Gayo Cayo Institutiones 1923

7/28/2019 Gayo Cayo Institutiones 1923

http://slidepdf.com/reader/full/gayo-cayo-institutiones-1923 1/283

CO LLEC TIO LIBROItVn1

IVRIS ANTLIVSTINIANI

IN VSVTS SCIIOLARVN

E DIDERVNT

PAVLVS KRVEGER THEGDORVS MOMMSEN

GVILELMVS STV DEMVN U

ToMVS 1.

BER.OLINI

APVD WEIDMANNOS

MGMXXIII.



GAI

INSTIT VTIONES

AD

CODICIS VERONENSIS

APOORAPHVM STVDEMVNDIANV1°YT

NOVIS CVRIS AVCTVM

IN VSVí1I.SCHOLARVDrI

EDIDERVNT

PAYLYS KRVEGER ET GVILELMVS STVDEMVND

EDITIO SEPTIlMA

IfiSVNT, SVPPLE1iENTA AD CODICIS VERONENSIS APOGRAPHVM

STVDEMVNDO COIIPOSITA

1CCEDVNT FRAGM ENT A NTERPRETATIONIS GAI INSTITVTIONVAI

AVGVSTODVNENSIA AD RECENSIONEM AEbIILII CHATELAIN

EDITA A PALO KRVEGER 0.

BEROLINI

A.PVD WEIDMANNOS

MCMXXIII .





PRAEFATIO GVILELMI •STVDEMVND,

Crisis in Gai Institutionibus exercéndá pendet praecipueet a codice Veronensi (nobis C) saeculo p. Chr. n. quinto uelsexto scril3to et ab excerptis, quae in Iusti niani Digestis et In-stitutionibus leguntur; accedunt minora fragmenta Gaiana partimin aliis iuris collectionibixs partim apud grammaticos seruata,quae enumerauit Adolfus Fridericus Rudorff in commentationi-bus regiae academiae scientiarum Berolinensis a. MD000LXV pag.323 seqq.

Codicis Veronensis rescripti (in bibliotheca capitulara olimnumero XV nunc 1 3 signati) reliquias, quotquot legere ei con-tigit, primus descripsit Iohannes Fridericus Ludouicus Goeschenopitulantibus Immanuele Bekker et M auricio A ugusto de Bethmann-Hollweg. Hoc apographo, quod postea passim emendauit Frideri-cus Bluhme, omnes quae ante annum 4 874 publici iuris factaesunt editiones Gai nituntur. Cum propter imperfectam codicis Clectionem permulta emendatione egerent et multi uiri docti huic

operam darent, nemo Goescheno aut concludere subtilius aut pro-bare acrius coniecturas potuit; proxime ad huno accedit uir de Gaiopost Goeschenum optime meritus Philippus Eduardus Huschke.

Nouum codicis C apographum ipse annis 4866. 1867. 4 868Veronae confeci et iussu academiae regiae scientiarum Berolinen-sis ita ornatum edidi anno 1874, ut ueritati proximam imaginem.redderet i ) . n prooemio huic apographo, quod ca nota significabi-mus, praemisso de fatis et condicione codicis C tam copiose egi, ut

hic paucis ea absoluere liceat, quae ad librum Veronensem per-tinent. lpse pleraque ex eis, quae ante me Goeschen et Bluhme

4) »Gafa Institutionum commentarii quattuor. Codicis Veronensis .denuócollati apographum confecit et iussu academiae regiae scientiarum Beroli-nensis edidit Guilelmus Studemund. Prostat Lipsiae apuid Salomon®m Hirzela. 1874.«



V I-legerant, confirmare, multa corrigere, non pauca primus legereotui. Attamen propter miseram multarum membranarum con-

dicionem multis locis etiam nunc adeo hiat oratio Galana, utisi qui iuris sit consultissimus, edendi Gai officium solus sus-

cipere non debeat. Itaque cum ego soleam artem criticam con-saeptis philologiae finibus terminare et iurisconsultorum disci-

plinan] non ut meam possideam sed ut alienam libauerim, Paulumrueger, qui, si ab incomparabili Theodori Mommsen sollertia

recesseris, in fontibus iuris Romani edendis hodie facile prin-cipem locum tenet, precibus adii, ut eam praecipue editorisprouinciam, quam ad administramlam accuratiore iuris cognitioneopus esset, susciperet. Inde igitur abanno 4 869 subsiciuisferiarum horis Krueger et ego Gaium una tractauimus et editionemprimam absoluimus subfinem anni 4873. Quam quominus statimpublici iuris faceremus, non Kruegeri culpa fuit, sed officiorum,quae ego hic sustineo, mole effectum est; quae ut inde demumabaestate anni 4 876 typis describeretur et anno 4 877 absol-ueretur editio prima permisit. Nec Theodori Mommsen fidelissimiet sumirle reuerendi amici mihi defuit opera: is enim annis 1876et 4 877 benigne et omnia ea quae nouanda esse incontextuGalano censeret, nobiscum communicare uoluit et si qua gra-

uiora inscitiae meae elapsa essent indicauit et multifariam con-siliis adiuuit. Mommseni adnotationum plerasque cum nostriscontexui adscripto ubique Mommseni nomine2).

Post absolutam anno 4 877 Gai editionem primam cum mihiuere anni 4 878et aestate anni 4 883 liceret Veronae commorari,Carolus comes Giuliari, bibliothecae capitularis praefectus mihiamicissimus, liberalissime, ut solet uir egregius, permisit, utlocos nonnullos difficiliores denuo cum codice rescripto conferrem.Per paucos ex

paucis, quos anno 4878

Veronae degere mihi conti-git, diebus laboris socium sese obtulit Paulus Krueger, per reliquoseosque plures solus officium conferendi sustinui. Ex remediischemicis, quibus ipse olim annis 4 867 et 4 868 usus eram, paucislocis codicem leuiter fatigauerat kalium sulphocyanatum mixturapaucis guttis acidi muriatici; nec Lamen commissae iniuriae urit

2) sGai Institutiones. Ad codicis Veronensis apographum Studemundia-num in usum scholarum ediderunt Paulus Krueger et Guilelmus Studemund.

Inest epistula critica Theodori Mommsen. Beroiini apud Weidmannos. 4877.«In hac epistula critica Mommsen eas obseruntiones composuerat, quae inipso apparatu critico editionis a nobis a. 4877 curatae commemoratae nonerant. In editione altera, quam annis 4 883 et 4 884 parauimus, fere om-nes adnotationes Mommsenianas, nisi quae iterata codicis C lectione irritaefactae erant, in ipsum apparatum criticum recepimus.



me angitue conscientia: sane nusquam grauiores labes contraxitcodex in eis locis, quos hoc remedio olim temptaueram ; huius enimope tamquam uelo detracto nudatur antigua scriptura, eademqueintra exiguum tempus denuo operitur et in ueteres tenebras demer-

gitur. Contra non pauci ex eis locis, ad quos legendos olim len-tiore ui kalii sulphurati usus eram 3 ), auno 4 878 et anno 4 883 faci-lius ac plenius legi potuerunt quam anno 1868. Itaque acriterintenta oculorum acie nonnullorum locorum desperatorum lectionemnuperrime perficere potui, in aliis id certe discernere potui, utrumid quod aut a nobis aut abaliis uiris doctis 4 ) diuinando con-iectum esset, incodice extare potuerit necne. Atque utinamsaepius coniecturae tot laboribus excogitatae codice confirmatae

essent! At quamquam ego et Krueger aliquanto cautius plerisqueeorum, qui ante nos ad Gaium emendandum accesserant, in locislacunosis crisin factitauimus, paucis locis ipsum Gaianorum uer-borum contextum coniciendo recuperauimus. Artem igitur ne-sciendi multo etiam fortius, quam a nobis adeo factum est, infuturum exercendam esse mihi constat. Cui admonitioni nefassit siquis parere nolit. Discant igitur homines docti ex eiscorrectionibus additamentisque, quae inde a pagina xvli huius edi-

tionis a me composita sunt, quam fallax sit ingeniosissimi cuius-que opinatio diuinatrix. Ceterum haec quoque iterata codicisVeronensis lectio mihi statio est, non portus; quam emendareuelim, si mihi fatum largiatur, ut in Italiam reuertar; nam librosrescriptos perscrutantibus difficile est ab incepto labore se abdu-cere, siquidem spes spem excitat, quotienscodex in manus resumitur.

3) Conf. C a rooem. pag.

4) Interim Gai Institutionum libros cum alii ediderunt tum Huschke(Lipsiae a. 1878), cuius uenerabilem senectutem felix illa, quae iuuenemornauerat, ingenii ubertas comitatur, et Polenaar (›Syntagma Institutionumnouum. Gai Institutiones iuris ciuilis Rom. secundum Guilelmi Studernundcod. Ver. collationem edid. emend. notisque illustrauit, appositis lustinianilnstitutionibus, iis quidemex recensione Pauli Krueger fere repetitis, etc.B. I. Polenaar, litt. hum. et iur. utr. dr. Lugduni Batauorunn apud E. I.Brill. 1876-1879«). Cuius uiri doctissimi ut acumen ingenii agnoscinnus,ita audaciarn et celeritatemin emendando opere Galano non aemulamur.Nam quo diutius in Gaio restituendo operaria collocaueris, ea certius in-

telleges, quam difficulter in locis desperatis pestifera medicamenta a salu-taribus secernantur, et quo longiore usu exercitationeque adquisita et robo-_ata fuerit in hoc officro facultas, eo cautius a lectione tradita recedas. Ego

his undeuiginti annis, quibus Gaiurrz tractaui, si nihil aliud sane hoe didici,multo saepe difficilius esse ab incertis coniecturis abstinere quam praect-piteminconiectandi periculum ferri. Nec dubito quin et ipse Polenaarmox artem nesciendi in crisi Galana saepius commendaturus sit, poslquamprimus anirni coniectantis ardor consederit. Ceterum uidendunh quo suaquemque natura maxime ferro uideatur.



In, constituendo contextu praeter apographum meum adhi-buimus subsidia, guate in huius praefationis initio indicauimus;in his principem locum ad libri C lectionem imperfectam sup-plendam uel deprauatam corrigendam tenent eae particulae In-

stitutionum Gaianarum, quae inlustiniani Digestis Institutioni-bus'ue leguntur. Quodsi quae discrepantiae lectionis in C et in

uno alteroue ex illis subsidiis obuiam fiebant,, quae utraeque adorationis Gaianae indolem quadrarent, codicis C lectionem in con-textum recepimus. Ceterum in huno codicem permulta mendainfluxisse et apographum meum quisquis obiter perlegerit in-tel leget 5 ) t confirtnant subsidia illa in eis locis , ad quae haecextant. Atque ut omittam neglegentium librariorum calarais nonpauca uerborum monstra excidisse, ut omittam uerba eadem ab

oscitantihus artificibus uel potius opificibus saepe ad taediumusque repetita, tria potissimum sunt genera mendorum in C, dequibus hic breuiter dicendum est: aut enim compendia scriptu-rae, quae in codice illo archetypo extabant, ex quo Veronensisdescriptus est, foede uitiata sunt, aut scholia siue glossemataquae olim in margine uel intra uersus adscripta erant, in uer-borum contextum irrepserunt, aut plura uerba propter homoeo-teleuton interciderunt. Haec potissi ► num necesse est nosse etanimo

semperagitare, ubi inemendando loco

aliquo difficiliatque scopuloso uerseris.Ac certa fere emendatione longe plurimae earum corrupte-

larum libri C sanari possunt, quae exscripturae compendiissaepissime adhihitis ortae sunt; certam enim rationem certaquepraecepta librariolos in adhibendis notis olim secutos esse con-stat. Atque cum is codex, ex quo Veronensis descriptus est,illius modi compendiis siue notis abundaretg, factura est ut isqui Veronensem exarauit, cum in eo quod profitebatur non ae-

que atque antiquiores notarii excelleret, alias notas male intel-lectas falso explicaret, alias cum similihus notis commutaret.Huius generis corruptelarum plurimarum origines ut monstrarem

5) Conf. Ca prooem. pag. xxix seq.6) Abundasse codicem archet.ypum, ex quo Veronensis descriptus est,

scrip urae compendiis cumper se palam est tum ipse dixi in prooemiiapogl.,pho meo praemissi pag. xxhis irerbis: ›constat ... archet n pum eaaetate exaratum fuisse, qua artis notandi studia laetissime uigerent.« Dixiaulem fuisse, non

esse ideo, quia codex archetypus hodie non superest.Verba mea aliter intellexit I. B. Polenaar in Mnemosyne (nou. ser. uol. w.pag. 413 seqq.), quasi dixissem archetypum eam aetatem antecessisse, quastudia notandi laelissime uigerent. Recle me de notarum incodice archetypofrequentia iudicasse docet 1NDEX NOTARVM apographo meo (pag. 253--312)subiectus.



Ix

operam dedi in .INDICE NOTARVMsub finem apographi mei (pag.253-312) typis descripto. Ad huno igitur indicem eos quinostra editione usuri sunt seseenties in apparatu critico delega-uimus additis his uerbis: conf ca pag. . . .;ueluti 1 § 43 (in

apparatu critico huius editionis pag. 11 ad uersum 26) uerbapraescribit Goeschen postscribit Cn, onf. Ca ag. 286 signiócant, quamfacile fieri potuerit ut pro praescribit per seripturae . compendiumexarareturpostscribit, intellectum iri; Si in INDICE il10 NOTARVM (pag. 286uers. 5. 6) simillimae praepositionum post et prae notae conferantur.

Sed haec leuiora; illa uero grauia, quae ad glossemata spec-tant; de quibus admodum lubrica quaestio est: nam cum schola-rum in usum Institutiones scripserit Gaius, neque copiosior ex--

plicatio offendit neque eiusdem sententiae iterata repetitio; alibi,ubi paucis uerbis praeter expectationem insertis s ē ntentia tur-batur, cum in libro C multa commata atque adeo longiora enun-tiata librariorum ad finem properantium oculis omissa. esse con-stet, plerique ex eis uiris doctis, qui Gaium ediderunt, malue-runt de supplementis ad orationem Gaiánam redintegrandamadsciscendis cogitare, atque paucis glossis codicem C inquinatumesse cénsuerunt. Sane non nimis pauca ac plurá quam ex eisexpectes, quae in prooemii apographo meo praémissi pagina xxbreuissime dixi, in librum C irrepsisse glossemata is qui dili-gentius animum aduertet, cum sententiarum conexu docebiturtuca Institutionum Iustinianarum comparatione, quae in nonnuliisloeis ex Gaio haustis recte glossematis illis carent. Haec adul-terina additamenta pleraque singulis uel paucis uerbis com-prehensa sunt, quibus glossatores praecipue aut uerborum struc-turam adiuuare aut sententiae uel uocabuli alicuius uim expli-care studuerant; exemplis a me in C a 1. 1. collectis facili negotioalia exempla ex hac editione ipsa addas ; glossemata enim omnia,nisi quae in apparatum criticum relegauimus 7 ), in ipso uerbo-rum Gaianorum contextu his uncinis [ ] saepsimus, conf. e. g.II § 91 etc. etc. 8 ) . otest sane fieri ut plura quam in hac edi-

7) Pancas illas atque ex parte ineptas rubricas, quas in libri 1 initio(§§ 4. 8. 9. 43. 44. 48. 20. 28) secunda manas (C2 ) et alibi passim prima

manus (uel rubricator) add id it (I § 166 a;II § 80. 409. 174. 492. 224. 229.235; III § 139 — aliae rubricae nune legi nequeunt, conf. Ca pag. xxvniseq.), quamquam non ab ipso Gaio scriptas esse constat, infra hos unci-nos [ ] suis locis in ipso uerborum Gaianorum contextu, ut lectorum com-modo consuleremus, retinuimus.

8) Facillime ea glossemata deprehenduntur, quae codicis C corrector(nobis C2 ) emere ex sao ingenio adiecit: ea non modo superuacanea sunt(sic indices et argumenta paragraphorum), sed ex parte per sententiae ratio-nem ne ferri quidern possunt.



a

tiene seclusimus glossemata in libro C insint, nec uero nefasducendum est in tanta huius quaestionis difficultate a susceptasemel persuasione discedere; nec tamen multo plura guaro, cum

cautissime in . hac quaestione ageremus,non ipsi deleuimus, ex

glossematis orta esse certo demonstratum iri confidimus; certemodum excessit Polenaar, cum hac emendandi ratione ita utere-tur, ut glossemata sescenties latere suspicaretur.

Propter homoeoteleuton multa orationis commata in codice Cintercidisse et Collatio atque Iustiniani Digesta Institutionesquedocent et dudum intellectt ► m est 9 ). Sicuhi hi fontes in locispropter homoeoteleuton in Cmutilatis nos deficiunt, partimuetera aliorum uirorum doctorum partim noua additamenta exem-

pli gratia proposita in « contextum quidem uerborum recepimus,sed nostrum illud solle ► nne seruauimus, ut ne quam grauioremlibri C labem sine adnotatione dimitteremus: omnia quae in C

ita desunt, ut ne lacunae quidem signum ullum in Cextet, ethis uncinis <> saepsimus (conf. e. g. I§127 aliaque id genusfere innumerabilia) et inclinatis litteris exprimenda curauimus.

Ex his quae diximus apparet, quam saepe inemendandoGaio ad coniecturas refugiendum sit. Cum uero ex eis coniec-

turis, quae post Goeschenum a uiris doctis ad codicis Veronen-sis apographum Goeschenianum aBluhmio passim emendatumprolatae sunt, paucae noua quam ipse institui codicis lectioneconfirmatae, multo plures irritae factae sint, in hac editione or-

nanda eam fere uiamsequendam esse duxi, quam cum aliipraeiuerunt tum Carolus Lachmann caute tenuit. Itaque cumblim syntaxi Gaianae suam constantiam perpoliendo uindicareinstituissem, postea in contextu uerborum omnia ea intacta relin-quere malui, quae aliquo modo ferri posse uiderentur; oratio

enim quamquam a Gajo diligenter formata est, non tamen eamaequabilitatem adsecuta est, quam seuerioribus Ciceronianaeaetatis scriptoribus restituere fas est. Accedit quod ad.huc nemoaccuratius de eis orationis legibus quaesiuit, quas inreliquispraeter Institutiones libris Gaius secutus est"). Raque (praeterorthographica) in minutiis sibi constantem esse Gaium nolui;

9) Quod Polenaar in hinetnosyne (nou. ser. uol. IV pag. 11 5 seqq.) in -uenisse sibi uisus est singulos codicis archetypi uersus fere uudedicenasliberas complexos esse, id frustra ita dcinons:rare conatus est, ut prorsusincredibilibus notarum monstris ea ► aratLnn fuissa codieem archetypum iden-tidem statueret.

40) Initium huius quaestionis nuperrime publici iuris fecit GuilelmusKalb in Woelfflini Archiv für tateinische Lerilrographie und Grammatik uol. 1(4883)pag. 82-92 [conf.Kalb, Roms Juristen (4890)pag. 73--88 ;GrupeZeltschriftder Savigny-5tiftuna XVII (1896) pag. 311 --323. XVII (1897) pag. 243--$28].



X--

quod qui maluerit, facili negotio talia emendabit quale illud estI§ 192 (pag. 43, 17 huius editionis) obl,igalionisue suscipiendae.Eandem inconstantiam in uerborum modis adhibendis non rarocum C conseruare malui: ueluti I § 76 (pag. 19, 24 huius edi-

tionis) expectes conubium s i t, I § 195b (pag. 44, 14) expectesdederit, etc. Nec tamen inani prudentiae laude sola delector.Quin etiam nescio an nonnullis locis longius guara par est pro-gressus sim in perpolienda oratione Galana: sic uidetur quidemGaio in Institutionibus, si codici Cfides habenda est, ubiquereddi posse proinde forma (conf. Ca pag. 286); attamen confiten-dum est in eis fragmentis, quae qui iussu Iustiniani Digestacompilauerunt ex aliis (praeter Institutiones) Gai libris excerp-

serunt, Gaium, si his testibus fides habenda est, multo saepiusperinde aduerbio usum esse quam proinde. Nescimus autem,qua lihertate compilatores Iustiniani orationis antiquiorum iuris-consultorum formam mutauerint: e. g. testibus Digestis 45, 1,141, 2 Gaius semel scripsit proinde ac sipaterfamilias"), alibiconstanter proinde ac (sine si) in eiusmodi locutionibus; iam cumI § 148 (pag. 36, 9 huius editionis) codex Cpraebeat proindeac sifCliae, huno soloecismum ipsi Gaio tribuere prima specie

uix quisquam dubitauerit; attamen cum in eodem enuntiato(i § 148) Gaius teste eodem codice C scripserit proinde ac nepti,non proinde ac sinepti, elegantiore forma etiam in priore huiusenuntiati parte usum esse Gaium mecum consenties. His et si-milibus exemplis cautior factus in contextum non recepi nisi easemendationes, quae fere certae uiderentur, ac ne in apparatucritico quidem adscripsi nisi selectas uirorum doctorum coniectu-ras, quae aliqua probabilitate commendarentur. Ceterum etiam

earum emendationum uel correctionum, quas facili negotio quiuispaulo doctior faciat, primum auctorem fere ubique adieci; at-tamen meum nomen nusquam adscripsi, quoniam non tam re-censendi Gai quam intermortuae scripturae codicis C plenissimereciperandae et corrigendorum uulgarium huius codicis mendorummunus ad me potissimum pertinuit, et sane pauperis ingeniiesse ex emendatiunculis facilem gloriam quaerere Lachmann 12)suo iure monuit. Quodsi quis amplissimam coniecturarum a

uiris doctis excogitatarum copiam cognoscere uelit, is adeat Gaieditiones ab Eduardo Boecking anno 1866 Lipsiae curatam etab Ernesto Dubois auno 1884 Parisiis publici iuris factam.

14) De Iustiniani Institutionum usu loquendi conf. Eduardus Grupo >deIustiniani Institutionum compositione‹ Argentorati 9 884 (in DissertationumPhilologicarum Argentoratensium uolumine IX) § 4 nr. 3.

42) Praef. ad Terent. Maur. pag. vir.



XII

Cum maior dificultas in Gaio restituendo quam ex mendislibrariorum codicis C inde oriatur, quod multae huius libri re-scripti paginae aut totae aut ex parte hodie legi nequeunt, summa

cautione usi sumus in his hiatibus lectionis Veronensis explen-dis 1 3 ) . eseruimus igitur non pancas lacinias desperata conec-tendi facultate ac maluimus orationem Gaianam foede hiare quamin pertusum, ut cum Plauto loquar, ingerere dicta dolium ope-ramque ludere atque falsa uel incertissima contextui obtrudere.Ilanc abstinentiam probaturos esse philologos confidimus; sedquoniam inueterauit ut in libris iuridici argumenti lacunae pauloconfidentius explerentur, propter iurisconsultos, qui Gaianis stu-

diisnon tam propter orationem operam dare solent quam propter

argumentum, in adnotationibus apparatui critico insertis saltemea quae in codicis C hiatibus olim infuisse cum aliqua proba-bilitate uiderentur, indicauimus, alibi artem nesciendi exercen-dam esse expressis uerbis monuimus. Vbi enuntiatorum in codicisC lectione hiantium plura uerba uel commata fere integra in C

supersunt 1 4 ), ut appareret quo fere sententiarum conexu uerbauel commata quae legi possunt olim coniuncta essent, supplendipericulum inadnotationibus ita fecimus, ut excepto uno aut

summum altero loco fere nusquam ipsum Gaianae orationis con-textum recuperatum esse persuasum haberemus 1 5 ) . lano longe

43) In locis lacunosis uersuum codicis C confinia significauimus haclineola

4 4) Plerumque, ut commodo eorum prospiceremus ac consuleremus, quiadhibito codicis Veronensis apographo examinaturi essent, quatenus supple-mentum coniectura factum cum ductibus litterarum, qui in C dispici po-tuerunt, congrueret, erassioribus typis describendas curauimus eas litte-ras, quae in ipso C

lectae sunt; contra ubi alitterarum ductibus ex Cenotatis recedendum erat; inclinatis litteris usi sumus: ueluti quod II § 4 4in apparatus critici paginae huius editionis 47ae ubiecti uersu 1 4 expressumest >tollendi aedes et officiendi luminibus«, id significat litteras tollend etlitteras luminibus in codice Veronensi lectas esse, pro litteris endi aliarumlitterarum umbras in C uideri apparuisse, litteras denique >iaedesetofficicsuppletas esse in loco desperatae inC lectionis. Ceterum non in omnibussupplementis haec typorum discrimina curanda duxiiuus.

4 b) Supplementorum formam genuinam si quis sola coniectura restituerese posse confidat, quam uana is captet, docent permulti illi conatus, qui,antequam codex Veronensis denuo excuteretur, ad schedarum Goeschenia-narum uel Bluhmianarum fidem a uiris doctis facti sunt: quippe qui raroipsa ea uerba coniectando reppererint, quae postea a me in codice C legipotuerunt. Itaque cum facilius inueniantur quam eligantur supplcmenta,ubi inlocis lacunosis, de quorum sententia nulla esset dubitatio, pluressupplendi uiae patebant, unam eligere malui: multa adferri possunt exempla,sed uel unum ex eis quodlibet sufficiet: itaque I § 422 non minore iurequam id,quod e. g. posui, haec supplementa proponi poterant: sed inpondere; nam olim (uel nam tul») et asises librales erant et dupundii bilibres,



difficillimam editionis partem fere solas administrauit Krueger,qui, quantum fieri posset, ad ea supplementa se accommodauit,quae ab aliis uiris doctis ueri non dissimiliter .proposita essecenseret, cum praesertim hoc toto supplendi officio ipsa uerba

Gaiana recuperari uix posse Krueger mecum consentiret.Superest ut de typorum discrimine dicamus et de adnota-tionibus, quibus hanc editionem instruximus:

Atque primum quidem in uerborum Gaianorum contextuhoc ipso typorum genere quo in bao praefatione typographumuti iussimus, expressa non sunt nisi ea uerba eaeue litterae,quaecumque certo uel ueri simillime in C aut a me aut ab eis

qui ante me huno codicem excusserunt dispici potuerunt. Ea

quae in uerborum contextu inclinatis litteris expressa sunt, autin libro C legi quidem non potuerunt uel a legentibus cum simi-libus litteris permutata sunt, sed tam probabiliter suppleri uelmutari potuerunt, ut fere nulla restaret dubitatio, aut aliter inlibro Cleguntur, quid autem liber Cpro his praebeat, in in-ferior e adnotationum laterculo accurate adnotauimus 1 6 ) . misi-mus tamen in apparatu critico longe plurima eorum quae adsolam rem orthographicam 1 7 ) el ad notas (sine compendia scrip-

turae sollemnia) leuiter corruptas pertinent; quae si relinquamet inertiae meae largiar, non uereor ne mihi irascantur lectores:ea omnia si quis accuratius cognoscere uelit, adeat C a- et inpri-mis indices notarum et orthographicum (C a ag. 253-312 etpag. 313 -325) ; apographo enim meo carere omnino non poterit,si quis crisin Gaianam recte instituere uoluerit. Ceterum uteorum, qui hac editione usuri essent, commodo inseruiretur,nonnulla in genere orthographico firmius constituenda putauimus

uel: sed in pondere posita; nam et as(ses librales erant et dupundii binas li-

bras continebant uel similia.1 6) Legentium oculis ut succurreremus, in apparatu critico lectiones

codicis C, qui continua scriptura idest non diremptis uocabulis exaratusest, ita repraesentauimus, ut uerba fere constanter dirempta exhiberemus.Vbi propter imperfectam lectionem nonnullae litterae in C legi quidem nonpoterant sed quae litterae extitissent sententiarum conexu perpenso proba-biliter diuinare licuit, nonnusquam eas ipsas litteras his uncinis O saep-

tas perscripsimtis: sic 1 § 127 adnotatio ad pag. 29 uers. 20 huius editionisa nobis adscripta )(nepite)suec significat in C legi non potuisse nisi ›sueclitteras, probabile tamen esse proximum ante has litteras locum occupasselitteras »nepte« ita, ut in prioris uersus exitu litterae »nepc, in posteriorisuersus initio litterae >te< ante »sue‹ extarent.

47) Nec magis uocabuta , inC male dissecta uel perperam duobus uer-sibus distributa in apparatu critico curauimus; conf. de syllabarurn diui-sione Ca pag. xZUt seqq.



uerborum latinorum formarla inducere posse uiderentur.

otam codicis Veronensis, sicut supra pag. v diximus, inpparatu critico a nobis composito uoluimus esse C litteram. Vbirimae manus (C 1 ) scriptura a uetere correctore semidocto (de

quo conf. Ca pag. xxix seq.) secernenda erat, hunc nota C2 distin-imus. Nota C° significauimus scripturam in C non plenis inte-risque litteris omnibus perscriptam sed per unum pluraue cona-endia tachygraphorum notariorum more expressamly). C2n igi-

tur significat scripturam, quae a C2 ita profecta est, ut ipse C 2

i. e. codicis Veronensis corrector uetus) compendio scripturaeitie nota sollemni uteretur. Signum interrogationis in apparaturitico idem significare uoluimus atque »ut uidetura;sic adag. 3 uers. 48 hoc signum indicat non prorsus certo dici possen C nihil nisi et (non addita lineola, qua compendium scrip-urae indicaretur) extitisse , uideri tamen nihil nisi el ibi scrip-um fuisse.

enique in apparatu critico praeter discrepantiam scripturaeibri C et selectas uirorum doctorum coniecturas congessimuslenius, guara a prioribus editoribus factum est, subsidiorumllorum, de quibus supra in huius praefationis initio diximus,ectiones a C discrepantes; atque Digesta quidem ad editionis

ommsenianae, Institutiones lustiniani ad editionis Kruegerianae

quam factum adhuc est 1 8 ); Raque etiam inuito libro C fere ubiqueconstantem eorundem uocabulorum orthographiam in contexturestituimus. In locis eis, qui nisi andad coniectura restitui

nequeunt, et in locis desperatis, de quibus nihil nisi incertae etquae uario modo in uerborum Latinorum speciem comprehendipossint reliquiae supersunt, propter typographum non omneslitterarum apices omniaue bacilla inflexa et incuruata, quae inlegi posse uisa sunt, typis describenda curauimus, sed delegaui-mus lectores ad Ca conf. e. g. pag. 76, 4 0--77, 4 huius edi-ionis etc. etc.), similiterque in desperatis paginarum partibus

(ueluti in priore parte paginae libri C 45) non descripsimus inerborum Gaianorum contextu nisi eas litteras, quae aliquam

18) Scriptura sollemnis et in codice C constanter seruata rerum man-cipi et nec mancipi, quam antea in res man cipii et nec mancipii mutauimus,

in tertia editione restituta est.49) Notarum usus ingenioli uel mediocris est, exercitationis tamen ma-ximae. Itaque quoniam non omnes, qui hac editione utentur, magnamillam notarum sollemnium copiam memoria tenebunt, ín apparatu criticofere constanter pro ipsis codicis C notis harum explicationem dedimus (ad-dito ubi utile uisum est C h [id est ›C per notam«] signo). Accuratiora debis scripturae compendiis, quibus liber C abundat, qui scire uolet, isadeat Ca pag. 553-31 5.



fidem laudauimus. Maluimus autem plures quam ad Gaiumemendandum opus esset lectionis discrepantias ex Digestis etInstitutionibus lustiniani excerptas adscribere, ut appareret,quam libere interdum el qui iussu Iustiniani 1)igesta Institutio-

nesue componebant, orationis Gaianae forman/ immutassent; necparum inde ad crisin et Gai et Iustiniani Institutionum promo-uendam profecimus, quod hos compilatorum Iustinianorum librosdenuo contulimus. Qui compilatores ubicumque propter iu snouatum uerba Gaiana aut omittendo aut addendo aut alia sub-stituendo mutauerunt, id genus discrepantiae in apparatum cri-ticum fere non recepimus; nec magis adnotauimus, sicubi inperiodi alicuius exGaianis Institutionibus depromptae initio par-

ticulae copulativae ablustinianis propter sententiarum conexummutatae sunt. Raro mutatum in Iustiniani Institutionibus uer-borum ordinem non enotauimus, uhi transpositionem illam arbi-trio compilatorum Iustinianorum deberi (e. g. ex Digestorumcomparatione) certo apparet. Atque uel magis Epitomae Gaia-nae lectiones a codice C discrepantes silentio praeterínittendaeerant.

In super i ore adnotationum laterculo, id est inter uerbo-

rum Gaianorum contextura et illum de quo diximus apparatumcriticum, indicem congessimus eorum locorum, qui uel in Diges-tis uel in Institutionibus Iustiniani uel in aliis libris iuridiciargumenti exGai Institutionibus siue ad uerbum tenus seruataorationis Gaianae forma siue leuius immutata desumpti sunt20).Omisimus tamen in hoc indice Epitoman] Gaianam, quam ne inapparatu critico quiclem citauimus nisi in locis quibusdam diffi-cilioribus. Vbi eorum , qui in hoc indice respiciuntur, fontium

contextus adeo consentit cum ipsis Gai uerbis, ut omnes discre-pantias ex illis in apparatu critico enotare liceat, hoc signo utimur^ ► _«(uide e. g. I § 1); ubi paulo pluribus immutatis ita con-sentit, ut fere omnes discrepantias enotare licuerit, hoc signo»fere=« (uide e. g. I § 38); ubi denique Gaianam orationemliberius mutatam esse apparet, quam ut omnes discrepantiasenotare fas sit -- id quod saepius in libris InstitutionuYn Iusti-niani tertio et quarto quam in libris primo et secundo facturn esse

constat —, hoc signo utimur »conf.n (uide e. g. I § 39).In eodem adnotationum laterculo sicubi Gaius ipse alios com-mentariorum suorum locos citat, eos locos suis numeris signatosindicauimus (uide e. g. I § 39).

20) Raro, ubi opus esse uisum est, conferri iussimus similes locos in aliis(praeter Institutiones Gaianas) Gai libris extantes; uide e. g. II §§. 67. 70.



XVI

In. paginarum margine dextro numeros paginarnm codicisVeronensis adscripsimus, conGnia . harum paginarum in ipso uer-borum Gaianorum contextu his lineolis significauimus: ueluti

huius editionis pag. 4 uers. 22 hae lineolae indicant post uel ter-minari codicis Veronensis paginam 2, incohari eiusdem paginam 3.

Praeterea in eodem paginarum margine dextro numerauimus uer-sus paginarum huius editionis, ad quos adnotationes criticasredegimus.

In paginarum margine sinistro adscripsimus numeros para-graphorum cuiusque libri; eorundem summam comprehensamprope marginem exteriorem (in summa pagina) exhibuimus.

Scribebam Argentorati Kal. Iun. a. mDCCCLXXXIIIt.

PRAEFATIO PAVI:I KRVEGERI.

Post mortem Studemundi adhuc nemo extitit, qui opus ab illo incep-tum in se reciperet, ut iterato codicis Veronensis examine quae reman-serunt !acunas nobis expleret. haec igitur quinta editio non aliis lectioni-bus codicis Veronensis nititur nisi iis, quae continentur apographoStudemundi (Ca ) et supplementis huius apographi quae infra sequuntur (Gas).

Inter subsidia critica Graecae lustinianarum lnstitutionum paraphrasis,quae Theophili esse traditur, iam in tertia editione amplius quam anteafactum est rationem habui, postquam Contardus Ferriní iniuria eam abeditoribus neglectam esse non sine causa notauit 1 ); constat enim huiusparaphrasis auctorem praeter lustiniani contextum Gai quoque commen-tarios ante oculos habuisse et ex his -plurima eorum adsumpisse, quaeIustiniani uerbis in paraphrasi accesserunt 2 ). eos igitur paraphrasis locos,qui uel ad crisin Gaiani contextus uel ad supplendos hiatus aliquam utili-tatem uidentur habere, inter reliqua subsidia critica adnotaui. his prae-terea fragmenta Augustodunensia (conf. pag. XL sqq.) accesserunt, quorurnope unum certe locum (Gai. 4, 45) suae integritati restituere licuit.

Quartae editioni, quae auno 4 899 prodiit, nonnulla supplementa emen-dationesque Theodori Mommseni accesserunt. ad hanc quintam editionemnon sine fructu sextam Huschkii editionem adhibui, quam E. Seckel etB. Kuebler anno 4 903 curauerunt.

Bonnae mense Februari.i anni 1905.

1) Hendiconti dell' Istituto Lombardo XVI (4883) pag. 569 sqq. et Archi-vío giuridico XXXVII (4887) pag. 381 sqq. et Byzantinische Zeitschrift VI(1897) pag. 547 sqq.

2) Ferrinii coniecturam, qua omnia Gaianis similia, quae apud Iusti-

nianum aut aliter leguntur aut omníno non extant, Gaianae origini attribuun-tur, ualde restringendam esse docuit cauta et arguta dissertatio HenriciBrokate de Theophilinae quae fertur Iustiniani Institutionum Graecae para-phraseos compositione. Argentorati 4 886 (Dissertationes philologicae Argen-toratenses selectae XI pag. 443 sqq.).



SYPPLEMENTA

AD

C O D I C I S t i 7 ? R O X E N S I S A P O G R Å P I I U

S T l ' D R I S V N U I I N 1 ' l t "

C( )M POS V I 'i'

GVILE_LMVS S'1'VDEMVND

4) Haec SvrpLEMENTA in apparatu critico editionis Gaianae notaCaz significauimus.

GArvB.



XVIII

Praeter eos, quos infra commemorabo, locos annis 4 878 et 4 883

denuo contuli has partes codicis Veronensis pag: 22, 12-24; 65, 4. 2.

40; 66, 4-3; 69, 48; 70, 4 -24; 73, 20; 84, 9; 86, 1-8; 87, 20 -24;95, 4-24; 96, 4-24; 409, 1-24; 140, 1-24; 444, 1-6. 16-24; 457,

4 -24; 458, 4-24; 171, 1-24; 472, 1-24;477, 4 -24; 192, 1-24;

499, 4-24; 22'+, 5-7. 40-42. 18. 19; 249, 1-24; 230, 21-24.Versuum fines in apographo ideo parum accurate codici Vero-

nensi respondent, quia paulo diuersa spatia singulis litteris in codice

occupantur. Parum accurate typographus aliquot litterarum formas

reddidit, ueluti uarias 7 uel y formas (= con-), pag. 410, 24 litteram

ultiman), litteram ^1 etc.Altiores quam in apographo sunt lilteru-

lae f et 1. subuerNuum finem.Paululo inferius collocandae erant e. g. hae litterae: pag. 409, 8

litterae 4 a ; pag. 474, 11Iittera prima; etc.Paulo gracilinres ac minus crassae esse debebant e. g. hae lit-

terae: pag. 23, 44 liltera prima; pag. 440, 1 littera 16a ; pag. 444, 48

littera prima; pag. 157, 22 tittera 44 a ;pag. 158, 4 littera prima; pag.249, 6 littcra prima; pag. 249, 8littera prima.

Paulo minus altae esse debebant e. g. hae litterae: pag. 23, 44littera prima; pag. 65, 40littera 9 a ;pag. 86, 7 littera prima; pag.96, 4 littera prima; pag. 96, 16 liltera prima; pag. 4 4 0, 14 litterae

tres ultimae; pag. 441, 23 litterae duae ultimae; pag. 157, 5 littera

tertia; pag. 177, 3 litterae tres ultimae ; pag. 477, 7 littera 4 6 a ; pag.177, 14 littera prima; pag. 249, 4 litterae 4 a et 2 a ;item numeri in

marginibus paginarum 65. 95. 441 etc.

Paulo altiores esse debebant e. g. hae litterae: pag. 110, 1 litteraprima ; pag. 440, 24 littera prima; pag. 458, 12 littera prima; pag.474, 12 littera paenultima; pag. 249, 8 littera 34a.

Paululo maiore spatio a littera proxime sequente separandae erante. g. hae litterae: pag. 23, 15 littera 10 a ; pag. 23, 18 littera quinta;

pag. 65, 4 littera 24 a ; pag. 66, 4 littera 30a ; pag. 70, 23 littera 25a;pag. 86, 3 littera 44 a ; pag. 86, 8 littera 4 6 a ; pag. 95, 2 littera quinta;pag. 95, 12 littera 33a ; pag. 95, 43 littera 44 a; ag. 96, 10 littera 26a;pag. 109, 8 littera quinta; pag. 409, 14 littera nona; pag. 109, 46 lit-tera prima; pag. 109, 19 latera 23 a ; pag. 110, 12 littNra nona; pag.440, 43 littera 22a ; pag. 144, 21 littera 22 a ; pag. 474, 45 littera 18a;pag. 474, 46 littera 8 a ;pag. 477, 3 littera 34a.

Paululo minore spatio a littera proxime sequente separandae erante. g. hae litterae: pag. 96, 3 littera altera ; pag. 4 58 5 7 littera septima.

Punctum paulo altius collocandum eral e. g. pag. 23, 49.



ADDENDA ET COR RIGENDA 1 )

IN

CODICIS VERONENSIS

APOGRAPHO STVDEllZVNDIANO.

pag. VI in ultimae adnotationis uersu (ab ultimo) quinto pro

y 2 239, 240 93 249, 250 lege 92 249, 250 93 239 , 240

pag. XVIII uers. 22-25 uerba inde ab ac ne memorabili usque

ad quaesiuisse uidetur una cum adnotatione a ) elenda sunt

pag. XXI intabulae laterculo quarto pro92

3

ega3

2

239.240 249.25039.240 249.250

pag. XXVI uers. 42 ante 100, 3 adde 95, 43;

pag. XXVI uers. 20 ante 39, 18adde 17, 3 ? ; 20, 21 ;

pag. XXXII in uersu paenultimo dele . e =

pag. 4 supra uersum 4 corrector non NAT per scripturae com-í 11:!

pendium sed uocabulum NATA =_- perscriptum dedit

pag. 4, 9et 43 lectio certa est

pag. 2, 4nonhoRTSi.sed hopistX apparuit; fuerit

ho t.sl^pag. 2, 4pro p l e B t Cc1Txlege

pag. 2, 5 pro ' FUir ege F . 0 l T

plFBlsc1Tx

4) Conf. etiam CORRIGENDA ET A D D EN D A in Ca pag. aaai seq.



xx

pag. 2, 4 2 pro p U C l S lege ,p U C I S

pag. 2, 13 et 3, 12 et 3, 48 et 4, 18 lectio certa est

ad pag. 5] Postquam ipse anno 4874 nouum apngraphum codicis

Veronensis edidi, Bluhme per colloquii familiaris occasionem Kruegeronarrauit ea quae in schedis Blulimianis de paginae quintae lectioneexlarent, olim a se obiter inspecto codice descripta esse neque adlli-benda esse ad orationem Gaianam redintegrandam, eamque schedulaminfelici casu in schedas Verona in Germaniam transmissas irrepsisse

pag. 6, 7 lecho certa est

pag. 6 , 15 in fine interuallum inter eret IN cerco docet non

etsed et(iatn) exprimere uoluisse librarium

^

pag. 6-17 haec appa ruerunt : FTS l f ) F A F F C eRlitterulas i et rsupra octauam et snptimarn ab exitu li.tteras quo-minus ab ipsa prima manu (non a correctore) additas esse sumas,nihil impedit. octauarn ab exitu iitteram, cuius inferior pars fortassesacra scriptura obducta est, q quarn litterarn a!iquam correctioneelTectam fuisse probabilius est

pag. 7, 14 et 15 mea lectio certa est; 7, 15 plura quarn olirn nenunc quidem legere potui

pag. 8, 4-5 leáe 1 )

1Cuispom.121:,f l?2°--p_3'IS==u=__.

