YILDIZ TEKN K N VERS TES FEN B L MLER ENST TS
GELENEKSEL M MAR DE B NALARIN SRDRLEB L R TASARIM KR TERLER
BALAMINDA DEERLEND R LMES ANTALYA KALE EVLER RNE
Mimar Mine AKTUNAFBE Mimarlk Anabilim Dal Mimari Tasarm
Programnda Hazrlanan
YKSEK L SANS TEZ
Tez Danman : Do. Dr. Seda TNK
STANBUL, 2007
NDEK LER
Sayfa
EK L L STES
....................................................................................................................
iv NSZ
................................................................................................................................
vi ZET
..................................................................................................................................
vii ABSTRACT
.......................................................................................................................
viii 1 2 2.1 2.1.1 2.1.2 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.3 3 3.1 3.2 3.2.1
3.2.1.1 3.2.1.2 3.2.2 3.2.2.1 3.2.2.2 3.2.2.3 3.2.2.4 3.2.2.5
3.2.2.6 3.3 4 4.1 4.2 4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.2.1 4.3.2.2 G R
.......................................................................................................................
1 EVRE VE EKOLOJ
KAVRAMLARI..............................................................
5
evre...................................................................................................................
5 evre Kavramnn Tanm
...................................................................................
5 evre
Sorunlar....................................................................................................
6
Ekoloji.................................................................................................................
8 Genel Ekoloji
Tanmlar...........................................................................................
8 Ekolojik Bilincin Tarih indeki Geliimi
............................................................ 9
Ekoloji Biliminin
nemi....................................................................................
10 Sonu
................................................................................................................
11 EKOLOJ K M
MARLIK...................................................................................
12 Ekolojik Mimarlk Tanm
.................................................................................
12 Ekolojik Mimarlk lkelerine Uygun Konut Tasarmnda Ynlendirici
Kriterler. 13 Yerleim
Kriterleri.............................................................................................
14 Arazi
Verileri.....................................................................................................
14 klim Verileri
.........................................................................................................19
Ekolojik Tasarm Kriterleri
...................................................................................
21 Bina
Formu.............................................................................................................21
Mekan
Organizasyonu...........................................................................................
23 Bina
Kabuu...........................................................................................................25
Malzeme
Seimi.....................................................................................................
28 Tkenmeyen Enerji Kaynaklarnn
Kullanm....................................................... 28
Shhi Tesisat ve Dolam
Sistemleri......................................................................
30
Sonu......................................................................................................................
31 GELENEKSEL M
MARLIK.............................................................................
32 Geleneksel Mimarlk
Tanm...............................................................................
Anadolu'da Geleneksel
Mimarlk.........................................................................
Geleneksel Trk Evi Tanm ve
zellikleri.........................................................
Geleneksel Trk Evi
Tanm................................................................................
Geleneksel Trk Evi
zellikleri...........................................................................
Plan
emas..........................................................................................................
ok
Katllk..........................................................................................................
ii 32 34 36 36 39 39 42
4.3.2.3 4.3.2.4 4.3.2.5 4.4 4.4.1 4.4.1.1 4.4.1.2 4.4.1.3 4.4.2
4.4.3 4.5 5 5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.2 5.2.1 5.2.1.1 5.2.1.2
5.2.1.3 5.2.2 5.3 5.3.1 5.3.2 5.3.2.1 5.3.2.2 5.3.2.3 5.3.3 5.3.4
5.3.5 5.4 6
at
Biimi...........................................................................................................
Cephe
zellikleri.................................................................................................
Yapm...................................................................................................................
Geleneksel Trk Evi'nin Oluumunu Etkileyen
Etkenler.................................... Doal
Etkenler.....................................................................................................
klim.....................................................................................................................
Topografya...........................................................................................................
Yap
Malzemesi...................................................................................................
Tarihi
Etkenler.....................................................................................................
Sosyal
Etkenler.....................................................................................................
Sonu....................................................................................................................
43 43 45 45 45 46 49 49 50 51 52
ANTALYA KALE EVLER N N SRDRLEB L R TASARIM KR TERLER BALAMINDA
DEERLEND R LMES .................................54 Antalya
li............................................................................................................
Antalya li
Tarihesi.............................................................................................
Corafi
Konum.....................................................................................................
Topografya
zellikleri.........................................................................................
klim
zellikleri...................................................................................................
Antalya Kaleii Evleri Yerleim
zellikleri.......................................................
Antalya Kaleii Arazi
Verileri.............................................................................
Antalya Kaleii Yerleiminde Topografyaya
Uyum............................................ Antalya Kaleii
Yerleiminde Yn
Seimi..........................................................
Antalya Kaleii Yerleiminde Yeil
Doku...........................................................
Antalya Kaleii klim
Verileri.............................................................................
Antalya Kaleii Evleri Tasarm
zellikleri..........................................................
Antalya Kaleii Evleri Form
zellikleri..............................................................
Antalya Kaleii Evlerinde Mekan
Organizasyonu...............................................
Sofa......................................................................................................................
Avlu......................................................................................................................
Serinletme
Elemanlar..........................................................................................
Antalya Kaleii Evleri Kabuk
zellikleri............................................................
Antalya Kaleii Evleri Malzeme ve Strktr
zellikleri..................................... Antalya Kaleii
Evlerinde Tesisat ve Dolam
Sistemleri...................................
Sonu....................................................................................................................
55 55 56 58 58 60 60 60 62 65 66 67 67 72 73 77 79 82 88 90 91
SONULAR........................................................................................................
92
KAYNAKLAR.......................................................................................................................
99
EKLER....................................................................................................................................
103 Ek 01 Trk Evi Plan
Tipleri....................................................................................................
103 Ek 02 Avlulu Ev
Tipleri..........................................................................................................
104 ZGEM
............................................................................................................................
105
iii
EK L L STES ekil 3.1 klim zelliklerine uygun toporafik
konumlar.................................................... 15
ekil 3.2 Binalarn rzgara kar farkl alarla
ynlendirilmesi.......................................... 17 ekil
3.3 Yaprak dkmeyen aalarn
kullanm.................................................................
18 ekil 3.4 Yaprak dken aalarn kullanm
.......................................................................
19 ekil 3.5 Paral d yzey alan byk bina formlar
......................................................... 22 ekil
3.6 D yzey alan kk bina formlar
....................................................................
22 ekil 3.7 Binada baca etkisiyle havalandrma
salanmas................................................... 25 ekil
3.8 Karlkl duvarlarda alan boluklar sayesinde oluan hava
hareketi.................. 27 ekil 3.9 Bitiik duvarlarda alan
boluklar sayesinde oluan hava hareketi ...................... 27
ekil 4.1 Osmanl mparatorluu snrlar iinde Trk Evi'nin bulunduu
kentler ............... 37 ekil 4.2 Geleneksel Trk Evi zellikleri,
akraa Kona, Birgi ..................................... 38 ekil 4.3
Gebe adr ve Trk Evi'ndeki oda arasndaki benzerlikler
.............................. 40 ekil 4.4 Trk Evi'nde sofal plan
tipleri
............................................................................
42 ekil 4.5 in'de sur kaps
..................................................................................................
42 ekil 4.6 Konya Kk
......................................................................................................
43 ekil 4.7 Antalya Kaleii'nde Trk Evi cephesi ..
............................................................... 44
ekil 4.8 Antalya Kaleii yerleimi
....................................................................................
46 ekil 4.9 Rize'de Trk
Evi..................................................................................................
47 ekil 4.10 Erzurum'da Trk Evi
...........................................................................................
47 ekil 4.11 Mardin'de ta ev
..................................................................................................
48 ekil 5.1 Antalya'nn corafi konumu
................................................................................
56 ekil 5.2 Antalya Kaleii yerleimi
....................................................................................
56 ekil 5.3 Antalya Kaleii yerleimi
....................................................................................
57 ekil 5.4 Antalya ili rzgar esi ynleri
..............................................................................
59 ekil 5.5 Antalya Kaleii'nde evlerin toporafyaya uygun
konumlandrlmas.................... 61 ekil 5.6 Kaleii yerleiminde
sokak ve yap adalarnn ynlendirilmesi ............................
63 ekil 5.7 Kaleii evlerinin gne nlarnn geli asna gre
konumlandrlmas.............. 64 ekil 5.8 Kalei yerleiminde glgeli
ve dar
sokaklar.........................................................
64 ekil 5.9 Antalya Kaleii evleri form
zellikleri.................................................................
68 ekil 5.10 Yap yzeyinde salanan hava hareketi.
.................................................................68
ekil 5.11 Kaleii evlerinde bulunan geni saaklar
............................................................. 70
ekil 5.12 Gne nlarnn geli asna gre kmalarn boyutlandrlmas
........................ 70 ekil 5.13 Yan (I) sofal tip plan ve
kesitleri
........................................................................
74 ekil 5.14 S. Abdullah Baykara evi 1. kat
plan....................................................................
74 ekil 5.15 Yan (L) sofal tip plan ve kesitleri
.......................................................................
75 ekil 5.16 Tekeliolu evi
plan.............................................................................................
75 ekil 5.17 Yan (U) sofal tip plan ve kesitleri
.......................................................................
76 ekil 5.18 Hac mer Aa evi plan
.....................................................................................
76 ekil 5.19 Kaleii evlerinde meltem rzgarndan fayda salanmas
...................................... 77 ekil 5.20 Avlulu ev
tipleri
..................................................................................................
78 ekil 5.21 Kaleii'nde yksek duvarlarla evrili aalandrlm avlu
mekan....................... 79 ekil 5.22 Suyun buharlamasyla
serinleyen havann i mekana doru hareketi .................. 79 ekil
5.23 Kaleii evlerinin avlularnda bulunan
kuyular...................................................... 80
ekil 5.24 Kaleii evlerinin talklarnda bulunan akl yer demeleri
................................ 81 ekil 5.25 Antalya Kaleii
evlerinde pencereler yardmyla havalandrma salanmas.......... 83
ekil 5.26 Doal havalandrma ve aydnlatma salamak amacyla alan tepe
pencereleri.... 84 ekil 5.27 mekanda apraz havalandrma
salanmas....................................................... 84
ekil 5.28 mekanda apraz havalandrma
salanmas....................................................... 85
ekil 5.29 Antalya Kaleii evlerinin gney ve bat cephelerinde
kullanlan ahap kepenkler 86 iv
ekil 5.30 Gneten korunmak iin kullanlan ahap kepenklerin
ileyii............................. 86 ekil 5.31 Kaleii evlerinde
kullanlan malzemeler ve evlerin strktr zellikleri ...............
88 ekil 5.32 Antalya Kaleii evleri strktr zellikleri
............................................................ 89
v
NSZ Gnmzde artan evre sorunlar toplumlar evreye kar daha duyarl
olmaya yneltmitir. Kullanlan enerji kaynaklarnn evreye zarar
vermesi ve tkenebilir olmalar yenilenebilir enerji kaynaklarna olan
ilgiyi arttrmtr. evreye duyarl, yenilenebilir enerji kaynaklarnn
kullanmna ynelik tasarmlarla, binalarda tketilen enerji miktarn en
aza indirgemeyi amalayan ekolojik mimarlk, evre sorunlarna kar
ortaya kan en etkili zmlerden biridir. Ekolojik mimarlk dnce
sistemiyle birlikte bina tasarm ve uygulama yntemleri sorgulanmaya
balamtr. Ekolojik mimarln dnce sistemi aslnda yzyllardr var olan ve
gnmzde hala rnekleri bulunan geleneksel mimarlk temeline
dayanmaktadr. Geleneksel mimari verilerden faydalanmak ve bunlar
gnmz kullanc beklentileriyle ile yorumlamak doru bir balang olarak
kabul edilmektedir. Bu tez almas, geleneksel mimarlk rneklerinden
Antalya Kaleii evlerini srdrlebilir tasarm kriterleri balamnda
deerlendirerek, ekolojik mimarlk ve geleneksel mimarlk arasndaki
benzerlikleri vurgulamak amacyla hazrlanmtr. Geleneksel Mimaride
Binalarn Srdrlebilir Tasarm Kriterleri Balamnda Deerlendirilmesi,
Antalya Kaleii Evleri rnei balkl almann ortaya kmasnda benden
yardmlarn esirgemeyen tez danmanm Yldz Teknik niversitesi Mimarlk
Anabilim Dal, Mimari Tasarm Programnda retim yesi Do. Dr. Seda
Tnke, tezin hazrlanmasnda her zaman yanmda olan dostlarma ve btn
renim hayatm boyunca maddi manevi olarak bana destek olan aileme
teekkr ederim.
vi
ZET Sanayi devrimiyle birlikte balayan, teknolojik gelimeler ve
fosil enerji kaynaklarnn kullanmndaki art evre sorunlarn meydana
getirmitir. Nfusla birlikte artan konut ihtiyac, yaplamann hzl ve
dzensiz ekilde artmasna neden olmutur. Bu gelimeler sonucunda
doadaki ekolojik denge geri dn mmkn olmayan zararlar grmtr. Yaanan
evre sorunlar toplumlar yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmna
yneltmitir.
20.yy.da evre sorunlarna bir zm olarak ekolojik mimarlk yaklam
ortaya kmtr. Ekolojik mimarlk, mevcut arazi ve iklim verilerini
dikkate alan, yenilenebilir enerji kaynaklarndan yararlanmaya
ynelik tasarm ilkeleriyle, binalarda tketilen enerji miktarn en aza
indirgemeyi amalamaktadr.
