve Osmanl› kültü-rünün Avrupa’ya etkilerini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Burjuvazi• Kapitalizm• Rönesans• Reform• Hümanizm• Ayd›nlanma

• Ak›lc›l›k• Bilim• Osmanl›• Avrupa• Etkileflim

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNNNNN


• YEN‹ÇA⁄’DA BATI AVRUPA’DA YAfiANANEKONOM‹K VE SOSYAL DE⁄‹fi‹M

• YEN‹ÇA⁄’DA BATI AVRUPA’NIN DÜfiÜNCEYAPISINDA YAfiANAN DE⁄‹fi‹M

• HÜMAN‹ZM• RÖNESANS VE REFORM• AYDINLANMA ÇA⁄I’NIN TEMEL

ÖZELL‹KLER‹ VE AYDINLANMA FELSEFES‹• AYDINLANMA ÇA⁄INA ETK‹ EDEN BAZI

DÜfiÜNÜRLER• DO⁄A YASASI VE EKONOM‹K L‹BERAL‹ZM• AYDINLANMA ÇA⁄I’NDA EDEB‹YAT, SANAT

VE MÜZ‹K • OSMANLI VE AVRUPA ‹Ç‹ÇEL‹⁄‹: ‹LET‹fi‹M VE

ETK‹LEfi‹M


De¤iflim veEtkileflim: Yeniça¤’daAvrupa ve Osmanl›(15-18. Yüzy›l)

YEN‹ÇA⁄’DA BATI AVRUPA’DA YAfiANAN EKONOM‹K VE SOSYAL DE⁄‹fi‹M

De¤iflime Direnifl: Amaç Düzenin Devaml›l›¤›Ortaça¤’da üretim malikânelerde o malikânenin ihtiyac› kadar yap›l›yordu. Dolay›-s›yla Ortaça¤da kendi içine kapal› ve tüketime yönelik bir üretim vard›. Feodaltoplum yap›s› içinde ayr›cal›kl› s›n›flar› oluflturan aristokratlar ve ruhbanlar, feodalüretim biçiminin devam›ndan yanayd›lar. Ayr›cal›kl› ve avantajl› konumlar›n› sür-dürmeleri buna ba¤l›yd›. Ancak sistem içinde zamanla nüfuslar› artan tar›msal kö-kenli s›n›f, geçim s›k›nt›s› içine girdi. Uzun y›llard›r durumlar›nda hiçbir iyilefltirme-ye gidilmeyen serfler aras›nda genel bir memnuniyetsizlik hakim oldu. Hiçbirmaddi varl›¤› olmayan toplumun bu alt tabakas›, düzen için bir tehdit olarak alg›-land›. Amaç düzenin devaml›l›¤›n› sa¤lamak oldu¤undan bu kitlenin Avrupa d›fl›-na ç›kar›lmas›na karar verildi ve Haçl› Seferleri örgütlendi (1095). Bu seferler, dü-zen için tehlikeli görülen iflsiz güçsüz, hiçbir maddi varl›¤› olmayan bu kitlenin ta-mamen Avrupa d›fl›na at›lmas›n› sa¤lamak için 200 y›l sürdü.

Görünüflte, dinsel nedenlerle bafllat›lan Haçl› Seferleri’nin alt›nda yatan gerçekbudur. Düzenin devam› için yok edilmeleri gereken bu insanlar yüksek dinsel ide-allerle ve cennetle müjdelenerek, Müslümanlar üzerine gönderildi. Ayr›ca bu sefer-ler s›ras›nda elde edebilecekleri kazan›mlar, ruhban s›n›f›n›n amac›na hizmet ede-cek ve sayg›nl›¤›n›n artmas›n› sa¤layacakt›. Nitekim öyle de oldu. Kudüs al›nd›, Ur-fa’da, Antakya’da, Suriye’de Haçl› kontluklar› kuruldu. Bütün bunlar papal›¤›nyükseliflini sa¤lad›. Ancak hesaba kat›lmayan bir fleyler vard›. Uzun vadede düze-ni de¤ifltirecek geliflmelerin temeli, yine Haçl› Seferleri ile at›lm›fl oldu.

Üretimin De¤iflimi ve Burjuvazinin YükselifliKarayolunu güvenli görmeyen Haçl›lar’›n, daha sonra seferlerini deniz yoluylayapmay› tercih etmeleri, ayn› zamanda ticaretin geliflmesini de sa¤lad›. Önce Haç-l›lar’›, arkadan hac›lar› tafl›yan flövalyeler, gemicilik ve ticaretle u¤rafl›r hâle geldi-ler. Akdeniz’e k›y›s› olan ticaretin tohumunu att›lar. Sonuç olarak Haçl› Seferleridenizafl›r›, k›talar aras› ticareti bafllatm›fl oldu.

Ticaret sayesinde zenginleflen, kentlerde oturan, bu yüzden kendisine kentsoylu anlam›na gelen burjuvazi denilen tüccar s›n›f› 15.yüzy›ldan itibaren yükse-lifle geçti. Ticaretle u¤raflarak zenginleflen burjuvazi, ekonomik yap›da a¤›rl›¤›n›

De¤iflim ve Etkileflim:Yeniça¤’da Avrupa ve

Osmanl› (15-18. Yüzy›l)

Burjuvazi: Yeniça¤ Bat›Avrupa’s›n›n s›n›fsal yap›s›içinde yükselen s›n›f›oluflturan, zenginli¤i ticaretedayal› olan, ekonomikyap›da üstünlü¤ü elegeçiren ve sonras›ndasiyasal yap›da hak aray›fllar›içine giren, dönemedamgas›n› vuran bir s›n›f.

hissettirdi. Aristokratlar›n zenginli¤i topra¤a dayal›yd› ve topraklar›n bir s›n›r› var-d›. Oysa burjuvazinin zenginli¤i ticaretten kaynaklan›yordu ve ticaretin, üstelik de-nizafl›r› ticaretin s›n›r› yoktu. Dolay›s›yla ticaretten elde edilen servet, aristokratla-r›n topraktan elde etti¤i serveti k›sa sürede geçecekti. De¤iflim kaç›n›lmazd›.

De¤iflen AristokrasiOrtaça¤’›n kan soylulu¤una dayal› ayr›cal›kl› s›n›f› aristokratlar, bu de¤iflime ayakuydurma çabas› içine girdiler. Bir k›sm› topraklar›n› giriflimcilere kiralamaya baflla-d›lar ve yüksek rantlar elde ettiler. Bir k›sm› da topraklar›ndaki serfleri, özgürlük-lerini de ba¤›fllayarak topraklar›ndan ç›kar›p, topraklar›n› çay›r hâline dönüfltüre-rek koyun sürüleri beslemeye bafllad›lar. Bu ifl için birkaç çoban yeterli oldu¤un-dan, say›lar› gittikçe artan serfleri de beslemek zorunda kalmayacaklard›. Böyleceelde ettikleri yünü sat›p, kendi ihtiyaçlar›n› karfl›lama yoluna gittiler. Yün, dokumasanayii için önemli bir ham madde idi. Do¤ulu sultanlar, yünlü kumafllara büyükilgi gösteriyorlard›. Bir mal›n al›m ve sat›m yerleri aras›ndaki fiyat fark›, bu iflle u¤-raflanlar›n yani tüccarlar›n daha da zenginleflmesini sa¤lad›.

Dokuma ve Maden Sanayinin Geliflimi: ‹flçi S›n›f›n›n OrtayaÇ›k›fl›Dokuma sanayii ilk s›rada geliflen sanayi kollar›ndan biri oldu. Bu dönemde pekçok imalathane örgütlendi. ‹malathaneler sanayileflmeye gidiflte ilk ad›m› oluflturdu-lar. Bu imalathaneler, uzak pazarlara yönelik üretim yap›yorlard›. Özellikle doku-mac›l›k büyük geliflme gösterdi. Dokuma kumafllara olan talep artt›. ‹malathaneler-de seri üretim bafllad›. K›sa sürede ucuz ve standart mal üretilmeye ve bunlar›n ti-careti yap›lmaya baflland›. Bu durum karfl›s›nda kendi dükkân›nda kendi üretimaraçlar›yla üretim yapan zanaatç›lar, imalathanelerle rekabet edemediler ve k›sa sü-rede iflas ettiler. Sonuç olarak dükkân›n› kapatmak zorunda kalan zanaatç›lar, ima-lathanelerde emeklerini satarak çal›flmak zorunda kald›lar. Böylece imalathaneler-de parça ifli yapmaya bafllayan zanaatç›lar, emeklerinin karfl›l›¤›nda ücret almayabafllad›lar. Bunun sonucunda zanaatç›lar iflçileflti. ‹flçi s›n›f›n› besleyen di¤er birkesim de serflerdi. Feodal beyler serfleri topraklar›ndan ç›kar›p, de¤iflen yap›yaayak uydurma çabas› içine girdikleri zaman, iflsiz güçsüz kalan ve hiçbir maddi var-l›¤› olmayan serfler de imalathanelere gidip çal›flmaya bafllad›lar. Böylece serfler deiflçileflti. ‹malathanelerin ifl gücüne ihtiyac› vard›. ‹malathaneleri örgütleyen serma-ye sahibi giriflimci s›n›f, serf ve zanaatç›lar› imalathanelere çekmeyi baflard›. Böyle-ce serfler ve zanaatç›lar iflçileflerek ister istemez sistemin bir parças› oldular.

Bu dönemde geliflme gösteren bir di¤er sanayi kolu maden sanayiidir. Maden-lerin iflletilmesi sermayenin daha da artmas›n› sa¤lad›. Maden sanayiinin geliflmesiile ateflli silahlar kullan›lmaya baflland›. Feodal beylerin son s›¤›naklar› olan kale-leri top ve tüfeklerle yerle bir edildi. Böylece feodal toplum yap›s› büyük bir de¤i-flime u¤rad›. Ayr›ca ateflli silahlar, Bat› Avrupa Devletlerinin yeni co¤rafyalara ya-y›lmas›na ve sömürgecilik faaliyetlerine imkan sa¤lad›.

Yeniça¤’da Bat› Avrupa’da nas›l bir de¤iflim yafland›? Ekonomik alanda yaflanan de¤iflimdeHaçl› Seferlerinin nas›l bir rolü oldu?

KapitalizmFeodal ekonomik sistem çözülmüfltü, ticaretle zenginleflen burjuvazi s›n›f›n›n yük-selifle geçmesi, imalathanelerin örgütlenmesi ve iflçilerin ortaya ç›kmas› ile yeni bir


‹flçi S›n›f›: Yeniça¤Avrupa’s›nda ekonomik vesosyal yap›da meydanagelen de¤iflimle birlikteortaya ç›kan veimalathanelerde ifl bölümüesas›na göre çal›flan, ücretkarfl›l›¤› emeklerini satarakgeçinen yeni s›n›fa verilenisim. Bu s›n›f› oluflturanlarserfler ve zanaatç›lard›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

ekonomik sisteme, kapitalizme geçifl süreci bafllad›. Kapitalizm feodal sisteminiçinden ç›km›flt› ama onun z›tt› bir üretim biçimine dayan›yordu. Kendi kendineyeterli, kapal› ekonomik yap›, yerini d›fla aç›k, ticarete ve sermaye birikimine da-yal› bir sisteme b›rakt›. Ana mal›n yani sermayenin esas oldu¤u bu sistemde ser-mayeye sahip olanlar, üretim araçlar›na da sahip oldular. Dolay›s›yla üreticiler,üretim araçlar›ndan ayr›lm›fl oldular ve ücret karfl›l›¤›nda çal›flmaya bafllad›lar. De-¤iflen bu sistemin süreklili¤ini sa¤lamak gerekiyordu. Bunun için daha çok hammadde ve ifl gücüne ihtiyaç vard›. Bu ihtiyaç siyasal birli¤ini tamamlayan devletle-ri yeni aray›fllara itti. Böylece co¤rafi keflifler bafllad›. Keflfedilen yerlerden getiri-len ham madde, ifl gücü ve de¤erli madenler ile sistemin devaml›l›¤› sa¤land›. Bü-yük sömürge imparatorluklar› kuruldu. Her bir devlet, di¤erinden daha zengin vegüçlü olma peflindeydi. Bu da devletler aras›ndaki rekabeti artt›r›yordu. Bir yandanda hiçbir devletin daha güçlü konuma geçmemesi için Yeniça¤’da d›fl politikadadenge siyaseti izlendi.

Bilimsel ve teknik alanda meydana gelen geliflmelerin gemilere uygulanmas›y-la, okyanus koflullar›na uygun gemiler üretildi. Ayn› zamanda ateflli silahlar›n bugemilerde kullan›lmas›, Avrupal›lara okyanuslar ötesinde yay›lma imkân› verdi.Büyük co¤rafya bulufllar›yla beraber sömürgecilik faaliyetleri de bafllam›fl oldu. Sö-mürgelerden gelen ham madde ve ifl gücü, sermaye sahibi giriflimci s›n›f taraf›n-dan zenginliklerini artt›rmak için kullan›ld›. Giderek zenginleflen, sermayeye yanikapitale sahip bulunan bu s›n›fa kapitalist s›n›f yeni oluflan bu düzene de kapi-talizm denildi.

Yeni co¤rafyalar›n keflfine neden gerek duyuldu?

Avrupa’n›n Sömürgecilik Faaliyetleri Co¤rafi kefliflerden önce Avrupal›n›n bildi¤i dünya, Avrupa K›tas›’ndan baflka As-ya’n›n bir bölümü ve Afrika’n›n kuzeyi ile s›n›rl›yd›. Avrupa’y› sömürgeci faaliyet-lere iten bafll›ca sebep, de¤iflen ekonomik yap›y› devam ettirebilmek ve aralar›n-daki rekabettir. Yeniça¤’da d›fl politikada genel olarak denge politikas› izlenmeyeçal›fl›lsa da siyasal birli¤ini tamamlayan her devlet di¤erinden daha güçlü olma ya-r›fl› içindeydi.

Siyasal birli¤ini en erken sa¤layan Portekiz, co¤rafi kefliflere ve sömürgecilik fa-aliyetlerine ilk bafllayan Avrupa ülkesi oldu. Ticari iliflkilerde, Akdeniz havzas›n›nd›fl›nda kalm›fl olmas› da Portekiz’i yeni aray›fllara itmifl olmal›d›r. Portekiz, Afrikak›y›lar›na yönelik seferleri sonucunda 1442 y›l›nda ilk Afrikal› köleleri Avrupa’yagetirecek, hatta papadan bu iflin tekelini alacakt›r. Köle ticareti çok kârl› bir ifl ola-rak görülecektir. Portekiz, köle ticaretinin yan› s›ra Avrupa’ya alt›n› da getirecektir.1497’de Vasco de Gama Afrika K›tas›’n› güneyden geçerek Hindistan’a ulaflt›. Böy-lece Bat› Avrupa ile Hindistan aras›nda ilk kez do¤rudan iliflki sa¤lanm›fl oldu. Por-tekiz amac›na ulaflm›flt›. Sonuç olarak Portekiz, Afrika K›tas› ve Hint Okyanusu’nunk›y› ülkeleri üzerinde hâkimiyetini kurdu ve ticaret kolonileri oluflturarak sömür-gecili¤e bafllad›.

Siyasal birli¤ini sa¤layan ‹spanya da Portekiz’in ard›ndan sömürgeci yar›fla gir-di. ‹spanya hizmetinde yola ç›kan Kristof Kolomb (1446-1506), yeni bir k›ta bul-du (1492). Gerçi kendisi Asya K›tas›na gitti¤ini düflünecektir ama Asya ile Avrupaaras›nda yeni bir k›tan›n olabilece¤i ihtimali de düflünülmeye bafllanm›flt›r. Nite-kim Floransal› denizci Amerigo Vespucci (1454-1512), buras›n›n yeni bir dünyaoldu¤unu kan›tlamaya çal›fl›r. Kolomb’un bulmufl oldu¤u bu yeni k›ta da Ameri-

1556. Ünite - De¤ifl im ve Etk i lefl im: Yeniça¤’da Avrupa ve Osmanl › ( 15-18. Yüzy › l )

Kapitalizm: Yeniça¤’da Bat›Avrupa’da ortaya ç›kan,üretici güçlerin üretimaraçlar›ndan ayr›l›¤› esas›nadayanan, sermaye sahibigiriflimci bir s›n›f ile iflçis›n›f›n›n ekonomik iliflkisinedayal› sisteme verilen isim.

Kapitalist S›n›f: Yeniça¤’daBat› Avrupa’da ortaya ç›kan,ekonomik sisteminde¤iflmesini sa¤layansermaye sahibi, giriflimcis›n›f.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

go Vespucci’nin ismiyle Amerika olarak adland›r›l›r.Bundan sonra bu yeni k›tay›tan›maya ve sömürmeye yönelik seferler devam etmifltir. Bunlar aras›nda Meksi-ka’daki Aztek Uygarl›¤›’na son veren (1521) Fernandez Cortez (1485-1547) ile Pe-ru’daki ‹nka Uygarl›¤›’na son veren (1532) Francisco Pizarro (1541)’nun seferlerihiç unutulmayacakt›r.

Öte yandan Magellan (1480-1521) ise sürekli bat›ya gidildi¤inde Asya K›tas›’naulafl›laca¤›n› düflünüyordu. Nitekim, Magellan’›n ‹spanya hizmetinde bafllatt›¤› (20Eylül 1519) ve Sabastian del Cano’nun tamamlad›¤› (6 Eylül 1521) seferin önemi,dünya çevresinde gerçeklefltirilmifl ilk sefer olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu ilkseferin bedeli a¤›r olmufltur. 1519’da 5 gemi ve 265 kiflilik bir mürettebatla yola ç›-k›lm›fl, 1521’de tek bir gemi ve sadece 18 kifli ile geri dönülebilmifltir. Magellan dayerlilerle yap›lan bir çat›flmada hayat›n› kaybetmifltir. Ödenen bu a¤›r bedele karfl›nseferin yank›lar› büyük olur. Avrupa ile Asya aras›nda yeni bir k›tan›n varl›¤› ve enönemlisi de dünyan›n yuvarlak oldu¤u kesinlik kazan›r. Bundan sonraki seferler buyeni k›tay› tan›maya yönelik olacak ve sömürgecilik faaliyetleri bafllayacakt›r. 16.yüzy›l bafllar›nda Amerika K›tas›’n› fethe bafllayan ‹spanyollar 50 y›l içinde Meksika,Orta Amerika ve Brezilya hariç Güney Amerika’ya yay›lacaklard›r. ‹spanya’n›n ar-d›ndan ‹ngiltere, Hollanda ve Fransa da sömürgeci yar›fl içinde yerini alacakt›r.

Co¤rafi kefliflerle birlikte 1540’lardan itibaren sömürgelerden köle eme¤i ileucuza elde edilen de¤erli madenler, Avrupa’ya tafl›nmaya baflland›. Özellikle Az-tek ve ‹nka uygarl›klar›na ait hazineler ile Meksika ile Peru’dan getirilen çok mik-tarda alt›n ve gümüfl, de¤erli madenlerin fiyat›n›n düflmesine ve mallar›n fiyatlar›-n›n yükselmesine yol açt›. Bu fiyat art›fl› öyle boyutlara ulaflt› ki baz› yerlerde fiyat-lar 4 kat artt›. Fiyatlarda meydana gelen bu yükselifle Fiyat Devrimi denildi. FiyatDevrimi ile birlikte küçük üretici iflas ederken, burjuvazi giderek güçlendi.Bunakarfl›l›k ücretlerde bir de¤ifliklik olmad›. Bu da sosyal yap›da, s›n›flar aras›nda uçu-rumlar›n oluflmas›na ve kapitalist s›n›f›n oluflumunun h›zlanmas›na yol açt›.

Avrupa’n›n Yeniça¤’›Bütün bu de¤iflimler Avrupa’da ekonomik ve sosyal yap›y› tamamen de¤ifltirerekyeni bir ça¤› bafllatm›flt›r. Ça¤lar› b›çakla keser gibi birbirinden ay›rmak mümkünde¤ildir. Bir ça¤›n sonunu getiren geliflmeler, di¤er bir ça¤›n bafllamas›na nedenolur. Sözünü etti¤imiz dönemde, art›k öylesine önemli de¤iflimler yaflanm›flt›r kibütün bunlar, Ortaça¤’›n karakteristik özelliklerine taban tabana z›t geliflmelerdir.Bu nedenle bu yeni döneme Yeniça¤ ad› verilmifltir. Kronolojik düzenleme ama-c›yla Yeniça¤’›n bafllang›c› için bir tarih vermek gerekirse, genellikle kabul göreniki tarih karfl›m›za ç›kar: 1453 (‹stanbul’un Türkler taraf›ndan fethi ve Do¤u Roma‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas›) ve 1492 (Amerika K›tas›’n›n keflfi ve ‹spanya’dakiMüslüman Devlet G›rnata’n›n tarihe kar›flmas›). Hangi tarihi Yeniça¤’›n bafllang›c›olarak kabul ederseniz edin; esas olan, art›k 15.yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren,yeni bir dönemin bafllad›¤› gerçe¤idir. fiunu da eklemekte yarar var ki, bu kapita-list geliflmeler Bat› Avrupa’da yaflanmaktad›r. Do¤u Avrupa, kendi tarihsel gelifli-mini sürdürmektedir. Nitekim Rusya, Balkanlar, Çin, Hindistan, Güneydo¤u Asyaadalar› ve Japonya için 15. yüzy›l yeni bir ça¤›n bafllang›c› say›lmaz. Avrupa’n›nYeniça¤’› tabiri bu yüzden kullan›lm›flt›r.

Avrupa’n›n Yeniça¤’› neden 15.yüzy›l›n ikinci yar›s›na tarihlenir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

YEN‹ÇA⁄’DA BATI AVRUPA’NIN DÜfiÜNCE YAPISINDA YAfiANAN DE⁄‹fi‹M Tarih boyunca toplumlar›n düflünce yap›lar›nda meydana gelen de¤iflim, ekono-mik ve toplumsal yap›lar›nda yaflanan de¤iflimle do¤rudan iliflkili olmufltur. Yeni-ça¤ Bat› Avrupa’s›nda yaflanan ekonomik ve toplumsal de¤iflim, üstyap›n›n de¤ifli-mini de sa¤layacak ve yeni bir düflünsel yap› flekillenecektir. Yeniça¤, feodalizm-den Ayd›nlanma Dönemi’ne bir geçifl sürecidir. Dolay›s›yla feodal yap› çözülüpyeni bir yap›lanmaya do¤ru gidilirken birtak›m çat›flmalar yaflanacak ve Ortaça¤’›nbaz› uzant›lar› Yeniça¤’da da görülecektir. Ancak art›k öyle de¤iflimler olacakt›r kibu dönem tamamen Ortaça¤’›n ekonomik ve toplum yap›s›ndan farkl›laflacakt›r.Geçifl dönemlerine özgü gelgitler, toplumsal s›n›flar aras›ndaki çat›flmalar, müca-deleler, din ve mezhep savafllar› bu dönemde çok yo¤un yaflanacakt›r. Bu çat›flma-lar s›ras›nda, toplumsal s›n›flar baz› haklar elde edecekler ve çat›flmalardan sonraBat› Avrupa toplumu 18.yüzy›lda da Ayd›nlanma Dönemi’ni yaflayacakt›r. Yeniça¤bir geçifl dönemi oldu¤undan bu dönemdeki fikir ak›mlar› da kendi içinde baz› çe-liflkiler tafl›r. ‹dealize edilenlerle gerçekler aras›nda yaflanan çeliflkiler ütopik ku-ramlar›n ortaya ç›kmas›na neden olacakt›r.

Yeni Düflünce Yap›s›n›n Geliflme Koflullar›Ortaça¤’›n feodal dinsel ideolojisine karfl› tepki olarak, Yeniça¤’da bilimsel siyasaldüflünüfl geliflmeye bafllayacak, din merkezli düflüncenin yerini, insan merkezli, ak-l› ve bilimi esas alan bir düflünce sistemi alacakt›r. Böylece yeni düzen kendi dü-flünce sistemini oluflturacakt›r. Burada esas olan bir önceki düflünce sistemini red-dederek, yaflanan de¤iflimle ortaya ç›kan yeni egemen s›n›f›n ideolojisini olufltur-makt›r. Bunun nedeni ise fludur: her üretim biçimi kendi ekonomik düzenini olufl-turur. Bu ekonomik düzen içinde, ekonomik iliflkileri ve faaliyetleri kontrolüne alanbir s›n›fsal yap›lanma ortaya ç›kar. Ekonomiyi ele geçiren ve bu yolla maddi güç el-de eden s›n›f (burjuvazi) bu düzenin devam› için kendi ideolojisini oluflturur. Çün-kü mevcut ideoloji bir önceki egemen s›n›flar›n varl›¤›n› sürdürmelerine olanak ta-n›yan bir ideolojidir. Dolay›s›yla flimdi bu yeni düzende yeni bir ideoloji oluflturul-mal›d›r ki yeni egemen güçlerin devaml›l›¤› bu yeni ideoloji ile sa¤lanabilsin. Budüzenle de¤iflen ekonomik yap›n›n korumac›l›¤›n› üstlenerek süreklili¤ini sa¤layanise siyasal yap›lanmad›r. Bu düzende ekonomi ne kadar sömürgeye dayal› ise sis-temin koruyuculu¤unun üstlenen siyasal yap›lanmada o kadar bask›c›d›r.

De¤iflen Siyasal Yap›Yeniça¤’daki siyasal yap›lanmaya bakt›¤›m›zda, ilk aflamada mutlak monarflile-rin oluflum sürecini görürüz. Bu süreçte Ortaça¤’daki çok bafll› feodal siyasal ya-p›n›n de¤ifltirilmesi ve iktidar›n tek elde toplanmas› amaçlanm›flt›r. K›saca bu, de-¤iflen ekonomik yap›ya uygun bir siyasal yap›lanma aray›fl›d›r. Üretim biçimi de-¤iflmifl, üretim iliflkileri ifl birli¤i ve ifl bölümü esas›na göre yeniden flekillenmifltir.Bu üretim iliflkilerinin süreklili¤ini sa¤layacak olan siyasal yap›d›r. Ancak de¤iflenekonomik yap›ya karfl›n, siyasal yap›da çok bafll› feodal birimlerin hâkim olmas›,ekonomik faaliyetlerin sürdürülmesini engelliyordu. Örne¤in, K›ta Avrupas›’nda ti-caret yapabilmek için pek çok feodal beyin topra¤›ndan geçmek gerekiyordu. Buda hem güvensiz bir ortam oluflturuyor hem de maliyeti artt›r›yordu. Yükselen s›-n›f burjuvazi, kendi üretim iliflkilerini destekleyecek ve güvenli bir merkezi yöne-tim kurabilecek güçlü prenslerin yan›nda yer ald›. Böylece merkezî mutlak monar-


Mutlak Monarfli: Kapitalistsistemle birlikte ortayaç›kan yeni yönetim biçimineverilen isim. Kral,burjuvazinin deste¤i ilefeodal özerkliklere karfl›iktidar›n› güçlendirerek, çokbafll› feodal siyasalyap›lanmaya son verecek vemerkezî mutlak yönetiminiyerlefltirecektir. Böylecede¤iflen ekonomik yap›yauygun bir yönetim biçimioluflturulacakt›r ki buyönetim biçimi, ilk aflamadamutlak monarfli olacakt›r.

fliler kuruldu. Bu ortamda art›k ülkenin her yerinde ayn› al›flverifl yasalar› hâkim k›-l›nd›. Burjuvazi amac›na ulaflt›. Siyasal yap›lanman›n bu ilk aflamas›nda, yani mut-lak monarflilerin oluflum sürecinde, burjuvazi ve krallar aras›nda karfl›l›kl› ç›karla-ra dayal›, geçici bir ifl birli¤i yap›ld›. Bu ifl birli¤i feodal güçlere karfl› idi. Böylecemutlak monarflilerin kurulmas› ile de¤iflen ekonomik yap›ya uygun bir siyasal ya-p›lanma sa¤lanm›fl oldu. Ancak Avrupa’daki devletler bu de¤iflimin farkl› evreleri-ni yafl›yorlard›.

Genel olarak 15 ve 16.yüzy›llarda Bat› Avrupa devletlerinin hepsinin amac›merkezî mutlak siyasal yap›lanmaya gitmekti. Düflünürler de gelifltirdikleri kuram-larla, mutlak monarfliyi savunan görüfller ileri sürdüler. Ayn› dönemlerde ‹talya’daNiccola Machiavelli (1469-1527), ‹ngiltere’de Thomas Hobbes (1588-1679), Fran-sa’da Jean Bodin (1530-1596) mutlak monarfliyi savunan kuramlar gelifltirdiler.Böylece farkl› ülkelerde, birbirine yak›n görüfller ileri sürülmüfl; hepsi de içindebulunduklar› siyasal duruma çözüm olarak mutlak monarflik yönetimleri görmüfl-ler ve bunu savunmufllard›r. 16.yüzy›lda amaç iç kar›fl›kl›klara son verecek güçlübir yönetimin kurulma arzusudur. Farkl› ülkelerdeki farkl› düflünürlerin birlefltikle-ri ortak nokta mutlak monarflinin sorunlar› çözece¤i genel görüflüdür.

Mutlak monarflik yönetim, bu dönemde burjuvazinin de özledi¤i bir yönetimbiçimidir. Egemen s›n›f›n kapitalist iliflkilerini sürdürebilmesi, siyasal yap›daki is-tikrara ba¤l› oldu¤undan güçlü bir yönetim burjuvazinin de ç›karlar›na uygun dü-flüyordu. Ancak ilerleyen yüzy›llarda burjuvazi, ekonomik gücüne dayanarak, siya-sal yap›da da hak aray›fllar› içine girecektir. ‹flte bu dönemde, krallarla burjuvaziaras›ndaki denge de¤iflecek; burjuvazi kral›n yetkilerini s›n›rland›rarak, parlamen-toya girebilmenin mücadelesini verecektir.

Siyasal yap›da mutlak monarflik yönetimlerin kurulmak istenmesinin temel nedeni neydi?

HÜMAN‹ZMYeniça¤’da düflünsel yap›ya insan› merkez alan hümanizm ak›m›n›n hâkim ol-du¤unu görüyoruz. Ortaça¤’daki feodal-dinsel ideolojiyi esas alan skolastizmekarfl›, Yeniça¤’da insan› temel alan akla dayal› bir düflünce sistemi geliflmeye bafl-layacakt›r. Döneme damgas›n› vuran Rönesans’›n ideolojisini hümanizm ak›m›oluflturacakt›r. Hümanist düflünce sisteminde her fley yeniden incelenip sorgulan-maya bafllanacakt›r. ‹nsan›n evren hakk›ndaki düflünceleri de¤iflecektir. ‹nsan, ev-renin merkezine kendini koyacakt›r ve adeta yarat›c›n›n yerini alacakt›r. ‹nananinsan›n yerine flüphe duyan ve sorgulayan insan geçecektir. Bu hümanist insan,ba¤›ms›z olma arzusundad›r. Hatta ›rk, kavim ve aile ba¤lar›ndan bile kurtulmaçabas› içindedir. Böylece egemen s›n›f, tamamen bireycilik esas›na dayal› kendiideolojisini yaratma çabas› içine girecektir. Bu süreçte hümanist düflünürler de ile-ri sürdükleri görüflleriyle bilerek veya bilmeyerek burjuvazi bireycili¤ine hizmetetmifl olacaklard›r.

Gerçekle ‹dealin ÇeliflkisiZaman içinde idealize edilen hümanist insan tipi ile tarihsel gerçekli¤in birbirleriy-le çeliflti¤i görülecektir. ‹nsan›n tek bafl›na bir de¤er tafl›d›¤› ve önemli oldu¤u vur-gulan›rken, bir yandan da bu sistem içinde ezilen ve insanca yaflayamayan alt s›n›f-lar›n varl›¤› bir çeliflki yaratacakt›r. Bir yandan sömürgecilik faaliyetleri ve köle tica-reti bütün h›z›yla devam ederken, bir yandan insan›n de¤erli oldu¤una dair ileri sü-rülen görüfller havada kal›yordu. Ayr›ca ücretlilerin durumlar› da gittikçe kötülefli-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Hümanizm: Latince kökenlibir kelime olup “insanc›l›k”anlam›na gelmektedir.Rönesans Avrupa’s›ndaantik dönem metinlerininincelenmesiyle ortaya ç›kan,insan› temel alan, insan›nher fleyin ölçüsü oldu¤unukabul eden düflünce ak›m›naverilen isimdir. Hümanizm,öte dünya görüflüne karfl›l›kbu dünya görüflünü öneç›kar›r. ‹nsan, evreninmerkezinde Tanr›’n›n yerinial›r. Hümanizmle, bireycilikve laiklik gibi görüfller önplana ç›kar.

yordu. 16. yüzy›lda sömürgelerden getirilen çok miktarda alt›n ve gümüfl madenle-ri ile yaflanan Fiyat Devrimi, Avrupa’da fiyatlar›n h›zla artmas›na ve al›m gücününazalmas›na yol açarken, s›n›flar aras›ndaki çeliflkiyi de iyice belirginlefltirmiflti.

Kapitalizm, Ortaça¤’daki feodal sistemin sömürücü zihniyetini miras alm›flt›. Buyap›da da ezilen s›n›flar›n varl›¤› düflünsel yap›y› etkiledi. ‹dealize edilen hüma-nizm ile burjuvazinin kendi ç›karlar›na göre kullan›lan bireycili¤in, alt s›n›flar› ez-mesi karfl›s›nda, düflünürler bir aray›fl içine girdi. Yaflanan bu çeliflkiler ütopik ku-ramlar›n ortaya at›lmas›na neden oldu. Genel olarak ütopyac› olarak nitelendirdi-¤imiz bu düflünürlerin görüfllerini, içinde bulunduklar› kapitalist sistem ve bu sis-teme karfl› insanlar›n mutlulu¤a nas›l eriflebilecekleri aray›fl› flekillendirmifltir. Tho-mas Morus (1480-1535)’un Ütopyas› ve Campenalla (1568-1639)’n›n Günefl Ülkesi,bu aray›fl›n güzel örnekleridir. Thomas Morus ve Campenalla bu dönemde ilerisürdükleri görüflleriyle sosyalist düflünürlerin ilk öncüleri olacaklard›r.

Thomas Morus, 1516 y›l›nda bas›lan Ütopya adl› eserinde olmayan bir ülkeyi vehayalî bir düzeni anlatmaktad›r. Nitekim Yunancadan türetilmifl olan ütopya da ol-mayan yer anlam›ndad›r. Morus, insanlar›n mutlu olabilecekleri bir düzen aray›fl›içindedir. Yaflad›¤› ülke olan ‹ngiltere’de, teknolojik geliflmeler sonucu, kapitalistiliflkilerin ortaya ç›kmas› ve sermaye birikimiyle sosyal dengeler de¤iflmeye baflla-m›fl, eflitsizlik belirginleflmifltir. Morus, sosyal s›n›flar aras›ndaki dengesizli¤e, özelmülkiyetin yol açt›¤› düflüncesindedir. Nitekim, Ütopya adl› adada herkes çal›fl›rancak hiç kimsenin özel mülkiyeti yoktur.

Bu görüfller, döneme ve mevcut sisteme karfl› duyulan tepkinin sonucunda orta-ya ç›km›flt›r. Özellikle alt s›n›flar bu yeni düzende de mutlu olamam›fllard›r Bu durumbaz› düflünürleri, insanlar› mutlulu¤a kavuflturacak eflitlikçi ama ütopik bir düzen ara-y›fl› içine itmifltir. Görüldü¤ü gibi düflünsel yap›y› flekillendiren, içinde bulunulan top-lumda yaflanan de¤iflim ve dönüflümlerdir. Düflünsel yap›, altyap› ile do¤rudan iliflki-lidir. De¤iflen ekonomik ve sosyal iliflkiler, kendi dünya görüflünü de yaratacakt›r.

Hümanizmin Ortaya Ç›k›fl›Hümanizm, ‹talya’da antik dönem yazarlar›n›n eserlerine ilgi duyan, bu eserleriaraflt›rarak genel kütüphaneler, edebiyat dernekleri kuran fikir adamlar›n›n bir ara-ya gelerek görüfl al›flveriflinde bulunmalar› sonucu ortaya ç›kt›. Bu araflt›rmac› ya-zarlara hümanist denildi. Önce antik dönem eserlerini incelediler, sonra kendieserlerini verdiler. Böylece hümanizm ak›m›, edebî eserlerle bafllad›. ‹talya’da or-taya ç›kt› ve k›sa süre içinde ‹talya d›fl›na yay›ld›. ‹ngiltere’de, Fransa’da, Alman-ya’da hümanistler ortaya ç›kt› ve çeflitli eserler verdiler. Hümanistler içinde çok ün-lü isimler vard›r. Bunlardan biri hümanistlerin babas› kabul edilen Petrarch’d›r.Hümanizmin pek çok Avrupa ülkesinde temsilcileri ortaya ç›km›flt›r. Bunlar aras›n-da Boccacio, Bacon, Monteigne, Erasmus gibi isimler say›labilir. Hümanizm ak›m›Rönesans’›n ideolojisini oluflturur. Ayr›ca hümanist bireycili¤in siyasal yap›ya etki-si, ulusal devletlerin kurulmas› fleklinde olacakt›r.

Hümanizm kavram› nedir? ‹dealize edilen hümanist insan tipi ile yaflananlar aras›nda birçeliflki var m›d›r?


Ütopya: Büyük ölçüdezihinde tasarlanm›fl, olmas›istenen, düfllenen ya da baz›verilerden yola ç›karakolaca¤› kabul edilen düfller,istekler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

RÖNESANS VE REFORM

RönesansYeniden Do¤ufl anlam›na gelen Rönesans antik dönem eserlerinin Yeniça¤’da ye-ni bir yorumla ele al›nmas› esas›na dayan›r. Bu dönemde, Antik Ça¤’›n örnek al›n-mas›n›n temelde iki önemli nedeni vard›r: Bunlardan öncelikli olan› Antik Ça¤ sa-nat›n›n dünyasal ve canl› oluflu, ayn› zamanda Yeniça¤’›n ruhuna ve dönemin ih-tiyaçlar›na cevap vermesidir. Bir di¤er neden ise her üretim biçiminin kendi top-lumsal yap›s›n› ve kültürünü oluflturma gereksiniminden kaynaklanmaktad›r. Birönceki yap› yani Ortaça¤ kültür, felsefe ve ideolojisi reddedildi¤ine göre, antik dö-nem örnek al›nacakt›r. Bu süreçte hümanizm ak›m› Rönesans’›n ideolojisini olufl-turacakt›r. Rönesans, 15.yüzy›ldan 17.yüzy›la kadar olan dönemi kapsar. Bu dö-nem, düflüncede ak›lc› ve bilimci, sanatta da ak›lc› ve gerçekçi e¤ilimlerin görül-dü¤ü bir dönemdir. Rönesans, ‹talya’da Floransa merkezli olarak ortaya ç›km›flt›r.‹talya’da ortaya ç›kmas›n›n nedenleri aras›nda; ekonomik geliflmifllik, antik gelene-¤in varl›¤›, Bizansl› bilginlerin eski Yunan edebiyat›n›n metinlerini buraya getirme-leri ve bunlar›n incelenmesi ile ilk genel kitapl›klar›n ve edebiyat derneklerinin bu-rada kurulmas› say›labilir.

Rönesans döneminde her türlü sanat dal›nda en güzel eserler verilecektir. Kla-sik dönem Rönesans sanatç›lar› aras›nda Leonardo da Vinci (1452-1519), Miche-alangelo (1475-1565) ve Rafaello (1483-1520)’yu sayabiliriz. Bu dönem sanatç›lar›-

n›n birço¤u hem bilim adam› hem de sanatç›d›r. Bu dabilim ve sanat›n henüz ayr›lmad›¤›n› ve uzmanl›kalanlar›n›n belirginleflmedi¤ini gösterir. Rönesanslabirlikte, sanatç› yapt›¤› eseri imzalayarak, kendi kim-li¤ini ortaya koymaya bafllam›flt›r. ‹nsan merkezlidüflünüflün bir ürünü olarak, portre sanat› geliflmifl-tir. Perspektif kullan›lmaya bafllanm›fl, peyzaj bafll›bafl›na önem kazanm›flt›r. Figürler gerçek do¤an›niçinde resmedilmifltir. Jest ve mimikleri ile hareketkazand›r›lan figürlerin duygular›na da resim ve hey-kellerde yer verilmifl, anatomi bilgisinden de yarar-lan›lm›flt›r. Sanat, uluslararas› bir nitelik kazanm›flt›r.Ayr›ca insan›n zay›fl›¤›n› temsil eden Ortaça¤ hey-kellerinin aksine bu dönemde güçlü, kahraman in-san› temsil eden heykeller yap›lmaya bafllanm›flt›r.Michelangelo’nun Davut heykeli, gücünden vegençli¤inden yararlan›lan bir kahraman figürü ola-rak güzel bir örnektir.

Ancak hümanist bireycili¤in iflas› ile yaflanançeliflki sanata da yans›yacakt›r. Baz› yerlerde tepki olarak Katolikli¤in öne ç›kt›-¤› görülür. Ayn› dönemlerde sanat eserlerinde, gerçek boyutlardan uzaklafl›lan,abart›l› ve özenticili¤in hâkim oldu¤u sanat anlay›fl› ortaya ç›kar. Buna maniye-rizm ad› verilir. Düflünsel yap›da ise ayaklar› yere basmayan ütopik kuramlar›nortaya ç›kmas› örne¤in Campanella’n›n Günefl Ülkesi, iflte bu döneme rastlar.Görüldü¤ü gibi düflünsel yap› ve sanat anlay›fl›, yaflan›lan ortamla ekonomik,sosyal ve siyasal yap› ile do¤rudan iliflkilidir.


Rönesans: 15. ve 16.yüzy›lda Avrupa’da edebiyatve güzel sanatlar alan›ndakiyeniliklerin ve sanatanlay›fl›n›n tümüneRönesans denir. Rönesans,Ortaça¤ kültürü ve sanat›n›nreddedilmesi ve antik dönemsanat ve kültürünün yenidendiriltilmesi anlay›fl›ndandolay› Yeniden Do¤ufl olaraknitelendirilmifltir. Bu, genelolarak Ortaça¤’›n, Karanl›kÇa¤ olarak kabul edilmeyanl›fl anlay›fl›ndankaynaklanmaktad›r. OysaOrtaça¤’›n da kendine özgübir sanat ve kültür anlay›fl›vard›r. Bu dönem sanatanlay›fl›n›n reddedilmesininalt›nda baflka nedenleryatmaktad›r. Esas olan,egemen s›n›f›n kendikültürünü yaratmaçabas›d›r.

Maniyerizm: 16. yüzy›l›nikinci yar›s›nda Rönesanssanat›na karfl› duyulan birtepkinin sonucunda ortayaç›km›flt›r. Rönesans’›ninsan› ön plana alan, s›k› birgeometriye dayanan ak›lc›tutumuna karfl› ç›kma, kat›kal›plar› y›kma eylemidir.

Resim 6.1

Michelangelo’nunDavut Heykeli

Rönesans’›n sanatta karakteristik özellikleri nelerdir?

ReformYükselen burjuvazi, kendisini k›s›tlayan engellerden kurtulma çabas› içindeydi.Gelifliminin önündeki en büyük engel, feodal düzenin dayana¤› olan Katolik ide-oloji idi. Bu ideoloji y›k›lmal› ya da egemen s›n›f›n ç›karlar›na uygun hâle getiril-meliydi. De¤iflen ekonomik ve sosyal yap› ideolojinin de de¤iflimini zorunlu k›l›-yordu. Kapitalist düzenin devaml›l›¤›, kendi ideolojisini oluflturmas›na ba¤l›yd›.Böylece reform hareketi, Katolik Kilisesini hedef ald›. Katolik Kilisesi, burjuvazininüretim iliflkilerinin geliflmesine engeldi. Bu durumda burjuvazi, kendi kilisesini ör-gütleyerek, Katolikli¤in karfl›s›na Protestanl›¤› ç›kard›. Protestan Kilisesinin, Kato-lik Kilisesinden en önemli fark›; kilisenin, devletin denetiminde olmas›yd›. Devlet,egemen s›n›f›n bir arac› oldu¤una göre, kilise egemen s›n›f›n kontrolü alt›na al›n›-yordu. Reform, Katolik Kilisesini hedef ald›¤›ndan dinî boyutu öne ç›kar›lan sos-yal bir harekettir. Ama ayn› zamanda Katoliklik, feodalizmin ideolojisi oldu¤un-dan, onu y›k›p, de¤iflen yap›ya uygun düflen bir ideoloji yaratma amac› da vard›r.Reform ile feodal dinsel ideoloji ve Katolik Kilisesi sorgulanmaya bafllan›r. Böyle-ce reform, dinsel bir hareket olarak bafllar; sosyal ve ideolojik bir hareket olarakgeliflir.

Reformun hümanist fikirlerle yak›ndan iliflkisi vard›r. Hümanizm ak›m› ve mat-baa yoluyla düflüncelerin genifl kitlelere iletilmesi, kutsal kitap çevirilerinin yap›la-rak halka ulaflt›r›lmas›, reformu h›zland›r›c› bir etki yapm›flt›r. Hümanist fikirlerinhalka indirgenmesi ve eyleme dönüflmesi reform hareketi ile olmufltur.

Reform hareketinin hümanizm ak›m› ile bir iliflkisi var m›d›r?

Reformcu Düflünürler

Martin Luther (1483-1546)Ekonomik ve sosyal yap›n›n de¤iflti¤i ve bir dönüflümün yafland›¤› bu ortamda re-form hareketinin bafllat›c›s› Luther olmufltur. Luther, kutsal kitab› esas alarak, kili-se babalar›n›n yazd›klar›n›, papal›k bildirilerini, din adamlar›n›n arac›l›¤›n› ve pa-pan›n otoritesini reddetmifltir.Luther’in ileri sürdü¤ü görüfllerde öne ç›kan nokta,inananlar›n kendi kendilerinin rahipleri oldu¤u söylemidir. Luther, bu konuyu,Hristiyan özgürlü¤ü kavram›yla aç›klamaktad›r. Hristiyanlar›n, dinsel anlamda öz-gür oldu¤unu, arac›ya ihtiyaçlar› olmad›¤›n› ifade etmektedir. Ancak bu özgürlü-¤ün bir s›n›r› vard›r. O da din, yani inançt›r. Bunun d›fl›nda sosyal ve siyasal alan-daki eflitsizli¤i kabul eder. Mevcut düzenin devam›ndan yana görüfller ileri sürer.Özellikle baflta bulunan yöneticilere boyun e¤ilmesini ister. Çünkü ona göre ma-nevi özgürlü¤e olanak veren, dünyasal düzendir ve bu düzen korunmal›d›r. Nite-kim Hristiyanlar›n Baflkald›r› ve Ayaklanmalardan Kaç›nmalar›na Ça¤r› adl›eserini yazarak bu görüfllerini aç›klam›fl, reformun baflar›s›n› prenslerin otoritesineba¤lam›flt›r. Ayr›ca Luther, bu dünyadaki düzenin Tanr›’n›n istedi¤i bir düzen ol-du¤unu, dolay›s›yla yöneticilere koflulsuz boyun e¤ilmesi gerekti¤ini savunmufltur.Hatta daha da ileri giderek yöneticiler adaletsiz ve dinsiz dahi olsalar, bafl kald›r›l-mamas› gerekti¤ini belirtmifltir. Görüldü¤ü gibi Luther’in reformu, kilisenin d›fl›nataflmamaktad›r. Hatta Luther, reformun sosyal bir hareket hâline yani eyleme dö-nüflmesine engel olmaya çal›flm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Reform: Daha iyi durumagetirmek için yap›lande¤ifliklik, iyilefltirme,düzeltme, ›slahatanlamlar›na gelmektedir.Reform, 16.yüzy›lbafllar›ndan itibaren, KatolikKilisesinin yozlaflmas›nakarfl› ç›k›flla bafllayan veProtestanl›k mezhebininortaya ç›k›fl›na yol açan,dinsel bir harekettir. ÖnceAlmanya’da, daha sonraFransa, ‹ngiltere ve KuzeyAvrupa ülkelerinde etkiliolmufltur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

John Calvin (1509-1564)Cenevre’de Protestanl›¤› örgütlemeye çal›flan Calvin, Luther’in görüfllerini sürdür-müfl ve Protestanl›¤›, Avrupa çap›nda bir hareket hâline getirmifltir. Calvin’in ö¤re-tisi, insan›, dünya ifllerinden ay›rm›yordu. O, insan›n yapabilece¤i her giriflimi gö-rev olarak görüyordu. Calvin’in görüfllerini benimseyenler Calvincilik ad› alt›ndaher türlü kapitalist giriflime arac› oldular. Böylece Calvincilik, kapitalizmin geliflmegösterdi¤i ülkelerde yay›ld›. Yükselen burjuvazi, kazanç amac›yla yapt›¤› tüm ha-reketlerin dinsel yapt›r›m› olarak Calvincili¤i kulland›.

Calvin’in Luther ile baz› ortak görüflleri paylaflt›¤› görülür; Katolik Kilisesininotoritesinin, din adamlar›n›n arac›l›¤›n›n ve baz› dinsel törenlerin reddedilmesi,kutsal kitab›n esas al›nmas› bunlar aras›nda say›labilir. Ayn› zamanda Calvin’in do-¤adaki düzenin tanr›sal oldu¤u ve insanlar›n de¤ifltiremeyece¤i, bu nedenle de dü-zenin koruyucusu olmas› gerekti¤i yolundaki görüflleri de Luther’le örtüflmektedir.Nitekim Calvin, insanlar›n manevi eflitli¤inden söz ederken; ekonomik, sosyal vesiyasal eflitsizli¤i kabul eder. Calvin, yöneticilerin gücünü Tanr›’dan ald›¤›n›, bu ne-denle yöneticilere karfl› gelmenin Tanr›’n›n düzenine karfl› gelmek demek oldu¤u-nu iddia eder. Hatta yönetici kötü oldu¤unda bile, onu cezaland›rman›n vatandafl-lara düflmeyece¤ini; bunun Tanr›’ya ait oldu¤unu ve Tanr›’n›n krallar›n kral› oldu-¤unu ileri sürer. Tüm krallar Tanr› buyruklar›na ba¤l›d›r. Buradan ç›kan sonuç;krallar›n, yönetti¤i halklara karfl› de¤il Tanr›’ya karfl› sorumlu olduklar›d›r.

Thomas Münzer ve Köylüler Savafl› (1524-1525) Reform hareketini, ekonomik, sosyal ve siyasal yaflam› içine alacak flekilde genifl-leten Münzer oldu. Böylece di¤er reformcu düflünürlerden ayr›lan bir çizgi izledi.Münzer, reform hareketini o dönem Almanya’s›nda en çok ezilen köylü s›n›f›nadayand›rd›. Keskin ve devrimci görüfller ileri süren Münzer, Hristiyanl›¤›n sadeceKatolik biçimine de¤il, kitab›na da karfl› ç›kt›. Onun yerine akl› temel alan görüfl-ler ileri sürdü. ‹nsan› tanr›laflt›ran, öbür dünya cennetini reddeden ve materyaliz-me kayan bir felsefeye sahip olan Münzer, ekonomik alanda eflitlikçi bir düzenaray›fl› içindedir. Münzer, Tanr› Krall›¤› ad›n› verdi¤i bir sosyal düzenden söz et-mektedir. Özel mülkiyetin ve zümre farkl›l›klar›n›n olmad›¤› bu düzenin, tüm Hris-tiyan dünyay› kapsamas›n› hedeflemiflti.

Münzer, düflledi¤i düzene kavuflmak için prenslere ve soylulara da ça¤r›da bu-lunmufl âksi hâlde onlar› silahla devireceklerini ilan etmiflti. Münzer, devrimci dü-flüncelerini gerçeklefltirmek için prenslerden destek alamay›nca hareketini köylü-lere dayand›rarak feodal düzenin egemen s›n›flar›na ve bunlar›n mülklerine karfl›harekete geçti. Bu durumda mülklerini tehlikede gören imparatorlar, prensler, feo-dal beyler, kilise, devlet ve burjuvazi kendi aralar›ndaki çekiflme ve çat›flmalar› biryana b›rakarak, ortak ç›karlar›na yönelen tehlikeye karfl› güç birli¤i yapt›lar. So-nuçta köylüler yenildi ve Münzer öldürüldü.

Reformun Sonuçlar›Reformla birlikte, Hristiyanl›kta bölünmeler oldu. Yeni mezhepler ortaya ç›kt›. Ka-tolik Kilisesinin mutlak otoritesi k›r›lm›fl oldu. Papal›¤›n ve din adamlar›n›n arac›l›-¤› reddedildi. Ruhban s›n›f›ndan olanlarla olmayanlar aras›ndaki fark ortadan kal-d›r›ld›. Reform, kilise d›fl›ndaki ekonomik, sosyal yaflam› ve düflünce yap›s›n› daetkiledi. Bilim, sanat ve kültürün geliflmesinin önü aç›lm›fl oldu. Ekonomik yap›daise kapitalizmin daha da güçlenmesi ile sonuçland›. Protestanl›k, kapitalizmle iç


içe geliflti. Öte yandan reform, mezhep çat›flmalar›na yol açt›. Katoliklerle Protes-tanlar aras›nda yo¤un mücadeleler yafland›. Sonuçta bu çat›flmalar Avrupa’da DinSavafllar›’n› ve Otuz Y›l Savafllar›’n› bafllatt›. Pek çok insan hayat›n› kaybederken; Avrupa bu savafllar›n bedelini gerek nüfusunun azal›fl› gerekse ekonomik haya-t›ndaki olumsuz etkileriyle ödedi. Sonuç olarak 1648 Westfalya Antlaflmas› ile Pro-testanl›k mezhebi resmen tan›nm›fl oldu ve günümüze kadar Hristiyanl›¤›n en çoktaraftar bulan üç büyük mezhebinden biri hâline geldi.

Reform hareketi genellikle Bat› ve Kuzey Avrupa ile s›n›rl› kalm›fl olsa da eko-nomik ve politik gücün de¤iflmesine, genifl bir co¤rafyay› etkilemesine ve papayakarfl› güç kazan›lmas›na yol açm›fl olmas› önemlidir. Reformla, Katolik Kilisesininmerkeziyeti y›k›lm›fl, Bat› Hristiyan dünyas› çeflitli kiliselere bölünmüfltür. EvrenselKatolik Kilisesinin yerini devlet kontrolündeki, ulusal kiliseler alm›flt›r ve Roma Ka-tolik Kilisesinin otoritesi k›r›lm›flt›r.

Reformun mesleki anlamda sonucu; tüm ifllerin eflit say›lmas› ve s›radan haya-t›n da kutsal oldu¤u düflüncesidir. Art›k mesleklerden biri, di¤erinden daha kutsalde¤ildi. Böylece arac›l›¤›na ihtiyaç duyulmayan din adamlar› s›n›f› di¤erleriyle ay-n› seviyeye indirgenmifl oldu. Dünyasal mesleklerin de önemli oldu¤u vurgulana-rak, kapitalizmin önü aç›lm›fl oldu.

Reformla birlikte laik ö¤retim kurumlar› aç›lmaya ve kiflisel yarg› hakk› savu-nulmaya baflland›. Ruhani konularda yetki, sivil yöneticilerin eline geçti, devletingücü artt›. Kuramc›lar da de¤iflen ekonomik yap›ya uygun dinsel söylemleriyle dö-neme damgalar›n› vurdular. Luther, faiz ve fiyat konusundaki düzenlemeleri kilise-den ay›r›p devletin kontrolüne verirken; Calvin, çal›flma ve zengin olman›n ötedünyada da ödüllendirilece¤ini söylüyordu. Kapitalist birikim ad›na yap›lan hertürlü giriflim insan›n görevi say›l›yordu.

Sonuç olarak, Yeniça¤’da ekonomik, sosyal ve siyasal yap›da meydana gelende¤iflim, düflünsel yap›y› etkiledi ve bir dönüflüm yafland›. Avrupa Rönesans ve Re-formu yaflad›. Co¤rafi keflifleri gerçeklefltirdi. Dünyaya ve evrene iliflkin görüfllerde¤iflti. Bütün bunlar olurken çat›flmalar, çeliflkiler, savafllar ve uzun mücadeleleryafland›. Böylece Avrupa’n›n Ayd›nlanma Ça¤›’n› yaflamas› için gerekli altyap› ha-z›rlanm›fl oldu.