P 1 113

___ _-_

_Á =xxx: ; U = - - ----

á.+

3

1 4psFFlitUSC= °s fzs_1__ = t e_-o)“_-

r-uz =5 óFBFTCS .mpB ,RF^ = s^ ^

1e----=-

T11

-Y

E ^

^-- i. i^_sF —

4 post octauam litteram non FTEXTINUSFIEIUSFIUS ex-

titisse constat. 1 postIÁTI N Á certum est Sir non extitisse.4 spatium inter qu et S U (p litteras incertissimas sufficit e. g.

1) Pro cis litteris, quarum lectio nimis incerta est, punctis di-stinctas litteras adhibui; quarum lectio sifere merae coniecturaedebetur, supra eiusmodi litteram punctis distinctam signum inter-rogationis addidi.

1

- 1 1 1 1 11 1t l-- -== –="s

°_?^=_XXX^ _==xXX

t



% XI

ad LUX uel similes litteras capessendas. 2 pro duabus primis lit-

teris possis etiam de unico N cogitare. 2 hic uersus nullo modo a

KUpTils incepit. 2 postpmssume que FSTTUTO-Rl bUS neque FTUTORI Bextilit. 3spatium post alteram

'literam sufficit e. g. adioqitteras capessendas. 3hic uersusnullo modo autablS C ITU Raut ab ?kg ncepit. 3hic

uersus non uidetur in SI uel rl exiisse. 5 duanaquam eorum, quae

post UT scripta erant, lectio incertissima est, constare tamen uide-

tur in fine ante 81 non SUpRx extitisse.£

pag. 8, 6 post 11-217P _ ^ ^ _ = ¡ _ : _^ . nihil amplius scriptum fuisse-^ _

ueri simile est; sane^nullo modo ETbFI FiIIZAXNNCUlx

ibi extitit

pag. 8, 7 hic uersus ita uidetur alittera maiuscula eminente in-

D Icepisse, ut nouum caput significeretur, uelut ab_eliqua

murria in uersibus 7 et 8 legi nequeunt.

pag. 8, 24 post F R1,1 CY)F N Tl non uidetur p p l =_ ^ ^ ^FTscripturn fuisse

pag. 9, 3-46 lege:3Fq ul _= i-_=_.;^T =_X:=NOR'mms=e -1X = 1___ __ =---=

LI _q,.__==r =.11mcONS_6=1 . -, = N O R I, ]z =. . - - -

=T-ry. _ 1_ _

8 -__-_=_=:^_'-_-^=_'s== ? == t-2NSUXT = =-UISROCi•

9_ =_^- -=-- '=' -,- - e =IiBFRTz ____---i

^ -=t-_=w=-____-sis,R=ûsl-=:I,o _

O1-4 sT=_-:scxluRFgRI == _:mmcusc=4 _-_^_T :N us-_1T1_Ti

11ÁTFSO

tOiFRipOTFS==TC^=^^_= =.m^ .- - __ _ ^

.^` -- z =='O_^._^_ ? ^.'ssl1 E3 F R TU SF 1 TS= _

^- _= ° _ =cY 3o2

= _ s = F •- -_

- - -

r s

43 lusqulRlTlumcoNsecuTusme =Sl_ _ • T =:ll F1TI3oNo• 44 R'xT4NA_1smoR.eNT__ -R- hqu_ _= --__3_p'sFss-o

45 ÁtiuR q '= u C : cl7lusqulRiTlumFueRlTCoNsFcU1111131

46 ---==L ==_ul z -=--BONSetc.



slo

es8septima ab exitu littera fortasseuit superscriptis es litterulis.

9ittera ab exílu 23 ona fuit. 42 littera sexta non uidetur 1,

fuisse. 46 litterae quinta et sexta aut N X aut 14a uerunt.

46hic uersus nullo modo abTUSCUlUSaTeTIN aut abTUS C U l x.TFT1 N incepit, quamquam initii huius uersus lecho

iucertissima est. 46 ante 1 N SONlSquominus f` T scriptum

fuisse suinamus, denuo inspecto codice nihil uidetur obstare; ante

1 N 6ON 1 S non N O N ChOaO perscriptum peruo compendiumscriptum extitit

pag. 40 , 4 et 13 lectio corta est

pag. 44, 4 littera abexitu nona u (u i x p) fuisse uidetur, nono

uidetur T aut TT fuisse

pag. 14, 20 potest e. g. ab le p Ro u l s u m incepisse, quam-quam quinque primae litterae foramine haustae sunt; uidetur tamenadeo inferior pars p litterae in sede tertia superesse. nullo modo

spatium sufGcit ad Rxy N F,p U lS UCi1 litteras capessendas

pag. 41, 23 earum litterarum , quae Bluhme supra uersum con-

spicere sibi uisus est, nec uola nec uestigium superest

pag. 41, 24 eas litteras, quas solus Goeschen legit, ne nune qui-dem dispicere potui

pag. 1 3, 6 pro a S lege a $pag. 1 3, 6septimam abexitu litteram T fuisse ueri est si-

millimum

i spag. 43, 6 in fine lege aUTCRCpossit aliquis suspicari tenuibus illis ductibus supra uersutn ft

litterulas significari

paá. 1 3, 24 littera decima non T sed T/ fuit

pag. 4 ls _lectio ceda est

pag. 15, 3 pro CÁUITN lege CkutrNpossit aliquis suspicari litterula fila supra lineam non C litteramsed aut signum illud indicara, quo nos solemus loquentis uerba in-troducere, aut illud potius, de quo dixi in praefatione ad C a pag.XXX uers. 5 et adnotat. f); quamquam respondens huic signo alterijmneque 45 3 neque 15, 4 apparet



4

1

3

XXIII ------

pag. 46, 11 leetio certa est

pag. 1 7, 3 FU 1T• laeO milla supra prius uerbum addita line-

ola scriptum fuisse paene constat

pag. 17, 12 lectio certa est

pag. 47, 22. 23 lego:

22 Fx tkTtNXrkctuFmRomaN ucnFxcR o mxN xwaN

23h^ ,8F6dTeumlNpOTFST^.T :^ (1 xxx Oc)A(x x U)^

o23 pro priore ( ) Blulame:t • •ro posteriore ( )Bluhmo =.3 ante Á , quam littFram non procul abuersusfine cerio legere potui, potest e. g. p B >,:r fuisse ; post illam

litteram uix CR extitit, potest e. g. lu r extitisse, atque inprimisU litterae uestigia tenuia nonnucriquam apparere uísa sunt; sedomnia incerta sunt

pag. 47, 24 ne nunc quidem quicquam legere potui; in fine

pOTFSYÁTF lectio cum obscuris litterarum umbris congruero

uidetur

pag. 49,2. 3. 42 neque plura neque certiora quam olim legerepetui

•

pag. 19, 6 in fine FF eT oó lectio certa est

pag. 1 9, 8 lectio certa est

pag. 19, 21ultimam litteram C non q fuisse paene constat

pag. 20, 1 -3ege :

Sipepeqpiwuscpuxopecrò =-- _ :__-- •= 8_ubt t _ft __i _=

d oe rib c r t 12 proxima postqu FStTU ene atera uix uideturSuisse.3 litterae 47a t 181 incertissimae sunt

pag. 20, 44 P'ex• c lea lectio certa est

pag. 20, 20 C ONTj2.á ► ht eTTUNe lectio certa est



pag. io, 24 in fine lege pXTRtser2.1T•1T-g.stClulqRailittera ab exitu undecima incerta est; , attamen multo probabilius

est ITXq. quam lT•q, in codice fuisse

pag. 21,4duae ultimae ex eis litteris, quas olim descripsi , in-certissimae sunt; constat post i; = nullo modo s i con u b iu m

n (o n) s i t g( u i) extitisse

pag. 21, 5. 6 lege:

1 1 1 11 i1 1 1 1 15 NasclTURpFRFGRiNu__fl - _ __-__ _ _ __- __ _j_ _-_ ---

Fü=s _ _s-a^== • FNTISpRtc.

5 litterae quattuordecim ultimae incertissimae sunt; in fine postuix Tuco, aliquanto , tolerabilior FTUR lectio uidetur.

5 post ^ ^ _ = _ _ _ _ _ nullo modo uF N i T extitit. 6 lilter•arum

secundae et tertiae lectio fere cenia est. 6 litterae undecimae lectio

incertissima est. 6 ante p aRF N T i S non uidetur i u b e n t(u r)

deterioris extitisse

pag. 21, 7. 8 lege:

1 1 ^11 1 1

7 Fl,a•le=r- = _ = - _ _ Y r ^ ^ T . 7 : , = r - _ - = = =z-

IpFRFqtINs

8g F lc o N U B lu m N S lT U x o R E m Y = ^ ^ .cRcga1. 7 litterae septimae lechoincertissirna est. 8 shatium inter bUX

et p F R sufficit e. g. ad FRITCR litteras capessendas

.

pag. 21, 9N XSCÁT'S'hOC ectio certa est

pag. 24, 40. 44lege:

e11 1 1 1 1 14 o SÁRtÁ = ; _.=N€ =1ÁNA^ m _° s=^ -=o= ^.=?î.C_

1t}^.-44 i ':Nz.;C_0__ - .S_q - -,__ -- _

4 0in fine ueluti a i u FRsÁm uel a i u F R S X uisse potest^

pag. 24, 16 post UT non Si exütit sed aut Fxx aut similealiquid

pag. 23, 23 littera ab exitu septima é est

pag. 23, 24 littera ab exitu 4 4aR/ est

pag. 35, 2---4 lege :



zxv

2 ollrngg•quoTFmpoRepiuNIXTINkSRFcloNesco

3 loNlXSÓeÓuceBxTq _._-'= upÁjZ.eNT1s1Ne_ 1 1 y aT I

4 N1(1nN == í 1 ^ e N Ó e Ó _ _ _ _ = _ T ' °^ = ` : ^ _ _ _ = _ " ' = s = ' - ^ = = T x x'" ^^- :'

2 lectio certa est. 3 litterarum 1 7 a0et 8ae lectio fere certa est,

nec uidetur IN pro U1 legi posse. 4 spatium post a es 1 Ne-B Á N T I Nsufficit ad p OT•palitteras ita capessendas, ut • Alitterae imminutae fuerint

pag. 35, 12 in fine scribendum est 3C 11•T•T>INTum

pag. 35, 13 inter TR1 B et mÁ Nc 1 pXT1 o N 1$ paululumuacui spatii relinqucndum erat

pag. 35, 14. 15 lege:si t

14 UeRBlsslpZ^T45 li B eResTO x x x x = Res[1Tx)Vq 1 ) T U R etc.

14 non recte rettuli in Ca de codicis lectione. 15 'spatium inter

eSTO et el/es optime expleatur titteris exq u

pag. 35, 4 9--23 lege :

=19 c 1 p X R=tsqUmp'Te1 ^s1 m1 1 û 1 N _ ^ lc ==_WIm: á_rea20 ^ ^_ _ _ O:_ = SUSiNpOTesT1 TFmp1 TRiSFueRIReueR-

;21

T_ _ uRTeRT1o.pxTeReummxNclpxTuelelóemuel22xllseThoclNusue uTetaemx.Nctpa[N]

23 e1pXT= -_1-- -C(xxcStNlO)Np(cicxx):=T=pkTI2=S=S(Sx1) ' -xl ' - 'dele ea quae olim ad uersum 23 adnotauirnus.

pag. 36, 1-12 lege :1 T 1

1_:-__

:4 1 .1 1

xi -- o.=r.3īz -r

st_n

.7

s__-_=._

8



40

^4 .: 1.=-1~ ! ^ _-_":_ '' ^ - C

^

-1i. s ^ s _-^ ^"--7L142S=_=:SSÁFFUFRiN T=

hic uersus [lullo modo abÓ u RFT incipiebat, nec magis a p u d

e u m c uim a n c i p a tus e s t uerba in hoc uersu uidentur extarepotuisse. 4 tertia Iittera uix T fuit. 2 pro CO litterís incertissi-

mis de unico (Y) non uidetur cogitari posse

In postoriore paginae 36 par te eorum , quae in Dig. 4 ,7 , 28et

in Inst. 4, 42, 7 tradita sunt, nullum uestigium in codice apparuit

pag. 38, 8 ne nunc quidem quicquam dispicere potui

pag. 46, 42 in fine 1 , 11 :PI.)= potius quam t l =_ = _ i= in codice

uidetur fuisse, quamquam duae ultimae Iitterulae a - T I lítterarumforma haud longe recedunt

pag. 46, 13 initium nunc legi nequit

pag. 47, 44 et 48, 3 lectio certa est

pag. 48, 13 in fine 1 W P u ej FSS IT• 1 1 B •TA e extitisse ueri estsimiliinrum

pag. 48, 23 in fine lege Ám 1TT _ T

pag. 49, 11 septima littera nullo modo e fuit, ac ne 1quidemubletur fuisso

pag. 51, 4 certo constat in fine post el numquam f scriptumfuisse

pag. 51, 23 extremarum litterarurn lecho certa est

pag. 52, 46post ÇPscu['-__ xtitisse x UTFCnCueri estsimillimurn; sane constat proÁUTFCnnon UFRoC scriptumfuisse

:pag. 52, 17ante = ^ _ = =_ u = potest u BFRFinauTFm

incodice fuisse, non potestUgej2.FcnUFRO

pag. 55, 24 exitum ne nunc quidem legere potui

pag. 56, 8 littera dubia, duam olim L=; fuisse conieci, potestetiamui.ssre



XXVII

pag. 56, 42ÁI.iTOm q lectio cer.ta est

pag. 56, 14in fine lege UN i U FRS itÁTj =

pag. 56, 45 in fine lege S1NgUlORu== - 4

pag. 56, 46 initio lege 0.-111-4" _ _ ! _ i etc.spatium inter (D 1 N etqsufficit ad U m S U N T litteras capes-sendas

p. 56, 20= u = _ _ = 1 URF, non g- 1N1U Re scriptum erat

p. 56, 23Res itterae uixapto ad interuallum quadrant,

quod est inter,71111-4T etcO_ _=Rxi _ _`pag. 56, 23in fine post -p-_r= o R a l,_ uidetur fére

Ser extare potuisse, at uersum 56, 24 non ab lbsed abcepisse constat

pag. 56, 24in fine lege OBLIqÁTIONF =° =w:SaFBe___

spatium post aFB^ sufficit e. g. ad Tulla> litteras capessendas,quatnquam nihil cedo legi potest

pag. 58, 6 initio lege NFR1 NT

pag. 58, 6 inter So1FNTet FFRXF (cununc non apparuit) iT [id est i t (e m)] quam XTprobabilius est

ius prima litteraextitisse paululo

It 1pag. 58, 40 in fine lege

quartae lectio incertissima est; certe neque NOTI

neque NOTiT1X neque N U l.tU{Y) ibi extitit

litterae ab exituO neque N O j

-pag. 58, 24 in fine lege__- - ____:__ =

_ :=_v

pro sextt abexitu littera neque de te nequede 10 cogítari uide-tur posse

pag. 60 , 8 lege:

FxFo^ >r f8mulZ^q:= ^.^_ _-_

pro 13a t 4 4a itteris non uidetur de unico m cogitari posse

_ = i n-

pag.60, 42lege:

42L:.

TEm , _ _ _ : - _-uod enimolim post Á Ó } ' } u C1 legere mihi nisus sumueri dissitnile uisutnest in codice extitisse

nuAQ



xxviii

pag. 65, 4 0 in fine lege: 1 Ó iT Áte

pag. 66, 3 littera 43a non 1 fuit

pag. 66, 7 ultima littera ( est

pag. 69, 23 initio lege . ! _ (cCpte.

pag. 69, 24 initio proximum post S spatium nullo modo TRlitterae occuparunt

Adnotatio ad pag. 70 linee esse debebat:

Pagina interior facile legitur. 4 littera 14 a Nnon u fuit. 20in

fine nihil ampius scriptumfuit

pag. 73,15 post44 a mlitteram nec S1NFTUTOl2ISÁUCTO-RITXTC nec SFbaOCT)1NUSCIIANFT nec S'aOCnl-

NUSCnÁNETneC STApFCi.1N1xCn exaratum fuit, haecLamen lectio interuallo, non ductibus satisfaciat

xx == xxCnUTUOS e tc .

initio ante n _ = uel $ i uel

el(lluel simile aliquid extitit'ag. 73, 21 (post xCCIp1T) potest e. g. in CONSUCnpTI

exiisse

pag. 73, 22 initio ante .. = _ C " 1 . . ' O N E spatium apte sufficít e. g.

ad SxLl quX litteras capessendas

pag. 76, 23exitus nunc obscurissimus est; aliquotiens feree

Á N p _

conspicere mihi uisus um, sed omnia in-certa sunt

pag.84, 40lene:

:7--.z:=t-

pag. 81, 49med. litterae RES certae sunt

pag. 86, 1 initio lege:bFT4 jTi_: :_ z1 1 Z 1.iSetc.

pag.86, 3 Iittera sexta non p sed est

pag. 86, 4 lege :

_ = T1SINTFRCFTFROSFXhóINT'= _=_Su ex x

pag. 73, 21 initio lege:

_s



XXIX

pag. 86, 5 initio ante - _ . , 'z

titisse uidetur

1aut :S = aút simile aliquid ex-

pag. 86, 5spatium post S U NTO apte sufficit ad (a U e U e

litteras .capes5en daspag. 87, 24 in fine lege e eco 1h1= _

pag. 88, 16 initio lege qU l p=TU(n p?ATiuS .etc.

litterae secunda et tertia U 1non 11.4 fuerunt

pag. 92, 4 in fine lege p s U N TNe C U l

pag. 92, 2. 3 lege.

2 u CnlusXÓuej2suse=t shXBeNtr='_:NZ.T=e4t

3 __--__=_- e l =zuN_ = 1 - = -__'_1^

__ spatium inter C n _ . NXT. et l e q u apte sut'ficit ad gin1 lateras

capessendas. 3Goeschen post __ , _xitum talem deder; t:

X=_C:Cx1kx11xCxlili inter = _-_°° et -._.uisae sunt

e. g.bae

litterae

extare potuisse TX(Y } FN S

l C UTS U ,quain-

quam omnia incerta sunt

pag. 92, 4 in fine lege gUO(_xxC)p(COlxxx)

pag. 92, 5 lege:

5 pOT10^2 sC^18= T_h^BeNTURl^__^ ^ ^ ' ( N x lltllxxx)inter ü etidetur e. g.UTl extare potuisse. in fine post

: _ =Le. g . mulle lectio cum incertis umbris uisa est couso-

ciari posse

pag. 92, 8 lege:o

8 á _^ B=N^,_=P c-11011:(x11)^1-(xi!)•^:erto constat subinitium huius uersus l NTeSTxTO .,on extitisse

pag. 92, 16 lege:

4 6 D =r ys: =- - a = ^ • T TeSTÁTO -_IaNO

pag. 92, 18 lege:

48LC•UÁIeXTquI_ _ c:r__..-_ _-1:-_yrlitterae 35a et 36 a 1S magis quam rF fuisse uidentur, in fine post



XXX

uidetur fere teel lextitisse; - hae autem litterae possunt

e. g. ¡trT litterulis exceptae fuisse

pag. 92, 19de litteris N=P ro ; _ 14i: srecte rettuli ; harum

terna et quarta non possunt btuisse

pag. 92, 49 in fine post U= _ _eri non est dissimile ali-quot lateras uelut _ U = olim extitisse

pag. y 2, 20 lege:

2 9;t-Ru =_ _ .c. _ ^ _ ==_ _ _ = _= p82^T(oó

in fine post Ó ( F F potest e. g. (cal( scriptum fuisse

pag. 92, 24 initio lege S:Tqu(aF _t j_,t-eS(

pag. 95, 13 med. lege XÓeUNÓÁ•sFa

pag. 95, 20 med. lege pR.

pag. 109, 3 ultima littera R• est

pag. 4 28, 9=_ _- - _- __ _ _'-^T( non 17, _ _ _ -==T(crip-.tum est

pag. 432, 9TUTUC Y ) ectio certa est

pag. 432, 4 4 seqq. nunc nihil dignosci potest

pag. 433, 4-4 2 lege:1 1

1Yi--;s.

2 - 9 X(1)

404bf

42ea quae t4iullu,e in huc ucrsu legere siúi uisus est, ad litterarumumbras non quadrant. 9 post N ?k (Y) probabilenon est q exti-tisse. 42 in fine nihil amplius scriptüm erat



XXXI -----

pag. 133, 22-4lege:

22(1)A=3 q u 1 R F c4ó ITSF

3 ea, quae Bluhrne in Loc uersu legere sibi uisus ese, 'ad litterarurn

umbras non quadrant

pag. 436, 45 propFR1NóF legep_elitJaF

pag. 136, 45 in fine post Ac ft nihil amplius extitisse uidetur;

quamquam negari negiuit fieri potuisse ut praeterea tf litterulae ibi

extarent

pag. 137, 4 lege :

ct í^ 44zF x xsNONFRX -- z : __ ^=S-aLXultima littera aut Taut T ^fuit

1

• T = m = :R:F u

pag. 137, 5-7 lege:5aTiNFBáT=-^^ _ = - 1°_==

- - = 5= -^^Q

7possiTpÁTRoNUmXBONis:= _ :ele adnotationem, quam inCa uersui 6 subscripsi. 6 litterae 2ua

21a 22 a ncertissimae sunt.- littera 20a . nonhfuit. 7 littera quinta

1 non e fuit. spatium inter 1 1 B ete liquanto maius est quam

quod FjZTÁF l N U i TU mRlitteris expleatur

pag. 1 37, 43--4 6 ege:

43 lebxBuqu-ruililispxitspYrRoNobeBextuRel

44 €c. FxBoNlsei.usquÁFOn tli

^ ^= p= ' - - = _or ^ x:r

b etioppt^1 5 x. = (N,IxxIIIIii(ilOU l:_illllllilllll l==xiqu).

^s _ - -r=xx

44 littera 4 J a O non C fuit. 14 spatium inter tertiam et secundam

ab eXitu litteram sufficere uidetur ad m litterulam e. g. capessen-

dam. 44 in fine nullo modo plu R ir extitit. 45 primam litteram

p_ fuisse minus ueri simile est. 15 tertiam , litteramTfuisse minus

ueri simile est. 45 ante ( )protl itteris incertissimis Goeschen

V •legerat. 15 nullo modo ab u FR F l l q u E3 RlT incepit.ullomodo ab (j iC ln I b Ixncepit. 46 nonuldetur inTOTá exiisse

46



XXXII --

pag. 139, 23 in fine ne nunc quídem certi quicquam legi potuit

_1 0pag. 110, 23 abncepisse ueri non est dissimile

pag. 452, 8 in adnotatione (pro 9) lege: 8

pag. 4 53, 44.45 lege:

445; bf.fB ITOR C-1) Uerusnissuc-lusbuen5 Z:—71:::::‘.,717:7o1 i q xxxx

44 littera 28a Unone fuit. 14 in fine nullo modo bebtrum-su liOn S po N S O extitit. 45 spatium ante 1. " 11 -1. b .0 paulo aptius

ad pico quam ad R1 b' e. g. suffieere uidetur

pag. 153, 4 9-24 lege:

49TITilx

II---20

F122

3 1_111.1,Y1123:S5;

t 11

24 obl1qx-r1oLie.tup...etup_xNbohomit.ief23 littera decima non x. fuit. 23 littera duodeciina non e fuit

pag. 157, 6 in fine lege ciLlemuldqoxbr-r,pag. 157, 48 littera ab exitu 12asse debebat

e

pag. 467, 5lege FxceiteeTCeterum totius paginae 167 lectio certissima est

gag. 468, 24 in fine lege h ecc 5

pag. 469, 4 med. lege lounnp_10eqcoNseNsu etc.,quamquam harum litterarum septima et octaua incertissimae sunt

ad pag. 169, 16 haec adnotanda erant : litterae l a et 2 a T, 4a

et 5 a C(ì) fuisse possunt.

p. 469 in adnotationis uersu ultimo lege: 43a T, non 1-4 fuit

p. 174, 15 littera ab exitu tertia T ex ra prima manu el -recta est

p. 172, 21 dele typographi sordes supra litteram octauam

p. 477, 5 littera 45a T non T1 fuit



XXXIII

*pag. 480, 49 in fine legee-`['N etc.extarn ha-

rum litterarum T guara S fuisse pauto probabilius uidetur

ppg. 191, 7 nunc nihil noui dignoscere potui

pag. 191, 10 initio lege F Á iS l [ ^ . ] e g _ ( X x 111)I. C_ etc.

ad hunc uersum haec adnotanda sunt : 1 0 init. F x L s 1 tecito certissima

LCist ; pro [ ] Goeschen 1 ; pro ( ) Blulime modo XI: I t 1, modo Mi

modo a), u=_; constat hunc uersum neque abf a l s i s a c r amen ticausa neque ah falsidicis incepisse

1 ,pag. 195, 3 initio lege 1.11 ?

pag. 212, 5. 6 lege:P

5 m Á NáxT1ÚepoSlTl?lau^kepsocloTuTelke:_ ul,_ = =

6 'ÓÁTIaCpoSITIFIÓUcIXFpsoCIoTUTE[XF -r°U

pag. 2 1 2, 8 lege:

$ N1sRxT1oN emhXBeReN-t9Xp T =_eFoRmuixeueBlfdele adnotationes in Ca a me ohm hui.c uersui subscriptas

Iila folia, quae in Ca is páginarum numeris insignita sunt:

239. 240 et 249. 250 , nunc manu Caroli Giuliarii bibliothecae

capitularis Veronensis praefecti bis numeris in scripta sunt:

pagina Gaiana 239 = fol. 93 r non = fol. 92r)»40 — fol. 9 3 u non=fol. 92u)

!1

49= fol. 92r non=fol. 93r)

»

^50 — fol. 92u (non = fol. 93°)..

Propter hanc numerorum confusionem de condicione paginarum 239et 250in Ca non recte rettuli. Itaque prima adnotalio paginae 239haec potius esse debet.

Pagina exterior propter remedia Bluhmiana dirfi-cillime legitur.

Contra prima adnotatio paginae 250 haec potius esse debet :

Pagina exterior propter litterarum Pallorem dil'G-culter legitur.

. 239, 14 initio lege .t4 4 ^'' B E

i. px xx^ ex .. xx = :--_ _uc utetc.

Gaivs.1 *

lCeite etc.

P



xx$IV--- -

3

dele adnotationes a me in Ca uic uersui subscriptas. inter quar-

tam litteram etbepotest e. g.psiscriptum fuisse. spatium8 S

t a

inter =- et sufficitad duas litteras ueluti = __; uix ad 1TÁ

litteras capessendas ; nonnumquam supra proximam ante __ _ - . w li t-teram linea, qua compendium signi6cari solet, extare uidehatur, cuiustamen líneae species fortasse fallax est. spatium inter bet

cumqutx non uidetur litteris jLxtTCj2o expletum fuisse

pag. 240, 23 med. lege pCR1 C UiOÑgUC etc.

pag. 244, 10 in fine post RCCrz, nihil amplius extitisse multorobabilius est quarn po litterulas secutas esse

pag. 244, 44. 12 lege:1

v iUS __*_- ___ __bC S`_OR L U:x iIT :qIC Tm 2BITR'gu lrq.

42 pC TlTggu lX C O N = _Te:T1

pag. 246, 3 lege :_1t

__i8 ___

. __

--=_ ___ _

=' =_TF_` i etc.Iittera septima non Ufuit. interBet xs potest e. g. scriptumfuisse tSCTpOTCST

pag. 246, 6-8 leve:

:___C_-:±_-_ =tJStoNtsuC tubICt_= =--_ _ _ t p i=_^s_:^ =-7 ^_ _^_ =- _ = ^ -_= _ ^-__-_= __- =possFS-t__-== •-- ^:_=

11 1 t= -=:U=: _ ^ = p

IaCN'--: k__=-tc.

7 duae primae litterae SI magis quam CT uidentur fuitise.finem umbrae inter et nnon nimis bene ad 1 U C Nquadrant, quamquam omnia incerta sunt

pag. 248, 20spatium inter pXRTIS e t ÁÓUSUS uidetur

fere paulo aptius ad prqquatn adprgqitteras capessendassufficere, quamquam omnia nunc incerta sunt

pag. 249 (= fol. 92 r), 6 litterae 20 a et 24 a apsse debebant

pag. 249, 43 liltera sexta i°J est

pag. 249, 46 litterae 29 a et 30 a UÓesse debebant

7 sublitteras



XXXV-----

pag. 249 dele adnotationetn in Ca a me uersul 15 subiectam ;

nana qu litterularum species certe fallax uidetur fuisse; kt ixlectio

certa est

pag. 250

ol. 9 2 u ), 4-20 lego:

4 ObbkmÑx-r'xcroiporuep_trq2Ntspoet)px-rurielhiegextueohnixetubucnopp.ohn-r'NeiT

8riuslup_xNbigettqlohn1uNgt-r'Ñ7-rp_xit Umudur)ex

4IsexusislocucoNomhxBertepxixa--)U

5 qUiBUSbXeniUblenSZYKCONXTilq‘NOrniNlOSIFiUNTjj

6

uturiu•B•wiNtup_txp_'Ireco,psoctorlbucl:2-„Ir,--1JT-12_1-57

7

u 11'í-: ,bhcorqb,

'U

8 TI4OTXNfigNOMING.8-erilkanXCTIITE.1-jeOiCTOppr

9crup-rumU entecreptuRicoueorpfé u TIVe xb e "

10xlIquiskNexcotquixerubeut-roilln-iimullx p 1 , 1 1 - r e

44ebc-r tpsucmomiNkTimexpium-1-1-luTxlIc ulstqI111114 2ONIOSLIt=e1-=1. Z;xxqPhBeTeT

xxxx

1 143op_bmte,peuRemuehxBeitet-r . rir,-1-cyi c - _ , K . eq-, , x x

1412,10NOM•ILICI ICIOIUeNlytelC-. ¡ N e ) M I N I O S U e eN S U M M X S C i e N b U C O -é-eUenele . MiC1751- - eRelleilTOpPoR51

46

4 7

48

bidopR.Riscomeorri-eRequxsbxcoTavsoNxsstue48pmissuPToRistNiusuocxRei-iticeruiipxy/eNTesPx

TRoNxspkritoNosiTliBeRos1-2-cpki/eNTespx-rp,oNip2-rIkü20NkeueertNexci-Axbui susexegeiu-rpoeNxeoh4Mrinr"

Pagina exterior propter litterarum pallorem diffieulter legitur. 1 infine nihil amplios scriptum erat.4 ante 1ullo mudo

pl,CTUS scriptum erat. 12 inter S et cwheypatium aptosufficit ad el• uel 'el- ue l

el 'eo uel similes quasdam



XXXVI

litteras capessendas. 42kilo quam ?^ .II$ extitisse multo pro-

balrilius est. 12 spatium ante _--= sufficere uidetur e. g. ad F T C Olitteras capessendas. 42ín fine post ^ it-j utrum i extiterit necne,

dici nequit. 43 litterarum 32ae et 33 a0 lectio incertissima est; 33a non

uidetur Ufuisse. 1 4 ost ce uix amplius quicquam scriptum erat.1 7 littera paenultima nonN fuit. 19 prolitteris 4 5 3 et 6 a ullo

modo unicumq extitit.0 infineprorsus cjissimile ueri est

CONiiTITUTAeextitisse

pag. 250, 22 in fine lege FACIFNbU(17 _ I -13•u T

pag. 250, 23 initio lege ,p(T)ITTXT etc.

pag. 250, 24 in fine lege $XTI lit120 - 10 Neque enim quic-

quarn amplius post ultimum N, ac ne equidem ibi uidetur extitisse

pag. 254 , 6 (non 251 , 40, ut typographus in Ca pag. XXXII

dedit) tertia abexitu latera .4n1fuisse uidetur

in adnotatione ad pag. 251,13 priore lege littera25a pro latera 27a

Praeterea in indice n o t a r u m in eis laterculis, qui

notas ad Gaium pertinentes continent, haec corrigenda sunt:

pag. 256 dele uersum 23pag. 257 dele uersus 8et 9

ibídem uersum 13 lege hoc modo: »uel xs (13, 6; 21, 23) uet?,,s• (446, 22) uel X s (9, 22;«

ibidem uers. 25 pro 459, 4 lege 459, 9 .

pag. 258 dele uersum 4

ibidem uers. 40 in fine pro Ud12' lege U• g • R•pag. 259 uers 3 lege bonoruni postiesorum 148, 42

ibídem uers. 45. 46 dele haec: C A ü T ea) procausa 426, 4 2 ;ibidem post u e r • surn 21adde: »a proC(i. e. causam) 20, 4«pag . 261 uers. 4 dele signa inlerrogationisibidem uers. 20(post 19, 2 ;) adde:iuis Roma-

mis 8, 4 ; «ibídem uers. 21 lege »C1 U I S jL0 (Y i • 8, 1 ; simili ter 9, 9:(‹

ibidem uers. 34 proege 1),"pag. 262 uers. 47 lege: » -cuius (coní. etiam 244, 3) fere in solo

libro parto;

semel in libro primo = _: _ = cuius, t ,9 , 16 ; coní. «pag. 263 post uersum 9adde: » inde bIllli/Á( ÎÁN I ro

diuus Hadrianus 44, 24--45, 1 < <

ibídem . post uer• sum 40 adde »inde fortasse a lX I pro diximus25, 12; 474, 46«



ibidem post uersum 4 4 adde ; p inde e l U S b u m pro eiusdem

453, 44«pag. 264 uers. 4 4 ante »212, 4 4 « adde »208, 4 ; «

pag. 265 uers. 30 ante bFUFNT' adde: »rnojLIFNTUR9, 14 pro . morietur, «

ibídem uers. 35 adde » ,P iSlb(o)á.NT 246, 8 pro possideat«

pag. 267 uers. 6ante 250, 9 adde »249 , 4 3 ;ibídem dele uersum 7

wig. 268 uers. 34 adde: "»;Fi l i o also pro filii 204, 20u

pag. 269uersus 2 et 3 lege : F U F • Ca N•= Fufia Caninia

(praecedit legis pro lego) 39, 44

pag. 270 post uersum 44 adde : »indo hÍAbjzIAN 1 pro Hadria-

nus 44, 24-15, 4«

pag. 271 uers. 47 dele uerba » I l U N (' 1 T ^ 250, 3 pro iniungitur,«ibídem uers. 21 pro 73, 15 lege » 73, 5«ibidem uers. 28pro intenden- lege »inten-«

ibidem uers. 34-35 lege: »16; 250, 9; 226, 24 [pro interesse])interest; etc.«

pag. 272 uers. 4 pro 97, 4 lege »97;14«

ibidem uers. 3 post interempto adde »(`P ? ) «

ibídem uers. 8 pro 56, 22 lego »59, 22«

ibidem uersum. 20 lege hoc modo: » IF• (251, 2) uel l e. (250, 22)

uel l e 222, 20; 250, 24)«ibídem ante uers. 29 adde :» 1 U jz L S I U Rx N b U Cppro ius-

iurandum 248, 9;«

pag. 273 uers. 36-39 lego: »47) uellb249, 44. 22; 250, 2)

uel lUb (249, 16) uel IUb (161, 9) uel lUb , 241, 23; 248, 49)uel tud (230, 3) uel IUd• (249,- 8) [uel tub 228, 3; 245, 4. 46;248, 22. 24) uel 'Lid 245, 18) = iudici- i. e.«

pag . 274 uers. 34 ante » falso« adde: » uel erb 1 «pag. 275 uers. 32 post lege adde »44, 20??;«

pag . 276 uers. 2 ante l e cUm adde: » teC IS 39, 4 4 pro lege,«ibidem uers. 46 adde : »et 1113» _ liber in subscriptione 1 87«ibidem uers. 23 pro 95, 2 lege »95, 40«

ibídem dele uersum 3 1

pag . 277 uers. 27-28dele uerba indo ab _(j)pag. 279 uers. 4 post 9, 4 adde »;9, 8«ibídem post uersum 15 adde : »a - (i),= falso pro

missionem scriptum esse uisum est 9, 9«ibidem uers. 36. 37 pro »semel in libro quarto :

in libro qua rto : 190, 5 el 251, 6 (hoc loco pro non)«pag. 280 uers. 47 (post 248, 45;) adde »250, 2;«

(l;(Y) = manu-

490, 5« lege: »bis



Xg% VIII

N

ibidem uers. 19 lege »inde N g U F .«ibidem uers. 12 lpost 240, 12;) adde »250, g; «

ibidem uers. 24- 25 dele omnia inde ab 1 T F C Y )c

ibidem ue • s. 36 adde:»;conf. eliam nj =nunca

pag. 281 uers. 23 pro 212, 15 lege »212, 8. 45«pag. 282 uers. 8 lego : » jJ U p ,Re = nuncupare 82, 21«

ibidem dele ucrsus 11 et 16c

ibídem post uersum 10 adde »N pro nec 15, 3 (i. e. nec ex nunccorrectum 2) « et adde deinceps »N Á = ?? 9, 14«

ibidem uers. 33-34 dele uerba inde ab »fortasse«

pag. 284 post uersum 12 adde: »inde apTC(Y) pro aperte 186, 8a

ibidem dele uersum 46

pag. 285 dele uersus 1 et 2 et 22ibidem uers. 19 ante 200, 48 adde: »20, 3; «

pag. 2S6 uers. 25. 26 pro »uno tantum loco (136, 15) « lego: » nus-

quam«

ibidem uers. 29ante 141, 5 adde » 136, 15;«

ibidem uers. 40 lego,p C U Rempag. 287 uers. 23 lege »PVBLIVS MEVIVS« deletis uncinis

ibidem uers. 37 ante 37, 2 adde » 35, 4?;«pag. 288 uers. 33 lege »inde pp .p

jS(250, 17) uel pR•250,

8) uel pRRLS (228, 24) uelmur( (236, 9 )raetoris; «

pag. 289 uers. 19lego:I U C 1 S (2, 12) [uel pu C l S (2, 17)]prouinciis «

pag. 290 uers. 18 dele numeros 230, 7o

ibídem post uersum 24 adde: »q pro -que 185, 5«pag. 291 uers. 30. 31 dele q • usque ad »18, 6; itero«

pag. 293 uers. 8adde • »; conf. etíam 28, 9«

ibidem dele uersus 23. 24. 37ibidem uers. 25 post 18, 14 adde: »;168, 24«ibidem uers. 33 post quo adde »34, 13; 68, 10«ibídem post uersum ultimum adde: »__ pro quoquo 22, 9«

pag. 294 uers. 10 pro 92, 6 lego »92, 6. 16«pag. 21,5 uers. 4 (post 6, 12;) adde »9, 16; «ibídem uers. 24 dele »; q pro quod 218, 9«pag. 296 post uersum 4 adde: »q falso pro quia 218, 9«ibídem uers. 30 (ante 58, 14) adde »9, 10 ; «ibídem post uersum 38 adde: » q O =-guando 92, 8«pag. 297 uers. 17 pro 52, 22 lege »55, 22«ibidem uers. 21 post 178, 9 adde »(??)«ibídem uers. 33 dele »34, 4 et«



It

XXXIX

pag. 298 uers. 8 post 230, 22 adde »;250, 13«

• ibidem uers. 9 pro 109, 25 lege »109, 5«

ibidem uers. 24 adde:»12STlTUF l L e 244, 5«

pag. 299 in fine adde: »p _ u ÁO =ei uxoriae 212, 5. 6 conf.

R•u• re uxoria p«pag. 300 uers. 40 ante 11, 15 adde »9 12; «pag. 304 uers. 3 dele »el 173, 42«

ibidem uers. 4 post 103, 7 adde » et 79, 23«

ibidem post uersum 6adde:»s falso pro est 153, 23 «

ibidem uers. 29 ante F x (Y) l t l Ás adde: » P'S t falso pro pos-sunt 162, 9«

pag. 302 uers. 2 post SC• adde »uel S•C (20, 1)«

pag. 303 uers. 34 adde »;250 ,

pag. 304 uersum 2 ita lege: Er (i. e. stipulatus est)

ibidem uers. 49lege: » T• _ -ten- 2, 4 ( h O ftT• S l x) ; fuerit

hojZT•slX«pag. 306 uers. 8dele »28, 44; «ibidem uers. 41(ante 179, 2) adde »177, 5;«ibidem uers. 20 pro »47. 18« lege »17-48 «

ibidem uers. 31. 32 dele omnia post cornmittituribidem uers. 39 dele omnia post itur; ;

pag. 307 dele uersum 1 et uersurn 6pag. 309uers. 1 adde: »et TOT pro testamento 9, 8»

pag. 310 uers. 6 lege ,p U C l s

ibidem uers. 36 initio legeu•B•¡Z•(250, 6)

pag. 314 uers. 4 lege : » U • p_• falso pro u • B • rt•250, 7»ibidem uers. 27 post 59, 12 adde »(??)«

ibidem dele uersum 30pag, 312 uers. 8 pro 224, 14 lege )228, 48 «pag. 314 uers. 35 (ante certae) adde: »apertae 212, 8 ;«

pag. 315 uers. 21 post 246, 3 dele signurn interrogationispag. 317 uers. 25 post quererla etc. adde »20, 2; «pag. 349 uers. 30 post possit adde »126, 15;«

ibídem uers. 32 ante »et 404, 47« adde: »et 250, 16 (uenierit [pro

uenerit]) «

pag. 320 uers. 36. 37 dele omnia post »460, 8-9«pag. 323 uers. 42 pro 59, 9 lege »57, 9«pag. 324 uers. 32 ante 86, 43-44 adde »46, 12 ;«ibidem uers. 33 (post 204, 2;) adde »242, 6»ibidem uers. 35 ante 404, 43 adde »56, 24;«

4-2 (jZefTipioNls)«



XL

APPENDIX

FRAGMENTA INTEIiPRETATIONIS GAI INSTITVTIONVM

AVGVSTODVNENSIA AD RECENSIONEM AE:1'IILII

CHATELAIN EDIDIT PAVLVS KRVEGER.R.

Codicis Augustodunensis 21, qui continet Cassiani Insti-tutiones a librario saeculi VII scriptas, nonnulla folia rescripta esseprimus obseruauit Guil. Libri 1 ) ec tamen uidetur eruisse, quidantigua scriptura contineatur. primum ea de re nuntium attulitLeopoldus Delisle 2 ); nuntiauit enim uir clarissimus abAemilioCljatelain in folio 1 00codicis Augustodunensis agnita esse uerbaGai 4, 45 aliae . . . factu ra. nde spes orta est Gai librumnobis infoliis rescriptis huius codicis seruatum esse 3 ) . oliisautem accuratius eg aminatis apparuit falsa spe nos elusos esse:non Gai Institutiones, sed earundem Institutionum Interpretationemantiguiore codicis scriptura contineri Chatelain agnouit.

Quarnquam igitur thesauri ab ipso inuenti aestimatio ualdedeminuta est, Chatelain ab opere instituto non destitit, sed qua estacie oculorum et arte vetustam scripturam explicandi, difficilemtaediosumque laborem ad finem perduxit. ac ne in hoc quidemsubstitit: rem ipsam in Interpretatione expositam adeo adsecutusest, ut hiatus contextus plerosque felicibus coniecturis expleret.

De indole Interpretationis alibi egi 4 );hoc loco de condi-

cione foliorum, quibus easeruata est, et de lectione eoruro

pauca praemonenda sunt.Codicis Augustodunensis folia 97-410 ad Gai Interpreta-tionem pertinent, praeterea quattuor folia antea furtim ablata,iam redempta et inParisiensem bibliothecam publicam trans-lata 5 ; ; . xhis XIX foliis (folium 98 bis numeratur) folia 103-1 10pro parte legi possunt; in foliis 98et 101 non apparuerunt nisi

4) Catalogue general des manuscrits des bibliothéques publiques desdépartements I (1849) p. 17.