Bina tasarmnn doal evre ve iklimsel verilere adaptasyonu ok uzun
zamandr bilinmektedir. Gnmzde hala mevcut olan geleneksel mimari
rnekler, insanlarn uzun yllar boyunca tarihi, sosyal ve kltrel
etkenlerin etkisiyle, bulunduklar yrenin iklim ve doa koullarna
uygun zmler retmeleriyle ortaya kmtr. Geleneksel mimarlk, ekolojik
yaklam iin rnek tekil etmektedir.
alma, geleneksel mimarinin zelliklerini ve geleneksel binalarn
srdrlebilir tasarm kriterleri balamnda deerlendirilmesini
kapsamaktadr. Tez konusu kapsamnda Trk Evi zelliklerini tayan
Antalya Kaleii Evleri rnek olarak alnmtr. Antalya Kaleii Evlerinin
srdrlebilir tasarm kriterlerine uygunluu deerlendirilirken,
ekolojik mimarlk ve geleneksel mimarlk arasndaki benzerlikler
vurgulanarak geleneksel mimarln nemi ortaya konulmaya allmtr.
Anahtar kelimeler: evre, ekoloji, srdrlebilirlik, ekolojik
mimarlk, geleneksel mimarlk, Geleneksel Trk Evi, Antalya Kaleii
evleri
vii
ABSTRACT The technological development that started with the
industrial revolution and the increase in usage of fossil energy
resources, caused the environmental problems. The necessity of
housing which increased with population, became the reason of rapid
and irregular increase of buildings. As the result of these
improvements the ecological balance in nature was destroyed. The
environmental problems made the community use renewable energy
resources.
In 20th century, ecological architecture approach arised as a
solution to environmental problems. Ecological architecture intends
to reduce the energy requirements of the buildings and increase the
usage of renewable energy resources by ecological design principles
regarding the existing site and climatic throughputs.
The adaptation of building design, according to the natural
environment and climatic throughputs, is known for a long time. The
existing examples of vernacular architecture is the result of the
solutions that people found out by the effects of historical,
social and cultural factors - against climatic and natural
conditions while designing their buildings. Today vernacular
architecture is like a model for ecological design approach.
The study includes, the properties of vernacular architecture
and examining the vernacular architecture regarding to the
sustainable building design principles. Antalya Kaleici houses
which has the characteristics of Turkish Houses -is choosen as a
model of vernacular architecture in this study. The similarities
between ecological architecture and vernacular architecture and the
importance of vernacular architecture are pointed out while
examining the coincidence of Kaleici houses with ecological design
principles.
Keywords: Environment, ecology, sustainability, ecological
architecture, vernacular architecture, Turkish Houses, Antalya
Kaleici house.
viii
1
1. G R 18. yyda gerekleen sanayi devrimi ve ardndan balayan
sanayileme olgusu zaman iinde insan-doa dengesinin bozulmasna, evre
sorunlarnn ortaya kmasna neden olmutur. Sanayi devrimiyle birlikte
gelen teknolojik gelimeler, nfus, kentleme ve yaplamada meydana
gelen hzl ve dzensiz art sonucunda yeil alanlar zarar grp azalmtr.
Bu gelimeler sonucunda doadaki ekolojik denge zarar grmtr.
Teknolojinin gelimesiyle, insanlarn teknolojiyi kullanarak konforlu
bir yaam srdrmek istemesi enerji tketimini arttrmtr. Dnyamzda
kullanlan enerjinin yaklak yarsnn binalarda kullanlyor olmas,
enerji sorununun zm iin binalarn tasarm ve uygulamalarnda nlemler
alnmas gerekliliini ortaya koymutur. 20. yyda, evre sorunlarna ve
enerji kaynaklarnn kullanmndan doan sorunlara zm bulmak, yaplarda
enerji korunumu salamak ve evreye verilen olumsuz etkileri en aza
indirgemek amacyla temeli yzyllar ncesine dayanan fakat sanayi
devrimiyle birlikte gz ard edilen ekolojik mimarlk yaklam ortaya
kmtr. Ekolojik mimarlk, dier adyla srdrlebilir mimarlk, ekolojik
dengenin salanmas iin sadece insan odakl, estetik kayglar ieren bir
tasarm olmaktan te, evreye duyarl, canllarn yaam alanlarn ve
ekolojik kaynaklar korumay hedefleyen bir dnce eklidir. Ekolojik
mimarln amac, mevcut arazi verileri, iklim verileri ve doal evreyi
dikkate alarak bir mimari yapnn yerleimi, tasarm ve malzeme
seiminde verilen kararlar ile yapnn enerji ihtiyacn en aza
indirgemektir. Tasarmn doal evre ve yerel iklimsel verilere gre
adaptasyonu aslnda ok uzun zaman nce fark edilmitir. nsanolu
yzyllar boyunca binalarn tasarm ve uygulamasnda iklimsel verileri
gz nnde bulundurarak geleneksel mimari rnekleri ortaya karmtr.
Geleneksel mimari doaya uygun yapm tarzdr. Binalarn iklim ve doa
koullar dikkate alnarak biimlendirilip, enerji tasarrufu salanmas
ve evreye verilen olumsuz etkilerin azaltlmas konusunda geleneksel
mimari yaplar, bugn karlalan evre sorunlarnn zm iin gemiten gnmze
ulaabilen birer rnektir.
2
1.1 almann Amac Geleneksel evreler, toplumun yaam tarznn mekana
yanstlmas, kullanlan malzeme ve strktrn aklc yorumlanmas, bina ve
evre ilikilerinin bir btnlk iinde olmas asndan ada ve kalcdr.
Geleneksel mimarlk bilinli bir ekilde analiz edildiinde ekolojik
yap yaklamnn ok nceden benimsendii ve iklimle dengeli zmlere
ulalabildii grlmektedir. Bu dnceden yola klarak, almada geleneksel
mimaride yaplarn iklim zelliklerine gre biimlendirilmesi ve
srdrlebilir tasarm kriterleri balamnda deerlendirilmesi konusu ele
alnmtr. Bu sayede ekolojik mimarlk ve geleneksel mimarlk arasndaki
ilikinin ortaya konulmas amalanmtr. almada geleneksel mimarlk rnei
olarak Antalya Kaleii Evleri seilmitir. Antalya Kaleii Evleri, plan
emas, kat ykseklii, cephe ve at biimi ve yapm teknikleri asndan Trk
Evinin zelliklerini tamaktadr. Bu balamda almann amac; Sanayi
devriminin ardndan, teknolojinin yaygnlamas ile birlikte, enerji
tketimi, nfus ve evre kirliliinin art, dzensiz, hzl yaplama ve yeil
alanlarn tahrip edilmesi sonucunda oluan evre sorunlarnn, dnya
genelindeki zm araylarnn ve srdrlebilirlik kavramnn incelenmesi,
Ekoloji biliminin tanmlarnn ve ekolojik bilincin tarih iindeki
geliiminin incelenmesi, ekolojik mimarln tanmlanmas, ekolojik konut
tasarmn etkileyen kriterlerin incelenmesi, Geleneksel mimarln
tanmlanmas, Anadoluda geleneksel mimarln geliiminin incelenmesi,
Trklerin Anadoluya g etmesinden sonra oluan, gelien ve rnekleri
gnmze kadar ulaan Geleneksel Trk Evinin karakteristik zelliklerinin
olumasn salayan sosyo-kltrel ve tarihi etkenlerin ortaya konulmas,
Trk Evinin yrelere gre farkllamasna neden olan yresel malzeme ve
iklim etkilerinin incelenmesi, Antalya Kaleii Evlerinin iklim ve
evre verilerine bal yerleim ve tasarm zelliklerinin Trk Evinin
karakteristik zellikleri de dikkate alnarak, srdrlebilir tasarm
ilkeleri balamnda irdelenmesi ve deerlendirilmesi, Geleneksel
mimarlk ve ekolojik mimarlk arasndaki ilikinin ortaya
konulmasdr.
3
1.2 almann Kapsam Endstri devrimi sonras hzlanan teknolojik
geliim yzyllar boyu sren birikimle oluan geleneksel yapnn etkisini
yitirmesine sebep olmutur. Gnmzde ekolojik mimarlk yaklamndan yola
klarak, binalarn retim ve tasarm yntemleri sorgulanmaya balanmtr.
Geleneksel mimarlk rneklerinden yola klarak, bu rneklerden elde
edilen verileri gnmzde uygulanan tasarm ve uygulama yntemlerine
uyarlamak doru bir yntem olarak kabul edilmektedir. Yukarda
sralanan amalar dorultusunda; evre kavram tanmlanacak, ekolojik
mimarln ortaya kmasnda etkili olan evre sorunlar ve zm araylarna
ksaca yer verilecektir. evre sorunlarna bilimsel bir yaklam getiren
ekoloji biliminin tanm yaplacaktr. evre sorunlarna bir zm yolu
olarak ortaya kan ekolojik mimarlk anlatlacaktr. Ekolojik mimarlk
ilkelerine uygun konut tasarmnda ynlendirici olan kriterler;
yerleim kriterleri bal altnda; arazi verileri, iklim verileri,
ekolojik tasarm kriterleri bal altnda ise; bina formu, mekan
organizasyonu, bina kabuu, malzeme seimi, tkenmeyen enerji
kaynaklarnn kullanm, shhi tesisat ve dolam sistemleri olarak
incelenecektir. Antalya Kaleii Evlerinde uygulamasna rastlanmayan
ekolojik tasarm kriterleri ile ilgili olarak ksaca bilgi
verilecek,kapsaml olarak anlatlmayacaktr. Geleneksel mimarln tanm
yaplacak, Trk Evinin neredeyse deimeden her yerde ayn kalan
karakteristik plan emas, ok katllk, cephe dzeni, at biimi ve yapm
tekniklerinin olumasna etki eden sosyo kltrel ve tarihi etkenler
ile ilgili bilgi verilecektir. Trk Evinin kimi blgelerde
farkllamasnda rol oynayan iklim, topografya ve yap malzemesi
zelliklerini ieren doal etkenler anlatlacaktr. Ekolojik tasarm
kriterleri ve Trk Evinin nitelikleri ortaya konulduktan sonra, son
blmde Antalya Kaleii Evleri ncelikle yerleim leinde; topografyaya
uyum, yn seimi ve yeil doku balklar altnda ekolojik yerleim
kriterleri balamnda deerlendirilecektir. Antalya Kaleii Evlerinin
tasarm zellikleri; form, mekan organizasyonu, kabuk zellikleri,
malzeme ve strktr zellikleri ve tkenmeyen enerji kaynaklarnn
kullanm balklar altnda ekolojik tasarm kriterleri balamnda
deerlendirilecektir. Bu deerlendirme yaplrken Trk Evinin tarihi ve
sosyal altyapya gre biimlenen
4
karakteristik plan ve biim zellikleri dikkate alnacak, iklim ve
evre verilerine bal zellikler ekolojik deerlendirme kapsamna
alnacaktr. Sonular blmnde, Antalya Kaleii Evlerinin yerleim ve
tasarm zelliklerinin srdrlebilir tasarmn ynlendirici kriterleri
balamnda irdelenmesi sonucu elde edilen sonular sralanacaktr.
5
2.EVRE VE EKOLOJ KAVRAMLARI 2.1 evre nsann dnya yznde varln
srdrebilmesi evre ile uygun bir etkileim iinde olmasna baldr.
Gerekten de insann davransal yapsn bu etkileim salar. Terence R.
Lee (Kuban, 1998) almann bu blmnde evre kavramnn tanm ve ekolojik
bilincin gndeme gelmesinde etkili olan evre sorunlar ile ilgili
bilgi verilecektir. 2.1.1 evre Kavramnn Tanm evre kavram ok geni
bir alan kapsamaktadr. Dolaysyla ok eitli tanmlar bulunmaktadr. Bu
blmde evre kavram, bu konuda yaplm aratrmalarda kullanlan eitli
tanmlarla aklanacaktr. epele (1996) gre evre kavram; Bir
organizmann veya organizmalar toplumunun yaam zerinde etkili olan
tm faktrlerin btnn ifade eden bir terimdir. Canllarn yaamasn ve
gelimesini salayan fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktrlerin
btndr. evre, insan ve almalarn dardan etkileyen tm koul ve
faktrlerdir. Fiziksel evre; insann fizyolojik
gereksinmelerine,eylemlerine ve bunlar iin gerekli olan psikolojik
gereksinmelere uygun olmaldr. Fiziksel evre; iinde insann ksa ya da
uzun zaman srelerinde yaad, karlkl ilikilerde bulunduu ve eylemlere
katld her fiziksel yeri ortam belirleyen, ina edilmi yapay evredir.
