Geeta Notes.pdf

AKS UNIVERSITY, SATNA

Department of Spiritual Studies (Faculty of Social Sciences & Humanities)

SHRIMADBHAGWADGEETA

(Study Material)

______________________________________________

Prepared by : Dr.Nemish Tripathi

Head, Department of Spiritual Studies,

AKS University, Satna

AKS University,Satna Study Material of Geeta

2

Introduction

। लगभग 50

। यह , , -

“

॥“

“ ।

॥“

। यह

वह , नतम

(Emotions) कर -

, , , - (Self-management)

गए

25 42 ,

द ।

जब और

रख तब

18 700

–

1.

2.

3.

18 अलग-अलग और

, इस -

1.

2.

AKS University,Satna Study Material of Geeta

3

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13. - ,

14.

15.

16.

17.

18.

- और कर ।

AKS University,Satna Study Material of Geeta

4

– (Chapter - I)

रण

।

-

, , र, , , , , , ,

, , , , , , , ।

ओर , , , , , ,

, ।

रथ उस रथ ।

रथ पर उस पर ।

य, , ,

कई – पर कर ।

– न ।

– ।

रण गए इस –

-

-

-

-

-

-

– ?

– –

1. जब - , - ,

, , , , , , , .

गई और कर –

AKS University,Satna Study Material of Geeta

5

“ न च ।

न न च च ॥“

2. हम वध हम पर , यह

हम , कर हम

? आकर हम

।

3. , - और

।

4. और

और

|

5. और इस तरह ,

- –

“ ।

॥“

6. - अधम नरक तक ।

– ?

– , , ,

, । –

1. ।

2. आग ।

3. पर ।

4. धन ।

5. ।

6. अपहरण/ ।

AKS University,Satna Study Material of Geeta

6

– (Chapter - II)

एक , – ।

।

, जल, , और ।

, , शरद, , और , और

।

, , , – ।

, , , (Reproductive organ) (excretory organ) –

।

मन , इस 11 ।

, , , ।

, , ।

– ।

, , , , मद – ,

।

– , रज तम, ।

, , – ।

– ?

– , , , , और

इस , –

“ ।

न ॥“

–

1. न और न । , , ,

पर –

“ न न ।

न ॥“

AKS University,Satna Study Material of Geeta

7

2. , , -

कर ।

3. न , न , न और

न –

“ ।

न न ॥“

4. यह , (Non-dilutable) । न , न

। यह , , , एक ।

5. यह , (Unimaginable) (Unchangable)

, , - समझ , यह ,

।

– ?

– जब मन - कर , तब मन

और इस तरह मन वह

–

“ ।

॥“

–

1. ( , , ) पर मन

, भय ।

2. इस न और न पर ,

वह ।

3. कर ,

वश कर –

“ ।

॥“

4. जल पर जल ,

। – “ As all the

AKS University,Satna Study Material of Geeta

8

rivers pours their water in to the ocean but ocean’s grand, majestic nature remains

undisturbed and unchanged.”

5. - कर , , , ,

, कह और और

पर ( ) कर ।

– (Chapter - III)

, ।

, मन इस ।

, , मन , मन

और ।

।

हर गए , – , , , ,

।

यह और

।

– ?

–

, इस , न नव

- और

, , फल , , ,

,

, –

AKS University,Satna Study Material of Geeta

9

“ ।

॥“

, ,

गए

कथन – “ Do all work, but without attachment, work work’s sake never

for yourself.” - , - , - , जय- सम

, गई –

“ ।

॥“

एक रह

, , फल य ?

इस यह

तक , तक

। कर , वह

कर , वह जल कमल तरह फल

,

और यह –

“ ।

॥“

- ’ ’, ’ ’ और ’ ’ ?

– – , ,

इन –

1.

2.

3.

– “ ।

॥“

AKS University,Satna Study Material of Geeta

10

– , ।

, ।

– न , कर ।

– (Chapter - IV)

, –

।

इस –

- 4,32,000

- 8,64,000

- 12,96,000

- 17,28,000

– ?

– इस अमर ।

यह जनक , यह -

“ ।

॥“

इस यह परम - यह -

गई। यह अमर, परम और

।

इस , जब

, पर कर और कर

। ,

इस , और इस

AKS University,Satna Study Material of Geeta

11

। इस और 18 ।

।

- ।

इस समय 5000 , 4,32,000

इस लगभग 20

5000 और तब कर ।

– (Chapter - V)

।

न और न ,

– परम , , , बल, और ।

, - और ।

आठ , । –

I. यम

II.