AYDINLANMA ÇA⁄I’NIN TEMEL ÖZELL‹KLER‹ VE AYDINLANMA FELSEFES‹Yeniça¤ Bat› Avrupa’s›nda, ekonomik ve sosyal alanda bafllayan dönüflüm, siyasaldüflünce yap›s›nda da de¤iflimi beraberinde getirdi. Döneme damgas›n› vuran bur-juvazi, ekonomik yap›ya hâkim olduktan sonra, siyasal yap›da da etkinli¤ini artt›r-ma mücadelesi içine girdi. Onun bu iste¤ini kuramsal anlamda dile getirenler Ay-d›nlanma Dönemi düflünürleri oldu. Bu yeni dünya görüflü, Ayd›nlanma Felsefesiolarak adland›r›lm›flt›r. Ayd›nlanma Felsefesi ‹ngiltere’de bafllayarak Fransa’yageçmifl ve Frans›z ‹htilali’nin düflünsel yönünü oluflturmufltur. Ayd›nlanma düflü-nürleri 1789 Frans›z Devrimi’nin öncüleri olmufllard›r. Almanya’y› da etkileyen Ay-d›nlanma Felsefesi, her ülkede o ülkenin sosyo-politik yap›s›na göre flekillenmifl-tir. Ayd›nlanma Felsefesi’nin temelini bireyin özgürlü¤ü düflüncesi oluflturmufltur.Ayd›nlanma Felsefesi ak›lc›l›¤a dayanarak peflin yarg›lar› y›kmay› amaçlam›flt›r.Dolay›s›yla hedefi, Katolikli¤in getirdi¤i peflin yarg›lar ile siyasal peflin yarg›lard›r.Bu peflin yarg›lara karfl› ç›k›fl Rönesans ve Reform hareketleriyle bafllam›fl ve 18.Yüzy›l Ayd›nlanma Ça¤›’n›n haz›rlay›c›s› olmufltur.


Ayd›nlanma Felsefesi:Avrupa’da 17. yüzy›lortalar›ndan 19. yüzy›l›n ilkyar›s›na kadar sürenRönesans, Reform,Hümanizma ak›mlar›ylaba¤lant›l› bir fikirhareketidir. Ayd›nlanmaÇa¤›’n›n, siyaset bilimineönemli katk›s›, siyasiiktidar›n kayna¤›n›n tanr›salkökenli olmay›p halka aitoldu¤unun kabuledilmesidir.

Ayd›nlanma Ça¤›, toplumsal yaflam›n ve düflüncenin akl›n rehberli¤inde yeni-den flekillendi¤i bir ça¤ olmufltur. Kant’›n “Akl›n› kendin kullanma cesaretini gös-ter!” sözü, Ayd›nlanma Felsefesi’nin bu yönüne vurgu yapmaktad›r. Nitekim akl›nkullan›lma ilkesi bu dönemin parolas› olmufltur. Akl›n kullan›lmas› ile bilimin ge-liflmesinin önünü aç›lm›fl; do¤a bilimleri büyük bir geliflme göstermifltir. Newtonve Kopernik ile insan›n evrene iliflkin görüflleri köklü bir de¤iflime u¤ram›fl; Decar-tes ve Kant ile bu de¤iflimin felsefi yönü oluflturulmufltur.

fiu da bir gerçek ki Ayd›nlanma Felsefesi, burjuvazinin yeni dünya görüflü idi.Bu dönemde burjuvazi, akl› esas alarak, siyasi rejimi kendi ç›karlar›na göre flekil-lendirme mücadelesi içine girmifltir. Frans›z burjuvazisi, bu dünya görüflünü, sade-ce Frans›zlar› de¤il, bütün insanl›¤› içine alan evrensel bir felsefe haline getirecek-tir. Dolay›s›yla bu yeni dünya görüflünün temel esaslar›, bütün insanl›¤› ilgilendiri-yordu. Nitekim ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi (1789)’nin evrensel yönü de bu-nu vurgulamaktad›r. ‹nsan› esas alan bir yönetim biçimi hedeflenirken siyasal er-kin kayna¤› da de¤ifltiriliyor; iktidar›n kayna¤› Tanr›’dan insana indirgeniyordu.Öte yandan insanlar›n mutlulu¤unun sa¤lanmas› için öncelikle yap›lmas› gereken,birtak›m ayr›cal›klara son verilerek, onlar›n eflitli¤inin sa¤lanmas›yd›. Amaç, insan-lar›n do¤ufltan birtak›m haklara sahip olduklar›n› kabul eden, akla dayal› evrenselhukuk ilkelerini geçerli k›lmakt›. Kan soylulu¤una dayal› birtak›m ayr›cal›klar›n or-tadan kald›r›lmas›, mutlak monarflik yönetimlerin sona ermesi anlam›na geliyordu.Böylece zaten ekonomik güce sahip bulunan burjuvazi, hukuki ayr›cal›klar›n kal-d›r›lmas›yla siyasi yap›da da güç sa¤layabilecekti.

Ayd›nlanma Felsefesi ile ak›lc› ve de¤iflime aç›k bir dünya görüflü hâkim olma-ya bafllad›. Herkesin eflit ve özgür oldu¤u düflüncesi, bütün insanl›¤›n ihtiyaçlar›nacevap veriyordu. Ama bundan en çok burjuvazi yararland›. Bu ak›lc› dünya görü-flünü, özgürlük fikrini, bir yandan eflitli¤i sa¤lamada, bir yandan da ticaret hacmi-ni geniflletmede kulland›. Sonuçta özel mülkiyetin dokunulmazl›¤›yla ve üretiminhacminin artmas›yla burjuvazi gücüne güç katt›. Ekonomi üzerindeki gücü burju-vaziye siyasi yap›ya da hakim olmas›n›n yolunu açt›. Ayd›nlanma Ça¤›’nda ileri sü-rülen düflünceler de asl›nda burjuvazinin siyasal iktidar›n› meflrulaflt›rm›fl oldu. So-nuçta Ayd›nlanma Felsefesi bir burjuva felsefesi oldu.

Ayd›nlanma Felsefesi nedir?

AYDINLANMA ÇA⁄I’NA ETK‹ EDEN BAZI DÜfiÜNÜRLER

J. Locke (1632-1704) Liberal bireycili¤in babas› say›lan Locke, mutlak iktidar›n s›n›rland›r›lmas›na iliflkingörüflleriyle burjuvazinin sözcülü¤ünü yapm›flt›r. Nitekim siyasetle ilgili HükümetÜzerine ‹ki Deneme adl› eserini 1690 y›l›nda kaleme alm›fl ve burjuvazinin idealle-rini dile getirmifltir. Bunlar aras›nda hak ve özgürlüklerin güvence alt›na al›nmas›,özellikle mülkiyet hakk›n›n tan›nmas› ve mutlak iktidar›n s›n›rland›r›lmas› bafltagelmektedir. Gerçekte ihtiyaç duyulan, de¤iflen ekonomik yap›ya uygun bir siya-sal yap›lanmay› sa¤lamakt›r. Bir baflka deyiflle kapitalist sistemin devam› için ihti-yaç duyulan kurumlar›n oluflturulmas› gerekiyordu. Temel hak ve özgürlükler,özellikle de mülkiyet hakk› güvence alt›na al›nm›flt›r. Böylece iktidar da s›n›rland›-r›lm›fl oluyordu. Ayr›ca haklar›n güvence alt›na al›nmad›¤› durumlarda, insanlar›nbafl kald›rma hakk› ortaya ç›k›yordu. En önemlisi de çal›flman›n mülkiyet hakk›n›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

do¤urdu¤u görüflü idi. Böylece mülkiyetin dokunulmazl›¤› ilan ediliyordu. Ayr›cadevletin ekonomi üzerindeki etkinli¤i azalt›larak, ekonomik liberalizm savunulu-yordu. Sonuç olarak bütün bu görüfller, burjuvazinin ifline yar›yordu. ‹ktidar›n s›-n›rland›r›lmas› ve bu amaçla yasa yapan ve bunlar› uygulayan güçlerin ayr› eller-de toplanmas› gerekti¤ine iliflkin görüflleriyle Locke, demokratikleflme yolundakiönemli kilometre tafllar›ndan biri say›l›r.

Montesquieu (1699-1755) Aristokrat bir aileden gelen Montes-quieu, aristokratik libaralizmi savu-nur. Yasalar›n Ruhu adl› eserinde,iklimler kuram›, yönetim biçimlerikuram› ve kuvvetler ayr›l›¤› üzerin-de durmufltur. Montesquieu’ya göre“kuvvet kuvveti durdurmal›” yoksaözgürlük olmaz. Onun bu görüflüBat› demokrasisinin temeli olacak-t›r. Devletin üç ayr› görevi oldu¤un-dan söz eder; yasalar› yapmak, bun-lar› uygulamak ve suçlular› cezalan-d›rmak. Böylece her güce bir karfl›güç oluflturularak, kuvvetin kuvvetidurdurmas› sa¤lanacakt›. Yürütmegücünün krala verilmesini, yasamagücünün ise halk ve soylulardanoluflan iki meclise verilmesini savu-nan Montesquieu’nun amac›; kral, soylular ve halk aras›ndaki siyasi ve sosyal den-geyi sa¤lamakt›r. Öte yandan krala veto hakk› vermifl, yarg› üzerinde de yasama-n›n yetkisini tan›m›flt›r. Asl›nda Montesquieu, s›n›rl› yani meflruti monarfliyi savun-mufltur. Önemi, güçler ayr›l›¤›na iliflkin görüfllerinden kaynaklanmaktad›r. Montes-quieu’dan sonra güçler ayr›l›¤› ilkesi demokrasinin koflulu haline getirilecektir.

J.J. Rousseau (1712-1778) Rousseau, burjuvazinin Yükselifl Dönemi’nde halk›n iktidar›n›, her alanda eflitli¤ive mutlak demokrasiyi savunur. Üstelik demokrasinin gerçekleflmesine iliflkin her-hangi bir belirtinin olmad›¤› bir dönemde demokrasiyi savunmufltur. Bu, onun ile-rici yönünü oluflturmaktad›r. Rousseau’nun amac› eflitlikçi bir demokratik toplumoluflturmakt›r. Araflt›rmac›lar, Rousseau’nun, milleti, egemenli¤in sahibi olarak gör-mesi itibar›yla, egemenli¤in kayna¤› yönünden “milli egemenli¤i”, egemenli¤inkullan›m› yönünden ise “halk egemenli¤ini” savundu¤unu ileri sürerler.

Rousseau, “Toplum Sözleflmesi”nde halk egemenli¤inin sonucu olarak do¤ru-dan do¤ruya demokrasiyi savunur. Yasalar yasa koyucular taraf›ndan haz›rlansabile bunlar› onaylayan halk meclisleri oldu¤una göre, yasama yetkisi halk›n elin-dedir ve son söz halka aittir. Ancak kapitalist sistem içinde kalabal›k bir nüfuslahalk egemenli¤ini gerçeklefltirmenin zorlu¤u karfl›s›nda Rousseau, Emredici Vekâ-let kavram›yla bu sorunu çözmeye çal›flm›flt›r. Seçmenlerin ve vekillerin oldu¤u buyap›da seçmenler vekillerine direktifler verecek, vekiller de bunlar› uygulayacak-t›r. Direktifler yerine getirilmedi¤i takdirde ise seçmenler vekilleri azledebilecek-lerdi. Yani Emredici Vekâlet yoluyla, do¤rudan do¤ruya bireyin temsil edilmesine


Resim 6.2

Montesquieu

çal›fl›lacakt›r. Burada önemli olan bir di¤er nokta da vekillerin çeflitli s›n›f veya top-luluklar›n de¤il, do¤rudan halk›n vekili olmalar›d›r. Öte yandan eflitlikçi demokra-tik bir toplum özlemi içinde olan Rousseau, burjuvazi için tehlikeli bir düflünürdü.Çünkü onun amac›, ya halk›n iktidar› do¤rudan kullanmas›n› sa¤lamakt› ya da hal-k› kendisi ad›na iktidar› kullanacak olan memur durumundaki vekilleri azledebil-me yetkisine sahip k›lmakt›. Böylece s›n›fsal bilinçlenme devlet yönetimine yans›-yabilecekti. Burjuvazinin ç›karlar›na uygun düflen rejim ise daha çok milletin bü-tününü ba¤›ms›z milletvekillerinin temsil etti¤i temsilî rejimdi.

Görüldü¤ü gibi Rousseau, demokrasiye iliflkin görüflleriyle ça¤›n› aflm›fl bir dü-flünürdür. Ayn› zamanda çok yönlü bir araflt›rmac›d›r. Siyasi düflünceye oldu¤u ka-dar edebiyat, pedagoji, müzik gibi çeflitli alanlara da ilgi duymufltur.

Voltaire (1699-1778) Voltaire, 18. yüzy›la damgas›n› vuran en önemli düflünürlerden biridir. Hatta 18.yüzy›l Voltaire’in Ça¤› olarak kabul edilmektedir. Feodal yap›ya ve Katolik Kilise-

sine karfl› ç›k›fllar›yla, ak›lc› yaklafl›-m› ve alayc› üslubuyla tan›nan Vol-taire, Frans›z ‹htilali’nin düflünsel yö-nünü haz›rlayan en önemli düflünür-lerden biridir. Voltaire, siyasal öz-gürlü¤ünü elde etmek isteyen burju-vazinin en etkili temsilcilerinden bi-ri olmufltur. Özellikle düflünce öz-gürlü¤ünü sa¤lamak için büyük mü-cadele vermifltir. fiu sözleri onun dü-flünce ve ifade özgürlü¤üne bak›flaç›s›n› çok iyi yans›tmaktad›r: “Söy-lediklerinizin hiçbirinde sizinle ay-n› düflüncede de¤ilim; ancak onlar›söyleme hakk›n›z› ölünceye de¤insavunaca¤›m.”

Katolikli¤e ve kiliseye karfl› sa-vafl açan Voltaire, Katolikli¤i peflin

yarg›lar, bofl inançlar ve ba¤nazl›kla eflde¤er görürü. Bir yandan da dinin sosyalyarar›na inanmakta ve ba¤nazl›ktan ar›nm›fl bir dini savunmaktad›r. Özetle Voltai-re’in tanr›s›, Newton’unki gibi kalbe de¤il akla seslenmektedir. Voltaire’in zamanzaman ileri sürdü¤ü fikirleriyle çeliflkiye düfltü¤ü görülür. Örne¤in bir yandan boflinançlara savafl aç›p, akl› egemen k›lma mücadelesi verirken öte yandan halk›“ayak tak›m›” olarak görmüfl ve sosyal s›n›flar aras›nda hiyerarfli bulunmas› gerek-ti¤ini savunmufltur. Dahas› egemen s›n›f›n zenginli¤ine zenginlik katma çabas›n›,burjuva mülkiyet anlay›fl›n› desteklemifltir. Özetle burjuvazinin de¤erlerini savun-mufltur. Asl›nda dönemin düflünürlerinin birço¤unda genel e¤ilim bu yöndedir.Önemli olan ise ileri sürülen bu düflüncelerin etkileri ve evrensel sonuçlar›d›r.Özellikle getirdi¤i somut reform önerileri ile Voltaire, dönemindeki di¤er düflünür-lerden ayr›l›r. Onun gerçekleflmesini istedikleri aras›nda keyfî tutuklamalara sonverilmesi, iflkence ve ölüm cezas›n›n kald›r›lmas›, cezalar›n suçlarla orant›l› olma-s›, vicdan ve düflünce özgürlü¤ünün sa¤lanmas›, baz› feodal haklara son verilme-si ve iç gümrüklerin kald›r›lmas› gibi uygulamalar yer almaktad›r. Voltaire gerçek-


Resim 6.3

Voltaire

lefltirmek istedi¤i bu amaçlar›, ileri sürdü¤ü düflünceleri ve verdi¤i mücadeleleriy-le bir ça¤a ismini veren bir düflünür olmufltur.

Ayd›nlanma Ça¤›’na etki eden düflünürler kimlerdir?

Ayd›nlanma Felsefesinin ‹lkeleri1. Bilim, Do¤a ve Felsefe: Bu dönemde do¤a bilimlerine duyulan ilgi artm›fl, uygu-lama ön plana ç›km›flt›r. Dönemin düflünürleri bir yandan felsefi kuramlar›n› gelifl-tirirken bir yandan da do¤a bilimleriyle ilgilenmifllerdir. Örne¤in Voltaire matema-tikle, Diderot, anatomi, fizyoloji ve kimya ile, J. J. Rousseau botanikle u¤raflm›flt›r.Bilim ve felsefe aras›nda bir ay›r›m veya bir s›n›r yoktur. Do¤a üzerinde edinilenbilgiler halkla paylafl›lmak istenmifl; halk›n anlayabilece¤i eserler, sözlükler ve an-siklopediler döneme damgas›n› vurmufltur. D’Alembert ve Diderot’un Ansiklopedi-si, 18.yüzy›l›n simgesi olacakt›r.

Ayn› zamanda bilimsel anlamda yeni denemeler devam ettirilmektedir. Bu dö-nem astronomi, fizik ve kimya alanlar›nda bilimsel geliflmelerin oldu¤u bir dönem-dir. Örne¤in, Newton’un çekim kuram›, düflünceye yenilik getirir; Lagrange veLaplace gök mekani¤i ile ilgili önemli veriler elde ederler; Lavoisier kimya alan›n-da önemli at›l›mlar yapar; Buffon (1707-1788) ise do¤a bilimleriyle ilgili pozitif velaik görüfller ileri sürer.

Bir yandan bilimsel geliflmeler yaflan›rken, bir yandan da yeni felsefi kuramlargelifltirilmifltir. 18. yüzy›l filozoflar yüzy›l› olmufltur. Do¤an›n nas›l incelenece¤i ko-nusunda filozoflar›n kuramsal yaklafl›mlar› etkili olmufltur. Bu noktada filozoflar›nher fleye kuflkuyla yaklaflmalar› dikkat çekmektedir. Tarihsel dinleri reddeden bire¤ilim içinde olan filozoflar, görüfllerini ak›l yoluyla ortaya koymaya çal›flm›fllard›r.Düflüncelere, çözümleme ve yararl›l›k egemen olmufl ve sosyal olaylar incelenme-ye bafllanm›flt›r. Örne¤in Voltaire 14. Louis’in Yüzy›l› ad›yla ilk tarih kitab›n› yazar.Fizyokratlar, toplumun ekonomik yap›s›n› inceleyerek, gelirin toplumda nas›l üre-tildi¤ini ve nas›l paylaflt›r›ld›¤›n› araflt›r›rlar ve iktisat biliminin temel esaslar›n› or-taya koyarlar. Montesquieu, iklimin ve co¤rafi yap›n›n, yönetim yap›s› üzerindekietkisini inceleyerek sosyal bilimin olas›l›¤›n› gösterir. Locke ise liberalist görüflleriile siyaset biliminin temellerini ortaya koyar.

Bu bilimsel geliflmelerin ›fl›¤›nda, mutlak monarfli ve geleneksel yap› sorgulan-maya bafllan›r. Yönetime iliflkin yeni çözüm önerileri getirilir; baz› düflünürler ay-d›nlardan oluflan bir yönetimi yani ayd›n despotizmini savunurken, bir k›sm› des-potlu¤a fliddetle karfl› ç›karak, bireyin özgürlü¤ünü amaç edinir. Bu düflünürlerdenMontesquieu, despotizmi, özgürlü¤ün düflman› olarak görür; özgürlü¤ün sa¤lana-bilmesi için de yasama, yürütme ve yarg› gücünü birbirinden ay›r›r. Daha sonra builke, güçler ayr›l›¤› olarak kabul görecektir. Öte yandan Rousseau ise eflitli¤i savu-narak halk yönetiminden yana görüfller ileri sürer. Bu görüfller sonraki yüzy›llar›da derinden etkiler ve 19. yüzy›lda çeflitli ideolojik mücadelelere kaynakl›k eder.

2. Ak›l: Ak›lc›l›k, Ayd›nlanma Ça¤›’na damgas›n› vurmufl olan en önemli ilkedir.Bu dönemde ak›l, gelene¤in ve tanr› iradesinin yerine geçer. Her fley ak›l süzge-cinden geçirilir. ‹nsana ve evrene iliflkin görüfller akl›n rehberli¤inde flekillenir.Ak›l, her fleyin ölçüsüdür. ‹nsanl›¤›n mutlulu¤unun ancak ak›l ile sa¤lanabilece¤idüflüncesi, döneme hâkim olmufltur.

3. Laiklik: Ayd›nlanma Ça¤›’nda her fleyin akl›n rehberli¤inde, bilimsel bir me-totla incelenmesi ve laik temele oturtulmas› esas olmufltur. Din, ahlak ve siyaset la-iklefltirilmeye çal›fl›lm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

4. Mutluluk: Ayd›nlanma Ça¤›’n›n amaçlar›ndan biri de insan›n bu dünyadamutlu olmas›n› sa¤lamakt›r. Bunu da ancak peflin yarg›lardan kurtularak ve akl›n›kullanarak sa¤layaca¤› vurgulan›yordu.

5. Özgürlük: ‹nsan›n düflünme ve düflündü¤ünü ifade etme özgürlü¤ü vard›r.Peflin yarg›lar ve s›n›rlamalar olmaks›z›n insan›n kendini, evrendeki yerini ve do-¤ay› anlama çabas›, ak›lc›l›¤›n gereklerindendir. Ayr›ca Voltaire’in formüllefltirdi¤iticaretin zenginli¤i, zenginli¤in özgürlü¤ü, özgürlü¤ün ticaretin geliflmesini veticaretin geliflmesinin de devletin büyüklü¤ünü sa¤lad›¤› inanc› döneme hâkimolmufltur.

6. Kendine Güven: Kendine güvenen, ak›lc› ve özgür insan, Ayd›nlanma Ça¤›insan tipidir. De¤iflim ve ilerlemenin ancak insan akl›na duyulan güvenle sa¤lana-bilece¤i düflüncesi öne ç›km›flt›r.

7. Hukuk: Ayd›nlanma Ça¤›’n›n amaçlar›ndan biri de hukuk ilkelerini akla uy-gun, eflitlikçi, adaletçi bir hale getirmek; hukuk reformunu gerçeklefltirmektir.

Ayd›nlanma Felsefesi’nin temel ilkeleri nelerdir?

DO⁄A YASASI VE EKONOM‹K L‹BERAL‹ZM Ayd›nlanma Ça¤›’nda bilimsel alanda devrim olarak nitelendirilebilecek geliflmeleryaflanm›flt›r. Bu geliflmelerin temelinde, insan› ve evreni düzenleyen do¤a yasala-r›n› bulma amac› yatmaktad›r. Buna göre do¤an›n bir makine oldu¤u ve insan›n dabu do¤a yasalar›na ba¤l› bulundu¤u ileri sürülüyordu. Bu konuda Descartes (1596-1650) ve Newton (1642-1727)’un görüflleri büyük yank› bulmufltur. Rasyonalizminbabas› say›lan Descartes, bilgiyi do¤adan ö¤renmenin gereklili¤ine dikkat çekmifl-ti Do¤adaki hiçbir fleyin keyfî olmad›¤›n› ve do¤an›n evrensel matematik kanunla-r›na ba¤l› oldu¤unu savunan Descartes’›n bu görüflleri Newton’un düflüncelerinetemel olacakt›r. Nitekim Newton da genel çekim yasas›n› bularak tüm evreni tekbir çekim yasas›n›n hâkim oldu¤u dev bir makine olarak görecektir.

Bu dönemde yaflanan, do¤a ile ilgili bilimsel geliflmeler sonucunda, evrenintam bir uyum ve düzen içinde oldu¤u ve bu düzenin do¤a yasalar› sayesinde mü-kemmel bir saat gibi iflledi¤i düflüncesi hâkim olmufltur. Bu düflünce, Ayd›nlanmaÇa¤› düflünürlerinin kuramlar›n›n temelini oluflturacak ve Modern Ça¤’a geçifli sa¤-layan bir dönüm noktas› olacakt›r.

Newton’un do¤a yasas›na iliflkin düflüncelerinin ekonomik yaflama uygulanma-s›yla yeni bir toplum bilim dal› olarak politik ekonomi geliflmeye bafllam›flt›r. Bualanda görüfl ileri süren düflünürler, ekonomik yaflam›n da kendine özgü kurallar›oldu¤unu savunmufllard›r. Görüfllerinin temelini, her türlü müdahaleden uzak birekonomik yaflam biçimi oluflturuyordu. Fizyokratlar olarak an›lan bu düflünürler,ekonomide “Laissez-faire” (b›rak›n›z yaps›nlar) ilkesini gelifltirdiler. Fizyokratlaragöre ekonomik, toplumsal ve siyasal tüm kurumlar, do¤al yasalara ba¤l› bulunu-yordu. Bu durumda ekonomiye d›flar›dan yap›lan herhangi bir müdahale, bu dü-zeni bozaca¤›ndan insanlar›n mutsuz olmas›na neden olacakt›. Bu nedenle yap›la-cak düzenlemelerin do¤al düzene uygun olmas› gerekliydi ve devlet ancak özelmülkiyeti korumak için ve kamuyla ilgili baz› konularda müdahalede bulunabilir-di. Ayr›ca fizyokratlar bir ulusun zenginli¤inin kayna¤› olarak do¤ay› görüyorlard›.

Öte yandan Adam Smith (1727-1790) de ekonomik yaflam›n do¤al yasalaraba¤l› bulundu¤unu savunmufl ancak uluslar›n zenginli¤inin kayna¤›n›n do¤a de-¤il emek oldu¤unu ileri sürmüfltür. Nitekim 1776’da yay›nlanan Uluslar›n Zengin-li¤i adl› ünlü eseri kapitalizmin temel kitab› olacakt›r. Ona göre ülke ç›karlar›n›n


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



10

korunmas› için serbest dolafl›m›n sa¤lanmas› ve gümrük duvarlar›n›n kald›r›lmas›gerekiyordu.

Görüldü¤ü gibi bu düflüncelerle devletin ekonomiye müdahalesinin önüne ge-çilmeye çal›fl›l›yor; ekonomik alanda liberalizmi savunan görüfller ileri sürülüyordu.

Do¤a yasas› nedir?

AYDINLANMA ÇA⁄I’NDA EDEB‹YAT, SANAT VE MÜZ‹K

EdebiyatAyd›nlanma Ça¤› edebiyatta düz yaz› ça¤› olarak an›lmaktad›r. Özellikle matbaa-n›n yayg›nlaflmas› ve eserlerin ulusal dillere çevrilmeye bafllanmas› edebî eserleringenifl çevrelere ulaflmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu dönemde edebiyata ve sanata duyulanilgi ekonomik geliflmifllikle de paralellik gösterir.

18. yüzy›l Frans›z edebiyat›nda Voltaire, Condorcet ve Rousseau öne ç›kanisimler aras›ndad›r.

Voltaire, Candide adl› roman›nda insanl›¤›n sorunlar›n›n bilimsel ilerleme ileçözümlenebilece¤ine duyulan inanc› elefltirerek, teknolojik geliflmelere bel ba¤la-mak yerine insan›n kendi kendisini gelifltirmesi yani “kendi bahçesini ekmesi” zo-runlulu¤unu vurgular. Rousseau ise e¤itim konusuna e¤ilmifl ve Emile adl› roma-n›nda e¤itimin amac›n›n, insana yaflama sanat›n› ö¤retmek olmas› gerekti¤ine dik-kat çekmifltir. Ayd›nlanma Ça¤›’nda ‹ngiltere’de özellikle yergi alan›nda JonathanSwift (1667-1745)’in ve Samuel Johnson (1709-1784)’›n ismi geçmektedir. Swift,Gulliver’in Gezileri adl› ünlü eserinde savafl›, kavgay›, kötülü¤ü elefltirmektedir.Johnson da elefltiri ve hiciv yaz›lar›yla, yazd›¤› ‹ngiliz Dili Sözlü¤ü ve fliirleriyle ‹n-giliz edebiyat›nda önemli bir yere sahiptir.

Bu yüzy›lda Alman edebiyat›nda öne ç›kan isim ise Gotthold Lessing (1739-1781)’dir. Alman tiyatro türünün babas› say›lan Lessing, eserlerinde ak›l ça¤› konu-lar›n› ele alm›flt›r.

Sanat Ayd›nlanma Ça¤›’n›n sanat anlay›fl›n›n haz›rl›k evresi Rönesans Dönemi olmufltur.Ancak bu yüzy›lda akl›n egemenli¤i sanat anlay›fl›na da yans›m›fl ve resim sanat›daha demokratik bir içerik kazanm›flt›r. Heykelde ise daha duygusal ve hareketlifigürler öne ç›km›flt›r. Mimaride klasik Rönesans mimarisi ile barok üslubun birlefl-tirilerek yeni bir tarz›n oluflturuldu¤u görülür. Versailles Saray› bu mimarinin engüzel örneklerinden biridir.

Müzik Rönesans Dönemi’nde ‹talya’da din d›fl› müzi¤in ilk örne¤i olarak ortaya ç›kanopera, 18. yüzy›lda da egemenli¤ini sürdürmüfltür. Ancak bu dönemde Georg Fri-edrich Handel (1685-1759), Christoph Gluck (1714-1787) ve Wolfgang AmedeusMozart (1756-1791) gibi daha çok Alman sanatç›lar öne ç›km›flt›r. Handel ayn› za-manda oratoryo müzi¤inin de ilk bestecisidir. Ayr›ca Johann Sebastian Bach(1685-1750) da orkestra, oda müzi¤i ve sonat gibi müzi¤in pek çok türüne katk›-da bulunmufltur.

Görüldü¤ü gibi 18. yüzy›lda pek çok alanda oldu¤u gibi müzik alan›nda da birdevrim yaflanm›flt›r. ‹lk senfoni ve quartet örneklerini veren Franz Joseph Haydn


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



11

(1732-809) ile her türden çok say›da eser besteleyen Mozart, Ça¤’a isimlerini ver-mifllerdir. Haydn ve Mozart Ça¤› olarak da bilinen 18. yüzy›lda müzi¤in merkeziolarak Viyana sivrilmeye bafllar. Sonuç olarak 18. yüzy›l, yaflanan de¤iflimlerin so-nuçlar›n›n al›nd›¤› bir yüzy›l olmufltur.

OSMANLI VE AVRUPA ‹Ç‹ÇEL‹⁄‹: ‹LET‹fi‹M VE ETK‹LEfi‹M

Osmanl› Devleti’nin Ça¤dafl Avrupa’n›n Do¤uflundaki Rolüve EtkisiKuruluflundan itibaren bat›ya do¤ru yay›lma politikas› izleyen, Balkanlar’da ilerle-yen, Viyana kap›lar›na dayanan Osmanl›lar›n tarihinden bahsetmeyen bir Avrupatarihi eksik kalmaya mahkumdur. Osmanl› ve Avrupa tarihleri birbiriyle iç içe geç-mifltir; bu nedenle de bir arada incelenmelidir.

Burada amac›m›z Osmanl›’n›n özellikle Klasik Dönemi’nde (16. yüzy›l) Avrupasiyasetini belirleyen çok önemli bir siyasi güç oldu¤u ve modern Avrupa’n›n do-¤uflunu haz›rlayan temel bir dinamik oldu¤u gerçe¤ine dikkat çekmektir.

Osmanl› Devleti kuruluflundan itibaren bulundu¤u co¤rafyadaki güçlerle siyasi,kültürel ve ekonomik iliflki içinde olmufl ve 600 y›l varl›¤›n› bu flekilde sürdürmüfltür.

‹stanbul’un fethi (1453) ile kendisini Roma ‹mparatorlu¤unun varisi sayan FatihSultan Mehmet’in flahs›nda, Osmanl›’n›n siyasi gücü tart›flmas›z kabul görmüfltür.Daha önce Bizans’a tabi olan yerleri Fatih Sultan Mehmet, birer birer kendisineba¤lam›fl, hakimiyet alan›n› geniflletmifl ve seferler planl› bir flekilde Güney ‹tal-ya’da Otranto’ya kadar sürdürülmüfltür. Dolay›s›yla Katolik Rum Kilisesi’nin siyasigücünü kaybetmesinde Osmanl› ilerleyiflinin ve Ortodokslar›n hamili¤ini üstlenmiflolmas›n›n etkisi büyüktür. Papal›k otoritesinin sars›lmas›yla Avrupa siyasi dengesi-nin de¤iflmesinde de Osmanl›n›n etkisinden söz etmek mümkündür.

Osmanl› Devleti’nin Venedik’le olan ticari, siyasi ve askeri iliflkileri hem Balkan-lar’›n hem de Avrupa’n›n tarihini etkilemifltir. Bu nedenle bu devletlerin tarihi iç içegeçmifltir. Yine Habsburg ‹mparatorlu¤u’nun tarihi de Osmanl› tarihinden ayr› anla-t›lamaz. Amac›, Katolik olan bir dünya devleti kurmak olan fiarlken’in karfl›s›na Ka-nuni Sultan Süleyman kendi evrensel egemenlik anlay›fl› ile ç›k›yordu. Hedefini ger-çeklefltirme konusunda hiçbir engel tan›mayan Kanuni Sultan Süleyman’›n ordula-r›n›n karfl›s›na ç›kma cesareti gösteremeyen fiarlken, Osmanl› karfl›s›nda prestij kay-bederken; Kanuni, Avrupa topraklar›ndaki ilerleyifline devam ediyordu.

Ayn› dönemde Fransa kral› siyasi gücünü Osmanl› Devleti’nden al›yordu. Nite-kim Fransa Kral› Fransuva, fiarlken’e esir düflünce, ancak Osmanl›’dan ald›¤› des-tekle krall›¤›n›n bafl›na tekrar geçebilmifltir. Varl›¤›n› Osmanl›ya borçlu olan Fran-sa, Osmanl› yanl›s› bir siyaset izlemifltir. Böylece Osmanl› Devleti, Fransa’y› Hristi-yan blo¤unun ve Haçl› ittifaklar›n›n d›fl›nda tutmay› baflarm›flt›r. Öte yandan ‹ngi-lizler de Akdeniz’de güvenli bir ticaret yapabilmek için Osmanl› devleti ile iyi biriliflki kurmaya çal›flm›flt›r. Çünkü ‹spanyol donanmalar›na karfl› kendilerini koruya-cak tek güç olarak Osmanl› Devletini görüyorlard›. Nitekim ‹ngiltere Kraliçesi Eli-zabeth, Sultan III. Murad’a gönderdi¤i mektubunda ‹ngiliz tüccarlar›n›n ticaretineizin verildi¤i takdirde ‹ngilizlerin Osmanl›lara sad›k bir dost olarak kalaca¤›n› ifa-de ediyordu. Anlafl›ld›¤› üzere Akdeniz’de söz sahibi olan Osmanl›lar, ‹spanyolla-ra karfl› yard›m› ve deste¤i aranan bir güç olarak görülmüfllerdir. Böylece ‹ngiltereile de ticari ve siyasi iliflkiler kurulmaya bafllanm›fl, 1583’te ‹ngilizlere serbest tica-ret izni veren anlaflma imzalanm›flt›r. Daha Kanuni döneminde verilen kapitülas-


yonlarla ticari ayr›cal›klara sahip olan Fransa, Osmanl› himayesinde Akdeniz tica-retini kendi tekelinde tutmak istiyordu ve ‹ngilizlere tan›nan haklardan rahats›zd›.‹ngilizler ise ‹spanyollara karfl› Osmanl› himayesini tercih ediyorlard›. Osmanl› ge-liflen siyasi flartlara uygun bir politika izliyor; bir yandan dengeyi sa¤larken bir yan-dan da siyasi iliflkilerin temel belirleyicisi olarak Avrupa devletlerini kendi hedef-leri do¤rultusunda kullan›yordu. Görüldü¤ü gibi Osmanl› Devleti kendine özgüekonomik, sosyal ve siyasi organizasyon modelleri gelifltirmifl ve Avrupa devletle-riyle yak›n bir iliflki içinde olmufltur. Böylece Avrupa’daki de¤iflmelerden hem et-kilenen hem etkileyen taraf olmufltur.

Öte yandan Osmanl› Devleti, yönetimi alt›ndaki etnik, dilsel ve dinsel grupla-r›n kimli¤ini koruyarak izledi¤i siyasetle Güneydo¤u Avrupa, Orta Do¤u hatta Ku-zey Afrika toplumlar› üzerinde derin izler b›rakm›flt›r. Osmanl› Devleti, üç dinibirden resmen tan›yan; etnik ve dinsel alt gruplar›yla birlikte uyumlu bir flekildebir arada yaflamalar›n› güvence alt›na alan tek siyasi organizasyondur. KaynaklarOsmanl› yönetiminde varl›¤›n› sürdüren çok say›da etnik veya dilsel gruptan sözetmektedir. Avrupa, Asya ve Afrika’daki devletlerin ve federe cumhuriyetlerin ço-¤u k›smen veya tamamen Osmanl› egemenli¤inde bulunmufltur. Bu durumda Av-rupal›, Balkanl› ve Orta Do¤ulu bu devletlerin tarihi, Osmanl› tarihinden ayr› dü-flünülemez ve incelenemez. 600 y›l boyunca, üç k›taya yay›lan Osmanl› Devle-ti’nin uzun ömürlü oluflunun s›rr›; bu kadar genifl topraklarda farkl› din, dil ve ›rkmensuplar›n› bir arada uyum içinde yaflatabilecek bir dahili teflkilata ve kapasite-ye sahip olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu çok uluslu ve çok dinli Osmanl› ya-p›s›, sosyo etnik bir dengeyle iç tutarl›l›¤›n› kurmay› baflarm›flt›r. Bu dengeninuzun ömürlü olmas› da yönetim anlay›fl›na milli bir ideolojinin hakim olmamas›n-dan kaynaklanm›flt›r. Sonuç olarak Klasik Osmanl› Devlet yönetiminin temel özel-li¤i çokuluslu ve çok dinli bir teflkilat yap›s›na sahip olmas›, bu yap›y› uyum için-de yaflatabilmesidir.

Osmanl› Siyasetinin Avrupa’daki ‹zleri Osmanl› Devleti, 16.yüzy›lda dorukta olan siyasi gücünü ve nüfuzunu müttefikiolan Avrupal› devletler üzerinde etkin bir flekilde kullanm›flt›r. 1535’den itibarenFransa’ya daha sonrada Hollanda ve ‹ngiltere’ye tan›nan ticari ayr›cal›klar›n teme-linde, Osmanl› otoritesi lehine bir güç dengesi oluflturma çabas› dikkat çekmekte-dir. fiöyle ki bir yandan bu devletleri papal›k otoritesine karfl› himaye ederek vepapal›¤a karfl› mücadelelerini destekleyerek kendi yan›na çekmekte; bir yandanda rakibi Habsburg Hanedan›’na karfl› elini güçlendirmekteydi. Ayn› zamanda ba-z› Avrupa devletlerine ticari ayr›cal›klar tan›nmas›n›n temelinde Akdeniz ticaretinicanl› tutma çabas›n›n yan›nda bu devletleri olas› bir Haçl› blo¤unun d›fl›nda tutmahedefi de öne ç›k›yordu. Sonuçta karfl›l›kl› bu siyasi ve ekonomik iliflkilerin seyri-ni 15. ve 16. yüzy›llarda büyük oranda Osmanl› Devleti belirliyordu. Nitekim Os-manl› Devleti’nin Fransa ile iliflkileri bu hedef do¤rultusunda flekillenmifl ve planl›bir siyasetin gere¤ine göre ifllemifltir. Bu amaç do¤rultusunda Osmanl›, ünlü deniz-cileriyle ve donanmas›yla Fransa’y› desteklemifltir. Bat› Akdeniz’deki Osmanl› do-nanmas› Fransa’n›n güneyini her türlü sald›r›dan koruyarak, Fransa’ya gücünü ku-zeyde yo¤unlaflt›rma imkan› tan›m›flt›r. Sonuç olarak Fransa’n›n ulusal bir devletolarak do¤mas›nda Osmanl› deste¤inin önemli bir pay› olmufltur. Yine Osmanl›la-r›n Protestanlara olan deste¤i ile Kalvinistlerin baflar›s› bu politikan›n bir sonucu-dur. 1430’dan 1525’e kadar süren ‹talya savafllar›nda ve ‹talyan diplomasisinde deOsmanl› Devleti, belirleyici bir rol oynam›flt›r. Fransa örne¤inde oldu¤u gibi ‹talya


kent devletleri de rakiplerine karfl› Osmanl› deste¤ini sa¤lama peflindeydiler vemuhaliflerini Osmanl›’y› yard›ma ça¤›rmakla tehdit ediyorlard›.

K›saca Osmanl› Devleti, 16.yüzy›lda Avrupa’daki kuvvetler dengesini sa¤layanönemli bir siyasi güç olarak görülüyordu. Osmanl›lar›n Avrupa siyaseti üzerindeoynad›klar› bu etkin rol, 1580’den sonra da ‹ngiltere ve Hollanda üzerinden devametmifltir. Onlar da Osmanl› deste¤ine ihtiyaç duymufllard›r. Özelliklede Habsburg-lar›n üstünlük mücadelesine karfl› Osmanl› Devleti bir kurtar›c› olarak görülmüfl-tür. Habsburglar karfl›s›nda Osmanl› yükselifli, ayn› zamanda Avrupa’da Protestan-l›¤›n yay›lmas›n› sa¤layan bir etki yapm›flt›r. Benzer flekilde, Osmanl› hakimiyeti al-t›ndaki Macaristan ve Transilvanya’da da Kalvinizmin yay›lmas› mümkün olmufltur.

Özetle, Osmanl› yönetimi, hakim oldu¤u co¤rafyalarda yaflayan halklar›n dinve dillerini koruyarak kültürel kimliklerini kal›c› k›lm›fl, devaml›l›¤›n› sa¤lam›flt›r.Bu sayededir ki Balkan ve Ortado¤u toplumlar› dini farkl›l›klar›na ve siyasi bölün-müfllüklerine ra¤men bugüne kadar yaflayabilmifllerdir. Bütün bu nedenlerden do-lay› Avrupa tarihini Osmanl›dan ayr› incelemek mümkün de¤ildir. Osmanl› Devle-ti, Avrupa tarihinin d›fl›nda de¤il, aksine tam merkezinde yer alm›fl; Avrupa tarihi-nin ayr›lmaz bir parças› olmufltur.

Osmanl› Devleti Avrupa siyasi yap›s›n› nas›l etkilemifltir?

Do¤u-Bat› Aras›nda Bir Köprü Olarak Osmanl› Bir ‹slam devleti olan Osmanl›lar, ‹slam dünyas›n›n bat›ya do¤ru ilerlemifl uç nok-tas› konumundayd›. Gaza anlay›fl› içinde yap›lan fetihlerle de Osmanl›, Do¤u’nunegemenlik anlay›fl›n›n Bat›’ya uzanmas›n› sa¤layan bir devlet oldu. Do¤u ile Bat›aras›ndaki ba¤, Osmanl› üzerinden kuruldu. Dolay›s›yla Osmanl› ‹mparatorlu-¤u’nun tarihi bir bak›ma Do¤u ile Bat›’n›n; bir baflka ifadeyle ‹slam Dünyas› ileHristiyan Dünyas› aras›ndaki iliflkilerin bir tarihidir. Burada iki farkl› dünyadan;kendine özgü tarihsel koflullara ve kültürel birikime sahip iki farkl› uygarl›ktan sözedilmektedir. Köprü görevi gören Osmanl› siyasi organizasyonu alt›nda karfl›laflanbu iki uygarl›¤›n birbirleriyle bütünüyle örtüflmesi mümkün olmad›¤› gibi birbirle-rinden etkilenmemifl olmalar› da mümkün de¤ildir.

Do¤u ile Bat›’n›n etkileflimi, tarihi süreç içinde baz› somut örneklerle kendinigöstermektedir. Yeniça¤ Avrupa’s›n›n ekonomik, sosyal, siyasal ve düflünsel de¤i-fliminin bafllad›¤› ilk yer ‹talya kent devletleridir. Haçl› seferleri ile bafllayan süreç-te Do¤u ile ticareti sayesinde zenginleflen ‹talya kent devletleri, feodal ekonomikve sosyal yap›n›n en erken çözüldü¤ü yer olmufltur. Bu ticaret sayesinde elde edi-len sermaye ile kapitalist birikimin ilk örnekleri burada ortaya ç›km›fl, dolay›s›yla‹talyan flehir devletlerinin, uzun mesafeli bu ticareti, Roma ‹mparatorlu¤u’nun mi-ras›ndan çok 11.ve 12.yüzy›llardaki ‹slam dünyas›n›n izlerini tafl›m›flt›r. Avrupa’n›nOrtaça¤’› yaflad›¤› bu yüzy›llarda, Do¤u’da ‹slam Rönesans› yaflan›yordu. Bu etki,düflüncede oldu¤u kadar ekonomik ve toplumsal hayatta da kendini gösteriyordu.Co¤rafi kefliflerden önce, Afrika ve Asya’dan gelen ticari mallar ‹slam ülkelerininiçinden geçerek, Avrupa’ya tafl›n›yordu. Bu ticareti ‹slam dünyas›n›n tüccarlar›yapt›¤› için vadeli sat›fl, senetle mal teslimi gibi uygulamalar da ilk olarak ‹slamco¤rafyas›nda ortaya ç›kt› ve buradan, önce ‹talya kent devletlerine, sonra da di-¤er Avrupa devletlerine yay›ld›. Nitekim ticari ifllemlerle ilgili Bat› dillerine geçmiflolan ‹slami kelimelerin varl›¤› da bunu do¤rulamaktad›r. Bat›da bu ifllemler, ban-kac›l›k sistemi içinde daha da gelifltirilmifltir. Ayr›ca Arap rakamlar›, barut ve pusu-la da Do¤u’nun Bat›’ya arma¤anlar› aras›nda say›l›r. Özellikle pusulan›n kullan›m›,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



12

co¤rafi kefliflerde Avrupal›lar için hayati öneme sahip unsurlardan biri olmufltur.Bunlar zaman› gelince bu defa Bat›’dan baflka yerlere aktar›lm›flt›r. Bütün bu ödünçal›nan mal ve de¤erler, Do¤u ile Bat› aras›nda kültürel etkileflimin varl›¤›n› göster-mektedir. Avrupa’n›n Do¤u’dan edindi¤i ve co¤rafi keflifleri mümkün k›lan bilgibirikimi ve tecrübelerin ayr› bir önemi vard›r. Haritalar›n yap›lmas›, limanlar›n tes-piti, Hint Okyanusu’ndaki ak›nt›lar, rüzgarlar, y›ld›zlar, yön tespiti ile ilgili bilgi vedeneyimler Arap co¤rafyac›lar› arac›l›¤›yla Bat›’ya aktar›lm›flt›r.

‹slam arac›l›¤›yla, Bat›’ya tafl›nan bir baflka de¤er de, ‹slam dünyas›nda tan›-nan, Yunan bilim ve felsefesidir. Bat›n›n ‹slam arac›l›¤›yla yeniden keflfetti¤i bufelsefe, Bat› rönesans›na giden süreci bafllatacakt›r. Yine ‹stanbul’un Osmanl›lartaraf›ndan fethi üzerine ‹talya’ya giden Rum ayd›nlar taraf›ndan getirilen antik dö-nem eserleri de, Roma kültürünün yeniden canland›r›lmas›nda etkili olmufltur.Böylece antik Yunan felsefesi ve eserleri Avrupa’ya yay›lm›flt›r. Avrupa’daki dü-flünsel dönüflümün kaynaklar› aras›nda ‹spanya’daki Endülüs ‹slam etkisini desaymak gerekir. ‹bn-i Sina, ‹bn-i Rüfld gibi önemli ‹slam filozoflar›n›n eserlerininincelenmesi de dönüflüm için ihtiyaç duyulan birikime katk›da bulunmufltur. K›-saca Bat› Avrupa’da yaflanan bu büyük dönüflümün temelinde Osmanl›’n›n ve ‹s-lam’›n izlerini görmek mümkündür. Bu dönüflümün ekonomik aya¤› ise co¤rafikefliflerle tamamlanm›flt›r.

Osmanl›’da Bilim ve Avrupa Bilimi ile ‹lk Temas Osmanl›’da bilim hareketleri kendine özgü bir geliflim göstermifltir. Bafllang›çta es-ki ‹slam devletlerinin birikiminden etkilenerek oluflan Osmanl› bilimi k›sa bir süreiçinde eski bilim ve kültür çevrelerini etkileyen öncü bir konuma gelmifltir. Dahasonra da 17.yy.dan itibaren Bat› biliminin etkilerinin Osmanl›’da görülmesiyle bir-likte yine Osmanl› kanal›yla ‹slam ülkelerini etkilemifl olmas› da Osmanl›n›n buöncü karakteriyle gerçekleflmifltir. Osmanl› üstlendi¤i bu rol ile Do¤u ile Bat› ara-s›nda kendine özgü bir sentez oluflturmufltur. Osmanl›lar bir yandan ‹slam dünya-s›n›n bilimsel ve kültürel birikimini koruyup yaflat›rken bir yandan da kendi dene-yimleriyle bu miras› zenginlefltirmifllerdir. Böylece ‹slam medeniyetinin eski mer-kezlerinin yan› s›ra Bursa, Edirne, ‹stanbul, Üsküp, Saray Bosna gibi yeni kültür vebilim merkezleri ortaya ç›km›flt›r. Bu dönemde geliflen Osmanl› bilim ve kültürübirçok Ortado¤u, Kuzey Afrika ve Balkan ülkesiyle günümüz Türkiye’sinin de kül-türel kimli¤ini ve bilim miras›n› oluflturmufltur.

Osmanl›da bilimsel faaliyetleri gerçeklefltirmek, devlet ve toplumun ihtiyaçlar›-n› karfl›lamak amac›yla medreseler kurulmufltur. Medreseler d›fl›nda matematik, as-tronomi, t›p gibi ilimlerin, usta-ç›rak iliflkisi içinde e¤itimini veren kurumlar da var-d›. fiifahaneler ve muvakkithaneler, bunlar aras›nda say›labilir. Böylece medresele-rin d›fl›nda da ilmi ve kültürel faaliyetler sürdürülmüfltür. T›p e¤itimi ve sa¤l›k hiz-meti veren darüflflifalar, zaman tayininin yan› s›ra matematik ve astronomi e¤itimiveren muvakkithaneler gibi kurumlar ile aktif ve dinamik bir ilim ortam› oluflturul-mufltur. Klasik dönemde yaz›lan bir çok eser medreselerin yan› s›ra bu kurumlar-da haz›rlanm›flt›r.

Bu alanda III. Murad’›n emriyle ‹stanbul’da aç›lan rasathaneden de söz etmekgerekmektedir. Bu rasathane ‹slam dünyas›n›n en büyük rasathanesi olarak plan-lanm›fl ve zaman›n en geliflmifl astronomi cihazlar›yla donat›lm›flt›r. Bir kütüphane-si de bulunan rasathanenin bafl›nda Suriye ve M›s›rda e¤itim alan Türk as›ll› Taki-yüddin El Raflid bulunuyordu. 1573 y›l›nda faaliyete bafllayan rasathane, 1580 y›-l›nda y›k›l›fl›na kadar çal›flmalar›n› sürdürmüfltür. Takiyüddin’in rasathanesinde


kulland›¤› aletleri, Avrupal› ça¤dafl›, ünlü astronom Tycho Brahe’nin 1576’da kur-du¤u rasathanesinde kulland›¤› aletlerle benzer özelliklere sahiptir. Ayn› dönemdefarkl› co¤rafyalarda benzer aletlerle rasat çal›flmalar›na bafllanm›fl olmas› dikkat çe-kicidir. Bat› Dünyas› Batlamyus’dan (2.yy), Kopernik’e kadar (16.yy), aç›lar›n öl-çülmesinde kiriflleri kullan›rken; Tak›yeddin kiriflleri de¤il ‹slam astronomi gelene-¤ine uyarak; sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant gibi trigonometrik fonksiyonlar› kul-lanm›flt›r. Ayr›ca güneflin apojesini, Kopernik ve Brahe’ye göre gerçe¤e en yak›nde¤erde hesaplam›flt›r. Tak›yeddin, yeni rasat aletleri de icat etmifltir. Böylece ‹s-tanbul rasathanesinin kuruluflundan sonraki faaliyetleri, ‹slam astronomi çal›flma-lar›na en ileri geliflmeyi sa¤lam›flt›r. Osmanl› biliminin zirvesini oluflturan bu çal›fl-malar; devlet adamlar› aras›ndaki rekabet ve k›skançl›k yüzünden, dini bahanelerileri sürülerek y›k›lm›flt›r. Bu y›k›m, Osmanl› ilim gelene¤inin duraksamas›n›n dabafllang›c› olmufltur.

Klasik dönem Osmanl› bilim gelene¤inin oluflmas›nda; özellikle medreselerinkurulmas›, maddi destek, eserlerin telifi gibi pek çok konuda do¤rudan padiflahla-r›n ve ayn› zamanda di¤er devlet erkan›n›n önemli katk›lar› olmufltur. ‹mparator-lu¤un en ihtiflaml› döneminde; en iyi eserlerini ortaya koyan klasik bilim gelene-¤i, Osmanl› e¤itim kurumlar› ile ‹slam bilim gelene¤i üzerine kurulup geliflmifltir.Bu gelenek, Osmanl›n›n Bat› ile temas› sonras›nda da yaflam›fl ve 19.yüzy›l›n ikin-ci yar›s›na kadar baz› temel unsurlar›yla devam etmifltir.

Avrupa Biliminin Osmanl› Üzerindeki ‹zleri Genifl bir co¤rafi alana hükmetmesi ve Bat› Avrupa ülkeleriyle s›n›r komflusu ol-mas› dolay›s›yla Osmanl› Devleti, Bat› dünyas›ndaki geliflmelerin d›fl›nda kalma-m›flt›r. Dolay›s›yla Bat› Avrupa ülkelerinde yaflanan de¤iflimin izlerini ve etkileriniOsmanl› Devleti üzerinde görmek mümkündür. Bat› bilim ve teknolojisinin yay›l-d›¤› ilk yer Osmanl› co¤rafyas›yd›. Osmanl›lar, Avrupa’daki keflifler ve icatlardanhaberdard›. Ancak, Osmanl›lar hem askeri aç›dan, hem de sahip olduklar› kültürelkimlikle manevi aç›dan kendilerini Avrupal›lardan üstün görüyorlard›. Osmanl›la-r›n Bat› bilim ve teknolojisi karfl›s›ndaki tutumu, “güçlü bir ‹mparatorlu¤un kendinüfuz alan› d›fl›ndaki geliflmeler karfl›s›nda tak›nd›¤› seçici tav›r” fleklinde yorum-lanmaktad›r. Böylece Osmanl› aç›s›ndan seçici bir transfer süreci bafllayacakt›r.

Avrupa biliminin al›nmas› konusunda seçici davran›lmas›n›n bir nedeni de Os-manl› e¤itim sistemi ve ekonomik yeterlilikti. Do¤al olarak yükselme dönemindeOsmanl›lar, Bat›’y› takip etme ihtiyac› duymad›lar. Ayr›ca Bat›’daki yeniliklere kar-fl› da tedbirli davrand›lar. Osmanl›lar, ancak Sanayi Devrimi ile Avrupa’n›n afl›lama-yan yükseliflini fark etmifllerdir. Bu seçici transfer süreci içinde Osmanl›lar, 15. yüz-y›ldan itibaren özellikle ateflli silahlar, haritac›l›k ve madencilik alan›nda Avrupateknolojisinden yararlanmaya bafllam›fllard›r.

16.yüzy›lda Osmanl› haritac›l›¤› Piri Reis’in eserleriyle geliflmifltir. Piri Reis1513’te çizdi¤i büyük ölçekli dünya haritas›n›, Kristof Kolomb’un Amerika haritas›ile Avrupa ve ‹slam haritalar›ndan yararlanarak haz›rlam›flt›. Piri Reis, ikinci harita-s›n› 1528’de Kanuni Sultan Süleyman’a sunmufltur. Bir parças› günümüze gelen buharita Kuzey Atlas Okyanusu ile Kuzey ve Orta Amerika’da yeni keflfedilen yerle-ri içine al›yordu. Yine Piri Reis’in denizcilik ve deniz astronomisi hakk›nda kendigözlemlerine yer verdi¤i; Do¤u ve Bat› kaynaklar›ndan yararlanarak haz›rlad›¤› Ki-tab-› Bahriye adl› eseri Akdeniz ve Ege Denizi’nin harita ve çizimlerini de içerenönemli bir eserdi.


Deniz co¤rafyas› konusunda öne ç›kan bir di¤er isim de Seydi Ali Reis’dir.Uzun deniz seyahatlerini, Hint Okyanusundaki gözlemlerini astronomi ve co¤rafibilgilerini kaleme ald›¤› el-Muhit adl› türkçe eseri oldukça önemlidir. 16.yüzy›ldakaleme al›nan, Muhammed b.Emir el-Suudi el Niksari’nin Tarih-i Hind-i Garbi ad-l› eseri ise Amerika’dan ve co¤rafi kefliflerden bahsetmektedir. ‹spanyol ve ‹talyankaynaklardan yararlan›larak yaz›lan eserde Kolomb, Balboa, Magellan, Cortes vePizarro’nun keflifleri anlat›lmaktad›r. Bu eser, Avrupal›lar›n gerçeklefltirdi¤i co¤rafikeflifleri Osmanl›lar›n yak›ndan takip etti¤inin ve co¤rafi eserlere verdi¤i öneminbir göstergesidir.