(Arcan ve Evci, 1999) evre, herhangi bir canlnn evresindeki canl ya
da cansz tm varlklardan oluur. (Spurgeon, 1997) evreyi meydana
getiren canl eler; insanlar, hayvanlar, bitkiler ve
mikroorganizmalardr. Cansz eler ise; inorganik maddeler, fiziksel
ve kimyasal koullardr. (Klalolu ve Berkes,1999) Doada byk, kk hibir
canl tek bana bulunmaz. Dier hibir canlnn bulunmad, belli fiziksel
kimyasal koullarn karlanmad bir ortamda var olamaz. Canlnn bulunduu
yerdeki fiziksel kimyasal koullar ve dier canllar o canlnn evresini
oluturur. Ekolojik anlamda evre szc, bireyle ilikili canl, cansz
her eyi kapsar. (Klalolu ve Berkes, 1994)
6
evreyi oluturan canl ve cansz varlklar srekli etkileim
ierisindedir ve evrenin fiziksel, kimyasal koullar o evrede yaayan
canllarn cinsini, miktarn, gsterdikleri uyumlar ekillendirir. evre
kavram genel olarak; birbiriyle dolayl ya da dolaysz etkileim
ierisinde bulunan canl ve cansz varlklarn ve onlar etkileyen
fiziksel, kimyasal ve toplumsal elerin oluturduu bir btndr. 2.1.2
evre Sorunlar evrede meydana gelen ve canllarn saln, evresel
deerleri ve ekolojik dengeyi bozabilecek her trl olumsuz etki evre
kirlilii olarak tanmlanmaktadr. Kentlerde aralarn egzoz gazlarnn
neden olduu hava kirlilii, ime sularnn kirlenmesi, besinlerin
salkszlamas, insanlarn salksz artlarda yaamasna sebep olmutur. evre
sorunlar, insanlarn evrelerinde yaratt etkilerin tmn niteleyen bir
terim olarak tanmlanmaktadr. (epel, 1996) Tarihin belirli
dnemlerinde, insanolu belli evre sorunlaryla karlamtr. Ancak
endstri devriminin getirdii deiimler insan- doa ilikilerini
etkilemi, evre sorunlarnn artmasna neden olmutur. 18. yzyln ikinci
yarsnda gerekleen endstri devrimi, ardndan balayan ve hzla gelien
sanayileme olgusu zaman iinde insan-doa dengesinin bozulmasna sebep
olan evre kirliliinin balang noktasn oluturmaktadr. 20. yzylda da
artarak devam eden teknolojideki ilerlemelerle sosyal yaamda
deiiklikler olmu, doal evredeki tahribatlar hzla artmtr. nk
sanayilemede ilerlemeler kaydedilirken, evre faktr dnlmemi, salt
sanayileme hedeflenmitir. (Alkin ve lkin, 1991) Zaman iinde insann
evresine olan etkisi teknolojik gcyle doru orantl olarak artmtr.
Ancak zamanla kaydedilen gelimeler sonucu kendini gl hisseden
insan, doay snrsz kullanmaya balam, bu da yaad evrenin dengesini
bozmutur. (Hamamc ve Kele, 1993) Yukarda bahsedildii gibi sanayi
devrimiyle birlikte teknolojiye dayanan yaam tarznn benimsenmesi ve
yaygnlamasyla enerji tketimi artmtr. Refahn beraberinde nfus,
yaplama, retim atklar ve kirlilikte de art gzlemlenmitir.
Sanayileme ve kentleme srelerinin yaratm olduu youn evre kirlilii
sorunlar, 20. yzyla gelindiinde artk kresel lekte bir evresel krize
dnmtr. evre kirlilii aslnda, insanlarn topluluklar halinde yaamaya
balamasyla ortaya kmtr. evre kirlilii kavram; insanlarn rettii, doa
tarafndan ayrtrlamayan ve bu nedenle
7
doal evrimlerle geri dnmeyen her eyi kapsar. evrimlerin,
herhangi bir doal maddenin gereinden ok veya az retimi ile bozulmas
ve bunun sonucunda doal dengenin deimesi de kirlenmenin dier bir
tanmdr... Dnya nfusunun daha az olduu ve endstrilemenin bu
boyutlara erimedii devirlerde, kirlenme nemli sonular dourmuyordu.
Oysa gnmzde insanlar zararl atklar reterek ve evreyi kirleterek
doann dengesini bozmaktadr. (Spurgeon, 1997) Doadaki kirliliin
tehlikeli boyutlara ulamas, doal ortamdaki dengelerin geri dn zor,
neredeyse imkansz bir ekilde deiiyor olmas, evre kirlilii kaynakl
byk lekli salk sorunlarnn gndeme gelmesi ve doal varlklarn hzla
tketilmesi gibi sreler sonucu ortaya kan ekolojik kriz, bu sorunun
zmne ynelik araylar ve bu noktada farkl ynelimleri gndeme
getirmitir. evre sorunlarn yok etmek amacyla dnya genelinde etkili
nlemler alnmas gerekmektedir. Bu amala, hem bugnn hem de gelecek
kuaklara ait evresel deerlerin korunmasn ve gelitirilmesini
salayacak olan srdrlebilirlik kavram ortaya kmtr. Srdrlebilir
kalknma kavram ilk kez Brundtland Komisyonu olarak da bilinen, Dnya
evre Komisyonunun 1987 ylnda yaynlad Ortak Geleceimiz adl raporda
ortaya kmtr. Yaynlanan raporda srdrlebilir kalknma kavram: Bugnn
ihtiyalarn, gelecek nesillerin ihtiyalarn karlama kabiliyetinden dn
vermeden karlayan kalknma olarak tanmlanmaktadr. Srdrlebilirlik,
gnmzde ihtiyalarn karlanrken gelecek nesillerin de ihtiyalarnn gz
nnde bulundurulduu ve evreye zarar vermeyen, kaynaklarn bilinli
kullanld bir anlayn ifadesidir. (Bozdoan, 2003) Baka bir tanma gre
srdrlebilir kalknma; doal kaynaklarn srekliliini tehlikeye drmeden,
gerekletirilen ekonomik kalknmadr. (epel, 1996) 1992 ylnda
Brezilyada toplanan Dnya Zirvesinde evre konusunda en geni apl
toplant gerekletirilmitir. Rio Konferansnda srdrlebilir kalknma
kavram: Doal sermayeyi tketmeyen, gelecek kuaklarn da kendi
gereksinimlerini karlayabilme olanaklarn elinden almayan, ekonomi
ve ekosistem arasndaki dengeyi koruyan, ekolojik adan srdrlebilir
nitelikte olan ekonomik kalknma olarak tanmlanmtr. 2002 tarihli
Dnya Srdrlebilir Kalknma Zirvesi sonucunda, zirveye katlan lkelerin
hkmet bakanlar su, enerji, salk, tarm ve biyolojik eitlilik
konularnda almalar yaplmas konusunda karar vermilerdir. Srdrlebilir
olmayan tketim ve retim
8
kalplarnn deitirilmesi, doal kaynaklarn korunmas ve ynetimi, ve
kreselleen dnyada srdrlebilir kalknma, zirvenin ulusal, blgesel ve
kresel leklerde eylem nerileri sunan uygulama plannn konu balklar
arasnda yer almaktadr. Zaman iinde yaplan uluslararas konferans ve
anlamalarda, insan ve doa arasndaki dengenin korunmasn,
srdrlebilirlii, doal kaynaklarn bilinli kullanmn, yeni enerji
kaynaklarnn aratrlmasn tevik eden, evre sorunlarna kar kresel lekte
nlemler alnmasn gerektiini savunan kararlar alnm, bu sorunlarn
ancak bilimsel yaklamla zlebilecei fikri ortaya konulmutur. 2.2
Ekoloji evre ve ekoloji kavramlar arasnda nemli ierik farkllklar
bulunmaktadr. evre, birbiriyle etkileim ierisinde bulunan canl ve
cansz varlklarn ve onlar etkileyen fiziksel, kimyasal, biyolojik ve
toplumsal elerin oluturduu bir btn tanmlarken, ekoloji kavram,
canllarla evreleri arasndaki ilikileri tanmlamaktadr. Bu almada
ncelikle ekoloji bilimi, genel tanmlaryla aklanacak, daha sonra
ekoloji biliminin tarih iindeki geliimi ve gnmzdeki nemine yer
verilecektir. 2.2.1 Genel Ekoloji Tanmlar Ekoloji, Doal evrede
yaayan canllar ve bunlarn canl ve cansz evreleri ile olan
etkileimlerini inceleyen bilim dal olarak tanmlanmaktadr.
(Spurgeon, 1997) Ekoloji, ekosistemlerin ilevlerini inceleyen bilim
daldr. Ekoloji, fiziki ve biyolojik bilimleri birbirine balayan ve
doal bilimlerle sosyal bilimler arasnda kpr kuran bir bilim daldr.
(Odum, 1971) ada ekoloji, canllarn birbiriyle ve evreleriyle olan
ilikilerini inceleyen bilim dal olarak tanmlanr. (Klalolu ve
Berkes, 1999) Klasik anlamda, canllarla evrelerinin ve bu iki varla
ait elerin karlkl etkileimlerini aratran ekoloji biliminin, 1970li
yllardan sonra, evre sorunlarnn gndeme gelmesiyle aratrma konular
genilemi ve ekoloji, disiplinler aras bir bilim dal haline
gelmitir. Bunun sonucu olarak ekoloji bilimi farkl ekillerde
tanmlanmaya balamtr. Ekoloji, canllarn yaam temellerini, dolaysyla
doay korumann ilkelerini reten bir bilim daldr. Ekoloji, insanln
geleceini sigorta etmeye alan bir bilim daldr. Ekoloji,
ekosistemleri inceleyen bilim daldr.
9
Ekoloji, evre biyolojisidir. (epel, 1996)
2.2.2 Ekolojik Bilincin Tarih indeki Geliimi nsanolu ekoloji ile
insanlk tarihinin balangcndan itibaren pratik nedenlerle
ilgilenmitir. lkel toplumlar hayatlarn devam ettirebilmek iin
evreleri hakknda belirli bir bilgi birikimine sahip olmak zorunda
kalmlardr. Doal gler, bitkiler ve hayvanlar hakknda snrl da olsa
kendilerine ynelik yararl bilgiler edinmilerdir. (Tnk, 2001) Bir ok
bilim dalnda olduu gibi ekoloji biliminin kkeni de farkl insan
topluluklarnn uzun yllardan beri sregelen gzlem ve uygulamalarna
dayanmaktadr. Uzun yllar doa ile i ie yaayan atalarmz, doann
kurallarn gnlk yaamlarnn bir paras olarak grmlerdir. Bu bilgiler
kuaktan kuaa az yoluyla ulamtr. Fakat bilgilerin bilimsel bir
nitelik kazanmas iin yazya geilmesi gerekmektedir. Bilimsel
ekolojinin balangc Kormondye (1965) gre, eski Yunanllara kadar
gider. Aristotelesin hocas olan ve M.. 300 yllarnda yaam olan
Teofrostustan kalan yazlar, ekolojik tema tayan en eski yazlardan
saylmaktadr. Gene Kormondye gre, eski Yunanllardan sonra kaybolan
ekolojik yazlar, ancak Rnesanstan sonra tekrar ortaya kmaktadr.
(Klalolu ve Berkes, 1994) lk kez 1866 ylnda Alman biyolog Ernest
Haeckel tarafndan kullanlan ekoloji kavram, canl varlklarn ortamlar
ile olan ilikilerinin incelenmesi olarak tanmlanmtr. Ekoloji szc,
Yunanca yaanlan yer, yurt anlamna gelen oikos ile bilim ya da sylem
anlamlarna gelen logia szcklerinden tretilmitir. Ekoloji,
etimolojik olarak yerleme bilimi ya da yurt sylemi anlamlarn
iermektedir. (Hamamc ve Kele, 1993) Haeckele gre Darwinin yaam
savann koullar olarak adlandrd her trl karmak ilikilerin tm, bir
baka deyile, hayvan ya da bitkilerin dier canllarn da bulunduu
organik ve inorganik ortamla srdrd dosta ya da dmanca ilikilerin tm
ekolojinin nesnesi olmutur. (Dodson, 1980) Ekoloji temelde
biyolojinin bir alt daldr. Ancak gnmzde yalnzca bir alt bilim dal
olmann tesine gemitir. nsan ekolojisi ya da evre bilimleri denilen
yeni bir bilim dalnn temelini oluturulacak ekilde geni bir anlam
tamaktadr. evre bilimleri, insandoa ilikilerini inceleyen uygulamal
ve disiplinler aras bilim dal olarak tanmlanmaktadr. evre
bilimleri, ekolojiden baka, sistem bilim, fizik, kimya, tp,
mhendislik, ekonomi gibi eitli temel bilim ve sosyal bilim dallarn
da bnyesinde toplar. te bu daha geni, evre bilimleri anlamyla
ekoloji, en yeni bilim dallarndan biridir. Ayn zamanda ada
dnyada
10
dncelerimize, lke ekonomisine yn vermeye balayan bir gtr.
nsan-doa ilikilerinde mantk d grnen baz sonulara anlam vermeye
yaramtr ekoloji. (Klalolu ve Berkes, 1999) 2.2.3 Ekoloji Biliminin
nemi Sanayi devrimiyle balayan teknolojik gelimeler, nfusun,
kentlemenin, dolaysyla yaplamann da hzl ve dzensiz bir ekilde
artmasna, yeil alanlarn tahrip edilip azalmasna sebep olmutur. Bu
gelimeler sonucu doadaki ekolojik denge zarar grm, ekolojik
sorunlar meydana gelmitir. Doada meydana gelen bu ekolojik sorunlar
insan sal iin tehdit oluturmaya balamtr. Besin yoluyla ve hava
kirliliinin etkisiyle vcuda giren zararl bakteriler metabolizmay
etkileyerek salk sorunlarn meydana getirmitir. amzda evre
sorunlarna bilimsel yaklamn esas olmas gerekmektedir. Bu alandaki
bilimsel evreyi ekoloji ve evre bilimleri kapsamnda bulmaktayz.
(Tnk, 2001) Ekoloji bilimi doann eitli eleri arasndaki ilikileri
incelerken, ayn zamanda doann bir btn olarak grlmesi gerektiini
ngrmektedir. Btne verilen nem ada ekolojinin en nemli
zelliklerinden biridir. Ekolojide doann paralarnn tek tek nasl
ilediine deil, bu paralarn birbiriyle olan ilikilerine baklr. te
btnsel yaklam demek , doadaki ilikilerin tmne bakmak anlamna
gelmektedir. Doada bir etki ou zaman birden fazla tepki
gstermektedir. zellikle son yarm yzylda ortaya kan ve 1950li
yllardan sonra teknolojinin hzla gelimesiyle n plana kan evre
sorunlar btnsel yaklam gerektirmektedir. Ekolojinin bilim dal
olarak bu zellii, evre sorunlarna etkili bir yaklam getirmektedir.