2) Léopold Delisle, Les vols de Libri au séminaire d'Autun. Paris 4 898(Extrait de la Bibliothéque de l'École des charles LIX pag. 379 sqq.).3) conf. Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte uol. XV

pag. 365.4) In -ephemeride not. 3 laudata vol. XXIV pag. 405 sqq.5) Bibliothéque Nationale N. a. 1. 1629 fol. 17,-20.



XLI

panca uerba (§ 79. 80), in reliquis foliis antiquae scripturaeuestigia iracertissima sunt. foliorum 404 et 409 paginae rectae,folii 108 pagina uersa recentiore scriptura vacant; cadena in folii105 pagina uersa media desinit. librarius litteris quas uocantsemi-uncialibus usus est; locos tamen ex Gai Institutionibusexscriptos, ad quos spectat Interpretatio, litteris maiusculisdistinxit 6 ). idem passim scripturae compendiis usus est isdemfere, quae in libro Veronensi comparent.

Sex paginarum contextum Aemilius Chatelain in annalibus,quibus titulus est Revue de philologie, uol. XXIII (1899)pag. 177-181 publici ittris fecit; reliquae paginae ut in quartahuius voluminis editione a. 1899 ex schedis viri clarissimi primum

ederentur, idern singulari liberalitate concessit, nonas quoquepaginarum iam editarum (fol. 104, 105, 108°, 1091 lectionesmecum communicauit. praeterea earundem sex paginarum ima-gines arte photographi eEfectas mihi transmisit, quarum opescript.uram libri antiqui cum lectione edita couferre mihi licuit.duobus annis post Gai Interpretatio ex parte gtiasi nouamspeciem induit curis . duorum Italorum Contardi Ferrinii, cuiuspraematuram mortem lu;emus, et Victorii Scialojae. qui uiripostquam beneficio Aemilii Chatelain omnium foliorum imagines

photograpbicas consecuti sunt, diligentissimo harum imaginumexamine instituto eo peruenerunt, ut hiatus prioris editionisplurimas explerent lectionesque iam editas multis locis emen-darent. 7 ) his Italorum studiis adiutus nouam Interpretationiseditionem a. 1903 paraui 8 ), quae infra paucis immutatis repetitur.

Folia autem antiqui libri non integra in Cassiani Institutionestranslata sunt, sed ut formae reliquorum foliorum adaequarentur,.cum margine exteriore pars scripturae resecta est. lacunas con-textus inde exortas intra uncinos quadratos hos [ saepsi • alias

lacunas imperfecta euanidae scripturae lectio reliquit.6) conf. § 66. 79. 80. 96. 97; in § 97 errore librarii initium Inter-

pretationis eodem modo distinctum est.7) Bullettino dell' Istituto di diritto Romano XIII p. 4 sq.8) Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte vol. XXIV

p. 378 sqq.

A =codex AugustodunensisAiusdem codicis lectio secundum u. d. Chatelain

AÍ=ectio Italorum Ferrinii et Scialojae

Ak = lectio nostra foliorum 104, 105, 108 v , 409r[ ¡ hí uncini saepiunt lacunas, quae margine foliorum resecto

ortae suntstellulis H .-) litterae singulae quae perierunt indicantur.



[LIBER PRIllI VS.]fol. 107T

§ 4

iben', qui cum patre inpetrauerunt Romanam ciuitatem Gat 1,93

propter patris [petitionem],1iues Romani sunt non propterpatris condicionem, sed propter beneficium [principis;, I namnisi modo imperator indulsisset, peregrini essent.

2uid si solus pater inpe[trauit ciuz ] Itatem Romanam? nonliberi sunt ciues Romani. nisi specialiter dicat: pe[to—crimihi et liberis meis ciuitatem deferre digne-

m in [i. eui si im] lperator indulserit, îent etiam liberi ciuesRomani. o

3rgoudes, quodse[] ciuitteoregciuiionisropter patris condicionemmani sunt****[ n

ebetre iste pater [ I15iuitatem Romanam specialiter debet p[etere] 1

eumotesit** [fiet (?)

e0

-adbe[I—m(?)e be

ciues Ro-ndumqui

, r.tamen e[ cadunt

I tur (?) abimperatorebeneficium trib[dare, sed

25

[spe]ciale ius le[ ]Cper

. , . , . , . , . . . , . , . . . . . , . . . ^5 nisi] nisi eo Mommsen II 6/7 non liberi] liberi nonser.

I)uersum

6suppleuit Chatelain II 7 peto suppleuit Chatelain: estne pa[ter]?8 cri Al, rescripto? Italimihi Ai : et suppl. Itali 9uersum suppleuitChatelain 11 18tionis Ac , erit? Ai II 44unt ****r] Ai , sunt —A^

in A,nperiall aut inperatordum A i , diem Ac II 45 iste pate[r]A i , ille pater 20 ***I fortasse eor aut ca AI 22 le be] [specia]le

be[neficium]? Itali II

tur] t' (= tur aut tus) A' I I 24 r.]=rescripto? Itali:sequuntur dubia uestigia li aut in qut Ai II 26 [spe]ciale Itali, —cale Ac j]

le Af, li ?A I 27per A', p Ac : paulloost per sequuntur litteraendubiae üsque suprascriptum est poteritA



. XLIII

pater et sibi e[t liberis]petitsibi et[I ** liberi inpotestate

am quod isti liberi c1 inpotestate

1 ciuitatem Romanam Gai. 4, 93liberis beneficium ui

aliquisiuris

tri adquisiuerunt * * 5

[us et uelit h[

pera

] 1te p— re — reuertituruel omnis rediga [I

abimperatore oc causa cogni[ tr

10cipit beneficium * [

sü prae

] I*id

uberes possunt [ dere

uidetis illu 4 5

] I su ab*[ ] praeses

tatis et [ 1 q— inatem iudic[I ibi in0 an hoc expedia[tIquaeritur

e quaeritfol. 4 o7v ipsam personara [

1 1 [* habere in potestate, ut bona

eorum consumat et ita 1 [dit aut negat.4ut illud tractemus: peregrinus et sibi I [etGai. 4, 94

uxo]ri suae peregrinae petit ciuitatem Romanam. nunc 26quaeritur, 1 [an spec]ialiter debeat petere, ut et filius, quinascitur ciuis Romanus [sit. hoc non est] 1 necesse; nam dixi-mus, quod si eo tempore quo parit mulier ciu** 1 [* Rorna]naet maritus, qui nascitur ciuis Romanus erit.0

2 postpetit sequitur fortasse pater

l A c ,sicuel ab uel īz l A i 1 1 ,

3 ** liberi in p AG , sicuel [re]scribti p uel sibi imper

liquis A ^ ,

—quis uel —ti is Ai I 4 nam AG , nam uel nisi Ai 11 5 patri? Ai7 uellitAe pe

AG, te— re — reuertitur (?)

pera

el (sicuel ut) omnis (is dubia)

ectiones uersuum 9-4 7

fere omnes Italis debentur 1 1 42 s ú]sicuel si in? Ai 14 possunt A c,poss[unt]5 uidetis (uel uidet in) ¡liad Ai , uidetis quod — AG

49 tatis et Ac, atis . . . Ai0in Ac , * AiIj 24 e (?) an Ai, * an Ac II22 re (?) A i , ** Ac1¡23 personam A , person[am] A i II antehaberesententiam hanc fuisse conicit Momnasen: [potest pater proptera finosuelle] habere II 24 [aut conce]dit aut Itali II25 ut Ae, t uel us Ai:anteut expectes sequitur et uxori suppleuit Chatelain II26 peregrinae]praegnanti mauult Mommsen 27 an specialiter suppleuit Chatelain et

etiam2 Ai II 28necesse Ai , nus esse

uppleuerunt Itali II 29ciu**]

21 . ca dubia ) * A i , in uia , ciuis [est roma]na Mommsen, con: Gai. 4, 92



XLIV

5uid ergo petet? 1 [diximus], quod ciuis Romanos nasci- Gai. 4, 94

tur non secunduin rem, sed secundum I [mente]m

senatus consulti. ideo specialiter debet petere, ut is quinascitur I[inpote]state eius sit, non debet petere el ciui-

tatem Roivanam, I [non en'im cijuitate ipsa habebit natos in 5

potestate.6

elegrini j [aut speci]aliter petebant ab imperatore ciui- G ai. 4 95

tatem Romanam I [aut gen]erali beneficio perueniebant adciuitatem Rornanam. gene 1 [rale b] eneficium, quod postula-bant peregrini, ius Latii dicehatur: I cum enim [exLa]tio origo 40

ciuium Romanorum duceretur, ideo I ius Latii * . I [urnest ius ciuitatis Romanae.nterdum populus Romanus uel imperator de1 [ ferebat] Gai.4, 96iuitati ius Latii.oc autem dicehatur ius Latii minoris,us 1 [Latii. m]aioris. Interdum dicebat populus: Deferimus 45lli ciuitati ius I [Latii m]aioris. si dicebat ius .Latii maioris,

9per

statim qui in magis' [trattc e,rant positi uel in honore a!iquo,erueniebant ad ciuitatem Rornanam, 1 [ite.n decurionessiutem dicebat ius Latii minoris, hi soli perueniei[bant a]d

ciuitatem Romanam, qui erant in magistratu uel in aliquo 20o [noepos]i ti.

rgo intererat inter beneficium speciale et generale,uo ius Latii I [defere]batur, quod ubi speciale beneficiu

petebatur,nisi specialiter I [peti]tum fuisset, uessent liheri in potestate; si autem ad ius Latii mal[ioris 25]mni modi erant in p.Nneniebantotestate.

solum naturales liberi I [secun]dum ea quae diximus Gai. 4 97ossunt in potestate patris esse, sed etiam hi qui I [adopt]an-ur. tractandum ergo nobis est diligentius,= quemadmodum

fiantI

[adoptio]nes. nam quemadmodum diximus, quod liberi 3oqui ex legitimis matrimol[nüs su]scipiuntur in potestate sunt,et tractauimus, quae sint legitima l [matri]mnia, sic nuncadicimus: hi qui adoptantur in potestate sunt.r.^,...,.,.....^.^,.,.,.,.^.,.._,.,..,.,.,...,.,.^..,...,,y.,,,.._..._^

2 secundum re=umsedsecundum Ai, interdum re—sednter-dum .d e : secundum rescriptutn sed secundum [tenore]m Itali 4 inpotestate suppleuit Chatela2n II 8 9expleuerunt Itali 1i 9romanam A i,romanam nam A j1generale beneficiuin suppleuit Chatelain quodpostulabant (postulabant dubium) A l,quo petebant A c 1 4 0atii dice-baturA, latiitur A ji 14 duceretur (?) . . . latii ñm (ñrn dubium):—]um (dictum Itali) est i. c.romanae (romanae dubium) A i , duc

um est iciuitatisA L' 11 uersus 43 454 6.19. 24. 23.24.25.27.28.

84. 32 suppleuit Chatelain II 4 4 hoc autem Ai ?, et1 4 8 [de]corionis A ir'dec]orons Ae24postpetebatur expectes liberi nen fiebant in potestate

!^

$5 maioris del. 27 . naturalis A ji 80 [adoptioJnis A • 11 quod A i, om. Ac.



-LV

4 0ebemus [ergo t]ractare, quemadmodum fiunt adoptiones. Gai. 4, 97

adoptiones sunt quidem duae 1 [** eo]s qui alieni iuris suntaut eos qui sui. cuna duae sint species adoptionum, 1 [duplicijmodo adoptio celebratur: uel sui iuris personae apud popu-

lum adop 11fol. 110rquattuor paginae uidentur periisse.]

4 . 1

Videanaus nunc, quonaodo hi qui alieno iuri] 1 1 subiecti Gai. 4, 4 24

sunt, eo iure liberentur.1 2rius de his personis inspicia [mus —, quae] 1 personae G ai. 4, 4 2.,

iq potestate sunt uel quae in manu uel in mancipio, ple[ne 4 0

trac]¡tauitnus. nunc consequens est, ut dicamus, quemadmo-dum istae person[ae --] 1 subiectae iure liberentur et fiantsui iuris. nec enim senrper quae in_potesta]lte uel in manu

uel in mancipio sunt constitutae retinentur, sed cer[tis modis] 1

et certis casibus liberantur.51 3

t superius tractauimus dehis qu r. 1 prius

tractemus, quemadmodum exeant de potestate. in potesta[teserui suntj dominorum aut liberi parentum.

4 1xeunt serui depotesta[te domi]luorum secundum ea Gai.4,42squae diximus de manurnittendis seruis. [seruus non] 1 aliter 20

potest exire de potestate nisi manumissione; natn [si domi]nuseius decesserit, ad heredes transit dominium; ergo hi[s mmdis] 1

exeunt depotestate, quibus modis manumittuntur, aut ut[ fiant de)jditicii aut Latíni aut ciues Romani.4

4 5iberi autem diuersis modis liberan[tur. liberantur] 1Ga1.4,427

morte parentis, cuius fuerrnt inpotestate, si nonsint inalte[rius potestatem] ( recasuri: ut puta pater habet filos

uel filias in pot[estate; si]1 decesserit, erunt sui iuris fui uelfiliae. siauus decesserit, [in.ter f] litim et nepotem extatdistinctio: filius quidem erit s[ui iurisl, 1 nepos uero non erit 30

sui iuris, nam cadit inpatris potestatem nepos per mor[tem^. . . . , . , . , , . . . , . . . . . . . _.,.,.,.,.,ti...,_...,...,..

._^.,..^,,,.U.,^....^f..

1 fiunt A e , fiaut Ai II 2 [**eo]sAecundum eos Chate,ain: ex-pectes adoptamus aut eos j; 5 adop A i , adopt Ae : adopt[andael suppleuitMommsen II 7 uideamus . . . iuri ex Gao4, 124 suppleta sunt II 9 in-spicia Ae , inspicie A I 10 uel quae A i , atque Ae II plene trartauimusChatelain, pieltabimusAII 4 2 person[ae eo cui suntj subiectaeexpec tes II 13 potestate suppleuit Chatelain II 4 4 cer[ t is m od isJ et certiscasibus A 1 , ces[ex certis usibus6 qu[i in potestate sun-tjexpectes uersus 19-21 expleuit Chatelain II 22 hi[s modis] Itali (h idubia At), ho[—] A° II 23/24 ut [f iant] A i , [—] Ae ! I 25 liberan[tur libe-

rantur] Itali I)26

parentesA

1 uersum 27 expleuit Chatelaisz II 27 re-cessuri AII 29nter filium suppleuit Chatelain II 29/30 extat distinctioA i , ext

statim A c li 30 non erit . . . 31 potestatem bisAi4 per]

malim post II modem aui suppleuit Chatelain



aui];sinon sit (?) inalterius potestatem recasurus, tuncGai.4,^Q74 6 [1non cadit inpotestatem alterius. Suero tempore,

uo [mori tur] ^ auus, pater nonsit in familia, aut quia mor-aus est aut quia e[mancipa];tus est, aut siuus non habuerit in pote[state], i nepos, quia tilius in po- 5

estate non fuit mortis tempore [!sui

7 iuriserit. Di

morte paren ti[s, cuius] 1 parentis

fuerint in potestate, si non inalterius pote[statem sunt]ecasuri. nam generaliter ' dicimus : morte parentis s[,uius fuerint inpotestate. quod sifilius et nepotes ex eo 4o

si[ntinotesltate et pater mortuus fuerit, non fient priussui iuris, g[uant auus] 1 mortuus est, cuius fuerint in po-

4 8 testate. Ideo sic dici[mus: rnorlte parentis, cuius parentis

fuerint in potestate, nec [

t illud adiciemlumest: si non inalterius potest'L atem] recasuri sunt. habes 15

fol. 410 v ergo pronum rnodum, quo egeurnt de] II potes]tate.19uid erit, siaquae et ignis uel patri interdicatur uel G ai.4,4 .?s

liberis? 1 [paria]potestas tolletur.t puta pater habetfilium in potestate; [facit] tale crimen, ut aquae et ignis eiinterdicatur, per hanc poenam adimitur 1 [ei ciu]itas Rondana 0et incipit esse peregrinus; peregrinus factus iam filium !

[ciuerra Ro]manum hahere inpotestate nonpotest. et econtrario filius, qui cuin in1[patris] potestate est facit tale

crimen, ut agua et ignis ei interdicatur; [quofacto]adimiturl ciuitas Romana, incipit esse peregrinus, peregriÍ[nus 2 5

fact,us in potestate patris ciuis Romani esse non potest.20rgo si cui agua et igne ^ [interdicituri patri uel filio,atria potestas tollitur.. uelut si pater ab [hostibus] captus Gai. 4, 129

.^non sit dubitanter AY , noscitur Ae, II alterius] patris? II tune

[nepos] non Itali II 2 uero Ae , uidem Ai II 3 rnoritur suppleuit Chate-lain II 3/4 quia — quia A i , quod

quod A, II 4 emancipatus est

aut si] e[—]tus est aut si A e , [

t

A i I I post si Ac pergit:

filios *** ha

auus: ortasse aliam oh causam euui auus restituen-

dum It 5 potestate suppleuit Chatelain II quia filies] quia alias A,,qni— A i II 7 di icimus espectes II parenti[s cuius] parentisMommsen, paren te [ arentes A II 8 si] Mommsen, sed A II 9 re-casuri Ai , iectae iuris Ae I I post parentis Itali suppleuerunt scilicet eius] I Ilo nepos g11versus 11. 13. 45. 16. 48. 22. 23. 25/26. 28 suppleuit Chate-

lain II 41 si r nt]A

, itA

11

43 cuius parentes A II 4 4 post nec supplen-dum hoc sufficit seduel cum Mommscno nec[essario Itamen II 46 pro-num] primen' scr. II 47 aquae et ignis uel A ,aguaet igni et A e II

49 aquae A i , gua Ac II 21 [in]cipit A i II 23 cuFnuidetur delendum I I24 aquae A i ? II 27 si culi eis qui AL , si Ai , errore pute.m pro si qui Ii28elut Ae : collato Gaio 1429 expectes aliter uel simile aliquid.

,—LV I



XLVIIfueriterunt fui sui üuris. hoc ple;[nius et cuna] Gai.4. 4^ 921 diligentia nobis tractandum est. Qui ab hostibus capitur, seruus

1 [hostiu]m fit, cuiuscumque fuerit dignitatis. nana hoc bellorumgeneraliter ^[um est. sicap

incipiat ^[ m esse potestatehostibus 5uitae necis 1[que pote]statemexeuntde potestate 1 [ paterbhostibus hodie 1 [n2si cap]tus ab hostibus interficitur, po-

test fieri, ut apud hostes moriatur 1 [uel etiam] reuertaturgerit limen ( [

pul

ecipit 1

[aturpossumus 45tractare, pater abhosktibus ca]ptus et uiuusiberi de potestate non 1

expostliniinio1[— po]testateznpaterappotestatem 1 [dicassi odie dicis libe- 20

ratos patria j [potes]tatein otestate.2/Quid ergo? hac necessitate I[si adjduceris ad responsum, ut

dicas eos sui iuris esse eo * 1 [—pote]state, opponitur tibistatím: cuius sunt in potestate? serui? 1 [narn pate]r cortan,qui ah hostibus captus est, seruus est: ergo seruus pater 1 25[non habet] fijos in potestate. Utrumque ergo difficile est:siue dicamus sui iuris 1 [esse flio]s, illud opponitur, quod sireuertatur et postliminium recipit, I [st atara suum, sidicamus eos in potestate, illud, quod est facilius

post fuerit supple hoc facto non 11 ple[niore] diligentia Itali 13 [hostiu]m fit cuiuscumque fuerit dignitatis A i , [hostium ]A choc belli jure generaliter [accept]um 'est fortasse ser. ^ m (?) essepotestate (?) A i , * * esse pot— Ac : [in bostiu]m esse p. forta sse suppl. Ihostibus (?) Ai 11 7 hostibus interficitur A - , hostibus . .. interficiturA' 119hostis A 1 ¡ uersuum 40- 4 2 lechones deb entur A i 4 4 recepit Ai?,recipit Ac 11 15 atur — possumus (?) A' II 47 non (?) A'19 [po]testatem

[—] * tat — Ai 1120 si (?) hodie dicis liberatos (?) A i , — hodie dicoliber — Ac 21 [potes]tate cum reuerso patre sint in (in A i , goA

potestate? 11 22 responsum? A i , — nonsum Ae 1123 dicas A , dicamus?A' 1 1 ea* A l , eo Ac : post eo ChatPlain supplet iquod non sunt in po-te]state 1124 [nam pate]r eorum Itali, [ eorum Aeersum 26expleuit Chatelain 1 1 28 ante statum lllommsen supplet redit ad 11si ( idubium) Ai, sed A c

tsta 1 postlimin0

ius quo



- --- - YLV III

[L IB E R II.]fol. I o90

3!!extranei autem deliberandi arbitrium habent; Ga1.2,^16

nam possunt [re]^pudiare hereditatein, possunt etiam adire.4. Sed suiheredes licet repudiar[enon] ' po.ssint here- Gai. Q, 4

sitatem, quia statim fiunt heredes, tamen abstinere pos[sunt 5

25 prae} jtoris beneficio. At si non abstinuerint uel per id se Gai. 2, 1 63iscuerint h[ered itat t ', ne c]ecedere postea ex paenitudineossunt. sicut enimsiextran[eus heres] ^ semel adierit

ereditatem iamteni:tur, ita et suus heres, si [ s e 3 ^ t e l ]

miscuerit, omnimodo tenebitur.

uod facitinestraneo 40

aditio], 1 hoc facit in suoherede, si se miscuerit bonis pa-entis.ergo [si 2cult] ( non teneri,ab initio se abst.ineat aonis

_

parentis.

.t .._..... . ..^

26el extr[aneus] i ut adierit hereditatem potest in in-egrum restitui, ut postea abstineat. nam s[i ntinor] sit xx5

'annorum habet generale beneficiuminintegrum restitu-

ion[is, quo d poll;licetur praetor huius aetatis homnibus. nam

minores xxv an[noruna. possunt] decipi uel cireuiri — magno

er aetatis imhccill[--] !inamno , isti minori

pollicetur praetor genera[literj in integrum restitutionem, ut 2o

visi quid perperam minor g se[ritin inte] grum restituatur.

interdum perperam uendit rem suam: potest restit[ui a prae-tore] ( uelapraeside, si ostendat se minorem.

7

rgo sicuti ceteriss ûbuenitur] ^ inceteris causis , In

ntegrum restitutionis auxilium meretur [ntinor, si]ignarus 23

•-,-..--s-^,,,,,,,,,,,,

damnosam hereditatem inconsiderate adierit. [potes dice]^re:,...., ,,.,.,.,..,....., ,.,.._...-.__U.,-,

uersus 3-9. 4 2. 4 4. 4 5. 20. 22. 25 expleZOit Chatelain I 3 etiam', et A c I 4 heredis A !I 6 per id A'^: potius uidétur seribendunn, perindeauult i47ommsen 7 nec] non Cha tela, in 11 44pro uel (ū A) extraneusut expectes fere: suus heres licet se miscuerit bonis parentis uel extraneusicet II

15 ut postea dubitanter legit Chatelain II 4 5 xxv? Ai , xx A' ()

8 xxv a[—]uel xxi an[A , xxv a(--] aut xx a{A' il circuiri

magno per aetatis imbecill[

enoreturi (?) in A ,ci rcuiri

--

gn?) ****j mbecilli[

incutí u e l ) A': fortasse ser.

ircuid (uel cumueniri). si quis igitur magno per (uel propter) aetatis

mbecillitatem uersetur in II 23 minore A II 24 sicuti ceteris] sicutinori expe ctes ¡) 25 meriturA



si maior essem , prius deliberassem, prius quaesissem n[ec Gai. $, 4 63

heredita] item adiissem; modo per inconsultam aetatem te-

mere ad[ii. peto] in integrum restitui. hoc, quod dicit ex-traneus, potest minor su[us dicere], ( si temere se miscueritbonis paternis.

28 Quod si maior [ fuerit] 1 extraneus qui adierit uel suusqui miscuerit se bonis, [in integrum] restitui non potest,omnimodo tenetur oneribus hereditariis, quia deest ill[iauxili] um, nec potest maiori, nisi exhibeantur interdum iustaecausae, [in in]itegrum restitui; nec eniin nzaioribusene-4orale beneficium d[tor quidem hoc contigit.

29uidam , cum maior esset aetate, contra opin[ionem] 1adiit hereditatem, quam putabat non esse damnosam. ideo[puta]'bat eam non esse damnosam, quod aes alienum inoccul[to eral]. I emerserunt plures creditores, coeperunt pro-15ferre t[abulas] * cum debitum fecit apparere hereditatemdamnosam. [heres, qui]aior adierat, tenebatur. dedit

loor ergo preces impera[tori, ] I I [non sit quod fuerat,meruit speciale rescriptum, ut recedel[ret] ab hereditate.

30Ita dixit: ignorans, cum lateret aes alienum, [adii] here-2oditatem, postea emersit grande debitum, apparuit damnosa[ea hereditas.] ergo a te peto, ut liceat mihi discedere.concessit ei imperator.

3 1oc ergo I [exem]plo hodieque, si tali re procedis, pos-sumus dare consilium, utsuppl]icetur. nam facile im5

petrantur ab imperatore ea quae iam ab[aliis] impetrata

XLIX

'

uersus 4-3 6-8expleuit Chatelain ^^ 2/3 et 4 timere A ^ 4 suus icere Itali, suus uti Chatelain j18hereditatis A ° iiquia A i , quodA0 exhibeantur (?) A i , exhibuerit A0 11 10/11 [in in]tegrum restituí

nec enim maioribus (sic A l ubitanter) generale (sic A', —ale Ae)

beneficium d[

tor (tor? Ai , tor uel eos A0 ) quidem (sic A,quidaec sirecte ab Italis lecta sunt, uersu 10requiritur maior:

l;; aius tamen magis ad imperiale (uel speciale, non ad generale) bene-ficium ducit 11 contigit (non contingit) Ajj 12opinionem Chatelain;fortasse opinionem damnosam scribendum est uersus 44-7 suppleuitCha telain ji 4 6 * cum A i , cum Ae

jj48non sit quod fuerat A,erat

Ai, sicuelierat Ak : unde possis restituere [quia] 1 [debiti ignarus-]dierat II 49recederet ab suppleuit Chatelain il 2 0 ita] interea Chatelain

adii suppleuit Chatelain 1 22ergo A", om. A I24 exemplo M o m m s e n ,[--

1 0plo A l,

pto ^ (unde rescripto hatelain),plo uel

ipto A" II si tali re procedis A,si tal (?)

cedit Ai , si tali r*pcedi*

A": si talis res procedit Ferrini ji 25 supplicetur ó fommsen , [—]iceturA 0 A k , [—]icet A i jj 25/26 impetrantur Ferrini, imperantur A 1 1 26 im-peratore ea Chatelain, imperatorea A j! aliis suppleuit Chatelain

11im-

petrata sunt Ferrini, iniperata sunt Ak , imperatur quod Ae.Gaws.* *



•

2,18

.

...

'

i

• n nk

1

'

sunt: aliud est nouum beneficium petere, aliud est id pel[tere, G a i .3 2 cuaius extant exempla. Nam per gratzanz factura est, ut si

maior [sit qui] licet per ignorantiam omnimodo heres fit,ei discedere ah h ereditate 1um habet. propter quod

exemplo eius alii possunt in integrum restitui a praetore. s33 Ergo ubi [is mi]nor est qui adiit uel qui se miscuit,

per praetorem uel per praesidem prouinciae potest 1 [inintegrum] restitui; sed qui maior est, sine beneficio princi-pali non poterit in 1 [integrum restitui neque] auxilium ex-orari ei heredi secundum ea quae tractauimus.0

34Extra]nei, qui habent potestatem, quamdiu uolunt,Gai.tamdiu protrahunt

1[adition]em hereditatis. et quid interea

facient creditores? quid illo tempore 1 [ f ebat] interea de35 sacris, quorum magna erat obseruatio? Ideoqui testa- Gai.

menta faI[ciunt, s]i scribunt extraneos heredes, dant eis cer- 4

tumempus 1 [ad cer]nendam hereditatem, quod est tale: 4 6TITIVS HERES ESTO CERNITOQVE I:V DIEI[BT'SCENTVMSI NON CRE

VERIT, EXIIERES ESTO.

36

sta dicitur cretio propter id 1 [tempus quod] datur addeliberandum, hoc est ad decernendum. ideo 1[cretio dic]itur, 2 0quia ad hoc accipitur tempus, ut apud se deliberet et de-cernat, 1 [an adeun]da sit hereditas.

37

rgo ubi datur cretio, aut adit intra tempus etuerba Gai.

dicitI

[eretionis], aut si non dixerit uerba cretionis intra38 tempus, ezcluditur. Quae autem sunt I [uerba ere]tionis? 25

S1C dicit: QVOD ILLE GAIVS ME SCRIPSIT HEREDEM APEO CERTNO-

39 QVE HEREDI]TATEM. Nisi haec uerba dixerit intra tempus quodpraefiniuit tes[tator, ex]cluditur, etiamsi pro herede gesserit,etiamsi teneat res hereditarias. 1 [quare nisi uer]ba dixerit

intra dies praestitutos, heres esse non poterit.02 per gratiam scripsi, per gradus ? Ac * g*** Ak , sicut? A U

8 maior ... 4habetj maior [adeundo] licet ... 4 hereditate [liceat],cumrescriptum habet proponz t M om m sen 1 1 5 exemplo eius Ak ?, exemplaeius etiam Ac , exempluna etiam Ai? 1 1 in integrum restitui a praetore]iir pre A k , pup pre Ae , mpetrare A i 1!6is minor suppl. Chatelain 1

8 sed- Ac , ed uel si Ak, si A i 11 est scripsi, interest Ae , * A k, l44 [extra]nei scripsi, [ nam A° 11 4 2 aditionem suppl. Chatelain

4 3 illo tempore uidentur transpónenda esse post 14 quorum, cf. Gai. 2, 55fiebat suppl. Mommsen 1116 ad cernendam scripsi, * * * * * * * ad A c4 7/4 8creuerit Ac A i : possis etiam de creueris cogitare, . cf. Gai. 2,1651

19id A k ?, quod Ac I 1 quia Ak A i ,quod Ae 11 diliberet A 1122 an.adeunda suppl. Chatelain 1 1 24. dixerit * uerba AHuersus 25. 26. 28su pp l . Cha te la in 11 26 sic scripsi, sis A, unde is Itali scrib2cnt 1 1 28ges-serit A , gessit Ai 1129 [quare nisi uer]ba scripsi, [nisi haec uer;ba Itali



LI

40t seire ( [debes quod quan]tum uult testator tempus dat Gai. 21170

ad cretionem ; et I [quamquam pleri]que testatores centum

dies dant, potest quidem et breuius] 1 [tempus dare], potesticere: ERNITO IN DIEBVS X l CEBNITO INDIEB n SXXpotest et

[longius] constituere: CERNITO ETIN BIENNIO, CERNITO IN ANNO.1

5

44 ^ Sed uulgo] datum tempus et consuetum est: c DIEBYS.

42Dicit ergo 1 [heres ha]ec uerba: ADEO CERNOQYE H E R E - Gai. 2.16(s

fol. 108r DITATEM. nihil quaeritur nisi de dictioneerborum. ergointra tempus ubi dicat non interest, ut tatuen probetur.interim si ea te[ete sepa]ratim dicat, unde potest probare, 10quod uerba cretionis dixerit? d[ebet] ergo adhibere amicos,

43 quibus praesentibus haec uerba dicat.uod si sin [e ere- Gai.2167tio]ne scriptus fuit, haec uerba cretionis dicere non cogetur,

"ed p[otest etianz pro]herede gerendo adquirere hereditatem. 1444uid est pro herede gerere? ani[naum] habere capi- Gai.2,166.

endae hereditatis. ergo si aut rem teneat aut praesentibus67.

[a7raicis] dicat uelle se heredera esse, satisfacit aditioni45 hereditatis. Nam duobus [mo]dis ab extraneis heredibus

aditur hereditas , aut cretione aut pro herede gere[ndo] ;

cretione, ut uerba dicantur; pro herede gerendo, ut osten- 2odat se animum [ha]bere capiendae hereditatis. sed heres

ros, qui cum cretione scriptus est heres, n[isi uerba] cretionisdixerit, heres esse non poterit. qui autem sine cretionescrip[tus est], uel cernendo uel pro herede gerendo potestadquirere hereditatem.3

46x hoc [ista] nascitur differentia : qui sine cretione Gai.2,169

scriptus est heres, potest medio t[enzpore] repudiare here-ditatem et, si semel repudiauerit, paenitentia [actus] redire

ad hereditatem non poterit.^7uid est repudiare? nolle ca[pere] hereditatem, con- 3otraria destinatio, repudiare. quomodo destinatio cap[ien]daehereditatis adquirit, sic destinatio contraria, hoc est uoluntasnon cap[ien] di, tollit hereditatem.

48ui sine cretione scriptus est, si uelit heres esse, estheres, et [si no]lit heres esse, perdit hereditatem; nam quod 3s

49 nudo animo adquiritur, nudo an[Zmo] amitti potest. Vbi Gai.2,1 ss

4 debes suppl. Ferrini i1 uersus 2. 3.57 15 171

.213-34

suppl. Chatelain Il 5et del. II8de om. Ali 9 tamen; t mAestamentumChatelain, c.Gai. Apograp um pag. 308II10tecte suppleu i t Mommsenunde] dum ser.?

II11 adhibere Á k A i , adhibet A .c I 1 2/1 3 ine cretione

Chatelain 44 etiam om. Chatelain II 20gerendoom . AII21 sedheresA: xpectes contra si 22 nisi uerba mecum suppleuit Scialoja i i 23non]

nec Ac 1134 uellit A.



--- -LIi

autem cum cretione scriptus est heres, non aliter excludi-G a11 ,46$tur, [quam si] tempus transiuerit cretionis, quod a testatorepraefinitum est. sicut enim [ad]quirere hereditatem nonpotest, qui cum cretione scriptus est, nisi si uerba dixe[rit] 6

cretionis intra tempus, itanon aliter excluditur, nisi exierit

G a t . 2 , 1 6 g ,50 dies cretio[n2s]. Ergo si medio tempore dixerit senolle 469.esse hereden], nihil ei praeiudicar[e potest, nam] repudiare

hereditatem nonpotest, quae cum cretione deferatur; siadhuc [su]perest tempus cretionis, potest uerba dicere et ad-quirere hereditatem; ubi autem [sine] cretione scriptus est, 40si semel repudiauerit, postea per paenitenti[am] redire nonpoterit.

51oe etiam circa eos seruatur, qui ab intestato [úo]can- Gai. $,169

tur ad hereditatem. qui ab intestato uocatur, sicut autcer'nenl do aut pro herede gerendo fit heres, ita et con-15traria destinatione potest am[itte]re hereditatem.

52

bi cretionem accepit heres scriptus, non diu potest Gai.2, 466t[ra]here aditionem; nam aut cogitur intra tempus adire autexcluditur, s[i non] adierit. qui sine cretione scriptus est, Gai. 2,467

fol. 1 os r tamdiu potest deliberare, quamd[iu] II [--]r u oluerit, tempore 20

53 non urguetur. Sed hoc ipsum nocet credi [tori]bus. transierunt

centum dies et adhuc iste dicit se deliberare; [transí]itannus et adhuc dicit se deliberare; tempore enim non ex-54 clu[ditur]. Ergo si uoluerit post quinquaginta annos adire

hereditatem, expec[tabu]nt creditores exitum, nam nihil pos-25sunt hodie facere: dura ille se [dicit] deliberare, conuenireeum qui nondum adiit non possunt, bona proscrib[ere non]possunt, quia adhuc incertum est, quin habeat defunctussucces[sor]em. quorum enim bona proscribuntur? eorumqui sine successore mori[unt]ur.o

55

e ergo hoc incommodum creditoribus obstet', solet

praetor adiri [ab i]psis creditoribus, ut ipse constituat diemheredi scripto uel qui [ab in]testato uocatur ad adeundamhereditatem. et dicit praetor: lu[beo] illum heredem intracentum dies deliberare, an debeat adi[re hered]itatem; sciat 35autem me creditoribus permissurum bona [ill] a proscribere,

. . , _......... . ... -

lacunas huius paginae expleuit Chatelain (( 4nisi si A, nisi A

A (

7 praeludicare Mommsen, praeludicari Chatelain

epudiaueritrepudiauit A i ( redire A, adire m auult 1 lfom m sen (( 44 uocaturChatelain, uocantur A 1115 fit heres ita et A (Chatelain secundis curishace legi t om nino recte) (( 20[—r

s A i ? i( 27 proscriber(e

non]A 8 quin A , quin uel enA' (Í 36[ill]aChatelain, hereditariaI tal i .



LIII

si intra tempus non adierit. * * Hect el diutius delibera- Gai. 2, 4 67

[—Jet.56taque intra tempus quod a praetore praefinitum est

omnimodo adire [de]bebit aut si non adierit, bona proseri-bentur; et quod dixit Gaius, prout mo[de]ratus fuerit ipse 5praetor, ita tempus constituitur.

57cce habes re[me]dium, ubi sine cretione scriptus est Gai. 2, 4 70

uel ubi ab intestato uo[ca]tur ad hereditatem. quodsi cumcretione scriptus est heres et longum [tepus] accipit, inter-dumre nisi *** in biennio, inbi[en]nio ex- 4 opectabunt creditores, utrum adeat ille hereditatem, [an]excludatur. non aliter enim egcluditur, nisi tempus quod

.

testatore praefi[ni]tum est impleatur.

58uod ergo facere non possit, qui cretionem non habet,[ad]eo potest facere, qui longam cretionem habet? at potest 15

interpellari [ac]reditoribus, ut ipse praetor moderetur tem-pus adeundae hereditatis et di[ca]t: nisi intra tempus adierit,permittam creditoribus bona proscri[ber]e.

59mnis cretio certum numerum dierum habet. namestator cum] dat cretionem, non simpliciter dicit: CER1\ITO, 20

ed dicit: c E R [ 1 Y ] I T O IN DIEBVS TOT. necesse est ut exprimatnumerum dierum. alio[qui]n non est cretio, si non dicat TOTDIEBVS. ergo omnis cretio certum [n]umerum dierum habet.

0uplex nomen est cretionis. nam quaedam cretio [d ] ici-Gai. 2, 4 7 4pUur uerborum certorum dierum, alia dicitur uulgaris cretio. 25interdum [c]retio sic datur: CERNITO IN DIEBVS CENTVM ; SI NON

fol. 4 0 6,6 1niuersitas, ubi hereditas directis uerbisai.2,247

relinquitur sing[legata singulas res relinquit. 11 sedai.2,250uniuersitatem in omnibus res[ imidiam uidetur resti-0

1-3 ** licet ei d. delibera[—]et ita quod Ac : estne ita: scilicetsi d. delibera[uer]it itaque?i 4 [de]bebit ,A . i ?, [—]atur Ac II 5 mo[de]ratusfuerit d, mo[der]atus fuit AC JJ 8 [uo]catur . A . i , [uoc]atur Ac JJ 9 proaccipitmalim accepit II40 lacunam Mommsen ita supplet: [inbiennio iussuscerniere, nisi [cernit] in biennio, Italisic:iennium accipit, nisi cernitinbienno 4 2 non aliter enim Ac , nam aliter non gi , i 4 4 possitposset5 [ad]eo Itali, [id]eo Chatelain II ¡acunasuersuum 46-6

suppleuit Chatelain II 22 alioquin scripsi, alio[Ak]nuel alio[*] enim A :,alio [modo] enim Chatelavn IIsi non î , et nisi 25 uerborum del.;

Mommsen emendat uerbo II 29 talia fere desiderantur: sing[ulae res,ubiper] J J 30res[tituit et qui] dimidiam supplet Mommeen: unde Itali emen-dsznt ip omnibus rebus uidetur restituere et qui dimidiam restituFt,

CREVERIS, EXHERES ESTO.



LIV

f

tuere. ergo etsi dicat: BOGO, V [T heres VICB SIMAát PARTEM MERE—Gai. 23250

DITATIS RrSTITVAT, uniuersitatis di[citur f eicommissum;. I2niuersitatis dicimus, id est iuris, eo ipso, quod pars

liqua [her ditatis res]Itituitur qerum parst e contrario si sin[gulas res] 1 relinquat, id est si sin- 5

illatam relinquat, etialn si totum [patrimo]lnium, non diciturniuersitatis fideicommissum, sed sin$ularum [rerum fidei-

commssuma]I3ostea , quid intersit ínter uniuersitatis fidei-ommissum et singularum [rerum fadezcommissum] . 1 qui tres i o

agros habet in patrimonio suo et dicit: TITIV[SHERES ESTO,

deinde a],dicit: ROGOTEVT CVM ADIERIS HEREDITATEM ILLVM

ET I L L V M [et illum AGRVlIt] IiESTITVAS: licet paene totum patri-

monium reliquerit, [non dicitur] 1 uniuersitatis fideicommis-sum, sed singularum rerum fideicommissuma. sed si pars] 1 - 1 5aliqua hereditatis relinquitur perfideicommissum, dicitur

6/ uniuersitatis [fideicommissum. Yoca]lbitur alias heres directisuerbis institutus, alius fideicommissarius * * [I heredi-tatem, non partem hereditatis.

5ideicommissarius non potest suo iure adi[re heredita- Ga1.2,25Item], 1 sed debet ab herede petere. et hoc est quod dicitur 24

uulgo, fideic[ommissum non in usur]patione esse, sed inpetitione, nec bona debet usurpare, sed [petere] 1 debetab herede, ut hereditatemade[at et]1 restituat ei fideicommissum. nam heres instituitur directis 25uerbis [j petit hereditatem, sed suo iure potestadire et adquirere si[ h * * ** aut fideicommittihbona fide qui1 nam heredesnon facit nisi directa institutio, sed interdum is quidem erit

1 [ oco heredis] 1 fideicommissarius, interdum erit loco legatarii. 3066pud ueteres autem neque loLco heredis erat] neque loco Gai.2,252legatarii, sed loco emptoris. plene ergo ex[plicabimus], quem-

lacunas uersuum 4. 2. 4-. 12 suppleuit Chatelain II 4 post resti-tuitur expectes quamuis minima rerum pars relicta sit II 9 ante postealblommsen supplet quaeris 13e[t illum agrum restítuas Itali II

15rerumA % rerum id est agrorum a A' II 4 8 institutus a. fideicommis-sarius ad supplementum a me propositum legerunt*] sed n A i ? II

4 9 non .Ac,n Ai II 20acunam suppleuit Chatelain II 2',fidei[

AII 23[petere] debet ab h. ut (ut incertum) hereditatemde(uel adi)[at et] Itali, debet reliquis omissis6 post uerbis ex-

pectes f ere ideoque non uel neque ab alio (sic Italin 27 adire et A, autdirecte I I 27/28 h*** * aut — qui] sic A c , h et . . . . sib A'? II 29antesed nescao an talia interciderint: ergo fideicommissarius restituta hereydilate no n fit heres, cf. Gai. 9 454IIis 4e , onz. 4i.



LV

admodum apud ueteres loco emptoris fuit, et guando hodie Gai.2,25tfid[eicommissarius loco heredis est] 1 quando loco legatarii.TVNC ENIM IN VSV ERAT El CVI [ R E S T I T V E ] B A T V R

HEREDITAS NVMMO VNO EAM HEREDITATEM [DICISCA VSA VENIRE] .