17.yüzy›la gelindi¤inde ise Bat› ve Do¤u kaynaklar›ndan yararlan›larak haz›rla-nan Katip Çelebi’nin eseri Cihannüma dikkat çekmektedir. Osmanl› co¤rafyas› vekültür tarihi bak›m›ndan önemli olan bu eserden baflka Katip Çelebi’nin baflkaeserleri de vard›r; bunlar aras›nda Avrupal› yazarlar›n tarih ile ilgili eserlerinin çe-virileri dikkat çekmektedir.

Sonuç olarak Piri Reis ile bafllayan Osmanl› Co¤rafyac›l›¤› Cihannüma ile gelifl-mifl ve bu ak›m 19. yüzy›la kadar devam etmifltir. Özellikle 17.yüzy›ldan itibarenAvrupa dillerinden tercüme edilen bilimsel eserler öne ç›kmaktad›r. Bu tercümeeserlerle, Osmanl› bilim dünyas›na, Bat›l› kavramlar girmeye bafllam›flt›r. fiunu dabelirtmek gerekir ki Kopernik’in günefl merkezli kuram› Avrupa’da büyük tart›flma-lara yol açarken, Osmanl›da olumlu bir yaklafl›mla teknik bir detay olarak ele al›n-m›flt›r. ‹slam inanc›nda bu konuya ters düflen bir anlay›fl›n olmamas› bunda etkiliolmufltur. Bu konuda din ve bilim çat›flmas› yaflanmam›flt›r. Bat›da ise kilise ö¤re-tilerine ters oldu¤u için kabul görmemifltir. Ancak bilimsel geliflmelerin önünü kes-mek mümkün olamayacak; Papan›n bilim üzerindeki bask›s›na ra¤men, Kilise oto-ritesi reddedilerek bilimin geliflmesinin önü aç›lacakt›r. K›saca ‹slam, bilimle çat›fl-mazken; Hristiyan ö¤reti bilimle çat›fl›yordu ve Bat› dünyas›nda bu çeliflki KatolikKiliseye karfl› ç›k›larak afl›ld›. Avrupa’daki ilmi ve co¤rafi geliflmelerden haberdar


Resim 6.4

Piri Reis’in DünyaHaritas›

olan Osmanl›lar, özellikle 17.yy. sonlar›ndan itibaren bat› bilim ve teknolojisinedaha fazla ilgi duymaya bafllad›lar. Böylece klasik dönemde uygulad›¤›, seçici bil-gi transferinden de uzaklaflt›lar. 18.yüzy›la gelindi¤inde ise Avrupa bilimi kadar,kültür ve yaflant›s› da ilgi uyand›rmaya bafllad›.

Kültürel Etkileflim Ayn› co¤rafyada yaflayan; birbirleriyle siyasi ve ticari iliflkiler içinde bulunan Os-manl› Devleti ile Avrupa devletlerinin kültürel etkileflimi kaç›n›lmazd›r. Ancak Kla-sik Dönem’de Osmanl›lar, Dar ül Harb olarak nitelendirdikleri Hristiyan dünyas›-n›n kültür etkilemesinden mümkün oldu¤unca uzak kalm›fllard›. Bunda siyasi güçve otoritesinin zirvede olmas›n›n yan› s›ra gayrimüslimleri taklit etmeyi küfürle efl-de¤er gören bak›fl aç›s›n›n da rolü vard›. Bu anlay›fl›n de¤iflimi ise Karlofça Antlafl-mas› (1699) ile bafllayacakt›r. 18.yüzy›ldan itibarende Bat› be¤enilen ve dolay›s›y-la da taklit edilen bir kültür haline gelmifltir.

Bat›’dan ilk aktar›mlar teknik alanda ve silahlarda olmufltur. Devletin en temelgörevi kendini ve halk›n› korumak oldu¤undan, savunmaya yönelik teknik yeni-liklerin al›nmas› öncelikli olmufl, ayr› bir önem tafl›m›flt›r. Ayr›ca ‹slam anlay›fl› dabunu destekliyor; düflman› yenmek için onun silah›n› ve uygulad›¤› yöntemi taklitetmenin dine ayk›r› olmad›¤›n› kabul ediyordu. Üstelik reform yanl›s› ‹slam ulema-s› ‹slam toplumunun yarar›na olacak ve devam›n› sa¤layacak her türlü bilim veteknik geliflmeleri bu ba¤lamda de¤erlendiriyordu. Nitekim Osmanl›lar, çeflitli mil-letlerden gelen sanatkar, mühendis ve tabipleri gruplar halinde teflkilatland›rm›fl;sarayda Efrenciyan ad›yla ayr› bir dairede toplanan bu meslek erbab›n›n bilgi vedeneyimlerinden yararlanm›flt›r. Öte yandan Fatih Sultan Mehmed, saray›nda Rumve ‹talyan alim ve sanatkarlar› himaye etmifl; Yunan ve Latin klasik eserlerindenoluflan bir saray kütüphanesi kurmufltu. Gentile Bellini’nin hükümdar›n portresiniyapmas›; Leonarda da Vinci gibi rönesans döneminin önemli sanatç›lar›n›n Os-manl› padiflah›na büyük projeler -köprü ve inflaat gibi- sunmas› , rönesans›n kül-tür etkileri olarak de¤erlendirilebilir.

‹ki kültür aras›nda ticaret yoluyla bafllayan ekonomik ve sosyal iletiflim de kül-tür aktar›m›n› kolaylaflt›r›c› bir etki yapm›flt›r. D›fl ticarete aç›k liman flehirlerindebu de¤iflim daha aç›kt›r. ‹ki kültür aras›nda arac› gruplar›n varl›¤›, sürgün, göç, dinde¤ifltirme, yabanc› uzmanlar›n istihdam› da kültürel etkileflimi h›zland›r›c› bir roloynam›flt›r. Nitekim Klasik Dönem’de, Osmanl› topraklar›na gelen göçmenler ayn›zamanda kültür tafl›y›c›s› olmufllard›r. Özellikle 1492’de ‹spanya’dan kovulan Ya-hudilerin Osmanl›ya göçü, tekstil, silah yap›m› gibi alanlarda teknoloji transferineyol açm›flt›r. Ticari iliflkiler, Osmanl› ile ‹talya kent devletleri aras›nda di¤er Avru-pa devletlerine göre daha erken bafllam›flt›r. Bu iliflkiler teknolojik alanda baz› al›fl-verifllere de vesile olmufltur. II. Bayezid, büyük yelkenli gemilerin yap›m› için Ce-neviz’den mühendisler getirtmifltir. Denizcilik alan›nda ‹talyan kentlerinin teknikdeneyimi ileri düzeyde idi ve donanmas›n› güçlendirmek isteyen Osmanl› Devletide bu tecrübeden yararlanmas›n› bildi. Osmanl› denizcilik deyimlerinin ‹talyancakökenli olmas› bunu göstermektedir.

Ticaretle bafllayan kültürel etkileflim 15.yüzy›ldan itibaren kendini göstermek-tedir. ‹talyanlardan sonra, 16-18. yüzy›llarda Frans›z etkisi görülecektir. Di¤er Av-rupal›lar›n da liman flehirlerine gelip yerleflmesiyle özellikle 19.yüzy›lda giderekartan ticari iliflkiler sonucunda Osmanl› yüksek s›n›f› taraf›ndan Avrupa yaflam tar-z› taklit edilmeye bafllanacakt›r. Tanzimat’›n ilan›yla (1839) Bat›’n›n kanunlar› veidari usulleri de Osmanl›’ya girmifltir.


Avrupa Kültüründe Osmanl› EtkisiOsmanl› ve Avrupa’n›n bir arada yaflamas›n›n do¤al bir sonucu olarak Avrupa kül-türünde de Osmanl› etkisi kendini göstermifltir. 1482’den bafllayarak 16.yüzy›l son-lar›na kadar, Avrupa saraylar›n› ziyaret eden Osmanl› elçilerinin k›yafetleri ve dav-ran›fllar› büyük ilgi uyand›rm›fl, bu ülkelerde bir Türk modas›n› bafllatm›flt›r. Os-manl› elçilerine Avrupal› halk da büyük ilgi göstermifltir. Özellikle elçilerin gelifl-gidifllerinde halk sokaklarda birikerek, Osmanl› elçi alaylar›n› ilgiyle izlemifltir. Bugösteriflli elçilik alaylar›, Bat›l› ressamlar›n tablolar›na da yans›m›flt›r.

16.yüzy›lda Frans›z elçilerinin s›k s›k ‹stanbul’u ziyareti, Osmanl›lar›n yaflam›n›ve kültürünü tan›ma ve ayn› zamanda Osmanl› üstünlü¤ünün s›rlar›n› ö¤renme is-te¤inden kaynaklan›yordu. Böylece Avrupa saraylar›nda bir Osmanl›-Türk modas›bafllam›flt›r. K›l›k k›yafetleri kadar Osmanl›’lar›n kulland›¤› eflyalarda ilgi çekiyor-du. Örne¤in Bat› Anadolu hal›lar›n› kullanmak Avrupa saraylar›nda moda olmufl-tur. Bir lüks maddesi olarak ithal edilen Osmanl› hal›lar› öylesine de¤erliydi ki sa-dece döflemede de¤il, masa üzerinde de kullan›l›yordu. Osmanl› hal›lar›ndaki zen-gin renk ve motifler Avrupal› ressamlar›n tablolar›na da yans›yordu. Alman, ‹talyanve Hollandal› ressamlar (Lotto, Carpaccio, Holbein ) hayran kald›klar› Türk hal›la-r›n› resmediyorlard›. Osmanl›’n›n Avrupa üzerindeki bir di¤er etkisi de tekstildekendini göstermifltir. Dokuma, desen ve boyama tekni¤i bak›m›ndan Avrupa ipek-li ve pamuklu sanayisinde Osmanl› izlerini aç›kça görmek mümkündür. Nitekim1700’lerden sonra pamuklu kumafl kullan›m›n›n artmas› ve halka inmesiyle, Avru-pa devletleri Do¤u mamullerini taklit eden bir pamuklu sanayi oluflturmufltur.

Öte yandan Osmanl› kültürü Avrupal›lar›n sosyal yaflam›n› da etkilemifl ve Av-rupal›lar taklit yoluyla Osmanl›dan kahvehane kültürünü alm›flt›r. Kahvehaneler,Osmanl› toplumunda bir araya gelme, toplanma ifllevini üstlenmifllerdi. Osmanl›etkisiyle 1660’larda Marsilya’da kahvehaneler yayg›nlaflm›flt›r. 1669’da Paris’e gidenOsmanl› elçisi Süleyman A¤a ile kahve kültürü Avrupa’da moda olmufltur. 18.yüz-y›lda ise kahvehaneler Avrupa flehirlerinin vazgeçilmez bir sosyal kurumu halinegelecektir.

Askeri alanda da etkileflim söz konusudur. Kanuni Döneminde Osmanl›lar Av-rupa’dan ileri bir topçuluk teflkilat›na sahiptiler. Daha 1389’da I.Kosova Savafl›ndaOsmanl›lar›n top kulland›¤› kesin olarak bilinmektedir. Bu tarihten itibaren geliflti-rilen topçuluk, Fatih Sultan Mehmet ile yeni bir döneme girmifltir. ‹stanbul’un sur-lar›n› dövmek için Fatih’in Macar top ustas› Urban’a döktürdü¤ü toplar o zamanakadar görülmemifl büyüklükte toplard›. Toplar›n kullan›m›, Avrupa’da feodal kale-lerin y›k›lmas› ve merkezi monarflilerin kurulmas›nda büyük rol oynad›.

Osmanl›lar›n 16 yüzy›ldaki askeri zaferleri, Avrupal›lar› derinden etkiledi ve on-lar› Osmanl› ordusu ve savafl yöntemi hakk›nda araflt›rmalar yapmaya itti. 17. yüz-y›lda bu konuda eserler verildi.

Askeri alanda Osmanl›ya üstünlük sa¤layan bir baflka özellik ise Osmanl› ordu-sunun manevra kabiliyeti yüksek askeri bir güce sahip olmas›yd›. Osmanl› ordu-sundaki hafif süvarilerin, t›marl› sipahilerin ve hafif piyadelerin ileri manevra gücüy-le sa¤lad›klar› avantaj›n fark›na varan Avrupal›lar, Osmanl›y› örnek ald›lar ve asker-lerinin manevra kabiliyetini artt›rmak için piyadelerinde z›rh kullan›m›n› azaltt›lar.Ayr›ca savafl s›ras›nda askerleri cesaretlendiren ve karfl› taraf›n psikolojisini olumsuzetkileyen Osmanl› mehterhanesi de Avrupal›lar›n ilgisini çekmifl; Osmanl› mehter-hanesini taklit eden Avrupal›lar, kendi askeri bandolar›n› oluflturmufllard›r.


Öte yandan Osmanl›lar›n Avrupa’da h›zla ilerlemesi 16.yüzy›lda Almanya’da birkorku yaratm›flt›. Öyle ki Osmanl› tehlikesine karfl› Türk çan› adeti bafllat›lm›flt›r.Günün belli saatlerinde kilisede çanlar çal›narak, Hristiyanlar, Türk istilas›na karfl›duaya ça¤r›l›yorlard›. Yine ilk gazete de (Newe Zeitung) 1502’de Türklere ait ha-berler için ç›kar›lm›flt›r.

Luther, Osmanl› ak›nlar›n› do¤al afetlere benzetiyor ve Tanr›n›n bir cezas› ola-rak de¤erlendiriyordu. Türklere karfl› direnme konusunda üç risale yazan Luther,Türkleri fleytan›n hizmetkar› olarak görüyor, deccal olarak tasvir ediyordu. 1529’daOsmanl›lar›n Viyana’y› kuflatmalar› üzerine Luther, Avrupa Devletlerini aralar›nda-ki savafl› sonland›r›p, Türklere karfl› birlik olmaya ça¤›r›yordu. Bununla birlikte17.yüzy›la gelindi¤inde Osmanl› Devleti, Avusturya karfl›s›nda yenildi. 1593-1606savafl›nda Osmanl›n›n baflar›s›z olmas›n›n temel nedeni, Avusturya’n›n ordusunuve kalelerini ateflli silahlarla donatm›fl olmas›yd›. Ateflli silahlar›n üstünlü¤ü bir dö-nüm noktas› oldu ve art›k 17.yüzy›lda Osmanl›, Avrupa karfl›s›ndaki üstünlü¤ünükaybetmeye bafllad›. Bundan sonra ekonomik, teknolojik ve askeri alanda Bat›’n›nilerleyifli bafllad›.

Avrupa’ya Bir Model Olarak Osmanl› Siyasal Rejimi Yeniça¤ Avrupa’s›nda, siyasal yap›da gerçeklefltirilmek istenen temel hedef, merke-zi monarflileri kurmakt›. Bu konuda da Osmanl› Devletinin merkezi-mutlak rejimiörnek olmufl, incelenmifl ve çeflitli eserlere konu olmufltur. Siyaset biliminin kuru-cusu kabul edilen Machiavelli (1469-1527) Prens adl› eserinde ‹talya’n›n siyasal bir-li¤ini nas›l sa¤layaca¤› sorununa çözüm önerileri getirirken Osmanl› Devletini ör-nek olarak göstermifltir. Osmanl› Devletinde tüm ülkenin tek bir efendiye tabi oldu-¤unu, görevlilerin padiflah›n kulu olup varl›¤›n› ona borçlu oldu¤unu ve yaln›z onaitaat etti¤ini; dolay›s›yla da d›fl güçlerin içeriden bir iflbirlikçi bulmas›n›n mümkünolmad›¤›n› belirtmifltir. Ayr›ca Machiavelli, bir devletin farkl› bir ülkede kal›c› olma-s›n›, kendi halk›ndan bir k›sm›n› oraya yerlefltirmesine; yerli halk› ise hofl tutmas›-na; kanunlar›n› de¤ifltirmemesine ve flikayetlerine kulak vermesine ba¤lamaktad›r.Böyle davran›ld›¤› takdirde o ülkenin, yeni yönetimi benimseyece¤ini belirtmekte-dir. Bu da Osmanl›’n›n fethetti¤i topraklarda uygulad›¤› bir siyasettir. Frans›z siya-set teorisyeni Bodin de eserinde Osmanl› Devletine özel bir yer ay›rm›fl; Osmanl› si-yasal rejimini Bat› monarflisiyle karfl›laflt›rm›flt›r. Frans›z monarflisinde teban›n hü-kümdar›n kanunlar›na; hükümdar›n da do¤an›n kanunlar›na itaat etti¤ini vurgula-yan Bodin, Osmanl› monarflisinde ise hükümdar›n, tebas›n›n mallar›na ve flah›slar›-na hakim oldu¤unu belirtmifltir. Bodin Osmanl› padiflah› Kanuni Süleyman’› despotbir efendi olarak görüyordu. Buna karfl›l›k Francois de Bellefort ise Frans›z krallar›-na, Kanuni Sultan Süleyman’›n adaletini örnek almalar›n› önerecektir.

Avrupa’n›n kap›s› say›lan Belgrad’›n Kanuni Sultan Süleyman taraf›ndan fet-hi(1521), ard›ndan Mohaç Zaferi (1526) ve Macaristan›n fethi Osmanl› ve Avrupatarihinde bir dönüm noktas› olarak kabul edilmektedir. Çünkü o zamana kadar Ma-car krall›¤› Avrupa’n›n kalkan›yd›. Bundan sonra ise Osmanl› gücü ve korkusu, Av-rupa politikas›n›n belirleyicisi olmufltur. Kanuni Sultan Süleyman, yar›m yüzy›layaklaflan saltanat› ve Avrupa politikas›nda oynad›¤› belirleyici rol nedeniyle Bat›’daen çok söz edilen hükümdard›r.16.yüzy›l Avrupal› siyaset yazarlar› genel olarakAristo’nun tiranl›k ile ilgili fikirlerinin etkisinde kalarak, Osmanl› hükümdar›n› mefl-ru dayana¤› olmayan, kanun ve kural tan›mayan keyfi bir tiran olarak nitelendirdi-ler. Bu yaklafl›m, Osmanl› rejimini belirleyen eski Hind-‹ran devlet gelene¤ini tan›-mamaktan kaynaklan›yordu. Bu pratik devlet gelene¤inde hükümdar›n otoritesi bi-


zatihi devletti; dolay›s›yla ülke-toprak, tebaa-üretici s›n›flar bu otoriteyi sürdürme-de araçt›. Ancak otoritesi bu unsurlar›n maddi gücüne ba¤l› oldu¤undan tebas›n›adaletle yönetirdi. Sonuçta mutlak otorite adaletin sa¤lanmas› için gerekli idi. Yanimülkün temeli adaletti. Nitekim bu ay›r›m› fark eden O.G.Busbecq 1555’te Osman-l› ‹mparatorlu¤una elçi olarak geldi¤inde önemli gözlemlerde bulunmufl ve kul sis-teminin Osmanl› mutlak rejiminin temel bir kurumu oldu¤unu vurgulam›flt›r.

18.yüzy›la gelindi¤inde ise Ak›l Ça¤›’n›n siyaset teorisyenleri, Osmanl› rejiminiDo¤u Despotizmi içinde de¤erlendirmifllerdir. Bu siyasi rejim, Frans›z Ayd›nlanmadüflünürlerinden Montesquieu’nun ileri sürdü¤ü gibi co¤rafi koflullar›n bir sonucuveya Ortado¤u imparatorluklar›n›n bir gelene¤i de¤il, Osmanl›- Avrupa mücadele-sinin bir sonucu idi. Osmanl›, Avrupa’da bir ölüm kal›m mücadelesi veriyordu.14.yüzy›l ortalar›ndan bafllayarak birçok kez düzenlenen Haçl› seferleriyle Balkan-lardan ç›kar›lma tehlikesiyle karfl› karfl›ya kalm›flt›. Bu siyasal koflullar›n do¤al birsonucu olarak, ülkesinin birli¤ini korumak amac›yla merkezi gücünü artt›rma yo-luna gitti. Bu amaç do¤rultusunda Osmanl› toplumu bir ordu gibi örgütlendi. ‹m-paratorluk kaynaklar› kontrol alt›na al›nd›. Her türlü kaynak tek bir otoritenin mut-lak iradesi alt›nda birlefltirildi ve sonuçta Dünya imparatorlu¤una do¤ru giden yol-da gerekli haz›rl›klar tamamlanm›fl oldu. Ünlü sosyolog Max Weber ise Osmanl›rejimini determinist bak›fl aç›s›yla keyfi sultanl›k olarak nitelendirmifltir. Hükümda-r›n otoritesini s›n›rlayan bir asiller s›n›f›n›n veya temel bir kanunun olmamas›n›,Osmanl› padiflah›n›, Avrupal› hükümdarlardan ay›ran en temel fark olarak gör-mektedir. Oysaki 14.ve 15. yüzy›llarda uçlardaki gazi ailelerinin varl›¤›; ‹slam› tem-sil eden ulema; ayr›ca örfi kanun rejimi ve bürokratik kurallar padiflah›n otoritesi-ni s›n›rlayan unsurlard›.

Osmanl› siyasal rejimine karfl› bir baflka bak›fl aç›s› ise K.Marx ve F.Engels’inAsya üretim tarz› ad› alt›ndaki yaklafl›mlar›d›r. Askeri s›n›f›n köylülerin art› üretimi-ne zorla el koymalar› biçiminde yorumlanan bu anlay›fl vaktiyle Osmanl› idaresi al-t›nda bulunmufl olan milliyetçi Balkanl› tarihçiler taraf›ndan resmi tarih görüflü ola-rak benimsenmifltir. Öte yandan Frans›z Annales Ekolü ile tarihin; toplumsal, eko-nomik ve co¤rafi koflullarla birlikte de¤erlendirilmeye bafllanmas›yla Osmanl› tari-hinin de daha tarafs›z bir flekilde incelenmesi mümkün olmufltur. Ancak yine deOsmanl› gerçeklerini baz› sosyolojik soyutlamalara veya belli doktrinlere göre yo-rumlayan çal›flmalara rastlanmaktad›r.

Sonuç olarak, Osmanl› tarihi ile Avrupa tarihi birbirine paralel geliflmifl; ayn›co¤rafyada bir arada yaflam›fl toplumlar›n tarihidir. Bugün Balkan dillerinde yafla-yan 6000’e ulaflan Türkçe kelimelerin varl›¤› kültürel etkileflimin aç›k bir gösterge-sidir. Güneydo¤u ve Do¤u Avrupa’da yerleflmifl ve 500 y›l yaflam›fl bir devlet olanOsmanl› devleti hiç kuflkusuz bu co¤rafyada sadece siyasi de¤il kültürel anlamdada derin izler b›rakm›flt›r.

Dini Hoflgörü Konusunda Osmanl› ve Avrupa Anadolu’nun bat›s›nda kurulup Rumeli’de h›zla ilerleyen Osmanl› Devleti ‹stan-bul’un fethi ile bir dünya devleti kimli¤i kazand›. Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u tari-he kar›fl›rken Hristiyanl›¤›n do¤udaki son kalesi olan ‹stanbul’un Osmanl› hakimi-yetine geçmesiyle Osmanl› Devleti, özellikle Avrupa siyasetinde birinci derece roloynamaya, söz sahibi olmaya bafllad›. Bir ‹slam devleti olan Osmanl› Devleti’ninsistemli fetih politikas›, gaza anlay›fl›yla gerçeklefltirildi. Fethin hemen ard›ndanuygulanan iskan siyaseti ile de bu topraklar› vatan olarak benimsedi¤ini ve kal›c›-l›¤›n› göstermifl oldu. Fethedilen topraklarda yaflayan gayrimüslim halk›n yerlerin-


de kalmalar›na izin verildi¤i gibi her türlü can ve mal güvencesi de teminat alt›naal›n›yordu. Ayr›ca din ve geleneklerini yaflama özgürlü¤ü de tan›n›yordu. Bu temelhak ve özgürlükler devlet güvencesi alt›na al›narak gayrimüslimler devlete zim-metlenmifl say›l›yordu. Gayrimüslimler için kullan›lan zimmi kavram› da buradangeliyordu. Görüldü¤ü gibi Osmanl› Devleti, fethetti¤i topraklar üzerindeki gayri-müslim halk›n can ve mal güvenli¤i ile din ve vicdan özgürlü¤ünü sa¤lama yü-kümlülü¤ünü üzerine alm›flt›. Hemen flunu da belirtelim ki din ve vicdan özgürlü-¤ü sadece inanç ve ibadet ile s›n›rl› de¤ildi. Gayri Müslimlerin evlenme, boflanma,vasiyet, miras gibi her türlü ifllemlerde kendi hukuklar›na tabi olmalar› da sahipbulunduklar› din ve vicdan özgürlü¤ünün bir gere¤i olarak kabul edilmifltir. K›sa-ca gayrimüslimlere yaflant›lar›n› kendi dini ve hukuki esaslar›na ve geleneklerinegöre düzenleme imkan› tan›nm›fl, hukuki özerklik verilmifltir.

Fatih Sultan Mehmed, ‹stanbul’u fethettikten sonra Hristiyanlardan patriklikmakam›na birini seçmelerini istemifl, rahipler ve yerli halk taraf›ndan patrik seçi-len Gennadiosu’a patriklik asas›n› ve tac›n› bizzat kendisi vermifltir. Ayn› anlay›fl-la Yahudi cemaatine de havralar›na sahip olma hakk›n› tan›m›flt›r. Benzer flekildeErmeni cemaatinin bafl›na da bir patrik tayin edilmifltir. Böylece en temel hak olaninanç ve ibadet özgürlü¤ü sa¤lan›rken cemaatler aras›nda bir denge de kurulmufl-tur. Ayr›ca Müslümanlar ile gayrimüslimlerin de birlikte uyum içinde yaflamalar›sa¤lanm›flt›r. Patrikli¤in devam›na izin vererek sosyal dengeyi sa¤layan Fatih Sul-tan Mehmed, ayn› zamanda Katolik dünyas›na karfl› siyasi bir zafer kazanm›flt›r.Ortodoks Hristiyanlar›n›, ‹stanbul Patrikhanesi kanal›yla himaye ederek; Rumlarve di¤er balkan Hristiyanlar› üzerindeki Katolik-Latin nüfuzunu önlemeyi hedef-lemifltir. Böylece Do¤u ve Bat› kiliselerinin birleflme ihtimallerinin önü tamamenkesilmifl oluyordu. Gayrimüslimlere tan›nan hak ve özgürlükler konusunda bir ör-nek vermek gerekirse; ‹stanbul’un fethinden sonra Galata zimmileri ile yap›lan vegünümüze kadar gelen anlaflmada, kiliselerine el konulmayaca¤›, mescid halinegetirilmeyece¤i, ibadetlerine kar›fl›lmayaca¤› ve hiçbir zimminin Müslüman yap›l-mayaca¤› belirtiliyordu. Ayn› döneme ait bulunan metropolit berat›nda da ruhanireislerinin bundan önce nas›l metropolitlik yap›yorlarsa öylece devam etmelerineizin veriliyordu.

Görüldü¤ü gibi gerek Galatal›lar ile yap›lan anlaflmada gerek metropolit berat›n-da ayin ve erkan›n ve metropolitli¤in eskiden nas›l yap›l›yorsa aynen devam etme-si taahhüt alt›na al›n›yordu. Daha önceki uygulaman›n devam› ile Bizans dönemin-deki haklar da korunmufl ve sürdürülmüfltür. Bütün bu örnek ve uygulamalar Os-manl› yönetiminin di¤er din mensuplar›na olan hoflgörülü tavr›n› gözler önüne ser-mektedir. Bir karfl›laflt›rma yapmak gerekirse ayn› dönemlerde Hristiyan Bat› Avru-pa’da b›rak›n baflka dine mensup olmay› Hristiyan olup da Katolik olmayanlara kar-fl› bile yaflam hakk› tan›nm›yordu. Katolik Kiliseyi elefltiren Luther papal›k taraf›n-dan aforoz edilirken ‹mparator taraf›ndan da sapk›n (din d›fl›) ilan ediliyordu. Av-rupa’da Protestanlar yo¤un bir bask› alt›nda tutulup zulme u¤rarken, Osmanl› iler-leyifli ile Protestan halk, Osmanl› himayesinde rahat bir nefes alabilmifltir.

Hoflgörü temeline dayal› dini inanç ve geleneklere sayg›l› Osmanl› yönetimiBalkanlarda her zaman tercih edilir olmufltur. Nitekim ‹stanbul’da Papazlar›n vehalk›n dile getirdi¤i Latin flapkas› yerine Türk sar›¤› görmeyi tercih ederiz ifadesibu gerçe¤i aç›kça ortaya koyuyordu. Çünkü ‹stanbul’un Ortodoks halk› 1204-1261y›llar› aras›nda yaflad›klar› Latin zulmünü ve vahfletini unutmam›flt›. Kendi dinmensuplar›na bile ac›mas›zca davranan ve k›yas›ya mücadeleye giren Avrupal›devletler baflka dinden olanlara ise hiç yaflama hakk› tan›mam›fllard›r. Kastelya


Kraliçesi ile Aragon Kral›n›n güç birli¤i yaparak ‹spanya’da 1492’de yay›nlad›klar›kararnamede; Yahudilerin ya din de¤ifltirmeleri ya da ülkeyi terk etmeleri isteni-yor, terk etmezlerse öldürecekleri bildiriliyordu. Yo¤un bask›lara maruz kalan Ya-hudiler de dinlerini yaflayabilecekleri en güvenli ülke olarak Osmanl› topraklar›n›görmüfller ve buraya göç etmifllerdir. Bütün bu örnekler Osmanl› hoflgörüsününboyutlar›n› göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Ayn› flekilde Avrupa’da sürekli bask›-lara maruz kalan Bogomil Mezhebi mensubu Bosnal›lar ve Arnavutlar Osmanl›hoflgörüsünden etkilenip Müslüman olmufllard›r. ‹spanya’daki son ‹slam devletiolan G›rnata’n›n y›k›lmas›yla Endülüslü Müslümanlara uygulanan bask› politikas›da Katolik Bat› Avrupa’n›n kendi inanc› d›fl›ndaki din ve mezheplere hiçbir flekil-de yaflam hakk› tan›nmad›¤›n›n bir baflka örne¤idir.

Bu dönemde Hristiyan Bat› Dünyas›nda Müslümanlar›n inançlar›n› yaflayarakvar olmalar›na izin verilen tek yer Venedik’te yetmifl kadar Osmanl› tüccar›n›n mi-safir edildi¤i Fondoca dei Turchi ad›yla geçen bölgedir. Fransa, ‹spanya ve ‹talya’daise Osmanl› Devletinin hüküm sürdü¤ü 600 y›ll›k dönemde kay›tlara geçmifl her-hangi bir az›nl›¤› bulam›yoruz. Osmanl› yönetiminde farkl› dini ve etnik guruplara;Rum, Ermeni, Yahudi, Müslüman cemaatlere inançlar›n› özgürce yaflama konusun-da eflit haklar tan›nm›fl ve bu çeflitlilik bir zenginlik olarak alg›lanm›flt›r. Osmanl›da-ki bu uygulanman›n örne¤ine ayn› dönemde Bat› Avrupa’da rastlayam›yoruz.

Bu ba¤lamda de¤inilmesi gereken bir baflka örnek de co¤rafi kefliflerle Ame-rika K›tas›na giren ‹spanyollar›n ‹nka ve Aztekleri de zorla Katoliklefltirme politi-kas›d›r. Ayn› zamanda bu eski ve köklü uygarl›klara ait sanat ve mimar› eserleri-nin yerle bir edildi¤ine, hazinelerinin de Avrupa’ya tafl›nd›¤›na tan›k oluyoruz.Co¤rafi kefliflerle gidilen yerlerin yer alt› ve yer üstü kaynaklar› ile insan gücü kö-le olarak sömürülüyordu. Avrupal›lar›n hedefleri aras›nda de¤iflen ekonomik ya-p›y› ayakta tutmak için kaynak aray›fl› oldu¤u kadar, Katolikli¤i yaymak da vard›.Bundan dolay› kefliflerle sa¤lanan zenginlik Avrupa’da H›ristiyanl›¤›n zaferi ola-rak görüldü.

Osmanl› Devleti’nde farkl› din mensuplar›na genifl bir hoflgörü ile inançlar›n›yaflama hakk› tan›n›rken Bat› Avrupa’da ayn› dinde olanlar aras›nda bile k›yas›yamücadeleler yaflan›yordu. Yeniça¤ Avrupa tarihi bir bak›ma mezhep savafllar›n›ntarihidir. Bu tarihlerde Avrupa için din ve mezhep özgürlü¤ünden söz etmek müm-kün de¤ildir. Ancak yo¤un mücadelelerden sonra baz› haklar elde edilecek vemezhep savafllar› Protestanlar›n zaferi ile sonuçlanacakt›r. Ancak bu zaferin, asl›n-da burjuvazinin bir zaferi oldu¤u da unutulmamal›d›r.

De¤iflen ekonomik yap› içinde yükselen s›n›f olarak hakim bir konuma gelenburjuvazinin temel amac›, devletin denetiminde olan yeni bir kilisenin/mezhebinörgütlenmesiydi. Nitekim Katolik Kiliseye yönelen elefltiriler, burjuvazi taraf›ndanbenimsendi ve desteklendi. Burjuvazi kendi ekonomik ve siyasi gelifliminin önün-deki engelleri kald›rma amac›yla yeni bir dünya görüflü/ideoloji yaratma çabas›n-dayd› ve bu yöndeki bütün e¤ilimleri destekledi. Çünkü merkezi mutlak yönetimyap›s› ve devlet denetimindeki kilise örgütlenmesi ç›karlar›na daha uygun düflü-yordu. Bir mal›n fiyat›n› diledi¤i gibi artt›rmas›n› engelleyen Katolikli¤in adil de¤erkuram› burjuvazinin ifline gelmiyordu. Zaman›n› dini ayinlerde harcamak ve para-s›n› da kiliseye kapt›rmak istemiyordu. Bu nedenle Katolikli¤in d›fl›ndaki mezhep-ler desteklendi. Pek çok yerde kapitalist birikime Kalvinizm arac›l›k etti. Bütünbunlardan ulaflt›¤›m›z sonuç fludur ki Bat› Avrupa’da yeni mezheplerin ortaya ç›k›-fl›n›n tarihsel arka plan›nda yatan gerçek, inanç özgürlü¤ünden çok ekonomik vesiyasal güç elde etme ve bu gücü sürdürme iste¤idir.


Bununla birlikte yaflanan mücadeleler sonunda elde edilen haklarla, do¤al ola-rak din ve vicdan özgürlü¤ü konusunda da yol al›nm›fl oldu ve 18.yüzy›la gidensürecin haz›rl›k evresi bu flekilde tamamlanm›fl oldu.

Dini hoflgörü konusunda Osmanl› Devleti’nin tutumu nedir?

Sanatta Osmanl›-Avrupa Etkileflimi Osmanl› ve Avrupa aras›ndaki etkileflim sanat alan›nda da karfl›l›kl› izler b›rakm›fl-t›r. Siyasal iliflkilerin yan› s›ra Bat› ile kültür al›flverifline giren ilk Osmanl› padiflah›Fatih Sultan Mehmet olmufltur. Antik tarihe ve kültüre ilgi duyan Fatih, kütüpha-nesini tarih, co¤rafya, t›p, felsefe konular›nda yaz›lm›fl çok çeflitli dillerdeki eserler-le doldurmufltur. ‹stanbul’da yaflayan gayri Müslim ve Avrupal› bilim adamlar›ylave tüccarlarla iliflki içinde bulunan Fatih’in kütüphanesinde, ‹talyan ve Katalan ha-ritalar›yla; ‹talyan sanatç›lar›n mitolojik konulu gravürleri de yer al›yordu.

Öte yandan rönesans sanat›na karfl› da ilgisiz kalmayan Fatih Sultan Mehmed,‹talyan sanatç›lar›na (Costanzo da Ferrara, Gentile Bellini) kendi madalya ve por-trelerini yapt›rarak, gücünü ve otoritesini göstermek; kendi imparator imaj›n› Av-rupa’ya yaymak istedi. Bu portreli madalyalar 15 ve 16.yy Rönesans Avrupa’s›n›ndiplomatik ve kültürel etkilefliminin de bir örne¤ini oluflturdu. Bununla birlikte‹talyan sanatç›lar da (Bellini, Antonio Pisonello, Vitello Carpaccio, Bernerdina Pin-tura vb.) resimlerinde Türk figürlerine, giysilerine, Türk desenlerine ve hal›lar›nayer verdiler.

Bu dönemde Osmanl› padiflah portrelerine Avrupa’da büyük ilgi duyulmayabaflland›. Osmanl› saray hayat› da Avrupal›lar›n ilgi oda¤› haline geldi. Fatih’in ölü-münden sonra yaflanan taht mücadelesinde Cem Sultan, Osmanl› ile Avrupa dip-lomasisinin merkezine yerleflirken, onun Avrupa’daki maceral› yaflam› da çeflitlieserlere konu oldu.

Kanuni Sultan Süleyman dönemine gelindi¤inde fetihlerin ilerlemesi, Avrupaile artan siyasi ve ticari iliflkiler, kültürel etkileflimi artt›rd› ve bu etkileflim sanata dayans›d›.

Bu dönemde Avrupa sanat› üzerinde Osmanl› etkisi iki flekilde ortaya ç›kt›.Bunlardan biri, Osmanl› ilerleyifline ve üstün otoritesine karfl› duyulan korku vetepki ile üretilen eserlerden oluflurken; di¤eri ise Osmanl› yükseliflini anlamaya veOsmanl› kültürünü tan›maya yönelik verilen daha nesnel ve bilimsel çal›flmalar ilesanat eserlerinden olufluyordu.

16.yüzy›lda Osmanl›lar, Avrupa’dan silah ve teknik malzemeler al›rken; Os-manl› kumafllar›, hal›lar›, seramikleri, ebrular› ve deri ciltleri de Avrupa pazarlar›n-da al›c› buluyordu. Bu Osmanl› ürünlerine öylesine bir talep vard› ki bu talebi kar-fl›lamak için Avrupa’da Osmanl› hal›lar›n› ve seramiklerini kopya eden atölyelerkurulmufltu. Kanuni Sultan Süleyman Avrupa’da en çok resmi yap›lan Osmanl› pa-diflahlar›ndan biri oldu. fiüphesiz bu, onun Avrupa siyasetinde yar›m yüzy›la yak›nbir süre oynad›¤› etkin rol ile iliflkilidir. Özellikle Viyana kuflatmas› sonras›nda Av-rupa’da, Kanuni Süleyman’›n portreleri yayg›nlaflt›. Venedikli ünlü sanatç› Tizianopadiflah›n büst portresini yapm›fl; Alman ressam Albrecht Dürer de daha 1526 y›-l›nda Kanuni’nin portresini çizmiflti. Bu ayn› zamanda bir otoritenin sanat yoluylagösterilmesiydi. Nitekim portresini yapt›ran Fatih Sultan Mehmet’in egemenlik an-lay›fl›na benzer flekilde Kanuni Sultan Süleyman da Avrupa hükümdarlar›na üstün-lü¤ünü göstermek için Bat›l›lar gibi bir imparatorluk tac› takacakt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



13

Kanuni Sultan Süleyman fetihleri ve yaflant›s›yla Avrupa’y› öylesine etkilemifltirki çok say›da edebi esere, bale ve operaya esin kayna¤› olmufltur. Padiflah›n biz-zat kendisi, efli Hürrem Sultan, sadrazam› ‹brahim Pafla ve flehzadesi Mustafa çeflit-li eserlere konu olmufltur. Frans›z yazar Gabriel Bounin kaleme ald›¤› La Sultanaadl› trajedisinde, flehzade Mustafa’n›n öldürülmesini ifllemifltir. Ünlü ‹spanyol yazarCervantes’in de Türkleri konu alan eserleri (La Gran Sultana, El Trato de Conston-tinopli) vard›r. Bütün bu örnekler Osmanl› saray yaflam›n›n Bat›’da ilgi oda¤› hali-ne geldi¤inin bir göstergesidir.

16.yüzy›ldan sonra Avrupa’yla diplomatik iliflkilerin artmas›, kültürel etkilefli-mi h›zland›rm›flt›r. Bunun sonucunda 17.yüzy›lda Avrupada daha gerçekçi birTürk imaj› oluflmufltur. Bunda Osmanl› Devletine gelen elçilik heyetine efllikeden ressamlar›n yapt›¤› resimlerin etkisi vard›r. Resmi törenler, padiflah ve aile-si, Osmanl› k›yafetleri ve günlük yaflam s›kl›kla resmedilmifltir. ‹ngiliz Büyükel-çisi Sir Paul Rycaut, ‹stanbul’da kald›¤› 1661-1668 y›llar› aras›ndaki gözlemlerinikaleme ald›¤› eserini 1668’de Londra’da yay›mlam›flt›r. Bir çok dilde bas›lan bueserde Rycaut, Osmanl› devlet örgütü ve günlük yaflam›yla ilgili bilgiler vermifl,Osmanl› k›yafetlerinin çizimlerini yapm›fl ve dönemin padiflah› IV. Mehmet’inportresini de eserine eklemifltir. Bununla birlikte Osmanl› Devletinden Avrupa’yagiden elçilerin de kültürel etkileflimde pay› vard›r. Osmanl› elçilik heyetlerininAvrupa da özel bir ilgi ve merak uyand›rd›¤› bilinmektedir. Özellikle Osmanl› k›-yafetleri ilginin odak noktas›yd›. Nitekim 1610 y›l›nda Fransa’da sahnelenen birbale gösterisinde müzisyenler Türk giysileri ile sahne ald›lar. Ayr›ca saraydakimaskeli balolarda da Türk giysilerini giyme modas› bafllad›. Ünlü yazar Molierede eserinde Türk törenine yer verdi. Bütün bu örnekler, Avrupal›lar›n Osmanl›kültürüne olan ilgisini gösteriyordu.

17.yüzy›la gelindi¤inde Osmanl›lar da Avrupa’y› daha yak›ndan tan›ma çabas›içine girdiler. Evliya Çelebi’nin yazd›¤› seyahatname, bu yüzy›lda bir Türk’ün Av-rupa’y› nas›l gördü¤ünü gösteren güzel ve renkli bir eserdir. Avrupa kültürüne vebilimine duyulan ilginin artmas›yla 17.yüzy›lda çok say›da eser Türkçeye çevrildi.Ayn› yüzy›lda Avrupa’da Türklerle ilgili eserler de yayg›nlaflt›. 17.yüzy›l Avrupa re-simlerinde de Türk motifleri kullan›lmaya devam edildi. Ünlü Flaman ressam Pe-ter Paul Rubens, Türk k›yafet çizimleri yapt›. 17.yüzy›l Hollanda resmine Türk mo-tifleriyle girmeye bafllad›. Bunda 1612’de Hollandal›lara ticaret hakk›n›n tan›nma-s›yla h›zlanan diplomatik ve kültürel iliflkilerin de etkisi vard›r. Bunun sonucundaOsmanl› seramik ve hal›lar›n›n Hollanda’ya girmesiyle, Hollanda’daki atölyelerdeOsmanl› motifli çiniler ve seramikler üretilmeye baflland›. Ayr›ca 16.yüzy›lda elçiBusbecq’in Viyana’ya götürdü¤ü so¤anlardan üretilen lalelerin yayg›nlaflmas›yla,lale üzerine kitaplar yaz›lmaya bafllanm›fl, lale günlük yaflama girmifl ve en çokkullan›lan bezeme motifi olmufltur. Bu arada Osmanl› k›yafetli modeller resimlerekonu olmufltur. Ünlü Hollandal› ressam Rembrandt’›n Tevrat konulu resimlerindepeygambere Osmanl› k›yafeti giydirmesi ise dikkat çekicidir.

II. Viyana bozgunundan sonra Osmanl› Devleti, Avrupa ülkelerine gönderdi¤ielçileri arac›l›¤›yla bilim, teknik ve kültürüyle ilgili daha kapsaml› bilgi edinme yo-luna gitmifltir. 18. ve 19. yüzy›llarda Avrupa’ya giden Osmanl› elçilerinin yazd›kla-r› sefaretnameler bu amaca hizmet etmifltir. 1721 y›l›nda Paris’e elçi olarak gidenMehmet Çelebi, Sefaretnamesinde Fransa saray›ndaki bahçeleri, örf ve adetleri an-latm›fl; teknik bilgiler de vermifltir. Ayr›ca Fransa’da opera ve konserlere de gidenMehmet Çelebi’nin ard›ndan 1742’de Paris’e elçi olarak giden o¤lu Said Efendi’ninziyaretleri, götürdükleri hediyeler ve k›yafetleri büyük ilgi uyand›rm›flt›r. Bu elçi-


lik ziyaretleri sonunda Fransa’da edebiyat, resim, sahne dekorasyonunda Türk te-malar› yayg›nlaflm›fl; özellikle fantastik dekorlar içinde Türk karakterlerine yer ve-ren bale ve operalar birbirini izlemifltir. Bu dönemde Türk k›yafetleriyle portreyapt›rmak moda olmufltur. Türk motifleri mobilyalar ve porselenlerde kullan›larakevlerin içine kadar girmifltir. Türk temalar›n› iflleyen eserler aras›nda Türkleri yü-celten eserler de dikkat çekmektedir. 1735’te sahnelenen Rameau’nun operas›n›nilk perdesi Gönlü Yüce Türk (Le Turc Genereux) ad›n› tafl›rken Carolet’in balesin-deki bir perde de ‹yi Türk (Le Bon Turc) ad›n› tafl›yordu. Yüzy›l›n sonlar›nda Türkezgileri Mozart, Haydn ve Beethoven gibi ünlü besteciler taraf›ndan kullan›lacak-t›r. Beethoven’in ünlü 9.senfonisinin sonundaki mehter ezgileri bu etkileflimin gü-zel bir örne¤idir.



Yeniça¤’da Bat› Avrupa’da yaflanan ekonomik

ve sosyal de¤iflimler ve bu de¤iflimlere yol açan

temel nedenleri aç›klamak.

Yeniça¤’da Bat› Avrupa’da yaflanan dönüflümüntemelinde ekonomik de¤iflim yatmaktad›r. Orta-ça¤’›n Ça¤›n kendi içine kapal›, tüketime yönelikekonomik yap›s›, Haçl› Seferleri ile bafllayan vesonras›nda h›zlanan ticaret sayesinde de¤iflti. Ti-caret, ekonomik yap›da d›fla aç›k sosyal bir üre-timi bafllatt›. Ticaretle elde edilen sermaye iseimalathanelerin örgütlenmesinde kullan›ld›. Böy-lece kapitalist sistemin ortaya ç›k›fl›n› sa¤layangerekli altyap› haz›rlanm›fl oldu. Ekonomik yap›-daki bu de¤iflim, sosyal yap›daki de¤iflimi de be-raberinde getirdi. Bu sistemde üretici güçler üre-tim araçlar›ndan ayr›ld›lar ve giriflimci s›n›f›n ör-gütledi¤i imalathanelerde ücretli olarak çal›flma-ya bafllad›lar.Böylece iflçi s›n›f› ortaya ç›kmayabafllad›. Burjuvazi ise bu dönemde yükselen s›n›-f› temsil etti.

Yeniça¤’da Bat› Avrupa’da yaflanan düflünsel de-

¤iflim ve yeni düflünsel yap›y› flekillendiren gelifl-

meleri de¤erlendirmek.

Yeniça¤’da Avrupa, hümanizm, Rönesans, reformve Ayd›nlanma Dönemi’ni yaflam›flt›r. Düflünselyap›da yaflanan bu de¤iflimin temelinde ekono-mik ve sosyal yap›da meydana gelen dönüflümyatmaktad›r. Altyap›da meydana gelen bu dönü-flüm, üstyap›y› etkilemifl ve düflünsel yap›da dade¤iflimi bafllatm›flt›r.Döneme damgas›n› vuranegemen s›n›f›n amac›, kendi dünya görüflüne uy-gun bir üstyap›n›n flekillenmesiydi. Böylece dü-flünsel yap›, de¤iflen ekonomik ve sosyal yap›n›nihtiyaçlar›na cevap verebilecekti. Bu asl›nda ege-men s›n›f›n gücünü meflrulaflt›racak ve süreklili-¤ini sa¤lam›fl olacakt›.

Hümanizm ve hümanizm ak›m›n›n özelliklerini

kavramak.

Hümanizm, insan› ön plana ç›karan, Ortaça¤ bo-yunca insan› s›n›rlayan engelleri ortadan kald›r-may› amaçlayan bir düflünce ak›m›d›r.”‹nsanc›-l›k” anlam›na gelen hümanizm ak›m› ile insanmerkezli bir düflünce sistemi geliflmeye bafllar.Hümanizm ak›m› ile insan›n dünyadaki ve ev-

rendeki yeri yeniden araflt›r›l›r. Böylece sorgula-yan, araflt›ran, ba¤›ms›z ve özgür insan tipi orta-ya ç›kar. Ayn› zamanda , insan›n tek bafl›na birde¤er tafl›d›¤›n› savunan bu düflünce ak›m›, hü-manist bireycili¤in geliflmesine yol açar.

Rönesans ve reform nedir, bu döneme damgas›n›

vuran düflünürler kimlerdir sorular›n› aç›klamak.

Rönesans, 15 ve 16. yüzy›lda Avrupa’da edebiyatve güzel sanatlar alan›ndaki yeniliklerin ve sanatanlay›fl›n›n tümünü ifade eder. Rönesans’›n, ye-niden do¤ufl olarak ifade edilmesi, antik dönemsanat ve kültürünün örnek al›nmas›ndan kaynak-lanmaktad›r. Antik Dönemi’n örnek al›nmas›n›nnedeni ise dünyasal ve canl› olmas› ve bu döne-min ihtiyaçlar›na cevap vermesidir. Dönemedamgas›n› vuran klasik dönem sanatç›lar› içindeilk s›rada Leanardo da Vinci, Michealangelo veRafaello gelmektedir. Düflünürler aras›nda iseMachiavelli, Bodin ve Hobbes’u sayabiliriz.Budüflünürlerin düflüncelerini, yaflad›klar› ülkeleriniçinde bulundu¤u koflullar belirlemifltir.Birlefltik-leri nokta, mutlak monarflik bir yönetimin sorun-lar› çözece¤i, kargafla ve iç savafllara son verece-¤i öngörüsüdür.Reform, Katolik Kilisesini hedef alan, dinsel oldu-¤u kadar ideolojik ve sosyal boyutu da olan bireylemdir.Amaç Katolik ideolojiyi y›karak kapita-list düzenin devaml›l›¤›n› sa¤layacak olan yenibir ideoloji yaratmakt›. Burjuvazi, ekonomik geli-fliminin önünde engel olarak gördü¤ü Katolik Ki-lisesine karfl› kendi kilisesini örgütledi. BöyleceProtestan Kilisesi ve Hristiyanl›¤›n önemli mez-heplerinden biri ortaya ç›km›fl oldu. Dönemedamgas›n› vuran en ünlü reformcu düflünürleraras›nda Luther, Calvin ve Münzer’i sayabiliriz.

Ayd›nlanma Ça¤›’n›n temel özelliklerini ve Ay-

d›nlanma Felsefesi’nin ilkelerini de¤erlendirmek.

Ayd›nlanma Ça¤›’n›n en temel özelli¤i bu döne-min ak›l ça¤› olmas›d›r. Peflin yarg›lara karfl› ç›k›-lan bu dönemde, bireyin özgürlü¤ü düflüncesiön plana ç›kar›lm›flt›r. ‹nsan›n mutlu olmas›n›sa¤layacak bir yönetim biçiminin oluflturulmas›hedeflenmifltir. Ayn› zamanda insanlar aras›ndaeflitli¤in sa¤lanmas› amaçlanm›flt›r. Bu, kan soy-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


lulu¤una dayal› ayr›cal›klar›n ortadan kald›r›lma-s› anlam›na geliyordu. En önemlisi de siyasal er-kin kayna¤›n›n de¤iflmifl olmas›d›r. Bu güç, Tan-r›sal olmaktan ç›kar›l›yor, halka indiriliyordu.Böylece yeni bir dünya görüflü geliflmeye baflla-d›. Hümanist felsefe, Rönesans ve Reform hare-keti ile ba¤lant›l› olarak geliflen bu yeni dünyagörüflü, Avrupa tarihinde bir dönüm noktas› olanFrans›z ‹htilali’nin düflünsel yönünü oluflturacak-t›r. Ayd›nlanma Felsefesinin temeli ak›lc›l›¤a da-yal›d›r. Ak›l herfleyin rehberi kabul edilecek; din,ahlak ve siyaset laiklefltirilmeye çal›fl›lacakt›r.Amaç insanlar›n mutlulu¤unu sa¤lamakt›r. Bu-nun için de insanlar›n eflit ve özgür oldu¤u dü-flüncesi öne ç›kar›lacakt›r. Kendine güvenen,ak›lc› ve özgür insan tipi Ayd›nlanma Dönemi’nedamgas›n› vuracakt›r. Ayr›ca bu dönem, do¤a bi-limleri, hukuk ve felsefe alan›nda önemli gelifl-melerin yafland›¤› bir dönemdir. Bütün bu gelifl-meler Ayd›nlanma Felsefesinin temel özellikleri-ni oluflturacakt›r.

Ayd›nlanma Ça¤›’na etki eden baz› düflünürleri

ve savunduklar› fikirleri aç›klamak.

Döneme etki eden düflünürler aras›nda Locke,Montesquieu, Rousseau ve Voltaire’i sayabiliriz.Locke, liberal bireycilikten ve mutlak iktidar›n s›-n›rland›r›lmas›ndan yana görüfller ileri sürmüfl-tür. Temel hak ve özgürlüklerin özellikle de mül-kiyet hakk›n›n güvence alt›na al›nmas›n› istemifl;aksi hâlde insanlara bafl kald›rma hakk›n› tan›-m›flt›r. Böylece burjuvazinin isteklerinin tercü-man› olmufltur. Ayr›ca yasalar› yapan ve uygula-yan güçlerin ayr› ellerde toplanmas› gerekti¤inisavunarak demokratikleflme yolunda önemli birad›m atm›flt›r. Montesquieu da iktidar›n s›n›rlan-d›r›lmas›na iliflkin görüfller ileri sürmüfl, aristok-ratik liberalizmi savunmufltur. Onun demokrasi-ye en önemli katk›s›, kuvvetler ayr›l›¤›na iliflkingörüflleridir. Ona göre kuvvet kuvveti durdurma-l›d›r. Özgürlüklerin sa¤lanmas›n›n ön koflulu bu-dur. Onun bu görüflü demokrasinin temeli ola-cakt›r. Rousseau ise halk›n iktidar›n› ve her alan-da eflitli¤i yani mutlak demokrasiyi savunmakta-d›r. Onun amac›, eflitlikçi, demokratik bir toplumdüzeni oluflturmakt›r.Döneme damgas›n› vuran düflünürlerden biri deVoltaire’dir. Düflünce ve ifade özgürlü¤üne ilifl-kin görüflleriyle kendisinden sonraki dönemleri

de etkileyen Voltaire, somut reform önerileriylede dikkat çekmektedir. Özellikle düflünce özgür-lü¤ünü sa¤lamak için verdi¤i mücadele nedeniy-le 18.yüzy›l “Voltaire Ça¤›” olarak an›lmaktad›r.

Do¤a yasas› ve bunun ekonomiye yans›mas›n›

kavramak.

Ayd›nlanma Ça¤›’nda, insan› ve evreni düzenle-yen do¤a yasalar›n› bulmaya yönelik araflt›rma-lar yap›lm›fl ve do¤an›n bir makine oldu¤u veinsan›n da bu do¤a yasalar›na ba¤l› bulundu¤uileri sürülmüfltür. Bu konuda Descartes’›n, do¤a-n›n evrensel matematik kanunlar›na ba¤l› oldu-¤u fleklindeki görüflleri Newton’un genel çekimyasas› ile tüm evren tek bir çekim yasas›n›n hâ-kim oldu¤u dev bir makine olarak görülmüfltür.Newton’un do¤a yasas›na iliflkin bu düflüncele-rinin ekonomik yaflama uygulanmas›yla, politikekonomi bilimi geliflmeye bafllam›flt›r. Ekono-mik yaflam›n da kendine özgü kurallar› oldu¤uve her türlü müdahaleden uzak olmas› gerekti¤isavunulmufltur.

Ayd›nlanma Ça¤› edebiyat›n›, müzik ve sanat

anlay›fl›n› aç›klamak.