(Klalolu ve Berkes,1999) Dnyann bir btn oluturduu, dolaysyla tm
lkelerin geleceinin birbirine baml olduu fikri, ekoloji biliminin
amzda n plana kmasnn en nemli nedenlerinden biridir. (Klalolu ve
Berkes, 1994) Daha nce de belirtildii gibi, sanayilemenin balangc
ile teknolojinin yaygnlamas, insanlarda daha konforlu yaam srme
isteini arttrmtr. Buna bal olarak enerji tketiminde de art
gzlenmitir. Nfusun ve yaplamann artyla yeil alanlar azalmtr. Dnyada
yaanan evre sorunlarna kar bugnk tasarm yaklamlar da
sorgulanmaktadr. Bina tasarm ve planlamasnda evre kavram ve
ekolojik ilkeler tasarm verisi olarak ele alnmaya balanmtr.
11
2.3 Sonu evre, canllarn yaamn ve geliimini etkileyen fiziksel,
kimyasal ve biyolojik faktrlerin bir araya gelerek oluturduu, canl
ya da cansz varlklarn meydana getirdii bir btndr. Sorunsuz bir evre
iin evreyi oluturan eler arasnda denge olmaldr. Gnmzde mevcut olan
evre sorunlar, tarih iinde baka sorunlarla da karlalm olsa da, daha
ok 18. yzyln ikinci yarsnda gerekleen endstri devrimine
dayanmaktadr. Endstri devrimiyle teknolojinin yaygnlamasyla insann
evresine olan etkisi olumsuz ynde artm, bylelikle insan- evre
arasndaki iliki ve ekolojik denge zarar grmtr. evre kirliliinin
sala zarar verebilecek boyutlara ulamas, doal varlklarn tketilmesi
ekolojik kriz yaratm, dnya apnda zmler aranmaya balanmtr. evre
sorunlar sadece tek bir blgeyi deil btn dnyay ilgilendirmektedir.
Dolaysyla bu sorunlarn zm iin bilimsel ve btnsel bir yaklama ihtiya
duyulmaktadr. Btnsel yaklam ada ekoloji biliminin en nemli
zelliklerinden biridir. Ekolojide doay oluturan paralarn tek tek
nasl altna deil, bu paralarn birbiriyle olan ilikilerine
baklmaktadr. Ekolojinin bu zellii evre sorunlarnn zm iin etkili bir
yaklam getirmektedir. Endstrileme ile birlikte yaplamann artmas,
yeil alanlarn tahrip edilmesi, teknolojinin hayatmza girmesiyle
binalarda konfor salamak amacyla enerji kullanmnn artmas da evreyi
etkilemektedir. Gnmzde tasarm ve planlamalarda evre ve ekolojik
ilkeler dikkate alnmaya balanmtr. almann konusu olan ekolojik
mimarlk kavram ve ekolojik yaplarn yerleim ve tasarmnda dikkat
edilmesi gereken kriterler bir sonraki blmde incelenecektir.
12
3. EKOLOJ K M MARLIK 3.1 Ekolojik Mimarlk Tanm Gnmzde
sanayilemenin artmas ve daha konforlu bir yaam salamak iin
teknolojiden faydalanlmas evre sorunlarn da beraberinde
getirmektedir. evre sorunlarna ynelik zm araylar, insanlarn evreye
zarar vermeden doa ile i ie yaamasn salayabilmek amacyla srekli
gndemde tutulmaktadr. Sanayi devrimiyle birlikte tketim toplumunun
olumas, yap sektrnde yeni tekniklerin kullanlmas, enerjinin ucuz ve
tkenmezmi gibi grnmesine ve enerji kullanmnn artmasna sebep
olmutur. 1970lerde yaanan enerji bunalm fosil yaktlarn ve doal
kaynaklarn tkenebilir ve pahal olduunu gstermi, fakat bir sre sonra
konuya olan duyarllk azalmtr. Daha sonra evrenin kirlenmesi, ozon
tabakasnn zarar grmesi iklimlerin deimesi gibi bulgularla ortaya
kan evre bunalm konuyu yeniden gndeme getirmitir. (Demirbilek ve
Eryldz, 2001) 1994 - 95 yllarnda Thomas Herzog tarafndan redakte
edilen gelimi Avrupa lkeleri tarafndan kabul edilmi olan Mimarlkta
ve ehir Planlamasnda Avrupann Gne Enerjisi Kartasnda Avrupa ktasnn
yaklak olarak yars binalarn kullanmlar ve iletmeleri ve buna bal
trafik iletmeleri iin toplam enerjinin %25ini tketmektedirler. Bu
enerjinin salanmas iin byk lde yeniden kazanlmas mmkn olmayan kt
enerji kaynaklarndan fosil yakt trleri kullanlmaktadr ki, bu tr
yaktlar daha sonraki nesillerde iyice ktlaacak ve yeterli
gelmeyecektir... Bilinsiz retim sektrlerinin zararl hammadde ve atk
depolar krsal veya tarmsal alanlarda oalmakta ve giderek doal yaam
mekanlar azalmaktadr... Bu durum zellikle inaat alannda faaliyet
gsteren tasarmclar ve firmalarn hzl ve amaca uygun bir dnce
sistematii deiikliini gerektirmektedir. Doaya kar byk sorumluluk
duygusu tayan doaya saygl faaliyetler, tkenmeyen enerji kayna olan
gne enerjisinin kullanm yapay evrenin biimlendirilmesinde ana art
olarak ele alnmaldr denmektedir. (Tnk, 2001) 20. yy.da evre
sorunlarna karlk bir zm yolu olarak Ekolojik Mimarlk ortaya kmtr.
Heggere (1997) gre; ekolojik mimarlk bir stil deil, bir dnce
eklidir. Ekolojik mimarlk, dier adyla srdrlebilir mimarlk mevcut
arazi verileri, iklimsel veriler ve doal evre gz nnde
bulundurularak bir mimari yapnn yerleiminde, tasarmnda ve malzeme
seiminde yapnn enerji ihtiyacn en aza indirgemeyi amalamaktadr.
13
Ekolojik mimarlk geri dnmc bir mimarlk konseptidir. Bina yapm
ile her ey tamamlanm olmaz. Ekolojik yaklamla bina; kaynandan,
ykmna kadar geni bir erevede ele alnmaldr. (Yeang, 1995) Ekolojik
mimarlk yapnn tasarm aamasndan ykm aamasna kadar her adm kapsayan
bir sretir. Ekolojik mimari rn olan yaplar bulunduklar evre ile
uyum iinde, optimum kaynak kullanmnn saland yaplardr. Yapnn
bulunduu evreye etkisinin minimum olmas amalanmaktadr. Mimarlkta
ekoloji binann kendine yetecek ekilde tasarlanmasdr. Mimarlkta
ekolojik ilkelere dayal tasarmlar u balk altnda incelenebilir;
(Tnk, 2001) Eski binalarn yeniden deerlendirilerek kullanlmas
Ekolojik ilkelere uygun tasarm Akll binalar
Bu blmde; ekolojik yerleim ve tasarm kriterleri ile ilgili bilgi
verilecektir. Son blmde, tez konusu olan, geleneksel mimarlk
rneklerinden Antalya Kaleii Evleri, bu blmde anlatlan yerleim ve
tasarm kriterleri balamnda deerlendirilecektir. 3.2 Ekolojik
Mimarlk lkelerine Uygun Konut Tasarmnda Ynlendirici Kriterler
Ekolojik tasarmda iklimsel zellikleri dikkate alarak, binann
konumlandrlmas ile balayan, bina tasarm dzeni, bina formu, mekan
organizasyonu, malzeme seimi, shhi tesisat donanmlar, uygun yeil
bitki rts,... vb. ile devam eden fiziksel bir kriterler dizgesi sz
konusudur. Krusche, Gabriel ve Althaus ekolojik tasarmlarda dikkat
edilecek noktalar aadaki ekilde zetlemektedirler. (Tnk, 2001) evre
ve enerji konularna aklc bir yaklam ile binann konumlandrlmas, bina
tasarm yaklamlar, bina formu, bina tasarm dzeni, mekan programlar
ve fonksiyonlarn organizasyonu, malzeme seimi, shhi tesisat
donanmlar ve amaca ynelik yeil bitki rts, Enerji ve kt kaynaklarn
kullanmn binann yapm ve kullanm srasnda en aza indirgeyecek ekilde
ele almak, Doal evre sistemlerinin aklc kullanmlar (gne
enerjisinden yararlanma, tabii iklimlendirme, yeil rt,...) Issal,
sv ve kat atklarn kirletebilecei toprak ve su havzalarn minimuma
indirmek, Blgedeki bitki ve hayvan potansiyelini korumak ve hatta
miktar ve eit olarak arttrmak,
14
Binay doal evreyi mmkn olduu kadar az zedeleyerek yerine
oturtmak ve bylece salkl bir ikamet ve alma evresi yaratmak.
Bu blmde ekolojik mimarlk ilkelerine uygun konut tasarmnda
ynlendirici kriterler kapsamnda, binalarn yerleiminde ve tasarmnda,
kararlarn hangi ilkeler dorultusunda alnmas gerektii aklanacaktr.
3.2.1 Yerleim Kriterleri Ekolojik mimarlk, yapnn evreyle bir btn
olarak tasarlanmas gerekliliini savunur. Bu nedenle yapnn
konumlandrlaca mevcut arazinin verileri belirlenmeli ve
deerlendirilmelidir. Yer seimi yapnn tasarmndan ykmna geen sre
ierisinde bulunduu evreyi, tasarmcsn ve kullancsn etkilemektedir.
Arazi verileri, topografya, iklimsel veriler, doal evre rts, yapay
evre eleri ekolojik tasarma n veri oluturabilecek kriterlerdir. Bu
kriterler yapnn konumlandrlmasnda, ynlendirilmesinde, yap formunun
oluturulmasnda, malzeme seiminde etkili olmaktadr. Bu blmde
ekolojik tasarmda gz nnde bulundurulmas gereken yerleim kriterleri
ile ilgili bilgi verilecektir. Scak iklim blgeleri ve souk iklim
blgeleri yerlemelerinde alnmas gereken nlemler arazi ve iklim
verileri balklar altnda incelenecektir. 3.2.1.1 Arazi Verileri
Ekolojik tasarm bulunduu evre ile bir btn olmaldr. Yapnn evre ve
doa ile balants zerinde bulunduu arazi, zerine oturduu toprak ile
salanr. Yapnn arazi zerine doru ekilde konumlandrlmas ve
ynlendirilmesi arazi zelliklerinin incelenip analiz edilmesiyle
mmkndr. Arazi verileri yapnn enerji gereksiniminin belirlenmesinde
nemli rol oynamaktadr. Yazn havalandrma ya da serinletme yk ve kn
stma yk iyi bir arazi planlamasyla azaltlabilir. (Lebens, 1980) Bir
iklim blgesinde, yapay evre dizaynnn gerektirdii arazi seiminin, o
blgenin iklim karakterinin ortaya koyduu koullar en iyi karlayan
yerlerde olmas gerekmektedir. Arazinin bu zellii tayp tamad, onun
ynne, eimine ve topografik dzendeki yksekliine baldr. (Zeren,
1978)
15
Topografya Toprak st ve toprak alt zenginliklerini ve mevcut
arazi formunu mmkn olduunca az zedeleyecek ekilde binay
konumlandrmak ekolojik tasarm anlaynn nde gelen kriterlerinden
biridir. (Tnk, 2001) Topran st tabakasnn, zerinde yaayan
mikroorganizmalar ve yerel bitki rtsyle birlikte korunmas ekolojik
planlamann ilk admdr. Ekolojik tasarmn doal evreye minimum etki
vermesi gerektii gz nnde bulundurulduunda yapnn araziye oturumunda
arazinin doal formunun korunmasna dikkat edilmelidir. evrenin
mevcut durumunu bozacak hafriyat ve dolgu gibi maliyeti yksek
uygulamalardan kanlmaldr. Arazi zellikleri binann zemin veya bodrum
katlarnn biimlendirilmesinde kriter olarak kabul edilmelidir. Arazi
eimli bir yapya sahipse bina arazi eimine uygun olarak
tasarlanmaldr. Mimari yapnn topografya, mevcut bitki rts ve yaplara
uygun olarak konumlandrlmas solar ve iklimsel avantaj salayabilir.
(Crowther, 1992) Arazinin topografik dzendeki yksekliinin nemi;
genel iklimsel karakteri etkileyebilen, da-vadi rzgaryla souk hava
akmlar gibi lokal olaylarn topografik dzene bal olarak meydana
gelmeleridir. Bunda en byk etken gne nmlardr. Arazinin yksek
yerleri, alak yerlere oranla gndz saatleri sresince daha ok gne nm
alrlar ve gne battktan sonra da kazandklar s enerjisini ters nmla
atmosfere verirler... Ykseklik farkllklarna gre deiik olan bu nm al
verii arazi yzeyi ile buna yakn hava katmannda deiik scaklklar
meydana getirir. (Zeren, 1978) Yaplarn topografyaya uygun
konumlandrlmasnda iklim zellikleri de dikkate alnmaldr. Scak kuru,
scak nemli ve lman iklimlerin arazi zerine yerleimleri birbirinden
farkldr. rnein; scak kuru iklim yerlemeleri iin souk hava akmlarnn
etkisinde olan vadi tabanlar, scak nemli iklimler iin vadi srtlar,
lman iklimler iin yamalar uygundur (ekil 3.1).
ekil 3. 1 klim zelliklerine uygun topografik konumlar (Zeren,
1978)
16
Scak nemli iklim blgelerinde yerlemeler iin ar nemin oluaca
vadilerden kanlmal, mmkn olduunca eimli sokaklarda oluturulmaldr.