67icut superius diximus, fideicommissarius apud ueteresnec heredis lo[co out nec] i legatarii, sed emptoris. namqui rogabatur hereditatem res [t2^tuere], 1apud ueteres ad-hibebat quinque testes libripende[mque et ima]lginaria uendi-tione uidebatur uendere hereditatem illi f[ideicommissa7io; lo

fol. 4 o 6 r unde] 1loco uenditoris heres ipse, fideicommissarius loco emp-

toris era[t et stipulationes] l[interpone]bantur inter heredem etfideicommissarium, quae solent interponi ínter uenditoremet 1[empto]rem, ubi institutus heres uendit hereditatem.

68 Nam quando heres hereditatem deferre 1 [* * gen]eraliter 4 5quia onera hereditaria apud eum manebant et, actiones ie

t quid-quid uenditor hereditario I [nomine] soluerit bona fide

[—]rit emptoris nomine0

]t esset **** debetdebeat sed distr— 1

^.,,....,...,.,

4et] etiam A ii 3 tuno ... 5 uénire sunt uerba Gai i i 3 [restitue;ban-tur (n littera expuneta) A ;i 7 nec Ac, eque Ai il heredes A iI lacunasuersuum 7-9.42.15 suppleuit Ciatelain ! l nam . Ae , namque Ai I l 8 res[t.i-tuere] Ac, est[ituere] A' II15diferre A

II46quia Ai, uodA11 mane-

bant,t actionesction— [I 47posactiones Itali sup-plent: °ei et in Kiffiiffi dabantur,abemptore ita stipulabatur 1 1 49. di A,

c0orio Aii1esset » *» * debet Al ,

Imptorismessetc2 debeatistr Ai ,

c , s ^ Aii

ed

23 se

I I 24ti,

eesttipulabatur

mptorió 44 c,l

pon Ac : anespondes Italita Ai5

, emptorI

pondeseisupplent uerbis II 26condemnatus [fueris ueI bona] fide solueris A,condemnaberis [»bona] fide solui A°1 1 28/29 soluero illis Ai, olui Ac29 atur. Ai, ec A c .

di

[seet stipulabatur quidquid uendi l [testemptor ita:stipulor a te, interrogo te sollemnibus ¡ [spondes5uidquid hereditario nomine condemnatus 1[fuerisuel bona] fide solueris

[conclemna]tus fuero in iudicio, bona fide sol-

uero illis privatim iis semper de 1 [

atur



manifestum esse debitum [ litigare Gai^,$52( [* soluero.69deohoc dicit ne per iudioem supponas hoc ( [/

modo * creditor ** dicat ***** soluis hereditatis no;[mine —]d

condemnatus fuero uel 1

reddi 1 [ ]5stipulabatur et emptor hoc modo: si quis creditor heredi-tarius 1 [proponere actionemdefensionemsuscipereponl[des?* posteareditori ego soluam * 1 [et postea agam contra te:

suscipe defensionem inrem 1 [fueris aut r osiuictus fueris1[s]ustineas ** non sequetur, ut onera hereditaria

70* ** e] contrario fideicommissarius interrogabat heredem:quidquid hereditario nomine 1 [exege]ris, mihi dari spondes? 1 51[heredi]tariosproponere actiones facturum esse spondes? * t* e [remin emiue non ille exigat, sedmihi teneatur, 1[]ctionem cedereed hae 1 [ t interponi inter heredem et fideicommis- 2o

sarium. ideo apud ueteres loco empto;[ris erat].

71oeipsum postea uisum est emendatione indigere1 [

eres autem pure heres

atem erga 1 [ibus hereditariis ei donabant

[ieci fideicommis- 25sarium et dicebat: ueni, suscipe causas

fol. 4 03vunum uel duo folia uiclentur periisse]71 a quarta ex beneficio senatusconsulti Pegasiani tamen dicit Gai.2,257

illam d[ etiam hereditatem, ut nonsit ei necessaria

ipsa quartam dare [( aius prospectum, cum antea 3o

1 [ litigare A c , [itigare A i ( 2. 3. d * soluero ideo A i , deAoluo induo Ac (( 3 per A',p—c ( ( hoc , h— Ao ((3-5hoc [

modo * creditor ** dicat ***** soluis hereditatis no[mine —]d A i,h—[—]— nudum te hereditatesoluis h ereditate —[—] A ( (5 uel 1 Ac, úel * A' (( 6 et emptor hoc modo A i , ex hoc et dolo maloAc (( 7. 8quae post action lecta sunt, debentur Italis 9 et A i, nec Ac ( )40 fueris aut r A , t**cer* Ai I 12 ** non A , ei non Ao I hereditariaA i , hereditatis Ao (( 17 actiones A i , actionis Ao , *hke A' (( 18 rem incassiue Ac (( 49 cedere Ai ,c (( 20 sed hae Ai I 21 suppleuit Cha-telain (( 23 heres a. p. heres Ae , * at pu— A i (( 24 batem Ac , *atemA ; el** A ((25 ieci A c * * * Ai1( 28ex uelet Ao((tamen A i?tam

( 29 detiam et * Ai )] possis templare damnosam esse

30 quartam dare A i, quarta ** dere Ac Í( aius A l, alus A c : estne [ m e^ -bus? (J cuco] c A: estne q (= quam) ?



LVII

prospectúm est senatusconsulto Trebell[fano--] I interai.2,257

72n. eli ** * * * * tim adit[ 1postea introductum est Pegasianum, ne post * * * * *

** rentes [

tenem liberi **** u m enatusconsultiPegasiani ** de quarta [

72sibi inutileretine

tur

hereditatem] esse sibi suspectam

adeat fideicomm [ ^tusheres autem non dicathereditatis [ 1partemnolit adire heredi[tatem] 1

(72)5di [ + G ai. 2, 258

--ideicommissumfuit, ut siheres

4o

heres d[icatius esse aditionem,

us prae[tor* uel] 1praesidiheres 45

institutus [ 1puta potest dicere: ille scriptus heresrogatus est mihi res[tituere; heredi](tatem; suspectam sibiesse dicit. ego paratus sum [onera] hereditatis in me sus-cipere. meo periculo adeat et restit[uat hereditatem. si]

coactus heres adierit hereditatemrestituerit heredi- 20

tat[em --]erre [

1restitutae res

hereditatis

loco

hereditatem rogatus est restituere, non quod suspectam --[ 1et nolit adire5coactus sit adi[re coac]Itus adire maneat obligatus, hunoreddere heredita[tem cons]ititutum est, ut ita transeantactiones, ac si exTrebel [liano resti] l tuta esset bereditasPegasian[ 1

et respondemus , exsenatusconsulto Trebelliano actiones 30

$ n. ueli A e , n ui Ai I 3 interadductum

ost iud' iuirrentes

(antea iud'um rantes) A e , postea liceret r*entesA'6adi Ai,/le II 7 dicat sibi inutile fideicommissum hereditatis A i,fidei-commssumpartem retine A i , parte remii 40 tur A'

14 heres d[icat h ; ]Itali 42 tus etiam adltion Ae, ius esse aditionisA l : t periculosam eius esse aditionem, adeat fideicomm[issarius prae-torem uel praesidem] supplere possis 14 prae[torl uel] suppleuit Cha-telain 1117 lacunam suppleuit Chatelain U18 paratus] rogatus A p

20 coactus A 1 ,

e II hereditatem

restituerit h. Al , i

atem

Ae22 erre Al ,

3 hereditatis A i , h

e

Hloco

—A :1124 suspectam Ai , suspecta Ac 5/26 nolit activecoactus sit adi Ai,

c

8 [resti]tuta esset hereditas A► ,

.Q .c I 29/30 pegasian (--) et respondemus Ai, et rmus Ae.



transfere[ndassi con] i pususheres a fideicommissario adit Gai. 2,25s

hereditatem et restituet is[tam 1nera [1 quartam, sed omne ius here-

ditatis transfert, et senatusconsulto P[egasiano]1 ideo locas

fit, quia non habet quadrantem beneficio testa[toris]; 1 totam 5enim hereditatem rogatus est restituere fideicommissario; [su-spectam ] I dixit et noluit adireipsius [1

fol. 103Tquantum ad fideicomm issarii contention.em et perm isit institutus[IU[ erit scriptus heres, ipse quidem omnino emo-lumentum non rel[tinet], sed omne ius hereditatis transfertur 1 oad fideicommissarium, ita ut actiol[nibus tene]atur uel habeat

73 obnoxios debitores hereditarios. Nam ipso 1 [senatusconsultoPega] sianoa raetore coactus hereditatem heres

adierit et restitui[erit hereditatem, t]ranseant actiones, ac siexsenatusconsulto Trebelliano restitua;[tur. non est 4 5locus Trebelliano, sed exPegasiano ista fideicommissa `[]c si ex Trebelliano restituta esset.

74ides ergo, quod si unluersitatis] fideicom m issum roga-tus sit restituere , idest hereditatis partisue 1 [eius] nonretenta quarta, tum cogitur adire hereditatem, etiamsi I [c2crn zo

singulae] res relinquantur, non cogitur, sicut silegatum sitsingularum 1 [itur heres adire, ut det legatario, et sisingularum rerum sit 1 [fideicommissum. alit]er ergo in uni-

75 uersitatis fideicommisso placuit propter uoluntatem. Quod I Gai. 2, 259[ est de eo herede, qui ex asse scriptus est, etiam 25de eo qui pro parte 1 [scriptu]s heres rogatus est restituerehereditatem sex un1 [cia roga] tus sit restituere, ex

^...,.,.,...,.

4suppl. Itali heres Ai , adire * A°4transfert Ac , ransferturA i habet q b. testa[toris] totam enim Itali, habetur ex-

totAc II 8permisit institutus A i, primisA c h 9qui-

dem A c , quod Ai 10 transfertur A^, transfert A ,l 12 senatusconsultoPegasiano restituit Chatelain 4 3 post [pega]siano A c legit post-quam (?), uix recte: expectes cautum est, ut si IIa praetore coactusad umbras litterarum restituerunt Itali 11 45 post restituatur supplerepossis: inhoc enim 16 ista fideicornmissa A', ista fictio A c . . istahereditas trans[fertur, a]c expectes9 post partisue (sic Ai , om. Ac)desiderantur fere talaa: [eius uel retenta uel] non nonA i , * A

21 res relinquantur A , tereliquant

um singulae supplent Itali (`22 ante heres expectes rerum noncogitur (cogitar suppleuit Chate-lain) II et] expectes item II 23[alit'er Itali, [—J reA c I 25 est Ae Ae : quod [autem dictan]] est Itali malim quod [autem cautum]est7 s imus ut si. Itali 11 exun[cia xoga;tus suppleuitJllommsen,



egasiano senatusconsulto regí, non ex 1 [ sic restituere Gai.2, 259

76reliquas._partes. Ergo hic non transeunt actio [nes et stipu-lationes] erunt necessariae. quisque heres debet quartam

1 [partem] retinere, siue ex asse scripserit heredero, siuepro par I [teeruatur — Pegasianum senatusconsultum, 5

ut. si non habeat quar j [tam partem]semissi ex defuncti uoluntate habeat unam semis ûnciam, iam fiet necessarium [senatusconsultum, ex

Trebelliano restituit quattuor semis1 [restranseunt actiones ínter1 4 0

77 [ fideicommissa aiit uniuersitatis int aut singu- Gai. 2,260

larum rerum, ut trac[tauimus]. testator ergo potest dicere:ROGO TE HERES, VT ILLI GAIO SETO DES CENTVhI I [

i itio

I ILLVM FVNDVM ITERES DEsI[LLAM

DOMVMuel ILLI MAEVIO mANCIPIVM1 [tit *****elin- 4 5

quuntur et tota hereditas uel paene 1 [tota leg]ata sit. quodsi a singulis fideicommissariis quartam relinquit, heres instil-[tutus ex Pe]gasiano senatusconsulto1[t imperat suis liberis relinquuntur. hoc facit Pega-sianum.0

78— legata ab his tantum possunt relinqui qui

G a i . 2 , 2 7 4scripti sunt heredes; 1[contra a legat]ario legatum relinquinon potest. nonpotest dicere: TITIO DO LEGO ILLVM

-.,..,.,. ^ . _,.....,.,...,,

4 senatusconsulto regi non ex] sctoregin exAc , ctoriginet Ai,unde senatusconsulto oriñInem et Itali 11restituere A e,estituit Ai i2partis A 11 hic A , ere.ditariae A e 1actio[nes et stipulationes]Itali 11 3/4 quartam suae partis [partem]? II 5 eruatur —

Aea.

A iI: idem obs]ervatur — Itali II sint,suntpea.

12trae Ai ?, tri A e 142et 13 suppleuerunt Itali ii 1 3 heres om. Al(errore?) 11 [

titiokuel ut il1ititio Itali il44ti llumAe

** filian Al 1 ês Ai , es Ac fi 45 uel illi maeuio mancipium Ai,i.11i

ipsum

de

li17 insti[

gasian

1

AY ,insti[

egasiano senatusconsultok 11 23 non] n Al,

Ai.LI %

li



La

fol. 9soLIBER QUARTVS.]

79

INTEN]TIONEMADIVDICATIONEM CONDEMNATIO-

Gai.4,39NE M

fol. 400v80LIAE IN QVIBVS 1VRIS CIVILIS IN- G ai. 4, 45

TENTIO EST. CETERAS YERO [IN F'AC]TVMfol. 4 0 5 , "

81committitur, si per lasciuiam aut feruorem aut feritatem Gal. 4, go.

damnum [factum est; et] tenetur dominus, ut aut damnum 81.82 sustineat aut in noxam t[radat] animal. Sed interest, utrum

serui filiiue nomine noxalis actio propo[natur an] animalium;nam si serui filiiue nomine condemnatus fuit do[minus uel] lopater, poterunt in noxam daro etiam mortuum; condemnoxali actione potest seruum etiam mortuum in noxam dare.

83 [Et nonsolum si]totum corpus det, liberatur, sed etiamsi partem aliquam corporis. denique tr[actatur de] capiliiset unguibus , an partes corporis sint. quidam enim dicunt 1 5

[¡tationiforis posita. animalm[ortuum] 1 dedi non potest.

Q u a e ratio est, ut serui mortui etiam dedantur? uoluere*[ 1 rimponere seruis uel filiis, ut delinquentessemet t[ uel potestatem dominorum ***. nam -2oque hoc uolebant liberari adom[ser]l uus delin-quebat, non poterat dominus aut reddere, dabat [

5 no] xam pErgo um praetor corpus te

dedere dom[1 parentem putesiure uti t[dolmino uel parenti etiam 25

6ante committitur supple pauperies II uersus 8-40. 43. 17.suppleuit Chatelain 119an] an nomine Chalelain Il 10 fuerit11 poterunt] A i , poen—.d,oe*a* Ák ? condemn[atus dominas]noxali Ferrini II 14 tractatur de suppleuit Dareste II 45 quidam secun-dis curis AG (anteaquid) 11 16 [tationi res (2 )actione (2)foris Ac , [ea addi]tamenta corporis esse: sunt enim foris Itali, eaquead umbra codicis quadrare pzstant 18 uoluere * Ak , uoluere Ac , uolueruA ( 9inter [et imponere Chatelain dubitanter legit rap-torum; unde Mommsen efficit: [in terrorem] raptorum II 20 uel .A.c Ak,aut A i I namque hoc A c , neque ita A i ? II 22 dominas Ai k,dare inusura . A c 8[no]xam — A c, noxam p— A i , oxam pr— Ak u 25 utit 4c .21.k?uti c 41lIetiam A^, et 41Ak,



Lit

occidere eum et mortuum dedere in n[oxam 1 ------- Gai. 4, 80 .atria potestas potest1n[I cum patris potestas talis est, ut habeat uitae

86 et necis pot[estatenz]. De filio hoc tractari crudele est, sed******* non est * * n post r[ccildere sine insta causa, 5ut constituit lex xir tabularum. sed deferre iu[diei] debetpropter calumniam.

87rgo ideo interest mortuum dedere [Iter animan-bus nec est *m nisi ***** ctio ** ponis bis quae ratione[carent].o

88unc admonendi sumus, quod iudiciumai. 4, 82

in prim[j * * * personae constituet actioine per-

sonis legitimum [iudicium] + stare non potest, et cum nonstet iudicium, nec res iudicata habebit effect[um.89rgo] I tractamus, quae sint legitimae personae. nam 15

permittitur his qui haben[t litem, ut pro]prio nomine con-90 sistant ut legitimae personae. Sed non solum per nos[met

ipsos pos]jsumus litigare, sed etiam per alias, non per quas-cumque, sed per certas person [as, scilicet per] cognitoresaut per procuratores aut per tutores aut curatores, qui pro 20

al[iis ag]¡entes habent legitimas personas.9 1i* quemadmodum tutor u[el curator] constituantur, Gai. 4, 85in primo commentario relatum est. cognitor cer[tis uerbis Gai. 4,83

1in n[oxamA , i*[Ak , d[ Ac {i 4 neces A i)potestatem suppleuit Chatelain () 4/5 sed quieti (?) mari non est san.post r[ Ae , sedtkm*r*nos[ Ai II 5 [occi]dere . . .6lex A' recte ut uidetur, [dere sed est hoc * * * iure aut * * * *qnod praebebit lex A c ii 6hoc iu[dici] Ai Ak , hoc [ A c ii 8 interest

mortuum] ** mortuum Ak , mortuum interest A c lj 9 est . . . ponis] estlicitum nisi ter actionem ponis Ac , e(st) * mn(isi) ee (= esse?)***tio** ponis Ak , est similis tractatio in penis Ai I 40 carent sup-pleuit Chatelain 11 41 nunc a. sumus] isdem uerbis incipere Gai. 4, 82obseruarunt Itali 1 ¡ iudicium omne uel nomine proprio [uel ali]enaeItali, sed prim ante [ ertum uidetur, et pro enae, quod legitChatelain, pua extare uidetur 11 42 constituet actio A% constituitur A

1 1 sine] Itali, sñ A, sed non Chatelain U 4 3 iudicium suppleuerunt ItaliI) et om. A II 14 res iudicata A i , a Ae l is egitimae personae(ad coniecturam a me propositam) Ai , legitima iudicia .A . c i 4 5/4 6 nampermittitur bis gi recte, nisi praetor uel praeses prouinciae Ae [46litem ut suppl. Itali [i 46/17consistant ut Ai Ak , consistuiit Ac I47 sed non A,non Ae (i21/22 legitimas personas lis Ac , legitimasperson. ex his Ai, legitim*s (?) persona (?) * hii Ak : si recte uiderintItali, possis hace sic restituere: legitimam personara ex his (l 22 cu-rator suppleuit Chatetain O 23 lacunam suppleuit Chatelain ad Gai.4, 83 .



cons] 1 tituitur et a praesente praesenti datur hoc modo : si G ai. 4, 83

uelim dare te [qua e m ihi debes] 1.ita dico: QVOD TECVM AGERE

fol. 405 r VOLo DE ILLA RE, hoc est ******* [ I I [ OGNI-

TOREM ILLVM GAIVM sEIVM; aut si reus uelit dare cognitorem:

QYODTVIMECVM AGE]REVIS, IN EAM REMDO TIBI COGNITOREM

ILLVffi GAIVM SEIVM92 Ergo ut_ cogl [nitor] constituatur, et praesentia necessariaest et uerborum dictio; nam praesens 1 [praesenti d]ebet darecognitorem

5[]993 detI Ga.4, 84

[ ]sedtsi absens fuit datus, nonest uitiosa l [datio; nam s]i postea cognitor consenserit, eritcognitor. . * * * * procurator 1bsit procurator1 51databsentis5

9 41 [liti ag]endae admittitur adiecta satisdatione, quiaquod ex meo maní [dato]

-^....,.,.,^.....

1 praesenti Al, ut antea suppleuerat Ferrini II si Al d k , non ge g3st *******1 est de (?) * * * * * Ak , est illo fundo Ai ? 1 3/4 cog-nitorem dubitanter legit Chatelain: ante cognitoremcum Ferrinio sup-pleas in eam rem do tibi, cf. uers.5I 5 /acunaraexpleuit C hatelain 11

7 cognitor suppleuit Ferrini 11 et praesentia suppleu$, iam inA szbzapparere testantur Itali 11 8/9[de]ebet dare cognitorem .di, [d]*betdare — Ak 11 10 det A i A11 13 suppleuerunt Itali 11 15 dat et19 uerbis legerunt Itali i¡ 20aduersus A c , aduersar A i 1 22/23 man-

datum absentis legerunt Itali; xdem in sequentibus uersibus 1 0codicis A.quorum umbras incertas enotare noluimus, talia deprehendere sibi uiszsunt: in primo [ cognitor, in H[

interea — iudic

uetli alio 1, inIII [

it iudi, in V [ll; in VII possumus, inVIII [

lienondemna I.

1 [ sollemni-bus uerbisopponitur * si praesens non est da![tus — ]aduersus2 0{ * bsis

1 [

aliorum

andatumsn euanuerunt uersus 10)



LXÍII

fol. 404v051 uindiciarum. ergo cum duae sint actio- Gbi . 4, si.

nes in rem et in personara: in rem a[ut per peti%]jriam 9 3formulam agitur; judicatura solui satisdatio interpon[itur,

si] j per sponsionem, pro praede litis et uindiciarum, nonper sponsionem [ 1

deeius ponitur satisdatio 5

sine lenpro [praede litis et] ( uin-diciarum, et incipias quasi nouum audire et quaerere, ideo

pulatio fit. interdum enim sponsio st[i pro](bauero te

debere mihi xxx, dabis alia x, eaque sponsio poena [lisest — ] cerirgo ubi oenalis sponsi[o est, resti]ipulatio sequitur. dicit enim de-15

bitor: si non probas tibi xxx deberi, da[bis mihi x]. 1 ubipoenalis sponsio est, est et restipulatio. ubi autem prae-iud[icialis est, cessat] f restipulatio.

9 7M NIA IVDICIA A VT L E G IT IM [O IVRE I CON SIS- Gai.4,4 03.

TVNT. SAEPE TRACTANTES DIXIMVS, Q[uod( 04

iudices non legitima, sed imperialia iudicia dent. de bao 24parte trac[tandum quae] 1 legitima, quae imperialiaex perso [narum condicio] ne ex loco et nu-

mero: si omnes litigatores ciues Romani sint , [hoc est expersona]rum condicione; si unus iudex sit et ciuis Romanus, 2 5hoc est ex nu[mero; ex loco,] 1 si in urbe Roma uel infraprimum urbis Romae miliarium [accipiatur] 1 iudicium, tune

1/2 post actiones expectes:inrem aut per sponsionem a[ut performulam petitoriam, si perpetito]riam formulam agitur il3nter-pon[itur si] suppl. Scialoja II 6lacunam suppleuít Chatelain II 7postnouum Chatelain dubitanter legit audire ii 9sponsiones A Ii ante nonintercidit exigitur, cf. Q'ai. 4, 94ii 4 0post enim secundum Gaium sup-pleas poenalis est li 14/42restipulatio dit A i ^ tipulatio de I i 4 2 enimAi , ec Ae ,n Ak I 43xxx dabis alia x Ak , xxv d. alia ex Ae , xv d.alia x diII 15 poenali Ali sponti[o est resti]pulatio mecum restituitScialoja Ii enim Scialoja, sic uel nihil A II 46probas Scialoja, prob * *A k , probat de i tibi A . 1 ,Hs AY II xxx scripsi, xxv d,Ai , *xx A k ?deberi da d, deberi deA c II 4 7 ubi . . . autem Ai , ubi p * * * al * *

*sp*n*o* * et restípul* * *bi autem A k , uerbis praeferat sponsio essetrestipula[tio] sibi at Ac II 20 q[uod dignando] supplent Itali ji 23 exper-so[narum condicio]ne recte Itali: ante ex suppleas iudicia sint. idquependet il 23/24 numero si omnes Ai Ak , numerosissimiiues romanisint [hoc est expersona]rum Ai , [sint A e II 26 ex nu-[mero ex loco] supplent Itali II intra A l , inter Ae II 27 accipiatur sup-pleuit Ferrini iudieium d Ak , esse iudicium Ai.

9 6ON TAMEN HAEC SVMMA SPONSINIS NON .ENIM Gai. 4,94[ I non est poeneponsione lo

poenalis sponsio. ideo nec resti-



L%IV

98 uidebitur legitimum iudicium. Quod si aliquid ex his no [n G a i . 4 . 4 os] rat, nonerit legitimum iudicium, , sed imperiale. puta

si non unus i[udex sit,] ¡sed plures iudices sint, si non in urbeRoma nec intra primum ur[bis Romae] 1 miliarium, sed alibiaccipiatur iudicium -- si in bis locis [u]!dicium est, et si 5

aliquis ex litigatoribus peregrinus sit, ex bis si [quid est , Z nn-perzfi ale fit iudicium, quiadid2]lcimus, quid sit legitimum, quid imperiale.

9 9

egitima iudicia anno [et sex 7nen] i sibus ex lege Iulia Gai.4,404

finiuntur. denique nisi intra annum et sex menses [fuerit le]igi- 4 0timum iudicium pronuntiatum, expirat. imperiale iudieizonanno et sex mensibus et

00

imperiale] I autem dicitur, quia imperio eius contine- G ai. 4 , 4 c;tur, a quo concipitur, puta praetoris uel praesi[disprouinciae]. I 15

imperiale tamdiu uiget iudicium, quamdiu praetor uel prae-ses. ** si ille ab [ 1quiincepit, desinetimperio conti-nentia iudicia, quia imperio praetoris uel praesidis conti-

fol. 104r nentur, nam t[amdiu iudex] [potestatezn ha] bet iudicandi, 20quamdiu ille in imperio est, hoc est inmagistratu; si [uero

1 0 1 cessa] uerit potestas, et iudex desinit ut apparet ergo, Gai. 4, 1 oquod non qualitas action[is facit] legitimum iudicium, sed

102 numerus, condicio personarum, locus. Alioquin [potest legi-ti7n] a esse actio et tamen imperiale esse iudicium , potest 25etiam praetoria esse actio et tamen [legitim] um esse iudi-

4 03 cium. Puta ex lege Aquilia actio legitima est. iudicium[si non intra] primum urbis Romae miliarium agatur, nonerit legitimum [iudicium] ; si non inter omnes ciues Roma-nos , sed inter peregrinos, imperiale est iudicium; si [non so

1 quod A', sed Ac (¡ aliquid Ferrini, aliquis A (( no[n] A% on [—

A i ((3i[udex sit] Itali, [iudex] Chatelain (( si noninsuppl. J. W illems ((3/4 urbe roma nec A', -- si non Ac (( 4 sed alibi A l i iudicium A i ((si in his locis A c acceptum iu dicium Willems 6 si [quid est im-peria]le A, imperi]ale A c 1 1 8didicimus suppleuit Ferrini 1 1 9.14 sup-plementa praestitit Chatelain (( 4 o nisiA, i A 11 fuerit supplent Itali ( I44 pronuntiatum expirat A i , pronuntiaturA ° 112 anno ets. m. et legerunt Itali soli (I 15 concipitur Akaccipitur A elpraesi[dis p.] Ak , uel praesid[is p. ergo] A', [aut praesidis p.] A° (( 16 uel

A l A k , et Ac (1 17 ille ab[ierit] suppleuit Mommsen (( 19praesides A ^

lacunas uersuum20-26expleuit Chatelain 11 22et Ai A,tiam Ac ((ut apparet A, esse. apparet scribendum II 24 condicio personarum A i,cond* personarum Ak , condicio aut personarum Ac (( 27 legitima Scia-loja, legitimum A (j 29ciuis A.



LXv

unus] detur iudex, sed et plures, non erit legitimum, sed Gai. 4, 4 0 9404 imperiale. Et e contrario [ui bonorum] raptorum abtio

praetoria est; sed si apud unum iudicem ciuem Rolnanum

[et in u]rbe uel intra primum urbis Romae miliariumRomanus ciuis [aget contra ciues Roman] os litigatores, erit 5legitimum iudicium.

105Vides, quod non qualitas actio[nis effi]cit aut legitimumaut imperiale iudicium, sed numerus et locus et condicio[personarum, ut dixi]mus. ea causa interest ínter legitima

iudicia et imperiala.040 6ace si tenetis, iam [uidetis, quod] in legitimo iudicio Gai.4,106.

ipso iure actio consumitur, inimperiali iudicio numquam '1°7

407 [ipso jure consu] mi potest. In legitimo ludido non omnisactio consumitur, sed ea sola, quae habet [intentionem per]-sonalem inius conceptam : nam est et in factura concepta. 4 5

4 08 Dicis: SI PAR[RET TE DáRE] OPORTERE TOT MILIA uel ILLAM REM

et QVIDQYID TEDARE FACERE PRAESTARE OPORTET; ista est per-109 sonalis [actio in ius] concepta. Nam ubi in rem actio pro-

ponitur, non potest consumi legitimo [iudicio quomodo:SI PARRET ILLVM FYNDVM MEVM ESSE EX IYRE QVIRITIVM * * * et 20

egeris in legiti[mo *** II **, on consumís actionem. tamdiuenim potest tibi competere actio, quamdiu domi[nus es, nam]recte dominus quandoque dicit: íSI PARRIiT ILLAM REM MEAM

410 ESSE EX IVRE QYIRITIYM. [******]*111litigans audiatur in i u-diciis diuersis post primam actionem * er * ******]** opponi-25tur exceptio reí in iudicium, hoc est si adhue pendet iudi-cium, [* * * * * *] um deductae, si iudicata in legitimo iudicio,rei iudicatae de [******] * iudicatae ******le.

4 et del. I I 2et e contrario Ac (secundis curis) 1 1 4 [u]rbe Ak , urbemAc (j 9personarum ut dixi suppleuit Chatelain, * * * * * * A 1 1 ea causa]ea * (e ?= causa) Ak , ratio Ac 11 4 4 haec Ak , hoc Ac H 4 3 ipso iureconsumi]i Ak,i Aectio inius suppleuit Chate-lain 1 1 4 8 nam A, non sed , ut legerunt Itali ubi in rem actio pro-poniLur Ak , uerbis inrem ali opponitur Ae 1¡ 49consumi legitimo]consumile legitimum Ah Ai , consimile legitimum Ac 11 [iudicio actio]J. Willems 11 20/21 * * * et egeris] ait (?) et eger A k , 1. tit. et egeres A° ,licet et egeris Ai 11 21 ** non] p (uel qs), Id non Ak , tam. (= tamen)non Ai ?, um non Ae22nus es suppl. Dareste, nam addidi propter

lacunae spatiuna 1 1 23 rem om. A i i 24 3,m Al, em A i , mus Ac : ne iterjumsupplet Mommsen, [ne autem id]em Itali 1 1 25 *er*] fere Ac , *er i Ak**opponitur Ah , eopp. Ac , ei opp. Ai i{26exceptio ... 28deductae]11lommsen haec deletis uerbis rei in iudicium ita sanare studet: exceptio,hoc est si a. p. i., [rei in iudici]um deductae; possis haec quoque temp-lare: exceptio rei in iudicium [deductae, uel rei iudicatae], hoc est sia. p. 1., [rei in iudici]um deductae 1 1 27 in legitimo iudicio rectius abessetji28*(ante iudicatae)] inA , uAk ?, uel Ai.

Q Á I V B.* **



444unt et actiones quae dicuntur in facturo , de quibus Gai.4,4 od.

iam [locuti s]umus. Et infactum actio non consumitur, quia 4"

quod factum est infectum fieri non potest. puta [deposit] i

acti0eSt infactum: SI PARRET ME DEPOSVISSE APYD ILLVM GAIYM

SEIYM ILLAM REM [NEC REDD] ITAM ESSE DOLO MALO ILLIVS GAI SEI, 5CONDEMNA ILLVM. numquam ex eo quod [actum est in]fectum

41.2 esse, cum deposuisti, . potest. Venis et dicis: sI PARRET MB

DEPOSVISSE. [deinde] dicis : quod semel factum est, infectumfieri non potest, si quid opponitur tibi ex [ceptio, quod í`]amres iudicata est uel iniudicium deducta est.0

443Egoneque 'in factum [actiones] consumuntur neque inrem, sed solae actiones personales, quae habent [inius

concept] am intentionem.

41 4

nimperiali autem iudicio numquam actio consumitur,

sed semper

2ocuti sumus restituit Chatelain et Ac .k, etiam A. 1[de-

posit]i Ai , [ eA c II 6actum] factum Chatelain 11 8deinde sup-pleu it M om m sen 11 9si quidnescio quo modo corruptum est IIexceptioquod iam restituit Chatelain II45 post semper talia desiderantur: ex-ceptionere udicatae uel rei inudicium deductae opusest.

45



EPIMETRVM TH. MOMMSENI.

Ut patres nostri laetati sunt recuperato Gaio, ita nobis quo-que similis sors evenit, sed ita similis ut gemma carboni. Gaiusille redivivus iuris Romani notitiam universam illustravit formam-que eius apud nostros commutavit; exhoc Gaio non Gaio advetustam doctrinam vix quicquam accedit, sed prudentiae la-bentis condicio aliquatenus declaratur.

Codex Augustodunensis ipse optimae notae est Galo Vero-nensi nequaquam inferior, scriptus compendiis iisdem, ortho-graphiae ita probae , ut a vitiis inde a quarto saeculo receptisimmunis fere manserit. b et y nusquam permutantur, e et ae 1 ) ,i et e in vocabulorum terminationibus 2 ) aro. Aetatem eius ge-

neris librorum ut prudentiores vix audebunt definire, ita repu-tanti, quod ex gestis de Theodosiano recipiendo intellegitur, mediosaeculo quinto notarum iuris usum licet imperitis odiosum ni-hilo minus adhuc viguisse non a yero videbitur absimile circaea tempora huius codicis librarium vixisse; post ea vix crediderimantiquam consuetudinem ita incorruptam duravisse.

Sed a librarii arte et excellentia auctoris infantia et exilitasita abhorret, ut Pseudo -Gaius Augustodunensis in mentem nobis

revocet Baviorum nostrorum poemata chartae munditie et typo-rum nitore ipsa se irridentia. Gaium Veronensem et Augusto-dunensem qui comparat, intelleget huno hominem non sapiisseultra unum auctorem suum, quaeque in eius commentariis inve-nit simpliciter et commode exposita, reddidisse inanibus repe-titionibus ita refería, ut verba cumulara, res obscurarit; cuiustractationis insigne exemplum est dictio facta infecta fieri nonposse in brevi enuntiato ter repetita (e. 111, 1 0. 13. 112, 15).

1) LVIII, 8 hereditarieVI1I, 23 . pene -- LXII, 2 sep'e.2) i pro e:XLIV, 9 [dec]orionis — XLIV, 24: [adoptiojnis — XLVII, 3:

hostis -- LVI11, 8: partis — LXIII, 6 ciuis --- E contrario e pro i:XLV, 18.XLVI, 2. 8: parentes -- LIV, 29: heredes -- LIX, 29 neces — LXI, 24 :.spon-siones — LXII, 28: praosides.



L % V I I I

Rerum ignorantiae, cuius documentum certissimum estLatini iuris tractatio (c. 6. 7), quasi esset ius civitatis Romanaeimperfectum, respondet verborum ordinatio. Sententia quae dicipossit per totum tractatum nulla reperitur, nec tam male scripsit

horno quam abhorret totus a stilo qualicumque. Nego per litte-ras ullas eiusmodi commentarios effici potuisse; scholas habemuset ipsas non bonas, magistrum dicta sua crebra iteratione puerisinculcantem, pueros ore sibi tradita fidelius guara felicius inpugillares referentes. Inde per totum tractatum auctor adloqui-tur modo unum auditorem (venis et dicis p. LXIV, 4 4; similiterp. XLII, 10. XLVII, 18. XLIX, 11. LII, 28. LXI, 49. LX1II, 14..23. 27), modo plures (tenetis LXIII, 18; similiter p. XLIII, 8). Itemetiam saepius orationem interrumpit quaestionibus directis ad

audientes (XLII, 6. XLIII, 21. XLV, 15. XLVI, 12. XLIX, 25. L,9. 24 . 30. LI, 14. LII, 4 5. LIII, 4). Similiter non raro eum dequo agitur introducit utentem oratione directa (XLII, 7. XLIII,4 9. XLIX, 9. LII, 20. LIII, 4). Quae omnia redeunt ad usurnscholarum. Denique scholis ita exceptis recte conveniunt lociinterpretati auctoris hic illie interspersi et forma litterarum di-Stincti.

Recuperavimus igitur institutionum Gaianarum editionem al-

teram auctam et pessumdatam ; nam quamquam uno loco (c. 56)qui eam curavit Gaium nomine citat et particulae quoque illaeex commentariis ad verbum relatae declarant nequaquam hoceum egisse, ut Gaianis suos commentarios substitueret, nihi-lominus quod legitur c. 94: quemadmodum tutor aut curatoreff ic ianturficiantur in primo commentario relatum est eo ducit, ut hipraeceptoris commentarii discipulis tamquam Gai ipsius appareredebuerint. Eius retractationis alias reliquias nullas superesse nonmirum est; certe prudentes Alariciani quamquam Gai institutiones

aliter atque reliquos iuris Romani tractatus male mutarunt, nonPseudo -Gaium hunc, sed genuinum conciderunt et elumbarunt.Nec magis monstri nostri particulas Iustiniani doctores receperunt.Nihilo minus apud eos ipsos fortasse buiusce operis aliqua memoriareperitur. Auctorum index digestis praemissus cum inter Gai operarecenseat àureon pcpAía évzá; excerpta inde sumpta inscriptaplerumque `rerum cottidianarum sive aureorum' (prior titulussolus praescribitur fragmentis insertis libris digestorum XVII—

XXII; alter solus fragmentis insertis libro XLIV) multa in di-gestis inveniuntur, sed ex solis libris prioribus tribus; aureo-ruln quattuor posteriores in ipsa compilatione non comparent.`Áureos' certe Gaius ipse rerum quotidianarum libros non ap-pellavit, sed nomen id posteriores operi multum lectitato impo-



LXíX

suérunt. Eo magis mirum est, quod eorum aureorum libri quattuorposteriores plane evanuerunt. Iam cum in indice auctorum illo ad-sint ìnstitutionum Rt(3Xia TGaaapa', non adsint rerum quotidianarum

libri, crediderim labente aetate et tres harum libros et institutio-num quattuor circumlatos esse sub titulo communi aureorumseptem, substituta in his recensioni genuinae editione tamquamsecunda scilicet Augustodunensi, Tribonianum autem eiusmodiexemplari usum pro sua prudentia tres libros priores adhibuisse,quattuor posteriores prae genuinis recte sprevisse.

loe si probabiliter posuimus, censequens est Pseudo-Gaianioperis originem non revocandam esse ad Aeduorum sive Augusto-dunensium studia liberalia aetate imperatoria passim celebrata,quamquam nihil impedit, quominus codex Augustoduni repertusscriptus quoque ibidem sit in usum antecessoris cuiusdam ve-tustae eius academiae. Origo ignoratur; sed recte commentariieiusmodi aurei conveniunt saeculis collabentis imperii Romaniaureis et ipsis appellatis apud aequales, apud posteros iure in-famatis.



%

,



GAl

INSTITVTIONVM

COMMENTARII QVATTVOR



INDEXPRAECIPPARVñi NOTARVM QVIBVS VSI SVMVS

C=codex Veronensis resol iptus

C 1 =eiusdem codicis manus primaC 2 =eiusdem codicis corrector primae manui fere coaeuusC n =dem codex in eis locis, ubi notis sollemnibus compluribus uel

singulis usi sunt librarii

Ca =codicis Veronensis apographum Studemundianum (anno 1874publici iuris factual)

C a3 =supplementa ad codicis Veronensis apographum Studemundi-anum anno 4 878et 4883a Studemundo Veronae collecta et

huic editioni praemissa{ ) his uncinis quae circumscripta sunt, a C absunt lacunae signo

nullo relicto[ ] his uncinis quae circumscripta sunt, tradita quidem sunt in C,

sed abesse debebantAvg. = Interpretatio Augustodunensis jpag. XLII sqq.)Coll. =Collatio legum Mosaicarum et RomanarumEpit.= Epitome Gai, quae extat in lege Romana Wisigothorum

Dig. =Digesta IustinianiInst. =Institutiones Iustiniani.Alia uide in praefatione,



I § 4---3

(COMMENTARIVS PRIJi VS.)

Cod. Ver§I. DE IVRE CIVILI ET NATYRALI.] Omnes populi, quj legj- paá. 1

bus et moribus reguntur, partim suo proprio, partim com-mun.i omnium hominum jure utuntur; nam quod quislquepopulus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium estuocaturque ius ciuile, quasi ius proprium ciuitatis; quod 5

uero naturalis ratio ínter omnes homines constituit, idapud omnes populos peraeque custoditur uocaturque iusgentium, quasi quo jure omnes gentes utuntur. populusitaque Romanus partim suo proprio, partim communi om

nium hominum iure utitur. quae singuaqualia sint, suis 4 0

locis proponemus.2 Constant autem iura populi Romani ex legibus, ple-

biscitis, senatusconsultis, constitutionibus principum, edictiseorum qui ius edicendi habent, responsis prudentium.

3 Lex est quod populus iubet atque constituit. Plebiscitum 4sest quod plebs iubet atque constituit. plebs autem a po-pulo eo distat, quod populi appellatione uniuersi ciuessignificantur connumeratis etiam patriciis; plebis autem

appellatione sine patriciis ceteri ciues significantur; undeolim patricii dicebant plebiscitis se non teneri, quia sine 20

auctoritate eorum facta essent; sed postea lex Hortensia pag.

lata est, qua cautum est, ut plebiscita uniuersum populum

§ 4 usque ad 8 utuntur _ Dig. 4, 4, 9; § I= Inst. 4, 2, 4§ 3 índe ab 16 plebs autem — 4, 3 significantur conf. Inst. 4, 2, 4.

4rubricam addidit C 2, conf. Cas II 4- Omnes--quod quis sup-

pleuit Goeschen ex Dig. et Inst., quamuis tribus uersibus in Cexplendishaec uerba uix sufflciant; conf. Ca II 4 proprium C, proprium ciui-tatis Dig. Inst. (j 5 ciuitatis C, ipsius ciuitatis Dig. Inst. 7 populosC Inst., o771.Dig. I . 8 populus C, et populus Inst. N 40utitur] conf .Ca ag. 306 p sint C, sunt Inst. fi 18 etiam Inst., et?C, conf. Capag. 267 uers. 10 II20quia]conf. Ca pag. 295 1121 auctoritatem C.



I § 3-4 4

4tenerent; itaque eo modo legibus exaequata sunt. Sena-tusconsultum est, quod senatus iubet atque constituit, id-

5 que legis uicem optinet, quamuis fuera quaesitum. Con-

stitutio principis est, quod imperator decreto uel edictouel epistula constituit. nec umquam dubitatum -est, quin 5id legis uicem optineat, cum ipse imperator per legem

6 imperium accipiat. <. ius autem edicendi habent magistratus

populi Romani; sed amplissimum ius est in edictis duorumpraetorum, urbani et peregrini, quorum in prouinciis iuris- 4 odictionem praesides earum habent; ítem in edictis aedi-

lium curulium, quorum iurisdictionem in prouinciis populiRomani quaestores habent; nam in prouincias Caesarisomnino quaestores non mittuntur, et ob id hoc edictum

7 in his prouinciis non proponitur. Responsa prudentium 45sunt sententiae et opiniones eorum,, quibus permissum estiura condere. quorum omnium si in unum sententiae con-currunt, id quod ita sentiunt legis uicem optinet; si uerodissentiunt, iudici licet guara uelit sententiam sequi; id-

que rescripto diui Hadriani significatur.