Ayd›nlanma Ça¤›’nda edebiyata, müzik ve sana-ta duyulan ilgi ekonomik geliflmifllikle ve mat-baa yoluyla eserlerin genifl kitlelere ulaflt›r›lma-s›yla ba¤lant›l›d›r. Ayd›nlanma Ça¤› edebiyattadüz yaz› ça¤› olarak an›lmaktad›r. Bu yüzy›l ay-n› zamanda müzik alan›nda pek çok eserin bes-telendi¤i ve yeni türlerin görüldü¤ü bir müzikça¤› olmufltur.Ayd›nlanma Ça¤›, Bat› uygarl›k tarihinin en ve-rimli dönemlerinden biri olmufltur. Bilimsel siya-sal düflüncenin geliflti¤i bu dönem, ayn› zaman-da do¤a bilimlerinde de bilimsel yöntemin esasal›nd›¤› bir dönemdir. Bilimsel alanda yaflananbu at›l›mlar, sosyal, kültürel ve sanat alan›nda dakendini göstermifltir. Sosyal bilimlerin temeli budönemde at›lm›flt›r. Edebiyat alan›nda rasyona-list roman, tiyatro eserleri verilmifl ve 18.yy. düzyaz› ça¤› olmufltur. 17.yüzy›la damgas›n› vuranbarok sanat ve müzik ise 18.yüzy›la yerini neok-lasik tarza b›rakm›flt›r.

6NA M A Ç

7NA M A Ç

8NA M A Ç


Modern Avrupa’n›n do¤uflunda Osmanl› Devle-

ti’nin rolünü ve Osmanl› kültürünün Avrupa’ya

etkilerini tart›flmak.

Osmanl› Devleti ‹stanbul’un fethinin ard›ndaniçeride merkezi teflkilat›n› güçlendirirken d›flar›-da da Avrupa içlerine do¤ru ilerlemesini sürdür-dü. Ayn› co¤rafyada birbirleriyle siyasi, ticari vekültürel iliflki içinde bulunan Avrupal› DevletlerOsmanl› Devletinin siyasi organizasyonundan et-kilendiler. Yeniça¤ Avrupas›nda devletlerin ön-celikli hedefleri siyasal birliklerini sa¤layarakmerkezi krall›klar›n› kurmak ve monarflik bir si-yasal rejimi yerlefltirmekti. ‹flte bu noktada Os-manl› siyasal rejimi, Avrupal› Devletlere örnekliketti. Osmanl› yönetimine ilgi duyulmaya ve Os-manl› siyasal rejimi araflt›r›lmaya baflland›. Os-manl› yönetim biçimi çeflitli eserlere konu oldu.16. Yüzy›lda gücünün zirvesinde olan Osmanl›Devletinin sahip oldu¤u otoritesi, yönetim biçi-miyle iliflkilendirildi ve Avrupal› devletlere örnekoldu. Ayr›ca Avrupal› devletlerin Papal›k otorite-sine karfl› ç›karak ulusal devletlerini kurma süre-cinde de Osmanl› Devleti’nin etkisi oldu. Osmanl› Devleti’nin Klasik Dönem’de sahip ol-du¤u siyasi otoritesinin ve ayn› zamanda Avrupasiyasi dengesini belirleyen ve Avrupa siyasetineyön veren bir konumda bulunmas›n›n do¤al birsonucu olarak Osmanl› kültürü Avrupa’da ilgiuyand›rd›. Diplomatik iliflkiler s›ras›nda gidip ge-len elçilerin k›l›k-k›yafetleri, tav›r ve davran›fllar›Avrupal› halklar›n ilgisini çekti¤i kadar sanatç›la-r›n eserlerine de konu oldu. Yaz›lan edebi eser-lerde, yap›lan resimlerde, oynanan tiyatro oyun-lar›nda Osmanl› kültürünün izleri aç›kça görül-dü. Yine ünlü bestecilerin eserlerinde Türk ezgi-lerine yer verildi. Bunun sonucunda Avrupa sa-raylar›nda Türk modas› bafllad›. Osmanl› kumafl-lar›, hal›lar›, seramikleri, ebrular› ve deri ciltleriAvrupa pazarlar›nda öylesine ra¤bet görüyorduki Avrupa atölyelerinde Osmanl› motifli çinilerve seramikler üretilmeye baflland›. Ayr›ca doku-ma, desen ve boyama tekni¤i aç›s›ndan Osman-l›y› taklit eden bir tekstil sanayi olufltu. Bütünbunlar›n yan› s›ra Osmanl› ordular›n›n Avrupaiçlerine kadar ilerlemesi ve elde etti¤i baflar›larAvrupal›lar›n Osmanl› ordusu ve savafl yöntemiüzerine araflt›rmalar yapmalar›na neden oldu. Buaraflt›rmalar›n sonucunda Osmanl› hafif süvarile-rini örnek alan Avrupa Devletleri, piyadelerini

yeniden düzenleyerek z›rh kullan›m›n› en azaindirdiler. Ayr›ca seferlerde Osmanl› askerlerinicesaretlendiren, manevi gücünü artt›ran Osman-l› Mehterhanesi’nden etkilenerek kendi askeribandolar›n› oluflturdular. Avrupa’n›n sosyal yafla-m›nda da Osmanl› kültürünün izlerini görmekmümkündür. Osmanl› toplumunda bir araya top-lanma iflleviyle öne ç›kan ve sosyal iletiflimi sa¤-layan kahvehaneler de Avrupal› devletlerce ör-nek al›narak Avrupa flehirlerinde kahvehaneleraç›ld› ve sosyal yaflam›n vazgeçilmez bir kültürunsuru haline geldi.

9NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Magellan’›n gezisinin öne-mini ifade eder?

a. Yeni bir k›tan›n keflfedilmesib. Bat› Avrupa ile Hint Okyanusu aras›nda ilk kez

do¤rudan iliflki sa¤lanmas›c. Amerika’daki eski uygarl›klar›n tarihe kar›flmas›d. Afrika K›tas›’n› güneyden dolaflarak, Hindistan’a

gidilen ilk gezi olmas›e. Dünya çevresindeki ilk gezi olmas›.

2. Kapitalizmin do¤ufluyla birlikte ortaya ç›kan yöne-tim biçimi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Aristokrasib. Mutlak Monarflic. Cumhuriyetd. Demokrasie. Oligarfli

3. “Yasalar›n Ruhu” adl› eserinde iklimler, yönetim bi-çimleri ve kuvvetler ayr›l›¤›na iliflkin görüfllerini formül-lefltiren düflünür kimdir?

a. Hobbesb. Bodin c. Montesquieud. Lockee. Rousseau

4. Çekim Yasas›’n› bularak tüm evreni tek bir çekimyasas›n›n hâkim oldu¤u dev bir makineye benzeten dü-flünür kimdir?

a. Diderotb. Rousseauc. Locked. Newton e. Descartes

5. Liberal bireycili¤in babas› kabul edilen ve 1690 y›-l›nda “Hükümet Üzerine ‹ki Deneme” adl› eseri yazandüflünür kimdir?a. Hobbes b. Bodin c. Locked. Montesquieu e. Rousseau

6. Ekonomide, “b›rak›n›z yaps›nlar” ilkesini savunarakher türlü müdahaleye karfl› ç›kan düflünürler kimlerdir?

a. Rasyonalistlerb. Fizyokratlar c. Pozitivistler d. Kapitalistlere. Sosyalistler

7. Düflünce ve ifade özgürlü¤ü için mücadele vererekAyd›nlanma Ça¤›’na damgas›n› vuran düflünür kimdir?

a. Lockeb. Münzerc. Montesquieud. Bodine. Voltaire

8. Fatih Sultan Mehmed’in ‹stanbul’daki Ortodoks Ki-lisesinin haklar›n› tan›mas›n›n ve Ortodokslar› himayeetmesinin sonuçlar› aras›nda yer almayan seçenek han-gisidir?

a. Katolik Kilise ile birleflme ihtimali tamamen or-tadan kald›r›lm›fl oldu.

b. Ortodoks halklar Osmanl› yönetimini tercih ettiler.c. Yeni mezheplerin kurulmas› engellendi. d. Papal›¤›n otoritesi sars›lmaya bafllad›.e. Osmanl›lar, Balkanlarda deste¤i aranan bir güç

oldu.

9. Ça¤dafl Avrupa’n›n do¤uflunda Osmanl› Devleti’ninnas›l bir etkisi olmufltur?

a. Ulusal devletlerin ortaya ç›k›fl›n› kolaylaflt›rm›flt›r.b. Mezhep mücadelelerine neden olmufltur.c. Avrupa devletlerine ticari ayr›cal›klar vermifltir.d. Papal›k otoritesinin artmas›nda etkili olmufltur.e. Avrupa devletlerini birbirlerine karfl› kullanm›flt›r.

10. Hangi ünlü besteci eserinde mehter ezgilerine yervermifltir?

a. Mozartb. Beethovenc. Rossinid. Haydne. Rameau



Bat›da Özgürlükleri Gelifltiren Tarihsel EtmenlerYeniça¤ Avrupa’s›ndaki siyasal geliflmelerle ilgili ola-rak söylenebilecek bir fley de, Do¤u’nun merkezi siya-sal örgütlerine karfl›l›k, Bat›’n›n da¤›n›k feodal siyasalyap›s›n›n, uzun dönemde vatandafl hak ve özgürlükle-rini gelifltirip, kurumlaflt›r›p, güvenlik alt›na alan so-nuçlar do¤urmas›d›r. ‹ktidar›n tekçi ve merkezi olmak-tan çok ço¤ulcu da¤›l›m›, özgürlüklerin geliflece¤i ko-flullar› yaratm›flt›r.Önce feodal beyler, 1215 Magna Carta belgesinde veonu izleyen öteki belgelerde görüldü¤ü gibi, krala kar-fl› baz› haklar ve özgürlükler elde etmifllerdi. Aristokrat-lar›n bu ayr›cal›kl› haklar›, sonra burjuvalar› (Yak›nça¤-da da iflçileri) içerecek biçimde toplumsal savafl›mlarlageniflletildi. Öte yandan egemen aristokrat s›n›f›n ikikamp›, laik aristokratlar ve dinsel aristokratlar aras›nda-ki çekiflmeler de siyasal iktidar›n tek merkezde yo¤un-lafl›p, bireysel haklar› ve özgürlükleri bask› alt›nda tutu-cu bir duruma gelmesini önlemifltir. Bu iki kamp birbir-lerine karfl› baz› haklar elde edip bunlar› kurumlaflt›r›r-larken, vatandafllar, birinden silleyi yedi¤inde ötekines›¤›nabilmifl, o kamp da , kuflkusuz vatandafllar› yan›naçekip, öteki kampa, egemen s›n›f›n öteki kanad›na kar-fl› gücünü artt›rabilmek için, vatandafllar›n o konudakidavas›n› benimseyip savunabilmifltir.Feodal beylerle krallar›n, kilise ile devletin çat›flmalar›kadar, yerel kiliselerle papal›¤›n, krallarla parlamento-lar›n, parlamento içinde de aristokrat meclisleriyle bur-juva meclislerinin çat›flmalar› ve birbirlerine karfl› ko-pard›klar› haklar, çat›flmalar boyunca uzayan bir haklarve özgürlükler listesi yaratm›flt›r. Bat› demokrasilerin-deki haklar›n ve özgürlüklerin köklülü¤üne karfl›l›k,Bat› demokrasilerinin yöntemlerini benimseyen azgelifl-mifl ülkelerdeki haklar›n ve özgürlüklerin köksüzlü¤üalt›nda yatan nedenlerden biri de onlar›n böyle bir ta-rihsel boyuttan yoksun olmalar›d›r”.

Kaynak: fienel, A. (1996). Siyasal Düflünceler Tarihi,Ankara, s. 288

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa’n›n Sömürgecilik Fa-aliyetleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “De¤iflen Siyasal Yap›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayd›nlanma Ça¤›na Et-ki Eden Baz› Düflünürler” konusunu yenidengözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤a Yasas› ve EkonomikLiberalizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayd›nlanma Ça¤›na Et-ki Eden Baz› Düflünürler” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤a Yasas› ve EkonomikLiberalizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7.e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayd›nlanma Ça¤›na Et-ki Eden Baz› Düflünürler” konusunu yenidengözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeniça¤da Dini HoflgörüKonusunda Osmanl› ve Avrupa” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Ça¤daflAvrupa’n›n Do¤uflundaki Rolü ve Etkisi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sanatta Osmanl› Avrupa Et-kileflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.




S›ra Sizde 1

Haçl› seferleri ile bafllayan denizafl›r› ticaret, Yeniça¤’daBat› Avrupa’da ekonomik ve sosyal yap›da bir dönüflü-me yol açt›. Ticaretle birlikte kapal› ekonomik yap›n›nyerini ticarete dayal›, d›fla aç›k, sosyal bir üretim biçimiald›. Ticaret sermayesinin oluflmas›yla, bu sermayeyesahip yükselen bir burjuva s›n›f› döneme damgas›n›vurdu. Bu giriflimci s›n›f daha sonra imalathaneleri ör-gütleyerek, yeni bir s›n›f›n ortaya ç›k›fl›na önayak oldu.Haçl› Seferleri, ekonomik yap›n›n de¤ifliminde bir dö-nüm noktas› oldu. Bu seferler düzenlenirken, egemens›n›flar›n mevcut ekonomik ve sosyal yap›y› devam et-tirmeleri amaçland›ysa da uzun vadedeki sonuçlar› tamaksine düzenin de¤iflmesine yol açt›. Bunun temel ne-deni Haçl› Seferleri ile bafllayan ticaret ve ticaretten el-de edilen sermaye olmufltur. Böylece ekonomik yap›dadönüflüm gerçekleflmifltir. Feodal ekonomik yap› çözü-lürken, ticaretle elde edilen sermaye birikimi kapitalistsisteme geçifli sa¤layacakt›r.

S›ra Sizde 2

Yeniça¤ ile birlikte Bat› Avrupa’da bafllayan ekonomikyap›daki de¤iflimin sürdürülebilmesi, de¤iflen ekono-mik yap›n›n ihtiyaç duydu¤u ham madde ve insan gü-cünün teminine ba¤l›yd›. Bu ihtiyaç, Avrupa’n›n dünya-ya aç›lmas›na ve yeni co¤rafyalar keflfetmesine yol açt›.Bu durum ayn› zamanda keflfedilen bu yerlerin sömü-rülmesiyle ve genifl sömürge imparatorluklar›n›n kurul-mas›yla sonuçland›.

S›ra Sizde 3

15. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Bat› Avrupa’daöyle de¤iflimler olmufltur ki bu dönemi Ortaça¤’danay›rmak gerekmifltir. Dönemin karakteristik özellikleribir önceki dönemden tamamen farkl›laflm›flt›r. Ekono-mik ve sosyal yap›da yaflanan dönüflümle bafllayan de-¤iflimler, siyasal ve düflünsel yap›y› da etkilemifltir. Böy-lece yeni bir döneme geçilmifltir. Bu ça¤›n bafllang›c›olarak bir tarih belirlemek gerekirse; ister ‹stanbul’unTürkler taraf›ndan fethedildi¤i 1453 y›l›, ister Amerikak›tas›’n›n keflfedildi¤i 1492 y›l› kabul edilsin, esas olanBat› Avrupa’da büyük bir de¤iflimin yafland›¤› ve bu-nun da 15.yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren bafllad›¤›gerçe¤idir.

S›ra Sizde 4

Siyasal yap›da mutlak monarflik yönetimlerin kurulmakistenmesinin temel nedeni burjuvazinin ç›karlar›na uy-gun düflmesidir. Ekonomik gücü eline geçiren burjuva-zinin ilk aflamada siyasal yap›ya iliflkin görüflleri, çokbafll› siyasal birimlerin ortadan kald›r›larak güçlü kralla-r›n desteklenmesi yönündedir. Amac› ülkenin her ye-rinde ayn› al›flverifl yasalar›n› geçerli k›larak güven için-de ekonomik iliflkilerini sürdürebilmektir.

S›ra Sizde 5

Hümanizm, “insanc›l›k” anlam›na gelen, bireyin tek ba-fl›na de¤erli ve önemli oldu¤unu savunan bir düflünceak›m›d›r. Burada önemli olan bireyin Ortaça¤ boyuncakendisini ba¤layan zincirleri k›rmaya bafllam›fl olmas›-d›r. Her fleyi sorgulayan birey, kendisini ve evrendekiyerini de sorgulamaya bafllam›fl ve böylece insan mer-kezli bir düflünce sistemi geliflmeye bafllam›flt›r. Öteyandan burjuvazi, bireycili¤i ön plana ç›kararak hüma-nizmi kendi ç›karlar›na uydurmufltur. Hümanizm ak›m›ile insan›n önemli oldu¤u vurgulan›yordu ama bu dü-flünce, sosyal yap› içindeki bütün s›n›flar› kapsamad›.Burjuvazi bireycili¤i ön plana ç›kt›. Bir yandan insan›nde¤erli oldu¤undan söz edilirken bir yandan köle tica-reti yap›l›yordu. Afla¤› halk tabakalar›n›n durumlar› git-tikçe kötülefliyordu. Bu durum hümanizmin çeliflkisiniortaya ç›kard›; idealize edilen ile gerçekler birbirindenfarkl›yd›.

S›ra Sizde 6

Rönesans’la birlikte sanatç› yapt›¤› eseri imzalayarakkendi kimli¤ini ortaya koymaya bafllam›flt›r. ‹nsan mer-kezli düflünüflün bir ürünü olarak portre sanat› gelifl-mifltir. Perspektif kullan›lmaya bafllanm›fl, peyzaj bafll›bafl›na önem kazanm›flt›r. Figürler gerçek do¤an›n için-de resmedilmifllerdir. Jest ve mimikler ile hareket ka-zand›r›lan figürlerin duygular›na da resim ve heykel-lerde yer verilmifl, anatomi bilgisinden de yararlan›l-m›flt›r. Sanat uluslararas› bir nitelik kazanm›flt›r.Ayr›cainsan›n zay›fl›¤›n› temsil eden Ortaça¤ heykellerininaksine bu dönemde güçlü, kahraman insan› temsil edenheykeller yap›lmaya bafllanm›flt›r. Sanat ve bilim birbi-rinden ayr›flmam›flt›r.


S›ra Sizde 7

Reformun hümanist fikirlerle yak›ndan iliflkisi vard›r.Hümanizm ak›m› ve matbaa yoluyla düflüncelerin geniflkitlelere iletilmesi, kutsal kitap çevirilerinin yap›larakhalka ulaflt›r›lmas› reformu h›zland›r›c› bir etki yapm›fl-t›r. Hümanist fikirlerin halka indirgenmesi ve eylemedönüflmesi reform hareketi ile olmufltur.

S›ra Sizde 8

Ayd›nlanma Felsefesi, Avrupa’da 17. yüzy›l ortalar›ndan19. yüzy›l›n ilk yar›s›na kadar süren Rönesans, Reform,Hümanizma ak›mlar›yla ba¤lant›l› bir fikir hareketidir.‹ngiltere’de bafllayarak Fransa’ya geçmifl ve Frans›z ‹hti-lali’nin düflünsel yönünü oluflturmufltur. Almanya’y› daetkileyen Ayd›nlanma Felsefesi her ülkede o ülkenin sos-yo politik yap›s›na göre flekillenmifltir. Ayd›nlanma dü-flüncesinin temelini bireyin özgürlü¤ü düflüncesi olufltur-mufltur. Ayn› zamanda ak›lc›l›¤› esas alan Ayd›nlanmaFelsefesinin amac› peflin yarg›lar› y›kmakt›r. Dolay›s›ylahedefi Katolikli¤in getirdi¤i peflin yarg›lar ile siyasal pe-flin yarg›lard›r. Bu peflin yarg›lara karfl› ç›k›fl “Rönesans”ve “Reform” hareketleriyle bafllam›fl ve 18. yy. Ayd›nlan-ma Dönemi’nin haz›rlay›c›s› olmufltur. Bu yönüyle Ay-d›nlanma Felsefesi, burjuvazinin yeni dünya görüflü ol-mufltur. Bu dönemde burjuvazi akl› esas alarak siyasi re-jimi kendi ç›karlar›na göre flekillendirme mücadelesi içi-ne girmifltir. ‹nsan› mutlu edecek bir yönetim biçimi he-deflenmektedir. Öncelikle yap›lmas› gereken, birtak›mayr›cal›klara son verilerek insanlar aras›nda eflitli¤in sa¤-lanmas›yd›. Kan soylulu¤una dayal› birtak›m ayr›cal›kla-r›n ortadan kald›r›lmas›, mutlak monarflik yöntemlerinsona ermesi anlam›na geliyordu. En önemlisi de siyasalerkin kayna¤› de¤iflmifl; iktidar›n kayna¤› Tanr›’dan, hal-ka inmifltir. Böylece zaten ekonomik güce sahip bulunanburjuvazi, siyasi yap›da da hak aray›fllar› içine girebile-cektir. Bu ak›lc› dünya görüflünü, özgürlük fikrini biryandan eflitli¤i sa¤lamada bir yandan da ticaret hacminidaha da geniflletmede kullanan burjuvazi gücüne güçkatt›. Ayd›nlanma Dönemi’nde ileri sürülen düflüncelerleburjuvazinin siyasal iktidar› meflrulaflt›r›lm›fl oldu. Sonuç-ta Ayd›nlanma Felsefesi bir burjuva felsefesi oldu.

S›ra Sizde 9

Ayd›nlanma Ça¤›’na etki eden düflünürler aras›nda Loc-ke, Montesquieu, Rousseau ve Voltaire’i sayabiliriz. Herbiri ileri sürdükleri fikirleriyle demokratikleflme yolun-da önemli kilometre tafllar›ndan biri kabul edilmekte-dir. Gelifltirdikleri kuramlarla hem kendi dönemlerinihem de sonraki ça¤lar› etkileyen görüfller ileri sürmüfl-

lerdir. ‹ktidar›n s›n›rland›r›lmas›, yönetimde halk›n et-kinli¤inin art›r›lmas›, hukuksal eflitlik, özgürlük, düflün-ce ve ifade özgürlü¤üne iliflkin görüflleriyle dönemedamgas›n› vuran bu düflünürler demokrasinin temel il-kelerini savunmufllard›r.

S›ra Sizde 10

Ayd›nlanma Felsefesinin temel ilkeleri; bilim ve felsefe,ak›lc›l›k, laiklik, mutluluk, özgürlük, kendine güven vehukuk olarak belirlenmektedir. Peflin yarg›lara karfl› ç›-k›lan bu dönemde, bireyin özgürlü¤ü düflüncesi ön pla-na ç›kar›lm›flt›r. ‹nsan›n mutlu olmas›n› sa¤layacak biryönetim biçiminin oluflturulmas› hedeflenmifltir. Ayn›zamanda insanlar aras›nda eflitli¤in sa¤lanmas› amaç-lanm›flt›r. Ayd›nlanma Felsefesinin temeli ak›lc›l›¤a da-yal›d›r. Ak›l her fleyin rehberi kabul edilecek; din, ahlakve siyaset laiklefltirilmeye çal›fl›lacakt›r. Amaç insanlar›nmutlulu¤unu sa¤lamakt›r. Bunun için de insanlar›n eflitve özgür oldu¤u düflüncesi öne ç›kar›lacakt›r. Kendinegüvenen, ak›lc› ve özgür insan tipi Ayd›nlanma Döne-mi’ne damgas›n› vuracakt›r. Ayr›ca bu dönem, do¤a bi-limleri, hukuk ve felsefe alan›nda önemli geliflmelerinyafland›¤› bir dönemdir. Bütün bu geliflmeler Ayd›nlan-ma Felsefesinin temel özelliklerini oluflturacakt›r.

S›ra Sizde 11

Ayd›nlanma Ça¤›’nda, insan› ve evreni düzenleyen do¤ayasalar›n› bulmaya yönelik araflt›rmalar yap›lm›fl ve do¤a-n›n bir makine oldu¤u ve insan›n da bu do¤a yasalar›naba¤l› bulundu¤u ileri sürülmüfltür. Bu konuda Descar-tes’›n, do¤an›n evrensel matematik kanunlar›na ba¤l› ol-du¤u fleklindeki görüflleri, Newton’un genel çekim yasa-s› ile tüm evren, tek bir çekim yasas›n›n hâkim oldu¤udev bir makine olarak görülmüfltür. Birbirine yak›n ikicismin a¤›rl›klar›yla do¤ru orant›l› olarak birbirini çekti¤i-ni ileri süren Newton, böylece gezegenlerin Günefl etra-f›nda sabit bir yörünge ile dönme nedenine de aç›kl›k ge-tirecektir. Bu geliflmelerin sonucunda, insanl›¤›n evrenebak›fl aç›s› de¤iflmifl; evrenin tam bir uyum ve düzen için-de oldu¤u ve bu düzenin do¤a yasalar› sayesinde mü-kemmel bir saat gibi iflledi¤i düflüncesi hâkim olmufltur.

S›ra Sizde 12

Osmanl› Devleti, siyasi gücünü ve otoritesini Avrupal›devletler üzerinde etkin bir flekilde kullanm›flt›r. Mütte-fiki olan Avrupal› devletleri Papal›k otoritesine karfl› verakibi Habsburg hanedan›na karfl› himaye ederek, Av-rupa siyasetinde kendi lehine bir denge sa¤lam›flt›r. Os-manl› Devleti, Habsburglar›n üstünlük mücadelesine


karfl› deste¤ine ihtiyaç duyulan bir kurtar›c› olarak gö-rülüyordu. Baflta Fransa olmak üzere di¤er Avrupal›devletlere tan›nan ticari ayr›cal›klar›n temelinde de buamaç öne ç›kmaktad›r. Yine ‹talya kent devletleri ara-s›nda yap›lan savafllarda da yard›m› aranan bir güç ol-mufltu. Bu rakip kent devletleri, birbirlerini Osmanl›y›yard›ma ça¤›rmakla tehdit ediyorlard›. Ayr›ca Katolikli-¤e karfl› Protestanl›¤›n Avrupa’da yay›lmas›nda Osman-l›lar›n Protestanlara olan deste¤inin de etkisi vard›r.Özetle Osmanl› Devleti Klasik Dönemde Avrupa siyasidengesini belirleyen en temel güç olmufl ve Avrupa si-yasetinin merkezinde yer alm›flt›r.

S›ra Sizde 13

Osmanl›lar, topraklar› üzerinde yaflayan gayrimüslimle-rin her türlü hakk›n› devlet güvencesi alt›na al›rken; ay-n› dönemde Bat› Avrupa’daki Katolik devletler, Katolikolmayanlara yaflam hakk› dahi tan›m›yorlard›. Osmanl›yönetiminde gayrimüslimlerin can ve mallar› devletinkorumas› alt›na al›n›rken inanç ve ibadet özgürlü¤ü deteminat alt›na al›n›yordu. Gelenek ve adetlerini yaflama-lar›na izin veriliyor; kendi inançlar› do¤rultusunda ken-di hukuk kurallar›na tabi olmalar›na imkan tan›n›yordu.Buna karfl›l›k Avrupa’da Hristiyanlar›n kendi aralar›ndabile dini hoflgörü yaflanm›yordu. Bu hoflgörüsüzlü¤ünbir sonucu olarak ortaya ç›kan mezhep savafllar› Yeni-ça¤ Avrupa’s›na damgas›n› vurmufltur. Benzer flekildeMüslümanlara ve Yahudilere ise yaflam hakk› tan›maya-rak topraklar›ndan sürmüfllerdir. Ayr›ca Avrupal›lar ken-di topraklar› d›fl›ndaki co¤rafyalarda yaflayan toplumla-ra da dini hoflgörü göstermemifller; ‹nka ve Azteklerizorla Katolik yapmaya çal›flm›fllar, kabul etmeyenleri iseöldürmüfllerdir. Nitekim Co¤rafi kefliflerin bir amac› daKatolikli¤i yaymakt›. K›saca Osmanl› Devletinde, birdevlet politikas› olarak uygulanan dini hoflgörü sayesin-de, fark› dinden insanlar bir arada uyum içinde yaflam›fl-lard›r. Buna karfl›l›k ayn› dönemde Bat› Avrupa’da fark-l› dinden ve mezhepten insanlar›n bir arada uyum için-de yaflad›¤›na dair bir örne¤e rastlayam›yoruz.

Aktürk, fi. (2009-2010). “Osmanl› Devletinde Dini Çeflit-lilik: “Farkl› Olan Neydi”, Do¤u Bat›, y›l:12, say›:51,ss.133-158.

Akyürek, E. (1994). Ortaça¤dan Yeniça¤a Felsefe ve

Sanat, ‹stanbul. Amittay, J.B. (1983). Siyasal Düflünceler Tarihi. Ça¤-

lar Boyunca Siyasal Düflüncenin De¤iflimi,

Ankara.Aster, Ernest von (2004). Frans›z ‹htilali’nin Siyasi ve

Sosyal Fikirleri, Ankara.Ayd›n M.A. (1994). “Osmanl›da Hukuk”, Osmanl›

Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed: E.‹hsano¤lu,C.I, ‹stanbul.

Baykal, B. S. (1961). Yeni Zamanda Avrupa Tarihi,

Ankara.Braude, B. (1982). “Foundation Myths of Millet System”,

Chtistians and Jews in the Ottoman Empire, C.I,Newyork.

Braudel, F. (1991). Maddi Medeniyet ve Kapitalizm,

‹stanbul.Burckhardt, J. (1974, 1977). ‹talya’da Rönesans Kül-

türü I-II, (çev. Bekir S›tk› Baykal), Ankara. Burke, P. (2003). Avrupa’da Rönesans, (çev.Uygar

Abac›, ‹stanbul.Coflan, L. (2009). Tanr›m Bizi Türklerden Koru,

‹stanbul.Dobb.M-P.Sweezy-C.Hill-K.H.Takahashi-R.Hilton

(2000). Feodaliteden Kapitalizme Geçifl, (çev. Çe-tin Yetkin), ‹stanbul.

Emecen, F. (2009). Osmanl› Klasik Ça¤›nda Siyaset,

‹stanbul.Febvre, L. (1995). Rönesans ‹nsan›, Ankara.Goldmann, L. (1999). Ayd›nlanma Felsefesi, (çev. Em-

re Arslan), ‹stanbul.Göze, A. (1993). Siyasal Düflünceler ve Yönetimler,

‹stanbul.Hobson, J. (2010). Bat› Medeniyetinin Do¤ulu Kö-

kenleri, ‹stanbul.Hampson, N. (1991). Ayd›nlanma Ça¤›, ‹stanbul.‹hsano¤lu,E.(2004).”Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Bilim”,

(ss.318-343) ve “Osmanl› ‹mparatorlu¤unda E¤i-tim”,(ss.344-385), Osmanl› Uygarl›¤›, C.I, Yay.Haz:Halil ‹nalc›k, Günsel Renda, Ankara.

‹hsano¤lu, E.(Yay.Haz.),(1992). Osmanl›lar ve Bat›

Teknolojisi, Yeni Araflt›rmalar, Yeni Görüfller,

‹stanbul.



‹nalc›k, H. (2004). “Siyaset, Ticaret, Kültür Etkileflimi”,Osmanl› Uygarl›¤›, C.2, (ss.1048-1089), Yay. Haz:Halil ‹nalc›k, Günsel Renda, Ankara.

‹nalc›k, H. (2010). Osmanl›lar Fütuhat, ‹mparator-

luk, Avrupa ile ‹liflkiler, ‹stanbul.Karpat, K. (Haz.), (2000). Osmanl› ve Dünya: Osman-

l› Devleti ve Dünya Tarihindeki Yeri, ‹stanbul.Küçükkalay, A.M. (2001). Co¤rafi Keflifler ve Ekono-

miler. Avrupa ve Osmanl› Devleti, Konya.Machiavelli, N. (1984). Hükümdar, (çev. S. Ba¤datl›),

‹stanbul.Michelet, J. (1948). Rönesans, (çev. Kaz›m Berker),

‹stanbul.Renda G. (2004). “Sanatta Etkileflim”, Osmanl› Uygar-

l›¤›, C.2, (ss.1090-1121), Yay. Haz: Halil ‹nalc›k,Günsel Renda, Ankara.

Sabine, G. (1969). Siyasal Düflünceler Tarihi, Yeni-ça¤, C.II., (çev: Alp Öktem), Ankara.

Sar›ca, M. (1987). 100 Soruda Siyasi Düflünce Tarihi,

‹stanbul.— (1980). Siyasal Tarih, ‹stanbul. fienel A. (1996). Siyasal Düflünceler Tarihi, Tarihön-

cesinde ‹lkça¤da Ortaça¤da ve Yeniça¤da Top-

lum ve Siyasal Düflünüfl, Ankara.Tanilli S. (1990). Yüzy›llar›n Gerçe¤i ve Miras›, XVI.

ve XVII. Yüzy›llar, III, ‹stanbul.— (1994). Voltaire ve Ayd›nlanma, ‹stanbul.— (2004). Uygarl›k Tarihi, ‹stanbul.Tunçay, M. (1969). Bat›’da Siyasal Düflünceler Tari-

hi, Yeniça¤, C.II, Ankara.Uzunçarfl›l›, ‹.H.(1983-1984). Osmanl› Tarihi, C.II, An-

kara.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sanayi Devrimini do¤uran etmenleri ve yeni bir dünyan›n oluflumundaki ro-lünü de¤erlendirebilecek,Amerikan Devrimi’ni haz›rlayan flartlar› ve sonuçlar›n› tart›flabilecek,Frans›z Devrimi’ni do¤uran nedenleri, devrimin aflamalar›n› ve uygarl›k tari-hi aç›s›ndan önemini aç›klayabilecek,1830 Devrimleri’ni haz›rlayan flartlar›, 1830 Devrimleri ve hareketlerinin Av-rupa ülkelerini nas›l etkiledi¤ini kavrayabilecek,1848 Devrimleri’ni do¤uran flartlar› ve sonuçlar›n› tan›mlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Devrim• Sanayi• Liberalizm

• Burjuvazi• Yurttafl• Ulusçuluk (Milliyetçilik)

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN

N

N


• SANAY‹ DEVR‹M‹• DEMOKRAS‹ TAR‹H‹ BAKIMINDAN

AMER‹KAN DEVR‹M‹• FRANSIZ DEVR‹M‹• 1830 DEVR‹MLER‹• 1848 DEVR‹MLER‹

DemokrasiDevrimleri veSanayi Devrimi


SANAY‹ DEVR‹M‹Tüm dünyada 19. yüzy›l›n bafllar›na kadar ekonomik hayat, temelde tar›m›, küçükel sanatlar›n› ve ticareti esas alan bir yap›dayd›. Ekonomik hayat›, temel üretim ara-c› toprak ve ona ba¤l› faaliyetler belirlemekteydi. 18. yüzy›l›n ortalar›ndan itibarenortaya ç›kan yeni bulufllar, sanayinin bütün üretim süreçlerinde uyguland›. Buhargücü ile çal›flan makinalar sayesinde, üretilen mal ve ürünlerde, büyük üretim mik-tarlar›na ulafl›ld›. Sanayi Devrimi terimi, kol gücünün yerine buharla iflleyen maki-neler vas›tas›yla, k›sa zamanda büyük üretim kapasitelerine ulaflan, fabrikalaflm›flbir ekonominin do¤urdu¤u sanayi, ticaret ve toplum yaflam›nda oluflan köklü dö-nüflüm ve yeniden yap›lanmay› ifade etmektedir.

Sanayi Devrimi, tar›m ekonomisi ve onun üretim iliflkileri yerine, arka plan›ndasermaye ve makinelerin yer ald›¤› yepyeni bir ekonomik yaflam›n oluflumunu sa¤-lam›flt›r. ‹lk olarak ‹ngiltere’de ortaya ç›kt›¤› gözlemlenen Sanayi Devrimi, k›sa de-nilebilecek bir zaman diliminde Bat›-Avrupa ülkelerine de yay›ld›. Sonuçlar› bak›-m›ndan günümüze kadar uzanan süreç boyunca da, tüm dünyay› etkisi alt›na al-may› baflard›.

Dünyada ‹lk Kez Sanayi Devrimi’nin ‹ngiltere’deGörülmesi ve Nedenleri 18. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren ‹ngiltere’de Sanayi Devrimi’nin do¤uflunu sa¤la-yan pek çok faktörün bir araya geldi¤i görülür. K›saca bunlar› s›ralarsak :

• ‹ngiltere, bir ada devleti oluflu sebebiyle, demokrasi tarihi bak›m›ndan k›taAvrupa’s›ndan farkl› bir süreç yaflam›flt›r. 1215 Magna Charta ile bafllayan veKral William’›n, 1689 Haklar Bildirisi’nin kabulüne uzanan tarihsel süreçboyunca, ‹ngiliz Parlamentosu genifl haklara kavuflmufltur. Egemenli¤in kay-na¤›n›n ilahi oldu¤u anlay›fl› ilk olarak ‹ngiltere’de ortadan kald›r›lm›flt›r.Oluflumuna ba¤l› olarak ‹ngiliz Parlamentosu, ‹ngiltere’de her zaman kapi-talist geliflimi ve serbest ticaretin geliflimini desteklemifltir.

• ‹spanya’n›n denizlerdeki üstünlü¤ünü 16. yüzy›lda ele geçiren ‹ngiltere, Sa-nayi Devrimi’nin do¤ufluna kadar, deniz ulafl›m› ve deniz ticaretinde rakip-siz hale geldi. Denizlerdeki üstünlü¤ü sayesinde, Hindistan, Kanada, GüneyAfrika, Bat› Hint Adalar› d›fl›nda pek çok küçük ülkeyi de içine alan büyükbir imparatorluk kurdu. ‹ngiliz donanmas› ve güçlü ticaret filolar›yla, tafl›ma-c›l›k geliflmiflti. Ticaret ve sömürgecilik yoluyla, ‹ngiltere’de büyük servet-

Demokrasi Devrimleri veSanayi Devrimi

Sömürgecilik; Bir ülkenin,bir baflka devleti veyatoplumu siyasal bak›mdanegemenli¤i alt›na alarak,do¤al kaynaklar› vepazarlar› üzerinde kendiç›karlar› do¤rultusundahakimiyet kurmas›.

lerin (sermaye) birikimi sa¤lanm›fl ve biriken servetler, 18. yüzy›l ‹ngilte-re’sinde Bankac›l›k ve Borsa gibi büyük finans kurumlar›n› gelifltirmiflti. El-lerindeki büyük sermayeleri, yeni yat›r›m alanlar›na yat›rabilecek kapitalistbir s›n›f ekonomik yaflama hakimdi.

• 16. yüzy›ldan itibaren görülen Avrupa’daki nüfus art›fl›na paralel bir flekilde‹ngiltere’de de nüfus h›zla artm›flt›. H›zl› nüfus art›fl› yan›nda, tar›mdaki iler-lemelere ba¤l› olarak, köylerden kentlere göç olgusu da görüldü. Genel nü-fus art›fl› ve köyden kente göç hareketleri, kentlerde sanayi için gereken ifl-gücünü haz›rlad›.

• 18. yüzy›la gelindi¤inde ‹ngiltere’de Ortaça¤ kurumlar› olan Lonca sistemi-ne dayal› sanayi üretimi, yetersiz hale gelerek ifllevini yitirmiflti. Loncalaraba¤l› çal›flan zanaatkarlar ba¤›ms›zlaflt›lar. Art›k Loncalar›n getirdi¤i s›n›rla-malar olmaks›z›n, kendilerine ifl siparifli yapan tüccarlar için çal›flmaktayd›-lar. Zanaatkarlar ve iflçiler giderek makinesiz, kol gücüne dayal› (manifak-tur) üretim yapan imalathanelerde, tüccarlar için belirledi¤i bir mahalde(fabrika) bir araya gelerek, toplu halde çal›flmaya bafllam›fllard›. Bu durumiflbölümünü ve ihtisaslaflmay› da h›zland›rm›flt›r.

• ‹ngiltere’nin Sanayi Devrimi öncesinde, dünyan›n en büyük sömürge impa-ratorlu¤u oluflu ona genifl hammadde ve pazar olanaklar› sa¤lamaktayd›.Genel nüfus art›fl›n›n yaratt›¤› talep patlamas› yan›nda, geliflen orta s›n›f ih-tiyaçlar› çerçevesinde tüketim mallar›na olan talep art›fl› gibi nedenler, üre-ticiler üzerinde talep bask›s› yaratmakta ve üretimde gereken art›fllar› sa¤la-yacak, yeni aray›fllara yöneltmekteydi.

• ‹ngiltere, makineleflmifl bir sanayi kurabilmek için gerekli olan temel kay-naklar bak›m›ndan zengindi. Özellikle artan enerji ihtiyac›n› karfl›lamak içinkömür ve sanayinin geliflebilmesi bak›m›ndan ise demir gibi zengin maden-lere sahipti.

‹ngiliz Sanayi Devriminin Ortaya Ç›k›fl› ‹ngiltere’de Sanayi Devrimi, ilk önce dokuma ve demir sanayiinde görülmüfltür.Tarihsel olarak, genifl otlaklarda hayvan yetifltiricili¤i ve ona ba¤l› yün ile plantas-yonlardan gelen pamu¤a dayal› dokumac›l›k sektörü, ‹ngiltere’de geliflkindi. Üre-tim birimleri bak›m›ndan ‹ngiliz ekonomisi, bütün aile bireylerinin kat›ld›¤› ev içisanayisine dayal›yd›. 18. yüzy›l ortalar›na kadar ‹ngiltere’de, büyük sömürgeleresahip olunmas›na ve ticaretin çok canl› olmas›na ra¤men, gerek iç pazar ve gerek-se genifl sömürge pazarlar› için yeteri kadar üretim yap›lamamaktayd›.

19. yüzy›l›n bafllar›na kadar, gerekli üretim art›fllar›n› sa¤lama konusunda, ara-y›fl çabas›nda olanlar›n ço¤u, makineler ve sanayi uygulamalar› hakk›ndaki gerek-li bilgilere sahip zanaatkarlard›. Bu yüzden üretim art›fllar›na yönelik ilk bulufllarda onlar taraf›ndan gerçeklefltirildi.

Dokuma Sanayisi aç›s›ndan ilk önemli bulufl, John Kay isminde bir dokumac›taraf›ndan 1730’da uçan mekik ad› verilen, yeni bir meki¤in bulunmas›yd›. Yenimekik, dokumac›lar taraf›ndan, k›sa zamanda benimsenerek genifl bir kullan›malan› buldu. Bu sayede iplik oldukça h›zl› dokunmaya bafllad›. Kumafllar, eskiyeoranla çok daha fazla miktarlarda dokunabilmekteydi. Bu durum hammadde yaniiplik s›k›nt›s›na yol açt›. Özellikle 1750’lerden itibaren, d›fl pazarlardan gelen talepbask›s› iplik s›k›nt›s›n› daha da art›rm›flt›.

1764’de James Hargreaves isimli bir baflka dokumac› ise, dokuma tezgahlar›için gereken ipli¤i h›zla büküp, kumafl üretimine h›zla haz›rlayacak bir baflka ma-


Lonca; Ayn› meslek grubunaba¤l› zanaatkarlar›noluflturdu¤u, rekabetiönleyici flekilde kaynaklar›n,üretimin, fiyatlar›n kendiiçlerinde s›k› bir disiplinlekontrol edildi¤i ve piyasaüzerinde devlet kontrolünüsa¤lar nitelikteki, meslekibirlik.

Plantasyon; S›nai mallar›n›nüretiminde kullan›lan tar›mürünlerinin (pamuk, çay,kahve vb.) genifl ölçekliolarak yetifltirildi¤i iflletme.

kinay› icat etti. Bu yeni makinada on alt› pamuk ipli¤i ayn› anda gerilebilmektey-di. 1784’e gelindi¤inde ise i¤ say›s›n›n seksene ç›kt›¤› görülür. 18. yüzy›l›n sonunagelindi¤inde bu say› 120’ye ulaflm›flt›. Bu makine (tezgah) sayesinde istenen mik-tarlarda iplik üretimine ulafl›labilmekteydi. Öte yandan 1769’da Richard Arkwright(1732-1792) taraf›ndan icat edilen bir baflka makine de, dokuma sanayinde dev-rimsel bir baflka etki yaratt› ve seri imalâta baflland›. Makine, enerji olarak suyungücünü kullanmaktayd›.

Buna paralel olarak ‹ngiltere’de ilk dokuma fabrikas› 1771’de kuruldu. Doku-ma tezgahlar› su dolaplar›yla çal›flt›¤› için sadece ›rmak boylar›na kurulabilmek-teydi. 1785 gelindi¤inde ise, James Watt’›n yapt›¤› ve buhar gücüyle iflleyen mo-toru, bir fabrikadaki bütün tezgahlar› çal›flt›rabilmekteydi. Art›k ev içi sanayi ya dasadece ›rmak boylar›nda çal›flabilen tezgahlar yerine, kentlerde içinde büyük ma-kinalar›n çal›flt›r›labilece¤i binalar, yani fabrikalar aç›labilir ve büyük ölçekli üre-tim yap›labilirdi.

Çeyrek yüzy›l içinde ‹ngiltere’de dokuma sanayisi, fabrikalaflma ile birlikte müt-hifl bir s›çrama gösterdi. ‹ngiltere’nin ihracat hacmi 1780’lerde, Hargreaves Tezga-h›’n›n bulunmas›ndan önceki, 1760’lardaki hacminin dört kat›na ç›km›flt›. 1760’lar-da ‹ngiltere’nin d›flsat›m›nda, y›ll›k 250.000 sterlinlik bir paya sahip olan dokumasanayisi, 1780’lerde y›ll›k befl milyon sterlini aflan bir paya sahip oluyordu.

‹ngiltere’de görülen ola¤anüstü teknolojik s›çrama ve geliflmeler, özellikle do-kumac›l›k alan›nda yo¤unlaflt›. J. Watt’›n 1769 da patentini ald›¤› buhar makinas›sonras›nda ise, teknolojik geliflmelerin yönü, fabrikalar›n daha çok üretim yapabil-mesine olanak tan›yacak flekilde, makinalar›n gelifltirilmesine yönelmifltir.

18. yüzy›l›n son çeyre¤inde üretim teknolojisi önemli ölçüde de¤iflen bir di¤er‹ngiliz sanayi kolu, demir sanayisiydi. S›n›rl› bir kaynak olan odun kömürü yerine,1709 da Abraham Darby kok kömürü kullanarak demir elde etme¤i baflarm›flt›. Kö-mür, odun kömürüne göre yavafl yanan bir yak›t olup, yanmas› s›ras›nda gerekenhava bas›nc› için su gücünden faydalan›lmaktayd›. 1775’de James Watt’›n buharmakinas›n› bulmas›yla beraber demir sanayisi, odun ve suya olan ba¤›ml›l›¤›ndankurtularak, kömür ve kaliteli demir cevherlerinin bulundu¤u yerlere tafl›nabildi.Kaliteli demir üretimindeki iyilefltirmelere paralel olarak demirden, 18. yüzy›l›n

1977. Ünite - Demokrasi Devr imler i ve Sanayi Devr imi

Resim 7.1

1804’deRichardTrevithick’in(1771-1833)yapt›¤›dünyadaki ilklokomotif

James Watt’›nBuharMakinas›

son çeyre¤inde köprü, bina gibi infla ifllerinde genifl ölçüde kullan›lma¤a bafllan-m›flt›r. 19. yüzy›l›n ortalar›na do¤ru demiryollar›, lokomotifler, gemiler, çeflitli ma-kinalar, havagaz› sistemleri gibi alanlarda demir, yo¤un olarak kullan›lacakt›r.

James Watt’›n buhar makinas› t›pk› dokuma sanayisinde oldu¤u gibi demir sa-nayisinin teknolojisinde de, devrimsel bir etki yapt›. Buhar gücünün bu iki sektör-de ortaya ç›kard›¤› flafl›rt›c› sonuçlar d›fl›nda, ilk bulufllar›n tetikleyici etkisiyle, 19.yüzy›l boyunca teknolojik geliflmeler hemen her alanda devam etti. Maden sanayi-si, kimya sanayisi, dokuma sanayisi vb. bütün sanayi kollar›nda ve teknolojik ge-liflmelere ba¤l› alanlar olan tar›m, ulafl›m ve haberleflmede de ilerlemeler görüle-cektir. 1807’de Amerikal› Robert Fulton buhar makinas›n› gemilere uygulad›.1825’de demir raylar üzerinde yürüyen ve buhar kuvvetiyle çal›flan ilk lokomotifçal›flmaya bafllad›. 1844’lerden itibaren Samuel Morse’nin telgraf›, 1876’dan itibarenAlexander Graham Bell’in telefonu Avrupa toplumlar›n›, sanayi öncesi dönemle k›-yaslanmayacak flekilde, de¤ifltirdi.

Sanayi Devrimini, teknolojik geliflme sürecinin karakteristi¤i bak›m›ndan ikiyeay›rmak, san›r›z aç›klay›c› olacakt›r. ‹lk evre, 1870’lere kadar uzanan süreçte Sana-yi Devrimi, sistemli araflt›rmalar yerine becerikli teknisyenlerin tecrübelerine daya-nan flekilde geliflmiflti. ‹kinci evre ise, 19. yüzy›l›n son çeyre¤inden bafllayan ve ne-redeyse günümüze kadar uzanan bir süreç olup, teknolojik geliflme bak›m›ndanbireysel çabalar bir yandan devam etmekle beraber, giderek bilimsel kuramlarla veteknolojik süreçlerle s›k› iliflkiler kuran, mühendis ve bilim adamlar›n›n iyi donat›-lan laboratuvarlarda daha sistemli araflt›rmalar yürüttü¤ünü söyleyebiliriz.

Sanayinin ve ulafl›m›n makineleflmesinden ilk olarak faydalanan ‹ngiltere olmufl-sa da, Belçika, Fransa ve Birleflik Amerika da k›sa zamanda bu yar›fla kat›ld›lar. 19.yüzy›l›n ortalar›nda Almanya sanayileflme yar›fl›na girerken, onu ‹talya, Avusturyave ‹skandinav ülkeleri izledi. Böylece Bat› Avrupa, dünyan›n fabrikas› haline geldi.1870 y›l› itibariyle ‹ngiltere, Almanya, Belçika, Fransa, ‹talya ve ‹sveç dünya imalatüretiminin % 61’ni, Amerika Birleflik Devletleri ise % 23’ünü gerçeklefltiriyordu. Sa-nayileflen ülkeler, denizafl›r› ülkelerden, bir yandan ticaret ve sömürgecilik yoluylag›da maddeleri ve sanayileri için hammadde al›rken, di¤er yandan da imal edilmifl(mamül) maddeler ile hizmetleri satt›lar. Bu ticari faaliyetler sonucunda Bat› Avru-pa, o zamana kadar hiç eriflilmemifl bir refah düzeyine ulaflt›. 19. yüzy›l›n sonu ve20. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren teknoloji Uzakdo¤u, Rusya gibi bölgelere de yay›l-d›. Bu bölgeler de sanayilerini makinelefltirirlerken, geliflmifl tar›m yöntemlerini dekullanma¤a bafllad›lar. Sanayileflmesini tamamlayan ülkelerde refah atmakla bera-ber, yeni toplumsal s›n›flar da ortaya ç›kt›. Dünya, bir yandan sanayi toplumu olmaözellikleri nedeniyle, s›n›fsal çeliflkiler yaflarken, bir yandan da sanayileflen ülkele-rin birbirleriyle girifltikleri amans›z bir rekabetin alan› oldu.

Ekonomik, Toplumsal ve Uluslararas› ‹liflkiler Bak›m›ndanSanayi Devrimi’nin Sonuçlar› Sanayi Devrimi’nin, dünya üzerinde bugün sanayileflmifl olarak kabul edilen bütünülkelerde ortaya ç›k›fl›, birdenbire ve belli bir süreçte veya tek bir olay›n sonundagerçekleflmemifltir. Ancak ortaya ç›kt›¤› tüm ülkelerde hemen hemen benzer baz›özellikler gösteren, özel bir geliflme biçimi “Sanayi Devrimi” ad›yla nitelendiril-mektedir. Sanayileflen toplumlar›n ekonomik ve sosyal yap›lar›nda belirgin ve göz-lemlenebilir ortak baz› sonuçlara bakarak, bir toplumun sanayileflmifl olup olmad›-¤›na karar verebilmekteyiz. Bu noktada sanayileflen ülkelerde tarihsel olarak görü-len flu sonuçlara bakarsak, toplumsal ve ekonomik de¤iflimi görebilmekteyiz. Öte


yandan uluslararas› iliflkiler aç›s›ndan da dünyay› derinden sarsan sonuçlara yolaçm›flt›r. Bu sonuçlara k›saca bakarsak:

• Sanayileflen ülkelerde modern bilim ve tecrübi bilgiler, ekonomik pazarlar›nihtiyaçlar›n› giderme veya pazarlar› geniflletme amaçl› olarak, üretim süreç-lerinin bütün aflamalar›nda genifl çapl› ve sistematik olarak uyguland›.

• Ekonomik faaliyetler, küçük ölçekli üretim yapan aile içi veya yerel kulla-n›mlardan ziyade, ülke düzeyinde ve uluslararas› pazarlara yönelik olmas›ve giderek uzmanlaflmaya do¤ru geliflti.

• Üretim birimleri flahsi olmaktan ç›karak, ortakl›k vb. yollarla büyük serma-ye yat›r›m› gerektiren teflebbüslere ve fabrikalaflmaya yöneldi.

• Sermayeye dayal› üretim süreçleri yo¤un ve yayg›n kullan›lmaya bafllad›.• ‹flgücü, temel mallar›n üretimi yerine mamül mallar ve hizmetlerin üretimin-

de yo¤unlaflt›.• Tar›m tekniklerindeki iyilefltirmeler ve makineleflme sonucu, iflsiz kalan ve-

ya topraks›z nüfusun, k›rsal alandan kentlere yöneldi ve kentlerin nüfusuyo¤unlaflt›. Kentlerin nüfus art›fl›n›n bir di¤er esas nedeni de, halk sa¤l›¤›alan›nda kent yönetimlerinin ald›¤› önlemler yan›nda, t›p bilimindeki gelifl-melerle ölüm oranlar›n›n düflmesidir. Avrupa k›tas›nda üretimden gelenmaddi koflullar›n iyileflmesi de genel bir nüfus art›fl›n› do¤urdu.

• Ortaya ç›kan sermayeye dayal› üretim araçlar›n›n sahipli¤inin ya da buaraçlarla olan iliflkilerin belirledi¤i, yeni mesleki ve sosyal s›n›flar olarak sa-nayiciler burjuvazi s›n›f›na, kat›ld› ve sanayi öncesinde de varolan iflçiler,sanayileflmeye (fabrikalaflma) paralel olarak, önemli bir toplumsal s›n›f ola-rak ortaya ç›kt›.

• 19. yüzy›l boyunca sanayileflen Avrupa devletleri aras›nda, yeni hammaddekaynaklar› ve pazar aray›fl› nedeniyle büyük bir rekabet do¤du. AvrupaDevletleri aras›nda ekonomik yar›fl›n do¤urdu¤u bafllang›çta bölgesel nite-likteki rekabetler, sömürgecilik ve pazarlar› geniflletme, var olan pazar›n›kapt›rmama gibi nedenlerle, 19. yüzy›l›n sonuna do¤ru küresel düzeye ula-fl›rken, ortaya ç›kan devletleraras› gerginlikler 20. yüzy›l bafl›nda I. DünyaSavafl›’n› ve sonras›nda da II. Dünya Savafl›’n› do¤urdu.

Sanayi Devrimi ilk olarak hangi ülkede gerçekleflmifltir ve onu oluflturan koflullar nelerdir ?

DEMOKRAS‹ TAR‹H‹ BAKIMINDAN AMER‹KANDEVR‹M‹

Amerika’da ‹ngiliz Kolonilerinin Oluflumu ve AmerikanBa¤›ms›zl›k Savafl› Amerika K›tas›’n›n keflfi sonras› Avrupal› sömürgeci ülkeler taraf›ndan, GüneyAmerika k›tas› gibi Kuzey Amerika k›tas› da, istila edildi. ‹spanya, Fransa ve ‹ngil-tere baflta olmak üzere Kuzey Amerika’da da yeni koloniler oluflturuldu. ‹ngilte-re’nin ilk ticari kolonisi 1607’de Virginia’da kuruldu. ‹ngiltere’den gelen göçmen-ler, bu yeni k›taya yerleflmek suretiyle, Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl›na kadar olandönemde toplam 13 koloni kurmufltu. Zaman içerisinde bu koloniler, ‹ngiltereKrall›¤›’na ba¤l› sömürgeler haline geldiler.