Sokaklar rzgar yerleme iine alacak ekilde ynlendirilmelidir. Arazi
zerine ykseltilmi ayaklar yardmyla oturan yaplar da mevcut
topografyaya ve yeil dokuya minimum zarar verdii iin ekolojik
yaklam olarak adlandrlmaktadr. Bu tr yap kesitleri zellikle lman
iklimlerde yap yzeyindeki s kaybn arttrarak yapnn serinlemesi,
araziye, doal bitki rtsne zarar verilmemesi gereken durumlarda
uygulanabilmektedir. Antalya Kaleii Evlerinin topografyaya uygun
konumlandrlmasnda bu ekilde bir uygulamaya rastlanmamaktadr. Bu
nedenle son blmde, Antalya Kaleii Evlerinin ekolojik tasarm
kriterleri balamnda deerlendirilmesinde bu zellik dikkate
alnmayacaktr. Yn Seimi Mimari planlamada, arsann yn durumu iklim ve
eim durumu ile birlikte ele alnarak bina programnda birbiriyle
ilikili mekan ve blmlerin arsa zerindeki dzenleni ve biimlendirii
ynnden nemlidir. (Arcan ve Evci, 1999) Gne radyasyonu iddeti,
blgesel rzgarlarn hz, kalite, sreklilik gibi zellikleri ynlere gre
deiim gstermektedir. En uygun ynlendirme iin gne ve rzgar etkileri
gz nnde bulundurulmaldr. Ynlendirili durumu iklimsel adan konforlu
bir i evre oluturmak amacyla mimar tarafndan kontrol edilebilen
parametrelerden birisi olarak ele alnabilmektedir. Romal mimar M.
Vitruvius (M.. 1.yy) Mimarlk zerine 10 Kitap adl eserinde
ynlendirmeye ilikin u nerilerde bulunmaktadr. Kuzey lkelerinde
evler elden geldiince souk iklim etkilerinden korunmal, zerleri
batan baa at ile rtlmeli ve ak bir evre iinde yaplmayarak scak yne
ynlendirilmi olmaldr. Buna karn gnein etkisinin byk olduu ve
insanlarn fazla scaktan rahatsz olduklar gney lkelerinde de evler,
kuzey ve kuzeydouya ynlendirilmi olmal ve daha ok ak evre iinde
yaplmaldr. Bylece, doann bizi rahatsz edici etkileri mimarlk sanat
yardmyla yok edilmi olur. Dier btn durumlarda da gnein gkyzndeki
konumlarna ve iklim zerinde oluturaca etkilere gre nlemler alnarak,
gerekli deiiklikleri mimaride oluturmalyz. Kuzey yarm kre iin yapld
bilinen bu nerilerin antik ada Msr, Mezopotamya ve Anadolu
mimarisinden karlm sonular olduu gnmzde bilinen bir gerektir.
(Arcan ve Evci, 1999)
17
Kuzey yarmkre iin, gnelenme sresinin en fazla olduu yn gneydir.
lkemizin de iinde bulunduu ekvatora yakn blgelerde k mevsiminde
yaplarn gney yz en fazla gnelenme sresine sahipken, yaz aylarnda
gnein daha dik gelmesinden tr dou ve bat yzlerine oranla daha az
gnelenme sresine sahiptir. Yani bu blgelerde gneye bakan yzler, dou
ve batya bakan yzlerden, k mevsiminde daha scakken, yaz mevsiminde
daha souktur. (Filik, 2004) klim zelliklerine gre rzgarn
serinletici etkisinden kanmak ya da fayda salamak mmkndr. rnein;
souk iklim blgelerinde rzgardan korunmak iin nlemler alnrken, scak
ve nemli iklim blgelerinde rzgarn serinletici etkisinden mmkn
olduunca fayda salamak amalanmaldr. Binalarn rzgara kar deiik
alarla ynlendirilmesi, bina havalandrma ve soutmas asndan farkl
sonular vermektedir (ekil 3.2).
ekil 3. 2 Binalarn rzgara kar farkl alarla ynlendirilmesi
(Watson, 1992)
A.
Kompakt form; rzgara maruz kalmay minimize eder, dier formlara
gre daha az rzgar alrlar
B.
Kompakt form; A formu ile ayn konfigrasyona sahiptir. Fakat
ynlenme ve rzgarla olan havalandrma ilikisi burada daha fazla nem
kazanmaktadr. Kn binaya olan rzgar ak, emilim orannn artmas yolu
ile s kayp orann ve miktarn etkiler.
C.
Kompakt form ise; Aya gre daha fazla rzgara maruz kalacak fakat
Bye gre daha az rzgar alacaktr. (Watson, 1992)
18
Yeil Doku Ekolojik mimarlkta yapnn bulunduu evre ve oturduu
arazi yaayan bir ekosistem olarak ele alnmaktadr. Bu nedenle ama
mevcut ekosistemin korunmasn salamak iin evreye en az dokunan
tasarm ve uygulama yntemlerinin kullanlmasdr. Bilindii zere yeil
doku fotosentez srecinde karbondioksit gazn emerek oksijene
dntrmekte ve insan yaam iin gerekli olan oksijen gaznn retilmesinde
nemli katklar salamaktadr. Ayrca yeil alanlar kent dokusu iinde
rzgarlara ve hava akmlarna geit vererek kentin zerinde oluan kirli
hava yastklarn datr ve/veya bunlarn olumasn engeller. Buna gre yeil
alanlar gerek anlamda bir Kentsel Akcier ilevi grmektedir. (Tnk,
2001) Yeil doku havay temizlemenin yan sra nem ayarlama, ses yaltm,
s ayarlama, rzgardan ve gne nlarndan korunma gibi faydalara da
sahiptir. Yapnn evresinde bulunan bitki ve aalar yapnn rzgar ve gne
etkilerinden korunmasn salar. Yapnn kuzey ve kuzeybat ynlerine
konumlandrlan yaprak dkmeyen aalar souk rzgarlarn yapya ulamasna
engel olarak s kayplarn engeller (ekil 3.3).
ekil 3. 3 Yaprak dkmeyen aalarn kullanm
Bat, gneybat ve gneydou ynlerine konumlandrlan yaprak dken
aalar, kn yapraklarn dkerek gne nlarnn yapya ulamasn salarken yaz
aylarnda yapraklar sayesinde yap yzeyini gne nlarndan korur (ekil
3.4).
19
ekil 3. 4 Yaprak dken aalarn kullanm
Yaz aylarnda aalarn yapraklar ve im kapl alanlar gne nlarn emer,
bu yzeylerde gerekleen buharlama srasnda havay serinletir ve
nemlendirirler. Yeil dokudan fayda salamann bir yolu da bina
cephelerinin yeillendirilmesidir. Cephelerde kullanlan sarmak tr
bitkilerden s yaltm, yamur ve gneten koruma, rzgar ve ses tutucu
etki salanr. Ancak bina cephelerinin yeillendirilmesinde ynlerin
etkisi dikkate alnmaldr. Antalya Kaleii Evlerinde yeil dokudan bu
ekilde fayda salanmasna ynelik uygulama bulunmamaktadr. Dolaysyla
Kaleii Evleri ekolojik tasarm kriterleri balamnda deerlendirilirken
bu zellik dikkate alnmayacaktr. 3.2.1.2 klim Verileri klim koullar
yzyllar boyunca bina tasarm ve uygulama srelerinde dikkate alnmtr.
Tasarmn yerel iklim zelliklerine gre adaptasyonunun temel prensip
olmas ok uzun zaman nce fark edilmitir. nsanolu ilk alardan
itibaren barnma ve dier ihtiyalarn karlayabilmek iin yapay
evrelerini en uygun ekilde oluturmaya almlardr. Yaanlan evrenin
iklim zellikleri yapay evreyi olutururken ve ekillendirirken onlar
etkileyen en nemli etmenlerden biri olmutur. M.. 470-399 yllarnda
yaayan Socrates, gneye bakan evlerde k gneinin ieri alnabildiini
ama yazn gnein tepemizden ve atlarn stnden getiini bylece glgede
kaldn sylemi, bu durumda k gneini alabilmek iin gney cephesinin
yksek, souk rzgarlardan korunabilmek iin de kuzey cephesinin alak
yaplmasn nermitir. (Anderson, 1977) Vitruviusun M..25 ylnda yazd
sanlan De Architectura kitabndaki zel konutlar iin tasarmlarnzn
doru olmas iin, balarken yapldklar lke ve iklim koullarn
20
gzetmemiz gerekir ve yazn gney semalar gn doarken snr ve gn
ortasnda kzgn bir sya ular; bat cepheleri de gne doduktan sonra
snmaya balar, gn ortasnda scak olur, akam saatlerinde alev alev
yanar ifadeleri de iklim koullarnn yzyllar boyunca tasarm nasl
etkilediini gsteren rneklerdir. (Bozdoan, 2003) Kt enerji
kaynaklarnn tutumlu kullanm, binann yapm ve kullanm srecinde
gerekli olan enerjinin minimalize edilmesi ekolojik mimarln dnce
sistemi kapsamndadr. Ekolojik bina tasarmn etkileyen iklimsel
veriler u ekilde sralanabilir; Gne nm Rzgar ve hava hareketleri
Scaklk ve nem
Tkenmeyen enerji kaynaklarnn kullanm ekolojik tasarmn
gereklerindendir. Dolaysyla ekolojik mimari en nemli enerji kayna
olan gneten faydalanmay ngrmektedir. Ancak gne nmlarna yapda kimi
zaman gerek duyulur, kimi zamansa gne nlarnn stc etkisinden
korunmak iin nlemler almak gerekir. Bina iindeki snn drlmesi, iklim
blgesinin niteliklerine bal olarak, deiik tedbirleri gerektirir.
rnein scak ve nemli blgelerde hava akm ncelik kazanrken, scak ve
kurak blgelerde glgeleme tedbirlerine nem vermek gerekir. Bu
nedenle baz yrelerde binalarn yn gne nmnn geli alarna gre
saptanrken, baz yrelerde ise, yaz aylarnda esen hakim rzgar
ynlerine gre tedbir almak baarl olabilir.(Demir, 1986) Gne nlar
havann, topran, suyun ve evredeki dier cisimlerin snmasn salar
bylelikle scaklk ykselmeleri meydana gelir. Blgeler arasndaki
scaklk farklar atmosferik basn farklarna ve hava ktleleri arasndaki
younluk farklarna neden olmaktadr. Hava akmlar farkl atmosferik
basnlar sonucunda meydana gelmektedir. Hava akmlarnn ynn basn
blgelerinin yeri, hzn da basn fark miktar belirlemektedir. (Berkz,
1969) D hava scaklnda meydana gelen deiimler i ve d hava scaklklar
arasndaki farknda da deiimine yol amaktadr. Hacim iinde, i ve d
hava scaklklar farkndan tr meydana gelecek hava akm miktar direkt
olarak bu fark ile bantldr. Havadaki yksek nem oran canllar
tarafndan hissedilen scakln etkisini arttrmaktadr. Nemin kayna su
buhardr. Yeryzndeki su birikintilerinin buharlamas sonucunda,
atmosferde srekli olarak su buhar bulunmaktadr. Havadaki su buharnn
deiimi scaklk,
21
rzgar ve hava basnc gibi faktrlere baldr. Hava scaklnn art
havann nem tutuculuunu da arttrmaktadr. zellikle su kaynaklarna
yakn yerleimlerde scak yaz aylarnda atmosferdeki su buharn datacak,
uzaklatracak ekilde hakim rzgarlarla uyumlu bir tasarm oluturulmam
ise hissedilen scaklklar fizyolojik adan tehlikeli boyutlara
ulaabilmektedir.(Filik, 2004) Ya faktr de yap tasarmn, kullanlan
malzemelerin cinsini ve detaylar etkilemektedir. Malzeme ve yap
detaylarnn ya tr ve miktar dikkate alnarak kullanlmas ekosistem
asndan nemlidir. Ayrca ya suyu depolanarak sulama ve temizlik
ilerinde kullanlabilmektedir. desteklemektedir. 3.2.2 Ekolojik
Tasarm Kriterleri Kt kaynaklarn ve enerjinin tutumlu kullanmnn yan
sra bir i iin harcanacak enerjiyi en aza indirmek ve harcanan
enerjiden en st seviyede kazan salamak ekolojik tasarmn en nemli
kriterlerindendir. Binalarda harcanan enerji miktar dnldnde,
harcanan enerjiden en st dzeyde faydalanmak iin bina tasarmnda bir
dizi kriterlere dikkat edilmelidir. Bina formu, mekanlarn
organizasyonu, bina kabuunda alnan nlemlerle, doru malzeme seimiyle
enerji kayplarnn en aza indirgenmesi amalanmaldr. Ekolojik konut
tasarmnda dikkat edilmesi gereken kriterler bu blmde
incelenecektir. 3.2.2.1 Bina Formu Yap i mekannda istenilen
iklimsel konforun salanabilmesi iin yapnn s kayp ve kazanlarnn
belirlenmesi gerekmektedir. Ekolojik tasarmda bina formu ve yzey
alanlar binann s tutuculuunun belirlenmesi asndan nemlidir. Scak
iklimlerde yzeylerde oluabilecek s kayplarn arttrmak amacyla paral
ve d cephe alan fazla bina formlar kullanlmaldr (ekil 3.5). Souk
iklimlerde ise bina d cephelerinde oluabilecek s kayplarn nlemek
asndan d cephe alan azaltlmaldr (ekil 3.6). Bu uygulama kaynaklarn
tutumlu kullanlmas gerekliliini
22
ekil 3.5 Paral d yzey alan byk bina formlar (Dedeolu, 2002)
ekil 3.6 D yzey alan kk bina formlar (Dedeolu, 2002)
Alan-hacim oran, hacimleri eit olan farkl formlardaki yaplarn
karlatrlmasnda kullanlan; bina d yzey alan ve i hacim arasndaki
ilikiyi ortaya koyan bir yntemdir. Yap ne kadar kompakt bir forma
sahip olursa yzeylerde o kadar az s kayb gerekleir. (Watson, 1992)
Isnn yksek olduu iklimlerde alan-hacim oran yksek tutularak snn
azaltlmasna allr. Bu binalarda uzun dikdrtgen veya avlulu planlarla
duvar alan arttrlrken, ift ynl havalandrma ile scak havann dar
atlmas salanr. Bina formundaki geometrik dzenleme gneten korunma
veya faydalanma asndan dnldnde, mesafelerin arzu edilen saatlerde
glge oluturma veya oluturmamas asndan nem tamaktadr. Gne alnmas
istenen bir mekanda bina formunda girinti yaplrken glgeleme asndan
kapal veya ak konsollar sz konusudur... Konutlarda kullanlan
glgeleme yntemlerinden biri de saaklar vastasyla glgeleme
salamaktr... Saak boyutlar hesaplanrken de gnein k ve yaz geli alar
nem tamaktadr. Yazn gneten korunma amac tarken kn ise k gneini yap
iine tamasna olanak salamaldr. (Akn, 2001)
23
Yaplar topran stnde olduu gibi altnda da ina edilebilmektedir.