08II. DE IVRIS DIVISIONE.1 Omne autem ius quo utimur

uel ad personas pertinet uel !I ad res uel ad actiones. et pag. 3

prius uideamus de personis.9

III. DE CONDICIONE 11OMINVM.1 Et quidem summa di-uisio de iure personarum haec est, quod omnes homines 25

1 0 aut liben' sunt aut serui. Rursus liberorum hominum alii-41 ingenui sunt, ahí libertini. Ingenui sunt qui liberi nati

sunt; libertini, qui ex justa seruitute manumissi sunt.^..^.iv^.n.v^.vw ..n .i.. i•.,^.^.

..^..^. . .r...vv.r.^,^r..-^..-^, ,v..w^ "

§ 4 usque ad 2 constituit -=Inst. 1, 2, 5 1 1 § 7 usque ad 4 7 con-dere = Inst. 4, 2, 8

11§ 8 usque ad 22 actiones=Dig. 4, 5, 4 ; § 8 = ^

Inst. 4, 2, 42 1 § 9 = Dig. 4, 5, 3; Inst. 4, 3 pr. 11 § 44 inde ab libertini=Dig. 4, 5, 6; Inst. 4, 5 pr.

3 Contitutio Cn (( 6optineat ex optineatur correctum C, conf. Ca

pag. 306 ( 1 legan Ciléges C2 ?, conf. Ca ag. 276 1 1 8ante ius inter-cidisse edictorum definitionem coniecit Huschke, autem delet Morrsmsen44 quaestores C2, quaestore Ci11 4 6 et opiniones CInst., delet Eisele17 concurrant C 11 48 optinet ex optinetur correctum C 1 1 4 9 uellit Csequii sedqui Cn 1 20 resscripto Cn, conf. Ca pag. .298 11 significantur C24 rubricara addidit C2 11 autem CnInst., omis. Dig. 1122 et Mommsen, set

uel sed C n, ac Inst . 1123 ideamus de personis C, de personis uideamusInst. 1 1 24 rubricam addidit C211 et quidem summa C, summa itaque Dig.Inst. 11 diuisio de iure personarum C Inst., de iure personarum diuisioDig. f 1 28 libertini qui C, libertini sunt qui Dig. Inst.



I § 42-16-

4Rursus libertinorum (tina sunt genera; nam aut ciues R o-

mani. aut Latini aut dediticiorum) numrosunt.dequibussingulis dispiciamus; ac prius dedediticiis.

4 3iIII. DE DEDITICIIS VEL LEGE AELIA SENTIA.] Lege itaque.Aelia Sentia cauetur, ut qui serui a dominis poenae no-5mine uincti sint, quibusue stigmata inscripta sint, deuequibus ob noxam quaestio tormentis habita sit et in eanoxa fuisse conuicti sint, quiue ut ferro aut cum hestiisdepugnarent traditi sint, inue ludum custodiamue con-iecti fuerint, et postea uel ab eodent domino uel ab alio 10

manumissi, eiusdem condicionis liberi fiant; cuius condi-

4 4 cionis sunt peregrini dediticii. [ y . E PEREGRINIS DEDITICIIS.Vocantur autem peregrini dediticii hi, qui quondam aduer-sus populum Romanum armis susceptis pugnauerunt, deinde

4 5 uicti se dediderunt. Huius ergo turpitudinis seruos quo- 1 5cumque modo et cuiuscumque aetatis manumissos, etsipleno iure dominorum fuerint, numquam aut cines Roma-nos aut Latinos fieri dicemus, sed omni modo dediticiorum

4 6 numero constitui intellegemus. Si uero in nulla tali tur-

^§ 43. 44 conf. Theophilus 4, 5, 3; § 43-45 conf. Glossarium

Ansileubi uoc: dedicii (u. i.) et Isidor. orig. 9, 4, 49. 50.

^...,.,........,....,.,.,.,..,,.,,..,.4-2 ( ) ex Epil. 1, 1pr. addidit Goeschen ff 3 de dediticiis}

dediticis C fi 4-19Glossarii supra laudati contextus incodice ParisiensiLatino 11529 fol. 82 hic est: dedicii sunt, qui ante libertate ob

manifestam culpan) a dominis stigmata uel tormenta perpessi sunt.bii quoque modo a dominis suis manumissi numquam aut ciuesRomanos aut Latinos fieri, sed omnino deditici quorum numeroconstituuntur. deditii autem dicti serui, qui condam aduersus po-pulum Romanum armis sumptis dimicauerunt, deinde uicti se de-.diderunt. uaria turpitudine affecti (conf. Conrat Epitome exactispag. CCCXXX) 4 rubricam addidit C 2 1 1 deticiis C if 5 ut o171. C l, uel?add. C2n fi 6 sint Goeschen, sunt Cn,conf. Ca pag. 501 f f sint Goeschen,sunt Cn i 7 sit Goeschen, áit (i. e. sunt it) Cn, conf. Ca ag. 512 fi8 conuicti ex conuictii correctum Cff sint Goeschen, sunt C fl quiueGoeschen, quique Cn

fut Caplick, aut Cn

ibestiis ex uestiis correc-

tum Cfi9 sint C i, sunt C i coniecti Goeschen, conlecti C ff 10 abeodem , Goeschen, auem Ci; ab eo?. C? fi 41 fiant Goeschen, fiunt C111$ dediticici C fi rubrican; addidit 02 f 43 peregrni dedlicii omCi,add. 0 i 44 susceptis C, sumptis Glossarium et Isidorus fi pugna-

uerunt C, dimicauerunt Glossarium, dimicassent Isidorus ff deinde C2cum Glossario, et fi (non et deinde nec deinde et) fi 45 uicti ex uictiscorrectuma C1119 constitui Goeschen, constituti C.



I § 16-21

pitudine sit seruus, manumissum modo ciuem Romanum4 7 modo Latinum fieri dice(Rmus. nam incuius persona tría pag.

haec concurrunt, ut maior sit annorum triginta, et ex

iure Quiritium domini, et iusta ac legitima manumissioneliberetur, id est uindicta aut censu aut testamento, is ciuis 5

Romanus fit; sinuero aliquid eorum deerit, Latinus erit.4 8V.DE DIANVMISSIONE VEL CAVSAE PROBATIONE.1 QuOd

autem de aetate serui requ iritu r, lege Aelia Sentía introductumest. namea lex minores xxx annorum sernos non aliteruoluit manumissos ciues Romanos fieri, quam si u indicta, 4 0

4 9 apud consilium iusta causa manumissionis adprobata, liberati

fuerint. Iusta autem causamanumissionis est ueluti siquis filium filiamue aut fratrem sororemue naturalem, autalumnum, aut paedagogum, aut seruum procuratoris habendigratia, aut ancillam matrimon'i causaapud consilium 15

manumittat.20VII.DE CONSILIO ADHIBENDO.] (i0nsilium autem adhi-

betur in urbe Roma quidem quinque senatorum et quin-que equitum Romanorum [puberum] ; in pro uinciis autem

uiginti recuperatorum ciuium Romanorum, idque fit ultimo 2 0die conuentus; sed Romae certis diebus apud consiliummanumittuntur. maiores uero triginta annorum serui sem-per manumitti solent, adeo ut uel in transitu manumittan-tur, ueluti cuna praetor aut pro consule in balneum uel

21 in theatrum eat. Praeterea minor triginta annorum seruus 25

[manumissus] potest ciuis Romanus fieri, si abeo dominoqui soluendo I non erat, testamento eum liberum et here-

dem relictum

§ 17 conf. Theophilus 1, 5, 4 (ed. Ferrini pag. 26, 44-22) §19 conf.Inst. 4, 6, 5 II § 20 usque ad 22 manumittuntur conf. Theophilus 4, 6, 4;§ 20 inde ab 22 semper = Inst. 4, 5, 2.

2 personara en II 5 uindicta e2,uincta C i 1testamento C2ñ , óI

C l, con f . Ca pag. 308 in f. 1 I 7 rubrican: addidit C2 1 1 vi Goeschen, v i' e21142 fuerint e2 , fueri C 1 conf. C a pag. 299) II 43 naturalem C, natu-rales Inst. 11 4 4 pelagogum C uerba aut paedagogum collata§ 39 deletL ac h man n ( ) 4 5 apud ora . Ci add. I 4 7 rubricara add. C2 n aut VII autVIII fuerit in C2 (conf. C a) 11 4 8 roma orn. C1,add. C2 1 1 quinque equi-tum] quinquequitum C 1124 proconsoeC, proconsul aut praesesInst. U 26 nnanumissus HuschTce, mlri C;glossema agnoscendum essesuspiceris ab eo C2,a C 1 Q 27 et Goeschen, ei? C 11 28 de relictumet de pagina proxima, quae legi nequit, contar Ca et Ca s u proximainde ab relictumad sensum e. g. sic supplet 1llomrnsen: relictum alius

II

ag. 5



7 I §21--27

(24 uersus in C legi neq ueunt)

22 Nomines Latini Iuniani appellantur; Latini ideo, quia adpag. 6simulati sunt Latinis coloniariis; Iuniani ideo, quia per

legem Iuniam libertatem acceperunt, cum olim serui uide-23 rentar esse. Non tamen illis permittit lex Iunia uel ipsis 5

testamentum facere, uel ex testamento alieno capere, uel24 tutores testamento dari. Quod autem diximus ex testamento

eos capere non posse, ita intellegemus, ne quid directohereditatis legatorumue nomine eos posse capere dicamus:alioquin per fideicommissum capere possunt.o

25 Iii uero, qui dediticiorum numero sunt, nullo modo

ex testamento capere possunt, non magis quam quilibetperegrinus, nec ipsi testamentum facere possunt secundum26 id quod magis placuit. Pessima itaque libertas eorum est

qui dediticiorum numero sunt; nec ulla lege aut senatus- 15

consulto aut constitutione principali aditus íllis ad ciuita-27 tem Romanam datur. Quin etiam in urbe Roma uel intra

centesimum urbis Romae miliarium morari prohibentur; etsi qui contra ea fecerint, ipsi bonaque eorum publiceuenire iubentur ea condicione , ut ne in urbe Roma uel 2ointra centesimum urbis Romae miliarium seruiant neueumquam manumittantur; et si manumissi fuerint, serui

§ 26 et 27 uerbis 46 aditus — 18 prohibentur conf. Isidor. orig. 9, 4, 52.

heres nullus excludit; (quodsi quis aductibus litterarum longius rece-

dere audeat, uel testamento cum libertate ei hereditas relicta fueritneque ullus alius ex eo testamento heres existat uel similia pro-ponat) idque eadem lege Aelia Sentia cautum est. De reliquisquae interciderunt conf. Inst. 1, 6, 1 et V lp. 1, 12 extr. 14; conf.etiam Epit. 1, 1, 2el Gai 3, 56et Theophilus 1, 5, 4. Spatii angustiae

prohibere uidentur, quominus secundum § 17 statuas actum esse in pa-gina codicis C quinta etiam de manumissione ab eo facienda, cuius exjure Quiritium seruus sit (conf. Vlp. 1, 16-19 Theophilus 1. c.) et d em odis m anumissionum con . Theophilus 1. c. • op ), quamquamel res ipsa

flagitat, ut manumittendi modos a Gaio expositos esse statuamus, et adeiusmodi expositionem Gaius 1, 126 remittit.

2 proximum ante homines spatium talia occuparunt, qualia legun-tur apud Dosith. 5, 6; Vlp. 1, 10,124 uiderantur Cn II 5 aut nonaut neo C n u permittit Goeschen, promittit C 117 aut tutorem auttutores Cn,conf. Ca pag. 298 jj 8 directo] indirecto C, delet hoc uoca-bulumutglossema ad alioquin -- possunt (uers. 40) adscriptumMommsen (( 13 nec] quia nec? C° 1144 magis] nign Cn , quod magis nonuel magis nunc (uix magistris nostris) significare uidetur (J 19 conf. Caa.



$ § 27-32

populi Romani esse íubentur. et haec ita lege Aelia Sentíaconprehensa sunt.

28Q Y IB VS MODIS LATINI AD CIVITATEe4 1 ROñiANA.is PERVENIANT.] Upag. 7

Latini uero multis modis adciuitatem Romanam perue-29 niunt. Statim enim ex lege Aelia Sentia minores triginta 5

annorum manumissi et Latini facti si uxores duxerint uelciues Romanas uel Latinas coloniarias uel eiusdem condi-cionis, cuius et ipsi essent, .idque testati fuerint adhibitisnon minus quam septem testibus ciuibus Romanis puberi-bus, et filium procreauerint, cum is filius anniculus esse locoeperit, datur eis potestas per eam legem adire praetorem

uel inprouinciis praesidem prouinciae, et adprobare seex lege Aelia Sentia uxorem duxisse et ex ea filium anni-culum habere; et si is, apud quem causa probata est, idita esse pronuntiauerit, tunc et ipse Latinus et uxor eius, 45si et ipsa (eiusdem condicionis sit, et filius, si et ipse) eius-

30 dem condicionis sit, cines Romani esse iubentur. Ideoautem in huius persona adiecimus »si et ipse eiusdem con-dicionis sit « , quia si uxor Latini ciuis Romana est, qui

ex ea nascitur,ex nono

senatusconsulto, quod auctore diuo 2 03 1 Hadriano factum est, ciuis Romanus nascitur. loe tamenius adipiscendae ciuitatis Romanae etiamsi soli minorestriginta annorum manumissi et Latirá facti ex lege AeliaSentia habuerunt, tamen postea senatusconsulto, quod Pegasoet Pusione consulibus facturo est, etiam maioribus triginta 25

32 annorum manumissis Latinis factis concessum est. Ceterumetiamsi ante decesserit Latinus, quam anniculi filii causamprobauerit, potest mater eius causam probare, et sic et

ipsa fiet ciuis Romana, si Latina fuerit

1 — permissumuibusdamrubricara in in feriore paginae codicis sextae margine addidit

C 2 VSUSñiODIS suppleuit Goeschen H 5 ex lege Aelia SentíaPolenaar, ex lege Aelia Sentia cautum est ut C (ex glossemate), conl:ad uers. 4 411 ciuitato romana C2 17 ciues romanas uel latinas C2 ,

ciuem romanam latinam C I 0 8 et Goeschen, ei CII14erba peream legem tamquam glossema delet Polenaar, tuetur Mommsen deletisuersu 5uerbis ex lege Aelia Sentia 1112prouinciae C 1 , prouinciarum C2n,conf. Ca ag. 2891143Sentia uxorem] sent ā i. e. sentia aut?) xorem(úel aorem) C 1 , sent,. áluxorem C2 11 ex ea C2 , ea C 1

84 4 is ex his correc-

t um C 1 1 1 5 latinus C 1 , latinus iunianus C 2 1146 ( ) add id i t M om m sen 11 48 inhuius persona] conf C a 1149 quia] qui? C1122 soli Goeschen; socii C1,deleuit C 2 ? 1124 senatusconsulto] conf. Ca pag. 806uers. 21 j{ 27 ni C2,81 C1128 probarit C 2 , prebet C1.

pag. g.

130 .



ipse filius ciuis Romanus sit, quia ex cine Romana matrenatas est, tatuen debet causam probare, ut suus. heres

32a patri fiat. <quae) uero diximus de filio annicul(o, eadem

et de filia annicula) dicta intellegemus..

^ id est15

fiunt ciues Romani, si Romae ínter uigiles sex annis mili-tauerint. postea dicitur factum esse senatusconsultum, qu odata est illis ciuitas Romana, si triennium militiae ex-pleuerint. Itemedicto Claudii Latini ius Quiritium con-10secuntur,sinaiuem marinam aedificauerint, quae non

minus quam decem milia modiorum frumenti capiat, eaquenauis uel quae ineius locura substituta sit, sex annis3 3 frumentum Romam portauerit. Praeterea a Nerone consti-

tutum est , ut si Latinus qui patrimonium sestertium cc 15milium plurisue habebit, in urbe Roma domum aedifica-uerit, inquam non minus quam partem diinidiani patri-

34 monii sui inpenderit, ius Quiritium consequatur. DeniqueTraianus constituit, ut si Latinus in urbe triennio pistri-num exercuerit, inquo in ies singulos non minus quam 20

centenos modios frumenti pinseret, ad ius Quiritium per-35 uenillat.I pag• a

3 2b

9

§ 32-35

4 concessiui enuntiati exitum superesse constat, quod pertinuisse uide-tur ad eum casum, quo patre Latino mortuo, matre ciue Romana superstitefllius, cuius causaprobatur, iam ciuis Romanus est II 3 quae out. C,conf. Cas it 3-4anniculo eádem et de filia annicula] annicul C,conf. Cas Q 5-6(conf. Cas ) ollatis uerbis Vlpiani 3, 5 ita fere suppleri

posse uidentur Huschkio: Praeterea exege Visellia tam maioresquam minores triginta annorum manumissi et Latini facti iusQuiritium adipiscuntur, fi40 claudi C(diui) Claudii Huschke ,conf. Vlp.3, 51 consecuntur exsecuntur correctum C112-43 supplementaexparte exVlp. 36depronzpta sunt; conf.etiam Scaeuola Dig. 50, 5, 3 1 1 4 2 capit? C13 pro sit possis etiam defuerit .supplendo cogilare 4 4-4 5 suppletum est collato Tac. Annal. 15,45(115 seqq. conf. quae dicta sunt in Actis Philolog. Wirceburg. (1868) pag.128 11 47 quam Huschke , quoC49 traianus C, (diuus) TraianusHuschke p24 frumentis? C, conf. Cas22 seqq. - pag. 4 4 uers. 4 med. Gaius egeritoportet de iis, qui beneficio principali ciuitatém Romanam accipiunt

(secundum Vlpianum 32) et (secundum Vlpianum 31) de muliereLatina ter enixa, quae ex senatusconsulto ciuitatem Romanam conse-quitur. Quamquam spatii angustiae (conf. Cas ) ix su(fccere uidenturad hanc materiam complectendam. Deinde post definitam iterationemmanumissionis (conf. Epit. ^, 1,4:nam Latini patronarum beneficio,id est si terum ab ipsis aut testamento aut in ecclesia aut anteconsulem manumittantur, ciuiúm Romanorum priuilegium conse-



I § 35-39 10equimaiorestriginta annorum manumissi et Latini factiusQuiritium conseguírilginta annorum

manumittantmanumissus uindicta 5

aut censu aut testamentoiuis Romanus]ibertusfit, qui eum iterauerit. ergo si seruus in j bonis tuis, exjure Quiritium meus erit, Latinus quidem a te solo fieripotest, iterari autema me, nonetiama tepotest,et eo modo meus libertus fit. sed et ceteris modis 4 0

ius Quiritium consecutus meus libertus fit. bonorum autem

quae

cum is morietur, reliquerit, tibi possessio datur,quocumque modo ius Quiritium fuerit consecutus. quodsicuius et in bonis et ex iure Quiritium sit manumissus, abeodem scilicet et Latinus fieri potest et ius Quiritium 15

consequi.36 Non turnen cuicumque uolenti ma.numittere licet. narra

37 is , qui infraudem creditorum uel in fraudena patronimanumittit, nihil agit, quia lex Aelia Sentia inpedit liber-

38 tatem. Item eadem lege minori xx annorum domino non 20aliter manumittere permittitur, quam [si] uindicta apudcon;^silium iusta causa manumissionis adprobata [fuerit]. paá. 10

39 lustae autem causae manumissionis sunt uetuti siquispatrem aut matrem aut paedagogum aut contactaneum^

§36—Inst. 4 , 6pr.37 = Inst. 4 , 6pr. 11 § 38 fere=Inst. 1, 6, 4 p § 39usque ad 41, 4 manumittat conf. Iust. 1, 6, 5.

quuntur) specialiter de minoribus et de maioribus (con!: pag. 10 uers. 4. 2.)XXX annorum agebatur; sed curn in codicis C pagina 5 nihil legipotuerit, quo modo uel fusius uel breuius de hac re agere potueritGaius, non tiquet.

4— 44 conf. Cae 167xpectes: ciuis Romanus 1 eteius libertus fit, qui eumiterauerit(inCuisum est ex-tare gcumitauerit); Studemund pro qui eum iterauerit restitueremaluit qui manumissionem iterauerit, idemque infra uers. 9egititerarí autem (manumissio) am. . .ot.uit 119 iteran — a me]

conf. nota praecedens 11 42 quae — cum is] quae náe is CA ;quid nota ña (an n'a) significet, nescimus; expectes inuerso uerborunzordine: quae is, cum morietur, reliquerit morientur C 1 1 47-48 Non— qui suppleuit Goeschen ex Inst. II 18 uel in fraudem patroni C,

om.Inst. inori xx annorum domino C, domino minori annisuiginti Inst. II 24-22 quam — fuerit Cquamsiuindicta apudconsilium iu,tacausa manumissionís adprobata fuerit (ita librimeliores, fuerint deteriores) manumissi Inst.; siet fuerit glossematadcleuit Mommsen.



11 §

nianumittat. sed et fila() causae, quas superius in seruominore xxx annorum exposuimus , ad huno quoque casumde quo loquimur adferri possunt, item ex diuerso hae

causae, quas in minore xx annorum domino rettulimus,40 porrigi possunt et ad seruum minorem xxx annorum. Cum 5ergo certus modus manumitteiidi minoribus xx annorumdominis per legem Aeliam Sentiam constitutus sit, euenitut qui xiIII annos aetatis expleuerit, licet testamentumfacere possit et . ineo heredem sibi instituere legataquerelinquere possit, tamen si adhuc minor sit annorum xx, 10

41libertatem seruo dare non possit. Et quamuis Latinumfacere uelit minor xx annoruriñ dominus, tamen nihilominus debet apud consilium causam probare et ita posteainter amicos manumittere.

42raeterea lege Fufia Caninia certus modus constitutus 45

43 est in seruis testamento manumittendis. nam ei, qui pluresquam duos neque plures quam decem seruos habebit, us-que ad partem dimidiam eius numeri manumittere per-mittitur; el uero, qui plures II quam neque plures quam pag. 44

xxx seruos habebit, usque ad tertiam partem eius numen 2 o

manwnittere permittitur. at ei, . qui plures quam xxx ne-que plures quam centum habebit, usque ad partem quar-tam potestas manumittendi datur. nouissime ei, qui pluresquam c nec plures quam D habebit, non plures manumitterepermittitur quam quintam partem; neque plures (5

>tur: sed praescribit

§ 39 superius' § 19 u § 40 = Inst. 1, 6, 7 § 42 inde ablegoÎnst. 1, 7.

4superius] superius id est C, sed id expunctum est 5 mino-rem Goeschen, minorum Cn, conf . Ca pag. 29811 6 uiginti Inst., xxx Cannorum C, annis Inst. II 9 heredem Inst., herede C II 40annorum C,annis Inst. 1114 possit Goeschen, potest C latinumex uel latinum cor-rec tum C11 42 nihilo minus supra tamen ita additum a C, ut uideatur libra-rius tamen nihilo minu§ potius quam nihilo minus tamen uoluisse 15fufia Inst., fufia? ex fufidia correctum C;con f . Acta Philolog. Wirceburg.( 1 868) pag. 127 II 4.9 ei Goeschen, siCuam x neque plures om. C1,add. Cz 9 20 nimeri C p23 datur] udatur? (non ttdatur) Cn , onf. Casi!24 nec plures quam D om. C! , add. C2 ita, ut utrum post an antehabebit haec uerba collocanda sint, non liqueat manumittere] eimanumittereC5 (luan)] quam ut?Ceque plures J atur C,neque continuatur Mommsen: uidentur tamen nonnulla intercidisse,quae ita fere supplere possis: neque plures (quam Dseruos habentismentio in ea lege habe)tur; fortasse inarchetypo habelatur pro habeturscriptum erat. II 26praéscribit Goeschen, postscribit Cn, onf. Capag. 286. •

(hivr.



I" $ 43-46

I ax, ne cui piares manumittere liceat quam a. quod-si quis unum seruum omnino aut duos habet, ad hanclegem non pertinet et ideo liberam habet potestatem ma-

4.4 numittendi. Ac ne ad eos quidem omnino haec lea per-tinet, qui sine testamento manumittunt. itaque licet lis, 5qui uindicta aut censu aut inter amicos manumittunt, totamfamiliam liberare, scilicet si alía causa non inpediat liber-

45 tatem. Sed quod de numero seruorum testamento manu-mittendorum diximus, ita intellegemus, ne umquarin ex eonumero , ex quo dimidia aut tertia aut quarta aut quinta t o

pars liberar' potest, pauciores manumittere liceat, quam ex

antecedenti numero licuit: et hoc ipsa lege prouisum est;erat enim sane absurdum, ut x seruorum domino quinqueliberare liceret, quia usque ad dimidiam partem eiusnumeri manumittere el conceditur, xii (autem) seruos ha- 45benti non plures liceret manumittere quam mí ; ítem eisqui plures quam x nequeag. 12

(24 uersus in Clegi nequeunt)

46

namet sitestamento scriptis in pag. 43

orbem seruis libertas data sit, quia nullus ordo manumis- Q o

sionis inuenitur, nulli liberi erunt, quia lex Fufia Caninia

quae in fraudem eius facta sint rescindit. sunt etiam

4c quodsi] c cqsi? C II 1-3 expectes: quodsi quis unumseruum aut duos habet, ad eum haec lex omnino non per-tinet 4 haec C2, ea C1 (I 5 manumittunt Goeschen, manumittunturC n U7 familiam C 1 , familiam suam C2 (suam glossema esse uide-tur)040dimidia ex dimidiam correctum Cquinta ex quintam cor-rectum C42 conf. Cas11 4 3 abosurdum C (' 44 eius add. C 2 , om. C145conceditur xir autem] concedit xii C 1 , cui terriiiae superscripsisse C 2uidebatur sol•i Bluhmio, conf . Ca etCs46item] at C teste Goescheno47 post neque in noua pagina, quae nunc legi nequit, Gaius reliquade eo casu addidisse uidetur, quo dominis plures quam x neque pluresquam xxx seruos habentibus piures manumittere licere uideretur guaraeis, qui plures quam xxx seruos habuerint. Fortasse alia exempta demaioribus numeris seruorum addita erant. Sequebantur ea; de quibusinEpit. 4,2, 2 his uerbis agitur: Nam si aliquis testamento plures

manumittere uoluerit, quam quot continet numerus supra scriptus,ordo seruandus'est, ut illis tantum libertas ualeat, qui prius manu-missi sunt, usque ad illum numerum, quem explanatio continetsuperius comprehensa; qui uero postea supra constitutum numerummanumissi leguntur, in seruitute eos certum est permanere. Quodsinon nominatim serui uel ancillae in testamento manumittantur, sedconfuso omnes seruos suos uel ancillas is qui te ,ztamentum facit!iberos facere uoluerit, nulli penitus firma esse iubetur 11oo ordinedata libertas, sed omnes in seruili condicione, qui hoc ordine manu-

12



13 I § 46-54

specialia senatusconsulta, quibus rescissa sunt ea, quae infraudem eius legis excogitata sunt.

47 In summa sciendum est, (cum) lege Aelia Sentía cau-

tum sit, ufcreditorum fraudandorum causa manumissiliberi non fiant, hoc etiam adperegrinos pertinere (senatus 5

ita censuit ex auctoritate Hadriani), cetera uero iura eiuslegis ad peregrinos non pertinere.

48equitur de iure personarum alia diuisio. nam quae-dam personae sui iuris sunt, quaedam alieno iuri s ubico-

49 tae sunt. Rursus earum personarum, quae alieno iuri sub-40

iectae sunt, aliae in potestate, aliae inmanu, aliae in50 mancipio sunt. Videamus nunc dehis quae alieno iurisubiectae sint; (nam) si cognouerimus, quae istae personae

5I sint, simul intellegemus, quae sui iuris sint. ac prius di-spiciamus de lis qui in aliena potestate sunt.5

§ 48 = Dig. 4 , 6, 4 pr.; lrist. 4 , 8pr. (( § 49usque ad 4 4

potestate =Inst. 4 , 8pr. (( § 50= Dig. 4 , 6,1 pr.; Inst.1, 8 pr. (j § 54 = Dig. 1. 1,; fere=Inst. 1. 1.

missi sunt, permanebunt. nam etsi ita in testamento seruorummanumissio adscripta fuerit, [id est in circulo], ut qui prior, quiposterior nominatus sit, non possit agnosci, nulli ex his libertatemualere manifestum est, [si agnosci non potest qui prior, qui posteriorfuerit manumissus]. Quae ibídem § 3. 4 post epitomen § 46 leguntur:(Namsi aliquís in aegritudine constitutus in fraudem huius legisfacere noluerit testamentum, sed epistulis aut quibuscumque aliisrebus seruis suis pluribus quam per testamentum licet, conferre uolueritlibertates, et subtempore mortis hoc fecerit, hi qui prius manu-missi fuerint usque ad numerum superius constitutum liberi erunt,

qui uero post statutum numerum manumissi fuerint, serui sine dubiopermanebunt. Nam si incolumis quoscumque diuerso tempore ma-numisit, inter eos qui per testamentum manumissi sunt nullatenuscomputentur) ea aliunde hausta esse quam a Gaio inter § 45 et 46tractata esse uerisimilius est, conf. Zeitschr. der Savigny-Stiftung 4 4,4 9519 si testamento Goeschen, sit C, conf. Ca pag. 504 inf.

3 cum add. Lachmann, orn. C (l 4 ut Huschke, aut C 1 , aut si??C z , conf. Gas u manumissi C 1 ,manumissi sint C 2 (j 5 hoc etiamGoeschen, etiam hoc C (( uerba senatus — Hadriani tamquam glossemaexpellit Mommsen in Zeitschrift für Rechtsgeschichte uol. 1X pag. 98 (^

6 hadriani C, (diui) Hadriani Huschke Q8sequitur ante de iure

cotlocant C Inst., post diuisio Dig. (( nam Cn nst. , quod Dig. p9-40subiectae sunt Dig. Inst., sunt subiectae sunt Cn (( 4 0perso-narum Cn, orra. Inst. p 42 nunc? Cn (conf. lamen Ca pag. 282 uers. 9),itaque Dig. Inst. H13 súbiectae Dig. Inst., subiecta? C (( sint Csunt Dig. Inst. (i nam Dig. Inst., orn. C (i istae Dig. lnst., iuslae C N

14 sint Inst., sunt C Dig. (( sint C, sunt Dig. Inst. (( ac prius dispicia-mus C Inst.i dispieiamus itaque Dig. (( 45 qui in C Inst., quae in Dig.

1+



§ 52 =Dig. 1,6, 4 , 1 ; Inst. 4 , 81 1 1 § 53 usque ad12coercetur=Dig. 1 , 6,1,2;usque ad46uendere=nst.1,8,2

11§ 53uers. 8constitutione]conf. Dig. 4 , 6,2; nst.

4, 8, 2.

I `§52-54

52npotestate itaque sunt serui dominorum. quae qui-:dem potestas iuris gentium est: nam apud omnes peraequegentesanimaduertere possumus dominis in seruos uitaenecisque potestatem esse; et quodcumquQ per seruum ad- -

53 quiritur, id dominoadquiritur, sed hoc tempore neque 5ciuibus II Romanis nec ullis aliis hominibus, qui sub imperio pag.populi Romani sunt, licet supra modum et sine causa inseruos suos saeuire; nam ex constitutione imperatoris An-tonini qui sine causa seruum suum occiderit, non minusteneri iubetur, quam qui alienum seruum occiderit, sed 40et maior quoque asperitas dominorum per eiusdem principis

constitutionem coercetur; nam consultus a quibusdampraesidibus prouinciarum de his seruis, qui ad fana deo-rum uel ad statuas principum confugiunt, praecepit, ut siintolerabilis uideatur dominorum saeuitia, cogantur seruos 15suos uendere. et utrumque recte fit; malo enim nostroiure uti non debemus; qua ratione et prodigis interdicitur

54 bonorum suorum administratio. Ceterum cum apud ciuesRomanos duplex sit dominium (nam uel in bonis uel ex

iure Quiritium uel ex utroque iure cuiusque seruus esse 2 ointelleg,tur), ita demum seruum inpotestate domini essedicemus, si in bonis eius sit, etiamsi simul ex iure Qui-

•.

14

4inpotestate itaque Cn nst., igitur inpotestate Dig.unt serui dominorum CDig., dQminorumsunserunst .animaaduertere C p 4 quodcumque Dig. Inst., quocumque C^`^

5 conf. Cala 115-6 neque ciuibus Romanis nec ullis aliis C, nullis D ignst. li 7 populi romani C, romano Dig., nostro Inst. II causa C, causaegibus cognitaDgInst. (hae ordinem uerborum ucnorumnuertunt) 1 1 constitutiones imperatoris C, constitutione diui Dig., constitutione

iui Pii Inst.; conf. H. Dernburg » Die Institutionen des Gaius ein Col-

egienheft< (Halis 1869) pag. 68 et Ca pag. 300 uers. 1 1 1 40teneri C, punid

Dig. Inst. II alienum seruum C Dig., seruum alienum Inst. 11 11quo-que Cn , om. Dig. Inst. 1 1 per eiusdem principis constitutionem Cn,eiusdem principis constitutione Dig. Inst. 1 1 43 praesidibus] conf. C $pag. 286 uers. 1 II deorum. ex eorum correctum C1115-46 seruos suos

seruos Inst. 1 1 16male Savigny, regula mate C (ex glossemate ,onf. Ca pag. XX) 11 47 interdicitur C ,dicitur C 11 2 4 intellegituroeschenintellegatur CA

11 seruum ex seruus correctumC



I § 5 4-9

ritium eiusdem non sit; nam qui nudum ius Quiritium inseruo habet, is potestatem habere non intellegitur.

55 Item in potestate nostra sunt liberi nostri, quos iustis

nuptiis procreauimus. quod ius proprium ciuium Roma-norumest; fere enim nulli alii sunt homines, qui talem in 5

filos suos habent potestatem, qualem nos habemus. idquediuus Haildrianus edicto , quod proposuit de bis, qui sibi pag. 45

liberisque suis ab eo ciuitatem Romanam petebant, signi-ficauit. nec me praeterit Galatarum gentem credere inpotestate parentum líberos esse.0

561 iciues Romanas uxores duxerint, uel etiam Latinas peregri-nasue cum quibus conubium habeant; cum enim conubiumid efficiat, ut liberi patris condicionem sequantur, euenitut non(solum) cines Romani fiant, sed etiam in potestate 15

57parissin. Undeet ueteranis quibusdam concedi soletprincipalibus constitutionibus conubium cum his Latinisperegrinisue, quas primas post missionem uxores duxerint;et qui ex eo matrimonio nascuntur, et ciues Romani et inpotestate parentum fiunt.0

58

Non turnen omnes nobis uxores ducere licet; nam a59 quarundam nuptiis abstinere debemus; inter eas enim per-

sonas, quae parentum liberorumue locum inter se optinent,nuptiā e contrahi non possunt, nec inter eas conubium est,ueluti inter patrem et filiam, uel inter matrem et filium 25

§ 55 usque ad 5 est=Dig. 1, 6, 3; usque ad 6habenzus fere=Inst.4, 9pr. §58 fere =Inst. 4 , 10, 4 § 59fere = Inst. 4, 10, 1.

3 iustis C, ex iustis Dig. Inst. 11 4procreauimus C, procreauerimus Dig.Inst. ll cíuium Romanorum est C n Dig., est ciuium Romanorum Inst. 1 1 5 quiInst., que? C n, conf. Ca pag. 293 11 6 filios suos C, liberos Inst. II ha-bent C, habeant Inst. 11 7 diuus Hadrianus Goeschen, díui. hadrianiC, conf. Ca ag. 263 uers. 8 seq. et pag. 270 sub finen' ;conf. eliamCae II 9nec] ñ' C n i. e. neo ex nunc correclum ?) praeterit ex prae-terita correctum CIl10 potestatem C11 11ante si,ubi in C postuersum rubricae destinatum unus uersus rubricátori uacuus relictus esseuidelur, talia fere perierunt Itaque liberos suos in potestate h<► bent

ciues Romani, quibus similia iam Goeschen suppleuit 1143 habeantGoeschen, babeantur C. 15 solum add idi t Go eschen 1 1 4 6 unde et] conf . Ca;{4 8 post Goeschen, pCn, conf. Ca ag. 285 11 4 9matrimanio C. 120potestatemC24Non—iicet om. C post spatium uacuum (rubri-catori?) relictum; suppletum est ad Instilutiones, in quibus Ergo nonpro Non tamen legitur 11.a C, om. Inst.3 liberorumue locumInst,, liberorum uel hpeCp25 (priore loco) interl inter ter .Cn,

15



I § 59—64 16

uel inter auum et neptem; et si tales personae inter secoierint, nefarias (j et incestas nuptias contraxisse dicuntur. pag 6et haec adeo ita sunt, ut quamuis per adoptionem paren-tum liberorumue loco sibi esse coeperint, non possint intersematrimonió coniungi, intantum, ut etiam dissoluta 5adoptione idem iuris maneat; itaque eam, quae nnihi peradoptionem filiae aut neptis loco esse coeperit, non potero

60 uxorem ducere, quamuis eam emancipauerim. Inter easquoque personas, quae ex transuerso gradu cognatione iun-guntur, est quaedam similis obseruatio, sed non tanta. lo

61 sane inter fratrem et sororem prohibitae sunt nuptiae, sine

eodem patre eademque matre nati fuerint , siue altē rutro

eorum: sed si qua per adoptionem soror mihi esse coe-perit, quamdiu quidem constat adoptio, sane inter me eteam nuptiae non possunt consistere; cum uero per eman- 4 5

cipationem adoptio dissoluta sit, potero eam uxorem du-cere; sed et si ego emancipatus fuero, nihil inpedimento

6Merit nuptiis. Fratris filiam uxorem ducere licet, idqueprimum in usum uenit, cum diuus Claudius Agrippinam fra-

tris sui filiam uxorem duxisset; sororis uero filiam uxorem 2 oducere non licet. et haec ita principalibus constitutionibus63 significantur. Item amitam et materteram uxorem ducere pag. 47

non licet. ítem eam quae mihi quondam socrus aut nurus autpriuigna aut nouerca fuit. ideo autem dix.imus pquóndam «,quia si adhuc constant eae nuptiae, per quas talis adfinitas 25

quaesita est, alia racione rnihi nupta esse non potest, quianeque eadem duobus nupta esse potest, neque idem duas

61 uxores habere. Ergo si quis nefarias atque incestas nup-

§ 60 = Inst. 4, 40, 2 11§ 61=nst. 4, 40, 2.

2 et C, atque Inst.liberorumue Inst., liberorum uel Ca,conf. Ca pag. 309 ¡¡possint nonnulli Institutionum codices, possunt Ccum aliis Inst. codicibus

115 coni u n gi Cn , iungi Inst. filiaeaut

neptis loco Goeschen, filias neptis (priore s. littera expuncta) loco C,filia aut neptis Inst. 1 1 8 uxorern Inst., eam uxoreCmancipaue-rimus C, conf. Capag. 278uers. 8U 9cognatione C, cognaiionis Inst.0

41sane C, sane enim lnst. 1 1 et sororemC, sororemque Institutionumcodices meliores (jprohibitae sunt nuptiae C, nuptiae prohibitae suntInst. f 1 iue C, siue abInst. ¡1 12siue C, siue ex Inst. 11 14 con-stat Inst., constant C 11 15 non possunt consistere C, consistere nonpossunt Inst. 1 1 47 in(pe)dimento erit C, est impedimento Inst: ¡1 24 fuit.

C, conf. Gas ; n fuerit legendum? (conf. Ca ag. 269 uers. G ),



17 § 64--68

tías contraxerit, neque uxorem habere uidetur neque li-beros; itaque hi qui ex eo coitu nasountur matrem qui-dem habere uidentur, patrem uero non utique: nec ob id

inpotestate eius (sunt, sed tales> sunt quales sunt hi, quosmater uulgo concepit; nam et hi patrem habere non intelle- 5

guntur, cum is etiam incertus sit; unde solent spurii fuiappellari, uel aGraeca uoce quasi arropá8y concepti, uelquasi sine patre filii.

65

flliquando autem euenit, ut liberi, qui statim ut nalti suntparentum inpotestate non fiant, ii postea tamen redigan- 4 o

66 tur inpotestatem. Velu t i si Latinus ex lege Aelia Sentiauxore ducta filiara procreauerit aut Latinum ex Latina au t

ciuem Romanum ex ciue Romana, non habebit eum inpo-testate ; sed si postea causaprobata ius (Quiritium) conse- 14cutus fuerit, simul eum inpotestate sua habere incipit. pa?. 18

67 Itemsiciuis Romanus Latinam aut peregrinam uxoremduxerit per ignorantiam, cum eam ciuem Romanam essecrederet, et filium procreauerit, hic nonest inpotestateeius, quia ne quidem ciuis Romanus est, sed aut Latinusaut peregrinus, id est eius condicionis cuius et mater fuerit, 2o

quia non aliter quisque ad patris condicionem accedit, quamsi inter patrem et matrem eius conubium sit; sed ex se-natusconsulto permittitur causam erroris probare, et ita uxorquoque et filius ad ciuitatem Romanam perueniunt, et exeo tempore incipit filius in potestate patris esse. idem iuris 25

est, si eam per ignorantiam uxorem duxerit, quae dediticiorum68 numero est, nisi quod uxor non fit ciuis Romana. Item si

ciuis Romana per errorem nupta sit peregrino tamquam ciuiRomano, permittitur el causam erroris probare, et ita filias

quoque eius et maritus ad ciuitatem Romanam perueniunt, et 30aeque simul incipit filius in potestate patris esse. idem iurisest, si peregrino tamquam Latino ex lege Aelia Sentía nupta

§ 64 inde ab 2 itaque fere =1nst. 4, 4 0, 42 § 65 fere = Inst. 4, 4 0, 4 3.

4dditum duce contextu Institutionum II 6 is Goeschen, hisCetiamInst., aut et C aut etiam Cnsit C, est Inst. spurii filii C, filii spuriiInst. A 7 quasi] conf. Ca pag289 uers. 26 II anopaSrly Inst., sporade C ll

9 Aliquando — ut na suppleuit Lachmann ex Inst. 40 paren tum in

potestate C, in potestate parentum Inst.