Kuzey Amerika’da oluflan bu 13 koloni halk›, di¤er devletlerin kurdu¤u sömür-ge koloni halklar›ndan önemli farkl›l›klar göstermekteydi. Di¤er sömürgeci devlet-lerin kurduklar› kolonilerden farkl› olarak, ‹ngiliz göçmenlerin yerleflerek olufltur-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

duklar› koloniler Avrupa tipi bir toplumun yeni bir co¤rafya üzerinde farkl› bir ör-gütlenmesiydi. Avrupa’dan gelen bu göçmenler, yeni ve verimli topraklara yerlefl-mek amac›ndayd›lar. Yeni ifller ve çal›flma alanlar›nda yer alarak, zengin ve özgüryaflamak istiyorlard›. Yine bu kolonilerin halk›, ‹ngiliz ve di¤er Avrupa halklar› gi-bi monarflik bir idareye yak›n olmaktan daha çok, temelini eflitlik ve özgürlük kav-ramlar›n›n oluflturdu¤u liberal düflüncelere sahipti. Yeni Dünya’ya gelen bu göç-menlerin büyük ço¤unlu¤u ayn› zamanda, 16. ve 17. yüzy›llarda ‹ngiltere’de kili-sede reform yapma¤a çal›flan, Tanr› önünde eflitlik ilkesine inanmalar› nedeniyle,eflitli¤e ba¤l› ve dini kurallar›n basitlefltirilmesini isteyen, Prütan hareketinin takip-çisiydiler. ‹ngiltere’deki birtak›m demokratik ilkeler ve uygulamalar, bu kolonilerinhalk›n›n yönetim tarz›n› oluflturmufltu. Amerika K›tas›n›n, kuzey bölgelerindeki buserbestlik ortam›, özerk devletler kurma düflüncesini gelifltirmifltir. Prütan göçmen-ler d›fl›nda, daha fazla dini özgürlük ve zenginlik arayan göçmen gruplar› da kolo-nilere yerlefltiler. Yeni Dünya, farkl› dinî inançlar› hiçbir bask›ya maruz kalmadan,bir arada yaflatabilmekteydi. Tanr› önündeki eflitlik inanc› nedeniyle, do¤ufltan öz-gür olduklar›na inanan ve ço¤unlu¤unu Prütanlar›n oluflturdu¤u koloniler, eflitlik-çi inançlar›n›n etkisiyle, Kuzey Amerika’daki ço¤unlu¤a dayal› ilk siyasal yönetimikuracaklard›r.

‹ngiltere’nin kendine ba¤l› kolonilerde, siyasi bak›m›ndan, müdahalesinin s›-n›rl› oluflu da, Amerikan Devrimi’nin gerçekleflmesinde bir etmen olarak kayde-dilmelidir. ‹ngiltere’nin, kolonilerin yönetimi bak›m›ndan müdahalesi, kolonilerinbafl›na birer vali atamas› yapmakla s›n›rl›yd›. Oysaki koloniler, ‹ngiltere’ye ba¤-lanmadan önce, kendi kendilerini yönetmek üzere demokratik temsil esas›naba¤l›, yasama organlar› kurmufllard›. Öte yandan bu kolonilerin hepsinin bireranayasas› niteli¤inde, özgürlük belgeleri bulunmaktayd›. Koloniler daha ilk kuru-lufllar›nda, özgürlüklerinin bir teminat› olarak, bunu yaz›l› bir belge haline getir-me¤e çal›flm›fllard›.

1215 tarihli Magna Carta Libertium’u tan›yan bu kolonilerin halk›, vergilerkonusunda oldukça hassast›. ‹ngiltere’ye ba¤lanmalar›ndan sonra da, koloni hal-k›n›n seçti¤i yasama meclisleri ile kral›n tayin etti¤i valiler aras›nda, vergilerintoplanmas› ve harcanmas›n›n kontrolü konular›nda zaman zaman mücadelelerolmufltu.

‹ngiliz kolonileri, yine bir vergi sorunundan do¤an anlaflmazl›k sonucu, ‹ngil-tere’ye karfl› ayaklanarak ba¤›ms›zl›klar›n› kazanacaklard›r. Olaylar›n bafllang›c›n›Fransa ve ‹ngiltere’nin, Amerika kolonileri üzerinde denetim kurmak için girifltik-leri mücadelede yatar. Bu mücadele, 7 Y›l Savafllar› (1756-1763) sonunda, Fran-sa’n›n yenilgisiyle neticelendi. Yürütülen bu savafl, ‹ngiliz mali sisteminde s›k›nt›do¤urmufltu. ‹ngiliz hükümeti durmadan büyüyen imparatorlu¤unu ayakta tutmakiçin daha fazla paraya ihtiyaç duymaktayd›. ‹ngiltere mali s›k›nt›y› çözebilmek için,kolonilere yönelik olarak, yeni düzenlemelere gitti.

‹ngiliz Parlamentosu, koloniler için 1764’de fieker Kanunu ad›n› tafl›yan bir ka-nun yay›nlad›. Kanuna göre, ‹ngiliz yönetimi alt›nda olmayan bölgelerden yap›la-cak, rom içkisinin ithali yasaklanmakta ve fleker pekmezi üzerinden küçük birgümrük vergisi al›nd›ktan baflka, flaraplar, ipekliler, kahve vb. lüks mallara güm-rük vergisi konmaktayd›. Bu olay, koloniler taraf›ndan tepkiyle karfl›lanm›flt›r. fie-ker Kanunu, tüccarlar, koloni meclisleri ve mitingler yoluyla da halk taraf›ndanprotesto edilmifltir. Samuel Adams gibi koloni avukatlar› bu durumu temsil edil-meksizin vergilendirme olarak tan›mlamaktayd›lar. Ayn› y›l ç›kar›lan Ka¤›t ParaKanunu ile kolonilerin ç›kartaca¤› ka¤›t paralar da geçersiz say›ld›. 1765’de ç›ka-


Magna Carta Libertium;‹ngiltere’de 1215 y›l›ndaKral John ve asiller aras›ndaimzalanan, Kral’›nmutlak(s›n›rs›z) yetkilerinis›n›rland›ran ve kanununüstünlü¤ünü vurgulayanbelge.

r›lan Asker Konaklama Kanunu da kolonilerin halk› taraf›ndan yine hoflnutsuzluk-la karfl›land›. Bu kanuna göre koloniler, kendi bölgelerine yerleflen Britanya asker-lerinin yiyecek ve bar›nmalar›n› sa¤lamakla yükümlü k›l›nd›lar.

Birbirinin pefli s›ra ç›kan bu kanunlara karfl›, kolonilerde genel hoflnutsuzlukhavas› do¤makla beraber, as›l muhalefeti do¤uran 1765 tarihli Damga Pulu Kanu-nu oldu. Bu kanunla resmi makamlardan verilecek belgelere, damga pulu yap›flt›-r›lmas› zorunlulu¤u getiriliyordu. 13 kolonide birden fliddetli protestolar oldu. Bos-ton’da halk sokaklara dökülürken, Virginia Meclisi temsil edilmeksizin vergilendir-menin kolonilerin özgürlü¤ünü tehdit etti¤ine dair pek çok karar alm›flt›. Massac-husetts Meclisi, bütün Amerikan kolonilerini Damga Pulu Kanunu’nun kendileri-ne yöneltti¤i tehdidi görüflmek üzere, 1765 Ekim’inde New York’ta toplanacak birkongreye temsilci göndermeye davet etti.

Dokuz koloniden gelen 27 delege ile toplanan kongre, Amerikan halk›n›n insi-yatifi ile toplanan, ilk koloniler aras› kongreydi. Birçok tart›flmalardan sonra NewYork Kongresi, kolonilerde kendi meclisleri d›fl›nda hiç kimsenin vergi koyamaya-ca¤› karar›n› ald›. Kolonilerle ‹ngiltere aras›nda as›l tart›flma konusu, Temsil ‹lke-si’nden do¤maktayd›. Kolonicilere göre, ‹ngiliz Parlamentosu’nda seçilmifl üyele-riyle koloniler temsil edilmedikçe, kolonilerin halk›n›n parlamentoda temsil edil-dikleri kabul edilemezdi.

‹ngiliz Parlamentosu, 1766’da Damga Pulu Kanunu’nu kald›rmak ve fieker Ka-nunu’nda iyilefltirmelere gitmek zorunda kald›. Ancak bu durum geçici bir bar›flolmaktan öteye gidemedi. 1767 y›l›nda ‹ngiltere Maliye Bakan› Charles Town-shend yeni bir mali program tasar›s› haz›rlad›. Bu tasar›da Amerikan ticaretindendaha fazla vergi alarak, ‹ngiltere’deki vergi mükelleflerinin yükümlülü¤ünü hafif-letmeyi düflünmüfltü. Bu amaçla Amerika k›tas›ndaki gümrük kontrollerinin s›k›lafl-t›r›lmas›, ‹ngiltere’den kolonilere ihraç edilmekte olan ka¤›t, cam ürünleri, boya veçay üzerine de ihraç vergileri konulmufltu. Böylece kolonilerde görev yapan ‹ngi-liz memurlar›n›n masraflar›n›n karfl›lanmas› amaçlanm›flt›. Yine Townshend’inönerdi¤i baflka bir kanun tasar›s›yla da, kolonilerin üst mahkemelerine gerekti¤izaman, istenilen yerde arama tarama yapma yetkisi verilmekteydi. Özellikle aramatarama sistemi, kolonilerde büyük hoflnutsuzluk yaratt›. ‹thalat, tüccarlar taraf›ndanboykot edildi. Getirilen gümrük uygulamalar›na karfl›, evlerde dokunan kumaflla-r›n kullan›m›, içecek olarak çay yerine baflka ürünlerin kullan›m›, evleri olanlar›nevlerini boyamay› ertelemeleri gibi yollarla cevap verildi. Tepkilerin önderli¤iniMassachusetts Kolonisi yürütmekteydi. Bu nedenle ‹ngiltere, Mart 1769’da Massac-husetts’i asi ilan etti. Bunun yan›nda çay d›fl›nda, di¤er ürünler üzerindeki ithalvergilerini kald›rd›. Kolonilerde ithalata konan vergi nedeniyle, çay›n fiyat› iki mis-line ç›km›fl, ‹ngiltere’den ithal edilen çaya talep azalm›flt›. Buna karfl›n ‹ngiltere’deçay stoklar› artm›flt›. Bu yüzden ‹ngiliz hükümeti 1773’te çaydan ald›¤› ihracat ver-gisini düflürerek, kolonilere çay ihracat›n› artt›rmak istedi.

1773’te Do¤u Hindistan fiirketi, ‹ngiliz Hükümeti’ne baflvurarak, bütün koloni-lere ihraç edilen çaylar›n ihraç tekelini ald›. fiirket çaylar›n›, kolonilerde kendi me-murlar› vas›tas›yla normal fiyatlardan çok daha ucuza satma yoluna gitti. Çay boy-kotundan itibaren kolonilerde kaçak çay ticareti yapan tüccarlara, büyük bir darbeindirilmiflti. Bu tüccarlar da giderek kolonilerin ba¤›ms›zl›¤›n› isteyen vatansevergruba kat›ld›lar. fiirketin ‹ngiltere’den getirdi¤i çaylar, ya depolanmakta ya da ‹n-giltere’ye geri gönderilmekteydi. Karfl›l›kl› gerginlikler sonucu, Samuel Adams’›n li-derli¤indeki bir grup Amerikal› 16 Aral›k 1773 gecesi Boston Liman›’nda demirle-mifl bulunan, çay yüklü üç ‹ngiliz gemisine zorla girerek, çaylar› denize döktü. ‹n-


giltere bu hareketi cezaland›rmak amac›yla 1774 Mart’›nda Boston Liman Kanunu’nu yay›mlad›. Boston Liman› her türlü ticarete kapat›ld›.

Parlamentonun bu sert kanunlar›na karfl›, koloniler aras› haberleflme daha ha-reketlendi. Çeflitli toplant›lar düzenlenirken, gazetelerde de çeflitli yaz›lar kalemeal›narak, ‹ngiltere karfl›t› hareket büyüdü. Virginia, bütün kolonileri Amerika’n›nbirleflik menfaatleri için bir kongreye davet etti. 5 Eylül 1774’te Philadelphia’datoplanan Birinci Continental (k›tasal) Kongre ad›n› tafl›yan kongreye, Georgia d›-fl›ndaki koloniler delege gönderdi. 55 kifliden oluflan delegeler aras›nda GeorgeWashington, Benjamin Franklin ve John Adams gibi kifliler de bulunmaktayd›lar.Kongre, Massachusetts’in Boston Liman Kanunu’na direniflini destekleyerek, bir y›lboyunca ‹ngiltere ile ithalat ve ihracat› durdurma karar› ald›.

Amerikan Ba¤›ms›zl›k Düflüncesinin Oluflumu veAmerikan Ba¤›ms›zl›k Bildirisi’nin Demokrasi Aç›s›ndan De¤eri Philadelphia Kongresi üzerine ‹ngiltere, kolonilerde askeri tedbirlere yöneldi. 18Nisan 1775’te Boston’da ‹ngiliz askerleriyle halk aras›nda ilk silahl› çat›flmalar bafl-lad›. Çat›flmalarla birlikte 10 May›s 1775’te yine Philadelphia’da ‹kinci ContinentalKongre topland›. Kongre Amerikan K›ta Ordusu ad›yla, bir ordu kurulmas›na veordunun komutanl›¤›na da George Washington’un getirilmesine karar verdi. Buaskeri haz›rl›klara ra¤men, gerek Kongreye kat›lan koloni temsilcileri ve gerekseAmerikan halk›n›n büyük ço¤unlu¤u taraf›ndan, ‹ngiltere’den tamamen kopmakfikri tam olarak benimsenmemiflti. Ancak çarp›flmalar devam ettikçe ve Amerika’ya1774’de gelen siyasal bir teorisyen olan Thomas Paine’nin 1775’de yay›nlad›¤› Sa¤-duyu ad›n› tafl›yan 50 sayfal›k broflürü, bütün kolonilerde da¤›t›larak, ba¤›ms›zl›kdüflüncesini savunanlar güçlendi. Thomas Paine, soydan geçme krall›k sisteminisaçma olarak nitelerken, despotik bir yönetim alt›nda yaflaman›n alternatifinin,kendi-kendini yöneten ba¤›ms›z, özgür ve bolluk içinde yaflayan bir cumhuriyetoldu¤unu söylüyordu. ‹ngilizlerle yürütülen silahl› savafl süreci de, giderek koloni-lerde ba¤›ms›zl›k fikrini iyice belirgin hale getirdi.

7 Haziran 1776’da Virginia, Kongre’ye ba¤›ms›zl›k karar› al›nmas›n› teklif etti.Kongre, ba¤›ms›zl›k ilkesini kabul etti. Tasar›n›n kabulü üzerine, al›nan ba¤›ms›z-l›k karar›n›n, nedenlerini aç›klamakla görevli Thomas Jefferson baflkanl›¤›nda birheyet oluflturdu. T. Jefferson’un, Avrupal› filozoflar›n ö¤retilerinden büyük orandaesinlenerek kaleme ald›¤› bildiri, 4 Temmuz 1776’da Kongre taraf›ndan kabul edil-di. Ba¤›ms›zl›k Bildirisi, demokrasi tarihi aç›s›ndan çok büyük bir öneme sahiptir.Çünkü bir siyaset belgesinde ilk kez, insanlar›n do¤ufltan baz› haklara sahip olduk-lar› vurgulanarak, özgür ve demokratik bir yönetimin temel ilkeleri ortaya konul-maktayd›. Bildirinin temel esaslar› flu flekilde tan›mlanabilir:

• Tüm insanlar eflit yarat›lm›fllard›r.• ‹nsanlar›n do¤ufltan sahip olduklar›, vazgeçilemez ve devredilemez baz›

haklar› vard›r. Bunlar yaflama, özgürlük ve mutlulu¤a eriflme haklar›d›r.• Devletler bu haklar› korumak ad›na insanlarca kurulmufltur. Yöneticiler, yö-

netme gücünü yönetilenlerin onay›ndan al›rlar.• E¤er herhangi bir hükümet flekli, bu amaçlara ayk›r› hareket ederse, bu

yönetimi düflürmek ya da de¤ifltirmek, yeni bir yönetim kurmak halk›nhakk›d›r.

Bildirinin son k›sm›nda ise despotizme karfl› koloni halk›n›n, Amerika BirleflikDevletleri ad›yla ba¤›ms›z bir devlet kurmaya karar verdi¤i ifade edilmekteydi.


Amerikan Ba¤›ms›zl›k Bildirisi, yukarda söylenen temel ilkeleriyle, dünyadaki di¤ermilletlere demokrasi yolunda örnek oluflturan bir ilk belge özelli¤ini tafl›maktad›r.

‹ngilizlerle askeri mücadele bir süre daha devam etmifl, Fransa’n›n da yard›m-lar›yla, nihayet 19 Ekim 1781’de ‹ngiliz Ordusu’nun Virginia’da teslim olmas›yla,‹ngiltere yenilgiyi kabul etmek zorunda kalm›flt›r. Görüflmeler sonucu, 3 Eylül1783’te Paris’te imzalanan bar›flla ‹ngiltere, zorunlu olarak Amerika Birleflik Devlet-leri’ni tan›m›flt›r.

Amerikan Kolonilerini Ba¤›ms›zl›k düflüncesine yönelten ve Amerikan Devrimi’nin do¤ma-s›nda etkili olan siyasal anlay›fl nedir ?

FRANSIZ DEVR‹M‹Fransa’da 1789-1799 y›llar›n› kapsayan, burjuvazinin önderli¤inde feodal yap›lan-maya ve mutlak monarfliye son vererek, ülkenin siyasal ve toplumsal yap›s›n›n te-mellerini de¤ifltiren ve ülkenin birli¤ini kuran, siyasal ve toplumsal de¤iflim süreci-ne Frans›z Devrimi denmektedir.

Frans›z Devrimi, bir yandan burjuvazinin (bu s›n›f›n dünya görüflü) iktidara ge-lifline sahne olurken, bir yandan da zafer kazanan Liberalizm çerçevesinde, dün-yada ulusçuluk ve ulus devlet düflüncesinin geliflmesine neden oldu. 1789 Frans›zDevrimi, uygarl›k ve dünya tarihi bak›m›ndan, kendisinden sonraki dönemin olay-lar›n› öyle derinden etkilemifltir ki, onu ve evrensel etkilerini göz önüne almadanbugünün dünyas›n› anlamak mümkün de¤ildir. Bu nedenledir ki, Yeni Ça¤’› kapa-tan ve Yak›n Ça¤’› bafllatan olay olarak kabul edilir.

Frans›z Devrimi’ni Do¤uran Toplumsal, Düflünsel veEkonomik Etkenler Fransa, yüzlerce y›ldan beri krallar taraf›ndan, mutlak monarfli anlay›fl›yla yönetil-mekteydi. Mutlak monarfli anlay›fl› ise, kral›n egemenlik hakk›n› Tanr›’dan ald›¤› vehiç bir güce karfl› sorumlu olmaks›z›n, halk›n› yönetme hakk› oldu¤u kabulüne da-yanmaktayd›. Kralla, asiller ve din adamlar›na dayanarak Fransa’y› yönetmekteydiler.

Frans›z Devrimi öncesi, özellikle Frans›z düflünürlerince Ayd›nlanma felsefesi-nin bir ürünü olarak akl›n ›fl›¤›nda insanlar için en iyi yönetim biçiminin bulunabi-lece¤i inanc›, mutlak monarfli anlay›fl›n› temelinden sarsm›flt›. Öte yandan Fran-sa’n›n mali durumu ve ekonomisinin içinde bulundu¤u flartlar, Fransa’da bir dev-rimin gerçekleflmesi için gerekli alt yap›y› haz›rlam›flt›.

Toplumsal EtkenlerFransa’da Devrim öncesi dönemde toplumsal yap›n›n s›n›f esas› üzerine kuruldu-¤u görülmektedir. Mevcut hukuk düzeni içinde Frans›z toplumu, asiller, ruhban vehalk (Tiers-Etat) olmak üzere üç s›n›fa ayr›lmakta ve tüm bu s›n›flar›n üzerinde dekral ve hanedan üyeleri gelmekteydi. Bu üç s›n›f birbirlerinden, hukuki bak›mdans›n›flar›na tan›nan ayr›cal›klara (imtiyaz) göre ayr›l›yordu. Fransa’da 25 milyonluknüfusun, 23 milyonunu halk s›n›f› oluflturmaktayd›. Bu üç s›n›ftan, ayr›cal›k bak›-m›ndan, en genifl haklara sahip olan s›n›f olan asillerin say›s› 350.000 kifliye yak›nolup, nüfusun % 1,5 oluflturmaktayd›. Temel üretim arac› olan topraklar›n büyükbir k›sm›na sahip olan asiller, topraklar› üzerinde çal›flt›rd›klar› köylülere, say›s›zfeodal yükümlülükler yüklemifllerdi. Genifl topraklardan elde edilen gelirlerin bü-yük ço¤unlu¤una el koyan feodal beyler (Asiller), bir yandan krall›¤›n bitmek-tü-kenmek bilmeyen istekleri ve a¤›r vergilerini de köylülere ödettirirlerdi. Buna kar-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Liberalizm; Temelindeözgürlük kavram›n›nflekillendirdi¤i, düflünceözgürlü¤ü çerçevesinde,bireylerin ifade özgürlü¤ünü,s›n›rlamalar olmaks›z›n özelgiriflimcili¤in ve serbestpiyasa koflullar›n›nekonomik alandageçerlili¤ini, sa¤lamay›amaçlar. Bu amaçlar›ngerçekleflmesine yönelikolarak, toplumsal yaflamadevlet vb. kurumlar›nmüdahalelerini en asgariseviyede tutmay› ve hukukunüstünlü¤ünü esas alan, birtoplum düzenini hedefleyenö¤reti.

fl›l›k, asiller s›n›f› hiç vergi ödemezdi. Sivil ve askeri yüksek dereceli görevler isesadece asillere aitti.

Kiliseler vas›tas›yla ruhban s›n›f›, ülkedeki topraklar›n dörtte birine sahipti.Ruhban s›n›f› da genifl bir vergi muafiyetine sahipti. Elde edilen büyük gelirlerekarfl›l›k, hemen hemen hiç vergi ödememekteydiler. Söz konusu ayr›cal›klar ve ge-lirler daha çok üst düzey 5-6 bin civar›ndaki rahiplerce kullan›lmaktayd›. Rütbecealt düzeydeki 60 bin rahip ise halk›n geneli gibi rejimden memnun de¤ildi.

Halk s›n›f› ise nüfusun büyük ço¤unlulu¤unu oluflturan köylüler d›fl›nda, ban-kac›lar, tüccar, sanayiciler gibi büyük sermaye sahiplerinin oluflturdu¤u burjuva-lar, doktor, avukat, küçük memurlar, ayd›nlar›n oluflturdu¤u küçük burjuvalar ilesanatkarlar ve iflçiler gibi çok çeflitli gruplardan oluflmaktayd›. Hukuki bak›m›n-dan üçüncü s›n›f› oluflturanlar›n ortak özelli¤i, ayr›cal›ks›z olmalar›yd›. Bütünvergileri bu s›n›f ödemekteydi. Feodal üretim tarz›na uygun olarak, eflitsizlik te-melinde kurulan bu toplum yap›s› do¤al olarak, bünyesinde ayr›cal›ks›z s›n›f›n,ayr›cal›klara sahip s›n›flara ve krall›¤a karfl›, her zaman tepki duyulan bir ortam›haz›rlamaktayd›.

Düflünsel Etkenler 18.yüzy›l Ayd›nlanma düflünürlerinin, Fransa’da devrimin düflünsel altyap›s›n› ha-z›rlad›klar› görülür. Liberal düflünürler, mutlakiyetçi yönetim yaklafl›m›na karfl›yürütülen bu düflünsel mücadelede, Fransa’n›n s›n›fl› yap›s›n›, kurumlar›n› ve ni-hayet krall›¤›n› incelemifller ve ‹ngiltere’yi örnek alarak kral›n yetkilerinin s›n›r-land›r›lmas›yla, Frans›z toplumuna dayanan ve özgür bir yönetimin kurulmas›n›istemifllerdi.

Montesquieu (1689-1755), Kanunlar›n Ruhu isimli eserinde Fransa’da dinsel,siyasal ve sosyal kurumlar› incelemifl ve mutlak monarfli yerine anayasal› bir mo-narfliyi savunurken devlet iktidar›n› oluflturan yasama, yürütme ve yarg›n›n (kuv-vetler ayr›l›¤› esas›n›) birbirinden ba¤›ms›z olmas› gerekti¤ini savunmufltu. Böyle-ce bu kuvvetlerin gerekti¤inde birbirini dengelemesi, durdurmas› gerekti¤ini savu-narak, Fransa’da mutlak monarfli rejimine karfl› ilk darbeyi vurmufltu.

Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), Toplum Sözleflmesi isimli eserinde, insan-lar›n devleti kendi aralar›nda yapt›klar› bir sözleflmeyle oluflturduklar›n› ve kendiözgür iradeleriyle kurduklar›n› belirtmekteydi. Böylece egemenli¤in kayna¤› ilahiolmaktan ç›kmaktayd›. Kral’›n tanr›sal egemenli¤i yerine, halk egemenli¤i düflün-cesini getirerek, Fransa’da rejime yönelik ikinci büyük darbe vurulmaktayd›.

Diderot (1713-1784) ise ilk cildi 1751’de yay›nlanan Ansiklopedi isimli eserini1764’te tamamlam›flt›. Avukat, hekim, profesör, rahip, akademisyen, sanayici, üre-tici pek çok kiflinin yaz›m›na kat›ld›¤› Ansiklopedi’’de, esaret, adaletsizlik, vergi vb.dönemin kavramlar› aç›klan›rken, halk›n e¤itilmesi amaçlanm›flt›.

Voltaire (1694-1778), kilisenin ve Katolikli¤in ba¤naz etkisine karfl› savafl aç-m›flt›. Ba¤nazl›ktan ar›nm›fl bir din ile birlikte soylularla kilisenin imtiyazlar›n›n kal-d›r›lmas› talebi yan›nda, vicdan ve düflünce özgürlü¤ünü savunmaktayd›.

18. yüzy›l filozoflar›n›n ak›l önderli¤inde, geleneklere dayal› mutlak monarflirejimini sert bir elefltiriye tabi tutan düflünceleri, ekonomik bak›mdan giderek zen-gin ve etkin bir s›n›f olarak ortaya ç›kan, burjuvazi ve halk›n genifl bir k›sm› tara-f›ndan benimsenmiflti.

Devrime düflünsel bak›mdan önemli bir etkisi bulunan di¤er bir unsur da Ame-rikan Devrimi’dir. ‹ngiltere ile yürütülen savafl s›ras›nda, pek çok Frans›z yurttafl›gönüllü olarak Amerikan devrimcilerinin yan›nda savafla kat›lm›fl, Fransa Kral› XVI.


Louis taraf›ndan 6000 kiflilik bir Frans›z birli¤i de Amerikal›lara yard›ma gönderil-miflti. Frans›zlar, Ayd›nlanma düflünürlerinin ileri sürdükleri düflüncelerin, Ameri-kan Ba¤›ms›zl›k Bildirisi ile gerçekleflebildi¤ini, bir halk›n özgürlükleri ve haklar›-n› korumak için kendi kral›na karfl› gelerek despotizme karfl› yap›lan mücadeleyikazand›klar›n› görmüfllerdi.

Ekonomik Etkenler Devrim öncesi Fransa’da sosyal yap›lanma ile Frans›z ekonomisi art›k uyum gös-termemekteydi. Sanayi alan›ndaki teknik geliflmeler, Fransa’da üretim art›fl›na ne-den olurken, tüccar ve sanayicilerin zenginleflmesini sa¤lad›. Burjuvazi ad›n› alanbu s›n›f, Fransa’daki toplumsal ve ekonomik hayat içinde gücü ve etkisi artmaklaberaber, siyasal bak›mdan hiçbir söz hakk›na sahip de¤ildi. Ayr›ca geliflen ekono-mik yaflam içersinde, feodal ekonominin s›n›rland›r›c› etkileri de, burjuvazinin ge-liflimine engel olarak görülmekteydi. Örnek vermek gerekirse, Fransa’n›n güneyin-de yap›lan flaraplar, flarab›n yap›m›ndan önce ve sonra yerinde ödenen vergilerera¤men, ayr›ca Paris’e getirilinceye kadar da 40 ayr› gümrükten geçmek zorunday-d›. ‹ç gümrükler yüzünden ticaret geliflememekteydi. Devletin, asillerin, piskopos-lar›n, manast›rlar›n kendi topraklar›ndan geçifl karfl›l›¤›nda ald›¤› bu vergiler (içgümrükler), Fransa’n›n ekonomik birli¤ini de önlemekteydi. Öte yandan kentlerdemeslek loncalar›, krall›k için önemli gelir kayna¤› olup, oldukça s›k› kontrole tabitutulmaktayd›. Bu yüzden feodal lonca sisteminin s›k› kontrolü alt›ndaki, hammad-de ve üretim aflamalar›n›n her unsuru s›n›rland›r›lm›flt›. Loncalara dayal› üretim an-lay›fl›, sanayi ve ticaretin serbestçe geliflimini engelleyici bir durumdayd›. Burjuva-zinin ekonomik hayat içersindeki a¤›rl›¤›na ra¤men, siyasal düzlemde ise belirle-yici olanlar, asiller ve ruhban s›n›f›yd›. Do¤ald›r ki burjuvazi, ekonomik gücüneparalel flekilde, siyasal hayatta da etkili olma f›rsat› aramaktayd›. Öte yandan özel-likle Fransa’da 1785-1789 y›llar› aras›ndaki genel fiyat art›fllar›n›n % 65’e ulaflmas›ve en fazla yükselifllerin ise g›da maddeleri üzerinde görülmesi, genifl halk kütle-lerinde büyük bir huzursuzluk yaratm›flt›.

Frans›z maliyesinin 1756 y›l›na kadar oldukça dengeli bir yap›s› vard›. Ancak‹ngiltere ile yap›lan, 7 Y›l Savafllar›’ndan sonra Fransa büyük ve kronik denilebile-cek bütçe aç›klar›yla karfl›laflmaya bafllam›flt›r. XV. Louis’in ölümünden sonra 1774de Fransa Kral› olan XVI. Louis ile kar›s› Marie-Antoinnette, karfl›lafl›lan bütçe aç›k-lar›n›n oluflumunda büyük pay sahibiydiler. 1779’da R. Jacques Turgot Maliye Ba-kan› oldu¤u zaman, Frans›z maliyesi 22 milyon Frank aç›k vermiflti. Turgot herke-si kapsayan bir vergi koymak ve saray›n masraflar›n› k›smak gibi bir tak›m önlem-ler almak istemiflse de, kraliçe Marie-Antoinette’in giriflimiyle görevden al›nm›flt›.Turgot’un sonras› yerine atanan Maliye Bakan› Necker döneminde ise devlet bor-cu 530 milyon Franka ç›kt›. ‹ngilizlerle giriflilen rekabet sebebiyle, 7 Y›l Savaflla-r›’ndaki hezimetinin intikam›n› ‹ngilizlerden almak isteyen Fransa, Amerikan ba-¤›ms›zl›k hareketine, maliyeti tahminen bir buçuk-iki milyar Frank aras›nda olan,askeri harcama ve mali yard›mda bulunmufltu.

Necker’den sonra, Frans›z Maliye bakan› olan Calonne döneminde devletborcu 800 milyon franka ç›karken, 1789 y›l› itibariyle devlet borçlar›n›n miktar›,dört buçuk milyar Frang› bulmufltu. Elde bir devlet bütçesi olmad›¤› için iç borç-lanma ile sa¤lanan gelirlerin nerelere harcand›¤› da belli de¤ildi. Ancak borçla-n›lan bu paran›n büyük bir k›sm›n›n, kral ve kraliçenin masraflar› ile kalabal›ksaray memurlar› ve Versailles (Versay) Saray›’nda yaflayan asiller grubuna har-cand›¤› flüphesizdi.


Frans›z Devrimi, Ortaya Ç›k›fl› ve Geliflim Süreci Derinleflen mali bunal›m› çözebilmek amac›yla 1787’de baflbakanl›¤a getirilen Bri-enne yeni vergi kanunlar› ç›karmak isteyince, ad›na parlamento denilen yerel mec-lislerin en güçlüsü olan Paris Parlamentosu’nun talebiyle kral, 1614 y›l›ndan beritoplanmayan s›n›flar meclisi olan Etats Généraux’u (Eta jenero) zorunlu olaraktoplant›ya ça¤›rd›. Fransa’n›n tarihi bak›m›ndan önemli olan Etats Généraux, ger-çekte temsili bir dan›flma meclisi niteli¤indeydi. fiubat 1789’da yap›lan seçimler so-nucunda Etats Généraux’a seçilen üyeler, XVI. Louis’in davetiyle, 5 May›s 1789’daVersailles Saray›’nda topland›lar.

Etats Généraux, 279 asil, 291 ruhban ve 584 halk s›n›f›n›n temsilcilerinden olufl-mufltu. Kral, meclisi aç›fl konuflmas›nda meclisin görevinin ülkenin içinde bulun-du¤u mali darl›¤a çözüm bulmak oldu¤unu söylemekteydi. Meclis çal›flmalar›nabafllar bafllamaz, al›nacak kararlarda oylaman›n nas›l yap›laca¤› konusunda anlafl-mazl›k do¤du. Halk s›n›f›n›n temsilcileri, ferdi oy esas›n›n kabulünü isterken, asil-ler her s›n›f›n bir bütün olarak kabul edilmesini ve buna göre oylamalar›n yap›lma-s›n› istemekteydi. Böylece asiller ve ruhban s›n›f›n›n iki oyuna karfl›l›k, halk s›n›f›-n›n bir oyu olacakt›. Böylece halk s›n›f› içersinde büyük a¤›rl›¤› olan burjuvazi dai-ma az›nl›kta olacakt›. Bu tart›flmalar süresince kral, tavr›n› asiller yönünde belli et-mekteydi. Tart›flmalar›n uzayaca¤›n› düflünen halk temsilcileri, 17 Haziran 1789’daFransa’n›n %96’s›n› temsil ettiklerini belirterek, kendilerini Ulusal Meclis (As-semblée Nationale) ilan ettiler. Ulusal Meclis’in ilk karar› da Frans›z ulusunun ge-nel iradesini temsil etme hakk›n›n bu meclise ait oldu¤u ve meclisin iradesi olmak-s›z›n hiç kimsenin vergi koyamayaca¤›na dairdi. 20 Haziran 1789’da meclis üyele-ri çal›flmak için toplant› salonuna gittiklerinde, salonun kral taraf›ndan kapat›ld›¤›-n› gördüler. Bu engelleme giriflime ra¤men, meclis üyeleri çal›flmalar›na devam et-ti. 27 Haziran 1789’da kral, üç s›n›f›n üyelerinin oluflturdu¤u bu meclisi bir UlusalMeclis olarak tan›mak zorunda kald›.

Geliflen olaylar nedeniyle kral, kendisini güvende hissetmemekteydi. Bu yüz-den Paris’e yabanc› uluslardan toplanan askerleri getirtmeye çal›fl›yordu. Bu olaykral›n yetkilerinin s›n›rland›r›lmas› düflüncesini mecliste do¤urdu. Amaç krall›¤›nortadan kald›r›lmas› de¤ildi. Meclisin amac› kral›n yetkilerini s›n›rlamak yan›nda,Frans›z ulusunu oluflturan bireylerin özgürlükleri ve haklar›n› yaz›l› bir belgeye ge-çirerek güvenceye almakt›. Meclis art›k vergi konusunu bir tarafa b›rakarak, biranayasa haz›rlama çal›flmas›na giriflti. 9 Temmuz 1789’da da ulusal meclis, kendi-sini Kurucu Meclis (Assemblée Constituante) olarak ilan etti.

Bu s›rada gerek Paris kenti ve gerekse di¤er kentler kaynaflma halindeydi. Kra-l›n yabanc› askerleri Paris’e sevk etme çabalar› ve ulafl›m konusunda yaflanan s›-k›nt›lar›n do¤urdu¤u ekmek k›tl›¤› gibi nedenler, Paris’te gergin bir ortam do¤ur-mufltu. Meclisin da¤›t›laca¤› söylentileri üzerine 13 Temmuz 1789’da halk taraf›n-dan Paris Belediyesi ele geçilerek, flehir yönetimi devrim yanl›lar›n›n eline geçti veMilli Muhaf›zlar isminde bir ordu kuruldu. Milli Muhaf›zlar’›n komutanl›¤›na,Amerikan Devrimi’ne de kat›lan, Lafayette (Lafayet) getirildi. Bu gergin ortamdaCamille Desmoulin isimli genç bir gazetecinin verdi¤i söylev s›ras›nda halk galeya-na gelerek, âdeta despotik yönetimin bir simgesi olan Bastille Hapishanesi’ne 14Temmuz 1789’da sald›rd›. Bütün mahkumlar serbest b›rak›l›rken, hapishane atefleverildi. Paris d›fl›ndaki pek çok kentte halk, asillerin flatolar›na hücum etmifl ve fle-hirlerin yönetimini ellerine geçirerek, Komün (Commune) isimli yeni yönetimlerve yerel kuvvetler kurdular. Giderek durumun daha da tehlikeli olmaya bafllad›¤›-


n› fark eden Kurucu Meclis, 4 A¤ustos 1789 da asiller ve ruhban s›n›flar›n›n feodalhak ve imtiyazlar›n› kald›rd›. Böylece, eflitsizlik üzerine kurulu feodal sistem vemutlakiyetçi yönetim anlay›fl›, Fransa’da y›k›ld›. Art›k eflitli¤e dayanan yeni bir top-lumsal yap›n›n temelleri oluflturulabilecekti.

‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi (26 A¤ustos 1789) Kurucu Meclis, anayasa haz›rlama çal›flmalar›na devam etmekteydi. Geliflen olay-lar›n etkisiyle, Amerikan Ba¤›ms›zl›k Bildirisi’nden de esinlenerek, özellikle Lafa-yette’nin teklifi ve katk›lar›yla, yurttafllar›n temel hak ve özgürlüklerini belirten ‹n-san ve Yurttafl Haklar› Bildirisi ad›n› tafl›yan bir metnin, haz›rlanmakta olan Fran-s›z Anayasa’s›n›n bafl›na konmas› meclis taraf›ndan kabul edildi. 17 ana maddeyedayanan bildirinin, temel ilkeleri flöyledir;

• ‹nsanlar özgür ve haklar bak›m›ndan birbirine eflit flekilde do¤arlar ve öylekal›rlar.

• Bu haklar özgürlük, mülkiyet, güvenlik ve zulme karfl› direnme hakk›d›r.• Her türlü egemenlik, esas olarak, ulusundur• Özgürlük, baflkas›na zarar vermeyen her fleyi yapabilme gücüdür.• Kanun, sadece toplum için zararl› olan hareketleri yasaklayabilir, kanunun

yasak etmedi¤i hiçbir fleyin yap›lmas› engellenemez ve kanunun emretme-di¤i bir fleyi yapma¤a kimse zorlanamaz.

• Kanun genel iradenin aç›klanmas›d›r. Kanunun yap›lmas›na her yurttafl›nkendisinin veya temsilcilerinin kat›lmas› hakk›d›r. Kanun önünde her yurt-tafl eflittir.

• Kanunun gösterdi¤i durumlar d›fl›nda hiç kimse suçlanamaz, tutuklanamazve gözalt›na al›namaz.

• Kanunsuz suç olamaz.• Kamu düzenini zedelemedikçe, hiç kimse siyasi ve dini inançlar›ndan dola-

y› k›nanamaz.• Her yurttafl serbestçe düflünebilir, konuflabilir, yay›n yapabilir.Temelde burjuvazinin dünyaya bak›fl›n› yans›tmakla beraber, ‹nsan ve Yurttafl

Haklar› Bildirisi’nin yay›nlanmas›, uygarl›k tarihi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bir dö-nüm noktas› özelli¤i tafl›r. Gerçekte bu bildiri, dünyada insan haklar› bak›m›ndanyay›nlanan ilk belge olma özelli¤i göstermez. Bu tip bildiriler daha önce de, en sonAmerikan Ba¤›ms›zl›k Bildirisi olmak üzere, yay›nlanm›flt›r. Ancak Frans›z ‹nsanve Yurttafl Haklar› Bildirisi dünyadaki etkisi bak›m›ndan, di¤erleriyle karfl›laflt›r›la-mayacak kadar büyük etki yaratm›flt›r. Frans›z devrimcileri de, Amerikan devletkurucular›n›n yapt›¤› gibi, insanlar›n do¤al ve baflkas›na devredilemez ve kutsalhaklar› oldu¤unu ilan etmifllerdi.

Ancak Frans›z ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi’nin etkisi ve öneminin di¤erle-rinden çok daha büyük olmas›n›n nedenlerine bak›ld›¤›nda, ilk neden olarak bil-dirinin aç›k, berrak bir üslupla kaleme al›nmas› yan›nda, getirdi¤i ilkelerin giderek,tüm dünyada evrensel de¤erler olarak kabul edilmesinden kaynaklanmaktad›r. Bil-diri ad›ndan da anlafl›laca¤› üzere sadece Frans›z halk›na seslenmemektedir. Tüminsanl›¤› kapsay›c› ve bireylerin haklar›n› vurgulayan, onun özgürlü¤ünü esas alanbir anlay›fl› yans›tmaktayd›. Bildiri, yaln›zca içinde yaflan›lan ça¤› de¤il, bütün ça¤-lar için geçerli olabilecek temel ilkeleri ve de¤erleri aç›klamaktayd›. Bu evrenselnitelikteki ilke ve de¤erler ›fl›¤›nda tüm dünyada, demokratik rejimlerin kurulma-s›na yönelik bütün yaklafl›mlar için, referans al›nan bir bafllang›ç noktas› oldu. Buözelli¤iyle tarihsel olarak günümüz dünyas›na kadar uzanan yepyeni bir dönem


açm›flt›r. Uygarl›k tarihi bak›m›ndan insan olgusunun de¤eri ve yeri, bu belge ilekayda al›nmaktayd›. ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi, günümüze kadar uzanantarihsel süreç boyunca, kendisinden sonra ortaya ç›kan tüm özgürlük ve insanhaklar›na yönelik toplumsal hareketlerde ve benzer evrensel belgelerde adeta ku-rucu niteli¤indeki etkisini aç›kça göstermifltir.

Devrim sonras› Fransa k›sa sürede özellikle sosyo-ekonomik bak›mdan temelniteliklerinde kökten bir de¤iflim süreci yaflad›. Bunu sa¤layan en temel unsur, hal-k›n içinden ç›kard›¤› Meclis idi. Kurucu Meclis asillerin ayr›cal›klar›n› kald›rmakyan›nda, ruhban s›n›f›n›n da mallar›na el koydu. Temelde iktidar›n› bu s›n›flarladayand›rm›fl olan kral, bu s›n›flar›n ortadan kald›r›lmas› veya ekonomik bak›mdanzay›flamas›na yol açacak son geliflmelerden hoflnut de¤ildi. ‹nsan ve Yurttafl Hak-lar› Bildirisi’ni kabul etmemiflti. Devrim hareketini önlemek için askeri kuvvet top-lamaya çal›fl›yordu. Bu geliflme üzerine ekonomik s›k›nt›lar içerinde bulunan halk,5 Ekim1789’da, Paris’in d›fl›ndaki Versailles Saray›’na yürüdü. Kral ve ailesi, ancakulusal ordu kumandan› Lafeyette’nin giriflimleriyle kurtulabildi. Kral ve ailesi Parisiçersindeki Tuileries Saray›’na nakledildi.

‹lk Frans›z Anayasas› (1791) Kurucu Meclis’in haz›rlad›¤› Anayasa, 14 Eylül 1791’de kral taraf›ndan onayland›.Anayasa, yasama yetkisini Ulusal Meclis’e veriyordu. Yürütmenin bafl› olan kralaise, sadece veto hakk› tan›maktayd›. Ancak bir kanun vetoya ra¤men, meclis tara-f›ndan tekrar kabul edilirse, yürürlü¤e girecekti. Egemenlik hakk›n›n sahibi olanmeclisi, kral da¤›tamazd›. Kral›n kanun bile önerme hakk› bulunmamaktayd›. Yü-rütme gücü, kral›n meclis d›fl›ndan atayaca¤› bakanlardan oluflmakta, yarg› gücüise do¤rudan do¤ruya halk taraf›ndan seçilen yarg›çlar taraf›ndan kullan›lacakt›.Fransa’da art›k yeni bir dönem, meflruti monarfli rejimi, yürürlü¤e girmiflti. Frans›zDevrimi’nin ve yeni haz›rlanan anayasas› temel olarak, ulus egemenli¤i anlay›fl›n›esas alm›flt›. Kurucu Meclis’in, anayasay› haz›rlad›ktan sonra, görevini tamamlam›floldu¤u kabul edildi. Bu yüzden yeni seçimlere gidilerek, 1 Ekim 1791’de 745 üye-ye sahip yeni bir meclis aç›ld›.

Avrupa Devletleri ve Yeni Fransa’ya Karfl› Tepkiler Geliflen olaylar nedeniyle, Fransa’dan kaçmak zorunda kalan kral taraftarlar›, asil-ler ve ruhban s›n›f› üyelerinin k›flk›rtmalar› ve özellikle ilk Frans›z Anayasas›’ndayaz›l› olan egemenlik millete aittir, bütün iktidarlar kayna¤›n› milletten al›r, Ka-nundan üstün otorite yoktur, kral ancak kanunla hükümdarl›k yapar anlay›fl›,Avrupal› devletlerce tehlikeli bir geliflme olarak görüldü. Özellikle Avusturya vePrusya gibi, mutlak monarflinin hakim rejim kabul edildi¤i devletlerde geliflmelerrahats›zl›k do¤urmufltu. Fransa kral› ise, yap›lan yeni düzenlemelere istemeden ra-z› olmakta ve Paris’te Tuileries Saray›’na getirildi¤inden beri, kendisini adeta tutsakkabul etmekteydi. Nihayet Fransa kral›, Belçika s›n›r›na yak›n Mondmédy’de bulu-nan kral taraftar› kuzey ordusuna ulaflmak amac›yla, Paris’ten kaçt›. Ancak 22 Ha-ziran 1791’de yakalanarak, Paris’e geri getirildi. Kral›n kaçma giriflimi karfl›s›ndaYasama Meclisi, kral› görevden ald›. Kral ve kraliçenin d›flar›yla olan irtibat›, kon-trol alt›na al›nd›. Bu olay, Avrupa’n›n di¤er mutlak hükümdarlar› üzerinde büyükbir etki yapt›. Kral›n tahttan indirilmesini, ayaklanan milleti önünde bir kral›n kü-çük düflürülmesi, olarak de¤erlendirmekteydiler.

Geliflen olaylar nedeniyle Avusturya ve Prusya ‹mparatorlar› bir araya gelerek,27 A¤ustos 1791’de, Pillnitz Bildirisi’ni yay›nlad›lar. Bildiride, Fransa’daki olaylar›n


bütün Avrupa hükümdarlar›n› ilgilendirdi¤ini, amaçlar›n›n Kral XVI. Louis’e yenibir hükümet kurma imkan› sa¤lamak oldu¤unu belirtmekteydiler. Bu amac› ger-çeklefltirmek için görüflmelere de kat›lan kral›n kardefli Comte d’ Artois’in kuman-danl›¤›nda bir Göçmenler Ordusu kurulmas›n› da karara ba¤lad›lar. Bu karar üze-rine, Frans›z Yasama Meclisi’nde yap›lan görüflmeler sonucu, Avusturya’n›n bu or-duyu da¤›tmas›na dair bir ültimatom verilmesine karar verildi. 1 Mart 1792’de ve-rilen ültimatoma, Avusturya yan›t dahi vermeyince Fransa 20 Nisan 1792’de Avus-turya ve Bohemya’ya savafl ilan etti. Prusya da Avusturya’n›n yan›nda savafla kat›l-d›. Bir yandan savafl sürerken, Yasama Meclisi de, 21 Eylül 1792’de, Cumhuriyetiilan etti. Fransa’da böylece meflruti monarfli rejimi sona eriyordu.

Konvansiyon MeclisiKonvansiyon (Convantion) Meclisi ad›n› alan ilk Cumhuriyet Meclisi, halk taraf›n-dan seçilmifl 749 üyeden oluflmufltu. Bu meclisin yapt›¤› ilk ifl, Avrupa halklar›nayönelik olarak bir bildiri yay›nlamak olmufltur. Bildiride Avrupa’ya Frans›z Devri-mi’nin ilkeleri tan›t›l›yor ve Frans›z Ordusu’na bu ilkeleri yayma görevi veriliyordu.Konvansiyon Meclisi, Kral XVI. Louis’i yarg›layarak, ulusuna ve devletine karfl› iha-net suçuyla idama mahkum etti. Kral 21 Ocak 1793’te giyotinle idam edildi. Buolayla birlikte ‹ngiltere, ‹spanya, Hollanda, Toskana, Venedik ve Papal›k da Fran-sa’ya karfl› yürütülen savafla kat›ld›lar. Fransa’n›n karfl›s›ndaki devletlerden oluflanbu gruba, I. Koalisyon denir. Böylece Fransa’n›n bütün Avrupa’y› karfl›s›na ald›¤›ve 1815 y›l›na kadar süren bir mücadeleye giriflti. Konvansiyon Meclisi’nin yöneti-minde, Fransa’da devrim düflman› olmakla suçlanan 40.000 kiflinin ölüm cezas›ylacezaland›r›ld›¤›, bir terör rejimi kurulmufltu. Gerçekte, hükümeti desteklemek içinkurulan Kamu Selameti Komitesi’nin baflkan› olan Danton ve daha sonraki baflkanRobespierre, Jakoben Derne¤i ve taraftarlar›n›n etkisi alt›nda, Fransa’y› bir terör re-jimi ile yönetti.

Konvansiyon Meclisi haz›rlanan yeni anayasay› 1793’de kabul etmiflti. Bu ana-yasa, güçler birli¤i esas›na göre haz›rlanm›flt›. Yürütme ve yasama güçleri birleflti-rilmiflti. Hükümet, Konvansiyon Meclisi’nin bir alt komisyonu gibi kabul edilmiflti.Di¤er yandan, genel ve eflit seçim hakk›n› da kabul eden yeni anayasa savafl bo-yunca yürürlü¤e sokulmayacakt›.

Nihayet Konvansiyon Meclisi’nin harekete geçmesi sonucu, 27 Temmuz 1794’deRobespierre ile önde gelen Jacoben taraftarlar›n›n tutuklanmas›yla, terör rejimi so-na erdi. Konvasiyon Meclisi, birkaç gün içinde de diktatörlük yönetimi kuranlar›idama yollad›.

Direktuvar DönemiKonvansiyon Meclisi 1795 y›l›nda yeni bir anayasay›, Fransa’n›n III. Anayasas›’n›haz›rlad›. Yeni yönetim dönemine, Direktuvar Dönemi denmektedir. Anayasayagöre, yürütme gücü Direktör denilen ve 5 kifliden oluflan bir kurula verilmekteydi.Yasama ise ‹htiyarlar Meclisi denilen 150 kiflilik bir kurul ile Beflyüzler Meclisi ad›verilen bir baflka meclise b›rak›lmaktayd›. Direktuvar Dönemi, M›s›r seferinden dö-nen Napoléon Bonoparte’nin gerçeklefltirdi¤i bir hükümet darbesiyle sona erdi.

Napolyon Dönemi 1799-1815Frans›z Devrimi sonras› Avrupa ile yürütülen savafllar s›ras›nda büyük baflar›lar ka-zanarak sivrilen Napolyon, Direktuvar yönetimini devirdikten sonra, üç konsüldenoluflan (Sieyés, Ducas, Napolyon), geçici bir hükümet kuruldu. Konsüllük Dönemi


denilen, bu dönemle birlikte III. Frans›z Anayasas› da ortadan kalkm›fl oluyordu.1804’te Napolyon’un imparatorlu¤unu ilan edifline kadar süren Direktuvar Döne-mi’nde, haz›rlanan IV. Anayasa’ya göre, bütün siyasal güç bu üç konsülde toplan-maktayd›. I. Konsül, iktidar›n gerçek sahibiydi, di¤er iki konsül ise dan›flman nite-li¤indeydi. Napolyon, I. Konsül seçilmeyi baflard›. Yasama görevi, iki meclis ara-s›nda bölüfltürülmekle beraber, bu meclislere yasa önerme hakk› verilmemiflti. Tri-bunat Meclisi 100 üyeli ve Yasama Meclisi ise 300 üyeden olufluyordu. Bunlar›nüzerinde ise, 100 üyeli Senato bulunmaktayd›.

Napolyon’un I. Konsüllük döneminde, Fransa’da pek çok reform gerçeklefltiril-di. Fransa’n›n bugünkü vilayet (départemen) sistemi, merkeziyetçi bir yaklafl›mlayeniden düzenlenerek, Napolyon döneminde kuruldu. Yarg›çlar›n halk taraf›ndanseçilmesi yerine hükümetçe tayin edilmesi, Frans›z Merkez Bankas›’n›n kurulmas›,Codé Napoléon denilen ilk Frans›z Medeni Kanunu’nun yay›nlanmas›, din adam-lar›n›n hiyerarflisini düzenlemek ve onlar› devletin maafll› görevlileri haline getir-mek gibi reformlar, toplum hayat›nda devletin kontrolünü art›rd›. Böylece Fran-sa’y› birleflik ve bütünleflmifl bir yap›ya dönüfltürecek temel ad›mlar at›lmaktayd›.

Napolyon giriflti¤i reformlarla ülkesinde prestijini büyük oranda art›rd› ve bunadayanarak, 2 Aral›k 1804’te kendisini imparator ilan etti. Fransa’n›n Avrupal› dev-letlerle yürüttü¤ü savafllar sonucunda yenilgiye u¤ramas› üzerine, Napolyon 11 Ni-san 1814’de imparatorluktan feragat ederken, Elbe Adas›’nda ikameti zorunlu k›-l›nd›. Napolyon’un tasfiyesi sonras› bozulan Avrupa haritas›n› Viyana Kongresi ye-niden flekillendirdi.

Frans›z Devrimi’nin Avrupa’daki Yans›malar› 1789 Frans›z Devrimi’nin ortaya ç›kt›¤› ilk dönemler itibariyle Avrupal› devlet-ler, konuyu Fransa’n›n bir iç ifli olarak görmüfller, öyle ki Fransa’n›n y›pranmak-ta oldu¤unu düflünerek memnuniyet duymufllard›. Ancak devrim süreci gelifltik-çe, bu memnuniyet yerini kayg›ya b›rakm›flt›r. Avrupa’da hükümdarlar, Frans›zDevrimi’nin getirdi¤i ilkelerin iktidarlar›n› tehlikeye düflürdü¤ünü, anlamaktagecikmediler.

Avrupal› hükümdarlar› kayg›land›ran en önemli noktalar, egemenli¤in kayna¤›-n›n ilahi olmaktan ç›kart›larak ulus egemenli¤i anlay›fl›n›n geçerli hale gelifli; laikbir düzen anlay›fl›n›n benimsenmesi; çok uluslu devletlerin ç›karlar›na ayk›r› ola-rak ulusçuluk (milliyetçilik) ak›m›n›n, çok uluslu imparatorluklar›n tebaalar› ara-s›nda yay›lma e¤ilimi; genifl kitlelere yay›lacak flekilde, insanlar›n temel haklar› ol-du¤u anlay›fl› ve bu haklar›n› alma yolunda, insanlar›n zulme direnme hakk› gibidüflüncelerdi.

1830 DEVR‹MLER‹ Avrupa’n›n büyük ve mutlaki yönetim yanl›s› devletleri, Frans›z Devrimi ve deva-m›nda ortaya ç›kan Napolyon savafllar›n›n sonucunda alt üst olan Avrupa haritas›-n› ç›karlar›na göre yeniden çizmek, devrim öncesi eski düzenleri ve hanedanl›kla-r› yeniden kurmak amac›yla, 1815’de Viyana Kongresi’ni toplad›lar.

Viyana Kongresi’nin ald›¤› baz› önemli kararlara bakarsak, Fransa’y› 1792 s›n›r-lar›na çekilmek zorunda b›rak›rken, Polonya’y› Rusya, Prusya ve Avusturya aras›n-da paylaflt›r›yordu. Saksonya Krall›¤›, kuzey topraklar›n›n büyük bir k›sm›n› Prus-ya’ya vermek zorunda kald›. Belçika ve Hollanda’n›n birlefltirilmesiyle Niederlandad›yla yeni bir devlet kurulmas›, ‹sveç ve Norveç’in birlefltirilerek ‹sveç - NorveçKrall›¤› kurulmas›, 22 kantondan oluflan sürekli tarafs›z bir devlet olarak ‹sviçre’nin


kurulmas› d›fl›nda, Napolyon savafllar› sonucu, tahtlar›n› kaybeden hükümdarlartahtlar›na iade edilmekteydi.