Yzeyde ina edilen yaplar iklim etkilerine, scaklk ve nem
deiikliklerine, direkt gne nedeniyle ani genleme ve bzme olaylarna,
yamur, kar, rzgar gibi hava olaylarna maruz kalmaktadr, oysa ki
topran altnda bu olumsuz etkilerden uzaklamak mmkndr. Souk
iklimlerde topran altnda ina edilen yaplarda zellikle s kayplarnn
azald grlmektedir. Ancak bu uygulama binada yaltm, aydnlatma,
havalandrma, statik ve d duvarlardan nefes alamama problemleri
ortaya kabilmektedir. Antalya Kaleii Evlerinde bu ekilde bir
uygulama bulunmadndan bu zellik son blmde deerlendirme kapsamna
alnmayacaktr. 3.2.2.2 Mekan Organizasyonu Ekolojik yap tasarmnda
mekanlarn oluturulmas ve birbirleriyle ilikilendirilmesi mimari
kriterlerin ve ekolojik tasarm kriterlerinin bir arada kullanlmas
ile belirlenmektedir. Ekolojik mimarlkta mekan organizasyonu
yaplrken; kullanm aamasnda yapda optimum seviyede enerji kullanlaca
ve kullanlacak olan enerjiden de en st seviyede fayda salanmas
gereklilii de unutulmamaldr. Mekan organizasyonu kapsamnda;
ncelikle mekanlarn hangi amalarla kullanlacana, ne kadar s ve a
ihtiya duyulacana karar verilmelidir. Yaam alanlar ve odalar doudan
batya kadar olan ynelimde bulunursa, s k iin optimum fayda salanm
olur. Ilman iklimi olan yaam alanlarnn gney ynnde tasarlanmas
sayesinde, snma giderlerinin %30 orannda azaltlabilecei
bilinmektedir. (Roaf, 2001) Yaplarda en ok s ve a ihtiya duyulan ve
srekli scak olmas gereken yaama alanlar gney ynne
yerletirilmelidir. Gney cephesinde bulunan byk pencere aklklarndan
gne nmnn ieri girmesi salanarak byk miktarda s kazanc ve doal
aydnlatma salanmaktadr. Scak nemli iklimlerde ak ve yar ak
mekanlarla binada serinletme salanmaldr. Bu mekanlar hava akmlarn
arttrmak iin hakim rzgar ynne yerletirilmelidir. Avlu gibi ak
mekanlarda kullanlan su elemanlar ile mekanlar serinletilmelidir.
Kuzey yn binalarda en ok en ok s kayplarnn yaand yn olarak kabul
edilmektedir. Souk iklimlerde, zellikle souk k rzgarlarnn
etkilerinden korunmak iin kuzey ynne s ve a gereksinimi az olan;
depo, kiler ve slak hacimler yerletirilerek tampon blge
oluturulmaktadr.
24
Bat, gne nlarnn en yatay ve en kuvvetli ekilde etki gsterdii
yndr. Scak iklimlerde bat ynnde bulunan mekanlarda ar snma sorunu
yaanmas sz konusudur. Dolaysyla bat ynne geni pencereler
yerletirilmesinden kanlmal, gnein etkilerinden korunmak iin
aalandrma yaplmal ya da gne krclar kullanlmaldr. Scak iklimlerde
mutfak gibi s reten mekanlar i mekana s yaymayacak ekilde
kurgulanmal, iyi havalandrlmal ya da bu gibi mekanlar yapnn dna
tanmaldr.Souk iklimlerde ise yap bnyesinde s reten mekanlar yapnn
merkezine konumlandrlmal, bu mekanda retilen sdan yap btnnde fayda
salanmaldr. Souk iklimlerde gney ynnde bulunan mekanlarda elde
edilen s enerjisinin, scak iklimlerde ise hava akmlarnn yapnn dier
blmlerine de yaylmasn salamak iin mekanlar arasnda iliki
kurulmaldr. Mekanlar birbirinden ayran blc duvarlar i mekandaki
hava hareketlerini engellemektedir. zellikle scak nemli iklim
blgelerinde doal havalandrmann nemi byktr. Rzgar doru tasarmlarla
ynlendirilerek iklimlendirme iin nemli enerji kazanmlar
salanabilir. Doal havalandrma ile taze ve temiz hava salarken
mekanlarn serinletilmesi de mmkndr. Bu srada oluan hava akm nem
orann da drerek kflenme gibi yan etkileri de ortadan kaldrmaktadr.
Yaplarn byk ounluu doal olarak havalandrlabilir. Doal havalandrmada
iki ana etken sz konusudur. (Burberry, 1983) Rzgarn oluturduu basn
ayrmlar Isnan havann yap iinde ykselerek daha souk hava ile yer
deitirmesi
Kesintisiz hava hareketi salamak iin, blmeler ayarlanabilir
olmal ve doal havalandrma yoluyla serinletme ihtiyac duyulduunda en
az direnci gsterecek ekilde yerletirilmelidir. Blntsz bir i mekan
verimli hava hareketi salanmas asndan en kesin yoldur, ancak bu
tasarm ynteminin kk apartman dairelerinde ve mahremiyetin nemli
olmad blmlerde uygulanabilirlii bulunmaktadr. (Watson, 1992)
Mekanlar arasnda hava hareketi panjurlu kaplar, yatay alml
pencereler ile salanabilir. Gerektiinde kullanlabilen katlanr,
portatif blcler de mekanlarn ayrlmasnda kullanlabilir. Yapnn gney
cephesinde bulunan mekanlarda snan hava genleir. Scak hava souk
havadan daha hafiftir, aradaki basn fark scak havann ykselmesine,
souk havann kmesine neden olur. Basn farklarndan oluan bu hava
hareketine baca etkisi ad verilmektedir. Baca etkisi scakln
ykselmesi ve buna bal olarak hava younluunun
25
azalmas sonucu oluur. (Yaa, 2004) Baca etkisi binalarn
havalandrlmas amacyla kullanlmaktadr. Mekanlarn fazla sayda blc
duvarla birbirinden ayrld yaplarda hava hareketi engellenmektedir.
Yapnn merkeze yakn bir noktasna yerletirilecek merdiven boluu dey
havalandrma kanal grevi grebilmektedir. Ayrca ok katl yaplarda, st
katlarda bitmeyen demeler kullanlarak havann dey hareketi
salanabilir. atda oluturulacak aklklarla scak hava dar atlr bylece
yapda srekli bir hava hareketi gerekletirilmi olur (ekil 3.7).
ekil 3.7 Binada baca etkisiyle havalandrma salanmas (Watson,
1992)
3.2.2.3 Bina Kabuu Bina kabuu bina ile d evreyi birbirinden
ayran tm yap bileenlerinin oluturduu tasarm esidir. Kabuk d
yzeylerini etkileyen scaklklar ve rzgarlar gibi iklimsel etkenler
ynlere gre deiim gsterdiklerinden, optimum ynlendirili durumu
konusunda bilgi sahibi olunduktan sonra kabuun fiziksel
zelliklerinin aratrlmas sreci balatlmaldr. (Berkz, 1973) Bina
kabuunun temel grevleri unlardr (Filik, 2004) D mekandaki gne nm,
hava scakl ve i mekanda oluacak nemi kontrol altna alarak konfor
artlarn yerine getirmek, mekan ile d mekan arasndaki grsel iletiimi
salamak, D mekandaki grltden i mekan korumak ve i mekanda iitsel
konforu salamak,
26
retim, kullanm ve dnm aamalarnda evreyi kirletmemek
Bina kabuunda alan kap ve pencere boluklarnn oran ve kabuk
zerindeki yerleimi binann s kayp ve kazanlarn, dolaysyla i
mekandaki konfor artlarn belirlemektedir. Pencere ve kap boluklarnn
yerleimi ve cephe biimlenii binada gnelenme ve doal havalandrma
salama asndan nemlidir. Souk iklimlerde binada gne ndan maksimumda
fayda salayabilmek iin gney cephesine byk pencereler almaldr.
Binada s kayplarn en aza indirgemek iin mmkn olduunca az pencere
almaldr. Bat ynnden gelen yatay ve kuvvetli gne nlarn engellemek
iin de bat cephesinde byk pencerelerden kanlmaldr. Bina kabuunda
alacak boluklarn %40 ile snrlandrlmas tavsiye edilmektedir. (Tnk,
2001) Scak iklimlerde gne nlarnn etkilerinden korunmak iin gney ve
bat cephelerine az pencere almaldr. Bu cephelerde gne kontrol
salamak iin gne krc elemanlar kullanlmaldr. Hakim rzgar ynne alacak
boluklarla i mekanda etkin doal havalandrma salanmaldr. Ekolojik
tasarmda bina kabuu tasarlanrken doal havalandrma gereklilii de gz
nnde bulundurulmaldr. Binalarda doal havalandrma istenmesinin
sebepleri; Temiz hava salamak Kullanclarn snmas ve serinletilmesi
iin konfor havalandrmas salamak Binann stlmas ve serinletilmesi iin
doal havalandrma salamak, bylece tkenmeyen enerji kaynaklarn daha
verimli kullanmak eklinde sralanabilir. zellikle scak ve scak nemli
iklimlerde yaplarn doal yntemler kullanlarak havalandrlmas
nemlidir. Bu nedenle bina kabuunda alacak boluklarn yerlerine karar
verilirken verimli doal havalandrma salanmasna dikkat edilmelidir.
Pencerelerin hava al ynne doru olan cephenin zt tarafndaki yzeyi
zerine yerletirilmesi, yksek hzl yakn hava al salayacaktr. Eer
pencereler rzgar ynnde ve rzgara zt yne doru yerletirilirse, havann
i mekana ak salanr. (Yaa, 2004)
27
ekil 3.8 Karlkl duvarlarda alan boluklar sayesinde oluan hava
hareketi (Yaa, 2004)
Pencere ve kap boluklarnn karlkl olarak almasyla (ekil 3.8) i
mekandaki hava akm hz yksek olacaktr. Fakat mekann byk bir blm
havalandrlmam olacaktr. Bu nedenle mekann yan duvarlarna apraz
ekilde boluklar alarak i mekan havalandrlmaldr. (ekil 3.9)
ekil 3.9 Bitiik duvarlara alan boluklar sayesinde oluan hava
hareketi (Yaa, 2004)
Ekolojik tasarmlarda s kayplarn mmkn olduunca azaltmak iin bina
d yzeylerinde ve pencerelerde s yaltm salanmaldr. Ancak bu
yaltmlarn binann havalandrlmasn da etkileyecei dnlerek optimum
havalandrma iin de nlemler alnmaldr. at ve d yzeylerde yaltm
salamak iin yeil dokudan da faydalanlmaktadr. Bu doal yntem ayn
zamanda binann iklimlendirme maliyetlerini de drmektedir.
Yeillendirilmi atlar veya at baheleri souk iklim kuanda i mekann
scakln depoladklar ve d mekanla izolasyon salayp stc etkileri
nedeniyle, scak iklim kuanda ise d mekann scakln i mekana yanstmayp
serinletici etkileri nedeniyle kullanm alan bulmulardr. (Tnk,
2001)
28
Bina d duvarlarnda kullanlan bitkiler duvar ile yapraklar
arasnda hava tabakas oluturur. Bu hava tabakas scak mevsimlerde
dtaki scak havann ieri girmesini, souk mevsimlerde ise i mekandaki
snan havann dar kmasn engeller. zellikle gney ve bat cephelerinde
yaprak dken bitkilerin kullanlmas durumunda, bitki yapraklar yaz
mevsiminde gne nlarn engellerken, k mevsiminde yapraklar dklerek
bina d duvar yzeylerinin snmas salanr. 3.2.2.4 Malzeme Seimi Yap
ile birlikte yapda kullanlan malzemeler de ekosistemin bir parasdr.