, om. Inst. (concinnius)

44ueluti si]con. 4 -4 5 ad incertos Goescheni et Bluhmii ductus(conf. Ca ) dubitanter suppletum; in C fuisse po terit uelut s'sip'eac ,pbataius (consecutus fuerit simul, conf. Cas u 15 eum] ergo eum C teste Goeschenr,conf . G asius] conf . Capag. 264 uers. 34ne quidem Goeschenne Puedem? Cn, conf. pag293. 1 24 ad] at ex et correctwm C N 26 dedicioru ►.n C.



sit; nam et de hoc specialiter senatusconsulto cauetur. idemiuris est aliquatenus, si ei qui dediticiorum numero est tam-quam ciui Romano aut Latino e lege Aelia Sentia nupta sit;nisi quod scilicet qui dediticiorum numero est, in sua condi-

cione permanet, et ideo filius, quamuis fiat ciuis Romanus, 569 in potestatem patris non redigitur. Item si Latina peregrino,cum eum Latinum esse creiJderet, (e lege Aelia Sentia) nup- pag. 4 9serit, potest ex senatusconsulto filio nato causam errorisprobare, et itaomnes fiunt ciues Romani et filius in po-

70 testate patris esse incipit. Idem constitutum est, si Latinus•4oper errorem peregrinam quasi Latinam aut ciuem Romanam

74 e lege Aelia Sentia uxorem duxerit. Praeterea si ciuisRomanus, qui se credidisset Latinum

esse,ob - id Latinam

(uxorerre duxerit) , permittitur ei filio nato erroris causamprobare, tamquam (si) e lege Aelia Sentia uxorem duxis- 45

set. Item his, qui cum ciues Romani essent, peregrinos seesse credidissent et peregrinas uxores duxissent, permitti-tur ex senatusconsulto filio nato causam erroris probare;quo facto fietuxor ciuis Romana et filiusonsolum ad ciuitaltem Romanam peruenit, sed etiam in po-2o

72 testatem patris redi itur. Quaecumque de filio [esse] diximus,73 eadem

ris causam probandam attinet, nihil interest, cuius aetatisfilius sit

et de filia dicta intellegemus. Et quantum ad erro-•

25

,i minor anniculo sit filius filiaue, causa probari 1non potest. nec me praeterit in aliuo rescripto diui Ha-

cauetur. idém Goeschen, caueturridem uel cauetupridem C2 dedi-ticiorum Goeschen, dediciorunt? C n , conf. Ca pag.,299 3 e legeAeliaSentiaGoeschen, a• selege ā • s• (i. e. Aelia Sentid e lege A elia Sentia?) C, conf. Capag.257 ^ ^ 7 e lege AeliaSentia addidit Huschke 9et ita Goeschen proba bi-liter, etsi tribus tantum lilteris capessendis spatium inC suffcit f i 4 0 si] utsi? C fi 13 esse] esse et C, conf. Cas uerba ob id fortasse delendasunt4 .( ) adsensum supplendum additum est 11ei Goeschen,eis C I I 5 tamquam si Hollweg, tamq modo C nduxissetGoe-

schen, duxissentC6 his Goeschen; hi C I 7 crededissent Cf

49nter filius el non in C 8-9 fere litterae (conf. Ca) extant, quae

quid sibi uelint non tiquet, cum adsentenliam nihil desideretur f i20potestateC1 esse delet Polenaar II 24 ante sit uideturfiliaue intercidisse, nisi post hoc uerbum (conf. Ca ) eadem notio aliquomodo addita erat. in lacuna quae sequitur dictum fuisse, ex lege AeliaSentia causam probari non posse,, si minor anniculo sit filius filiaue,intellexit Goeschen; sententiárum conexus e. g. hoc modo restitui po-test: nisi forte eorum aliquis, qui e lege Aelia Sentia matrimonium se"contrahere putarint, erroris causam probare uelit; ab hoc enim, si etc.



19 ----- 1 § 73-77

driani ita esse constitutum, tamquam quod ad erroris quoque I

causamprobandam--

1 imperator

edit. Sed ) si pere-pag. 20grinus ciuém Romanam uxorem duxerit, an ex senatus- s

consulto causam prolbare possit, quaesitum est.robare eausam nonpotest, quamuis ipsehoc ei speci-

aliter concessum est. sed cum peregrinus ciuem Romanamuxorem duxisset et filio nato alias ciuitatem Romanam 4 0

consecutus esset, deinde cum quaereretur, an causam pro-bare osset, rescripsit imperator Antoninus proinde posse

eum causam probare, atque si peregrinus mansisset. ex quo75 colligimus etiam peregrinum causam probare posse. Exhis

quae diximus apparet, sine ciuis Romanus peregrinam siue 4 5

peregrinus ciuem Romanam uxorem duxerit, eum qui nasci-tur peregrinum esse. sed siquidem per errorem tale matri-monium contractum fuerit, emendari uitiu?n ius ex sena-

tusconsulto licet (secundum) ea quae superius diximus. si

uero nullus error interuenerit, (sed) scientes suam condi- 20

cionem ita coiernt, nullo casu emendatur uitium eius ma-76 trimonii. Loquimur autem de his scilicet, (inter) quos co-nubium non sit; nam alioquin si ciuis Romanus peregrinamcuna qua ei conubium est uxorem duxerit, sicut supra

quoque diximus, iustum matrimonium contrahitacr; et tunc 25ex his qui nascitur ciuis Romanus est et in potestate pa-

77 tris erit. Item si ciuis Romana peregrino, cumquo ei co-

§ 76supra § 55.

4quoque Goeschen, qc C, conf. Cas II 2 post probandam tale quidsupplere possis duce fere Goescheno: attinet, anniculus filius essedebeat. Deinde Gaius addiderit nihil ex hoc rescriptoHadriani contraius supra expositum concludi posse, quia is qui, ut erroris causam pro-baret, preces imperatori obtulisset, filium anniculum se hahere adseue-rauerit et propter hoc ipsum, noniuris nouandi gratia imperator inrescripto anniculi filii mentionem feceritsed ont.Cdixerit C58conf. C aecausan)] bCupplementunt quod olim propo-suimus, ad codicis Cduclus non quadrat II 41 queureretur C II 47 essesed] in Cfueraée sed uel -é-e- set II per Huschlce , pro Calemmatrimonium C, conf. ' C a ag. 279 uers. 25

8— 49ex senatus-

eonsulto icet secundum] ex•c1C0 sed om. C fi 24 coierint] conf .C a pag. 299 uers. 4 II casu] conf. Ca ag. 260 inf. emedatur Ceius] es C, conf. Ca pag. 264 inf. II 22 inter om. C fi 23 aliquin C25 contrahi C, conf. Cas27 item] itaque C, conf. Cas11 quo] qua C



20 § 77-80

4 nupserit I erit peregrinumC;possis etiam nupserit, peregri-nus aneprocreatur templare !{ 4Hadriano Goeschen, hadriano)s?conf. Ca ag. 300 II7 peregrinumque Goeschen, peregrinoque auteregrinuqueC

II7-40ocus lectu di ffiéillimus (con f. C as ) uariomodo suppleri potest; nec (amen ullum supplementum satis apte ad

reliquiarum timbras quadrare uidebatur. Sententia fere haec fuit:Quod autem diximus (§ 75) inter ciuem Romanam peregrinwm-que contracto matrimonioeum [pro his tribus uocabulis ,Ilomuisenmauult nisi conubium sit] qui nascitur, peregrinum esse, legeMiniciacauetur, (qua lege effectum) est, ut si matrimonium interciues Romanos peregrinosque non interueniente conubio contrahatur,is qui nascitur peregrini parentis condicionem sequatur. Seckel et

uebler propter uerba u. 4 2 sedhoc mcasu talia temptant: quod a.diximus inter ciuem Romanum peregrinamque, nísi conubium sit, quinascitur peregrinum esse, 1. M. cauetur, ut is quidem deterioris parentiscondicionem sequatur. u 4 2 hoc maxime C; expectes altero tantum (^45condicioniHol lweg , condicione C il 4 9-24 lacuna, quae ita est ut uerbaexcipit (conf. Cas), sic fere ad sensum suppleri posse Mommseno uidetur:Adeo autem hoc ita est, ut ex ciue Romano et Latina qui nasciturLatinus nascatur, quamqnam ad eos, qui hodie Latini appellantur, lex1linicia non pertinet; nam conprehenduntur quidem peregrinoruluappellatione in ea lepe non solum etc. !' 23 cluítates Goeschen, ciuitate C.

^ <<

nubium est, nupserit, peregrinum sane procreat et isiustus patris filius est, tamquamsix peregrina eum pro-creasset. II hoc tomen tempore (ex) senatusconsulto, quod pag.auctore diuo Hadriano factum est, etiamsi non fuerit conu-bium ínter ciuem Romanam et peregrinum, qui nascitur á

78 iustus patris filius est. II Qu:od autem diximus inter ciuemRomanam peregrinurnque

qui ascitur

peregrinum esse, lege Minicia cauetur ,, (lest, ut sarentis condicionem sequa-tur. I eadem lege enitn ex diuerso cauetur, ut si peregri- 4 0narn, cum qua el conubium non sit, uxorem duxerit ciuis

Romanos, peregrinas ex ea coitu nascatur. sed hoc maxime

casu necessaria lex Minicia; nam remota ea lege diuersarncondicionen sequi debebat, quia ex eis, inter quos non estconubium, qui nascitur jure gentium matris condicioni 4 5

accedit. qua parte autem iubet lex ex ciue Romano etperegrina peregrinum nasci, superuacua uidetur; nam etremota ea lege hoc utique jure gentium I futurum erat.

79 Adeo autem hoc ita est, ut 20

on solum exterae nationeset gentes, sed etiam qui Latini nominantur; sed ad aliosLatinos pertinet, qui proprios populos propriasque ciuitates

80 habebant et erant peregrinorum numero. Eadem ratione excontrario ex Latino et ciue Romana, siue ex lege A ella 25



21 § 80-8 5

Sentía siue aliter contractum fuerit matrimonium, ciuis Ro-manus nascitur. fuerunt ij tamen qui putauerunt ex lege Aelia pag. Q2

Sentia contracto matrimonio Latinum nasci, quia uidetur eo

casu per legem Aeliam Sentiam et Iuniam conubiu.nz íntereos dari, et semper conubium efficit, ut qui nascitur patris 5

condicioni accedat; aliter uero contracto matrimonio eu mqui nascitur iure gentium matris condicionem sequi et obid esse ciuem Romanum. sed hoc iure utimur ex senatus-consulto, quo auctore diuo Hadriano significatur, ut quoquomodo ex Latino et chic Romana natus ciuis Romanus nasca- 4 0

81 tur. His conuenienter etzana illud senatusconsultum diuo

Hadriano auctore significauit, ut (qui) ex Latino et pere-grina, item contra (quz) ex peregrino et Latina nascitur, is82 matris condicionem sequatur. Illud quoque bis consequens

est, quod ex ancilla et libero iure gentium seruus nascitur, 1 5

83 et contra ex libera et seruo liber nascitur. Animaduerteretamen debemus , ne iuris gentium regulam uel lex aliquauel quod legis ulcera optinet, aliquo casu commutauerit.

84 ecce enim ex senatusconsulto Claudiano poterat ciuis Ro-mana, quae alieno seruo uolente domino eius coiit, ipsa ex 20

pactione liberapermanere, sed seruum procreare; namquod inter eam et dominum istius serui conuenerit, eo se-natusconsulto ratum esse iubetur. sed postea diuus Ha-drianus iniquitate rei et inelegantia iuris motus restituit 24

ris genijtium regulam, ut cum ipsa mulier libera perma-385 neat, liberum pariat. (Item e lege ex ancilla et

libero poterant liben násci; nam ea lege cauetur, ut si quiscum aliena ancilla quam credebat liberam esse coierit, si-

quidem masculi nascantur, liberi sint, si uero feminae, ad

4 sitiealiter]conf. Ca contractum] contrarium? Cn, conf. Capag. 260fi 4 casu Bluhme, sasu C conubium Goeschen, conubion C ^^

5efficit Goeschen, effecit C 6aliter Bluhme, alter C ji mmatrimonioC, conf. C a pag. 279 8 sed Bluhme, s (i. e. sunt) C9quoGoe-schen, quod? C n (conf. Ca pag. 293 inf.); possis etiam ad modum § 81scribere: quod — significatuoquo Polenaar, quo? Cn N 11 con-uenienter Goeschen, queniuntur? C, conf. Ca pag. .260 uers. 14 I I42hadriano ex hadrianos correctum C, conf. Ca pag. 300uctore

Goeschen,auctor

C, conf. C$ pag. 256 et pag. .298 j( qui om. Cet peregrina Goeschen, etperetperegrina C13 qui orn. C4 6 nasciturGoeschen, nascitur C, conf. Ca pag. 392 fi17 ne Huschke, nec Cuel lex Goeschen, uelexC

8 legis Goeschen, lege C

0 coiit

Lachmann, coit C fi24 nam Goeschen, non C n 2 dominum Goe-achen, dominuCeoHuschke, ex C fi 26de qua lege et num delege Romana egerit Gaius (conf. § 86), non tiquet accilla C j) 27 liberiGoeschen , hibereC28 acilla C fi 29masculli C,



I §85-90 22

eum pertineant, cuius mater ancilla fuerit. sed et in hacspecie diuus Vespasianus inelegantia iuris motus restituitiuris gentium regulam, ut omni modo, etiamsi masculi

86 nascantur, serui sint eius cuius et mater fuerit. Sed illapars eiusdem legis salua est, ut ex libera et seruo alieno, 5quem sciebat seruum esse, serui nascantur. itaque apudquos talis lex non est, qui nascitur iure gentium matriscondicionen/ sequitur et ob id liber est.

87

uibus autem casibus matris et non patris condicionen/sequitur qui nascitur, isdem casibus in potestate eum pa- otris, etiamsi is ciuis Romanus sit, non esse plus quammanifestum est. et ideo superius rettulimus quibusdam ca-

sibus per errorem non iusto contracto matrimonio senatuminteruenire et emendare uitium matrimonii, eoque modoplerumque efficere, ut in potestatem patris filius redigatur. 15

88 Sed si ancilla ex ciue Romano conceperit, deinde manu-missa ciuis Romana facta sit et tune pariat, licet ciuisRornanus sit qui nascitur, li sicut pater eius, non tamen in pag. 24potestate patris est, quia neque ex iusto coitu conceptusest neque ex ullo senatusconsulto talis coitus quasi iustus 2o

constituitur.89uod autem placuit, si ancilla ex ciue Romano conce-

perit, deinde manumissa pepererit, qui nascitur liberumnasci, naturali ratione fit; nam hi qui illegitime concipiun-tur, statum sumunt ex eo tempore quo nascuntur; Raque 25si ex libera nascuntur, liberi fiunt neo interest, ex quomater eos conceperit, cum ancilla fuerit; at hi, qui legitime

90 concipiuntur, ex conceptionis tempore statum sumunt. ita-

que si cui mulieri ciui Romanae praegnati agua et igniinterdictum fuerit, eoque modo peregrina facta tunc pariat, 30

conplures distinguunt et putant, siquidem ex iustis nuptiis

§ 87 superius] § 67 seqq.

eum pertineant Goeschen, empertineat CquiusCcilla

C II 2 inlegantia C 1¡ 7 nascitur Goeschen, nascantur C (conf. . 6)8 condicione C

condicione C

5 redigatur Goeschen, redi-

gantur C II 46sed Ca, sed et M o m m s e n7 ( fin.)eius C

8 ciuis

Romanus Goeschen, ciues rum? Cn , conf. Cal; et Ca pag. 261 et pag. 299med .9 potestatemC3 pepererit Goeschen, peperit Cp 24 na-turali Goeschen, turali C8sumunt Goeschen, sumuntur C29 cui Goeschen, eua Cfl 30 pro (acta possis cum GoeschenQ Satet scribere, conf. tamer; C $ f



--3 I § 90-96

conceperit, ciuem Romanum ex ea nasci, si uero uulgo con-91 ceperit, peregrinum ex ea nasci. Item si qua mulier ciuis

Romana praegnas ex senatusconsulto Claudiano ancilla facta

sit obid, quod alieno seruo inuito et denuntiante dominoeius (coierit); conplures distin.guunt et existimant, siquidem 5

ex iustis nuptiis conceptus sit, ciuem Romanum ex ea nasci,si uero uulgo conceptus sit, seruum nasci eius cuius mater

92 facta esset ancilla. Peregrina quoque si uulgo conceperit,deinde ciuis Romana ( f ia t ) e t tunc pariat, ciuem Romanum 9 .parit; si uero ex peregrino j i secundum leges moresque per- pag .25

egrinorum conceper it, ita uidetur ex senatusconsulto, quod

auctore diuo Hadriano factum est, ciuem Romanum parere,si et patri eius ciuitas Romana donetur.93

i peregrinus sibi liberisque .suis ciuitatem Romanam

petierit, non aliter filii in potestate eius fient, quam si im- 4 5perator eos in potestatem redegerit; quod ita demum isfacit, si causa cognita aestimauerit hoc filiis expedire. dili-gentius autem exactiusque causara cognoscit de inpuberibusabsentibusque; et haec ita edicto diui Hadriani significan-

Mur.tur. Itemsiquis cum uxore praegnate ciuitate Romana 2 0

donatus sit, quamuis is qui nascitur, ut supra dixirnus, ciuisRomanus sit, tamen in potestate patris non fit; idque sub-scriptione diui Hadriani significatur; qua de causa qui in-tellegit uxorem suam esse praegnatem, dum ciuitatem sibiet uxori ab imperatore petit, simul abeodem petere debet, 35ut eum qui natus erit in potestate sua habeat.95lia causa est eorum, qui Latii iure cum liberis suis

ad ciuitatem Romanam perueniunt; nam horum in potestatefiunt liberi. quod ius quibusdam peregrinis . ciuitatibus da-

96 tum est uel a populo Romano uel a senatu uel a C ae+sare. — 3 0ut maius est Latilum aut minas:

ad § 93-96 conf. Aug. § 4 —8 11 § 94 supra] § 92.

2 nasci Goeschen, nascitur Cn 5 coieritaddidit Hollweg; %ortassescoierit, plerique distinguunt« potius scribendum est, conf. Ca 116 iustiis

C118 esset C, expectes sit uel est (sic Goeschen)

9 significantur

Goeschen, significatur C 24 diximus Goeschen, dixi C 11ciuis Holl-4veg, ciues C 1123 diui Goeschen, diuis C 11 26 suam C u 29 quodGoeschen, que Cn, conf. Ca ag. 294 inf. 11 34 ante aut maius, nisipost spatium initio paragraphi uacuum relictum ceterum uel sed uelsimilis partícula supplenda est, talia fere suppleri posse uidentur: Huiusautem iuris duae species sunt; nam.



I § 96-181

4

maius est Latium, cum et hi, qui decuriones leguntur, et ei,qui honorem aliquem aut Ji magistratum gerunt, ciuitatem pag. 26Romanam consecuntur; minus Latium est, cum hi tantum,

qui magistratura uel honorem gerunt, ad ciuitatem Romanamperueniunt: idque conpluribus epistulis principum sigui- 5

ficatur.97

Non solum tamen naturales liberi secundum ea quae I dixi-mus in potestate nostra sunt, uerum et hi quos adoptamus.

98 Adoptio autem duobus modis fit, aut populi auctoritate, aut99 imperio magistratus, ueluti praetoris. Populi auctoritate 4 o

adoptamus eos qui sui iuris sunt; quae species adoptionis

dicitur adrogatio, quia et is qui adoptat rogatur, id est in-terrogatur, an uelit eum quem adoptaturus sit iustum sibifilium esse; et is qui adoptatur rogatur, an id fieri patia-tur; et populus rogatur, an id fieri iubeat. imperio m agis- 1 5

tratus adoptamus eos qui in potestate parentum sunt, siueprimum gradum liberorum optineant, qualis est filius et

-filia, siue inferiorem, qualis est nepos neptis, pronepos pro-100 neptis. Et quidem illa adoptio, quae per populum fit, nus-

quam nisi Romae fit; at haec etiam in prouinciis apud prae- 2o101 sides earum fieri solet. Item per populum feminae nonadoptantur, nam idmagis placuit; apud Ji praetorem uero pag. 27

uel in prouinciis apud proconsulena legatumue etiam feminae102 solent adoptari. Item inpuberem apud populum adoptari

aliquando prohibitum est, aliquando permissum est; 25nunc ex epistula optimi imperatoris Antonini, quam scrip-sit pontificibus, siiusta causa adoptionis esse uidebitur,

cum quibusdam condicionibus permissum est. apud prae-torem uero et in prouinciis apud proconsulem legatumue

§ 97 .= lnst. 4, 11 pr. II dixinius] § 55 11 § 98 fere == Dig. 4, 7,2 pr.; Inst. 1, 11, 4 11 § 99 fere — Dig. 4 , 7, $ pr.; usque ad 42adrogatia et inde ab 45 imperio fere = Inst. 4, 11, 1 § 102 ad 24item — 28 est conf. Theophilus 1, 14, 3 (ed. Ferrini pag. 51 uers. 4-6).

4 qui] uel qui C11 7 Non —quae suppletum ex Inst. duce Goe-scheno 8 et C, etiamInst.10 inperio magistratus uel (uelutHollweg) praetoris Cn, mperio magistratus Inst. ( fortasse recto), ma-gistratus imperio Dig.4 adoptatur Dig., adoptat C

6 paren-

tium C Inst., parentis Dig. ii 17 filius et filia C, filius filia Dig. Inst.(recto, ut uidetur) 22 praetorem Goeschen, p- r• C, conf. Ca pag.288 in f. () 23 proconsulem Goeschen, proconsules C )) legaturmueC (sed expuncta r littera) U 26 nunc uidetur corruptum ex nam (conf.Ca pag. 279 inf: et pag. 280 uers. 12 et pag. 282 uers. 7); 1Viommsenopotius uerba aliquando permissum est exglossemate uidentur irrepsisse.



]t § 402-44á

103 cuiuscumque aetatis (personas) adoptare possumüs. Illudutriusque adoptionis commune est, quod et hi qui generare

404 , non possunt, quales sunt spadones, adoptare possunt. fe-

minae uero nullo modo adoptare possunt, quia ne quidem405 naturales líberos in potestate habent. Item si quis per 5

populum siue apud praetorem uel apud praesidem pro-uinciae adoptauerit, potest eundem alii in adoptionem

106 dare. Sed et illa quaestio, an minor natu maiorem natu407adoptare possit, utriusque adoptionis communis est. illud

proprium est eius adoptionis quae per populum fit, quod 40

is qui líberos in potestate habet, si se adrogandum dederit,

non solum ipse potestati adrogatoris subicitur, sed etiamliberi eius in eiusdem fiunt potestate tamquam nepotes.1 08

iNuncde his personis uideamus, quae in manu nostra sunt. pag 8

1 09quod 1 et ipsum ius proprium ciuium Romanorum est. Sed 1 5in potestate quidem et masculi et feminae esse solent; in

440 manum autem feminae tantum conueniunt. Olim itaquetribus modis in manum conueniebant, usu farreo coem-

4 4 4 ptione. Usu in manum conueniebat quae auno continuonupta perseuerabat ; quia enim ueluti annua possessione 2 0

usucapiebatur, infamiliam uiri transibat filiaeque locumoptinebat. itaque lege xii tabularum cautuna est, ut si qua

nollet eo modo in manum mariti conuenire, ea quotannistrinoctio abesset atque eo modo (usum) cuiusque anni in-terrumperet. sed hoc totum ius partim legibus sublatum

1 1 2 est, partim ipsa desuetudine oblitteratum est. Farreo inmanara conueniunt per quoddam genus sacrificii, quod Ioui

§ 4 03 —Dig. 4 , 7, 2, 1; lnst. 1, 4 4, 9jj § 104 fere = Inst. 4,44,40§405 fere=nst.4, 44, 8II § 407= Dig. 4, 7, 2, 2; Inst. 4, 44, 14.

4 personas addidimus, om. Cig., illi uero C(sed etillud Inst.) j { 2 quod Dig. Inst., quia Cn jj 3 nonona. 4 ne quidemC, nec Inst. 5 potestate C, potestate sua Inst. 8 sed et Goeschen, setCquaestio Goeschen, quaestioest Cn

p9 communis Goeschen, cō lmune

C(conf. CGai. 11 § 72)j{illutC Inst., hoc uero Dig. (j 1 0eiusC Dig., illius Inst. jj 12 etiam C Inst., et Dig. jj 4 3tamquam Dig.Inst., anquam C jj 4 4 Nunc-45 quod suppleuit Goeschen 11 18 teri-bus C II 20perseuerabat quia Huschke, perseuerabatq ex perseuera-bant correctum??C n, conf. Ca 1 21 transiebatC2 xii] duodeeimaC23 manu C 1 1 24 usum addidit Goeschen, cursum proponit 111o m4n-sen II 27 manum Goeschen, manus C.



• i .•.F.. 1... i'yJ:`^'RVM.i• ^ `.V.MS

I § 142-145a6arreo fit; in quo farreus panis adhibetur, unde etiamonfarreatio dicitur; conplura praeterea huius iuris ordi-

nandi gratia cum certis et sollemnibus uerbis praesentibusdecem testibus aguntur et fiunt. quod ius etiam nostristemporibus in usu est; nam flamines maiores, id est Dia- 5

es Martiales Quirinales, item I¡ reges sacrorumnisiex pag. 29

arreatis natinon leguntur; ac ne ipsi quidemsine con-

13 farreatione sacerdotium habere possunt. Coemptione ueron manum conueniunt per manci ationem, id est per quan-am imaginariam uenditionem; nam adhibit snon minus - 1 0uam y testibus ciuibus Romanis puberibus, item libripende

114s mulierem, cuius in manum conuenit. Potest autemoemptionem facere mulier non solum cum mantoo, sedtiam cum extraneo; scilicet aut matrimonii causa facta co-mptio dicitur aut fiduciae; quae enim cum marito suo 15

acit coemptionen, <ut)apud eumfiliaeloco sit, dicituratrimonii causa fecisse coemptionen; quae uero alterius•

rei causa facit coemptiónem aut cum uiro suo aut cum ex-raneo, ueluti tutelae euitandae causa, dicitur fiduciae causa

15 fecisse coemptionem. quod est tale : si qua uelit quos20

habettutores deponere et alium nancisci, illis áuctoribus

oemptionem faca;deinde a coemptionatore remancipata eiia+eui ipsa uelit, etabeo uindicta !I manumissa incipit eum l+ag. 30

abere tutorem, <a)quo manumssa est; quitutor fiducia- 4 5a rius dicitur, sicut inferiz^s apparebit. Olim etiam testamenti 25aciendi gratia fiduciaria fiebat coemptio; tunc enim nonaliter feminae testamenti faciendi iris habebant, exceptis

quibusdam personis, guara si coemptionem fecissent reman-

11 3 indo ab10 adhibitis -- 4 1 libripende = Priscian. VI 96 (1 pag.282 ed. Hertz) ^ § 11 5 nferius] § 166a.

, ^ .... . . . ,,,,, .._.. ,...,.r.,...,.,.,- .,...,.,.,...r

4 conf. Acta Philolog. Wirceburg. pag. 423 II 2 confarreatio dici-tur Goeschen, conferratio dictur C (^ 4 quod Goeschen, quos C + ^ 5 fla-

mines Goeschen, flaminesiC {I 6 Quirinales Goeschen, quirinales qui-

rinales Cjj 7nati non]nation C II 8 sacerdotumC II 9 id est].conf. Ca, fortasse sitie tius n Cfuit I I 1 0 minus Prisc., manu C1141 guara en , m. Prisc. ^^ libripende Prisc., libripenda C i 42 is]eum C I potest Goeschen, poste C j^ 46 coeptionem? C ^ ut addiditGoeschen II 46 apud — 18coemptionem] haec uerba ad taedium usquerepetita sunt inC, con f. C a 24 reponere C () auctoribus Hollweg,tutoribus C Q 24 aaddidit Bluhrne II 25 inferius apparebit Bluhme ,inferioribus appeauerit? C N olim Bluhme, olim ohm C II 27 aliterCa ?, conf. Ca pag. 256 inf.



4 45a---419

cipataeque et manumissae fuissent: sed hanc necessitatemcoemptionis faciendae ex auctoritate diui Haldriani senatus

11 5 1 remisa.eminafilduciae causa cum uiro

suofecerit coemptionem, nihilo minus filiae loco incipitesse; nam si omnino qualibet ex causa uxor inmanu uirisit, ptacuit eam filiae iura nancisci.

416uperest ut exponamus, quae personae inmancipio417 sint. Omnes igitur liberorum personae siue masculini siue

feminini sexus, . quae inpotestate parentis sunt, mancipari 4 0

abhoc eodem modo possunt, quo etiam serui mancipari pos-

118 sunt. Idem iuris est in earum personis quae in manu sunt; 1coemptionatoribus eodem modo possunt 1 —pud coemptionatorem filliae loco sit 1 4upta sit,nihilo minus etiam 11 quae ei nupta pag. 3 4

nonsit nec ob id filiae loco sit, ab eo mancipari possit.P . 18 a Plerumque (uero t,um) solum et aparentibus et a coemptio-

natoribus mancipantur, cum uelint parentes coemptionatio-resque (ex) suo iure eas personas dimittere, sicut inferius

1 19 euidentius apparebit. Est autem mancipatio, ut supra quo-2o

que diximus, imaginaria quaedam uenditio; quod et ipsumius proprium ciuium Romanorum est, eaque res ita agitur:adhibitis non minus quam quinque testibus ciuibus Roma-nis puberibus et praeterea alio eiusdem condicionas, quilibram aeneam teneat, qui appellatur libripens, is qui 25

§ 1 8a nferius] conf. §§ 132, 434, 137 § 419 =Boeth. in Top. 5,-8 (ed. Baiter pag. 322); inde ab 24 qui libram — 25 libripens •

Priscian. VI 96 (I pag. 282 ed. Hertz) g supra] § 443.

3 post remisit Gaita haec fere uidetur dixisse: eam feminam, quaeflduciae- causa cum extraneo coemptionem fecerit, filiae loco apud eumnon esse; sed quae $duciae causa etc. p 7 placuít Niebuhr, placuti?C II iura ex iurae correctum C940 femini C 44 hoc eodem Goe-sch ē n, eodem hoc C 43-15 !acunad ducibus ex parte incertis co-dicis C umbris cura Lachmanno aliisque ita e. g. expleri possunt: namfuel quare) feminae a coemptionatoribus eodem modo possunt(mancipari, quo liberi a parente mancipantur; adeo) quidem, utquamuis ea sola apud coemptionatorem filiae loco sit, quae einupta sit, lamen nihilo minus etc. li 16 non sit Lachmann, nonest C nec exet correctum C 1 47 ( ) addidit Goeschen 919 exadditum duce Cramero 920 appearebit C924 dixímus C, indica-~asBoeth. quod et Goeschen, quia et Cn , uod Boeth. 9 22 ciuiumroalanorum est CD, rumanorum est ciuium Boeth. 9 23 quam Boeth.,quod C.

GAMO.



I§ 449-423

mancipio accipit, aes tenens ita dicit ante EGO HOMINEM EX

IV REQVIRITIUM MEVM ESSE AIO 1SQVE MIHI EMPTVS ESTO HOC AERE

AENEAQVE LIBRA; deinde aere percutit librara idque aes dat120 ei a quo mancipio accipit quasi pretii loco. Eo modo et

seruiles et liberae personae mancipantur; animalia quoque suae mancipi sunt, quo in numero habentur boues, equi,uli, asini; ítem praedia tara urbana quam rustica quae

t ipsa mancipi sunt, qualia sunt Italica, eodem modo21 solent mancipari. Ineo solo praediorum mancipatio a ce-

terorum mancipatione differt, quod personae seruiles et libe- 4 oae, iteraanimalia quae mancipi sunt, nisi inpraesentiaint, mancipari non possunt; adeo quidem, Il ut eum (qui) pag. 32

ancipio accipit, adprehendere id ipsum quod ei mancipioatur necesse sit; unde etiam mancipatio dicitur, quiaanu res_ capitur; praedia uero absentia solent mancipari. 45

22 Ideo autem aes et libra adhibetur, quia olim aereis tantu rnnummis utebantur, et erant asses, dupundii, semisses, qua-rantes, nec ullus aureus uel argenteus nummus in usu erat,icut ex lege mi tabularum intellegere possumus; eorum-ue nummorum uis et potestas non 1 in numero erat sed 2o

n ponderes^ses librales erant, et du-undii; unde etiam dupundius dictasst quasiduo pondo, quod nomen adhuc in usu retinetrcr.emisses quoque et quadrantes pro rata scilicet portione adon¡dus examinati erant.ui dabat olim pe— 2uniam, non numerabat eam, sed appendebat; ande serui,uibus permittitur administratio peicuniae, dispensatores

423 appellati sunt et

121 ad 12 eum — 45 capitur conf. Isidor. orig. 5, 25, 34 !1 § 122

ad 25 qui — 28sunt conf. Isidor. orig. 1 0, 67.

1mar cipioC, mancipium Boeth. aes Boeth. , rem C, conf.uers.12 sg.

! iiure Boeth., iust• C, conf. Ca pag. 273II isque mihi Boeth., iis quem hiC 1 , iisque mihi C 2 esto C, est Boeth. aere Boeth., aer O II 4 mancipioC, mancipium Boeth.

H7 muliiCquam Goeschen, que Cn I8qualia

Goeschen, quali C 1 1 9 praediorum Goeschen, praeditorum C10serui lesex seruires correctum C 1 I42 qui Isidorus om. C3 accipit Isi-

dorus, accepitCucomprehendere Isidorusi Isidorus, et in uelei inC

4datur Isidorus? Goeschen, dat C II 46tantum Goe-

schen, tantumtumCconf. Ca ag.30821-22Gaius talia fereexpressisse uidetur: sed inpondere posita; nam et asises librales

erant etdupundiibilibres I) 22-23 con f. Ca I 23 adhuc Goeschen,adhuncC25ante qui -dabat supplendum uidetur: quam ob retn

uel simile aliquid If 28enuntiatum, quod ad appellati sunt pertineresupra significatum est, utrum paulo latius etiam (et adhuc . . . .)patuerit necne, non tiquet. Deinde apparet explicatum osse aGaio ,

28



1 § 123--127

ôemptiolquidem quae coemlptionem fac

- - - - seruilem condicilonem a mancipan mancipataeue seruorum loco

conistituuntur, adeo quidem, ut abeo cuius in m ancipio JJ 5sunt, neque hereditatem neque legata aliter capero possint, pag. 33

quam (si> imul eodem testamento liben', esse iubeantur,sicut íuris est in persona seruorum. sed differentiae ratiomanifesta est, cum a parentibus et a coemptionatoribusisdem uerbis mancipio accipiantur, quibus serui; quod non 4 0

similiter fil in coemptione.

424

ideamus nunc, quomodo hi qui alieno iuri subiectisunt, eo iure liberentur.

125c prius dehis dispiciamus qui inpotestate sunt.426 Et quidem serui quemadmodum potestate liberentur, exhis 15

intellegere possumus, quae de seruis manumitteridis superius127 exposuimus. Hi uero qui in potestate parentis sunt, mortuo

eo sui iuris fiunt. sed hoc distinctionem recipit; nam mor-tuo patre sane omnimodo filii filiaeue sui iuris efficiuntur;mortuo uero auo non omni modo nepotes neptesue sui iuris 2ofiunt, sed ita, si post mortem aui in patris sui potestatem re-casuri non sunt. itaque si moriente auo pater eorum et ui-uat el in potestate patris (sui) fuerit, tunc post obit2.cm auiin patris sui potestate fiunt; si uero is, quo tempore auusmoritur, aut iam mortuus est aut exiit de potestate <patris, 25

tunc hi, quia in potestatem) eius cadere non possunt, sui iuris

§ 424 = lnst. 1, 4 2 pr. JJ§ 126 = lnst. 4 , 42 pr. superius] inter

§ 21 et 22? (conf. ad pag. 6 uers. 28) ti § 127 = Inst. 4, 12 pr.

quibus rebus difj"erat condicio feminae quae coemptione [acta in manusit, ab eorum condicione qui in mancipio sint.

2-4ita fere supplendo sensum Gaianum restituas; ea quidem quaecoemiptionem facit, non deducitur in seruilem condicilonem; aparcntibus autem et a coemptionatorijbus mancipati mancipataeueetc. 0 4 mancipati Bluhme, mancipari C 6 hereditatem Goeschen,hereditates C JJ possint Goeschen, possunt C JJ 7 si addidit Goeschen J J

8 sicut iiuris C, conf. Ca pag. 320 fl 9 manifesta est Goeschen, manifesteCp 40 accipiantur

Goeschen, accipiunt CJJ

42 quomodo C, quibusmodis Inst. J) 13 liuerentur C, liberantur Inst. JJ15 seqq. supplernentaparagraphorum 126 et 127 exInstitutionibus deprompsit Goeschen45 liberent(ur) Cn , liberantur Inst. )) 47 expossuimus C JJ 20 (nepite)sueC, neptesque Inst. J) 24 •patris sui potestatem C, potestatem patris suiInst. p 22 uivat Goeschen, uiuit Inst. p 23sui Inst., otra. Cp fueritGoeschen, fuerint C, est Inst. p 25 mortus uidetur fere inC fuiste Í ¡25----28 ( ) addidit Goeschen ex Inst.

29

2*



I§427-1310128 fiunt. Gum autem is, cui ob aliquod maleficium ex lege pag. 84

Cornelia agua et igni interdicitur, ciuitatem Romanam

amittat, sequitur ut, qui.c eomodo

ex numero ciuium Ro-manorum tollitur, proinde ac mortuo eo desinant liberi inpotestate eius esse ; nec enim ratio patitur, ut peregrinae 5condicionis horno ciuem Romanum in potestate habeat. pariratione et si ei, qui in potestate parentis sit, anua et igniinterdictum fuerit, desinit in potestate parentis esse, quiaaeque ratio non patitur, ut peregrinae condicionis horno in

129 potestate sit ciuis Romani parentis. Quodsi abhostibus 4 0

captus fuerit parens, quamuis seruus hostium fiat, tamen

pendet ius liberorum propter ius postliminii, quo hi qui abhostibus capti sunt, si reuersi fuerint, omnia pristina iurarecipiunt; Raque reuersus habebit liberos in potestate. siuero illic mortuus sit, erunt quidem liberi sui iuris ; sed 45

utrum ex hoc tempore quo mortuus est apud hostes parens,an ex illo quo ah hostibus captus est, dubitari potest. ipsequoque filius neposue si abhostibus captus fuerit, simili-ter dicemus propter ius postliminii potestatem quoque pa-

1 30 rentis in suspenso esse.

raeterea exeunt liberi uirilis0sexus de parentis potestate, si fiamines Diales inauguren-1 31 tur, et feminini sexus, si uirgines Vestales capiantur. Olim pag 5

quoque, quo tempore populus Romanas in Latinas regionescolonias deducebat, qui iussu parentis in coloniam Latinamnomen dedissent, desinebant inpotestate parentis esse, 25

quia efficerentur alterius ciuitatis ciues.

§ 128 usque ad 5 esse et inde ab 6 pari -- 8 esse fere _ Inst. 1,42, 1 § 429 usque ad 44 potestate et inde ab 47ipsenst.4,42,5.

4 yerba ex lege Cornelia ex glossemate uidentur irrepsisse Q 2 ro-manam amittat Cn , amittit Inst. 11 3 quia Institutionum aliquot libri,qui Cet alii libri Inst. J I 4 tollitur Inst., tollit C 11 proinde ac C, per-inde acsi Inst. 11 5 potestate Inst., poteste C 11 5-6 peregrinae homocondicionis addito asterisco C, conf. Ca pag. 312 11 4 0 quodsi Cn, siInst.44 seruus Inst., seruo C, conf. Ca pag. 5O2 inf: 1142 quo P o-lenaar, quod Cn, quia Inst. 1144 laque C, id^îrco Inst. 11reuersusInst., reuersis C11 habebit liberos C, et liberos habebit Inst. o47 quoGoeschen, quod C 11 19 dicemus C, dicimus lnst.otestatem quo-que C, ius quoque potestatis Inst. fi 22 uirgines Goeschen, uirgineC3 uerba in Latinas regiones exglossemate irrepsisse censetMomrnsen 11 24-25 conf. Cas u24 qui iussu Goeschen, quiusu C .



I§132-4 328

432Fi•aeterea emancipatione desinunt liberi in potestateparentum esse. sed filius quidem tribus mancipátionibus,ceteri uero liberi siue masculini sexus siue feminini unamancipatione exeunt de parentum potestate; lex enim xntabularum tantum in persona filii de tribus mancipationibus 5

loquitur his uerbis SI PATER FILIVM (TER) YENVM DYIT A PATRE

FILIVS LIBER ESTO._

ene res ita agitur: mancipat pater fi! iumalicui; is eum uindicta manumittit; eo facto reuertitur inpotestatem patris; is eum iterum mancipat uel eidem uelalii (sed in usu est eidem mancipari) isque eum postea si- lomiliter uindicta manumittit; eo facto rursus in potestatem

patris reuertitur; tertio pater eum mancipat uel eidemuel alii (sed hoc in usu est, ut eidem mancipe/u?) , , ea que

mancipatione desinit in potestate patris esse, etialnsi nondum 4 4

manumissus sit sed adhuc in causa mancipii. 11 siaz. 36

31

missi( 3 " 'mi-sus in C legi

432nequeunt) atrono in bonis libertil-(3 versus in C legi nequeunt) 20

eminae una 1 manci-

§ 432 usque ad 2 esse =Inst. 4, 42, 6; ad uerba 7 mancipat-- 14 esse con[. Theophilus 4, 12, 6.

4 praeterea suppleuit Lachmann ex Inst. emancipatione C, ornan-cipatione quoque Inst. 11 potestate Inst., potestatemC2arentumInst., parentern C4 exeun C 11 parentium C6-7conf. Cas 1 1 6 ter

Vlpianus 10, 1, om.Cenum du(it) a patre filius C?, uenundauitfilius a patre codex V a t i canus V lp ian i 1 . 1 . ) ) 4 4 -44 con f. Cas12 reuer-titur] fueri reuertitur C ex glossemate 13 eidem Goeschen, eide C II43.4 4 suppleuit Hollweg ad codicis Cductus u 4 5 --pag. 3,2 uers. ,2 con f.Cas 1145 segq. post ea, quae in fine codicis Cpaginae 35 leguntur, Gaiusprimum dixerit oportet : f lium ab eo manumissum, apud quem in tertiamancipatione est, sui iuris fieri, quomodo etiam apud Theophilum 1, 1,2,6 legitur. Deinde de iis egisse Gaium iam Goeschen coniecit, quae inEpit. 1, 6 § 3med. hoc modo leguntur: Tamen cum tertio mancipa-tus fuerit filias a patre naturali fiduciario patri, hoc agere debet na-turalis pater, ut ei a fiduciario patre , remancipe!ur et anaturalipatre manumittatur, ut sifilius ille mortuus fuerit, ei in hereditatenaturalis pater, non fiduciarius succedat. cui rei conuenit quod inpag. 31, 19 dictum uidetur fuisse, ei qui liberum caput e causa mancipiimanumittit, eadem iuraineius bonis competere, quae patrono in

bonis liberti competunt ¡l 24 fin. suppleri poterat ex Epit. 1. 1., ub:comprehensis cum feminarum mentione nepotibus masculis [de quibussine dubio etiam Gaius egerat] haec leguntur•Feminae uel nepotes



I§ 432a--43f2patione exeunt de patris potestateanumissae fuerint s

43 3

dmonendi autem sumus liberum 5

esse arbitrium ei qui filium et ex eo nepotem in potestate habe-bit, flium quidem de potestate dimittere, nepotem uero in pa

testate retinere; uel ex diuerso filium quidem in potestate reti-nere, nepotem uero manumittere, uel omnes sui iuris effzcer.e.eadem et de pronepote dicta esse intellegemus. 0

43 í -

et duae intercedentes manumissiones proinde fiunt, ac fieri pag. 37

solent, cuna ita eum pater de potestate dimittit, ut sui iurisefficiutur. deinde aut patri remancipatur, et ab eo is qui 45adoptat uindicat apud praetorem filium suum esse, et filocontra non uindicante (a> praetore uindicanti filius addici-tur; aut non remancipatur patri, sed ab eo uindicat is quiadoptat, apud quem in tertiamancipatione est; sed sane

§ 133 == Dig. 4, 7 28Inst. 4, 42, 7.

masculi ex filio una emancipatione de patris uel aui exeunt potestateet sui iuris efficiuntur. Et hi ipsi quamlibet una mancipatione depatris uel aui potestate exeant, nisi apatre fiduciario remancipatifuerint et anaturali patre manumissi, succedere eis naturalis paternon potest, nisi fiduciarius, a quo manumissi suntl hereditatem re-pudiauerit aut decesserit uel similia perierunt). Nam si remaneipatumeum sibi naturalis pater uel auus manumiserit, ipse ei in hereditatesucced it.