III. आसन

IV.

V.

VI.

VII.

VIII.

– ? ।

– 1.

, |

AKS University,Satna Study Material of Geeta

12

2. न और न , मन वश

, वह –

“ ।

न ॥“

3. इस - , - , -

और वह ।

4. म , वह

कमल- जल ।

5. ,

।

6. एक , , ,

। -

“ ।

च ॥“

ओर रहकर

।

– ?

– न और न ,

मन , मन,

, –

“ स न न ।

॥“

AKS University,Satna Study Material of Geeta

13

– (Chapter - VI)

।

नए ।

।

’ ’ – मन वश ।

, , ।

मन पर – “ “

समय तक असफल

तक ।

तक असफल असफल

, । वह

और इस

- परम कर

।

– ?

– , ,

, समझकर ,

–

“ ।

स च च न ॥“

–

1. , , , , ।

2. ।

3. कर मन पर कर

- , - , - , - - एक –

“ ।

॥“

AKS University,Satna Study Material of Geeta

14

4. कर वह तरह

। , वह |

---------

1. मन, मन पर

कर और ।

2. पर , ऊन आसन , आसन न न

, मन, वश

, मन एक पर ।

3. , पर । इस

, और

।

4. इस , मन मन इस

अ वह ( )

कर और –

“ ।

॥“

– ?

– जब न और न

, तब वह

, , , ,

–

“ न ।

।।”

– ?

– कर

कर । मन

AKS University,Satna Study Material of Geeta

15

हट य मन और

इस वह और

। वह ,

, ’

’ - ,

मन वश वह -

“ ।

॥“

– (Chapter - VII)

– ?

– और

। ।

–

1.

2.

– आठ –

“ च ।

॥“

, जल, , , , मन, आठ

(Rational) , –

AKS University,Satna Study Material of Geeta

16

(Smell)

जल रस (Taste)

(Image)

(Touch)

(Sound)

मन

आपस

और ।

ऊपर पर आठ

- , जल, ,

- मन, ,

, , ।

।

– उन , इस कर

। यह वह परम । इस तब तक

जब तक यह

न ,

–

“ ।

॥“

इस

और पर इस ,

, ।

AKS University,Satna Study Material of Geeta

17

– ?

- -

! । यह पर ,

पर । , , ,

–

“ ।

॥“

, तप, , ,

बल और ,

और इन , इन । इस

। यह

पर शरण आ , वह

और इस –

“ मम ।

॥“

– ( ) , शरण ?

– , शरण –

“ न ।

॥

–

1. ( ) – - और

, शरण

2. – , । समय

पर पर ।

3. –

, - , , , , कर

, ।

AKS University,Satna Study Material of Geeta

18

4. - , और

, और

सब और

– ( ) , ?

– , –

“ ।

च ॥“

1. – और और

2. – धन

।

3. –

।

4. – परम

और वह ,

और और

, ।

AKS University,Satna Study Material of Geeta

19

– (Chapter - VIII)

– , , , , ?

– –

:- – और ,

एक – ’ ’

– – अलग

और और

– जब ,

– ’ ’

– यह

– ’ ।’

1.

2.

3. समय तक

4.

5. ( )

6.

यह – ’ ’

– , , , ,

यह और

– य परम

और , ,

और – ’

वर ।’

AKS University,Satna Study Material of Geeta

20

– ?

– –

समय , वह

वह

और , , , , सम ,

, –

“ ।

सएव ॥“

समय मन ,

।

कर , वह ।

, सहज और वह इस

–

“ ।

॥“

, , , , जब

, उन इस पर ।

इस ( ) – एक । जब

वह

, वह , तप,

। वह इन कर और

परम –

“ ।

॥“

AKS University,Satna Study Material of Geeta

21

– (Chapter - IX)

– ?

– 9 परम ( )

! यह सब , , परम

और

, और , पर

और समय ,

इन अलग –

“ न च ।

॥“

यह , , चर और अचर

, , , , ,

, । इस । , , र ,

–

“ ।

च ॥“

! , और , ।

, । इस , ,

, , , । , ,

,

–

“ ।

॥“

कर य ,

। मन , , और

, इस तरह पर –

“ म भव ।

॥“

AKS University,Satna Study Material of Geeta

22

– (Chapter - X)

– ?