Kongre’de al›nan kararlarda ‹ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya’n›n görüfllerietkili oldu. Frans›z Devrimi’nin ortaya ç›kard›¤› ve Napolyon’un yayd›¤› düflünce-lerin, Avrupa toplumlar› üzerindeki yapt›¤› etkiler dikkate al›nmad›¤› gibi Avrupaharitas› yeniden çizilirken milliyet, din, dil gibi unsurlar da dikkate al›nmam›flt›. Vi-yana Kongresi kararlar›n› yürütmek amac›yla, Avrupa devletleri iki ayr› ba¤laflmakurmufllard›r. Avrupa tarihinde 1815-1830 y›llar› aras›ndaki bu döneme, Restoras-yon Dönemi denilmektedir.

Kutsal ‹ttifak (26 Eylül 1815)Sürgünde bulunan Napolyon’un Fransa’ya tekrar dönmesi üzerine, Viyana Kongre-si’nin oluflturdu¤u düzeni korumak ve nerede bir ayaklanma ç›karsa bast›rmakamac›yla, Avrupa’n›n üç büyük devleti harekete geçti ve Rusya, Avusturya, Prusyaaras›nda bir ba¤laflma ortaya ç›kt›. Kutsal ‹ttifak ad› verilen bu antlaflman›n as›l he-defi, Frans›z Devrimi ve onun getirdi¤i düflüncelere karfl› olarak, mutlakiyetçi an-lay›fl› güçlendirmekti.

Dörtlü ‹ttifak (20 Kas›m 1815)Bu ittifak›n kurucusu Prens Meternich’tir. Bu yüzden Meternich Sistemi de den-mektedir. Kutsal ‹ttifak’›n, liberal düflünceleri ve hareketleri önlemekte yetersiz ol-du¤una inanan Prens Meternich’in giriflimiyle ‹ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prus-ya’dan oluflan dört devlet, liberal düflüncelerin yay›lmas›n› silah gücüyle durdur-may› kararlaflt›rm›fllard›.

Osmanl› Devleti’nde ortaya ç›kan Yunan isyan› nedeniyle Meternich, bu isya-n›n bast›r›lmas›n› ilgili devletlere teklif etmesine ra¤men, Rusya ve Fransa aksinebir tutumla isyana yard›m ettiler. Bir süre sonra ‹ngiltere de isyana yard›mc› ülke-ler saf›na kat›ld›. Yunan isyan›n›n uluslararas› bir durum al›p (20 Ekim 1827) Na-varin’de Osmanl› donanmas›n›n bu devletlerce yak›lmas›yla beraber, Viyana Kog-resi’nin imzac› devletleri, kendi imzalar›n› çi¤nemifl ve ulusçu bir hareketi destek-lemifllerdi. Kutsal ‹ttifak’ta büyük bir çatlak oluflmufltu. 1830 Frans›z Devrimi iseson darbeyi vuracakt›r.

Ulusçuluk ve özgürlük temelindeki liberal fikirler sadece siyasal alanda kalma-y›p, dinsel ve ekonomik alanlarda da yay›larak, Avrupa toplumlar›n›n düflünce ya-p›s›n› bütünüyle de¤ifltirmiflti. 1815’te bafllayan Viyana Sistemi, Fransa’da patlakveren 1830 olaylar›na kadar sürdü. Kurulan Viyana Sistemi’ne karfl› do¤an 1818-1822 aras›ndaki ilk liberal tepkiler, bast›r›labilmiflse de, 1830 Temmuz’unda Fran-sa’da geliflen yeni bir devrim hareketi dalga dalga di¤er Avrupa devletlerine de s›ç-rayarak, Restorasyon Dönemi’nin kapanmas›n› sa¤lam›flt›r.

Fransa’da Devrim (1830) ve Sonuçlar› 1814’de tahta ç›kan XVIII. Louis ile birlikte Fransa’da, anayasa da yürürlü¤e gir-mifl ve meflruti monarji rejimi kurulmufltu. Ancak kral parlamentoya tamamenhakim durumdad›r. Seçmen olabilmek ve seçilmek için, yurttafllar›n yüksek dü-zeyde vergi ödemifl olma flart› nedeniyle, parlamentonun Millet Meclisi k›sm›naancak varl›kl›lar girebiliyordu. Senato ise tamamen kral›n atad›¤› kiflilerdenoluflmaktayd›. K›sa sürede ülkenin yönetimi, asillerin ve kral taraftarlar›n›n eli-ne geçmiflti. Kifli hak ve özgürlükleri zaman içinde ortadan kald›r›l›rken, özgürolmas› gereken bas›na da sansür getirildi. XVIII. Louis’in ölümü sonras› tahta ç›-


kan X. Charles, mutlaki yönetimden yanayd›. Özgürlükleri her gün daha da s›-n›rlamaya yöneldi.

Liberaller ise her gün daha da güçlendiler. Fransa’n›n Cezayir’i iflgalini f›rsat gö-ren X. Charles 25 Temmuz 1830’da yay›nlad›¤› emirlerde, bas›na yeni s›n›rlamalargetirirken, seçmen say›s›n› 100.000’den 25.000’e indirmekteydi. Kral taraf›ndanmeclis da¤›t›lmakta ve yeni seçimlere gidilmekteydi. Kral, parlamentoda bulunans›n›rl›, liberal muhalefeti de tamamen ortadan kald›rmaya yönelmiflti. 27 Temmuz1830’da Paris sokaklar›nda ayaklanma bafllad›. Liberallerin cumhuriyet yanl›lar›ncabafllat›lan bu harekete, ö¤renciler, gazeteciler, iflçiler ve nihayet halk kat›ld›. 3 günsüren çarp›flmalar sonucunda liberal milletvekillerinin kurdu¤u Yürütme Konseyitaraf›ndan, X. Charles’in tahttan indirildi¤i ve yerine I. Louis Philippe’nin kral oldu-¤u ilan edildi. Anayasa demokratik ilkelere göre de¤ifltirilirken, kral›n Fransa Kra-l› yerine Frans›zlar›n Kral› oldu¤u belirtilmekteydi. Böylece liberaller Fransa’da yö-netime hakim oldular.

Fransa’da ortaya ç›kan ilk k›v›lc›m bütün Avrupa’y› sard›. Olaylar ilk olarak Bel-çika’ya s›çrad›. Viyana Kongresi’nin, dil, din, milliyet vb. unsurlar› dikkate almak-s›z›n, birlefltirdi¤i Belçika ve Hollanda’n›n, yeni kral› Hollandal› I. Wilhelm olmufl-tu. I. Wilhelm’in uygulamalar› ve iki halk aras›ndaki farklar nedeniyle, özellikleBelçikal›lar huzursuzdular. 25 A¤ustos 1830’da Belçika’da hem liberal hem deulusçu bir hareket patlak verdi. Geliflen olaylar sonucu, 4 Ekim 1830’da ba¤›ms›z-l›¤›n› ilan eden Belçika, Hollanda’dan ayr›larak tarafs›z ve ba¤›ms›z bir devlet ola-rak uluslararas› alandaki yerini ald›.

Polonya’da, Ruslara karfl› bafllat›lan (Kas›m 1830) ba¤›ms›zl›k hareketi baflar›yaulaflamad›. ‹talya co¤rafyas›nda 1831’de Modena, Bologna ve Papal›k devletlerin-de ortaya ç›kan liberal nitelikteki ayaklanmalar sonucu, buralar› yöneten hüküm-darlar kaçmak zorunda kald›ysa da, Mart 1831’de Avusturya bu ayaklanmalar› sert-çe bast›rd›. Kaçan hükümdarlar› tekrar tahtlar›na ç›kard›.

1830 devrimlerinin etkisi baz› Alman prensliklerinde de hissedildi. Saksonya,Baden, Hesse-Kassel, Brunswick vb. devletlerde hükümdarlar nispeten liberal ana-yasalar› kabul ettiler. Prusya’da ve di¤er Alman prensliklerinde liberal hareketlerbast›r›lm›flsa da, Alman devletleri için 1834’de gümrük birli¤inin ilan›yla, ileride Al-man birli¤inin kurulmas› noktas›nda önemli ad›mlar at›lm›flt›r. Portekiz’de 1834’deDon Pedro’nun tahta ç›k›fl›yla liberal hareket baflar›ya ulafl›rken, ‹spanya’da 1834’deliberal bir anayasa ve meflruti bir yönetim yürürlü¤e girdi. ‹ngiltere’de 1830 Dev-rimlerinin etkisi reformist bir flekilde görüldü. 1832’de yeni bir seçim kanunu ka-bul edilerek, seçmen say›s› art›r›ld›. Böylece 1830 devrimleri ‹ngiltere’de daha iyibir demokrasi yolunda, bir ad›m daha at›lmas›n› sa¤lad›.

1848 DEVR‹MLER‹ Avrupa’da 1815-1830 y›llar› aras›nda görülen sosyal, ekonomik, siyasi, düflünsel,s›n›fsal de¤iflme ve geliflmeler, 1830 Devrimleri ile yeni bir güç ve ivme kazan›r-ken, bütün Avrupa’y› temelden etkileyecek yeni bir devrim dalgas›n›n da ortaya ç›-k›fl›n› sa¤lad›. Bu yeni devrimler ve devrim hareketleri süreci, 1848 Devrimleriad›yla tan›mlanm›flt›r. 1848 Devrimleri, liberalizmin yan›nda ulusçuluk ve sosyalistak›mlar›n›n da do¤uflunu sa¤lamaktayd›. Avrupa’da ortaya ç›kan devrimler ve dev-rim hareketleri sonucu, burjuvazi s›n›f› pek çok hak ederken, toplumun ço¤unlu-¤unu oluflturan di¤er s›n›flar aç›s›ndan pek önemli geliflmeler sa¤lanamam›flt›.Özellikle seçme ve seçilme konusunda s›n›rlamalar bu ço¤unluk için hala devametmekteydi. Oysaki Sanayi Devrimi sonras›nda güçlü bir flekilde ortaya ç›kan yeni


bir s›n›f do¤mufltu. Bu yeni s›n›f iflçi s›n›f›yd›. Bu yeni s›n›f›n haklar›n› savunmakiçin güçleri oran›nda yönetimde ve iktisadi hayatta söz sahibi olabilmek ad›na, Av-rupa’da bu s›n›f›n temsilcisi sosyalist partiler kurulma¤a bafllad›.

1830’dan sonra geliflen sosyalist düflüncelerin etkisi alt›nda, burjuvazi de daha li-beral reformlar isteme¤e bafllad›. Öte yandan ‹talya ve Almanya kaynakl›, ulusçulukanlay›fl› temelinde, liberal istekler 1848 devrimlerini do¤mas›na neden oldu. ‹lk dev-rim niteli¤inde hareket, Viyana Kongresi’nin oluflturdu¤u 22 kantonlu ‹sviçre’den gel-di. Kantonlar›n ço¤unda halk, 1830’lardan itibaren mevcut mahalli oligarflilerin yö-netiminden kurtulmak, merkezi ve demokratik bir idare kurmak için çaba harc›yor-du. Bu kantonlar›n anayasalar›nda yap›lan de¤iflikliklerle haklar konusunda geniflle-me sa¤lanm›flsa da, kantonlar aras›ndaki mezhep farkl›l›¤›, liberal e¤ilimlerin daha dageliflmesine izin vermemiflti. Liberal kantonlar, karfl›lar›nda bulunan Katolik 7 kanton-dan oluflan birli¤e karfl› zafer kazand›lar. 1848’de Amerikan Anayasas› örnek al›narakhaz›rlanan ve günümüz ‹sviçre’sinde de halen yürürlükte olan bu anayasa, tamamenliberal ve özgürlükçüydü. ‹sviçre’deki bu devrimsel nitelikteki hareketin bütün afla-malar› tüm Avrupa’da liberaller ve sosyalistler taraf›ndan dikkatle izlenmiflti.

‹sviçre’deki bu hareket 1848 Devrimleri’nin ilk iflareti gibi gözükürse de, Avru-pa’y› sarsan 1848 Devrimleri, ilk olarak yine Fransa’da bafllad›. ‹htilalin patlak ver-mesinde liberallerin ve sosyalistlerin yan› s›ra, Kral Louis Pilippe’nin izledi¤i poli-tikalar da etkili olmufltur. Kral, aristokrasinin yerine, yeni bir güç oda¤› olarak bur-juvazinin ald›¤›n› fark ederek bu kez iktidar›n› burjuvaziyle iflbirli¤ine dayand›r-m›flt›. Buna karfl›n ortaya güçlü bir flekilde ç›kan iflçi s›n›f›n›n temsilcileri, az ücret,fazla çal›flma saatleri, sa¤l›ks›z ortamlarda çal›flma, kad›n ve çocuklar›n çal›flt›r›lma-s› gibi noktalarda iflçi s›n›f›n›n sorunlar›n› gündeme getirmekteydiler. Toplumsalve yönetsel anlamda taleplerine uygun de¤iflimlerin yap›lmas› gerekti¤ini cumhu-riyet taraftarlar› da desteklemekteydiler. Il›ml›lar ve liberaller de mevcut durumdanhoflnut de¤illerdi.

Kral, kendisine yönelik muhalefete karfl› tutumunu sertlefltirme yolunu seçerek,giderek liberal görüfllerinden vazgeçme¤e bafllad›. Bu çerçevede kifli haklar›, dü-flünce ve bas›n özgürlükleri k›s›tlan›rken, yazarlar a¤›r cezalara çarpt›r›ld›. Günde-me gelen iflçi s›n›f›n›n taleplerini dikkate almak yerine, giderek flahsi iktidar›n› güç-lendirmeye yöneldi. Bu durum 22 fiubat 1848’de bir devriminin do¤ufluna nedenoldu. 24 fiubat 1848’de kral istifa etmek zorunda kald›. 21 yafl›n› dolduran bütünFrans›zlar›n oy hakk› kazanmas›yla, Fransa’da 250.000 civar›ndaki seçmen say›s›, 9milyonu aflacak flekilde geniflledi. Ölüm cezas› kald›r›ld›, esir ticareti yasak edildi.Bunlar gittikçe kuvvetlenen sosyalistleri tatmin etmedi. Yeniden kar›fl›kl›klar ç›k-mas›na neden olduysa da, yeni bir meclis kuruldu. Yeni kurulan meclis, Fransa’daII. Cumhuriyeti ilan etti. Aral›k 1848’de, yap›lan seçimi kazanan, Louis Napolyoncumhurbaflkan› seçildi.

1848 Devrimi ve AvrupaFransa’da ortaya ç›kan bu son devrim etkisini di¤er Avrupa ülkelerinde de göster-di. Avusturya - Macaristan ‹mparatorlu¤u, Meternich ve onun sistemine karfl›, halkisyan› patlak vererek, ayaklanma yeni bir meclisin kurulmas›yla sonuçland›. Feo-dal nitelikteki vergiler kald›r›ld›, eflitlik ilân edildi. Meternich istifa etti. Macarlar ay-r› bir hükümet kurdular. Fakat Rusya’dan yard›m alan Avusturya, kanl› bir flekildeMacar ‹htilâlini bast›rarak, yeniden Macaristan’› Avusturya’ya ba¤lad›.

1848 Devrimi ‹talya’da da liberal bir hareket olarak bafllam›fl ve ulusal birlik ha-reketine dönüflmüfltür. Piyemonte Kral› Charles-Albert önderli¤inde Ocak 1848’de


Kanton: bir ülkenin, idari yada s›n›rsal alt birimlerindenher birine verilen add›r.Örne¤in bu bir co¤rafi bölgeya da bir eyalet olabilir.

bafllat›lan hareket, Sicilya Krall›¤›’nda da etkisini gösterdi. Sicilya’ da bir anayasakabul edilerek, iki meclisli bir parlamento kuruldu. Avusturya’ya karfl› bir baflkaayaklanma da Lombardiya’n›n merkezi olan Milano flehrinde ortaya ç›kt›. Piye-monte Kral› Charles-Albert, Mart 1848’de ‹talya kral› ilan edildi. Ancak Avustur-ya’n›n ‹talya ordusunu iki kez yenilgiye u¤ratmas›yla hareket baflar›ya ulaflamad›.

Almanya’da ise Alman birli¤ini kurmak için bafllat›lan hareket, Berlin’de halk is-yan›na neden oldu. Alman birli¤ini sa¤lamak amac›yla, kurulan meclis yeni biranayasa için çal›flmalara bafllad›. 28 Mart 1849’da kabul edilen yeni anayasa ile Al-man birli¤i konusunda, önemli bir ad›m at›lm›fl oldu. Fakat Avusturya’n›n bask›s›,burada da kendisini gösterdi¤i için Alman birli¤i idealinin gerçekleflmesi bir süredaha ertelenmek zorunda kalm›flt›r. Yeni anayasalar›n yap›ld›¤› Alman flehir dev-letlerinde daha demokratik yönetimler kuruldu. ‹ngiltere’de ise iflçiler, daha geniflhaklar için harekete geçtilerse de baflar›ya ulaflamad›lar.

Avrupa’ya yay›lan 1848 Devrim hareketlerinin genel olarak sonuçlar›n› incele-di¤imizde, ilk olarak Fransa’da önce cumhuriyet ve bir süre sonra da bir impara-torluk rejimi kuruldu¤unu görüyoruz. ‹talya, Prusya, Hollanda ve Belçika’da kral-lar yurttafllar›na bir tak›m haklar ve imtiyazlar vermek zorunda kalm›fllard›r. Al-manya ve ‹talya siyasal birliklerini oluflturma yolunda önemli kazan›mlar elde et-mifllerdir. Liberal yönetim anlay›fl› yan›nda, ulusçu ve sosyalist ak›mlar Avrupa’daa¤›rl›k kazan›rken, mutlaki rejimler ya meflruti monarfliye dönüflmek zorunda kal-m›fllar ya da büyük oranda y›pranm›fllard›r.

Avrupa’da 1848 Devrimleri’nin do¤uflunda, Amerikan-Frans›z Devrimleri ve 1830 Devrim-leri’ndeki özgürlükçü ve ulusçuluk temelli siyasal yaklafl›mlar d›fl›nda, yeni bir siyasal fak-tör olarak hangi unsur etkili olmufltur?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


Sanayi Devrimi’ni do¤uran etmenleri ve yeni bir

dünyan›n oluflumundaki rolünü de¤erlendirmek.

Tarihsel, sosyal ve ekonomik geliflmeler gibifaktörlerin ilk kez ‹ngiltere’de uyumlu birlikteli-¤i sonucu 17. yüzy›lda, Sanayi Devrimi’nin do¤-mas› mümkün olmufltur. 18. yüzy›l›n ortalar›n-dan itibaren buhar›n bir enerji kayna¤› olarakkullan›ma girifli, yeni bulufllar›n birbirini zincir-leme bir reaksiyon fleklinde izlemesi, teknolojikalanda büyük bir dönüflümü gerçeklefltirdi. Ma-kineleflme ve fabrikalaflma, sanayileflme öncesiüretim faaliyetleriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, ola¤a-nüstü büyük miktarlarda mamul mal üretiminisa¤lad›. Üretimdeki ola¤anüstü sonuçlar, eko-nomik organizasyonlarda yeni metotlar kullan›-m›na ve uluslararas› pazarlar için üretim gibi et-kenler ise uluslararas› siyasal iliflkilerde yap›salbir dönüflüme yol açt›. Burjuvazi ve iflçi s›n›fla-r› sanayileflme sürecini takip eden ülkelerde, si-yasal ve toplumsal yap›da belirleyici ve güçlübirer s›n›f olarak ortaya ç›kt›lar. 19. yüzy›l›n or-talar›na gelindi¤inde Avrupa, 18. yüzy›l›n orta-lar›na kadar varl›¤›n› sürdüren, Ortaça¤ kurum-lar› ve toplumsal yap›lanmas›ndan tamamenkopmufl, farkl›laflm›flt›r.

Amerikan Devrimi’ni haz›rlayan flartlar› ve so-

nuçlar›n› tart›flmak.

Amerika K›tas›’n›n keflfi sonras› Avrupal› sömür-geci ülkeler, Amerika K›tas›’nda, gerek güneyve gerekse kuzeyde koloniler oluflturdular. ‹n-giltere kökenli göçmenlerin oluflturdu¤u 13 ko-loni halk›, dini inançlar›n›n da etkisiyle, eflitlikve do¤ufltan özgür olduklar› gibi liberal düflün-celere sahiptiler. Bu yüzden Yeni Dünyada da,buna uygun bir yönetim tarz›n› oluflturmufllard›.Sahip olduklar› bu anlay›fl onlarda, kuruluflla-r›ndan itibaren, özerk devlet olma düflüncesinibeslemifltir. Kurulufllar›ndan itibaren, 13 kolonide yaflayangöçmen halk ile ‹ngiltere aras›nda bir vergi soru-nundan do¤an anlaflmazl›k nedeniyle gerilim, ça-t›flmaya dönüflmüfltür. Yaflan›lan mücadele süre-ci, 1783’te ‹ngiltere’nin Amerika Birleflik Devlet-leri’nin ba¤›ms›zl›¤›n› kabul etmesiyle sonuçlan-d›. Di¤er önemli bir sonucu da Frans›z Devri-

mi’ni etkilemesidir. Frans›zlar, bir halk›n özgür-lükleri ve haklar›n› korumak için kendi kral›nakarfl› gelerek, despotizme karfl› yap›lan mücade-leyi kazand›klar›n› görmüfllerdi.

Frans›z Devrimi’ni do¤uran nedenleri, devrimin

aflamalar›n› ve uygarl›k tarihi aç›s›ndan önemi

ni aç›klamak.

1789 Devrimi’ne kadar geleneksel olarak Fran-sa, Mutlak Monarfli anlay›fl›yla yönetilmektey-di. Ancak özellikle Frans›z düflünürleri mutlakmonarfli anlay›fl›n› tart›fl›l›r hâle getirmiflti. 18.yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Fransa’n›niçine düfltü¤ü mali bunal›m, yükselen bir s›n›folarak burjuvazinin siyasal sistemde temsil ta-lepleri ve ekonomik yaflamdaki Ortaça¤ yap›-lanmalar›n›n dayatt›¤› s›n›rlamalardan kurtul-mak istemeleri, Fransa’da bir devrim için ge-rekli alt yap›y› haz›rlam›flt›.Amaç Fransa’da kral›n yetkilerini s›n›rlamak veFrans›z halk›n›n özgürlüklerini ve haklar›n› yaz›-l› bir belgeye geçirmekti. Kral’›n isyan kabul etti-¤i bu hareketi bast›rmak için askeri kuvvet top-lamas›, Paris’te gergin bir ortam do¤urmufltu.Meclisin da¤›t›laca¤› söylentileri üzerine 13 Tem-muz 1789’da Paris flehrinin yönetimi devrim yan-l›lar›n›n eline geçti. Paris d›fl›ndaki pek çok kent-te halk, asillerin flatolar›na hücum ederek flehir-lerin yönetimini ellerine geçirdiler. Kurucu Mec-lis son olaylar› etkisiyle, 4 A¤ustos 1789’da asil-ler ve ruhbana ait feodal hak ve imtiyazlar›n› kal-d›rd›. Böylece, eflitsizlik üzerine kurulu feodalsistem ve mutlakiyetçi yönetim anlay›fl›, Fran-sa’da ortadan kald›r›l›yordu. Kurucu Meclisin,Amerikan Ba¤›ms›zl›k Bildirisi’nden de esinlene-rek 26 A¤ustos 1789 tarihli yurttafllar›n temel hakve özgürlüklerini belirten “‹nsan ve Yurttafl Hak-lar› Bildirisini” yay›nlamas›, uygarl›k tarihi aç›s›n-dan bak›ld›¤›nda özel bir önem arz etmektedir.‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi’nin etkisi veönemi, di¤er benzer belgelerden, çok daha bü-yük olmufl ve getirdi¤i ilkeler tüm dünyada ev-rensel de¤erler olarak kabul edilmifltir. 1789 Fran-s›z Devrimi’nin, do¤urdu¤u evrensel sonuçlar ne-deniyle, Yeniça¤’› kapat›p Yak›nça¤’› bafllatt›¤›kabul edilmektedir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1830 Devrimleri’ni haz›rlayan flartlar›, 1830

Devrimleri ve hareketlerinin Avrupa ülkelerini

nas›l etkiledi¤ini kavramak.

Fransa’da ortaya ç›kan ilk k›v›lc›m bütün Avru-pa’y› sard›. ‹lkin olaylar›n s›çrad›¤› Belçika ba-¤›ms›z bir devlet hâline geldi. ‹spanya ve Porte-kizde 1834’de liberal hareketler baflar›ya ulafl›r-ken, 1831’de Polonya’da ve ‹talya co¤rafyas›n-daki flehir devletlerinde do¤an liberal niteliktekiayaklanmalar, Rusya ve Avusturya taraf›ndan sertbir flekilde bast›r›ld›lar. Alman prensliklerindeortaya ç›kan liberal hareketler bast›r›lm›flt›. An-cak 1830 Devrimleri aç›k bir flekilde, Frans›z1789 Devriminin siyasal yönetim, birey hak veözgürlükleri, ulusçuluk, laiklik, hukuk devletigibi kavramlar›n›n ve özgürlük anlay›fl›n›n, buuluslar›n zihinlerde önemli bir yer edindi¤inigöstermekteydi.

1848 Devrimleri’ni do¤uran flartlar› ve sonuçla-

r›n› tan›mlamak.

1848 Devrimi de yine Fransa’da bafllad›. Devri-min patlak vermesinde liberaller ve sosyalistlerkadar, Kral Louis Philippe’nin izledi¤i politikalarda etkili olmufltur. Kral, iktidar›n› burjuvaziye da-yand›rm›flt›. Az ücret, fazla çal›flma saatleri vb. so-runlar› bulunan iflçi s›n›f›n›n, yeni bir devrim ya-p›lmas› gerekti¤i konusundaki düflüncelerini,cumhuriyet taraftarlar› da paylaflmaktayd›lar. Il›m-l›lar ve liberallerde durumdan hoflnut de¤ildiler.Kral’›n kendisine yönelik muhalefet artt›kça tutu-munu sertlefltirmesi, 22 fiubat 1848 Devrimi’nindo¤ufluna neden oldu. 24 fiubat 1848’de kral isti-fa etmek zorunda kald›. Gerek demokratik ve ge-rekse insan haklar› bak›m›ndan II. Cumhuriyetiilan etti. Aral›k 1848’de, yap›lan seçimi kazanan,Louis Napolyon cumhurbaflkan› seçildi. Fransa’da gerçekleflen son devrim etkisini di¤erAvrupa ülkelerinde de gösterdi. ‹talya, Prusya,Hollanda ve Belçika’da krallar uyruklar›na bir ta-k›m haklar ve imtiyazlar vermek zorunda kalm›fl-lard›r. Mutlaki rejimler ya meflruti monarfliye dö-nüflmüfl ya da büyük oranda y›pranm›fllard›r.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi, ‹ngiltere’de Sanayi Devri-mi’ni haz›rlayan nedenlerden de¤ildir?

a. ‹ngiltere’nin kömür ve demir gibi yeralt› kay-naklar› bak›m›ndan zengin oluflu

b. Büyük çapl› yat›r›mlara yönelebilecek sermayebirikiminin sa¤lanmas›

c. ‹ngiliz parlamentosunun, serbest ticaret ve giri-flimcili¤i desteklemesi

d. ‹ngiltere’de makineleflme için ilk bulufllar› ger-çeklefltiren e¤itimli mühendislerin say›ca artm›flolmas›

e. Sanayide buhar gücünün kullan›m›na yönelikteknik geliflmeler olmas›

2. Afla¤›dakilerden hangisi Sanayi Devrimi’nin sonuç-lar›ndan biri de¤ildir?

a. Aile içi üretim birimlerinin art›fl›b. Sanayi mallar›nda büyük çapl› üretim art›fllar›c. Kentlerde nüfusun yo¤unlaflmas›d. Yeni pazarlar elde etme yönünde, uluslararas›

rekabetin art›fl›e. Ekonomik faaliyetlerin, uluslararas› pazarlara yö-

nelmesi ve giderek ihtisaslaflmas›

3. Afla¤›dakilerden hangisi, Amerikan Devrim süreciiçerisinde, fiilen önemli bir rol oynamam›flt›r?

a. George Washingtonb. Thomas Jefferson c. Benjamin Franklin d. Jean-Jacques Rousseaue. John Adams

4. Afla¤›dakilerden hangisi, 1789 Frans›z Devrimi’neyol açan faktörlerden biri de¤ildir?

a. Napolyon’un Fransa içersinde giderek nüfuz ka-zanmas›

b. Burjuvazinin güçlenmesi c. Amerikan Ba¤›ms›zl›k Hareketi’ne Fransa’n›n

deste¤i d. Fransa’n›n s›n›fsal ayr›cal›klara dayal› bir top-

lumsal yap›ya dayanmas›e. Fransa Kral› olan XVI. Louis ile kar›s› Marie-An-

toinnette’in kiflisel harcamalar›

5. 1789 Frans›z Devrimi’ni kronolojik olarak bafllatanolay afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kral taraf›ndan Etats Généraux (eta jenero)’untoplanmas›

b. Burjuvazinin güçlenmesi c. XVI. Louis’in Paris’ten kaçma giriflimi d. XVIII. Louis’in tahta ç›k›fl›e. Maliye Bakan› R. Jacques Turgot’un uygulad›¤›

mali tedbirler

6. Afla¤›dakilerden hangisi düflünceleriyle Frans›z Dev-rimi’ne ilham veren düflünürlerden biri de¤ildir?

a. Voltaire b. Montesquieu c. Jean-Jacques Rousseaud. Charles Dickens e. Diderot

7. Afla¤›dakilerden hangisi, Frans›z “‹nsan ve YurttaflHaklar› Bildirisi”nde yer almaz?

a. Egemenlik ulusundur.b. Kanunsuz suç olmaz.c. Çocuk haklar› bak›m›ndan, çocuklar› ebeveyn-

leri temsil eder.d. ‹nsanlar, özgür ve haklar bak›m›ndan eflit do-

¤arlar.e. Özgürlük, baflkas›na zarar vermeyen her fleyi

yapabilme gücüdür.

8. Afla¤›dakilerden hangisi, 1789 Frans›z Devrimi’ninyayd›¤› ve Avrupal› devletlerce tehlikeli olarak kabuledilen düflüncelerden biri de¤ildir?

a. Ulus egemenli¤i b. Sosyal devlet anlay›fl› c. Laiklik d. ‹nsan Haklar› e. Ulusçuluk

9. Afla¤›dakilerden hangisi, Avrupa’da gerçekleflen 1830ve 1848 devrimlerinin sonuçlar›ndan biri de¤ildir?

a. Liberal ak›mlar›n güçlenmesi b. Sosyalist ak›mlar›n güçlenmesi c. Mutlak monarfli yanl›lar›n›n güçlenmesi d. Ulusçuluk ak›m›n›n güçlenmesi e. Anayasal taleplerin güçlenmesi

10. Günümüz dünyas›n›n kabul etti¤i de¤erler aç›s›n-dan, afla¤›dakilerden hangisinin, 19. yüzy›l öncesi Av-rupa’s›nda var oldu¤u söylenebilir?

a. Siyasal, toplumsal eflitsizlik b. Ulus egemenli¤ic. Eflitlikd. ‹nsan haklar›e. Anayasa



Zaman ile Makine

Zaman hepimiz biliyoruz çok yeni bir bulgudur. ...Sa-nayicili¤in bir yan-ürünüdür... Zaman bizim ac›mas›zyöneticimizdir. Birbirini kovalayan akreple yelkovan›sürekli izleriz. ‹zlememiz gereklidir. Yetiflilecek trenler,bas›lacak kartlar, belirlenmifl dönemler içinde yap›lacakgörevler, bir anl›k ayr›mlarla k›r›lan rekorlar, h›z› ayar-layan, uyulmas› gerekli makineler vard›r. Zaman›n enküçük birimlerinin bilinci içindeyiz art›k... Zaman›n en çok vurguland›¤› bir baflka yer de fabrika-d›r, bürolar›yla birlikte bir fabrika. Fabrikalar›n amac›belirli bir zaman içerisinde belirli bir say›da mal yap-makt›r, varl›klar› buna dayan›r. Eski zanaatç› kendineuydu¤unca çal›fl›rd›; bu nedenle de ›smarlad›klar› maliçin tüketicileri genellikle uzun süre bekletirdi... Fabri-ka iflçisi (büroda çal›flan da gerekli de¤iflikliklerle) za-man› küçük birimlerine de¤in bilmek zorundad›r. El-ifliça¤›nda ise dakikalarla saniyelerin bu denli bilincinevarma zorunlulu¤u yoktu.Zaman bilincimiz öylesine yo¤un bir dereceye vard› ki,yolculuklar›m›z bizi dünyada insanlar›n dakikalarla sa-niyelerle ilgilenmedi¤i bir köfleye götürdü¤ünde çok s›-k›nt› çekeriz. Sözgelimi Do¤u’nun zaman kavram›ndanyoksunlu¤u, belirli yemek- zamanlar›na, düzenli tren-saatlerine al›flm›fl bir kimseye ilk anda çok korkunç ge-lir. Modern bir Amerikal› ya da ‹ngiliz için bekleme psi-kolojik bir iflkencedir. Bir Hintli bofl saatleri boyun e¤e-rek, üstelik hoflnutlukla, karfl›lar. Bir fley yapmama sa-nat›n› yitirmemifltir o... T›pk› eski Yunanl›lara oldu¤un-ca. Sanayi -öncesi bir dünyada yaflayan kifliler için za-man a¤›r a¤›r, yavafl yavafl ilerler; dakikalara ald›rmaz-lar bile, bunun için de güzel bir nedenleri vard›r, daki-kalar›n var oldu¤u bilinci verilmemifltir onlara çünkü.Bu da bizi aç›k bir paradoksa götürür. Zaman›n -saatliçal›flmakla, trenlerin kalk›fl-var›fl saatleriyle, makineler-deki devimlerle ölçülen zaman›n- en küçük bölümleri-nin titizlikle bilincindeki sanayileflmifl insano¤lu dahagenifl bölümlü eski zaman bilincini büyük ölçüde yitir-mifltir. Bizim bildi¤imiz zaman yapma, makine-yap›m›zamand›r. Güneflle ayla ölçülen, do¤al uzay zaman› üs-tüne hemen hiç bilgimiz yok. Sanayi öncesi insanlar›zaman› günlük, ayl›k, mevsimlik ölçütler içinde düzen-li gidifllerle bilirlerdi. Güneflin do¤uflu, ö¤le, güneflinbat›fl›n›, dolunay ile yeniay›, gündönümünü, ‹lkbaharlayaz›, sonbaharla k›fl› bilirlerdi. Sanayileflme ile kentleflme tüm bu düzeni de¤ifltirmifltir.Kentliler güneflin gökyüzündeki günlük devinimini fark

etmeden, ayla y›ld›zlar› hiç görmeden yaflayabilirler. Bi-zim Samanyolumuz Broadway ile Piccadilly’dir; tak›m-y›ld›zlar›m›z ise neon tüpleri içinde belirlenir. Mevsimde¤iflimleri bile kentlileri pek az etkiler. Yapma bir ev-renin, do¤a dünyas›ndan büyük ölçüde ayr›lm›fl bir ev-renin, kiflileridirler onlar. Yeni bir bilinçlenme içinde-yiz, ancak eski bilincimize mal olmufltur bu bilinçlenifl.

Kaynak: Huxley, A. (1980). Denemeler, (çev. A. Uslua-ta), Assos Yay›nlar›, ‹stanbul. s.116-118.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sanayi Devrimi’nin ‹ngilte-

re’de Do¤ufl Nedenleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sanayi Devrimi’nin Sonuç-lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›ms›zl›k Savafl›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Frans›z Devrimi’nin Düflün-sel ve Sosyoekonomik Nedenleri” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devrimin Bafllang›c› ve Ge-liflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Düflünsel Nedenler konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan ve Yurttafl Haklar›Bildirisi (26 A¤ustos 1789)” konusunu yenidengözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Frans›z Devrimi’nin Avru-padaki Etkileri” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “1830 Devrim Hareketleri-nin Sonuçlar› ve 1848 Devrimlerinin Sonuçlar›”konular›n› yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Frans›z Devrimi, 1830 Dev-rimleri ve 1848 Devrimleri” konular›n› yenidengözden geçiriniz.

Okuma Parças›


S›ra Sizde 1

Sanayi Devrimi ilk kez ‹ngiltere’de do¤mufltur. Tarihselolarak bir ‹ngiliz Parlamentosu’nun varl›¤›, di¤er ülke-lere göre, ‹ngiltere’yi demokratik haklar ve geliflmelerbak›m›ndan daha avantajl› k›lmaktayd›. Çünkü Parla-mento kapitalist geliflimi ve serbest ticareti destekleyicibir unsur olurken, bir ada devleti olan ‹ngiltere co¤rafiflartlar› nedeniyle, özellikle 16. yüzy›ldan itibaren de-nizcilik ve ticaret bak›m›ndan dünyan›n en güçlü ülke-siydi. Denizlerdeki üstünlü¤ü onu denizafl›r› ülkelerdesömürgeler elde etmeye yöneltmiflti. Sömürgecilik vas›-tas›yla büyük servetlere (kapitale) sahip bir burjuva s›-n›f› ‹ngiltere’de do¤mufltu. Öte yandan ‹ngiltere’de sa-nayi devrimi arifesinde gerekli ifl gücünü (iflçi s›n›f›)oluflturacak nüfus da kentlerde yo¤unlaflm›fl durum-dayd›. Genifl ölçekli ‹ngiliz denizafl›r› ticaretinin karfl›-laflt›¤› gerek ham madde ve gerekse mamul mal ihtiya-c›na yönelik talep bask›s›, ‹ngiliz müteflebbisleri yeniüretim metotlar›n› aramaya yönlendirmesi, üretimde ye-ni teknolojik aray›fllar› ve iyilefltirmeleri sa¤lad›.

S›ra Sizde 2

Amerikan Devrimi arifesinde, koloniler daha ilk kurulufl-lar›ndan itibaren demokratik temsil esas›na ba¤l› yasamaorganlar›na ve yaz›l› baz› özgürlük belgelerine sahiptiler.Kolonilerle ‹ngiltere aras›nda devrim sürecini bafllatanolaylar da, demokratik yaflam›n temel unsuru olan tem-sil ilkesinden do¤mufltur. Kolonicilere göre, temsil edil-meksizin vergilendirme kolonilerin özgürlü¤ünü ortadankald›rmaktayd›. ‹ngiliz Parlamentosu’nda, koloniler halk›seçilmifl üyeleriyle temsil edilmedikçe, kolonilere yöne-lik al›nan kararlar geçerli de¤ildi. Nitekim koloniciler te-mel siyasal yaklafl›mlar›n›, bir siyaset belgesi olan 1776Amerikan Ba¤›ms›zl›k Bildirgesi’nde “Yöneticiler, yönet-me gücünü yönetilenlerin onay›ndan al›rlar.” ifadesiyleaç›klam›fllard›r. Uygarl›k tarihi bak›m›ndan ça¤dafl dün-yam›z› da flekillendiren bir de¤er olarak, “Egemenli¤inkayna¤› ulustur” ya da baflka bir deyiflle, “Hâkimiyet mil-letindir” ifadelerinde, Amerikan Devrimi’ni bafllatan te-mel siyasal anlay›fl› bulmak mümkündür.

S›ra Sizde 3

Sanayi Devrimi sonucu, Avrupa ülkelerinde toplumlaryeniden yap›lan›rken, kentlerde ve fabrikalarda yo¤un-laflan iflçiler, yeni bir s›n›f olarak ortaya ç›kmaktayd›. Si-yasal geliflmeler ve devrimler, Avrupa insan›n›n düflün-ce yap›s›n›, özgürleflmeye ve demokratikleflmeye yöne-

lik olarak, radikal bir dönüflüme u¤ratt›. Bu demokratikgeliflmeler, bir yandan burjuvaziyi güçlendirirken, biryandan da oluflan iflçi s›n›f›n›n taleplerini ortaya ç›kar-d›. Ücretler, çal›flma saatleri, daha sa¤l›kl› ortamlardaçal›flma gibi konularda iflçilerin iyilefltirme istekleri, Av-rupa’da sosyalist partileri do¤urdu. ‹talya, Almanya veMacaristan’da ulusçuluk anlay›fl› temelinde, Prusya, Hol-landa ve Belçika’da ise vatandafllar›n›n krallar›ndan hak-lar talepleri fleklindeki liberal istekler, Fransa ve ‹ngilte-re de ise sosyalistlerin talepleri fleklinde bafllayan istek-ler, 1848 devrimlerini do¤urdu. Yeni bir siyasal unsurolarak iflçi s›n›f› do¤maktayd›.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarArmao¤lu, F. (1997). 19. Yüzy›l Siyasi Tarihi (1789-

1914), Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara.Aster E. Von. (2004). Frans›z ‹htilâli’nin Siyasi ve

Sosyal Fikirleri, (haz. fiennur fienel), Phoenix Ya-y›nlar›, ‹stanbul.

Aulard, A. (1987). Fransa ‹nk›lâb›n›n Siyasi Tarihi,

cilt I,(çev. Naz›m Poroy), Türk Tarih Kurumu Yay›n-lar›, Ankara.

Clough, S. B. (1965). Uygarl›k Tarihi, (çev. NihalÖnol), Varl›k Yay›nlar›, ‹stanbul.

Deane, P. (1988). ‹lk Sanayi ‹nk›lâb›, (çev. Tevfik Gü-ran), Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara.

Gray W. ve R. Hofstader. Amerikan Tarihinin Ana

Hatlar›, (Bask› yeri yoktur.)Hobsbawm, E.J. (2003). Sanayi ve ‹mparatorluk, (çev.

A. Ersoy), Dost Yay›nlar›, Ankara.Huxley, A. (1980). Denemeler, (çev. A. Usluata), Assos

Yay›nlar›, ‹stanbul, s.116-118.McNeill, W. H. (2003). Dünya Tarihi, (çev. Alâeddin

fienel), ‹mge Kitabevi, ‹stanbul.Musulin, J. (1983). Hürriyet Bildirgeleri, (çev. Necmi

Zeka), Belge Yay›nlar›, ‹stanbul.Sar›ca, M. (1980). Siyasal Tarih, Filiz Kitabevi, ‹stanbul.Sar›ca, M. (2000). 100 Soruda Frans›z ‹htilali, Gerçek

Yay›nevi, ‹stanbul.Uçarol, R. (1985). Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, ‹stanbul.Üçok, Ç. (1980). Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara

Üniversitesi Yay›nlar›, Ankara.Yeliseva N.V. ve A. Z. Manfred (1978). Yak›n Ça¤lar

Tarihi, (çev. Ö. ‹nce-E. Tuncal›), Konuk Yay›nlar›,‹stanbul.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;I. Dünya Savafl›’n›n tarihsel kökenlerini aç›klayabilecek,I. Dünya Savafl› sonunda galip devletlerin paylafl›m h›rslar›n›n, yeni bir sava-fl›n tohumlar›n› nas›l att›¤›n› tart›flabilecek,I.Dünya Savafl›’ndaki benzer hatalardan ders al›nmamas›n›n dünyay› II. Dün-ya Savafl› sonras›nda da nas›l kutuplaflmaya götürdü¤ünü kavrayabilecek,II. Dünya Savafl› sonras›nda artan ba¤›ms›zl›k savafllar›n› ve sona eren sö-mürge imparatorluklar›n› kavrayabilecek,Küreselleflmenin nas›l ve ne flekilde ortaya ç›kt›¤›n›, dünyay› nereye yönelt-ti¤ini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• I. Dünya Savafl›• Mondros Ateflkes Antlaflmas›• Sevr Antlaflmas›• Türk Kurtulufl Savafl›

• II. Dünya Savafl›• Nazizim • Faflizm• Küreselleflme

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

N

N


• I. DÜNYA SAVAfiI VESONUÇLARI (1914-1918)

• I. DÜNYA SAVAfiI SONRASIGEL‹fiMELER

• II. DÜNYA SAVAfiI• II. DÜNYA SAVAfiI SONRASI

GENEL DURUM• 21. YÜZYIL VE KÜRESELLEfiME


20.Yüzy›ldan21.Yüzy›la: Savafllar,Bar›fl ve KüreselleflmeDönemi

I. DÜNYA SAVAfiI VE SONUÇLARI (1914-1918)I. Dünya Savafl›, 19. yüzy›lda ve 20. yüzy›l›n bafllar›nda meydana gelen olay ve ge-liflmelerin bir sonucudur. Bu bak›mdan nedenlerini bu dönemde aramak gerekir.Nitekim 1815 y›l›nda Viyana Kongresi ile Avrupa’ya, genifl anlam› ile dünyaya, ye-ni bir statü getirilmifl ve buna göre de güçler dengesi kurulmufltu. Ancak 1860-1861aras›nda ‹talyan Krall›¤›’n›n 1871’de de ‹talyan Birli¤i’nin kurulmas›, her fleydenönce 1815 Viyana Kongresi ile çizilmifl bulunan Avrupa’n›n siyasi haritas›n› ve güç-ler dengesini büyük ölçüde de¤ifltirdi. Bu süreçte bir baflka geliflme de Prusya’n›n1870 Sedan Savafl›’nda Fransa’y› yenmesiydi. Yaflanan bu olay 19. yüzy›l›n ikinciyar›s›ndan sonraki dünya politikas›n›n gidiflini kesin çizgilerle de¤ifltirdi. ÇünküSedan Savafl›, Alman Birli¤i’nin kuruluflunu gerçeklefltirdi, Almanya’ya Avrupa’da(dolay›s›yla dünyada) üstün bir yer ve bu arada Alsas-Loren (Alsace-Lorreine)’i ka-zand›rd›. Buna karfl›l›k Alman-Frans›z iliflkilerinde derin uçurumlar yaratt›. Ayr›cabu süreçte Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile Rusya aras›nda ç›kan 1877-1878 Savafl› sonu-cunda yap›lan Ayastefanos ve Berlin Antlaflmalar› Balkanlarda üç yeni ba¤›ms›zdevlet daha ortaya ç›kt›: S›rbistan, Karada¤ ve Romanya. Yine bu savafl›n bir sonu-cu olarak 1908’de Bulgaristan, Balkan Savafllar› s›ras›nda da Arnavutluk ba¤›ms›z-l›¤›n› ilan ederek bu devletlere kat›ld›.

Böylece ulusçuluk ve ba¤›ms›zl›k hareketleri ile siyasi geliflmelerin sonucunda19. yüzy›l sonlar› ile 20. yüzy›l bafllar›nda, daha sonra Avrupa ve dünya siyasetin-de önemli roller oynayacak yeni ba¤›ms›z devletler Avrupa güçler dengesinin ye-ni unsurlar› olarak ortaya ç›kt›. Bunlar da, Viyana Kongresi ile kurulmufl olan Sta-tüko’yu büyük ölçüde de¤ifltirdi. Bu durum Birinci Dünya Savafl›’na kadar sürdü.Özellikle 1871-1914 devresi, art›k Frans›z ‹htilali’nin etkilerinin geride kald›¤› veAvrupa’da diplomatik iliflkilerin, bu iliflkiler içerisindeki mücadele ve çat›flmalar›na¤›rl›k kazand›¤› bir aflamad›r. Dönemin bu niteli¤inde ‹talyan ve Alman ulusal bir-liklerinin kurulmas›, fakat özellikle ve birinci planda Alman ‹mparatorlu¤u’nun birkuvvet olarak sivrilmesi bafll›ca rolü oynam›flt›r. Diplomatik iliflkilerin bu yeni ya-p›s› ve bu yap› içindeki geliflmeler, sömürgecilik mücadelelerinin de eklenmesiyle1914 y›l›nda genel bir savafl ortam›n› haz›rlam›flt›r.

I. Dünya Savafl›’n›n özel nedenleri aras›nda yer alan ve Rusya ile Avusturya-Macaristan’›karfl› karfl›ya getiren temel sebep nedir?

20.Yüzy›ldan 21.Yüzy›la: Savafllar, Bar›fl ve

Küreselleflme Dönemi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Devletleraras› Bloklaflma

Üçlü Ba¤laflma/‹ttifak’›n Oluflmas› (Almanya, Avusturya-Macaristan,‹talya 1872-1882)Alman ‹mparatorlu¤u birli¤ini sa¤lad›ktan sonra, Alsas-Loren meselesi yüzündenFransa’n›n kendisine karfl› bir sald›r›ya giriflebilme ihtimaline karfl› ittifaklar arama-ya bafllad›. Bu do¤rultuda ilk anlaflma Rusya ve Avusturya-Macaristan imparator-luklar› ile yap›ld› (Üç ‹mparator Birli¤i). Üç ‹mparator Anlaflmas› iki defa yenilen-mesine ra¤men, her ikisinde de Rusya taraf›ndan bozuldu. Asl›nda Alman Baflba-kan› Bismarck eskiden beri Rusya yerine ‹talya ile iflbirli¤i yapmaktan yanayd›. An-cak Afrika’n›n paylafl›m sürecinde Tunus’u almak isteyen ‹talya, bu konuda Fran-sa ve ‹ngiltere’nin onay›n› almaya çal›flt›¤›ndan bu ittifaka yanaflm›yordu. Fransa1881’de Tunus’u iflgal edince, ‹talya umdu¤unu bulamaman›n k›rg›nl›¤› ile Alman-ya’n›n ittifak önerisini kabul etti. Üçlü Ba¤laflma/‹ttifak (Almanya, Avusturya-Ma-caristan, ‹talya): 5 y›l süreli yap›ld› ve süresi doldukça yenilendi.

Üçlü Anlaflma/‹tilaf/Entente’nin Oluflmas› (Fransa, ‹ngiltere, Rusya1891-1907)Üçlü Ba¤laflma’n›n gerçekleflmesiyle Almanya’dan öç almak isteyen Fransa ittifakkarfl›s›nda tek bafl›na kalmak tehlikesine düfltü. Bu durumdan kurtulmak için ken-disine müttefikler bulma çabas›n› yo¤unlaflt›rd›. Fransa, ‹ngiltere ve Rusya ile an-laflmak istiyordu. Fakat bu üç devlet aras›nda yüzy›llard›r süren görüfl ayr›l›klar›, ç›-kar çat›flmalar› vard›. Fransa ile ‹ngiltere Avrupa’da oldu¤u gibi sömürgecilik ala-n›nda da birbirleriyle mücadele halindeydi. Rusya ile de Akdeniz ve Osmanl› ‹m-paratorlu¤u’na iliflkin siyasette öteden beri bir anlaflma sa¤lanam›yordu. K›r›m Sa-vafl›’nda oldu¤u gibi 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl› da ‹ngiltere ve Fransa’y› Rusya ilekarfl› karfl›ya getirdi. ‹ngiltere ile Rusya aras›nda bir baflka anlaflmazl›k alan› Asyaidi. Çünkü Hindistan’a egemen olan ‹ngiltere, Kuzeye, Afganistan’a do¤ru ç›kma-ya çal›fl›rken; Sibirya’y› ve Orta Asya’y› ele geçiren Rusya, Afganistan üzerindenHindistan’a inme planlar› yapmaktayd›. Tüm bu nedenlerle Üçlü Anlaflma çok güçve geç gerçekleflebildi. Fransa bu örgütlenmenin öncülü¤ünü yapt›. Nitekim ilk


Savafl›n Nedenleri

a. Genel Nedenler1. Frans›z Devrimi’nin yayd›¤› milliyetçilik düflüncesi,2. Ba¤›ms›zl›k isyanlar›n›n artmas›,3. Devletler aras› bloklaflma,4. Ham madde ve pazar aray›fl›,5. Silahlanma yar›fl›n›n h›zlanmas›,6. Sömürgecilik

b. Özel Nedenler1. Almanya ve ‹ngiltere aras›nda ham madde ve pazar aray›fl›ndan kaynaklanan rekabet,2. Fransa’n›n 1871 Sedan Savafl›’nda Almanya’ya kapt›rd›¤› Alsas Loren’i geri almak

istemesi,3. Balkanlar’da Avusturya ve Rusya’n›n emperyalist emellerinin çat›flmas›,4. ‹talya’n›n Akdeniz’e egemen olma arzusu,5. Rusya’n›n tarihî emellerine ulaflmak istemesi (Bo¤azlar-Panslavizm),6. Uzak Do¤u ve Afrika sömürgelerinde yaflanan rekabet,7. Avusturya-Macaristan Veliahd› Ferdinand’›n Saraybosna’da öldürülmesi.

önce Fransa-Rusya Ba¤laflmas›(1891-1894), arkas›ndan Fransa-‹ngiltere DostlukAnlaflmas›(1904) ve nihayet Rusya-‹ngiltere Anlaflmas› ile Üçlü Anlaflma/‹tilaf ta-mamlanm›fl oldu.

Savafl›n Bafllamas› ve GeliflmelerAvrupa’da üçlü ittifak ve üçlü itilaf bloklar›n›n kurulmas›ndan sonra özellikle 20.yy. bafllar›ndan itibaren, bloklar aras›nda birbirlerine karfl› savafl haz›rl›klar› sür-mekteydi. Fakat kurulan denge, savafl› önlüyordu. Ancak, dünya genelinde payla-fl›m süreci gelifltikçe denge bozulmaya bafllad›. Bu bak›mdan küçük bir olay bü-yük bir savafla neden olabilecekti. Bu olay Saray-Bosna’da patlak verdi.

Balkanlar’da genifllemek isteyen Avusturya, ayn› bölgede ayn› amaçlarla hare-ket eden S›rbistan’a gücünü göstermek üzere, 1914 y›l› Haziran ay› sonlar›nda Bos-na’da bir manevra yapmaya yöneldi. Buna kat›lmak üzere Avusturya Veliahd› Ar-flidük Ferdinand Saray-Bosna’ya gelmiflti. Ancak Veliaht ve kar›s› 28 Haziran 1914günü Princip ad›nda bir S›rpl› taraf›ndan öldürüldü. Bu da I. Dünya Savafl›’n›nk›v›lc›m›n› ateflleyen olay oldu. Bu olaydan yararlan›p S›rbistan’› Balkanlar’da etki-siz duruma getirmek isteyen Avusturya, Rusya’n›n S›rbistan’› destekleyece¤ini gözönünde bulundurarak Almanya’dan destek ald› ve ordusunu savafla haz›rlad›. Sui-kast olay›ndan bir ay sonra 23 Temmuz 1914’te S›rbistan’a 48 saatlik bir ültimatomvererek çok a¤›r isteklerde bulundu. Baz› isteklerinin reddedilmesi üzerine 28Temmuz 1914’te S›rbistan’a savafl ilan etti ve Belgrat’› bombalamaya bafllad›. Avus-turya’n›n bu davran›fl› Rusya’y› seferber duruma getirdi. Buna karfl›l›k Almanya,Avusturya’n›n yan›nda yer ald›. Arkas›ndan Almanya 3 A¤ustos 1914’te Fransa’ya,4 A¤ustos 1914’te Belçika’ya sald›rd›. Geliflen olaylar üzerine ‹ngiltere, müttefikiFransa’n›n yan›nda yer alarak 4 A¤ustosta Almanya’ya savafl ilan etti. Avusturya ise6 A¤ustosta Rusya’ya savafl ilan etti.

Bloklara Yeni Kat›lmalarÜçlü Ba¤laflma içerisinde yer alan ‹talya, önce tarafs›z kalaca¤›n› aç›klad›. Fakatuzunca bir pazarl›k sürecinden sonra blok de¤ifltirerek 20 May›s 1915’de Üçlü An-laflma Devletleri taraf›na geçti. Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile birlikte say›lar› üç olanBa¤lafl›k Devletler, Bulgaristan’›n kat›lmas›yla ancak dört devlet olmufllard›. OysaAnlaflma Devletleri, ‹talya’dan baflka S›rbistan, Karada¤, Romanya, Yunanistan gi-bi Avrupa devletlerinin yan› s›ra Japonya’y› ve ABD’yi de yanlar›na alarak say›lar›-n› 12’ye ç›karm›fllard›.

Uzak Do¤u’ya bak›ld›¤›nda ise Japonya 23 A¤ustos 1914’te Almanya’ya savafl ilanederek, bölgedeki Alman sömürgelerini ele geçirip Kas›m 1914’te savafltan ayr›ld›.

Osmanl› Devleti’nin Savafla GirifliOsmanl› Devleti, özellikle 19. yy. sonu ile 20. yy. bafl›nda bir dizi savafllarla, bar›flantlaflmalar›yla ciddi anlamda toprak kayb›na u¤ram›flt›. Avrupa’n›n akl› esas ala-rak bilimde, sanatta, teknikte ilerlemesi, Osmanl›’n›n bu geliflmelere kay›ts›z kal-mas›, devleti Avrupa karfl›s›nda “Hasta Adam” konumuna getirmiflti. Tüm bunlaraTürkleri Avrupa’dan ve Anadolu’dan sürüp ç›karmak diye özetleyece¤imiz “Do¤uSorunu” da eklenince Osmanl› sonun bafllang›c›na gelmiflti.