4 -2(post potestate) forma Gaiana e. g. haec fuisse potest: et siex ea mancipatione manumissae fuerint, sui iuris efficiuntur. 5—'10 (Admonendi — intellegemus), quorum uerborum nec uola nec uesti-gium in codicis C pagina 36 dispici potest (conf. Cas ) , x Dig. (ubi »Gaiuslib. I lnst.‹ laudatur) et Inst. in posterior° huius paginae parte inserendaesse intellexit Goeschen 5-6 Admonendi autem sumus liberum essearbitriumInst., Liberum arbitrium est Dig. 6nepotem Dig., nepo-

tem uel neptem Inst. 7 de potestate Inst., potestate Dig. uero Dig. ,uero uel neptem Inst. ii 8 uel Dig., et Inst.9uero Dig., uero uelneptem Inst. II 9uel -- 10 intellegemus Dig., eadem et de pronepoteuel pronepte dicta esse intellegantur, uel omnes sui iuris efficereInst. 0 13 ante et duae praecessierit tale quid: Praeterea parentes eosliberos in potestate habere desinunt, quos aliis in adoptionem de-derunt. et in filio quidem,si inadoptionem datur, tres manci-pationes 14 ut Goeschen, aut C II 15 efficiatur Goeschen, efficiantur C,

conf. C a 4 6 apud Goeschen, aaput C ^ 17 uindicante a Goeschen,uincante C.



33§ 4 34-4 36

commodius est patri remancipari. Inceteris uero libero-rum personis seu masculini seu feminini sexus una sci-

licet mancipado sufficit, et aut remancipantur parenti aut

non remancipantur. Eadem et inprouinciis apud praesidem135 prouinciae solent fieri. Qui ex filio semel iterumue manci-5

pato conceptus est, licet post tertiam mancipationem patrissui nascatur, tamen inaui potestate est, et ideo ab eo etemancipari et inadoptionem dari potest. At is, qui ex eofilio conceptus est qui in tertia mancipatione est, non nasci-tur inaui potestate. sed eum Labeo quidem existimat in oeiusdem mancipio esse, cuius et pater sit; utimur autem

hoc iure, ut quamdiu pater eius inmancipio sit, pendeatius eius ; et siquidem pater eius ex mancipatione manu-missus erit, cadat ineius potestatem; si uero is dum in 4 4

135 a mancipio sit, delicesserit, sui iuris fiat.adem scilicetpag. 38

nam ut supra diximus, quod infilio faciunt tres mancijpationes, hoc facit unamancipatio

136 in nepote.0

Max-mi et Tuberonis cautum est, ut haec quod ad sacratantum uideatur inmanu esse, quod uero ad ceteras cau-sas proinde habeatur, atque si inmanum non conuenisset.i25otestate parentis liberantur; nec interest, an inuirisui manu sint an extranei, quamuis hae solae locofiliarum

§ 4 35 a supra]§§ 132. 4 34.

3 remancipantur Goeschen, remancipatur C(uix recte)

re-

mancipantur Scheurl, remancipatur C (uix recte) II8mancipadHuschke, mancipar! C fi 4 OinGoeschen, ion C44cadat Boeck ing,cadit C II eius Goeschen, eus C n 4 5-4 7taifa fere sententiarum nexusflagitare uidetur, quibus similia iam Iluschke proposuit: Eadem scilicetdicemus de eo qui ex nepote semel mancipato necdum manumissoconceptus fuerit. nam ut supra etc.; conf. C a II49-4haec (ere ad

sensum, non ad ductus suppleri possunt: Praeterea mulieres quae inmanum conueniunt, inpatris potestate esse desinunt. sed in con-farreatis nuptiis de flaminica Diali (de hac cogitauit iam Goeschen)senatusconsulto ex relatione Maximi etc. II 25 (post conuenisset) haecsententia expressa aliquo modo fuit: Coemptione autem facta mulieresomni modo potestateetc. (spatium inC paulo plura extitisse docet)26uiri Goeschen, uiriri C 1 1 27 sint Goeschen, sit C.



I § 488-4444437 habeantur, quae inuiri majnu sunt.

quaeogere coemptilonato-rem potest, ut se emancipet, cui ipsa ueljitihilo magis potest cogere, ll ' quam et filia patrem. sed pag, 30

filiaquidem nullo modopatrem potest cogere, etiamsi 4 0

adoptiva sit; hace autem (uirum) repudio misso proinde

conpellere potest, atque si ei numquam nupta fuisset.138

i qui in causa mancipii sunt, quia seruorum locohabentur, uindicta censu testamento manumissi sui iuris

139 fiunt. Nec Lamen in hoc casu lex Aelia Sentia locura habet. 45itaque nihil requirimus, cuius aetatis sit is qui manumittitet qui manumittitur; ac ne illud quidem, an patronum cre-ditoremue manumissor habeat. ac ne numerus quidem lege

140 Fufia Caninia finitus in his personis locum habet. Quin

etiam inuito quoque eo cuius in mancipio sunt censu liber- 20tatem consequi possunt, excepto eo, quem pater ea legemancipio dedit, ut sibi remancipetur; nam quodammodotunopater potestatem propriam reseruare sibi uidetureo ipso, quod mancipio recipit. ac ne is quidem dici-tur inuito eo cuius inmancipio est censu libertatem con-25sequi, quem pater ex noxali causa [mancipio dedit], uelutiquod furti eius nomine damnatus est, [et euin] mancipio

141 actori dedit; nam huno actor pro pecunia habet. In summaadmonendi sumus aduersus eos quos in mancipio habemus

ancipatione desinunt inmanu esse,et si ex ea mancipatione manumissae fuerint, sui iuris 5

1 3 7 a eflficiuntur.

1 habeantur Goeschen, babeatur C II 4-4 eorum, quae post suntextabant, duce ex parte Huschkio haec fere sententia restitui po-test: Inmanu autem esse mulieres desinunt isdem modis, quibusfiliae familias potestate patris liberantur; sicut igitur filiae familiasna mancipatione de potestate patris exeunt, ita cae quae in marra

sant una mancipatione desinunt inmanu esse etc. II 5 manu-

issae Huschke, manumissa Cn,conf. Ca pag. 279 uers. 10 II 6-9 hanc

ere sententiam expressisse uidetur Gaius; Inter eam uero quae cum

xtraneo, et eam quae cum uiro suo coemptionem fecerit, hoc inter-

st, quod illa quidem cogere coemptionatorem potest, uf se reman-

cipet, cui ipsa uelit, haec autem uirum suum nihilo magiaec9 nihilo Goeschen, nihil C 40cogere Goeschen,gogereCt4urumÎggInte proinde addidit Goeschen II 44 conf. Ca I manumisi C II 48legeufia Caninia Morramsen , legis fuf. can. C II 23 tunc] tu*(aP, nc Ci I!4 quod Goeschen, quo C lj 26 et 27 uerba uncis inclusa expulit Mornrnsen.



35 1 § 444--4 4 6

nihil nobis contumeliose facere licero; alioquin iniuriarum Mg. 40

tenebimur. ac ne diu quidem ineo iure detinentur ho-mines, sed plerumque hoc fit dicis gratia uno momento,

nisi scilicet ex noxali causa mancipentur.

142

ranseamus nunc ad aliam diuisionem. nam exhis per-5

sonis, quae neque inpotestate neque inmanu neque inmancipio sunt, quaedam uel in tutela sunt uel in curatione,quaedam neutro jure tenentur. uideamus igitur, quae intutela, quae in curatione sint; ita enim intellegemus cete-

143 ras personas quae neutro jure tenentur. Ac prius dispi- to

ciamus de his quae in tutela sunt.Permissum est itaque parentibus, liberis quos in pote-state sua habent testamento tutores dare: masculini quidemsexus inpuberibus, ( fem inin i au tem sexus cu iuscumq ue ae ta -tis sint, et tum quo)que, cum nuptae sint. ueteres enim uo- 4 5luerunt feminas, etiamsi perfectae aetatis sint, propter animi

115 leuitatem in tutela esse. Raque si quis filio filiaeque testa-mento tutorem dederit et ambo ad pubertatem peruene-rint, filius quidem desinit habere tutorem, filia uero nihilo

minus in tutela permanet; tantum enim exlege Iulia et 2oPapia Poppaea iure liberorum tutela liberantur feminae. lo-quimur autem (( exceptis uirginibus Vestalibus, quas etiam P ag• 41ueteres in honorem sacerdotii liberas esse uoluerunt, ita-

4 46 que etiam lege xii tabularum cautum est. Nepotibus autemneptibusque ita demum possumus testamento tutores dare, si 25 ost mortem nostram in patris sui potestatem [iure] recasurinon sint. itaque si filius meus mortis meae tempore in

potestate mea sit, nepotes exeo non poterunt ex testamento§ 142=Inst. 4,13 pr. 1 1 § 143 = Inst. 4,43pr. 11 § 444 usque

ad 43 dare fere = Inst. 1, 13, 311 § 445 uers. 15 ueteres — 47 esse conf.Isidor. orig. 9, 7,30 4 4 6 =Inst. 4, 4 3, 3.

1 alioquin Goeschen, aliquoquin C1 1 iniuriarum] iniuriarumc (i. e.causa?) C3 gratia uno momento Goeschen, gratiamuncnornento C 1 14 scllicet C 11 mancipentur Goeschen, manciparentur C il8-9quae intutela quae in curatione sint C, de his quae in tutela uel in curationesunt Inst. (j 9intellegemus hast., intellegimus C1 1 ceteras Inst., de ceteris

C 1 1 13 sua C, om. Inst. 1 testamento tutores Inst., testamentores Cll44-45()ut sententia suppleretur, e. g. additum est 1 1 4 8 pubertate C1119habere Goeschen , haberet C 1 1 21 Poppaea'Goeschen, popeia C11 22 etiamC, iam M o m m s e n 1 1 23 honorem Goeschen , honores C (( 24 lego Goeschen,legi autem C, tamen inst. 11 25 testamento Insl., testes C 1 1 26 iure C,om. Inst. 11 27 sint C, sunt Inst. 1( 28 ex eo Inst., quos ex eo C, quosexeo (babeo) Goeschen 1 1 poterunt Inst., potesint C 1 1 ex testamento C,testamento Inst.



36§ 446-454

meohabere tutorem, quamuis in Jpotestate mea fuerint;scilicet quiamortuo me in patris sui potestate futuri

447 sunt. Cum tamen inconpluribus aliis causis postumi pro

iam natis habeantur, et inhac causa placuit nonminuspostumis quam iam natis testamento tutores dari posse, si 5modo in ea causa sint, ut si uiuis nobis nascantur, in po-testate nostra fiant. hos (enim) etiam heredes instituerepossumus, cum extraneos postumos heredes instituere

448 peru ► issum nonsit. ( Vxori) quae inmanu est proindeac filiae, item nurui quae in fui manu est proinde ac 4 o

149 nepti tutor dari potest. Rectissime autem tutor sic dari

potest L. TITIVM LIBERIS MEIS TVTOREMDO.

sed et si ita scrip-tuo? Sit LIBERIS MEIS uel VXORI MEAE TITIVS TVTOR ESTO, recto150 datus intellegitur. In persona tamen 11 u xoris qu ae in manu paj. 42

est recel;ta est etiam tutoris optio, id est ut liceat ei per- 1 5mittere quem uelit ipsa tutorem sibi optare, hoc modo TI—

TIAE VXORI MEAE TVTORIS OPTIONEMDOquo casu licet uxOri(tutorem optare) uel in omnes res uel inunam forte au t

151 2 duas. Ceterum aut plena optio datur aut augusta. plenaita dari solet, ut proxime supra diximus. augusta ita dari2osolet TITIAE VXORI MEAE TVTORIS OPTIONEM D VMTAXAT SEMEL DO,

153 aut DVMTAXATBIS DO. Quae optiones plurimum inter se dif-ferunt. nam quae plenam optionem habet, potest semel etbis et ter et saepius tutorem optare; quae uero angustamhabet optionem, si dumtaxat semel data est optio, amplius 25quam semel optare non potest; si dumtaxat bis, amplius

154 quam bis optandi facultatem nonhabet. Vocantur autem

§ 447 usque ad7iant=nst. 4,13, 4.

habere tutorem C, tutorem habere In.st. II 2 potestate futuriC, potestatem recasuri Inst. 3sunt Inst., sintCamen CautemInst. (paulo tolerabilius, conf. ad pag. 35, 24) ¢¢ 4 habeantur Chaben-tur lnst. nascantur Goeschen, nascuntur Cnascerentur, sui etInst. fiant C, fierentInst.enim addidit Huschke, orn. CII 9sit

Goeschen, sint C ¢¢ uxori addidit Savigny fi ac Goeschen, acsi Co 40filiiGoeschen, filia C ¢¢ 4 4neepti C ¢ I 42no Goeschen, dolic•tut do C (conf.C a pag. 275 uers. 28) ¢¢ 4 3 MEIS Goeschen, meois C fi meaeC 2,mae C' I I45 recepta oeschen recectaC4 6 ipséa (sic) C titiae ex tutiae correc-tum C 4 8 ( ) addidit Lachmann ¢ ¢ 20proxime Hóllweg, proximumae C ' I24 TVTORIS OPTIOTEát DVbLTAXAT Huschke, dumtaxat tutoris optionem C22 differunt Goeschen, differant C¢ ¢ 24bisexusorrectum Ci i an-gustam Goeschen, angus C26potest Goeschen, poteñCumtaxat]tatum C, tantum Goeschen II 27 habetGoeschen, habetis C.



37§ 154-159

hi, qui nominatim testamento tutores dantur, datiui, qui exoptione sumuntur, optiui.

455uibus testamento quidem tutor datus non sit, lis exlege xii (tabularurra) agnati sunt tutores, qui uocantur legi-

156 timi. Sunt autem agnati per uirilis sexus personas co- 5

gnatione iuncti, quasi apatre cognati, ueluti frater eodempatre natus, fratris filius neposue ex eo, llena patruus etpatrui filias et nepos ex eo. at hi, qui per feminini sexus pag. 43

personas cognatione coniunguntur, non sunt agnati, sedalias naturali iure cognati. itaque inter auunculum et so-1 o

roris filiara non agnatio est, sed cognatio. item amitae,

materterae filius non est mihi agnatus, sed cognatus, etinuicem scilicet ego illi eodem iure coniungor, quia qui1 57 nascuntur patris, non matris familiam secuntur. Et olim

quidem, quantum ad legem xii tabularum attinet, etiam 15

feminae agnatos habebant tutores. sed postea lex Claudialata est, quae quod ad feminas attinet, (agnatoruni) tutelassustulit; itaque masculus quidem inpubes fratrem puberemaut patruum habet tutorem, femina uero talem habere tu-

158 torem non potest. Sed agnationis quidem ius capitis de- 2o

minutione perimitur, cognationis uero ius eo modo noncommutatur, quia ciuilis ratio ciuilia qu dem iura corrum-

1 59 pere potest, naturalia uero non potest. Est autem capitisdeminutio prioris status permutatio. eaque tribus modisaccidit: nam aut maxima est capitis deminutio, aut minor, 25

§155 fere=Inst. 1, 15 pr. II § 156 usque ad 8ex eo =Di;. 26,

4, 7; usque ad 10 itaque et inde ab14 amitae fere =Inst. 1, 4 5, 4 1§ 458 fere =Inst. 4, 45, 3 1 1 § 4 59= Inst. 1, 16 pr.

4 testamento Goeschen, testament C114 aii• C, duodecim tabularumInst. 5 per uirilis sexus personas cognatione iuncti C, per uirílis sexuscognationem coniuncti Inst., qui per uirilis sexus personas cogna-tione iuncti sunt Dig. II 8et nepos C, neposue Dig. Inst. 11hi qui C,qui Inst. 1 1 9coniunguntur C, iunguntur Inst. 11 4 2 mater terae C;tuaelnst., quae meae pro materterae uocabulo (ex glossemate nato?) scri-bendum esse suadent (143scilicet Inst., scilicetsic C 11 ego Goeschen,eo C 1114 et Momrnsen, sed C 11 17 quod Goeschen, que C n Ia g na-torum addidi t Goeschen 11 20diminutione C 2,dimitione C 1 II22 ralloInst., ratione C uel C 1 conf. C a ) 11 quidem Inst., quedam C 11 23 nonpotest C, non utique Inst. 1 1 24 status Inst. et Gaius inDig. 4, 6, ! etBoeth. ad Top.418(pag. 302 ed. Baiter), capitis C 11permutatio C,commutatio Inst. 11 25 diminutio Goeschen, dimidia C.



I § 459-4 648160 quam quidam mediam uocant, aut minima. Maxima estcapitis deminutio, cum aliquis simul et ciuitatem et liber-atem amittit; quae accidit incensis, qui ex forma censua((li P ag• 44eniré iubentur; quod ius p

x legequi contra eam legem in urbe Roma do,micilium habue-rint; ítem feminae, quae ex senatusconsulto Claudianoncillae fiunt eorum dominorum, quibus inuitis et denun-

61 tiantibu. ^ cum seruis eorum coierint. Minor siue mediast capitis deminutio, cum ciuitas amittitur, libertas retine- lour; quod accidit ei cuí agua et igni interdictum fuerit.

162 lllinima est capitis deminutio, cum et ciuitas et hertas re-inetur, sed status hominis commutatur; quod accidit in hisqui adoptantur, ítem in his quae coemptionem faciunt, etn his qui mancipio dantur quique ex mancipatione manu- 4 5

ittuntur; adeo quidem,uuotiens quisque mancipetur63 aut manumittatur, totiens capite deminucctur. Nec solum

aioribus (capitis) deminutionibus ius agnationis corrum-itur, sed etiam minima; et ideo si ex duobus liberis al-

terum pater emancipauerit, post obitum eius neuter alteri $o16h agnationis iure tutor esse poterit. Cum autem ad agua-

tos tutela pertineat, non simul ad omnes pertinet, sed ad

eos tantum qui proximo gradu sunt.

§ 460 usque ad 3 amittit = Inst. 4, 16, 4 (( § 464=Inst. 4, 46, 2§ 162 usque ad 4 4 qui = lnst. 4, 16, 3 ii § 4 64 = Inst. 1, 4 8, 7.

4 ueniri C (j post ius quid dictum fuerit, nescimus; sane uix apte huctrahí uidetur sandio legis Aeliae Sentiae de iis qui peregrinorum dediticio-rum numero sint proposita (§ 27) : nam hoc loco non de iis agitur, qui inurbe Roma uel infra centesimum miliarium contra eam legem commorentur,sed de iis qui domicilio ibi collocato legan uiolauerint; nec uero consiliolegis Aeliae Sentiae consentaneum uidetur eos solos poenae subid, quiin urbe Roma uel infra centesimum miliarium domicilium collocauerint.Mommsen, cuna morandi uocabulum, ut

degendi etconsistendi, ad do-

micilium pertinere possit (conf. Dig. 50, 46, 239, 2), supplet:quodiuproprio hodie inusu non est; sed libertatem poenae causa hodieamittunt ex lege Aelia Sentia qui dediticiorum numero sunt, si quicontraeamegemn urbe Roma domicilium habuerint8denuntiantibus] denuntiantibus dominis C (ex glossemate) (( 40 demi-nutio Inst., dimidiaCiuitas amittitur libertas C, ciuitas quidemamittitur libeitas uero Inst. (( retinetur Inst., retineretur C ({ 42-43re-tinetur Inst., retineretur C p 15 qui Goeschen, qua C (( 47 diminuaturGoeschen, diminuantur C (i •18maioribus Goeschen, maiore C (( capitis

addidit Nuschke, ora. C (( agnationis Goeschen, adgnitionis C .



I § 4 64a-166

4 64$ (4 uersus in C legi nequeunt) pag. 45

5

40

urbe

(2 uersus in C legi nequeunt)

inomarbeut serusttaque

sunt(2 uersus in C legi nequeuni)

esse

—simile

4 65x eadem lege xtt tabularum libertarum et inpuberumlibertorum tutela ad patronos liberosque eorum pertinet.quae et ipsa tutela legitima uocatur, non quia nominatim ea 45

lege de hac tutela cauetur, sed quia proinde accepta estper interpretationem, atque si uerbis legis introductaesset.

eo enim ipso, quod hereditates libertorum libertarulnque,

si 11 intestati decessissent, iusserat lex ad patronos liberosue pag. 46eorum pertinere, crediderunt ueteres uoluisse legem etiam 2otutelas ad eos pertinere, quia et agnatos, quos ad heredi-tatem uocauit, eosdem et tutores esse iusserat.

166xemplo patronorum receptae <sunt et aliae tutelae, quae etipsae legitimae uocantur. nam si pis filium nepotemue ex filio etceteros deinceps inpuberes, autfiliani neptenzue ex filio et ceteras dein-

ceps tam puberes quam inpuberes alteri ea lege mancipio dederit,ut sibi renianciparentur, remancipatosque manumiserit, legitinaus

§ 165 = Inst. 4, 4 7 II § 166 usque ad 25 inpuberes et inde ab 27legitimus -- 40, 1erit fere = Inst. 1, 48.

1 uerisi9niliter coniecit Hollweg Gaium de legitima gentilium tutelaegisse atque hunc locura eum esse, ad quem lector a Gaio 3, 17 remit-titur; quid deinceps secutum sit, nescitur 43-44 liberarum et inpu-

berum liberorurn C, libertorum et libertarum Inst. 11 45 tutela legi-tima C, legitima tutela Inst. 45-48 supplementa praebuerunt Inst. ((46 proinde C, perinde Inst. 47 introducta Inst., accepta C 11 49 in-testati Inst., initestati C 24 quia C, cum Inst. I1 22 uocauit C, uocatInst. 11 iusserat C, iussit Inst. 11 23 receptae Lachmann, rectae C23-40, 4 () hoc J'ere supplementum et Inst. 1, 18 et res ipsa flagitant;parentis enim manumissoris tutela fdduciariis non solet adnumerari.uerba ipsa partim ad Inst. partim ad Gai 1, 172 composita sunt.

39



40 § 166-474

166aeorum tutor erit.) [DE FIDYCIARIATYTELA.1 Sunt et aliaetutelae, quae fiduciariae uocantur, id est quae ideo nobisconpetunt, quia liberum caput mancipatum nobis uel a

167 parente uel acoemptionatore manumiserimus. Sed Lati-narum et Latinorum inpuberum tutela non omni modo ad 5manumissores eorum pertinet, sedadeos quorum antemanumissionem(exjureQuiritium f iierunt ; undesiancilla)ex jure Quiritium tua sit, inbonis mea, a me quidemsolo, non etiam a temanumissa, Latina fieri potest, etbona eius ad me pertinent, sed eius tutela tibi conpetit; 4 o

nam ita lege Iunia cauetur; Raque si abeo, cuius et in

bonis et ex jureQuiritium ancilla fuerit, facta sit Latina,ad eundem et bona et tutela pertinent.

4 68

gnatis et patronis et liberorum capitum manumisso-ribus permissum est feminarum tutelam alii iniure ce-45dere; pupillorum autem tutelam non est permissum cedere,quia non uidetur onellrosa, cum tempore pubertatis finiatur. pag. t7

4 G9s autem, cui ceditur tutela, cessicius tutor uocatur;4 70 quo mortuo aut capite deminuto reuertitur ad eum tutorem

tutela qui cessit; ipse quoque qui cessit simortuus aut 20capite deminutus sit, acessicio tutela discedit et reuertituradeum, qui post eum qui cesserat secundum gradum in

471 ea tutela habuerit. sed quantum ad agnatos pertinet, nihilhoc tempore de cessicia tutela quaeritur, cum agnatorum

172 tutelae infeminis lege Claudia sublatae sint. sed fidu- 25

ciarios quoque quidam putauerunt cedendae tutelae iusnon habere, cum ipsi se oneri subiecerint. quod etsi pla-

ceat, in parente tamen, qui filiam neptemue aut proneptemalteri ea lege mancipio dedit, ut sihi remanciparetur, re-mancipatamque manumisit, idem dici non debet, cum is 3 0

et legitimus tutor habeatur, et non minus huic quam pa-tronis honor praestandus sit.

173

raeterea senatusconsulto mulieribus permissum est in

absentis tutoris locum alium petere; quo petito prior de-

474 sinit; nec interest, quam longe absit is tutor. Sed exci- 35

^ rubrica falso loco inCscripta est, con j. C$ jj 6 eorum] liuerisineorum an liuerti ineorum? C (ex glossemate), conf. CSe7(} addiditHuschke II 12 iure Quiritium Goeschen, ique C, conf. Ca ag. Q73vers. 42 1113 pertinent Huschke, pertinetC8 tutor Goeschen,uocator C jj 20 prius cessit ex cessauit correctum? C11 21 a cessicioGoeschen, accessio C jj 23 habueri C, conf. C a pag. XXXII inf. jj 32 sitAuschke, est C fi35 absit] aberit .C, afuerit commendat Alommsen,abierit Polenaar



41 § 174-184

pitar, ne in absentis patroni locum liceat libertae tutorem475 petere. s Patroni (( autem loco habemus etiam parentem, qui pag. 48

ex eo, quod ipse sibi remancipatam filiam neptemue autproneptem manumisit, legitimam tutelam nactus est. (sed)huius quidem liberi fiduciarii tutoris loco numerantur; pa- 5troni autem liberi eandem tutelam adipiscuntur, quam et

476 pater eorum habuit. Sed aliquando etiam in patroni ab-sentís locum permittitur tutorem petere, ueluti ad heredi-

4 77 tatem adeundam. Idem senatus censuit et in persona pu-178 pilli patroni filii. Nana et lege Iulia de maritandis ordinibus 40

ei, quae in legitima tutela pupilli sit, permittitur dotis con-

179 stituendae gratia a praetore urbano tutorem petere. Sanepatroni filius etiamsi inpubes sit, libertae efficietur tutor,quamquam in nulla re_ auctor fieri potest, cum ipsi nihil

4 80 pérmissum sit sine tutoris auctoritate agere. Item si qua 15in tutela legitima furiosi aut muti sit, permittitur ei se-natusconsulto dotis constituendae gratia tutorem petere.

481 Quibus casibus saluam manere tutelam patrono patronique182 filio manifestum est. Praeterea senatus censuit, ut si tutor

pupilli pupillaeue suspectus a tutela remotus sit, siue ex 20

iusta causa fuerit excusatus, in locura eius alius . tutor de-483 tur, quo facto prior tutor amittit tutelam. IJaec omnia si-

militer et Romae et inproluinciis obseruantur, scilicet (ut paá. 49Rornae apraetore)et inprouinciis a praeside prouinciae

184 tutor peti debeat. Olim cum legis actiones in usu erant, 25etiam ex illa causa tutor dabatur, si inter tutorem et mu-lierem pupillumue lege agendum erat; nam quia ipse tutorin re sua auctor esse non poterat, alius dabatur, quo auctore

legis actio perageretur; qui dicebatur praetorius tutor, quiaapraetore urbano dabatur. sed post sublatas legis actiones 30

quidam putant hanc speciem dandi tutoris in usu esse de-

§ 184 uers. 26 si —29 perageretur fere = lnst. 4, 21, 3 .

3 remancipatam Goeschen, remmancipatam C II 4 sed add. Polenaar,ora. C 5-6 patroni autem Goeschen, autem patroni C 6 liberieandem Goeschen, libere eadem C 8 permittitur] conf. Ca H 40 § 178

uidelur post § 180 collocanda esse et Hollweg, e C 43 sit] conf. Ca20 pupillaeue Goeschen, pulleue C 22 amittet an amittit C, conf. C aa I I23-24 0hoc uel sirnile supplemenlum commendat sententiarum conexus;et partícula fortasse delenda est II 26 tutocem Goeschen, tutore C (( 27 pu-pilturuue Goeschen cuna Inst. (in guiLus om. et mulierem), pupillumqeC legem C II tutor Goeschen, tutelae? C 29 legis] legis legis C H tutorGoeschen, tutelae C ( I 30 a Goeschen, aut C U dabatur Goeschen, datur C .



1§ 184-1892siisse, aliis autem placet adhuc inusuesse silegitimo iu-icio agat ur.

85i cui nullus omnino tutor sit, ei datur in urbeRoma

ex ege Atilia a praetore urbano et maiore parte tribuno-um plebis, qui Atilianus tutor uocatur; in prouinciis uero 5

86 a praesidibus prouinciarum (ex) lege Iulia et Titia. Et ideoi cui testamento tutor sub condicione aut ex die certoda-us sit,quamdiu condicio aut dies pendet, tutor dari po-test; ítem si pure datus fuerit, quaa^rliu nemo heres exis-at, tamdiu ex his legi us tutor petendus est; qui desinit t outur esse, l osteaquamaliquisex testa ento tutor ^^sse

87 coeperit. Abhostibus quoque tutore capto ex his legibus

utor peti debet; qui desinit tutor esse, si is qui captusst inciuitatem reuersus fuerit: nam reuersus recipit tu-elam jure postliminii.5

188lEx his apparet, quot sint species tutelarum. si uero pa, . •,ouaeramus, in quot genera hae species diducantur, longaerit disputatio; nam de ea re ualde ueteres dubitauerunt,osque diligentius hunc tractatum executi sumus et indicti interpretatione et in his libris quos ex Q. Mucio fe-20

imus. hoc tantisper sufficit admonuisse, quod quidamuinque genera esse dixerunt, ut Q. blucius; alii tr, ut

Seder. Sulpicius; aliidut La; alii totgenera esserediderunt, quot etiam species essent.

ia

189 inpuberes quidem in tutela esse omnium ciuitatium 25ure contingit, quia id

duo, Labeo

conueniens est, uts qui perfectae aetatis non sit, alterius tutela regatur. neoere ulla ciuitas est, in qua non licet parentibus liberis suisinpuberibus testamento tutorem dare; quamuis, ut supra

§ 185 fere — lnst. 1, 20pr. ff§ 186 usque ad 10desinit tutor essefere=Inst. 4, 20, 1 fl § 1 87fere=Inst. 1, 20, 2 ff § 189usque ad27 regatur fere =Inst. 1, 20, 6 II supra] § 55.

1adhuc] athunc C, conf. Cas il 3 urbe C, urbe quidem Inst. (f 4 ur-

bano Inst., ubano C11 6prouinciarum Inst., prouincilarum C11 ex Inst.,om. C; ceterum conf. Ca ag. 317 seq. ^^ et ideo si cui C, sed et si Inst. ff7 ex C, om. Inst. U 8 tutor C, ex isdem legibus tutor Inst. f) 9heresC, ex testamento heres Inst. ff 10his Goeschen, is Cisdein Inst. ff

desinit Goeschen, desini C11 13 tutor esse C, esse tutor Inst. ff 16 tute-larum Goeschen, inslutelarurn? Cn11 47 haec C11 deducantur C1149 nos-que Lachmann, nosqui C ff 21hoc totum tantisper C (conf. Ca a g.308 uers. 19), hoc loco tantisper Mommsen fi 26 rationi Goeschen,rationeCure Inst. if 28 Hect C, liceat Goeschen u 29 testamentoGoeschen, co•st•C .



•3§ 489-493

diximus, soli ciues Romani uideantur 'iberos suos in pote-1 90 state habere. feminas uero perfectae aetatis in tutela esse

fere nulla pretiosa ratio suasisse uidetur; nam quae uulgocreditur, quia leuitate animi plerumque decipiuntur et ae-quum erat eas tutorum auctoritate regi, magis speciosa ui- tfdetur quam uera; mulleres enim, quae perfectae aetatissunt, ipsae sibi negotia tractant et in quibusdam causis pag. 51dicis gratia tutor interponit auctoritatem suam, saepe etiam

191 inuitus auctor fieri apraetore cogitar. unde cum tutorenullum ex tutela iudicium mulieri datar; at ubi pupillorum 4 0

pupillarumue negotia tutores tractant, el post pubertatem

4 9 2 tutelae iudicio rationem reddunt. Sane patronorum et .pa-rentum legitimae tutelae uim aliquam habere intelleguntureo, quod hi neque ad testamentum faciendum neque ad res

mancipi alienandas neque adobligationes suscipiendas 15

auctores fieri coguntur, praeterquam si magna causa alie-nandarum rerum mancipi obligationisque suscipiendae in-terueniat; eaque omnia ipsorum causa constituta sunt, ut,quia ad eos intestatarum mortuarum hereditates pertinent,neque per testamentum excludantur ab hereditate neque 20

alienatis pretiosioribus rebus susceptoque aere alieno minus4 93 locuples ad eos hereditas perueniat. Apud peregrinos non

similiter ut apud nos in tutela sunt feminae; sed tamenplerumque quasi in tutela sunt; ut ecce lex Bithynorum,si quid mulier contrahat, maritum auctorem esse iubet aut 25filium eius puberem.

§ 194 inde ab 4 0pupillorum

nst. 4, 20, 7.

4 uideantur] uideanturtant C11 4 decipiuntur Goeschen, decipiuntC11 5 speciosa Goeschen, hispeciosa C 11 7 ipsae Goeschenipsi C 1

8 dicis Goeschen, dici C(J tutor Goeschen, tutele C p auctoritatemGoeschen , aut C 114040 tutela Goeschen, tule C 11 datur Goeschen, datumC p 10-41 pupillorum pupillarumue negotia tutores CA , pupillorumpupillarumque tutores negotia Inst. n 4 4 tractant Goeschen, tractans

C, gerunt Inst. ei (non eis) C, orn. Inst., eis Crarner (probabiliter) 1 1

42 iudicio Inst., iudici C 1 1 17 mancipi Goeschen , mancipio C q inter-ueniat Goeschen, interueniant C 1119 intestatarum Goeschen , intestarumC jj pertinent Goeschenpertinet C B 24 pretiosioribus Goeschen , pro-tiosioribus Cn 11 susceptoque acre Goeschen usceptoquaere C p 23 suntGoeschen, sex cuel ex e orrectugn C11 24 ut ecce Hollweg, uihaecce C jj bytinorum C 11$5 contrahat Lachmann, hat C11 auctoremGoeschen , aut C U 26 filium Goeschen, Hui; C.

Gstve. 3



44 § 4 94---4 98

494Tutela autem liberantur ingenuae quidem trium (libe--

roru ynjure, libertinae uero quattuor, si inpatroni) libero-rumue eius legitima tutela sint; nam ceterae quae alterius

generis tutores habent, [uelut Atilianos aut fiduciarios,] trium 4495 liberorum 11 iure tutela liberantur. Potest autem pluribus pag• 52

modis libertina alterius generis (tutorem) habere, ueluti siaemina manumissa sit; tuno enim elege Atilia peteredebet tutorem, uel in prouinc(iis e lege Iul)ia et Titia; narn

495 a inpatronae tutela esse nonpotest. Item si <a> masculomanumissa (fuerit) et auctore eo coemptionem fecerit, deindc 40

remancipata et manumissa sit, patronum quidem habere

tutorem desinit, incipit autem habere eum tutorem a quo4 95 b manumissa est, qui fiduciarius dicitur. Item si patronuseiusue filius inadoptionem se dedit, debet liberta e lege

4 95° Atilia uel Julia et Titia tutorem petere. Similiter ex isdem 15

legibus petere debet tutorem liberta, si patronus decesseritneo ullum uirilis sexus liberorum in familia reliquerit .

496

asculi autem cum puberes esse coeperint, tutela libe-rantur. puberem autem Sabinus quidem et Cassius ceteriquenostri praeceptores eum esse putant, qui habitu corporis 2 0

pubertatem ostendit, id est eum qui generare potest; sed inhis qui pubescere non possunt, quales sunt spadones, eamaetatem esse spectandam, cuius aetatis puberes fiunt; seddiuersae scholae auctores annis putant pubertatem aestiman- 24

dam, id est eum puberem esse existimant qui II aunannos Pag• 53

expleuit. 106 inde ab 48 cum -- 49 lib ,erantur

nst. 4, 22 pr.

4ut la autem Goeschen, tutelautecn C 1 1 4- () addidit Hollweg3 tutela Goeschen, tutuca C Q ceterae Huschke, etcetere C 1 1 4habentGoeschen, habeant C (j uerba uncis inclusa ut glossema expulit Pole-naar u5 potest]conf. Ca pag. 285 uers. 21

ll6 tutorem addidit Goe-

schen, om. C u7 lego Goeschen, leC Q8 prouincils e lege Iulia]prouincia C, prouincia (e lege Iulia) He¡fter, ceterum conf. Ca pag.817 seq. 1 1 9 a addidit Goeschen 1 1 40fuerit addidit Goeschen 43-44 pa-

tronus eiusue filius Goeschen; patronus eiusque filius in C extitisse uerinon est dissimile, conf. Ca doptione Ci fi 44-45 e lege Atina uel luliaet Titia]e leg titia et titia? Gn , on f.: Ca u 4 5 tutorem Goeschen, auttute aut tuts C liberta Goeschen, busta C 11 17 reliquerit] recipit?C it48-49 conf. Cae II18coeperint Inst., coeperit C u 49Cassius Lach-

mann, casius C § 20 putant Goeschen, putant(ta)nt? C Q 23 ante pube-res expectes plerique uel simile aliquid 11 25qui — 26 expleuit rup-pleuit Goeschen6In pagina codiciaC 53 quae nunc legi nequit,Gaius primum de pubertate Neratii Prisei sententiain (Pp. 11, 28)



----45§ 4 97-1I§ 4

49725 uersus in C legi nequeunt)

aetatem peruener,l, in qua res suas tueri possit; sicuti pag. 54

apud peregrinas gentes custodiri superius indicauimus.4 98 Ex isdem causis et in prouinciis a praesidibus earum cura-

tores dari solent.499 Ne tamen et pupillorum et eorum qui in curatione sunt

negotia atutoribus curatoribusque consumantur aut demi-nuantur, curat praetor, ut et tutores (el>curatores eo no-

200 mine satisdent. sed hoc non est perpetuum; nam et tu-

tores testamento dati satisdare non coguntur, quia lides 4 0

eorum et diligentia ab ipso testatore probata est; et cura-

tores, adquos non e lege curatio pertinet, sed (qui) uela consule . uel a praetore uel a praeside prouinciae dantur,plerumque non coguntur satisdare, scilicet quia satis ho-nesti electi sunt.5

(COM1ilENTARI VS SECVNDVS.)

liS uperiore c om m entario de iure personarum I exposui- pag. 55

mus; modo uideamus de rebus; quae uel in nostro patri-monio sunt uel extra nostrum patrimonium habentur.

§ 497 sirperitcs] § 489 [( § 199 fere _ Inst. 4, 24 pr. § 200 usquead 44 est = Inst. 4, 24 pr. II II § 1 = Inst. 2, 4 pr.

addidisse uidclur Huschkio. Deinde transiit Gaius ad eas personasquae in curatione sunt (conf. 1, 442. 443). Eodem autem ordine, quoVlpianus 12, de curatoribus egisse (conf. etiam Epit. 1, 8: Peraetis

pupillaribus annis, quibus tutores absoluuntur, adcuratores ratiominorum incipit pertinere. Subcuratore sunt minores aetate, maioreseuersores insani. Hi qui minores sunt usque ad uiginti et quin-que annos impletos subcuratore sunt. Qui uero euersores aut iu-sani sunt, omni tempore uitae suae subcuratore esse iubentur, quiasubstantiam suam rationabiliter gubernare non possunt.) et adiecisseuidetur: in curatore minoribus dato, si guando pater in testamentocuratorem filio nominauerit, praetorem eius uoluntatem obseruare, quiaaequum sit patrem filio prouidere, donec ad eam aetatem per-uenerit etc.

4 peruenerit Goeschen, perueneret? C (J 5 solent Lachmann, uo-

lunt C J( 7negotia C lnst., expectes patrimonia p curatoribusque C,curatoribusue Inst. J( 8et curatores Inst., cur C uel potius Cn 0 no-mine Inst., naomine C (( 9nam et C, nam Insl. (( 9-40 tutores testa-mento Inst., tutorest? C (J 42 non eGoeschen, nonne C J( curatioBluhme, curato C II qui addidit Goeschen, om. CiJ 15 conf. Ca17 suppleuit Goeschen ex Inst., in quibus libro pro commentario ex ta t ( (19 sunt C, omInst. JJ aut hauentur Cn aut hauent C.



56

Ii 2-41 46—

2umma itaque rerum diuisio in duos artículos diduci-3 tur:. nam aliae sunt diuini iuris, aliae humani. Diuini4 iuris sunt ueluti res sacrae et religiosae. Sacrae sunt quae

diis superis consecratae sunt; religiosae quae diis Manibus5 relictae sunt. Sed sacrum quidem hoc solum existimatur 5

quod ex auctoritate populi Romani consecratum est, ueluti6 lege de ea re lata aut senatusconsulto facto. religiosum

uero nostra uoluntate facimus mortuum inferentes in locura7 nostrum, sí modo eius mortui funus ad nos pertineat. sed

in prouinciali solo placet plerisque solum religiosum non 4ofieri, quia in eo solo dominium populi Romani est uel Cae-

saris, nos autem possessionem tantum • uel usumfructumhabere uidemur ; utique tamen etiamsi non sit religiosum,

7' pro religioso habetur. item quod in prouinciis non ex aucto-ritate populi Romani consecratum est, proprie sacrum non 4 5

8 est, tamen pro sacro habetur. Sanctae quoque res, uelut9 muri et portae, quodammodo diuini iuris sunt. Quod au-

tem diuini iuris est, id nullius in bonis est; id uero, quodhum-ani I) iuris est, plerumque alicuius inbonis est: potest p a ñ •

autem et nullius inbonis esse; nam res hereditariae, an- $o9b tequam aliquis heres existat, nullius in bonis sunt.

8 fere uersus in Clegi nequeunt)I*e domino.

4 0 Hae autem quae humani iuris sunt, aut publicae sunt aut11 privatae. Quae publicae sunt, nullius uidentur in bonis

esse; ipsius enim uniuersitatis esse creduntur. privatae 25

sunt quae singulorum hominum sunt.

§ 2 = Dig. 4, 8, 1 pr. O § 3 — Dig. 4, 8, 4 pr.

8 = Di g'. 4,

8, 1 pr.; Inst. 2, 1, 10 )) § 9 usque ad 21 sunt =Di;. 4, 8, 4 pr.§40=Dg.4,84pr.)) §44=Dg.4,84 pr.

1 itaque C, ona. Dig. )) diducitur C, deducitur Dig. )) 43 religio-sum] religiosus C1114 uerba in prouinciis ut glossema expellit Mommsen

45 sacrum ex sacarum correctum C () 16 quoque Dig. Inst., quoque-que C )) uelut C, ueluti Dig. Inst. )) 4 7 iuris Dig. Inst., iuri? C ii 48 iurisest Dig., iurie est? C 4 9iuris — 24 sunt suppleuit Goeschen ex Dig.,con/: Epit. 2, 1,18 21post sunt quid scriptum fuerit, certo dici nequit;egisse Gaium de rebus nondum occupatis et de rebus derelíctis et deseruis qui sine domino sunt ueri non est dissimile )) 23 autem C, autemres Dig. j) 23 et 25 suppleuit Goeschen ex Dig. )) 23 publicae Dig. ,(pu)blici C II 24 null ***** dentar in bonis esse C, nullius in bonisesse creduntur Dig. )) 25 privatae C, privatae autemDig. i) 26siu-gulorum homin * * * * * * C (conf. Cs), ingulorum sunt Dig.



TI § 42--44

12uaedam praeterea res corporales sunt, quaedam in(cor-

4 3 porales).Corporales hae (sunt) quae tangi possunt, uelutfundus homo uestis aurum argentum et denique aliae res

4innumerabiles. Incorporales sunt quae tangi non possunt,qualia sunt ea quae iure consistunt, sicut hereditas usus- 5

fructus obligationes quoquo modo contractae. nec ad remper(tinet, quod in hereditate res corporales con)tinentur etfructus qui ex fundo percipiuntur corporales sunt, et quodex aliqua obligatione nobis debetur,lerumque corpo- pag. 57

rale est, ueluti fundus homo pecunia; nam ipsum ius succes- 4 0sionis et ipsum ius utendi fruendi et ipsum ius obligationis

incorporale est. eodem numero sunt iura praediorum urba-Inorum et ru sticorum .altius tollendiluminibus uicini aedon extollenidi, ne 45

luminibus uicini officiatur. I item fluminum et stilicidiorumius, utin aream

§ 4 2 =-- Dig. 4, 8, 4,4 ; Inst. 2, 2 pr. 11 § 4 3 Dig. 4, 8, 1,4 ;Inst.2, 2, 411 § 4 4 usque ad 1 3 rusticorum _ Dig. 1,8, 4,4;Inst.2, 2, 2 et 3.