– ! इस

, , , , , , शम-दम, - ख, - , भय, , , तप, , यश-

अपयश , सब , , , , ,

, ,

–

“ ।

च एव च ॥“

, , , , , मन,

, , , , , , ,

, , , , , और

–

“ च ।

॥“

, , , , , ,

यम , ,

, , , , ,

, । , , , , ,

, , , , बल, ,

, ,

–

“ ।

॥“

! । । चर और अचर ,

रह । ,

एक । ऊपर

।

AKS University,Satna Study Material of Geeta

23

– (Chapter - XI)

– ?

– 11 पर

। अब इस

, , , , , , और

, इस परम

प इन

उस , ,

। यह

उदय , इस कर –

“ ।

॥“

उस , , , , , कमल पर ,

भ यह , न , न

और न , और ,

–

“ ।

॥“

इस और ।

, , , कर

। इस उस न

। तब

, , – ’

भव ॥’ , , ,

और ।

AKS University,Satna Study Material of Geeta

24

– (Chapter - XII)

– ?

तक ।

– तक – और ।

– यह

, और । मन, वश

। -

और कर । इस

, , , , , मन,

, , अचल –

“ ।

च ॥“

इस फल कर

। और परम

, “ ” “ ” । यह कई

इस । यह म

–

“ ।

॥“

- , इस और

और कर । इस

कर , यह

–

“ ।

॥“

AKS University,Satna Study Material of Geeta

25

– ।

– मन

और और ,

। सरल

( ) और

, वह इस तर –

“ ।

न ॥“

मन

, मन परम

। – “ मन जन , कपट छल न

।“ –

“ ।

॥“

इस –

1.

2.

3.

4. और

5.

6. -

7.

8.

9. कर

इस और वह

कर - कर ,

और

म कर

न

AKS University,Satna Study Material of Geeta

26

और -

–

“ ।

॥“

– ।

–

, , ,

, , - , मन पर

। , और मन

, –

“ च ।

स च ॥“

इस पर , और फल

। न और न न । -

कर - , - , - , - , -

कर

घर- और , और –

“ ।

॥“

AKS University,Satna Study Material of Geeta

27

– (Chapter - XIII)

- यह –“ “

इस ।

इस अवयव –

( , जल, , )

( , )

( )

( , , , )

( , , , )

मन ( और )

( , , , रस )

सब इस । , , , ,

, – इन ( ) ।

– इस – “

“ ’ ’ हम और अमर

। – और ।

- – “

मम।“ , , , , , , ,

, , , , , , , , ,

, , , , , जन-

, परम – ,

, वह सब ।

- यह और इस जगत - और वह

, ( ) । , , , ,

, । ।

–

AKS University,Satna Study Material of Geeta

28

“ ।

च ॥“

इस – “ पग , कर

सकल ॥“ और

और , , , ,

और परम ।

– और – “ “

, इस

, इस कथन –

“ स ।

॥“

यह , , यह

ओर कर ।

- – , और - “

“ और

, और

और और –

“ ।

॥“

– इस एक , ,

, परम और और

-

“ च ।

॥“

– इस ड , तरह एक

कण

। इस –

“ । ॥“

AKS University,Satna Study Material of Geeta

29

– (Chapter - XIV)

– आप ? ।

– यह

और और यह

– , और । जब इस वह इन

, इन - –

“ ।

॥“

इस –

– यह और ,

इस ,

और समझ

, जब

वह ,

, -

, फल –

“ ।

॥“

– और

इस ओर , वह

म

,

जब , ,

वह हर समय

इस पर फल

इस –

“ ।

॥“

AKS University,Satna Study Material of Geeta

30

– , ,

, एक कर ।

वह और जब

उस , , और और एक तरह वह तरह

। ,

- , रहन-सहन, - , नरक –

“ एव च ।

॥“

इस ई ,

और जब इन समझ , वह , ,

, परम कर ।

–

?