II. Meflrutiyet’in ilan› (23 Temmuz 1908) sonras›nda yap›lmaya çal›fl›lan yenilefl-me hareketlerinin (idari-askerî) tam olarak gerçekleflmemifl olmas›, dünya savafl›-n›n ön günlerinde Osmanl›’y›, oluflan bloklara yanaflmaya itti. K›smen bloklaflan

2238. Ünite - 20.Yüzy › ldan 21.Yüzy › la : Savafllar , Bar ›fl ve Küresel leflme Dönemi

dünyada yaln›z kalma korkusu, biraz da yüzy›l bafl›ndan beri kaybedilen toprakla-r› tekrar kazanma arzusu ile Osmanl› Devleti kendini Almanya’n›n yan›nda bulu-verdi (2 A¤ustos 1914 Osmanl›-Alman ‹ttifak›). ‹ttifak›n hemen sonras› genel sefer-berlik ilan edilerek ordu haz›r duruma getirilmeye çal›fl›ld›. Bu arada devlet, taraf-s›zl›¤›n› ilan etti ve Meclis-i Mebusan da¤›t›ld›.

Osmanl› Devleti I. Dünya Savafl›’na girdi¤inde topraklar›n›n geniflli¤i 1.700.000kilometre kare olup, s›n›rlar›n›n uzunlu¤u 12.000 km’yi buluyordu. Nüfusu ise1914 say›m›ndaki baz› eksikliklere ra¤men 22-23 milyon tahmin edilmekteydi.1914 y›l›nda iki Alman gemisinin (Goeben-Breslav) Bo¤azlara s›¤›nmas› ve sat›nal›nd›¤› ilan edilen bu gemilerin Karadeniz’de Rusya’n›n sahillerini bombalamas›üzerine Osmanl› fiilen savafl›n içine girdi.

Osmanl› Devleti savafl süresince Çanakkale Cephesi hariç, di¤er cephelerin hiç-birinde baflar› sa¤layamad› ve Bulgaristan’›n ard›ndan ateflkes imzalayarak savafl-tan çekildi (30 Ekim 1918 Mondros Ateflkes Antlaflmas›). Osmanl›’y› di¤er müttefik-leri izledi.

I. Dünya Savafl›’nda Osmanl› Devleti’nin savaflt›¤› ana cepheleri s›ralay›n›z.

Avrupa Cephelerinde DurumAlmanya, çevresindeki iki büyük devlete (Rusya ve Fransa) ayn› anda savafl açm›fl-t›. Her gün 10 km ilerlemeyi öngören Alman planlar›na göre her fley haz›rd›. Ta-rihte ilk defa stratejik bir konuma sahip olan tren yollar›n›n yard›m› ile h›zl› ve ha-reketli bir savafl bekleniyordu. Ateflli ç›k›fllar›n ard›ndan birkaç hafta sonunda, Al-manlar Paris’in kuzeyinde Marne’da, Ruslar Do¤u Prusya’da Tannenberg’de durdu-ruldu. Tahmin edilmeyen bir siper savafl› bafllamak üzereydi. Fakat bu defa savaflKuzey Denizi’nden, ‹sviçre s›n›r›na kadar, Balt›k’tan Karpatlar’a kadar milyonlarcainsan›n çarp›flt›¤› kilometrelerce alana yay›ld›. Avrupa cephesinde üç sene boyun-ca 10 km’den fazla ilerlenemedi. Bu 10 km’lik alan içerisinde 4 milyondan fazlagenç hayat›n› kaybetti.

Savafl›n uzun sürmesi, onun genifl bir co¤rafyaya yay›lmas›na neden oldu. Sa-vafl, savaflanlar yönünden do¤rudan olarak 3 k›taya, fakat dominyonlar ve sö-mürgeler aç›s›ndan da dolayl› olarak 5 k›taya yay›ld›. Avrupa’da ‹spanya, ‹sviçre ve‹skandinav ülkeleri d›fl›nda 14 devlet bu savafl›n içinde yer ald›. Asya’dan Japonya,Amerika K›tas›’ndan ABD eylemli olarak buna kat›l›rken, Afrika’daki sömürgelerleAvustralya ve Yeni Zelanda gibi ‹ngiliz dominyonlar› da kendilerini bu savafl›n d›-fl›nda tutamad›.


Osmanl› Devleti’nin Savaflt›¤› Cepheler

Taarruz Cepheleri Savunma Cepheleri

ANACEPHELER

1 - Kafkas (Do¤u) Cephesi 3 - Çanakkale

2 - Kanal (Süveyfl) Cephesi 4 - Irak

YANCEPHELER

5 - Suriye-Filistin

6 - Hicaz-Yemen

S›n›rlar›m›z D›fl›ndaMüttefiklerimiz için Kuvvet

Gönderilen Cepheler

7 - Galiçya

8 - Romanya

9 - Makedonya

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Dominyon: Eskiden Britanya‹mparatorlu¤u’na ya daCommonwealth’e ba¤l›ülkeleri belirten terim. Budevletler Kanada, YeniZelanda, Avustralya, GüneyAfrika Birli¤i, ‹rlanda veNewfoundland’d›r. Bunlaryasal aç›dan özerk olmaklave d›fl ifllerinin yönetiminikendileri üstlenmeklebirlikte, Büyük Britanyaimparatorunu hükümdarolarak kabul ediyorlard›.Dominyon teriminin yerine1947’den sonra,“Commonwealth üyesi” yada “Comnonwealth devleti”terimi kullan›lmaya baflland›

Genel De¤erlendirme

1. 28 Temmuz 1914’te bafllayan Dünya Savafl› 11 Kas›m 1918’e kadar 4 y›l 3 ay14 gün sürdü. Bu hâliyle dönemi itibar›yla tarihin kesintisiz en uzun sava-fl›yd›.

2. Bafllang›çta 3 k›taya, daha sonra getirilen askerler aç›s›ndan 5 k›taya yay›ld›.3. Nüfuslar›n›n toplam› 1.170.735.000’i bulan ülkelerden, 66.058.810 kiflilik or-

dular karfl› karfl›ya geldi (22.850.000 Ba¤laflma (‹ttifak), 43.188.810 Anlaflma(‹tilaf)].

4. Savafltaki insan kay›plar›, 17 milyona yak›n› Ba¤laflma, 22 milyonu Anlaflmadevletlerine ait olmak üzere 39 milyonu aflt›.

5. Yap›lan hesaplara göre 4 y›l boyunca toplam savafl harcamalar› Ba¤lafl›kla-r›n 60, Anlaflma devletlerininki 125 milyar dolar› aflm›fl olup, toplam› 186milyar dolara ulaflmaktayd›.

6. Osmanl› Devleti’nin savafl giderleri de 1.430.000.000 dolar olarak hesaplan-maktayd›.

7. Dünya Savafl›’n›n en önemli özelliklerinden biri, baz› yeni silahlar›n bu sa-vaflta ilk kez kullan›lmas›yd›. Bunlar aras›nda baflta uçak olmak üzere en et-kili z›rhl› araç tank, denizalt› ve zehirli gazlar vard›.

8. Rusya’da Bolflevik Devrimi gerçekleflti. ‹ktidara geçen Bolfleviklerin ilk ifli 3Mart 1918’ de Rusya ile ona karfl› savaflan devletler (Avusturya-Macaristan,Almanya, Osmanl› Devleti, Bulgaristan) aras›nda Brest-Litovsk Antlaflmas›’n›imzalamak oldu. Bu arada yeni yönetim, savafl içerisinde Anlaflma Devletle-ri aras›nda yap›lan Anadolu’yu paylafl›m planlar›n› (Gizli Anlaflmalar) da aç›-¤a vurdu.


Devlet Ad›Ateflkes Ad›

ve TarihiBar›fl Antlaflmas›

ve Tarihi

BulgaristanSelanik

28 Eylül 1918Nöyyi

27 Kas›m 1919

Osmanl› ‹mparatorlu¤uMondros

30 Ekim 1918Sevr

10 A¤ustos 1920

Avusturya-Macaristan‹mparatorlu¤u

(Macaristan) Belgrat3 Kas›m 1918

Triyanon4 Haziran 1920

(Avusturya) Willaquiste4 Kas›m 1918

Sen Jermen10 Eylül 1919

AlmanyaRedhondes

11 Kas›m 1918Versay

28 Haziran 1919

Dünya Savafl›’nda ‹mzalanan Gizli Anlaflmalar

‹stanbul Anlaflmas› 18 Mart -10 Nisan 1915Taraflar: ‹ngiltere, Fransa, RusyaPaylafl›lmas› Tasarlanan Alan: ‹stanbul ve Çanakkale Bo¤azlar› ve çevresi savafltan sonraRusya’ya verilecek.

Londra Anlaflmas› 26 Nisan 1915Taraflar: ‹ngiltere, Fransa, Rusya ve ‹talyaAmaç: ‹talya’y› kendi yanlar›na çekebilmekAnlaflmaya göre, ‹talyan iflgalinde olan Rodos ve 12 Ada ile Bingazi ve Derne (Trablusgarb)’dekiOsmanl› haklar› ‹talya’ya geçiyor, ayr›ca Anadolu Asya’s› paylafl›ld›¤›nda Antalya ve çevresi ‹talyanlara vadediliyordu.

Türk Kurtulufl Savafl›

‹flgallere Karfl› Tepkiler ve Mustafa Kemal (Atatürk) FaktörüOsmanl› Devleti’nin Mondros Ateflkesi’ni imzalamas›ndan hemen sonra kimi za-man Ateflkes’in farkl› yorumlanabilecek üstü kapal› maddelerinden yararlan›larak,kimi zaman da Ateflkes hükümlerine ayk›r› olarak Anadolu ‹tilaf Devletleri taraf›n-dan iflgale baflland›. Osmanl› Padiflah› ve yöneticileri bu durum karfl›s›nda sessizkal›p taht›n› koruma derdine düflmüfl, Anadolu’yu/halk›n› yüzüstü b›rakm›flt›. Hat-ta iflgallere direnifl hareketlerini isyanc›l›kla suçlam›fllard›. ‹tilaf Devletleri ile iflbir-li¤i içerisinde olan Osmanl› yönetimi ve onun Anadolu’daki temsilcilerinin tavr›Türk halk›n› ve bu halk›n önderi Mustafa Kemal’i y›ld›rmad›. Halk, bulundu¤u böl-genin iflgal edilmesini engelleyebilmek için dernekler kurarak haklar›n› savunma-ya çal›flt›. Kurtulufl Savafl› bafllarken hemen her olgu ve olanak de¤erlendirilmifl ve“üç” temel saptama yap›lm›flt›:

1. Türk toplumu tarihsel, sosyal ve kültürel yap›s› gere¤i yabanc› iflgale karfl›-d›r ve ba¤›ms›z yaflama gelene¤ine sahiptir, Türk halk›na güven esast›r.

2. Rus Devrimi, ulusal kurtulufl savafllar› için önemli bir güç yaratm›flt›r. Bugüçle gerçeklefltirilecek dayan›flma Türk Kurtulufl Savafl›’na önemli katk›sa¤layacakt›r.

3. Büyük devletler dört y›ll›k Dünya Savafl›’ndan sonra savaflacak durumda de-¤ildirler, bu nedenle Anadolu’nun içlerine uzanarak bir silahl› çat›flmay› gö-ze alamazlar.


Sykes-Picot Anlaflmas› (26 Nisan 1916)Taraflar: ‹ngiltere, Fransa, RusyaAmaç: Orta Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’nun paylafl›m›Buna göre paylafl›m flu flekilde idi:Fransa; Adana, Beyrut, Alada¤, Kayseri, Akda¤, Y›ld›zda¤, Zara, E¤in aras›nda kalan topraklar›ntamam› ile, fiam, Sivas, Halep, Harput ve Diyarbak›r illerinin bir k›sm›n› alacakt›.‹ngiltere’ye ise Ba¤dat ve Basra illerini içeren Güney Irak verilecekti. Rusya; Anlaflma Rusya’n›nonay›yla yürürlü¤e girecekti.

St. Jean de Maurienne Anlaflmas› ( 19-21 Nisan 1917)Taraflar: ‹ngiltere, Fransa, Rusya ile ‹talyaAmaç: ‹talya’n›n Anadolu Asyas› üzerindeki haklar›n›n belirlenmesini sa¤lamaya çal›flmas›.Anlaflmaya göre Antalya, Konya, Ayd›n, ‹zmir ve kuzeyi ‹talya’ya b›rak›l›yordu.

Petrograt Görüflmesi (Mart 1916)Taraflar: ‹ngiltere, Fransa, RusyaAmaç: Rusya’n›n pay›n›n artt›r›lmas›Ortado¤u ve Anadolu’nun bir k›sm›n›n paylafl›ld›¤› Sykes Picot Antlaflmas› Ruslara gösterildi.Rusya bu istekleri ancak Erzurum, Trabzon, Bitlis illeri ile Mufl, Siirt ve Türk-‹ran s›n›r›n› içerenkufla¤›n da kendisine verilmesi karfl›l›¤›nda kabul etti.

Mc Mahon 1917Taraflar: ‹ngiltere (‹ngiltere’nin M›s›r Valisi Mc Mahon)

(Hicaz Emiri Hüseyin bin Ali (fierif Hüseyin) )Amaç: Araplar› Osmanl› Devleti’ne karfl› k›flk›rtmak, ‹ngiltere taraf›ndan Araplara, Osmanl›Devleti’ne karfl› savaflmalar› halinde ba¤›ms›z bir Arap Devleti (Krall›¤›) kurulaca¤› vaat edilmifltir.Ancak bu vaat gerçekleflmemifl, fierif Hüseyin saf d›fl› edilmifltir.

Balfour Deklarasyonu 1917Taraflar: ‹ngiltere-Siyonist Hareketin Lideri RothschildeAmaç: Gelecekte Filistin’de bir Yahudi Devletinin kurulmas›‹ngiliz D›fliflleri Bakan› Lord Arthur James Balfour 2 Kas›m 1917 tarihinde uluslararas› SiyonistHareketin liderlerinden Lord Rothschilde’ a bir mektup göndererek, savafltan sonra Filistintopraklar›nda Musevi Devleti kurulmas› konusunda destek verece¤ini bildirdi. Bu deklarasyonOrta Do¤u’da ‹srail Devleti’nin kurulma sürecinde önemli aflamad›r.

Bilindi¤i gibi Türk Devrimi’nin önderi ve kuramc›s› tek bafl›na Mustafa Ke-mal’dir. O, toplumsal bilinç ve kararl›l›k aç›s›ndan en yak›n çevresinden çok ileri-deydi. Bu nedenle Türk Devrimi’nin kuramsal ve eylemsel stratejisi onun taraf›n-dan belirlendi ve uyguland›. Ona göre Türkler Anadolu’daki yaflam sürelerinin tü-münde, yaflad›klar› topraklar›n egemeni olmufllard›. Tutsakl›k dönemleri yoktu.Kurduklar› askerî devlet yap›lar›yla ak›nc› bir gelene¤i sürdürmüfllerdi, 300 y›ll›kgerileme ve duraklama dönemlerinde birçok kez yenilmifller, toprak yitirmifller,ancak boyunduruk alt›na girmemifllerdi.

Yerel Kongre ‹ktidarlar› Döneminden Ulusal Meclis’eAnadolu’nun ‹tilaf Devletleri taraf›ndan paylafl›lmas›n›, farkl› isimler alt›nda yenidevletler yarat›lmas›n› önlemek amac›yla kurulan bölgesel amaçl› derneklerin ulu-sal bir direnifle dönüflmesinde, Yunan ordusunun ‹zmir’e ç›kart›lmas›na duyulantepkinin büyük pay› oldu. Bu durum birçok flehirde mitinglerle protesto edildi. Ki-mi çevreler ise yaflanan bu açmazdan kurtulufl için güçlü bir devletin koruyuculu-¤u alt›na girmeyi isterken, baz›lar› da Manda yönetimini istemekteydi.

‹flgal tehlikesine karfl› kurulan bu örgütler, gerçeklefltirdi¤i kongreler (Do¤uAnadolu Kongreleri: Trabzon, Erzurum, Sivas. Bat› Anadolu Kongreleri: ‹zmir, Ba-l›kesir, Alaflehir, Nazilli, Uflak, Afyonkarahisar. Trakya Kongreleri: Edirne, Lülebur-gaz) ve ald›¤› kararlarla bir hükümet gibi davrand›.

Halk›n› çok iyi tan›yan Mustafa Kemal, Kongreler yoluyla örgütlenen halk› Si-vas Kongresi (4 -11 Eylül 1919)’nde bir araya getirip, ‹stanbul’un iflgali sonras›ndaAnkara’da aç›lan yeni Meclis (23 Nisan 1920)’te tek çat› alt›nda birlefltirdi.

Mustafa Kemal’in baflkanl›¤›ndaki Büyük Millet Meclisi ile önderin izindekiAnadolu halk› emperyalizme ve onun ifl birlikçilerine karfl› mücadele verirken; Sa-ray ve hükümeti Türk ulusunun yok olufl belgesini çekinmeden imzalad› (10 A¤us-tos 1920 Sevr Antlaflmas›).


Manda: Dünya siyasitarihinde I. DünyaSavafl›’ndan sonrakullan›lmaya bafllayan buterim, kelime anlam› olarakLatince “madatum”,Frans›zca “manda”kelimelerinden gelmekteolup özellikle “vekâlet”anlam›nda kullan›lmayabafllanm›flt›r.

fiekil 8.1

Sevr Antlaflmas›

Kaynak:http://tr.wikipedia.org/wiki/Sevr_antlasmasi

1: ‹ngiliz ve Frans›z Ortaklafla ‹flgal Bölgesi, ‹ngiliz ‹flgalleri;2: Yunan ‹flgal Bölgesi, Yunan ‹flgalleri, Türk-Yunan Cephesi;3: ‹talyan ‹flgal Bölgesi, ‹talyan ‹flgalleri;4: Frans›z ‹flgal Bölgesi, Frans›z ‹flgalleri, Türk-Frans›z Cephesi;5: Ermeni ‹flgal Bölgesi; Ermeni ve Gürcü ‹flgalleri; Türk-Ermeni Cephesi;6: ‹ngiliz ‹flgal Bölgesi

Türkiye Cumhuriyeti’nin Ba¤›ms›zl›k Senedi: Lozan Bar›flAntlaflmas›TBMM ve Hükümeti Sevr Antlaflmas›n› reddetti¤i gibi onu imzalayanlar› da vatan hai-ni sayd›. Bunun üzerine ‹tilaf Devletleri Ankara’ya Sevr’i kabul ettirebilmek için iflgal-leri geniflletmeye çal›flt›. Anadolu Hareketi geniflleyen iflgaller karfl›s›nda 4 cephedede birden savafl verdi (Do¤u, Güney ve Bat› Cephesi ile ‹ç Ayaklanmalar). TBMM Hü-kümeti’nin ise Milis Kuvvetlerle düzenli orduya karfl› bir baflar› kazan›lamayaca¤›n›görmesi ve flartlar›n da alg›lanmas› üzerine düzenli orduya geçildi. Kurtulufl Sava-fl›’nda, Bat› Cephesi’nde yap›lan baflar›l› savafllarla zafere ulafl›ld›. ‹tilaf Devletleri atefl-kes istedi. Mudanya’da yap›lan görüflmeler sonucunda var›lan anlaflma ile savafl›n as-kerî yönü kapand› (Mudanya Ateflkes Antlaflmas› 11 Ekim 1922). S›ra bar›fl görüflme-lerine gelmiflti. Mustafa Kemal bu görüflmelerin ‹zmir’de yap›lmas›n› istemekteydi.Ancak belirlenen yer ‹sviçre’nin Lozan kentiydi. 20 Kas›m 1922 - 4 fiubat 1923 tarih-leri aras›nda gerçekleflen konferans›n birinci bölümü bat›l› devletlerin emperyalist is-tekleri nedeniyle sonuçsuz kald›. Mustafa Kemal’in Anadolu’daki kararl› at›l›mlar› ilebar›fl konferans› 23 Nisan 1923’te yeniden topland›. Lozan görüflmeleri tam anlam›y-la diplomatik bir taktik savafl›yd›. Kurtulufl Savafl›’n›n Türkiye aç›s›ndan kazan›mlar›,görüflmelerle en aza indirilmek isteniyor, gözda¤› dahil her yol deneniyordu. En kü-çük bilginin bile önem kazand›¤› bu ortamda, Türk heyetinin Ankara ile Yunanistanba¤lant›l› olarak yapt›¤› görüflmelerinin tümü ‹ngilizlerce biliniyordu. Mustafa Kemalde bu olas›l›¤› biliyor ve haberleflmesini ona göre yap›yordu. Böylece Lozan görüfl-melerinde, yaln›z diplomaside de¤il, iletiflimde de taktik savafl› verilmiflti. Nisan ay›n-da bafllayan ikinci toplant› 24 Temmuz 1923’te anlaflmayla sona erdi.

Lozan’dan kalan birtak›m sorunlar, daha sonra ikili anlaflmalarla ekonomik, si-yasi, hukuki ba¤›ms›zl›k çerçevesinde giderilmeye çal›fl›ld›. Cumhuriyetin ilan›ylabafllat›lan toplumsal ilerleme ve ça¤dafllaflma mücadelesi, yokluklar ve yoksunluk-lara ra¤men sürdürüldü. Bu, o insanlar için s›radan bir ekonomik kalk›nma hare-keti de¤ildi; vaktiyle ça¤dafl zamana yetiflemeyip geride kalm›fl olan Türklerin bu-nu yakalama hamlesiyle, tüm ulusça giriflilen, devrimci bir baflkald›r›yd›. De¤eribundan ötürü büyüktü. Cumhuriyeti kuranlar, onu yaflat›p gelifltirmeye de sahipç›km›fllard›. Bu bir uygarl›k özlemiydi. Yusuf Hikmet Bayur’un 1939’da yapt›¤› de-¤erlendirmeye göre; Cumhuriyet’in 15 y›lda baflard›klar›, Osmanl› ‹mparatorlu-¤u’nun büyüklük devrinde gerçeklefltirdi¤i zaferlerden daha büyüktü. Bu yönüyleTürk Devrimi, dünyan›n emperyalist devletler taraf›ndan paylafl›ld›¤› ve aralar›nda-ki pazar çat›flmalar›n›n aral›ks›z sürdü¤ü bir ortamda, ulusal ba¤›ms›zl›¤›n koruna-rak nas›l kalk›n›laca¤›n› gösteren ilk uygulama oldu.

Sevr Antlaflmas› sizce hangi planlar›n uygulamaya konulmas›d›r?

I. DÜNYA SAVAfiI SONRASI GEL‹fiMELERI. Dünya Savafl›’ndan galibiyetle ç›kanlar, sürekli bir bar›fl sa¤layacak konferans›nParis’te toplanmas›n› kararlaflt›rm›fllard›. Bu konferansa Ba¤lafl›k Devletlere karfl›savaflm›fl ya da onlara savafl ilan etmifl olan 32 devleti ça¤›rm›fllard›. Ancak söz ko-nusu devletleri üç gruba ay›rm›fllar, böylece befl büyük devlet yetkiyi kendi elle-rinde toplam›flt›: ABD, ‹ngiltere, Fransa, ‹talya ve Japonya. Bu devletlerin baflbakanve d›fliflleri bakanlar›ndan oluflan Onlar Konseyi, en yetkili kurul kabul edilmiflti.Ayr›ca kimi sorunlarda Japonya’n›n d›fl›nda öteki devletlerin kat›ld›¤› Dörtler Kon-seyi öngörülmüfltü. Bafl gösteren anlaflmazl›k yüzünden ‹talya bir ara konferanstançekilince de ABD Baflkan› Wilson ile ‹ngiliz Baflbakan› Lloyd George ve Fransa


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Baflbakan› Clamenceau dünya bar›fl› ad›na kararlar almaktan çekinmemifller, böy-lece Üç Büyükler denen güç oda¤›n› oluflturmufllard›.

Paris Bar›fl Konferans›, 18 Ocak 1919’da aç›ld›. Konferansa, yenilen ülke tem-silcileri ça¤r›lmad›. Konferans sonunda Almanya temsilcisi ça¤r›larak antlaflmay›imzalamas› emredildi. Paris’in banliyösü Versay’da imzalanan anlaflmaya göre Al-manya bir daha kendine gelemeyecek flekilde cezaland›r›l›yordu.

Yenilen di¤er ülkeler de benzer antlaflmalar› imzalamak zorunda b›rak›ld›. Os-manl› Devleti ile yap›lacak anlaflma konusunda, devletler paylafl›m planlar›nda an-laflamad›¤›ndan, Londra, San Remo ve Spa’da ayr› konferanslar düzenlendi. Niha-yet yine Paris’in Sevr kasabas›nda 10 A¤ustos 1920’de Osmanl› temsilcileri (HadiPafla, Reflat Halis, R›za Tevfik - 433 Madde) taraf›ndan Sevr Antlaflmas› imzaland›.

Fakat Mustafa Kemal (Atatürk) önderli¤indeki Ulusal Mücadele’nin baflar›yaulaflmas›yla ölü do¤mufl bir antlaflma oldu. Saltanat›n kald›r›lmas›, Lozan Antlafl-mas› ve Cumhuriyet’in ilan› ile Türkiye Cumhuriyeti Devleti ba¤›ms›z ve eflit koflul-larda dünyadaki yerini ald›.

1919 Bar›fl Konferans›’n›n sonuçlar› flu flekilde özetlenebilir:1. Avrupa’da yedi yeni devlet yarat›ld›: Çekoslovakya, Yugoslavya, Finlandiya,

Polonya, Estonya, Litvanya, Letonya.2. Wilson’un halklar›n kendi kaderini tayin hakk› (self-determination) ilkesi

benimsenmifl gözüküldü. Ancak s›n›rlar, egemen devletlerin belirledi¤i fle-kilde gerçekleflti. Ama yine de Avrupa’da milliyetçi ak›mlar›n güçlenmesinezemin haz›rlad›. Self-determination ilkesinin pek çok farkl› dili konuflan Do-¤u Avrupa’da uygulanmas›n›n güçlü¤ü anlafl›ld›.

3. Fransa’n›n ›srarlar› üzerine Almanya’n›n a¤›r biçimde cezaland›r›lmas› Al-man halk›nda olumsuz tepkilere yol açt› ve Hitler’in iktidara gelmesinin altyap›s›n› oluflturdu.

4. ABD Kongresi Versay Antlaflmas›’n› onaylamad›. Asl›nda, Amerikan Kongre-si ‹nziva Politikas›’na baflka deyiflle Avrupa’n›n iç ifllerine kar›flmama ilkesi-ne geri dönmek niyetindeydi.

5. ABD’nin bu tutumu, Fransa’y› tedirgin etti ve bu nedenle Almanya’y› izoleetmek için onun komflular› ile ittifak antlaflmalar› yapmaya bafllad›.

6. Versay anlaflmas›n›n onaylanmamas›, kurulufl fikri Wilson’a ait olan MilletlerCemiyeti’ni zay›flatt›.

I. Dünya Savafl› sonras› Osmanl› Devletinin imzalad›¤› bar›fl antlaflmas› hangi süreçten ge-çerek imzalanm›flt›r?

ABD Baflkan› Wilson ve 14 ‹lkesi1913’te ABD’nin 28. Baflkan› olan Thomas Woodrow Wilson, Dünya Savafl›’na ka-dar Monroe Doktrini ve Aç›k Kap› ‹lkesi ad› verilen iki ana ilkeyi d›fl politika esas›olarak belirledi. Birincisi ile Avrupa devletlerini k›tadan uzak tutmaya çal›fl›rken,di¤eriyle de Amerika’n›n d›fla aç›l›m›n› sa¤lamak istedi. Bu nedenlerle de bafllan-g›çta Amerika’y› savafltan uzak tutmaya çal›flt›. Ancak, Alman denizalt›lar›n›n Ame-rikan ticaret gemilerini 1915 ve 1917’de torpillemeleri üzerine Wilson’un Alman-ya’ya savafl ilan iste¤i, 50 red oyuna karfl› 373 oyla kabul edildi. Çünkü Alman-ya’n›n Orta Do¤u, Afrika ve Uzak Do¤u’da önemli ölçüde nüfuz sahibi olmas›,ABD’nin Aç›k Kap› ‹lkesi’ne büyük darbe vuruyordu. Özellikle Atlantik’te dolaflanAlman denizalt›lar› Amerikan ticaret gemilerine sald›r›nca, denizlerdeki serbest do-lafl›m önlenmifl, Amerikan ekonomisi zarar görmüfltü.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

ABD’nin savafla girdi¤i süreçte ‹ngiltere ve Fransa da bar›fl flartlar› ile ilgili gö-rüfller ileri sürmekteydi. Bu nedenle Wilson, Fransa ve ‹ngiltere’nin bar›fl koflulla-r›n› kendi ç›karlar› lehine belirlemelerinden çekiniyordu. Bu ortamda, Albay Hou-se’dan bar›fl koflullar›n›n belirlenmesi s›ras›nda ABD ulusal ç›karlar›n› temsil ede-cek esaslar›n saptanmas› için bir kurul oluflturulmas›n› ve bir memorandum haz›r-lanmas›n› istedi.

The City College Baflkan› S.E. Mezes ve gazeteci Walter Lippmann’›n içinde bu-lundu¤u kurulun 22 Aral›k 1917, 2 Ocak 1918 ve 4 Ocak 1918’de yay›nlad›¤› ra-porlar Wilson ilkelerini oluflturdu. Bar›fl koflullar› konusunda ‹tilaf Devletleri ileAmerika aras›ndaki temel fark fluydu: Biri Türkiye’nin tamamen haritadan silinme-sini planlarken di¤eri parçalara ayr›lm›fl (Ermenistan, Suriye, Mezopotamya), ancakvarl›¤›n› sürdüren bir yap›y› tercih ediyordu. Çünkü ABD’nin bölgede çok say›davatandafl› ve misyoner okullar› bulunmaktayd›.

Yap›lan tüm bu çal›flmalardan sonra ABD baflkan›, 8 Ocak 1918’de kendi ad›y-la an›lan ilkelerini ilan etti. Bu ilkelerin 14. maddesi flöyleydi: “Küçük-büyük dev-letlere karfl›l›kl› olarak siyasi ba¤›ms›zl›k ve arazi bütünlü¤ü sa¤lamak maksad›ylaözel anlaflmalarla bir Genel Milletler Cemiyeti teflkil olunmal›d›r.” Böylece kuruluflfikri ABD Baflkan› Wilson’dan kaynaklanan Milletler Cemiyeti, 18 Ocak 1919 ParisBar›fl Konferans›’nda görüflüldü. Sonuçta dünya bar›fl›n›n kal›c› k›l›nmas›, anlafl-mazl›klar›n bar›fl yoluyla çözülmesi, büyük devletlerin oldu¤u kadar küçük devlet-lerin de ba¤›ms›zl›¤›na ve toprak bütünlü¤üne sayg› gösterilmesini sa¤lamak, ada-lete dayal› yeni bir dünya düzeni kurmak vb. amaçlarla 8 Ocak 1920’de ‹sviçre’ninCenevre kentinde Milletler Cemiyeti kuruldu.

Ancak bir dünya örgütü olarak düflünülen Milletler Cemiyeti, Wilson’un seçimyenilgisi ve yeni baflkan Harding’in, Avrupa politikas›ndan uzak durma ilkesini be-nimsemesi nedeni ile cemiyeti, ABD boyutundan yoksun b›rakt›. Di¤er kanat güçSovyetler Birli¤i, zaten cemiyetin d›fl›nda b›rak›ld›¤›ndan Milletler Cemiyeti, Avru-pa içinde güvenlik sistemi kurmay› amaçlayan ‹ngiltere ve Fransa’n›n elinde kald›.Özetle kurulufltaki düflünce ve amaçlar›n aksine Milletler Cemiyeti bir Avrupa ör-gütü olmaktan kurtulamad›.

En güçlü devletlerin yer almad›klar›, alanlar›n ise Milletler Cemiyeti’nin amac›konusunda görüfl birli¤ine varamad›klar› (‹ngiltere-Fransa) bu kurulufl, daha do¤u-flunda sakatlanm›flt›. ‹flleyiflte de cemiyetin amac›na uygun hareket etmedi. ‹çeri-sinde yer alan emperyalist devletlerin söz sahibi oldu¤u, güçsüz devletlerin hakk›-n›n yenildi¤i bir ortam olufltu. Örne¤in, Musul 400 y›ll›k Osmanl› vilayeti olmas›nave yaflayanlar›n büyük ço¤unlu¤unu Türklerin oluflturmas›na ra¤men, ‹ngiltere’ninlehine kararlar verilerek ‹ngiliz egemenli¤ine b›rak›ld›.

Görüldü¤ü gibi Milletler Cemiyeti pek çok eksi¤i, sak›ncay› beraberinde getir-mekteydi ve müttefiklerin elinde yeni bir tip emperyalizm olan manda sisteminigeniflletmek amac›yla kullan›l›yordu. Böylece Wilson ilkelerine karfl› gelinmedenemperyalist amaçlara bir k›l›f bulunmufltu. Savafltan sonra kendi kendini idare ede-meyecek ülkelere bir vesayeti vekil tayin edilecekti. Bu, sömürgecili¤in I. DünyaSavafl› sonras›n›n ad de¤ifltirmifl flekli idi. Ancak Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu-su ve lideri Mustafa Kemal’in o dönemde izledi¤i tam ba¤›ms›zl›kç› politika saye-sinde Milletler Cemiyeti’ne davet üzerine üye olundu. Bu durum Milletler Cemiye-ti tarihinde ilk ve tek uygulamad›r.

I. Dünya Savafl› sonras›nda Osmanl› Devleti’nin imzalad›¤› Sevr Anlaflmas› için niçin ölüdo¤mufl bir antlaflma yorumu yap›lmaktad›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

‹ki Savafl Aras› Dönem‹ki savafl aras› dönem, Avrupa’n›n ve sonra dünyan›n bir dünya savafl›ndan baflkabir dünya savafl›na giriflini haz›rlayan dönemdir. Bir büyük savafl› bitiren bar›fl dü-zenlemelerinin içine, baflka büyük bir savafl› oluflturan unsurlar›n nas›l konuldu¤u,bunlar›n savafl›n ç›k›fl›n› nas›l etkiledi¤i, sald›rgan devletlere karfl› öteki bar›flç›devletlerin etkili bir cephe oluflturamamalar› ve Avrupal› devlet adamlar›n›n yak›ntehdit ve tehlikeler karfl›s›ndaki aymazl›klar› dönemin genel karakteristi¤idir. Budönemi iki alt döneme ay›rabiliriz: Geçici Bar›fl Dönemi (1919-1929) ve Bar›fl›n Y›-k›lmas› Dönemi (1929-1939).

Geçici Bar›fl Dönemi (1919-1929)ABD’nin Milletler Cemiyeti’ne girmemesi ve Fransa’n›n Almanya üzerinde bask›kurmak amac›yla öncülük etti¤i anlaflmalar› onaylamamas› üzerine, Fransa Alman-ya’y› k›skaca alacak flekilde ittifak anlaflmalar›na giriflti. I. Dünya Savafl› sonras› Av-rupa’da ve dünyan›n di¤er yerlerinde en çok ihtiyaç duyulan fley bar›flt›. AncakFransa’n›n tasarlad›¤› bar›fl, Almanya ile Sovyetler Birli¤i’nin toprak kay›plar› ileAvusturya-Macaristan’›n da¤›lm›fl hâli idi.

1925’te Avrupa devletlerinin imzalad›¤› Locarno Antlaflmalar› bütün s›n›rlar›ngüvenli¤ini ve bütün anlaflmazl›klar›n görüflmeler yoluyla çözümlenmesini kararaba¤l›yordu.

Geçici Bar›fl Dönemi’nin önemli konular›ndan birisi silahs›zlanma meselesiydi.Baflkan Wilson’un yer verdi¤i silahs›zlanma meselesi söyle idi: ‹ç güvenli¤in gerek-leri göz önünde tutularak, silahlanmalarda en büyük indirimler sa¤lanmal›d›r.Bu düflünce Milletler Cemiyetinin 8. maddesinde de ayn› flekilde yer ald›. Silahs›z-lanmayla ilgili yap›lan ilk giriflim Washington Deniz Silahs›zlanmas› Konferans› idi.ABD’nin buradaki amac› Uzak Do¤u’da giderek güçlenen Japonya’n›n s›n›rland›r›l-mas›yd›. Kas›m 1921’de bafllayan ABD-Japonya görüflmeleri bir dizi anlaflman›n im-zalanmas›yla 6 fiubat 1922’de sona erdi. Silahs›zlanma ile ilgili di¤er bir giriflim Lon-dra Deniz Silahs›zlanma Konferans› idi. Burada daha önce Washington’da büyükgemiler için getirilen k›s›tlamalar küçük gemiler için de getirilmeye çal›fl›ld›.

Dönemin en önemli geliflmesi ise Fransa D›fliflleri Bakan› Briand ile ABD D›flifl-leri Bakan› Kellog’un karfl›l›kl› teklifleri üzerine geliflen savafl› bir ulusal politikaarac› olarak kullanmaktan vazgeçme taahhüdünün tüm dünya devletlerince im-zalanacak çok tarafl› bir anlaflmada yer almas› düflüncesiydi. Bu iki devletin giri-flimleri sonucunda 27 A¤ustos 1928’de ilk önce 9 devlet (ABD, ‹ngiltere, Fransa, Al-manya, ‹talya, Japonya, Polonya, Belçika ve Çekoslovakya) aras›nda imzalananBriand-Kellog Pakt› veya Paris Pakt›’na göre; bu ülkeler anlaflmazl›klar›n› savaflyoluyla çözmeyeceklerini ve her zaman bar›flç› giriflimleri ön planda tutacaklar›n›taahhüt etmekteydi.

Tüm bu bar›flç›l giriflimlere ra¤men, devletlerin silahlanma süreçleri de belirlibir gizlilik alt›nda sürdürülüyordu. Nitekim 1920’li y›llar›n sonunda Locarno ve Bri-and-Kellog Anlaflmalar›, Milletler Cemiyeti, Fransa-Almanya görüfl ayr›l›¤›n›n sonaerdirilmesi, cemiyet toplant›lar› ve refah›n genel olarak yeniden sa¤lanmas›, ulus-lararas› iliflkiler yönünden Dünya Savafl›’n›n nihayet sona erdi¤ine iflaret ediyor gi-bi görünüyordu. Ancak bir iki y›l daha geçtikten sonra, maliye ve sanayi alanlar›n-da yaflanan çöküntü, bu uyumu sarsm›fl ve Japon, Alman, sonralar› ‹talyan milliyet-çilerinin mevcut düzene yönelttikleri elefltirilerle etkileflim içine girmiflti. Korku,nefret ve güvensizlik gitgide art›yor, ekonomik ve siyasal krizler ço¤al›yordu. Bu


Locarno Antlaflmalar› (16Ekim 1925): AlmanyaBaflbakan› Streseman’›n1925 fiubat›nda Fransa,‹ngiltere, ‹talya ve Almanyaaras›nda bir sald›rmazl›kpakt› imzalanmas› teklifiylebafllayan görüflmeler, 16Ekim 1925’te ‹sviçre’deLocarno Antlaflmalar›n›nimzalanmas›yla sonuçland›.Belgelerden biri Almanya,Belçika, Fransa, ‹ngiltere ve‹talya aras›nda olupAlmanya-Fransa, Almanya-Belçika s›n›rlar›n›kesinlefltiriyordu. Yine befldevlet aras›nda imzalanandi¤er anlaflmayla da‹ngiltere ve ‹talya birincianlaflmay› garanti alt›naal›yordu. Birinci ve ikincibelgelerle Almanya’n›nsadece bat› s›n›rlar› sözkonusuydu ve Almanyasadece bu s›n›rlar hakk›ndagaranti vermifl, ancak do¤us›n›rlar› yani Polonya veÇekoslovakya ile ilgili birgaranti vermemiflti. Fransayine ayn› gün Polonya veÇekoslovakya ile imzalad›¤›anlaflmalarla bunlar›nAlmanya ile olan s›n›rlar›nagaranti verdi. Buanlaflmalar, Almanya’y›tekrar uluslararas› iflbirli¤ine sokmas›bak›m›ndan iki savafl aras›dönemin önemli bir dönümnoktas›d›r.

karmafla ve düzensizlik totaliter rejimlerin geliflmesi için elveriflli ortam› oluflturdu.Bunun sonucunda k›sa bir süre içinde Rusya, ‹talya, Almanya ve ‹spanya’da tota-liter rejimler iflbafl›na geçti.

Rusya’da Bolflevik Devrimi/Çarl›ktan Sovyet Rusya’ya13 fiubat 1917’de Rusya’n›n baflkenti Petrograd’da açl›k çeken insanlar›n özelliklede kad›nlar›n öncülü¤ünde Bar›fl ve Ekmek diye bafllayan ayaklanma, k›sa zaman-da ülke geneline yay›ld›. 300 y›ll›k Rus Çarl›¤›, baflkentinde yo¤unlaflan kitle ey-lemleriyle birkaç gün içerisinde y›k›ld›. fiubat Devrimi’nden sonra Kerenski bafl-kanl›¤›nda Bolfleviklerin kat›lmad›¤› geçici bir hükümet kuruldu. Ancak geçici hü-kümetin kendini iktidar yapan kitlelerle giderek ba¤›n› koparmas› ve düzeni sa¤-lama ad›na onlar›n karfl›s›nda yer almas›yla, Bolfleviklerin önderli¤inde ekim ay›n-daki ayaklanma ile Paris Komünü’nden sonra ilk kez bir sosyalist iktidar kuruldu.

Ekim Devrimi’nden hemen sonra bir dizi ekonomik, sosyal ve idari düzenleme-ler getirildi. Toprak mülkiyeti kald›r›ld›. Özel çiftlikler devletlefltirildi. ‹flçiler 8 sa-atlik ifl gününe kavufltular. Ancak savafl sürecinin ülkeyi oldukça y›pratmas› nede-niyle 1919 bafllar›nda ürünlere devletçe el konulmaya baflland› (Savafl Komüniz-mi). Lenin’in ölümünden sonra Stalin iktidara geldi (1924). Özellikle Troçki’ninyurt d›fl›na sürülmesiyle bafllayan süreç, gelecek 10 y›lda, idam, hapis ve toplamakamplar›yla donat›lm›fl parti içi, kanl› bir iç hesaplaflman›n bafllang›c› oldu. Hiçbirdevrim kendi evlatlar›n› bu ölçüde yememiflti.

1927-1937 aras›ndaki on y›l, politik bask›n›n yan›nda dev boyutlu sosyal veekonomik at›l›mlar›n gerçeklefltirildi¤i bir dönemdir. Bu dönemde üç temel kalk›n-ma giriflimi görülür: çiftliklerin kolektiflefltirilmesi, h›zl› sanayileflme ve e¤itimdedevrim. Geliflmifl kapitalist ülkeler 1929 Dünya Ekonomik Bunal›m›’n›n y›k›c› et-kileriyle u¤rafl›rken, Sovyetler Birli¤i bu üç alanda flafl›rt›c› bir geliflme sa¤lad›.1920’lerin açl›k ve yoksulluk alt›ndaki bu köylü ülkesi, 20 y›l içinde ABD’den son-ra dünyan›n ikinci büyük sanayi ülkesi haline geldi.

‹talya’da Faflizm 1928-1939Sovyet Rusya’dan sonra I. Dünya Savafl›’n›n ortaya ç›kard›¤› yeni rejimlerden biride ‹talya’da faflizm olmufltur. Faflizm, bir kuramdan daha çok bir eylem biçimi ola-rak bafllam›fl, faflistler iktidara geçtikten sonra kuramlar›n› gelifltirmifllerdir.

Mussolini belirli bir süreç içerisinde iktidar› ele geçirdikten sonra, faflizmin birfelsefeye gereksinimi oldu¤una karar verdi. Bu görevi de uzun süreden beri He-gelci felsefenin ‹talyan okuluyla özdefllefltirilen Giovanni Gentile’ye verdi. Genti-le’nin elinde haz›r Hegel devlet kuram› vard› ve çok zaman› olmad›¤›ndan bunukulland›. Mussolini Gentile’nin kendisine sundu¤u öneriyi ald› ve sonuç olarak‹talyan faflizminin kuram›n›n, bir devlet kuram›, devletin üstünlü¤ünün, kutsall›¤›-n›n ve her fleyi kapsar oluflunun kuram› oldu¤unu ileri sürdü.

Politik terörün egemen oldu¤u faflist düzen, ifl gücü ile sermaye, endüstri ve tar›m›Ulusal Uyuflum (Armoni) ad› verilen ve büyük sermaye gruplar› ile toprak sahiplerininbelirleyici oldu¤u korporasyon örgütlerinde bir araya getirdi. Daha sonra MussoliniAfl›r› Faflist Kanunlar ad›yla bilinen yasalar› ç›kard›. Bu yasalar bütün demokratik hakve özgürlükleri kald›r›yor, sansürü ve diktatörlü¤ü getiriyordu. ‹talyan hükümeti ve Fa-flist Parti birlefltiriliyor; böylece Mussolini ‹talya’n›n tek hâkimi oluyordu. Mussolini, s›-n›rs›z bir özgürlük içerisinde devlet kurumlar›n› özellefltirerek ‹talyan halk›n› sonu kan-la bitecek bir maceraya sürüklerken, ayn› y›llarda Mustafa Kemal Atatürk, yoksul Ana-dolu’da devletçilik yoluyla mucizeler yarat›yor, sosyal bir halk devleti kuruyordu.


Faflizm: ‹talyanca “fascio”sözcü¤ünden gelmektedir.Bu sözcü¤ün as›l anlam›çubuk demeti ba¤›d›r.Mecazi olarak ise siyasalbirlik anlam›nda kullan›l›r.Asl›nda siyasal ilkeleredayanmamaktad›r. Devletotoritesini sa¤lamlaflt›rmakve zaferden elde edilensonuçlar› korumak amac›ylahareket eden siyasal birak›mdan baflka bir fleyde¤ildir. Bunun d›fl›ndaba¤lanmak istedi¤i siyasalkurallar ulusalc›l›k veemperyalizmdir, bir tür sa¤otoriter idare biçimidir.

Yo¤un devlet deste¤i ve yüksek gümrük duvarlar›yla korumaya al›nan sanayiüretiminde belirli art›fllar oldu ama bu art›fllar ‹talya’y› zengin bir sanayi ülkesi ha-line getirmeye yetmedi. D›fl pazar yetersizli¤i kronik bir sorun halinde bask›s›n›sürdürdü. Bu nedenle1923’te Yugoslavya’dan Fiume, 1927’de Arnavutluk ve Lib-ya’n›n sömürgelefltirdi¤i Habeflistan iflgali gerçeklefltirildi. Tüm bu emperyalist gi-riflimler yetmiyormufl gibi, 1934’ten sonra yo¤un bir silahlanmaya gidildi. Ekonomibu geliflmelerle k›sa sürede canland›ysa da ‹talya ve dünya kendini büyük bir ça-t›flman›n içinde buldu.

Almanya’da Nasyonal Sosyalizm (Nazizm)Nazizmin kurucusu Adolf Hitler, evlilik d›fl› bir iliflkiden 1886 y›l›nda bir s›n›r kö-yünde do¤du. Bütün yöre halk› gibi o da kaba, zevklerine düflkün, karanl›k yaflan-t›l› biriydi. Sa¤l›ks›z bir aile ortam›nda sevgisiz, dengesiz iliflkiler içinde büyüdü. 16yafl›nda okulu b›rakt›. Ailesi zor durumda olmas›na ra¤men bir ifle giremedi. Yok-sulluk y›llar› içerisinde Yahudi düflmanl›¤›, afl›r› milliyetçi ve ›rkç› düflünceler edin-di. Münih’te ‹flçi Partisi adl› küçük bir milliyetçi gruba girdi ve bu partinin ad›n›1920’de Nasyonal Sosyalist Parti olarak de¤ifltirerek bafl›na geçti. Bu parti yeniad›yla 1920-1924 aras›nda toplumda giderek sivrildi. Hatta Hitler’in 1923’te Musso-li’nin Roma Yürüyüflü benzeri, Berlin Yürüyüflü’nü düzenlemesi onun tutuklanma-s›yla sonuçland›. 5 y›l ceza ald› ve Mein Kämpf (Kavgam) adl› kitab›n› burada yaz-d›. 1924-29 y›llar› aras›nda bu nedenle parti zay›flad›. 1929 Dünya Ekonomik Bu-nal›m›’n›n tüm dünya gibi Alman ekonomisini de olumsuz etkilemesi, daha Dün-ya Savafl›’n›n olumsuz koflullar›n› üzerinden atamayan Almanya’da kaos ortam› ya-ratt›. Bu durumdan kendi ve parti ç›karlar›na yararlanmak isteyen Hitler, partidemilitarist bir örgütlenmeye giderek Hücum K›talar› (SA) ve Muhaf›z K›talar› (SS)oluflturdu. Naziler, Komünist ve Sosyal Demokrat Parti taraftarlar›na, iflçilere, Ya-hudilere, bunlar›n binalar›na, yay›n organlar›na sald›rarak sokak egemenli¤ini el-lerine geçirdi. Ekonomik buhranla birlikte ortaya ç›kan iflsizlik ve durgunluk, hal-k›n Nazi Partisine destek vermesini sa¤lad›. 1928 y›l› seçimlerinde 810.000 (%2) oyal›p sadece 12 milletvekiline sahip olan parti, 1930 seçimlerinde oy oran›n› %18,3(6.409.000 oy)’e yükselterek 107 milletvekiliyle parlamentoda ikinci büyük partihaline geldi. 1932 seçimlerinde Hücum K›talar› (SA)’n›n a¤›r bask› ve terörüne ra¤-men Naziler yine ço¤unlu¤u sa¤layamad›. Ancak oy ve milletvekili (13.745.000 oy-230 milletvekili) say›s›n› art›rarak Almanya’n›n en büyük partisi oldu. Hitler, parla-mento ço¤unlu¤unu ele geçirmek için bir kez daha (Kas›m 1932) seçime gittiysede amac›na ulaflamad›. Ancak Cumhurbaflkan› Hindenburg 30 Ocak 1933’te baflba-kanl›¤› kendisine verdi.

Devlet gücünü ele geçiren Hitler bir kez daha seçime gitti. Bask›, fliddet ve te-rör alt›nda gerçeklefltirilen bu seçimde (5 Mart 1933) de ço¤unlu¤u sa¤layamad›.Ancak yine de oy oran› ve milletvekili say›s›n› art›rd› (%44 oy-288 milletvekili). Buseçim Almanya’n›n son çok partili seçimiydi. Hitler 1933’te tutuklatt›rd›¤› Komünistve Sosyal Demokrat milletvekillerinin olmad›¤› Reichstag (Meclis)’dan, Hücum K›-talar› (SA) ve Muhaf›z K›talar› (SS)’n›n tehditleri alt›nda 4 y›l için ola¤anüstü yetki-leri istedi ve Tam Yetki Yasas› olarak tan›mlanan yasay› kabul ettirdi. 1934’de Hin-denburg’un ölümü üzerine, hükümet baflkanl›¤›n›n yan›nda, devlet baflkanl›¤›n› daalarak Almanya’n›n Führer’i hâline geldi. Daha sonra bütün partileri yasaklayarakdiktatörlü¤ünü kurdu. Böylece 1945’e kadar sürecek Nazi iktidar› bafllam›fl oldu.Hitler, iç politikada Nazilere tam teslimiyet d›fl›nda hiçbir fleyi tan›m›yordu. Ayr›casaf Alman ›rk›n› Yahudiler, Slavlar ve di¤er düflük ›rklardan temizleyerek olufltura-


bilece¤i düflüncesiyle toplama kamplar›, f›r›nlar ve sürgünlerle amac›na ulaflmayaçal›fl›yordu. D›fl politikada ise üç aflamal› bir plan uygulamaktayd›:

I. Almanya’n›n Versay Bar›fl Antlaflmas›’n›n s›n›rlay›c› a¤›r koflullar›ndan kurta-r›lmas›,

II. Almanya’n›n d›fl›nda yaflayan bütün Almanlar›n birlefltirilmesi: Tek Ulus, TekDevlet ilkesinin gerçeklefltirilmesi,

III. Hayat Sahas› (Lebensraum) teziyle Almanya’n›n refah seviyesinin art›r›lmas›.Hitler’in ismini koydu¤u bu tez, Almanya’n›n emperyalist bir politika sürdüre-

ce¤inin en belirgin iflaretiydi.

JaponyaJaponya I. Dünya Savafl›’ndan sonra, Uzak Do¤u’nun en güçlü devleti haline gel-di. Bu süreçte ‹ngiltere’nin deste¤i de önemliydi. Nitekim Uzak Do¤u’da Rus veABD yay›lmas›na karfl› ‹ngiltere Japonya’y› bir denge unsuru olarak görmekteydi.Ancak, bir süre sonra Japonya’n›n Çin üzerindeki emperyalist istekleri/planlar› yü-zünden ‹ngiltere ile iliflkileri bozuldu.

1930’lardan itibaren dünyadaki dengeleri gözeten Japonya Uzak Do¤u’da yay›l-maya bafllad› ve önce Mançurya’y› iflgal etti ve bölgenin denetimini 1932’de elineald›. Bu ortamda ne ABD ne Sovyet Rusya ne de Milletler Cemiyeti bir fley yapa-mad›. Durumdan yararlanmak isteyen Japonlar, Çin ile savafla giriflti ve ABD’ninprotestolar›na ald›rmayarak, Çin’in iç k›s›mlar›na do¤ru ilerledi. Japonya’n›n bölge-deki üstünlü¤ü ele almas›, Pasifik’teki güç dengesini bozdu. Japonya’n›n bölgedekiartan etkisinden rahats›z olan ABD baflta olmak üzere Sovyet Rusya ve ‹ngiltere,Çin’e yard›ma bafllad›lar. Bölgedeki gerilim II. Dünya Savafl›’n›n 2. y›l›nda, Japon-ya’n›n ABD’nin Pasifik’teki deniz üssü Pearl Harbor’a hava sald›r›s›yla en üst düze-ye ulaflt›.

1929 Dünya Ekonomik Bunal›m›‹ki dünya savafl› aras› dönemin en önemli ekonomik geliflmesi Büyük Buhran ad›verilen ve tüm dünya ülkelerini etkileyen ekonomik bunal›md›r. Ekonomik bunal›-m›n baz› unsurlar›, baflta Avrupa olmak üzere birçok ülkede var olmas›na ra¤menkrizin bafllang›c›nda, dünyan›n birkaç önemli ekonomi ve ticaret merkezlerindenbirisi olan New York Wall Street Borsas›’n›n çöküflü rol oynad›. Kriz ABD’den bü-tün dünyaya yay›ld›. I. Dünya Savafl›’ndan sonra ABD’nin alacaklar›ndan vazgeçme-sine ra¤men refah seviyesi oldukça yüksekti. Ancak bu durum tüm sektörler içingeçerli de¤ildi. Örne¤in 1921-1925 aras› üretim %26 artarken, maafllar %14 oran›n-da artt›. Maafllar› zaten yetersiz olan halk, tüketim olanaklar›n› k›s›tlad›. Halk›n al›mgücünün gerilemesine ra¤men kârlar hâlâ büyük boyutlara ulaflmaktayd›. Bu ne-denle ellerinde yo¤un sermaye birikimi olan zenginler, üretim sektörü yerine para-lar›n› borsaya yat›rmaya bafllad›lar. 1925’lerden itibaren borsadan çok yüksek kâr-lar elde etmeye bafllad›lar. Borsan›n ç›lg›n art›fl› onu ekonomik gerçeklerin d›fl›natafl›d›. Borsadaki hisse fiyatlar› dörde katlan›rken üretim iki kat›na bile ç›kamad›.Millî gelir ise sadece 1/3 oran›nda artabildi. Küçük bir kar›fl›kl›k bu kâ¤›ttan flatoyuyerle bir edebilirdi. 1929’un yaz›nda Amerikal› yetkililer kredileri k›s›tlamaya kararverdiler. Bu da çöküfl için psikolojik ortam›n yarat›lmas›n› sa¤lad›. Çöküfl 23 Ekim1929’da patlad›. Birbirini takip eden 22 gün içerisinde kurlar çöktü, 12 milyon his-senin sat›fla sunuldu¤u 24 Ekim Kara Perflembe’den sonra 29 Ekim Kara Sal›’da burakamlar 16 milyonla rekor düzeye ulaflt›. Birkaç hafta içinde hisse fiyatlar› %40 ora-n›nda düfltü. Pek çok kifli iflas etti, ifl yerleri kapand› ve Amerikan ekonomisi felç


oldu. Amerikan krizinin etkileri, da¤›laca¤› güne kadar güdümlü bir ekonomi taraf-tar› olan Rusya’n›n d›fl›nda, bütün dünyay› etkiledi. Bunda iki temel faktör belirle-yici rol oynad›: Ham madde fiyatlar› ve Amerikan sermayesine ba¤›ml›l›k.