Bu nedenle kullanlan malzemeler evreye saygl ve doal olmaldr.
Ekolojik tasarmlarda retim ve nakliye aamasnda az enerjiye ihtiya
duyulan ve bu aamalarda doaya mmkn olduunca az zarar veren
malzemeler kullanlmaldr. Malzemeler binann yapm, kullanm ve ykm
aamalarnda doaya en az zarar vermeli, ykmdan sonra tekrar
kullanlabilmelidir. Yap biyolojisi asndan malzemenin
deerlendirmesini yapabilmek iin baz ltlerin nceden belirlenmi olmas
gerekmektedir. (Stahel, 1990) retim aamasnda gerek duyulan enerji
miktar retim aamasnda atk madde ve yan rn olarak kan zararl
maddeler Malzemenin geri dnebilirlii Malzemenin tekrar
kullanlabilirlii Yerel kaynaklardan salanabilirlii Merkezi byk
tesisler dnda retim ve uygulama olanaklar Kii sal ve ortamn konfor
dzeyindeki etkileri
Malzemelerin tekrar kullanlabilir olmas, geri dntrlp
deerlendirilmesi doal kaynaklarn tketimini azaltmaktadr. Malzeme
seimlerinde bu zelliklere dikkat edilmelidir. 3.2.2.5 Tkenmeyen
Enerji Kaynaklarnn Kullanm Gnmzde evre kirliliinin giderek artmas,
ekolojik dengenin giderek bozulmas ve teknolojilerin gelimesiyle
yap tasarm ltlerinin deitii grlmektedir. Bina tasarmnda iletilmesi
ucuz, enerji tketimi dk olma gibi nitelikler n plana kmaktadr.
levsel ve strktrel gereklerin yan sra enerji kayplarnn minimuma
indirilmesi ve tkenmeyen enerji kaynaklarndan faydalanlmas
gereklilii nem kazanmaktadr. Enerji tasarrufu, verimli kullanm ve
kazanm iin binann tasarm aamasnda nlemler
29
alnmaldr. Rasyonel enerji kullanm iin iklimsel verilerin
tasarmda dikkate alnmas ve kullanclarn konforu nemlidir. Gne, rzgar
ve su tkenmeyen enerji kaynaklarnn en nemlileri arasnda yer
almaktadr. zellikle gne enerjisinin mimarlkta kullanm zerine eitli
alternatifler sz konusudur. Bunlarn en nemlileri; Pasif solar
sistemler yoluyla gneten enerji kazanlmas, Aktif solar sistemler
yoluyla gneten enerji kazanlmas, Fotoelektrik deiim yoluyla
elektrik enerjisi kazanlmasdr. (Tnk, 2001)
Pasif kullanmda sistem binaya entegre edilmitir. Binaya ait yap
elemanlar, pencereler, duvarlar, demeler vb. ayn zamanda sistemin
eleman olmulardr. Pasif solar sistemlerde aktif sistemlere gre daha
az tesisat kullanm vardr, bina tasarmnda alnacak nlemler ncelik
tamaktadr. Antalya Kaleii Evlerinde gne enerjisinin kullanmna
ynelik uygulama yer almadndan ekolojik tasarmn bu kriteri son blmde
deerlendirme kapsamna alnmayacaktr. Pasif Soutma Sistemleri evre,
enerji ve yap arasndaki iliki dikkate alndnda bina
iklimlendirilmesi en ok enerji harcanan uygulamadr. zellikle scak
iklim blgelerinde soutma iin harcanan enerji miktarn en aza
indirgemek iin eitli pasif sistemlerden ya da doal iklimlendirme
yntemlerinden faydalanlmaktadr. Scak nemli iklim blgelerinde; yap
ii havalandrma salanmas asndan hava hareketlerine gerek
duyulabilir. Scak kuru iklim blgelerinde doal tanm yoluyla oluacak
bina ii avlu aras hava akmlar, scak nemli iklim blgelerinde rzgar
basnc ile elde edilmektedir. Pasif soutma, mekanik olmayan
sistemler kullanlarak, hava hareketini arttrmay ve bina tarafndan
emilen gne nmn azaltmay hedefleyerek ortamdaki s kazanlarn minimuma
indirme metodudur. (Yaa, 2004) Pasif soutma ynteminin genel amac,
ar snmay engellemektir. Pasif soutma gne kaynakl bir yntem deildir,
hatta gnein etkilerinden faydalanan sistemlerin tersi olduu
sylenebilir.
30
Pasif soutma uygulanan yntemler; Havalandrma yoluyla pasif
soutma Yaynm yoluyla pasif soutma Ima yoluyla pasif soutma
Buharlama yoluyla pasif soutma Nemini alma yoluyla pasif soutma
Pasif soutma sistemleri ounlukla scak ve scak nemli iklimlerde
uygulanmaktadr. Bu almann konusu olan Antalya Kaleii evleri
incelenirken serinletme elemanlar bal altnda pasif soutma
sistemlerine yer verilecektir. Buharlama Yoluyla Pasif Soutma Hava
iindeki hissedilen snn slak yzeylerdeki su damlacklarnn gizli ssyla
yer deitirmesidir. Havada bulunan snn bir ksm suyun buharlamasnda
kullanlr, dolaysyla i mekan ss azalr ve serinletme salanm olur.
Antalya Kaleii Evlerinin plan zellikleri incelendiinde zellikle
avlularda su esine yer verildii, buharlama yntemiyle serinletme
saland grlmektedir. Antalya Kaleii Evleri srdrlebilir tasarm
kriterleri balamnda deerlendirilirken serinletme elemanlar bal
altnda bu zellik incelenecektir.
3.2.2.6 Shhi Tesisat ve Dolam Sistemleri Binann kullanm srasnda
ssal, sv ve kat atklarn miktarlarn minimuma indirmek zere dzenlenmi
dolam sistemleridir. Bunlarn en nemlileri yamur suyunun kullanm, p
ayrm, bina tesisatlarndan elde edilen kat ve sv atklar, ... vb.dir.
(Tnk, 2001) Doada her madde kullanm boyunca eitli aamalardan geer,
dnr, hibir ekilde atk olmaz. Ekolojik yaklamda atklar ilem grdkten
sonra tekrar hammadde olarak kullanma sunulmaktadr. Tkenmekte olan
kaynaklarn banda gelen suyun toplanmas ve yeniden kullanlmas, bina
tesisatlarndan elde edilen kat ve sv atklarn artma sistemleri
yardmyla kullanlr hale getirilmesi, plerin ayrtrlarak bir ksmnn
tekrar hammadde olarak kullanma sunulmas ekolojik tasarm kriterleri
ierisinde yer almaktadr.
31
3.3 Sonu Sanayilemenin beraberinde artan evre sorunlarna kar zm
olarak, 20. yzylda ekolojik mimarlk ortaya kmtr. Bu blmde, tez
almas kapsamnda yer alan ekolojik yerleim ve tasarm kriterleri
anlatlmtr. Ekolojik mimarlkta yaplarn yerleiminde ynlendirici
kriter olan, topografyaya uyum, yn seimi, yeil doku ve iklim
verileri balklar altnda incelenmitir. Ekolojik tasarm kriterleri;
bina formu, mekan organizasyonu, bina kabuu, malzeme seimi,
tkenmeyen enerji kaynaklarnn kullanm, shhi tesisat ve dolam
sistemleri hakknda bilgi verilmitir. Antalya Kaleii Evlerinde
uygulama alan bulamayan baz zellikler belirtildii gibi son blmde
deerlendirme kapsamna alnmayacaktr. Antalya Kaleii evleri, bu blmde
aklanan yerleim ve tasarm kriterleri balamnda
deerlendirilecektir.
32
4.
GELENEKSEL M MARLIK
Yapay evre oluturulurken insanolunun kararlarn etkileyen en
nemli faktr, blgenin iklim artlardr. klim artlar yzyllar boyunca
bina tasarm ve uygulama srelerinde dikkate alnmtr. klim artlarnn
bina yapmna etkisi dnldnde geleneksel mimarinin ehir ekolojisinde
nemli bir yer tuttuu grlmektedir. Endstri devrimi sonras ivme
kazanan teknik ve teknolojik geliimin her sektrde olduu gibi, bina
sektrnde de yaratt deiim, yzyllarn deneyim ve birikimiyle elde
edilmi geleneksel yapy arka plana itmitir. Oysa teknolojinin snrsz
sunduu zgrln bedelleri ok gemeden anlalmtr, hem 1970lerdeki enerji
krizi ile bir gn enerji kaynaklarnn tkenebileceinin, hem de daha
sonraki yllarda dnyann gelecek nesillere yaanabilir olarak
braklabilmesi iin evre kirlilii, ekolojik denge, iklim deiikliine
ynelik nlemlerin gelitirilmesi gerektiinin farkna varlmtr.
Srdrlebilirlik kavramndan yola klarak, binalarn tasarm ve retim
yntemleri yeniden sorgulanmaya balanmtr. Bu noktada en doru
balangcn, yerel mimari verilerden ip ular yakalamak ve bunlar gnmz
ada kullanc beklentileri ile yeniden yorumlamak olduu kabul
edilmektedir. (Harputlugil ve etintrk, 2005) Bu blmde geleneksel
mimarlk kavram tanmlanacak, Anadoluda geleneksel mimarln geliimi,
Geleneksel Trk Evinin zellikleri ve oluumunu etkileyen etkenler
hakknda bilgi verilecektir. 4.1 Geleneksel Mimarlk Tanm Bir blm
gnmze kadar ulaabilen geleneksel mimarlk rnleri, halk iinden kp
kendini eiten mimarlarn, asrlar boyunca deneme yanlma yntemiyle
bulunduklar yrenin iklim ve doa koullarna uygun bir takm zmler
retmeleriyle gelimitir. Geleneksel mimarlk ya da dier adyla
vernakler mimarlk; halkn kendi evresinden salad malzemeyle,
geleneksel teknikleri ve biimleri kullanarak gerekletirdii bir eit
anonim mimarlk olarak tanmlanmaktadr. (Hasol, 1998) Doan Kubana
(1995) gre vernakler kelimesi; yerel, sade ve anonim kelimeleriyle
e anlamldr. Geleneksel mimarlk, bir kiinin kendi evini, yresel
iilik yardmyla, yresel ve organik bir ekilde ina etmesidir.
Geleneksel mimari, geleneksel toplumda insan rn evrenin byk blmn
oluturmaktadr.
33
Anonim kelime olarak ismi bilinmeyen, isimsiz anlamlarna
gelmektedir. Anonim mimarlk, bu kelime anlam dorultusunda,
yaratclar bilinmeyen, halkn ortak mal olmu mimarlk, adsz mimarlk
eklinde tanmlanmaktadr. (Hasol, 1998) Baka bir tanma gre anonim
mimarlk; ok katkl, mimar belli olmayan, kullanm olan olmayan, hoa
giden gitmeyen, ihtiyaca cevap veren vermeyen her trl mimari eleman
kendisinde toplayan, biri dierinin etkileyicisi ve kklendiricisi
olan yaplar karakter birliidir. Geleneksel anonim mimarlk ise,
gemite ve halen kylerde gelimekte olan anonim mimarlk ya da halk
mimarl olarak tanmlanabilmektedir. Geleneksel mimarlk, halkn
gelenek, kltr, tecrbe ve adetlerinin en ak ekilde yansd yaplar
iermektedir. (en, 1968) Gnmzde konutlar, insan gereksinimlerinin
artmasyla ve teknolojik imkanlarn gelimesiyle ok eitli fonksiyonlar
iermektedir. Ancak gelimi olan konutlar, her lkenin geleneksel
mimarisi dikkate alnarak, toplumlarn kltr ile yorularak olumaldr.
Geleneksel konut evrelerinin korunmas giderek younluk kazanan bir
mimari tartma konusu olmaya devam etmektedir. Geleneksel mimarln
tekrar yorumlanmas yeni tasarmlara yn verebilecek bir etken olarak
belirmektedir. (Baakman, 1991) Geleneksel evreleri belki de en
baarl klan olgu; Sosyal Mimarlk- Fiziksel Mimarlk Sentezinin yetkin
bir dzeyde baarlabilmi olmasdr. onu evreleyen kabuk ta yansma
bularak Bu baar; yaam evrelerinin tatmin edici zmlere mekansal
olmayan boyutlarnn (sosyal, kltrel, ekonomik, teknolojik vb.)
fiziksel mekan ve yeterince ulaabilmesinden kaynaklanmaktadr.
Belirli geleneksel evreleri ada ve kalc klan zellik: her dnem iin
geerli olabilecek bu sentezin salanabilmi olmasdr. Yaam tarznn
mekana yanstlmas, Malzemenin ve strktrn rasyonel yorumlanmas, Bina
evre ilikilerinin bir btnlk iinde yorumlanmas, gibi temel kavramlar
bu evreleri ada ve kalc klmaktadr. (Baakman, 1991) Daha nceki
blmlerde anlatld gibi ekosistem ve ekonomik dnce sistemlerindeki
deiiklikler 1960 sonralar ve 1970 balarnda Batda byk nem kazanm;
minimum enerji kullanmnn amalanmas ile, tkenmez enerji kayna olarak
gne enerjisinden maksimum yararlanma; ve bina kabuunun, ayn
zamanda, bir iklimlendirme arac olarak kullanlmas gerei fikri arlk
kazanm ve yeni form aratrmalar gndeme gelmitir.