– ; , –

, पर न और न

पर , इन और यह

, और

, , ,

, और कर

, अ –

“ ।

स ॥“

, वह

और इस तक ।

AKS University,Satna Study Material of Geeta

31

– (Chapter - XV)

।

– ( ), ( ), (

) और ( ) ।

– और । ( ) और

( ) –

“ एव च ।

॥“

– { --- ---- }

{ --- ---- } और इन ।

– ।

– इस

( ) यह और इस

ऊपर ओर, ओर , इस

-

“ ।

स ॥“

इस ऊपर और

, ओर , इस

इस , ,

। इस ,

न और शरण कर ,

आई , ,

पर कर , - परम शरण ,

और , न और और न

वह , , इस

कर । इस और

- , ,

AKS University,Satna Study Material of Geeta

32

- , बनकर -रस ,

( ) , रहकर –

“ ।

॥“

, , ,

। , , अतएव इस

–

“ ।

च ॥“

– (Chapter - XVI)

नरक – , ।

– ।

– इस – (

एव च)। और

, और ,

– –

अभय

और मन

दम मन

– यह ,

AKS University,Satna Study Material of Geeta

33

तप और

सरल

न

-

पर

न

, , , , ,

मन, वचन और

न

न

, । आचरण

न

।

– , मद, , , –

“ च ।

॥“

इस - , न , न आचरण

और न यह , और

। मत यह , इस

, और

,

इस , और

तक अ धन

, वह , , और

भर इस

, बल, ,

और

AKS University,Satna Study Material of Geeta

34

और ए तक

और अधम –

“ ।

॥“

– (Chapter - XVII)

– आप ? ।

– – । यह

रहकर , ।

– , ।

“ ।

॥“

– , । , ,

,

। “ “

– व – “

“

– - ,

– “ ।“

– ।

– –

– , बल, ,

– “ ।

॥“

AKS University,Satna Study Material of Geeta

35

– , , , गरम, , जलन

, इस , –

“ ।

॥“

– , , , ,

–

“ च ।

॥“

– , तप ।

– –

– समझ कर , फल

फल -

, –

“ य ।

स ॥“

– ,

–

“ ।

॥“

– , ,

, , –

“ ।

॥“

तप र – , , मन, , तप –

तप – , , , - और ,

, ।

तप – , , , न और

।

AKS University,Satna Study Material of Geeta

36

तप – , , , - मन ।

तप – न

–

“ ।

॥“

तप – , , , वह

। यह न और न ।

तप – तप

, –

“ ।

॥“

– –

– समझकर, , समय

और , –

“ ।

च च ॥“

– ,

वह ।

– , समय ,

आदर , –

“ ।

॥“

– ’ ’ ’ ’ ’ ’ ।

– :- ॐ

, ’उ’ ’ ’ । अतएव ।

समय

समय । जब ॐ स , बन

, परम , ॐ

AKS University,Satna Study Material of Geeta

37

, यह ’अ’, ’उ’ ’ इन ,

’अ’ - , तप

ॐ –

“ ॐ ।

॥“

– परम और ।

, , तप , परम

’ ’ । , तप , वह । वह

और इस – ।

– दश (Chapter - XVIII)

और – पर और

फल- –

“ ।

॥“

यह इस - ,

। , और फल

कर और पर

समझकर -

, उप ।

– कर

, वह –

“ स ।“

AKS University,Satna Study Material of Geeta

38

–

– जब कर और फल

, वह । न

, न और वह –

“ ।

स ॥“

– समझकर भय ,

। –

“ ।

स ॥“

– जब यत कर ,

।

– –

, मन

, मन - , वह इन ।

– – ,

।

– करण ( ), – ।

:- –

– एक, और ,

।

– - ,

AKS University,Satna Study Material of Geeta

39

– वह , एक , अ , सब ,

, ।

- –

– और , ,

क –

“ ।

॥“

– ,

।

–

,

– –

– ,

और , वह ।

– -फल त ,

, और - , ।

– , , ,

, और , वह

–

“ ।

च ॥“

– –

– यह और ,

और , और , ।

– , कर , वह

– और

, ।

AKS University,Satna Study Material of Geeta

40

– –

– , अचल रहकर और इस मन,

वश , ।

– , , वह ।

– , भय, , ,

।

– –

– और -

, –

“ ।

॥“

– और

, वह ।

– - , तक और

, ह , ।

और – इस –

1. 2. 3. 4.

अलग-अलग । ।

– , और मन , , , , , ,

, – –

“ च ।

॥“

– , , , , , –

– , - और

–

“ ।

॥“

ॐ

AKS University,Satna Study Material of Geeta

41