Amerikan ekonomisindeki buhran, Amerika’n›n ithalat›n› azaltmas›, di¤er dev-letlere verdi¤i borçlar› geri istemesi ve yeni krediler aç›lmas›n› durdurmas› sonu-cunda Avrupa’da da h›zla yay›ld›. Kriz ilk önce Amerikan sermayesine ba¤›ml›Avusturya gibi ülkeleri vurdu. Buradan Avusturya bankalar› ile iyi iliflkileri olan Al-manya’ya s›çrad›. Almanya’n›n ödeme güçlü¤üne düflmesi ile ondan alacaklar› sa-vafl tazminatlar› üzerinden plan yapan ‹ngiltere ve Fransa’n›n krize girmesine ne-den oldu. ABD hükümeti, Avrupa ülkelerinin, savafl borçlar›n›n ertelenme iste¤inigeri çevirince ekonomik buhran daha da yo¤unlaflt›. Art›k hükümetler borçlar›n›ödeyemez, bütçelerini denklefltiremez hâle geldi. Tar›m ve ham madde fiyatlar›n›ndüflüflü ile fabrikalar birbiri ard›nca kapanmaya bafllad› ve ekinler tarlalarda çürü-meye terk edildi. Ekonomik bunal›mdan ç›k›fl için çeflitli yollar denendi. ‹thalatazalt›ld›. ‹hracat art›r›lmaya çal›fl›ld›. Devletler kendi ürettikleri ürünlerinin rekabetgücünü koruyabilmek için gümrük duvarlar›n› yükselttiler. Üretimde Kota Sistemi,tüketimde Karne Sistemi uygulanmaya baflland›. Birçok sanayileflmifl ülke ticaretiart›rabilmek için ulusal paralar›n›n de¤erini düflürdüler. Örne¤in 1934’te ABD, do-lar›n de¤erini %41 oran›nda devalüasyona tabi tuttu. Tüm geçerli paralar›n de¤er-lerini ayn› anda düflürmesi, yöntemi etkisiz hâle getirmekle beraber, uluslararas›geçerlili¤i olan paralar›n -sterlin, dolar, frank- savafl›na da dönüfltü.

Ekonomik bunal›m›n yaratt›¤› iflsizlik, açl›k, yoksulluk genifl halk kitlelerininotoriter yönetimlere e¤ilimlerini art›rd›. Bu toplumsal durumun yaratt›¤› siyasal so-nuç ise diktatörlüklerin kurulmas› oldu. Böylesi ortamda halka ekmek ve ifl vaade-den diktatörler, aç kitlelerin deste¤ini kolayca elde etmifller ve II. Dünya Savafl›’n›nen belirleyici rollerini paylaflm›fllard›.

Ekonomik bunal›ma yönelik baz› belirtiler olmas›na ra¤men, Dünya Ekonomik Bunal›-m›’n› bafllatan as›l olay nedir?

‹K‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI

Savafl›n Nedenleri1. I. Dünya Savafl›’ndan sonra galip devletlerin dayatmalar›yla oluflan flartlar›

a¤›r antlaflmalar,2. I. Dünya Savafl› sonras› emperyalist ç›karlar do¤rultusunda çizilen yeni s›n›r-

lar (Milliyet ilkesinin göz önünde bulundurulmamas›),3. Milletler Cemiyeti’nin bar›fl› koruyacak, savafl› önleyecek yap›ya sahip olma-

mas›,4. Almanya’n›n her f›rsattan yararlanarak Versay koflullar›n› esnetmesi,5. ‹talya’da faflizmin, Almanya’da nazizmin ortaya ç›k›fl›,6. Militarist e¤ilimlerle birlikte emperyalist düflüncenin de artmas› (Irkç›l›k ve

sald›rganl›k),7. Avrupa ülkelerinde, Mussolini ve Hitler’e istediklerini vererek yat›flt›rma po-

litikas›n›n baflar›s›zl›¤›,8. 1929 Dünya Ekonomik Bunal›m› ve korumac› ekonominin getirdi¤i yüksek

gümrük duvarlar›n›n devletleraras› rekabete ve sürtüflmelere yol açmas›,9. Hitler’in Hayat Sahas› (Lebensraum) ve Almanya’y› dünyan›n hâkimi yapma

çaba ve arzusu (Hâkimiyet h›rs›),


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

10. Savaflan taraflar›n Mihver Devletleri: Almanya, ‹talya, Japonya; Müttefikler:‹ngiltere, Fransa, ABD, SSCB fleklinde bloklaflmas›.

Savafl›n Bafllamas›23 A¤ustos 1939’da Hitler ve Stalin aras›nda yap›lan Almanya ile Sovyetler Birli¤isald›rmazl›k anlaflmas›ndan bir hafta sonra, Almanya’n›n 1 Eylül 1939’da Polon-ya’y› iflgaliyle savafl bafllad›. Hitler’in Fransa ve ‹ngiltere’nin birlikte verdikleri ülti-matomu reddetmesiyle, bu iki devlet Almanya’ya savafl ilan etti (3 Eylül 1939). Po-lonya’n›n durumu SSCB’yi harekete geçirdi. Sovyet ordular› 17 Eylülde Polonya s›-n›r›n› aflarak Alman-Sovyet Antlaflmas›’nda (23 A¤ustos 1939) kendilerine ayr›lanyerleri iflgale bafllad›. Do¤u s›n›r›n› güvenlik alt›na alan Almanya bat›ya yöneldi.Danimarka, Norveç, Hollanda, Belçika ve Lüksemburg’u iflgal etti. Alman ordular›k›sa süre içerisinde Paris’e girdi. Yap›lan ateflkesle Fransa’n›n kuzeyi Almanya’n›ndenetimi alt›na al›nd›.1941 y›l›na gelindi¤inde Almanya, Avrupa’n›n büyük k›sm›-na Balkanlar’a, Do¤u Akdeniz’e ve Ege Denizi’ne egemen olmufltu.

Uzak Do¤u ve JaponyaBat›da Almanya’n›n genifllemesi sürerken Japonya Uzak Do¤u’da bir süreden beribafllatt›¤› yay›lmac› politikalar›na h›z verdi. Amac›, Pasifik ‹mparatorlu¤u’nu kur-makt›. Fakat bu noktada ABD ve Sovyet Rusya ile ç›karlar› çat›flmaktayd›. Japonya,Sovyet Rusya ile olan anlaflmazl›¤›n›, 13 Nisan 1941’de Moskova’da bir Tarafs›zl›kve Sald›rmazl›k Anlaflmas› ile giderdi. Böylece bat›s›n› güvenlik alt›na ald›.

Uzak Do¤u savafl› ise Japonya’n›n ABD’nin Hawaii’de Pearl Harbour’da bulu-nan deniz üslerini bombalamas›yla bafllad› ve h›zla geniflledi.

Savafl›n Sonucu1943’ten sonra savafl Almanya’n›n aleyhine döndü. Özellikle müttefiklerin Nor-mandiya Ç›karmas› ile Alman düflüflü bafllad›. Uzak Do¤u’da ise Japonya, ABD’nin6 A¤ustos 1945’te Hiroflima’ya, 9 A¤ustos 1945’te Nagasaki’ye atom bombas› atma-s›yla kay›ts›z flarts›z teslim oldu. 1945 y›l›nda mihverin tamam› (Almanya-Japonya-‹talya) öne sürülen flartlar› kabul ederek savafltan çekildi.

II. Dünya Savafl› S›ras› ve Sonras›nda Yap›lan Toplant›larYaklafl›k alt› y›l süren, milyonlarca insan›n can kayb›na, bir o kadar insan›n sakatkalmas›na ve hatta atom bombas› nedeniyle uzun bir süre psikolojik bunal›mlaraneden olan II. Dünya Savafl› daha sona ermeden savafl sonras› durumlar için kon-feranslar yap›lmaya bafllanm›flt›.


fiekil 8.2

Mussolini veHitler’in Sonu

Kaynak: Holmes, R.(2000). WorldWar II in Photographs,London.

Atlantik Demeci/ Bildirisi (14 A¤ustos 1941)ABD’nin daha savafla girmeden önce, savafl sonras› düzenle ilgili olarak haz›rlam›floldu¤u bu bildiri 14 A¤ustos 1941’de ABD Baflkan› Rooswelt ve ‹ngiltere Baflbaka-n› Churchill taraf›ndan Atlantik’te bir savafl gemisinde imzaland›. 1 Ocak 1942’deWashington’da 26 devlet taraf›ndan imzalanan demeç flu flekilde özetlenebilir:

- ABD ve Büyük Britanya, topraklar›n› geniflletmek istememektedirler.- Toprak (s›n›r) de¤iflikli¤i arzu edilmemektedir.- Her ulus kendi istedi¤i hükümet biçimini seçebilecektir.- Bütün devletler dünya ticaretine eflit bir flekilde kat›labilecektir.- Uluslararas›nda ekonomik anlamda tam iflbirli¤i istenmektedir.- Deniz ve okyanuslarda serbest dolafl›m (ticaret).- Nazi istibdad›n›n y›k›lmas›ndan sonra, bütün uluslar›n güvence içinde yafla-

d›klar› bir bar›fl›n sa¤lanmas›.

Kazablanka (Casablanca) Konferans› (14-24 Ocak 1943)Bu konferans Rooswelt ve Churchill aras›nda yap›ld›. Toplant›ya Stalin davet edil-miflse de gelemedi. Konferansta flu karar al›nd›: Rusya üzerideki bask›y› hafiflet-mek için Sicilya’ya ç›karma yapmak ve Balkanlar’da yeni bir cephe açmak için Tür-kiye’yi savafla kat›lmaya ikna etmek. Konferans, müttefiklerin siyasi birli¤ini sa¤la-yamamakla birlikte stratejik yönden uyum sa¤lad›klar› bir toplant› oldu.

Washington Konferans› (12-16 May›s 1943)Rooswelt ve Churchill’in kat›ld›¤› bir konferanst›r. Konferansta flu kararlar al›nm›fl-t›r: ‹talya’n›n iflgal edilmesi; Türk havaalanlar›ndan yararlan›lmas› (savafla kat›lma-s›); ikinci cephenin Fransa’da aç›lmas›; savafl sonras› bar›fl› koruma sorumlulu¤u-nun ABD, ‹ngiltere, Sovyet Rusya ve Çin’e verilmesi.

fiifre ad› dolay›s›yla Trident Konferans› da denilen bu toplant›da ayr›ca, bu dörtdevletin oluflturdu¤u Dünya Konseyi’ne ba¤l› olmak üzere Avrupa, Amerika veUzak Do¤u Bölge Konseyleri oluflturulacakt›r. Avrupa, Tuna, Balkan ve ‹skandinavfederasyonlar›ndan oluflacak bir konfederasyon kurulacakt›r. Türkiye de Balkanfederasyonuna dahil olacakt›r.

Quebec Konferans› (11-12 A¤ustos 1943)Savafl›n ortalar›nda yap›lan bu toplant›da Churchill ve Rooswelt, Almanya’n›n si-lahs›zland›r›lmas›n› ve kontrol alt›na al›nmas›n›; Türkiye’nin savafla sokulmas›n›;ikinci cephenin Balkanlar’da aç›lmas›n› görüfltüler. Ancak ikinci cephenin Fran-sa’da aç›lmas› kararlaflt›r›ld›.

Moskova Konferans› (19 Ekim-1 Kas›m 1943)ABD, ‹ngiltere, Sovyet Rusya ve Çin d›fliflleri bakanlar› 19 Ekim 1943’te Mosko-va’da, savaflta meydana gelen son geliflmeleri görüflmek ve savafl sonras› Alman-ya’n›n durumunu de¤erlendirmek amac›yla bir araya geldi. Konferansta ayr›ca Tür-kiye’ye hemen savafla kat›lmas› için bask› yap›lmas› kararlaflt›r›ld›. Ayr›ca üç dev-letin hükümet baflkanlar› aras›nda bir konferans›n yap›lmas› da kabul edildi.

Kahire Konferans› (22-26 Kas›m 1943)Moskova Konferans›’nda üç devlet aras›nda bir zirve yap›lmas›na karar verilmiflti.Ancak yer konusunda anlaflmaya var›lmad›¤›ndan, sonradan Tahran’da karar k›l›n-


d›. ABD, ‹ngiltere ve Rusya’n›n devlet baflkanlar›n›n yapaca¤› toplant› öncesindeRoosvelt ve Churchill görüflmeye karar verdiler. Uzak Do¤u sorunlar›n›n da görü-flülece¤i bu toplant›ya Çin Devlet Baflkan› Çan Kay fiek de ça¤r›ld›. Konferansdaherhangi bir karar verilmeyip, sadece görüfl al›flverifli yap›ld›. Toplant› bu yönüylede Tahran Konferans›’n›n haz›rl›¤› niteli¤indeydi.

Tahran Konferans› (28 Kas›m-1 Aral›k 1943)D›fliflleri bakanlar›n›n Moskova Konferans›’nda, üç devletin hükümet baflkanlar›n›ntoplanmas›na karar verilmiflti. Ancak toplant›n›n yeri uzun süren görüflmelere ne-den oldu. Düflünülen yerler Ankara, Ba¤dat ve Tahran idi. Stalin’in Rus iflgali alt›n-da bulunmayan bir yere gitmek istemedi¤inden, ›srar› üzerine toplant›n›n Tah-ran’da yap›lmas› kararlaflt›r›ld›. Churchill, Rooswelt ve Stalin’in bir araya gelmesiy-le oluflturulan toplant›da savafl ve savafl sonras› düzen ele al›nd›. Türkiye’nin sava-fla sokulmas›; ikinci cephenin aç›lmas›; savafltan sonra bar›fl›n korunmas› için ulus-lararas› bir örgütün kurulmas› kararlaflt›r›ld›. Ayr›ca Türkiye’ye bask› yapmak ama-c›yla Bo¤azlar statüsünün de¤ifltirilmesi konusu da ortaya at›ld›. Fakat görüfl birli-¤ine var›lamad›. Tahran Konferans›’n›n önemli sonucu, zafere yaklafl›ld›kça mütte-fikler aras› görüfl ayr›l›klar›n›n giderek belirginleflmeye bafllamas›yd›.

Dumbarton Oaks Konferans› (21 A¤ustos-7 Ekim 1944)14 A¤ustos 1941’de Atlantik Bildirisi’nin yay›nlanmas› ve arkas›ndan Mihver Dev-letleri’ne karfl› savaflan 26 devletin 1 Ocak 1942’de Birleflmifl Milletler Bildirisi’niimzalamas› üzerine Moskova Konferans›’nda daimi bir bar›fl örgütünün kurulmas›üzerinde anlaflmaya var›ld›. Bu geliflmeler üzerine silahl› anlaflmazl›klar› ortadankald›rmak ve kal›c› bar›fl› sa¤lamak amac›yla Washington’da Dumbarton OaksKonferans› topland›. Konferans›n ilk aflamas› ABD, ‹ngiltere ve Sovyetler Birli¤itemsilcileriyle; ikinci aflamas› Sovyetler Birli¤i yerine Çin temsilcisinin kat›lmas›yla,ABD, ‹ngiltere ve Çin aras›nda yap›ld›. Bu de¤iflikli¤in nedeni, Sovyetler Birli¤i’ninhenüz savafl ilan etmedi¤i Japonya’ya karfl› savaflan Çin ile ayn› konferansta bulun-mak istemeyifli idi.

Görüflmelerde Milletler Cemiyeti’in bar›fl› koruyamamas› da göz önünde bulun-durularak, kurulmas› tasarlanan yeni örgütün yap›s›, görevleri, iflleyifli hakk›ndauzun tart›flmalar yap›ld›. Sonuçta konferansa kat›lan ABD, ‹ngiltere, Sovyetler Bir-li¤i ve Çin ortak bir metin üzerinde anlaflt›lar ve bunu Dumbarton Oaks Konferan-s› Önerileri olarak aç›klad›lar. Böylece Müttefik Devletler, uzun süre devam edengörüflmeler sonucunda, savafltan sonra bar›fl› kuracak ve sürekli k›lacak, kendikontrollerinde bir uluslararas› daimi bar›fl örgütünün kurulmas›nda önemli bir afla-maya gelmifl oldu. Aralar›nda anlaflmaya var›lmayan sorunlar da vard›, ancak bun-lar daha sonra ki konferanslara b›rak›ld›.

Yalta Konferans› (4-11 fiubat 1945)Üç büyüklerin (ABD, ‹ngiltere, Rusya) bir araya geldi¤i bu toplant›da savafl sonra-s› dünyan›n alaca¤› biçim üzerinde duruldu. Savafl sürecinde gözlerden saklanangizli düflünceler bar›fl düzeninin sürecinde yavafl yavafl aç›¤a ç›kt›. Her üç devletde kendi amaç ve tasar›lar›n› gündeme getirmeye bafllad›. Bu nedenle Yalta Kon-ferans› 1815 Viyana Konferans›’na benzetilebilir.

Konferansta Türkiye ile ilgili olarak Montreux (Montrö) Bo¤azlar Sözleflme-si’nde yer alan bo¤azlar›n statüsünün Rusya lehine de¤ifltirilmesine ve durumunTürkiye’ye bildirilmesine de karar verildi.


Konferans, Büyük ‹ttifak’›n sonunu getirdi ve bundan sonra ittifak devletleriaras›nda rekabet ve mücadele bafllad›.

Potsdam Konferans› (17 Temmuz-12 A¤ustos 1945)Savafl›n sona ermesi birçok sorunu da beraberinde getirdi. Sorunlar›n çözümü içinüç büyük devlet temsilcisi Berlin yak›n›nda Potsdam’da bir araya geldi. Birçok ko-nunun (Polonya, Almanya, Avusturya, ‹talya, ‹spanya, ‹ran, Bo¤azlar vs.) görüflül-dü¤ü toplant›da, Almanya dört bölgeye ayr›ld›. Bu bölgeler ABD, ‹ngiltere, Fransave Rusya taraf›ndan yönetilecekti. Do¤u Prusya, Rusya ve Polonya aras›nda bölü-flüldü. Almanya’n›n sanayisinin azalt›lmas›na ve ordusunun la¤vedilmesine kararverildi.

II. DÜNYA SAVAfiI SONRASI GENEL DURUM

AvrupaII. Dünya Savafl› sona erdi¤inde dünyada art›k bar›fl›n egemen olaca¤› san›lm›flt›.Çünkü savafl sonunda Avrupa ülkeleri tam bir çöküntü içerisindeydi. Almanya ise,bir enkaz durumundayd›. Ekonomisi ve sanayisi çökmüfl, halk› flaflk›n bir durum-dayd›. Savafltan sonra Avrupa’n›n gücünü yitirmesiyle dünya politikas›na iki yenikuvvet, ABD ve Sovyet Rusya yön verir olmufltu. Sovyet Rusya’n›n etkinli¤i ile yi-ne dünya politikas›nda ideoloji ön plana ç›km›fl oldu. Sovyet Rusya’n›n komünistdüzen ve ideolojiyi yayma giriflimlerine ABD de Truman Doktrini ve ard›ndanMarschall Plan› ile engel olmaya çal›flt›. Bu da iki kutuplu dünyada so¤uk savafl›nbafllang›c› oldu.

Bu dönemin en önemli geliflmelerinden biri sömürgecili¤in tasfiyesidir. 19.yy.’da Japonya’n›n gerçeklefltirdi¤i kalk›nmay›, 20.yy.’›n ilk çeyre¤inde Anadolu’daMustafa Kemal Atatürk önderli¤inde Anadolu halk›n›n da farkl› bir aç›dan (ba¤›m-s›zl›k savafl› ile) gerçeklefltirmesi Asyal› ve Afrikal› uluslara örnek oldu. II. DünyaSavafl›’ndan sonra bu uluslar ba¤›ms›zl›k için ayaklanmaya bafllad›. En az›ndan fii-lî emperyalizmin sonu geldi.

II. Dünya Savafl› sonras› dönemin bir baflka önemli geliflmesi ise ABD öncülü-¤ünde NATO’nun kurulmas›d›r (Kuzey Atlantik Pakt›, 1949). Buna Sovyet Rus-ya’dan cevap gecikmedi; ekonomik iflbirli¤i ve koordinasyonu sa¤layacak COME-KON ve Varflova Pakt› (1955) kuruldu.

Japonya ve ÇinII. Dünya Savafl›’nda at›lan iki atom bombas› ile maddi ve manevi bir çöküntü ya-flayan Japonya bu travmay› hemen atlatarak, k›sa sürede demokrasi ve sanayi ham-lelerini gerçeklefltirdi. Siyasi ve ekonomik alanda at›lan do¤ru ad›mlarla mucizevibir flekilde kalk›narak dünyan›n en zengin ve güçlü devletleri aras›na girdi. Çin’deise II. Dünya Savafl›’n›n hemen sonras›nda iç savafl bafllad›. 1950’lerden sonra Ma-o Tse Yung liderli¤inde komünist bir rejim kuruldu.

Orta Do¤uSavafl sonras› dönemde Avrupa’da karfl›l›kl› bar›fl dönemi egemen olurken Orta Do-¤u, sonuçlar› sonraki yüzy›llarda da devam edecek trajedi dönemine sürükleniyordu.

I. Dünya Savafl› içinde ‹ngiltere D›fliflleri Bakan› Balfour’un yay›nlad›¤› dekla-rasyonla Filistin’e Yahudi göçü h›zland›. Bu süreç Hitler’in iktidar›yla birlikte bü-yük rakamlara ulaflt›. Birleflmifl Milletler’in 1947’de ‹ngiltere’nin önerisiyle Filistin’i


iki devlete ay›rma plan› Orta Do¤u’yu iyice gerdi. Sonunda 14 May›s 1948’de ‹sra-il devleti kuruldu ve Orta Do¤u’da art›k sular hiç durulmad›. ‹lk Arap-‹srail savafl›1948’de ç›kt› ve 1949’da ‹srail’in zaferiyle sonuçland›. Bu arada Sovyetler Birli¤i deOrta Do¤u’da M›s›r ile iflbirli¤i içerisine girdi. Ancak, akl›n galip gelmesiyle yeni birsavafl durumunun k›y›s›ndan dönüldü. Bununla birlikte ABD ve Rusya, Orta Do-¤u’da karfl› karfl›yayd›.

Sonuç olarak II. Dünya Savafl›’ndan sonra dünya yeni geliflmelerle birlikte (Kü-ba Krizi, Orta Do¤u vs.) üçüncü bir dünya savafl›n›n efli¤ine gelmifl, ancak sa¤du-yunun galip gelmesiyle buna izin verilmemifltir. Dünya böylesi gergin bir flekilde15 y›l geçirdi. Bu döneme So¤uk Savafl Dönemi (1945-1960) denildi. So¤uk SavaflDönemi’nin uygarl›k tarihi aç›s›ndan en önemli özelli¤i ise bu dönemde Asya veAfrika’daki sömürge uluslar›n ba¤›ms›zlaflma sürecine girmeleri oldu. Bu ülkelerinörnek alacaklar› di¤er ülkeler de gelecek 15 y›lda ba¤›ms›zl›klar›na kavuflacaklar-d›. Nitekim Birleflmifl Milletler kuruldu¤unda 51 üyesi varken, ba¤›ms›zl›k hareket-leriyle birlikte bu say› 131’e yükseldi. 80 yeni devletten 59’u yeni ba¤›ms›zl›¤›n› ka-zanan, Avrupal›lar›n Afrika ve Asyal› sömürgelerinden olufluyordu ve ÜçüncüDünya Ülkeleri olarak adland›r›lmaktayd›. Tüm bunlara Avrupa ve Amerika’dakiyo¤un sanayileflme ve sermaye birikimini de ekleyince uluslararas› kapitalin yeniyollar bulmas› da kaç›n›lmaz olmaktayd›.

Ortaya ç›kan yo¤un sermaye birikimine karfl›l›k Üçüncü Dünya Ülkeleri’ndekisermaye aç›¤›, borçlanmay› beraberinde getirdi. Böylece uluslararas› sermaye, ba-¤›ml›laflt›rma için yeni bir yol buldu. Bu süreçte geliflmifl ülkeler zenginliklerini ar-t›r›rken, az geliflmifl/geliflmekte olan ülkelerin önce ekonomilerini sonra ticaretinien sonunda da siyasetini Bat›l› merkezlere ba¤›ml› hale getirdi.

II. Dünya Savafl› sonras›nda ve yak›n dönemde dünyay› etkileyen di¤er gelifl-meler ise ABD ve Rusya aras›ndaki uzay savafllar›, ABD’nin Vietnam yenilgisi, Ko-re Savafl›, Rusya’n›n Afganistan’› iflgali, Yugoslavya’n›n parçalanmas›, ‹ran- Irak sa-vafl› ve ABD’nin Irak’› iflgali say›labilir.

21. YÜZYIL VE KÜRESELLEfiMEKüreselleflme kavram› 1980’lere do¤ru Harward, Stanford, Columbia gibi prestijliAmerikan iflletme okullar›nda kullan›lmaya baflland› ve yine bu çevrelerden ç›km›flbaz› iktisatç›lar taraf›ndan popüler hâle getirildi. Yeni biny›l›n sihirli sözlerindenbiri olan bu kavram›n tan›m› ve içeri¤i konusunda pek çok araflt›rma yap›lm›fl ol-mas›na ra¤men bunlar, sosyolog Emre Kongar’a göre körlerin fili tan›mlamas› gi-bidir. Kimileri küreselleflme denince dünya ekonomilerinin birbiriyle entegrasyo-nunu anl›yor. Kimileri dünyan›n küçülmesinden, global bir köy haline dönüflme-sinden bahsediyor, kimileri kültür farkl›l›klar›n›n ortadan kalkmas›ndan. Bunlar›nyan›nda ortaya at›lan yeni tezlerle ulus devletin ortadan kalkt›¤›, her etnik toplulu-¤un devlet haline gelece¤i de ileri sürülmektedir. Oysaki küreselleflmenin içeri¤in-de hepsi birlikte olmakla beraber, tek bafl›na hiçbiri bir anlam ifade etmemektedir.

Kongar’a göre, küreselleflme dünyan›n yaflad›¤› tar›m ve endüstri devrimlerin-den sonra ortaya ç›kan üçüncü büyük devrimin, iletiflim ve biliflim (telefon ve bil-gisayar) devriminin görüntülerinden biridir. Buna bir de Sovyetler Birli¤i’nin çök-mesiyle, 1945’ten bu yana devam eden So¤uk Savafl’›n sona ermesi ve iki kutupludünyadan tek kutuplu/merkezli dünyaya geçilmesi eklenince süreç tamamlanmak-tad›r. Bu yaklafl›m› flematik olarak Bask›n Oran flöyle tan›mlamaktad›r: Bugün ya-flananlar›n üçüncü küreselleflme oldu¤u söylenebilir. Bunu bir tabloyla flematizeedecek olursak flöyle bir sonuç ortaya ç›kacakt›r:


Siyaset Bilimi, ‹flletme, Finans, Sosyoloji gibi birçok farkl› disiplinin küresellefl-me kavram›n› kendi perspektifleri aç›s›ndan ele almalar› sonucunda, küreselleflme-nin birbirinden ba¤›ms›z 8 farkl› boyutu ortaya konmufltur:

1. Ekonomik Küreselleflme: Çok uluslu firmalar›n dünyan›n her yerindensermaye ve emek kullanan yeni küresel üretim sistemlerine geçmesi.

2. Siyasal Küreselleflme: Serbest pazar ekonomisi, kamu harcamalar›n›n k›-s›lmas›, özellefltirilme vs. yi öngören neo-liberal politikalar›n tüm dünyayayay›lmas›.

3. Sosyal Küreselleflme: Dünya toplumu fikirlerinin yayg›nlaflmas›, uluslara-ras› sivil toplum hareketlerinin yayg›nlaflt›¤›n›n düflünülmesi.

4. Teknolojik Küreselleflme: Baflta internet olmak üzere biliflim teknolojile-rinin yayg›nlaflmas›.

5. Finansal Küreselleflme: Dünya sermaye piyasalar›n›n artan karfl›l›kl› ba-¤›ml›l›klar› ve ortakl›klar kurmalar›.

6. Co¤rafi Küreselleflme: Artan iletiflim ve ulafl›m fikriyle s›n›rs›z dünya fikri.7. Kültürel Küreselleflme: Baflta Amerikan olmak üzere Bat›l› kültürel de¤er-

lerin egemenli¤inde tek boyutlu bir dünya kültürünün oluflmas› ve küreselürünlerin tüketilmesi.

8. Ekolojik Küreselleflme: S›n›r tan›mayan küresel ekolojik sorunlar›n ortayaç›k›fl› ve ortak eylem plan› gerektirmeleri.

Özetlenecek olursa, E. Kongar’›n belirtti¤i gibi küreselleflme, siyasal, ekonomikve kültürel ölçülerde oluflmaktad›r. Küreselleflmenin siyasal aya¤› çok k›sacaABD’nin siyasal liderli¤i ve dünya jandarmal›¤›d›r. Ekonomik ayak, küreselleflme-de uluslararas› sermayenin egemenli¤i anlam›na gelmektedir. Yani uluslararas›ndadolaflan, Türkiye’nin gelirlerinin on kat› bir para var. Dünyaya egemen olan bu pa-ra her fleyi belirliyor. Kültürel ayak ise iki boyutludur: Birinci boyut, tüketim kül-türünün dünyadaki egemenli¤idir. Ayn› tarz beslenme, ayn› markalar› giyinme, ay-


BirinciKüreselleflme

‹kinciKüreselleflme

Üçüncü Küreselleflme

‹ticiGüç

Denizcilikteki geliflmelerMerkantalizm

Sanayileflme ve do¤urdu¤u gereksinimler

1. 1970’lerde çok uluslu flirketler

2. 1980’lerde ‹letiflim Devrimi

3. SSCB’nin y›k›lmas› ile 1990’lardaBat›’n›n rakibinin kalmamas›

Yöntem

Önce kâflifler sonra askerî iflgal

Önce misyonerler, sonra kâflifler, sonra ticaret flirketleri en sonra iflgal

Kültürel ideolojik etki Böyleceülkenin her yan› ekonomik, siyasal, sosyal olarak kendili¤indenetkileniyor.

Hakl›Gösterifl

Putperestlere Tanr›’n›n dinini götürme

“Beyaz Adam›n Yükü”“Uygarlaflt›r›c› görev”,›rkç› teoriler

En yüksek uygarl›k düzeyi, Uluslararas› toplulu¤uniradesi, Piyasan›n gizli eli. Küreselleflme herkesin ortak ç›kar›nad›r.

Sonuç SÖMÜRGEC‹L‹K EMPERYAL‹ZM GLOBALLEfiME

n› kanallardan benzer fleyleri izleme. Kültürel aya¤›n di¤er boyutu ise mikro milli-yetçilik ve mikro dincilik olarak özetlenebilir. Bu her bir alt kültür grubunun siya-sal birlikten kopar›larak ba¤›ms›zl›¤a kavuflturulmas› e¤ilimidir. Yani insanl›¤›ntekdüze bir tüketim kültüründe marka ve firma imajlar›yla birlefltirilmesi, bütünlefl-tirilmesi sa¤lan›rken, siyasal bazda kültür temeline dayal› olarak mikro parçalarabölünerek siyasetten iyice uzaklaflmas› hedeflenmektedir.

Yukar›da söylediklerimizden de anlafl›laca¤› üzere küreselleflmenin temel he-defi ulus-devletlerdir. Bunlara göre, ulusal ba¤›ms›zl›k diye bir kavrama da gerekyoktur. Çünkü ba¤›ms›zl›k bir ulusa, ç›karlar›n› savunmak için gereklidir. Oysa kü-reselleflme ülke (ulus) s›n›rlar›n› ve gümrüklerini kald›rd›¤›na göre art›k ortada nedi¤erlerininkinden farkl› bir ulusal ülke ç›karlar› ne de ç›karlar› savunulacak bir ül-ke kalacakt›r. Bu ve benzeri dayatmalarla dünyada de¤iflim o kadar bafl döndürü-cü bir flekilde yaflanmaktad›r ki, yerel hükümet yetkilileri, bürokratlar, siyasetçilerulusal kimliklerini yitirirken flirket yöneticileri, gazete patronlar› öne ç›kmaktad›r.Küresel kültür piyasalar›n›n yaratt›¤› yeni insan tipi, kendi ülkesine yabanc›lafl›r-ken, özendi¤i ülkelerce de kabul edilmemektedir. Bu kifliler yerel ülke sorunlar›-n›, uluslararas› finans örgütlerinin küresel reçeteleriyle çözeceklerine inanmakta-d›rlar. Buna karfl›, büyüyen yeni sorunlarla karfl›laflmaktad›rlar. Eskiden dünya sa-vafllar›yla de¤ifltirilen ülke s›n›rlar› art›k bar›fl içinde güle oynaya yenileniyor ya dailgili ülkelerin baflkan, d›fliflleri bakan› ya da baflbakanlar›nca aç›klan›yor. Dünya ti-caret hacminin büyümesine karfl›n yoksul ülkeler daha çok yoksullafl›yor. Yoksul-luk yaln›zca az geliflmifl ülkelerde de¤il, geliflmifl ülkelerde de yay›l›yor. Sermayeihrac› üretimsizli¤e, üretimsizlik yeni toplumsal sorunlara yol aç›yor: Terörizm. Neyaz›k ki küresellefltirilmeye çal›fl›lan dünyada terörizm de küreselleflmektedir.

Sonuç olarak küreselleflme olgusu yads›namaz bir gerçektir. Onaylay›p onayla-mamak bireylere kalm›fl bir konudur. Ancak, bunu tamamlanm›fl bir süreç saymakdo¤ru olmayacakt›r. Çünkü küreselleflmenin en ileri aflamalar›nda bile ba¤›ms›zl›kbir gereksinim olarak varl›¤›n› devam ettirecektir. Belki de bu düzenin do¤al so-nucu olarak, dünya flimdiden yeni bir bloklaflmaya bafllam›fl durumdad›r. Üç bü-yükler arka bahçelerinde kendi imparatorluklar›n› kuruyorlar. Geniflletilmifl ortakpazarlarla 21. yüzy›l›n süper bloklar› oluflturuluyor. Sanki zaman içinde geçmiflegidiliyor. 20. yy. bafl›nda ‹ngiltere’nin Devletler Toplulu¤u; Fransa’n›n Kuzey Afri-ka’s›, ABD’nin Güney Amerika’s› varken, flimdi, Almanya’n›n AB’si, ABD’nin NAF-TA’s›, Japonya’n›n APEC’i var. Ancak bloklar, global düzeydeki etkinliklerin yar›s›-n› ortadan kald›r›yor. Ekonomik alanda yakalanan, hatta geçilen ABD, askerî üs-tünlü¤ünü sürdürmekte kararl› görünüyor. Bunun için bütün dünyada ve Avru-pa’da özellikle güvenlik konular›n›n uluslaflmas›n› istemiyor. Tarih sanki yenidenyaflan›yor ve dünya 21. yüzy›la, yüz y›l öncesine benzer koflullarda giriyor.



I. Dünya Savafl›’n›n tarihsel kökenlerini aç›klamak.

I. Dünya Savafl›’n›n tarihsel kökenleri 1815-1914aras›n›n siyasal ve diplomatik geliflmelerinde yat-maktad›r. Özellikle Frans›z Devrimi ile milliyetçi-li¤in ortaya ç›kmas›, ‹talya ve Almanya’n›nbirliklerini tamamlamalar› Avrupa güç dengesinive uluslararas› iliflkileri derinden etkilemifltir.

I. Dünya Savafl› sonunda galip devletlerin payla-

fl›m h›rslar›n›n, yeni bir savafl›n tohumlar›n› na-

s›l att›¤›n› tart›flmak.

Özellikle Almanya’da Hitler’i iktidara dünya sa-vafl›n›n galiplerinin ezici politikalar› tafl›d›. 1 Ey-lül 1939’da Almanlar›n Polonya’y› iflgaliyle II.Dünya Savafl› bafllad›. Avrupa haritas›n› tama-men de¤ifltiren Alman iflgalleri (Polonya, Fransa,Danimarka, Norveç vs.) ile devam eden savaflABD’nin Japonya’ya att›¤› iki atom bombas› ilesona erdi.

I. Dünya Savafl›’ndaki benzer hatalardan ders

al›nmamas›n›n dünyay› II. Dünya Savafl› sonra-

s›nda da nas›l kutuplaflmaya götürdü¤ünü

kavramak.

I. Dünya Savafl› sonunda yap›lan bar›fl antlaflma-lar›ndaki benzer hatalar II. Dünya Savafl› sonra-s›nda da tekrarland›. Art›k dünyada iki süper güçvard›: ABD ve Sovyet Rusya. Bu nedenle II. Dün-ya Savafl› sonras› dönemin ilk 15 y›l› (1945-1960)So¤uk Savafl Dönemi diye adland›r›ld› (VarflovaPakt›-Kuzey Atlantik Pakt›). Ancak daha sonrabu bloklar içerisinde de k›smi yap› de¤iflikliklerioldu. Hatta iki güç Orta Do¤u’da yeni bir savafl›nefli¤inden döndü. Sonraki süreç ise silahs›zlanmaantlaflmalar›n›n yo¤unlaflt›¤› bir dönem oldu kibu dönem de Yumuflama (Detant) olarak adlan-d›r›ld›.

II. Dünya Savafl› sonras›nda artan ba¤›ms›zl›k

savafllar›n› ve sömürge imparatorluklar›n› kav-

ramak.

Süreç içerisinde dünyadaki di¤er co¤rafyalardaba¤›ms›zl›k hareketlerinin artt›¤› ve yeni devlet-lerin kuruluflu gözleniyordu. Bu hareketler sö-mürge imparatorluklar›n›n (‹ngiltere, Fransa, ‹s-panya, Portekiz, Belçika, Hollanda vs.) sonunugetirdi ve bu devletler sömürgeleri birer birerterk etmek zorunda kald›.

Küreselleflmenin nas›l ve ne flekilde ortaya ç›k-

t›¤›n›, dünyay› nereye yöneltti¤ini tart›flmak.

1985 y›l›na gelindi¤inde dünyay› ilgilendirenönemli bir geliflme Sovyet Rusya’da Mihail Gor-baçov’un iktidara gelifliydi. Glasnost (Ekonomi-de Aç›kl›k) ve Perestroika (Yeniden Yap›lanma)olarak adland›r›lan reformlara ivme kazand›r›l-mas› Rusya’da ba¤›ms›zl›k e¤ilimlerini art›rd› veSSCB da¤›ld›. Art›k dünya tek kutuplu ve tek mer-kezliydi. ABD bu yap›y› güçlendirmek ve hattadaha da sa¤lamlaflt›rmak için ideolojik temelleroluflturmaya bafllad›. Yeni dünya düzeni veyaküreselleflme (globalleflme) Amerikan çevrele-rinde ifllenmeye ve dünyaya dayat›lmaya çal›fl›l-d›. Uluslararas› sermaye ve onun güdümündekiresmî kurulufllar (Dünya Bankas›, ‹MF) arac›l›¤›ile de tüm dünyada yaflanan bir süreç haline ge-tirildi.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Türk Kurtulufl Savafl›’n›n askerî yönü hangi antlafl-mayla sona ermifltir?

a. Lozan Antlaflmas› (1923)b. Ankara Antlaflmas› (1921)c. Mondros Ateflkesi (1918)d. Londra Antlaflmas› (1915)e. Mudanya Ateflkes Antlaflmas› (1922)

2. Afla¤›dakilerden hangisi I. Dünya Savafl›n›n genelnedenlerinden biri de¤ildir?

a. Bloklaflmab. Silahlanma yar›fl›c. Milliyetçilikd. Sömürge aray›fl›e. ‹talya’n›n emperyalist amaçlar›

3. Afla¤›dakilerden hangisi, I. Dünya Savafl›’nda Osman-l› Devleti’nin savaflt›¤› ana cephelerden biri de¤ildir?

a. Kafkasb. Galiçyac. Çanakkaled. Kanale. Irak

4. Afla¤›daki, I. Dünya Savafl›’na son veren devlet vebar›fl anlaflmalar› efllemelerinden hangisi yanl›flt›r?

a. Osmanl›-Mondrosb. Bulgaristan -Nöyyic. Macaristan-Trianond. Almanya-Versay e. Avusturya-Sen Jermen

5. Ulusal Kurtulufl Savafl›’m›z›n “kongreler yoluyla ör-gütlenme” sürecinde, Mustafa Kemal hangi kongredetüm ulusal örgütleri tek çat› alt›nda birlefltirmifltir?

a. Erzurum Kongresib. Sivas Kongresic. Bal›kesir Kongresid. Alaflehir Kongresie. Afyonkarahisar Kongresi

6. Afla¤›dakilerden hangisi I. ve II. Dünya Savafl› aras›n-daki dönemde de gerçekleflen olaylardan biri de¤ildir?

a. ‹talya’da Faflizmb. Almanya’da Nasyonal Sosyalizmc. 1929 Dünya Ekonomik Bunal›m› d. Japonya’n›n Uzak Do¤u’ya Yay›l›m›e. Yalta Konferans›

7. II. Dünya Savafl› içerisinde (28 Kas›m - 1 Aral›k 1943)toplanan ve ABD (Rooswelt), ‹ngiltere (Churchill) veSovyet Rusya (Stalin)’n›n bir araya gelmesiyle oluflan,savafl›n ve savafltan sonraki düzenin ele al›nd›¤› toplan-t› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Tahran Konferans›b. Quebec Konferans›c. Yalta Konferans›d. Moskova Konferans›e. Potsdam Konferans›

8. I. Toprak (s›n›r) de¤iflikli¤i arzu edilmemektedir.II. Her ulus kendi istedi¤i hükümet biçimini seçebi-lecektir.III. Deniz ve okyanuslarda serbest dolafl›m (ticaret)sa¤lanacakt›r.IV. Uluslararas› alanda ekonomik anlamda tam birifl birli¤i istenmektedir.

Yukar›daki maddeler, afla¤›dakilerden hangisinin içeri-¤inde yer almaktad›r?

a. Atlantik Demecib. Milletler Cemiyeti Tüzü¤üc. Kazablanka (Casablanka) Konferans›d. Washington Konferans› e. Tahran Konferans›

9. Üç büyüklerin (ABD, ‹ngiltere, Rusya) bir araya ge-lerek, II. Dünya Savafl› sonras› dünyan›n alaca¤› biçimüzerinde durduklar›; hatta Montreux (Montrö) Bo¤azlarsözleflmesinin Rusya lehine de¤ifltirilmesine karar ver-dikleri toplant› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Qubec Konferans›b. Postdam Konferans›c. Yalta Konferans›d. Tahran Konferans›e. Adana Konferans›

10. Afla¤›dakilerden hangisi, küreselleflmenin boyutla-r›ndan biri de¤ildir?

a. Ekonomik b. Siyasalc. Kültürel d. Ekolojik e. ‹klimsel



H‹TLER’DEN Ö⁄REND‹⁄‹M‹Z ACI DERS... ‹nsano¤lu tüm cinayetlerini, ne yaz›k ki, yine “‹nsan-l›k” ya da bir grup insan ad›na ifller. Barbarl›¤a, vahfletegiden yol, “din”, “ahlak”, “milliyetçilik”, “insanl›k”, “hür-riyet” gibi soyut ve süslü terimlerle bezenmifl bir yoldur.Cinayetler bu üstün idealler u¤runa ifllenir ve iflletilir.Böyle soyut ideallerin ard›na ço¤u zaman bilinçsiz kit-leler de al›n›r. ‹flte katiller bir de ço¤unlu¤un deste¤iniald›lar m› arkalar›na, o zaman insanl›¤›n yüzü k›zar›rgerçekten. H›ristiyanlar› arenalarda aslanlara kurbaneden Romal›lar da, Protestanlar› Sen Bartelemi gecesikesen Katolikler de, alt› milyon Yahudi’ yi yok edenHitler de arkalar›nda “ço¤unlu¤un deste¤ini” duydukla-r› için barbarca cinayetlerini iflleyebilmifllerdir. Unutma-mal› ki, bask›lar›n en korkuncu ço¤unlu¤un bask›s›d›r.Çünkü ona karfl› s›¤›n›lacak yer yoktur. Hele bir de dev-let gücünü flu yada bu flekilde ele geçirenler, bu gücü,“ço¤unluk ad›na” kulland›klar›n› iddias› ile eyleme ge-çerlerse, sonuç tam bir “soyk›r›ma” dönüflebilir.Ça¤dafl demokrasi anlay›fl› bu yüz k›zart›c› eylemlerdensonra, “ço¤unlu¤un yönetimi” kavram›na, “bireyin hak veözgürlükleri” kavram›n› da ekleyerek insanl›k birikiminigünümüze aktaran siyasal bir rejim haline dönüflmüfltür.Nitekim Hitler’e mâledilen k›y›c›l›¤›n, ac›mas›zl›¤›n ar-d›nda, yine “ço¤unluk” k›l›¤›na bürünmüfl kitlelerin des-te¤ini görmemek olanaks›zd›r.Hitler’den ilk ö¤rendi¤imiz ac› ders, yirminci yüzy›ldahala cinayetlerin ço¤unluk ad›na hatta ondan destekal›narak ifllenebildi¤idir.Hitler ve EdebiyatEdebiyat diktatörlerin kâbusudur. Çünkü edebiyat, tüminsanl›¤›n birikimini, tüm güzellikleri ve çeflitlilikleriyleyans›t›r. Truffat’›n ünlü filmi “Fahreneit 451” deki gibi,kitap yakmak için itfaiye örgütü de kursan›z, yine ofilm de gösterildi¤i gibi, onlar› yok edemezsiniz. Çünküedebiyat, hiçbir diktatörün gücünün yetmeyece¤i birvarl›¤›n, insanl›¤›n mal›d›r.Hitler 30 Ocak 1933’de iktidara geldi. 10 May›s 1933’de,iktidara geliflinden henüz üç ay geçer geçmez, kitaplar›yakmaya bafllad›. Hem de törenlerle. Hem de kitap yak-ma olay›n› “ideolojik bir ayin”e dönüfltürerek. 10 Ma-y›s’da Yahudi yazarlar taraf›ndan yaz›lm›fl yirmibeflbinkitap bir araya topland›. Berlin Üniversitesi’nin önünde-ki alanda k›rkbin kiflinin gözü önünde törenle yak›ld›.Diktatöre karfl› ç›kan herkes “haindir”. Yahudi de¤ilseMarxisttir. Komünisttir. Nitekim Yahudi yazarlardan son-ra s›ra “Marxist” yazarlara geldi. Marxist oldu¤u için ya-k›lan kitaplar, gençler taraf›ndan “resmi törenler” le iz-lendi. Bu s›rada gençlere flu ö¤üt veriliyordu: “Almandüflman› kitaplar› yakan bu atefl, kalplerimizde vatansevgisini tutufltursun!”Diktatörlerin ortak stratejisidir: Mutlaka ortak bir düfl-man yarat›l›r. Yarat›l›r ki, kendilerini desteklemesi iste-

nen o “ço¤unluk” böyle bir düflmana karfl› birleflsin.Çünkü diktatörler insanlar›, sevgi, mutluluk gibi kav-ramlar yerine, nefret, düflmanl›k gibi kavramlar›n etra-f›nda bütünlefltirmek isterler. Çünkü diktatörler ancak ozaman kitleleri cinayete sürükleyebilirler.fiimdi dikkatle kitaplar› yak›lan yazarlar listesine bir gözatal›m. Bakal›m hangileri “Yahudi”, hangileri “Marxist”?Ünlü kör kad›n yazar Helen Keller, Sigmund Freud, Er-nest Hemingway, Alfred Adler, Thomas Mann, HeinrichMann, Erich Maria Remarque, Albert Einstein, HeinrichHein, Jack Landon.Peki Sonuç ne oldu? Kitap dünyas› çiçeklendi. Ama Al-man milliyetçi -toplumculu¤unun mucizesine inananyazarlar taraf›ndan de¤il. Yak›lan kitaplar arac›l›¤› ile.Hemen hemen iki y›l sonra, 1935 y›l› fiubat’›nda, Hit-ler’in yakt›¤› kitaplardan oluflturulan bir kütüphane Bir-leflik Amerika’da Einstein taraf›ndan aç›ld›.Bu konuda Hitler’in bize ö¤rettikleri flu sat›rlarda çokgüzel aç›klan›r: “Yasaklanan, lanetlenen kitaplar dikta-törler gelip geçtikten sonra, birden ortaya ç›km›fllar,çok say›da bas›larak en çok okunan kitaplar olmufllar-d›r.” (Orhan Öcal, Kitab›n Evrimi, Ankara 1971, s.199)SonuçHitler’in bize verdi¤i dersler, ne yaz›k ki, sanat, edebi-yat ve kültür alan›yla s›n›rl› de¤il. Ne yaz›k ki insanl›kHitler’in yönetiminde çok daha ac› dersler ald›. Ve yinene yaz›k ki bu dersleri henüz gere¤ince özümleyeme-mifl durumda.Hitler’in bize ö¤retti¤i önemli gerçek, “‹nsanlar› öldüre-rek toplumun kurtar›lamayaca¤›”. Osmanl›-Türk tari-hinde nas›l Kuyucu Murat Pafla, Osmanl› ‹mparatorlu-¤unu kurtarmak için ikiyüzbin kelleyi kesip kuyularadoldurmuflsa, Hitler’de alt› milyon Yahudi’yi “bilimsel!”usullerle yok etmifltir. Asl›nda “Kuyucu Murat”› “muhal-lebi çocu¤u derecesine indiren bir cinayettir Hitler’inyapt›¤›.Sonuçta her iki çaba da bofluna ç›km›flt›r. Ne ikiyüzbinkelle Osmanl› ‹mparatorlu¤unu kurtarabilmifltir. Ne dealt› milyon Yahudi üçüncü Reich’›.Bu sat›rlar› yak›n geçmiflinde “ülkeyi kurtarmak” içingünde otuz kiflinin öldürüldü¤ü bir aflamaya gelmifl birtoplumun üyesi olarak yazmak ne ac›. Ac›ma ac› katanbir baflka gerçek, ülke halk›mdan baz›lar›n›n “salland›r›r-s›n üç kifliyi, düzeltirsin durumu” anlay›fl›na iltifat etmesi. Hitler bize, insanl›¤a hiçbir fley ö¤retmedi ise bile, böy-le “kelle alma yöntemleri” ile ülkelerin kurtulufla de¤il,bat›fla gitti¤ini ö¤retmifl olmal›yd›. (Makalenin orijinal ad›, “Hitler’in Kültür ve Sanat Ala-n›nda Ö¤rettikleri”dir.

Kaynak: Kongar E.(1983). Demokrasi ve Kültür, HilYay›nlar›, ‹stanbul.

Okuma Parças›


1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Kurtulufl Savafl› ‹flgal-lere Karfl› Tepkiler ve Mustafa Kemal (Atatürk)Faktörü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Dünya Savafl› ve Sonuç-lar› (1914-1918)” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin SavaflaGirifli” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl Sonunda ‹mzalananAteflkes ve Bar›fl Antlaflmalar›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yerel Kongre ‹ktidarlar› Dö-neminden Ulusal Meclis’e” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ki Savafl Aras› Dönem” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tahran Konferans›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Atlantik Demeci/Bildirisi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹kinci Dünya Savafl› ve Son-ras›nda Yap›lan Toplant›lar” konusunu yenidengözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “21. yy. ve Küreselleflme”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Her iki ülkenin de Osmanl› Devleti’nin Balkan toprak-lar› üzerinde genifllemek istemesi.

S›ra Sizde 2

Taaruz Cepheleri: Kafkas (Do¤u), Kanal (Süveyfl); Sa-vunma Cepheleri: Çanakkale ve Irak

S›ra Sizde 3

I. Dünya Savafl› içerisinde yap›lan ve Anadolu’yu pay-laflma planlar›n› içeren gizli anlaflmalar›n uygulamayakonulmas›d›r.

S›ra Sizde 4

Paris Bar›fl Konferans› ile bafllayan süreç, as›l flekliniLondra, San Remo, Spa Konferanslar›nda alm›flt›r.

S›ra Sizde 5

Türk ulusu Mustafa Kemal Atatürk’ün önderli¤inde bafl-latt›¤› ulusal kurtulufl mücadelesini kazanarak kendisi-ne dayat›lan antlaflmay› geçersiz k›lm›flt›r. Ayr›ca bu yö-nüyle de tüm dünyaya emperyalizme karfl› mücadeleedilebilece¤i mesaj›n› vererek ba¤›ml› uluslara da ör-nek olmufltur.

S›ra Sizde 6

Ekonomik bunal›m›n baz› unsurlar› baflta Avrupa ol-mak üzere birçok ülkede var olmas›na ra¤men krizinbafllang›c›nda, dünyan›n birkaç önemli ekonomi ve ti-caret merkezlerinden birisi olan New York Wall StreetBorsas›’n›n çöküflü önemli bir rol oynad›. Kriz ABD’denbütün dünyaya yay›ld›.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Aça, M. ve H. Durgut (2004). Küreselleflen Dünya ve

Türk Kimli¤i, ‹stanbul.Aren, S. (1994). “Uluslararas› Bütünleflme-Küreselleflme

Üzerine”, Yeni Marksizm ve Gelecek, say›:2, s.5-10.

Armao¤lu, F. (1986). 20. yüzy›l›n Siyasi Tarihi 1914-

1980, Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, Ankara.Aydo¤an, M. (2005). Yeni Dünya Düzeni, Kemalizm

ve Türkiye, c. I-II, ‹zmir.Çimen, A. ve G. Gö¤ebakan (2006). Tarihi De¤ifltiren

Savafllar, ‹stanbul.Davies, N. (2006). Avrupa Tarihi, (çev. Mehmet Ali K›-

l›çbay), Ankara.Gombrich, E. H. (1997). Dünya Tarihi, (çev. Ahmet

Mumcu), ‹stanbul.Gürsan, T. (2005). 20. Yüzy›l›n Dünya Tarihinin Per-

de Arkas›, ‹stanbul.Holmes, R. (2000). World War II in Photographs,

London.Kennedy, P. (1996). Büyük Güçlerin Yükselifli ve Çö-

küflleri, (çev. Birtane Karanakç›), Türkiye ‹fl Ban-kas› Yay›nlar›, Ankara.

K›fllal›, A. T. (2003). Siyaset Bilimi, Anadolu Üniversi-tesi Yay›nlar›, Eskiflehir.

Kongar, E. (2005). Küresel Terör ve Türkiye, ‹stan-bul.

Kongar, E. (1983). Demokrasi ve Kültür, ‹stanbul.Kurat, Y.T. (1986). Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun

Paylafl›lmas›, Ankara.Langlois, Boismenu, J. G., Lefebure L., Reginbald P.

(2000). 20. Yüzy›l Tarihi, ‹stanbul.Oran, B. “Hangi Küreselleflme”, http://www. strate-

jik.yildiz.edu.tr/girifl1.htm

Özkan, ‹. R. (2001). Yeni Mandac›l›k, Ankara. Ribard, A. (1983). ‹nsanl›¤›n Tarihi, (çev. Erdo¤an B.

Berktay, fiiar Yalç›n, Halil Berktay), ‹stanbul.Roberts, J. M. (2003). Yirminci Yüzy›l Tarihi, (çev. Si-

nem Gül), Ankara.Sabine, G. (1969). Siyasal Düflünceler Tarihi III-Ya-

k›nça¤, (çev. Özer Ozankaya), Türk Siyasi ‹limlerDerne¤i Yay›n›, Ankara.

Sander, O. (1989). Siyasi Tarih, c. I-II, Ankara.Seignobos, C. (2006). Avrupa Milletlerinin Mukaye-

seli Tarihi, (çev. Samih Tiryakio¤lu), ‹stanbul.Turan, fi. (1991). Türk Devrimi Tarihi, 1.Kitap, ‹stan-

bul.Uçarol, R. (1985). Siyasal Tarih, ‹stanbul. Üçok, C. (1975). Siyasal Tarih 1789-1960, Ankara Üni-

versitesi Hukuk Fakültesi Yay›nlar›, Ankara.Ülman, B. “Uzun Süreçte Küreselleflme: Bir Sihirli Kav-

ram› Tarihteki Yerine Koyma Denemesi”,http://www.stratejik.yildiz.edu.tr/girifl1.htm


GENEL UYGARLIK TAR‹H‹±k... · t.c. anadolu Ün‹vers‹tes‹ yayini no: 2964 aÇikÖ⁄ret‹m fakÜltes‹ yayini no: 1919 genel uygarlik tar‹h‹ yazarlar doç.dr. hakan

Documents