34
Oysa yresel mimarlk rnekleri bilinli bir analize konu
edildiinde; Batnn yeni yneldii ve bizim yeniden kefettiimiz bu
yaklamn, bu rneklerde ok nceden benimsendii ve iklimle dengeli
zmlere ulald grlebilmektedir. (Baakman, 1991) 4.2 Anadoluda
Geleneksel Mimarlk Anadolu ilk alardan bu yana, pek ok deiik
uygarln yerleme ve yaylma alan olmutur. Genel olarak bir toprak
zerinde ok sayda uygarln gelimesi, orada ok deiik grleri, yaaylar,
kavramlar ve biimleri ortaya karmaktadr. Anadolu, Avrupa ve Asya
arasnda ok nemli bir balant yeridir. eitli gler bu blge zerinden
yaplmtr. Ayrca Anadolunun deiik ve ok saydaki iklim blgeleri de bu
deiik uygarlklarn yerlemesini ve gelimesini etkilemitir. Btn bu
zellikler, Anadoludaki Trk Evinin biimleniinde etkili olmutur.
(Kkerman, 1996) 11. yy.da, Trklerin Anadoluya yerlemesinden ok nce
Anadoluda bulunan ilk konut rnekleri, kaz sonularna gre Neolitik aa
uzanmakta ve bu dnem konutlarnn zelliklerini tamaktadr. Tun anda
megaron olarak adlandrlan konut tipi grlmektedir. (Akc, 2000)
lerleyen devirlerde, Roma dnemine ait yap gelenei sadece bat ve
gney kylar ile snrl bir alanda etkili olmutur. Yerli halkn byk bir
ksm kendi geleneklerini korumutur. Topografya, iklim, bitki rts ve
ekonomik kaynaklar Anadoludaki sosyal gelimeyi etkilemitir. Dalk
Anadolu ve Dou Anadolu blgeleri, ky blgeler ile karlatrldnda yaam
biimlerindeki farkllk gze arpmaktadr. Ege kylar ile Ege adalar
arasndaki yaknlk kltrel al verie neden olmutur, bylece blgede ard
arda kurulan uygarlklar hem anakaray hem de adalar etkilemitir.
Kuzeybat blgeleri Avrupa ve Balkanlarla yakn balara sahiptir.
Anadolunun i ksmlarndan Toros dalar ile ayrlan Adana blgesi,
gneydou ynnde Suriyenin kuzeyine ve Mezopotamyaya, gneybat ynnde
ise Kbrs, Girit ve Ege adalarna bakmaktadr. Bu blge ayn zamanda
Msr, Ege ve Giritte kurulan byk uygarlklarn da etkisi altnda
kalmtr. (Szen ve Eruzun, 1992) Bu bilgilerden yola klarak
Anadolunun corafi ve kltrel olarak homojen bir yapya sahip olmad
sylenebilir. Kltrel evredeki eitlilik, konut mimarisinde de blgesel
eitlenmelere yol amtr. Anadolunun merkezinde kkleri, bir ok Orta
Dou blgesinde olduu gibi Neolitik aa dayanan kerpi ev gelenei
vardr. Gneydou blgesi corafi olarak Mezopotamya ve Kuzey Suriye ile
birlemitir. Bu blgenin kendine zg yap formlar ve ge Roma ve erken
slam
35
mimarisini hatrlatan ta yap gelenei, Kapadokyann volkanik
alanlarna kadar uzanmaktadr. Karadeniz kylar dnda, Trkiyenin
kuzeydousunda, Azerbaycan ve Gney Kafkasya ile ortak bir ta yap
gelenei vardr. Son olarak, Akdeniz ve Ege kylarnda bulunan, dz ya
da kiremit atl, kbik formda, ak renk boyal evler, Akdenizin mimari
gelenekleriyle ilikilidir. (Kuban, 1995) Trkler 1071 ylnda
Anadoluya geldikten sonra, yar gebeliklerini srdrmlerdir. Seluklu
Dneminde ticarete atlan Trkler, kentlere yerlemeye balamlardr.
Yerleik yaama geen Trkler, balangta kentlerde bo olan konutlara
yerlemiler, eski Anadolu yerleim ve konut kltrn devam
ettirmilerdir. Trkler; Beylikler ve Osmanl mparatorluu dnemlerinde
kendi yaam biimlerini yanstan mekan zmlerini oluturmulardr. (Aknc,
2000) rnekleri gnmze ulaan Geleneksel Trk Evi de, Anadoluya g
ettikten sonra yerleik yaama geen Trklerin, mevcut mimari
birikimden etkilenerek, kendi kltrlerini, geleneklerini, yaam
biimlerini, doa ve iklim zellikleriyle sentezlemesiyle
olumutur.
36
4.3 Geleneksel Trk Evi Tanm ve zellikleri 4.3.1 Geleneksel Trk
Evi Tanm Bu blmde, almann konusu olan Antalya Kaleii Evlerinin de
bir rneini oluturduu Trk Evi hakknda bilgi verilecektir. Trk Evi,
Osmanl mparatorluk snrlar iinde ve bu kltrden etkilenen blgelerde
grlen; gelenek, ekonomik koul, blgesel-doal veriler ve uygulama
tekniklerine bal olarak eitli ekillerde biimlenmi bir Trk kltr rndr
(Ergin; 1994). Sedad Hakk Eldeme gre (1984) Trk Evi, eski Osmanl
Devletinin snrlar iinde Rumeli ve Anadolu Blgelerinde olumu ve be
yz sene kadar devam etmi, kendi zellikleriyle belirginlemi bir ev
tipidir. Dier bir tanma gre Geleneksel Trk Evi Geleneksel Trk
ailesinin yaam kltr ve trelerine uygun ekil ve plan zellikleri
gsteren, asrlarca Trk insannn gereksinmelerine cevap vermi bir
konut tipi olarak bilinmekte ve tanmlanmaktadr (ngr, 1979) Trk Evi
tarih boyunca Trklerin iinde oturduklar ev tipi olarak
tanmlanabilir. Ancak Trklerin tarih sahnesine ilk ktklar zamandan
bu yana mekanlar da ok deimi, Orta Asyadan Balkanlara, Kuzey
Afrikadan Arabistana oradan Karadenizin kuzeyine kadar uzanmlar,
ayrca pek ok devlet kurmulardr. Osmanl mparatorluunda 17. ve 18.
yyda Trk Evi formu gelimi ve geni bir corafi alana yaylmtr (ekil
4.1). Sadece Trkler deil, mparatorluk snrlar iinde yaayan
topluluklar da, bitki rts, topografya, iklim ve ekonomik artlara en
uygun mimari zmn bulunmasnda katkda bulunmulardr. stanbulun bakent
olmasyla, mparatorluk Balkanlara, Suriye, Msr ve Kuzey Afrikaya
doru genilemeye balamtr. stanbul, Bursa ve Edirnenin bulunduu
Marmara Blgesi, Trk Evinin gelitii merkez olarak kabul
edilmektedir. Rumeli ve Avrupa bu merkezden etkilenmitir. olmutur.
(Szen ve Eruzun, 1992) 18. ve 19. yzyllardan balayarak blgesel
zellikler yer yer glenmi, ancak bu farkl ve blgesel gelimeler Trk
Evi bnyesine bir zenginlik olarak katlmtr. Yerel dzenlemelerdeki bu
deime yap tekniklerindeki ve hatta kullancnn yaam koullar ile
gzellik anlayndaki deiimler de uymutur. (Ergin, 1994) Anadolu, Dou
ve Gneydou Anadoluda erken dnem kltrn ve komu blgelerin etkisi daha
kuvvetli
37
ekil 4.1 Osmanl mparatorluu snrlar iinde Trk Evi'nin bulunduu
kentler (Gnay, 1989)
38
ekil 4.2 Geleneksel Trk Evi zellikleri, akraa Kona, Birgi
(Kuban, 1995)
39
4.3.2 Geleneksel Trk Evi zellikleri Trk Evi olarak, zamanmza
ulaan, rnekleri 17. yy.a kadar uzanabilen evlere bakarak Trk Evini
dier ev tiplerinden ayran birok zellie sahip olduu sylenebilir. Bu
zellikler u ekilde sralanmaktadr (ekil 4.2); Plan emas ok Katllk at
Biimi Cephe zellikleri Yapm
4.3.2.1 Plan emas Trk Evi Osmanl mparatorluu snrlar iinde oluup
devam ettii 500 sene sresince byk gelimeler geirmi, yayld iklim,
tabiat ve kltr bakmndan birbirinden farkl ve uzak olan blgelerde
eitli tipler meydana getirmitir. Bu farklar yresel malzeme ve iklim
koullarna uymak zorunluluundan ve yerli geleneklerin
benimsenmesinden domutur. Fakat bu ev tiplerine zg baz
karakteristikler vardr ki, bunlar her yerde karmza karlar. Bunlarn
banda ev plan gelmektedir. Birbirinden yzlerce kilometre mesafede
ve ok farkl artlar altnda ina edilmi evlerde bile plann ana hatlar
bakmndan ayn olduu gze arpar. (Eldem, 1984) Geleneksel Trk Evinde
plan emasn oluturan en nemli elemanlar odalar ve sofadr. Odalar Trk
Evinin en nemli esi odadr. Odalar ev plann konum ve saylaryla
biimlendirmektedir. Trk Evinde Tipler aras farkllk, odalar ve oda
gruplar arasndaki mekanlarn biim, boyut ve niteliklerindeki
ayrcalklardan kaynaklanmakta, fakat odalar deimemektedir. Bu
nedenle Geleneksel Trk Evinde kullanma deiiklii gstermeyen temel e
olarak kabul edilebilir (Trn, 1989). Trk Evi tasarmnda balca etken
fonksiyondan kaynaklanan gereksinmelerdir ve bunlarn byk bir ksm
odalar ile karlanmaktadr. Trk Evinde her odada oturulabilir,
yatlabilir, ykanlabilir, yemek yenilebilir ve hatta yemek
piirilebilir. Btn odalar ayn zelliklere sahiptir. Odalarn lleri
deise de nitelikleri deimez. Bu zellikler geleneksel yaam biimiyle
ilgili olup, yaam biimi ok uzun yllar deimedii iin oda tasarm da
ayn kalmtr (Gnay, 1989).
40
Trk Evindeki odalarn en nemli zellii olan kendi balarna yap
iinde belirli eylemleri karlayan birimler olmalar, Trklerin
Anadoluya g etmeden nce yaadklar gebe adrlar ile benzerlik
gstermektedir (Kkerman, 1996) Trk Evi ve gebe adrn oluturan eler
arasndaki benzerlikler u ekilde zetlenebilir (ekil 4.3); ok amal
orta alan (1) Oturma, dinlenme ve uyuma iin alanlar barndrmas (2)
Kapal depolama alanlar bulunmas (3) Istma eleman bulunmas (4)
ekil 4.3 Gebe adr ve Trk Evi'ndeki oda arasndaki benzerlikler
(Kkerman, 1996)
41
Odann, deiik eylemlere cevap verebilmesi iin deitirilebilir bir
dzen gelitirilmitir. Bu dzen gebelikten gelen alkanlklar zerine
kuruludur. Obada yaama birimi olan, yurt, ak ky, alak, topak ev
gibi farkl isimler alan adr, Trk Evinde odadr. Gebelikten ev
biimine yansyan zelliin oba dzeni olduu da sylenmitir. Buna gre
evdeki sofa ad verilen orta mekann karl, gebe obasnda adrlar
arasnda kalan boluktur (Gnay, 1989). Gebe obalarnda ailecek
kullanlan ve yan yana dzenlenen adrlar, Trk Evinde odalara dnmeye
balamtr. Trk Evi planlar incelendiinde, odalarn birbiriyle balantl
olmad, bamsz birimler halinde her birinin ortak kullanm alan olan
sofaya ald grlmektedir. Sofa Trk Evinde sofa, evin tasarmn
etkileyen ve odalar birbirine balayan en nemli unsurdur. Sofann
grevi sadece odalar arasndaki geii salamak deil ayn zamanda odalar
bir araya toplamaktr. Sofa mekan zaman iinde sergah, sergi, sayvan,
ardak, divanhane ve hayat gibi isimler almtr. Odalarn kendi kendine
yeten birer ev olduu dnlrse, sofa da evlerin arasnda kalan sokak ya
da meydanlara benzetilebilir. Sofa, Trk Evini dier Avrupa
evlerinden ayran bir zelliktir. Sofann yap iindeki yeri ve formu
farkl plan tiplerinin belirlemektedir. (Szen ve Eruzun, 1992) Sofal
evlerde odalar sofa zerine alr. Sofa bir veya iki taraf kapal sokak
durumunda olabilecei gibi ortada meydan durumunda da olabilir. Trk
evini Bat Avrupa evlerinden ayran en nemli nokta, odalarn ayr ayr
sofalara alarak sofann hareket merkezi olmasdr. (Eldem, 1984)
Geleneksel Trk Evlerindeki temel prensip, mekan kurgusunu
deitirmemektir. Bu nedenle blgelere ve yap malzemesine ilikin Trk
Evi snflandrmalarna da rastlanmakla birlikte, en yaygnlam olan
snflandrma plan tiplerine dayanan yntemdir (Trn, 1989) Sedad Hakk
Eldem Trk evini drt gruba ayrmtr (Eldem, 1984). (ekil 4.4) Sofasz
Plan Tipi D Sofal Plan Tipi Sofal Plan Tipi Orta Sofal Plan
Tipi
42
ekil 4.4 Trk Evi'nde sofal plan tipleri
Trk Evinin plan zelliklerine bakldnda, yaam biimi, tarihi ve
kltrel zellikler dorultusunda plan emasnn olutuu grlmektedir. Bu
plan emas iklimsel zelliklere gre odalarn ynlendirilmesinde ve sofa
biimlerinde farkllklar gsterse de mekan ilikileri bakmndan her
yerde ayn ekil