4 incorporales Dig. Inst., inC 11 2 sunt Dig. Inst., om. C 11 tangiCDig., sunatura tangi Inst. 11 uelut Cn , ueluti Dig. Inst. il 4 in(u)-

merauiles C;seqq. ex Dig. et lnst. suppleuit Goeschen 1 1 sunt Cn 2 Dig.,autem sunt Inst. 11 5 iure C, in iure Dig. Inst. cum Epitoma Gaiana 07 O additum ex Dig.enst. 11et C, nam et Dig. Inst. 1 1 8corporalesDig. lnst.; fortasse (con f. tamen Cas) res corporales in C eral, quod

ferri potest 11sunt Dig. Inst., sunt an set incertum C(conf. C as ) 11 etquod C, et id quod Dig. Inst. 11 9 debe ***** plerumque C, debeturplerumque Dig. Inst. 11 10ex Dig. et Inst. suppleuit Goeschen 11 suc-cessionis C Dig., hereditatis Inst. 11 12 sunt C Inst., sunt et Dig. 1 14 3 post rusticorum Dig. et Inst.haec addunt: quae etiam seruitutesuocantur, de quibus uide infra. Lacunam post rusticorum ita fere ex-plere possis (conf. Epit. 2, I, 3): Praediorum urbanorum iura sunt uelutius altius tollendi aedes et officiendi luminibus uicini aedium autnon extollendi, ne luminibus uicini officiatur. Fortasse lamennonnulla inC perperam iterata erant et locus ita corrigendus •

uelut ius altius tollendi aedes aut non tollendi(conf. 2, 31), ne lumi-nibus uicini officiatur; falso igitur scripserit librarius: uelut ius

altius tollendi aedes aut non tollenldi ne (?, conf. Ca) luminibusuicini aedes aut non extollendi ne luminibus uicini officiatur 1)16 —48, 9 lacunae sic fere ad sententiam expleri possunt (conf. Epit. .2 ,1, 3) 7 itemfluminum et stilicidiorum ius, id est (inC idem iuspro ius id est sc r • iptum fuisse uidetur) ut uicinus flumen uel stilici-dium in aream uel in aedes suas recipiat; item cloacae immittendaeet luminum imrr;ittendorum. Praediorum rusticorum iura sunt uelut

47



I

5

II § 44-47---8

.

dae4 4 aut mancipi sunt aut

nec mancipi. 1Mancipi sunt item aedes in Italico solo

seruitutes praediorum urbanorum neo mancipi sunt. 115 Item stipendiaria praedia et tributaria nec mancipi 1 sunt. ! o

sed quod diximusinancipi esse 1statim ut nata sunt man- pag. 58

cipi esse putant; Nerua uero et Proculus et ceteri diuersaescholae auctores non aliter ea mancipi esse putant, quam 15si domita sunt; et si propter nimiam feritatem domari nonpossunt, tuno uideri mancipi esse incipere, cum ad eam

4 6 aetatem peruenerint, qua domari solent. Item ferae bestiaenec mancipi sunt uelut ursi leones, item ea animalia quae

fere bestiarum numero sunt, ueluti elephanti et cameli; et 2oideo ad rem non pertinet, quod haec animalia etiam collodorsoue domari solent; nam ne nomen quidem eorum ani-malium illo tempore (notum) fuit, quo constituebatur quas-

4 7 dam res mancipi esse, quasdam necmancipi. Item fereomnia quae incorporalia sunt nec mancipi sunt, exceptis 25

seruitutibus praediorum rusticorum ; nam eas mancipi esseconstat, quamuis sint ex numero rerum incorporalium.

§15ad43 statim -- 4 5 putant etad 7 tunc u. m. esse conf.Isidori orig. 9, 45.

uia, iter, actus, item pecoris adaquam adpulsus, item ius aguasducendae. haec iura (conf. Dig. 1, 8, 1, 1 et Inst. 2, 2, 3') tam rusti-corum quam urbanorum praediorum seruitutes uocantur. (§ 14 a) Estetiam alia rerum diuisio: nam aut mancipi sunt aut neo mancipi.Mancipi sunt uelut fundus in Italico solo, item aedes inItalicosolo, ítem serui et eaanimalia quae collo dorsoue domad solent,

uelut boues equi muli asini; item seruitutes praediorum rusticorum.nam seruitutes praediorum urbanorum neo mancipi sunt.4 4 —13 ¿acunas ad sententiam ita fere suppl eas : sedquod diximus

ea animalia quae domari solent mancipi esse, quomodo (conf. lamenC a) intcllegendum sit, quaeritur, quia non statim ut nata sunt do-'pautar.et. nostrae quidem scholao auctores statim ut natasuntetc. 1114 putant Goeschen, putantur C cum Isidoro fi 4 6 nimiam Goe-schen, minimiam C 1118qua] quia C, in qua Kueóler collato 4, 97 itera]conf. Cas

II20ere C, ferarum Goeschen 22 ne nomen]conf. Gas I23 notumex coniectura additum II 24 nec mancipi] non mancipis C.

ius aquae ducen-



II § 4 8-25

4 Sagna autem differentia est inter mancipi res et nec19 mancipi. Nam res nec mancipi ipsa traditione pleno iure

alterius fiunt, si modo corporales sunt et ob id recipiunt20 traditionem. Itaque si tibi uestem uel aurum uel argen-

tum tradidero siue ex uenditionis causa sine ex donationis 5siue quauis alía ex causa, statim tua fit ea res, si modo

21 ego eius dominus sim. Ineadem causa sunt prouincia-pag. 59

lia praedia , quorum alía stipendiaria alía tributaria uoca-mus. stipendiaria sunt ea, quae in his prouinciis sunt, quaepropriae populi Romani esse intelleguntur; tributaria sunt 1 0ea, quae in his prouinciis sunt, quae propriae Caesaris esse

creduntur.22 Mancipi uero res sunt, quae per mancipationem ad

alium transferuntur; unde etiam mancipi res sunt dictae.quod autem ualet (mancipatio, idem ualet et iniure cessio. 45

23 Et) mancipatio quidem quemadmodum fiat, superiore com-24 mentario tradidimus. In iure cessio autem hoc modo fit:

apud magistratum populi Romani, ueluti praetorern, is cuires in iure ceditur rem tenens ita dicit HYNCEGO HOMIYEM

E% IVR$ QVIRITIVM bIEVM ESSE AIO;

deinde postquam hic uin- ôdicauerit, praetor interrogat eum qui cedit, an contra uin-dicet; quo negante aut tacente tunc ei qui uindicauerit,eam rem addicit; idque legis actio uocatur. hoc fieri po-

25 test etiam in prouinciis apud praesides earum. Plerum-que lamen et fere semper mancipationibus utimur. quod $5enim ipsi per nos praesentibus amicis agere possumus, hoc

§ 23 superiore commentario] 4§ 119II §24 usque ad 23 uocatur

11=5 oeth. in Top. 5, 28 (pag. 322).

4 res]rexs C (inductaxittera) p 4 aurum Goeschen, auriumC 11 5 siue Goeschen, tiue? C11 7 in Goeschen, ruin? C, conf. Cae

prouincialia Savigny, prouinciali CII43 sunt quae C; fortasse haecuocabula delenda sunt, uei transponenda quae sunt II 4 5-6 () addiditGoeschen (qui sed dedil pro et, quam particulam suppleuit Savigny)47cessio autem hoc modofit Cautem cessio fit hoc modo Boelh.48 ueluti praetorem] ñ "TI; ü a pr• praesidem prouinciae Cn ex glos-semate), uel apud praetorem uel apud praesidem prouinciae Boeth .

(in cuius codice Gaiano glossema illud iam extabat). Codicis Veronensisductus probabiliter ita explicat Mommsen, ut suprauerba Gaiana ü úp•i.e. ueluti praetorem) inarchetypo hoc glossema additum fuissesuspicetur: pr• ā raesidem prouinciae (i.e. praetorem aut praesidemprouinciae), id autem glossema hoc modo in Gaianorum uerborum con-textum irrepsisse: ü pc•úā] pr• [praesidem prouinciae] is cui etc.

4 9dicit Cuindícat Boeth. U21 suppleuit Goeschen ex Boethio 1122 ne-gante Boeth., negantte C.

49



non est necesse cum maiore difficultate apud praetorem aut26 apud praesidem prouinciae agere. Quodsi neque manci-

pata neque in jure cessa sit res mancipi6 uersus

pag. 60in C legi nequeunt)

*plena possessioex formula qua

concessahi qu

fructus naitem adhuc

(á uersus in C legi nequeunt)

fuissenton(7 uersus inC legi nequeunt)

5

27 10

50I § 23--30

pag.6!520

2 5

est quo nomine

ere uelraediumem ulla libera ciuitasendi sumussse, prouincialis soli nexum non e

significationem solum Italicum mancipi est, proluincialenec mancipi est. aliter enim ueteri lingua al

mancipa— J28Res) incorporales traditionem non recipere manifestum

29 est. Sed iura praediorum urbanorum in iure cedi <tantum)possunt; rusticorum uero etiam mancipari possunt.

a dm o-

3 0

susfructus in jure cessionem tantum recipit. namdominus proprietatis alii usumfructum in jure cedere po- & o

test, ut ille usumfructum habeat et ipse nudam proprieta-

!st Savigny, je Cn (sed ita ut jlittera, cura lineola inducta sit,uideatur fere inter praepositionis notar» sollemnem efficere 3 (post

mancipi) secuta esse sed tantum tradita probabiliter coniecit Huschke.Deinde Gaius egisse uidetur de jure eius, cui res mancipi tradita tan-tum sit; tum de jure commercii (conf. Vlpianus 49, 4. 5) et de jureItalico (con f. Mommsen Staatsrecht 5, 1 pag. 809 not. 2) § 6conf. Gas IIn sequentibus ars nesciendi exercenda est. Ceterum con f. C a usquead uers. 25 II 26(Res) incorporales Boecking, Incorporales (res) Goe-schen fl 27 tantum ante cedi addidit Goeschen, omC Q80potest] conf .Ca pag. 285 uers 21 .



51I § 80-85

tem retineat. ipse usufructuarius in jure cedendo dominoproprietatis usumfructum efficit, ut a se discedat et con-uertatur in proprietatem; alii uero in jure cedendo nihilominus ius suum retinet; creditur enim ea cessione nihil

31 agi. Sed haec scilicet in Italicis praediis ita sunt, quia 5

et ipsa praedia mancipationem II et in jure cessionem re- pag. s$

cipiunt.lioquin in prouiucialibus praediis siue quisusumfructum siue ius eundi agendi aquamue ducendi uelaltius tollendi aedes aut non tollendi, ne luminibus uiciniofficiatur, ceteraque similia jura constituere uelit, pactio- 10nibus et stipulationibus id efficere potest, quia ne ipsa

quidem praedia mancipationem aut (in) jure cessionem re-32 cipiunt. Sed cum ususfructus et hominum et ceterorumanimalium constituí possit, intellegere debemus horumusumfructum etiam in prouinciis per in jure cessionem 18

33 constituí posse. Quod autem diximus usumfructum in jurecessionem tantum recipere, non est temere dictum, quam-uis etiam per mancipationem constituí possit eo, quod inmancipanda proprietate detrahi potest; non enim ipse usus-fructus mancipatur, sed cum in mancipanda proprietate 20

deducatur, eo fit ut apud alium ususfructus, apud aliumproprietas sit.

34ereditas quoque in jure cessionem tantum recipit.35nam si is, ad quem ab intestato legitimo jure pertinet

hereditas, in jure eam alii ante aditionem cedat, id est 2 5antequam heres extiterit, proinde fit heres is cui in jurecesserit, ac si ipse per legem ad hereditatem uocatus esset;post obligationem uero si cesserit, nihilo minus ipse heres pag. 63

permanet et ob id creditoribus tenebitur, debita uero per-eunt coque modo debitores hereditarii lucrum faciunt; cor-3opora uero eius hereditatis proinde tránseunt ad eum cuicessa est hereditas, ac si ei singula in jure cessa fuissent.

1 retineat] conf. C a 11 4 suum retinet Goeschen, sum retinetur C7 quis Goeschen, qus C p 10 sicni•¡lia C H 11 sipulationibus C (j quia... 12 recipiunt glossemati adscribit Babel2 in addidit Goeschenrecipiunt Goeschen, recipiuntur C 1113 sed Goeschen,etCQhomnum

exhominem correctum C 1 014 horum Goeschen, honorum C H16 quod] quam Cr ? conf. Ca pag. 294 H 17 quamuis Goeschen, quodíis Cn II 21 ut apud Goeschen, ut aputut C 11 25 id est a. h. extiteritdelet Ad. Schmidt 27 hereditatem Goeschen, heretem C 1128 oblip,ationemC, aditionem Goeschen, conf. infra ad pag. 52, 5 11cesserit Goeschen,cesseerit C 11 29 id Goeschen, id a C2 in iure cessa Goeschen,in jure cessa in C?, conf. Ca.



II § 86-42236 Testamento autem scriptus heres ante aditam quidem here-ditatem in iure cedendo eam alii nihil agit; postea ueroquam adierit si cedat, ea accidunt, quae proxime diximus

de eo ad quem ab intestato legitimo iure pertinet heredi-37 tas, si post obligationem (in) iure cedat. Idem et de ne- ts

cessariis heredibus diuersae scholae auctores existimant,quod nihil uidetur interesse, utrum (aliquis) adeundo here-ditatem fiat heres, an inuitus existat; quod quale sit, suoloco apparebit. sed nostri praeceptores putant nihil agerenecessarium heredem, cum in jure cedat hereditatem.038bligationes quoquo modo contractae nihil eorum red-

piunt. nam quod mihi abaliquo debetur, id si uelim tibideberi, nullo eorum modo, quibus res corporales ad aliumtransferuntur, id efficere possum, sed opus est, ut iubenteme tu abeo stipuleris; quae res efficit, ut a me liberetur 4 5

3 9 et incipiat tibi teneri; quae dicitur nouatio obligationis. sinehac uero nouatione non poteris tuo nomine agere, sed debesex persona mea quasi cognitor aut procurator meus experiri. pag. 64

Sequitur ut admoneamus apud peregrinos quidem

unum esse dominium; nam aut dominus quisque est, aut 20dominus non intellegitur. quo iure etiam populus Roma-nus olim utebatur: aut enim ex iure Quiritium unusquis-que dominus erat, aut non intellegebatur dominus. sedpostea diuisionem accepit dominiúm , ut alius possit esse

1 ex iure Quiritium dominus, alius in bonis habere. nam si 15tibi rem mancipi neque mancipauero neque iniure ces-sero, sed tantum tradidero, inbonis quidem tuis ea res

efficitur, ex iure Quiritium uero mea permanebit, done°

ueam possidendo usucapias; semel enim inpleta usuca-pione proinde pleno iure incipit, id est et in bonis et ex 3 0iure Quiritium tua res esse, ac si ea mancipata uel in

42 iure cessa (esset. Vsucapio autem) mobilium quidem rerumanno conpletur, fundi uero et aedium biennio; et ita legexitabularum cautum est.

36proxinte] §35 § 37suo toco] §§ 4 5 2 seg.

2 agit Goeschen, agi C fi 5 obligationem Caditionem Goeschen,conf. supra ad pag. 51, 28 (I in addidit Goeschen fi 7 aliquis ex 3, 87addidit Lachmann fi hereditatem Huschke, hereditatemstatem C8existat Goeschen, existant C9apparebit Goeschen, appareuitur C

14 possum Goeschen, possumus Cll 17 poteris Goeschen, poterit C ^18 procurator Goeschen, procuratior C2 iure Quiritium] conf. Capag. 273 If 25 nam Goeschen, non C n ii 29usucapias Goeschen, usu-capia C l) 32Oaddidit Lachmann.



53I § 43-49

Ceterum etiam earum rerum usucapio nobis conpetit,quae non a domino nobis traditae fuerint, sine mancipisint eae res siue nec mancipi, si modo eas bona fide ac-ceperimus, cum crederemus eum qui traderet dominum

44 esse. quod ideo receptum uidetur, ne rerum dominia diu- 5

tius in incerto essent, cum sufficeret domino ad inquiren-dam rem suam anni aut II biennii spatium, quod tempus pag. 65

ad usucapionem possessori tributum est.45ed aliquando etiamsi maxime quis bona fide alienam

rem possideat, non tamen illi usucapio procedit, uelut si 40

quis rem furtivam aut ui possessam possideat; nam fur-

tivam lex xII tabularum usucapi prohibet, ui possessam lex46 lulia et Plautia. Item prouincialia praedia usucapionem47 non recipiunt. (Item olimj mulieris, quae in agnatorum

tutela erat , res mancipi usucapi non poterant, praeter- 45

quam si ab ipsa tutore (auctore) traditae essent; idque ita48 lege xII tabularum cautum erat. Item 'iberos homines et

res sacras et religiosas usucapi non posse manifestum est.49 Quod ergo uulgo dicitur furtivarum rerum et ui possessa-

rum usucapionem per legem xii tahularum prohibitam esse, 20

non eo pertinet, ut ne ipse fur quiue per uim possidetusucapere possit (nam huic alia ratione usucapio non con-petit, quia scilicet mala fide possidet); sed nec ullusalius, quamquam abeo bona fide emerit, usucapieñdi ius

§ 45 usque ad 14 possideat fere = Inst. 2, 6, 4 {{ § 49 fere =Inst. 2, 6, 3.

4 ceterum Goeschen, ceterarum C {{ 3eaeGoeschen, ae C ({ easGoeschen, ea C II 10 illi Inst., ill• C () uelut Cn , ueluti Inst. o 4 4 quisInst., qui C possideat Inst., possideatur C I¡ 13 usucapionem nonGoeschen, usucapio non C I¡14 Item olim Goeschen, res C(ortumfortasse exrubrica uocabulo per compendium inarchetypo scripto) {45erat Goeschen, erant C (( 16 auctore addidit Goeschen, orn.

GoescJ,en, tradita C {{ idque Savigny, id C (duriore admissaparenihesi) {{ 47 legem C {) cautum erat Goeschen, mf? C, con f. Ca

pag. 259uers. 25; manifestatur mauult Mommsen {{ 4 9rerum et uipossessarum C, et ui possessarum rerum Inst. ({ 20 legem Inst., legeC {{ xII tabularum om. Inst. (non malo) f121seq. suppleuit Goeschen exInst. 11 21 quino Inst., aut quique Cn aut quiue C {{ 22 huic C, hisInst. { alia Inst., ali C {l 23 possidet C, possident Inst. ({ nec C cumnonnullis Institutionum codicibus, ne Inst. codices meliores {{ 24 quam-quam C, quamuis Inst. { { eo C, eis Inst.



II § 49-53450habeat. Vnde inrebus mobilibus non facile procedit, utonae fidei possessori usucapio conpetat, quia qui alienam

rem uendidit et tradidit, furtum committit; idemque acci-

dit etiam siex alia causa tradatur. sed tamen hoc ali-quando aliter se habet; nam si heres rem defuncto com- 5modatam aut locatam uel apud eum depositara existimanseam esse herellditariaru uendiderit aut donauerit, furtum pag. 6 6

non committit; ítem si is, adquem ancillae ususfructuspertinet, partum etiam suum esse credens uendiderit autdonauerit, furtum non committit; furtum enim sine ad- 4 o

fectu furandi non committitur. aliis quoque modis acci-

dere potest, ut quissine

uitio furti rem alienam ad ali-

uem transferat et efficiat, ut apossessore usucapiatur.51 Fundi quoque alieni potest aliquis sine ui possessionem

nancisci, quae uel ex neglegentia domini uacet, uel quia 45dominus sine successore decesserit uel longo tempore afue-rit ; quam si adalium bona fide accipientem transtulerit,poterit usucapere possessor; et quamuis ipse, qui uacantem

possessionem nactus est, intellegat alienum esse fundum,amen nihil hoc bona e f idei possessori ad usucapionem no-20

cet, (cum) inprobata sit eorum sententia, qui putauerintfurtiuum fundum fieri posse.

52ursus ex contrario accidit, ut qui sciat alienam rem

se possidere, usucapiat, ueluti si rem hereditariam, cuiusossessionem heres nondum nactus est, aliquis possederit; 2 5am ei concessum (est usu>capere, si modo ea res est, quae

recipit usucapionem; quae species possessionis et usuca-53 pionis pro herede uocatur. Et intantum haec usucapio

. . ...,.,,,......,.,.,.,.,.. ...............

§ 50fere

nst. 2, 6, 3 et 4 et 5 et 6 (I § 50inde ab40 furtum

non — 44 com m ittitur = Dig. 44, 3 37pr.+i § 51 usque ad46afuerit =Dig. 44, 3, 37, 4..

4-2suppleuit Goeschen ex Inst. 2 quia C, nam Inst. 8 furtumC, furtum eius Inst. (j4hoc C, id Inst. lj6eum depositam Inst.,

eundern positam C ((7 eam esse hereditariam C, hereditariam esseInst. II 9etiam Goeschen, et [non ei]Corra. Inst.; eius Huschke (40(altero loco) furtum Dig. Inst., urtum C II 44 sine Dig., ine C (

ui ex um correctumCossessionem namcisci C, nancisci possessio-nem Dig. (j 47 quam Goeschen, namC20nocet cualBluhnae,noceturCÍl inprobata Goeschen. inpropata C(( 22furtiuum. Beise,furti C(t littera corrigendo mulata), conf. C a U25posiderit C26est usucapere Goeschen, cape C p 28uocatur Goeschen, uaea-turC.



-5- - II § 53-60

concessa est, j¡ ut et res quae solo continentur, anno usu- pag. 67

54 capiantur. Quare autem hoc casu etiam soli rerum annuaconstituta sit usucapio, illa ratio est, quod olim rerum he-

reditariarum possessione uelut ipsae hereditates usucapicredebantur, scilicet anno. lex enim xtt tabularum soli 5

quidem res biennio usucapi iussit, ceteras uero anno. ergohereditas in ceteris rebus uidebatur esse, quia soli nonest, quia neque corporalis est. (et) quamuis postea credi-tum sit ipsas hereditates usucapi non posse, tamen in omni-bus rebus hereditariis, etiam quae solo tenentur, annua 40

55 usucapio remansit. Quare autem omnino tam inproba pos-

sessio et usucapio concessa sit, illa ratio est, quod uolue-runt ueteres maturius hereditates adiri, ut essent qui sacrafacerent, quorum illis temporibus summa obseruatio fuit,et ut creditores haberent, a quo suum consequerentur.l5

56 Haec autem species possessionis et usucapionis etiam lu-crativa uocatur; nam sciens quisque rem alienam lucri fa-

57 cit. Sed hoc tempore iam non est lucrativa. nam ex aucto-ritate Hadriani senatusconsultum factum est, ut tales usu-capiones reuocarentur. et ideo potest heres ab eo qui rem 20

usucepit hereditatem petendo proinde eam rem consequi,58 atque si usucapta non esset. II necessario tamen herede ex- pag. 63

59 tante nihil ipso iure pro herede usucapi potest. Adhucetiam exaliis causis sciens quisque rem alienam usuca- -pit. nam qui rem alicui fiduciae causa mancipio dederit 25uel in iure cesserit, si eandem ipse possederit, potest usu-capere, auno scilicet, (etiam) soli si sit. quae species usu-capionis dicitur usureceptio, quia id, quod aliquando ha-

60 buimus, recipimus per usucapionem. Sed fiducia contrahituraut cum creditore pignoris iure, aut cum amico, quo tu- 30tius nostrae res apud eurja sint; et siquidem cum amico

2 hoc casu etiam Goeschen, etiam hoc casu C jj 4 possessioneuelut Brinkmann, possessiones ut C 5 scilicet anno tamquam glos-sema delet Muirhead ( f 6 res ex rec correctum C j) 8 uerba quia neque

corporalis est tamquam glossema delet Polenaar ff et addidit fieffter10 tenentur Goeschen, teneantur C fj 14 oblseruatio C (sed inducta I lit-tera) p 15 et ut Goeschen, ut et Cff 18 iam Schopen, etiam C ff hauctori-tate ex hauctoritatem correctum C jj 49 hadriani C, (diui) HadrianiHuschke uusucapiones Goeschen, usucapionem C f) 21 proinde] fi-lindeC, conf. Ca pag. 286 (f 22 esset Buchholtz, esset et Cff 27 scilicet etiamLachmann, scilicet? C U 29 sed] sed cumC; quodsiseruaueris, inra(uers. 51) et detendum est 0 80 quo Huschke, quod C0 34 sint et]essent C.



56I § 60. 64. 65-67

contracta sit fiducia, sane omni modo conpetit ususreceptio;

si uero cum creditore, soluta quidem pecunia ōmni modoconpetit, nondum uero soluta ita demum conpetit, si neque

conduxerit eam rem acreditore debitor, neque precariorogauerit, ut eam rem possidere liceret; quo casu lucrativas

61 ususcapio conpetit. Item sirem obligatam sibi populusuendiderit eamque dominus possederit, concessa est usus-receptio; sed hoc casu praedium biennio usurecipitur. ethoc est quod uulgo dicitur ex praediatura possessionemusurecipi; mira qui mercatur a populo, praediator appellatur. 40

65rgo ex his quae diximus apparet quaedam naturali pag. 69

jure alienari, qualia sunt eaquae traditione alienantur;quaedam ciuili, nam mancipationis et in iure cessionis etusucapionis ius proprium est ciuium Romanorum.

66ec tamen ea tantum, quae traditione nostra fiunt,1 4 5naturali nobis ratione adquiruntur, .sed etiamoccu-pando ideorimus, quiaantea nullilus essent;

61 qualia sunt omia quae terra mari caelo capiuntur. Ra-que si feram bestiam aut uolucrem aut pis ¡cem

captum

ad § 67 inde ab 20eo conf. Gai res cottid. (Dig. 44, 4, 3, 2 et5 pr. = Inst. 2, 4, 42).

4 ususreceptio C, quae forma, ne aut hic aut uers. 7' obscuraretur,supra seruata est (con f. R. Schoell, Legis XII tab. rel. pag. 403);ceterumconf. Ca pag. 325 U 3 soluta ex soluita correctum C 1 II 6 ususcapio C jjpopulus ex pupulus correctum C1 II 7 possiderit C p ususreceptio (sic)

C 40post appel latur in C secuntur §§ 62-64, quas G. E. Heimbach motusargumenti conexu inInst. quoque obseruato ante § 80 transposuít.Mommsen haec adnotat: » Displicet transpositio Heimbachiana. Gaíana dis-positio commoda rnagis quam accurata hic eo nititur, quod primum agitur dererum alienatione, ad quem tractatum usucapio quoque redigitur utpoteiustae alienationis legitimurn supplementum, deinde transitur ad rerumadquisitionem eam, quae non ab alienatione pendet, qualis est occupatio etspecificatio. Locus autem, quaenam res recte alienentur a non domino «elalienari nequeant a domino, aperte prioris tractatus appendix est, quo ipsoloco in Gai libro legitur. Postea eum adiectum uíderi a Gaio et aliquando

§ 61 et § 65 continuo se excepisse sane probabile est.« Con f . L am e n Zeitschrif tder Savigny-Stiftung 22 pag. 49 11 4 2 iiure C? jj 4 6-4 7 etiam quae oceu-pando ideo nostra fecerimus Boecking, etiamquae oeeupando ideoadquisierimus Goeschen; neutrum ad codicis C reliquias apte quadrat,cuius ductus ad etiamsi oeeupando ideo res adquísierimus propiusaccedere uidentur, quod Lamen Gaianum non est jj4 7quiaGoeschen, quiC(1 18 mari Goeschen, marique C 1! 4 9 fera? C 114 9-0ad senten=tiam recte , ad ductus non recto (conf. Ca et Cas) súppleuit Goeschen:piscem ceperimus, quidquid ita captum fuera,statim nolatrum

eo us- 20



57I § 67-78

que nostrum esse intellegitur, ji donec nostra custodia coer- pag. 70

ceatur; cum uero custodiara nostram euaserit et in natu-ralem libertatem se receperit, rursus occupantis fit, quia

nostrum esse desinit; naturalem autem libertatem rdcipereuidetur, cum aut oculos nostros euaserit, aut Hect in con-5

68 spectu sit nostro, difficilis tamen eius persecutio sit. In

his autem animalibus, quae ex consuetudine abire et rediresolent, ueluti columbis et apibus, item ceruis, qui in siluasire et redire solent, talem habemus regulam traditam, utsireuertendi animum habere desierint, etiam nostra esse 40desinant et fiant occupantium; reuertendi autem animum

uidentur desinere habere, cum reuertendi consuetudinem69 deseruerint. Ea quoque quae ex hostibus capiuntur na-70 turali ratione nostra fiunt. Sed et id, quod per adluuionem

nobis adicitur, eodem iure nostrum fit ; per adluuionem 1 5autem id uidetur adici, quod ita paulatim flumen agronostro adicit, ut aestimare non possimus, quantum quoquomomento temporis adiciatur; hoc est quod uulgo diciturper adluuionem id adici uideri, quod ita paulatim adicitur,

'71 ut oculos nostros fallat. Itaque si flumen partem aliquam20ex tuo praedio resciderit et ad meum praedium pertulerit,

72 hace pars tua ma¡lnet. At si in medio flumine insula nata pag , 74sit, haec eorum omnium communis est, qui abutraqueparte fluminis prope ripam praedia possident; si uero nonsit in medio flumine, ad eos pertinet, qui ab ea parte quae 25proxima est iuxta ripam praedia habent. Praeterea id

§ 68 inde ah 10si fere — Inst. 2, 1, 45 ad § 70 usque ad 18

adiciatur conf. Gai res cottid. (Dig. 41, 4, 7, 4 = Inst. 2, 4, 20).

fit, et eo usque etc.; Inst. haec habent: Ferae igitur bestiae et uolucreset pisces, id est omnia animalia, quae in terra mari caelo nascuntur,simulatque ab aliquo capta fuerint, iure gentium statim illius esseincipiunt; quod enim ante nullius est, id naturali ratione occupanticoncediturquidquid autem eorum ceperis, eo usque tuum esseintellegitur, donec tua custodia coercetur; conf. etiam Dig. 41, 1, 1, 3.

4 coerceatur C, coercetur Gai res cottid. et Inst. p 3 libertatem

se Dig. Inst., se libertatem C 11 receperit Dig. Inst., perceperit Cp4 nostrum Dig., nostra C 9 5 in Dig. Inst., anC 9 6 eius Dig. Inst.,inrei C, in(de) rei Mommsen 9 14 occupantium Inst., occupatium Cp

43 deseruerint Inst., desieruerint C 9 44 quod] quam Ca?conf. Capag. 294 1 1 16 id Dig. Inst., ita C ^ i 17 adicit Goeschen , dicit C ^ i 24 resol-derit]conf. Ca pag. 298 inf. 9 23 communis Goeschen, commune C (conf.codicis Cscripturam supraGai a§106) 11 24 possident Goeschen, pes-sidentur C.



58I § 73-79

quod in solo nostro abaliquo aedificatum est, qu.antuis illesuo nomine aedificauerit, iure naturali nostrum fit, quia

74 superficies solo cedit. Multoque magis idaccidit et iñplanta, quam quis in solo nostro posuerit, si modo radici-

751ius terram conplexa fuerit. Idem contingit et in frumento, 5

76 quod in solo nostro abaliquo satum fuerit. Sed si ab eopetamus fundum uel aedificium et inpensas in aedificiumuel in seminaria uel in sementem factas ei soluere nolimus,poterit nos per exceptionem doli mali repeliere, utique si

77 bonae fidei possessor fuerit. Eadem ratione probatum est, ^0

quod inchartulis siue membranis meis aliquis scripserit,

licet aureis litteris, meum esse, quia litterae chartulis siuemembranis cedunt. itaque si ego eos libros easue mem-branas petam nec inpensam scripturae soluam, per excep-

78 tionem doli mali summoueri potero. sed si in tabula mea i 5

aliquis pinxerit ueluti imaginem, contra probatur; magis pag. 72

enim dicitur tabulam picturae cedere. cuius diuersitatisuix idonea ratio redditur; certe secundum hanc regulamsi me possidente petas imaginem tuam esse, nec soluas

pretium tabulae, poteris per exceptionem doli malisum

0moueri; at si tu possideas, consequens est, ut utilis mihiactio aduersum te dari debeat; quo casu nisi soluam in-pensam picturae,. poteris me per exceptionem doli malirepeliere, utique sibonae fidei possessor fueris. illudpalam est, quod siue tusubripueris tabulam sine alius, 25

conpetit mihi furti actio.79naliis quoque speciebus naturalis ratio requiritur.

proindesi exuuis Out oliuis aut spicis) meis uinum autoleum aut frumentum feceris, quaeritur, utrum meum sitid uinum aut oleum aut frumentum, an tuum. itera si ex 3oauro aut argento meo uas aliquod feceris, uel ex tabulis

§ 78inde ab19si fere — Inst. 2, 4 , 4.

1 quamuis Goeschen, qui C, coas f . Ca ag. - 297 p 3 cedit Goeschen,ceditur C11 5 frumento Goeschen, promento Cn (( 7 fundum Huschke ,

fructum C ij uel aedificium glossema esse opinatur Mommsen (( 48 ceduntGoeschen, ceduntur C11 libros Goeschen, librus C11 easue Lachmann,easque C11 45 sed Goeschen, sedi C (( 16 inmaginem C11 22 aduersumC, aduersus Inst. (probabilius, conf. Ca pag. 314 uers. 29) (( dari debeatGoeschen, dari debet C, detur lnst. (( nisi C, si non Inst. (( 24 bonafide lnst., bona fide uel bonae fidei Cn (( illut C, illud Esnifa Inst• I(

25subripueris Polenaar, subripuisseC q 28 probado Goeschen, proin?C° ( )ex Dig. 41, 1, 7 addidit Goeschen u 30tuum Goeschen, tucaC I 31argento Goeschen, argumento C.



II§7962-64

meis nauem aut armarium aut subsellium fabricaueris;itera si ex lana mea uestimentum feceris, uel si ex uino

et melle meo, mulsum feceris, siue ex medicamentis meisemplastrum uel collyrium feceris, (quaeritur, utrum tuumsil id quod ex meo e/feceris,>an meum. quidam materiam 5

et substantiam spectandam esse putant, idest ut cuiusmateria sit, illius et res quae facta sit uideatur esse, id-que maxime placuit Sabino et Cassio. alii uero eius remesse putant qui fecerit, idque maxime diuersae scholae 9

auctoribus uisum est; sed eum quoque, cuius materia et pag. 73

substantia fuerit, furti aduersus eum qui subripuerit

habere actionem; nec minus aduersus eundem condictio-nem ei conpetere, quia extinctae res , licet uindicari nonpossint, condici tamen furibus et quibusdam aliis posses-soribus possunt.5

62ccidit aliquando, ut qui dominus sit, alienandae rei pag. 68

potestatem non habeat, et qui dominus nonsit, alienare pag. 69

63 possit. nam dotale praedium maritus inuita muliere per

legem Iuliam prohibetur alienare, quamuis ipsius sit uel

mancipatum ei dotis causa uel iniure cessum uel 11S11— 20

captum. quod quidem ius utrum ad Italica tantum praedia64 an etiam ad prouincialia pertineat, dubitatur. Ex diuerso

agnatus furiosi curator rem furiolsi alienare potest ex legexi1tabularum; item procuratorst, itera creditor pignus ex I pactione, quamuis eius ea res 25

non sit. sed hoc forsitan ideo uideatur fieri, quod uolun-tate debitoris intellegitur pignus alienari, qui olim pactus

§ 79 ad 5 quidam — 10est conf. Theophilus 2, 1, 25 (ed. Ferrinipag. 107, 1-4); inde ab 13 extinctae=Inst. 2, 1, 26(I§ 62 fere = Inst.2, 8 pr. (j§ 63 usque ad 19sit=Inst. 2, 8 pr. II§ 64 inde ab 25 creditor=Inst. 2, g, 1.

4-5 ( ) addidit Lachniann 6 spectandam ex spectandum correo-tuna C 1 jj11 fuerit Goeschen , fuít C 1113 quia Goeschen, qui C Q ex-tinctae Inst., extincta C ii 14 possint Inst., possit C fi furibus et C,a furihus et a Inst. jj 16conf. quae supra ad § 61 in fine (pag. 56, 40

huius editionis) de paragraphorum ordine in Cadnotata sunt II17 et C,et contraInst.19 alienare ex alienares correctum C24 ad sen-tentiam (conf. Inst. 2, 1, 43et Dig. 41, 1, 9, 4), non ad duclus taliafere quadrant: itera procurator rem absentis, cuius negotiorumlibera administratio ei permissa est; Mommsen (coll. Dig. 3, 365)hoc modo lacunam explet: itera procurator, si quid ne corrumpaturdiatrahendum est ji 26 uideatur C, uidetur Inst. II27 alienari. C, alie-nare Inst. (libri menores) ji olim C, ab initio contractus Inst .

( }srva.59



60I§64.80-83

est, ut liceret creditori pignus uendere, sipecunia nonsoluatur.

R. V. DE PVPILLIS AN ALIQVID A SE ALIENARE POSSVNT.1 - pag. 7380

Vunc admonendi sumas neque feminam neque pupil-lum sine tutoris auctoritate rem mancipi alienare posse; 5nec mancipi uero feminam quidem posse, pupillum non

81 posse. Ideoque si guando mulier mutuam pecuniam alicuisine tutoris auctoritate dederit, quia facit eam accipien-tis, cum scilicet pecunia res nec mancipi sit, contrahit

82 obligationem. At si pupillus idem fecerit, 1 quia non 4 ofacit accipientis s, ullam ( contrahit obliga-tionem; unde pupillus uindicare quidem nummos suospotest, sicubi extent, id1est eos petere suos ex iureQuiritium e s s e

actione eos persequi83 possit, quoniampotest. At

ex contrario I omnes res tam mancipi quam neo mancipi 19

inulieribus 11 et pupillis sine tutoris auctoritate solui pos- pag. 74

§ 80init. fere = Inst. 2, 8, 2II § 84 init, et § 82 init. fere =Inst. 2, 8, 2 II § 83 init. conf. Inst. 2, 8, 2.

3 hanc rubricam quin t am quo jure fecerit librarius (C 1), dicinequit, quia reliquae perierunt 9 pecunia Huschke, ea pecunia? C41supplementa (ex Inst. derivata) incerta sunt, conf. Ca et Cas en-

tentia suadet, ut sumamus haec aliquo modo expressisse Gaium: quiapecuniam (conf. Inst.) non facit accipientis

(sinetutoris auctoritate)

12 pupillus quidem uindicare uidetur scribendum, conf. quae pauloinfra ad 43-18adnotata sunt 4 3 e(os p)etere? C, pro quo intendereuerbum sententiam sirnplicius exprimeret (I 43-18 hoc fere modo adsententiam suppleri possunt: id est eos petere suos ex jure Qui-ritiumesse; mulier uero minime hoc modo repetere potest, sedita: dari sibi oporjtere. unde de pupillo quidem quaeritur, an,si nummi (in C fuera nummijsi pro si nummi), quos mutuos dedit,abeoqui accepit, consumpti sunt, aliqua aetione eos per-sequi possit, quoniamobligationem etiam sine tutoris auctoritateadquirere sibi potest; Mommseno hoc potius modo: id est eos

petere suos ex iure Quiritium esse, neque tamen stricto jurepetere potest sibi eos dari apodere. unde de pupillo quidemquaeritur, an nummis quos mutuos dedit ab eo qui accepitconsumptis ciuili actione eos persequi possit, quoniam darieos sibi oportere intendere non potest; (conf. Lamen Ca et Caa)

47accepit Goeschen, accipit C II 18 at Inst., et C 49 omnes restam mancipi quamad Goeschen coniecturam et ad Inst. 2, 8, 2, nonad C suppletum est II 20 pupillis Goeschen, pupilli C (^ sine tutoris_

auctoritate Inst., s p t a C .

epe-tere potest stere. unde de pupillo qui- 45dem quaeritur, an num I—quos mutuos dedit, ab eoqui accepit,



-•----- 61 II § 83--87

sunt, quoniam meliorem condicionem suam facere eis etiam

84 sine tutoris auctoritate concessum est. Itaque sidebitor

pecuniam pupillo soluat, facit quidem pecuniam pupilli,sed ipse non liberatur, quia nullam obligationem pupillussine tutoris auctoritate dissoluere potest, quia nullius rei 5

alienatio ei sine tutoris auctoritate concessa est; sed tamensi ex ea pecunia locupletior factus sit et adhuc petat, per

85 exceptionem doli mali summoueri potest. Mulieri ueroetiam sine tutoris auctoritate recte solui potest; nam quisoluit, liberatur obligatione, quia res nec mancipi, ut 4 0

proxime diximus, a sedimittere mulleres etiam sine tu-toris auctoritate possunt. quamquam hoc ita est, si accipiatpecuniam ; at si non accipiat, sed habere se dicat et per

acceptilationem uelit debitorem sine tutoris auctoritateliberare, non potest.5

8 6 dquiritur autem nobis non solum per nosmet ipsos,sed etiam pereos quos inpotestate manu mancipiouehabemus; item per eos seruos, in quibus usum fructu7n habe-mus ; item per homines liberos et sernos alienos quos bona

fide possidemus. de quibus singulis diligenter dispiciamus. 2o87 Igitur <quod>liberi nostri quos in potestate habemus, item

quod serui nostri mancipio accipiunt uel ex traditione nan-ciscuntur, siue quid stipulentur, uel ex aliqualibet causaadquirunt, idnobis adquiritur; ipse enim, qui in pote- pag. 75state nostra est, nihil suum habere potest. et ideo si 2 5heres institutus sit, nisi nostro iussu hereditatem adirenon potest; et si iubentibus nobis adierit, hereditas nobis

adquiritur proinde atque si nos ipsi heredes instituti esse-

§ 84 conf. Theophilus 2, 8, 2 § 85 proxime] § 80 11 § 86 fere = Dig.41, 1, 10 pr.; Inst. 2, 9 pr. § 87 igitur et inde ab 22 quod fere = Dig.41, 4, 10, 1; § 87 usque ad 21habemus conf. Inst. 2, 9, 4, sequentiafere = Inst. 2, 9, 3.

40 obligattione C 13 sed Goeschen, et C 16 adquiritur autem C,

adquiritur Inst., adquiruntur Dig. 1148 per Dig. Inst., pro? Cn usum-fructum Dig. Inst., usu*C 11 eos C Inst., om. Dig. 1120 diligenter C,diligentius Dig. Inst. II 24 quod addidit Goeschen, om.C2 nostriDig., i C 11 23 aliqualibet C, qualibet alia Dig. Inst. 11 24 adquirunt CDig. Inst., adquirant Goeschen l i ipse Dig. Inst., ipsen? C1125 nostra C,alterius Dig. Inst. et ideo C, ideoque Dig., sed Inst. 26 heres Dig.Inst., hoc Cn,conf. C a ag. 2701) 27 iubent.ibus Dig. Inst., ibonitibusC II hereditas Dig. Inst., hereditate Cn I 28 proinde C, perinde Dig.Inst. ii adque C, atque Dig., ac Inst.



62I § 87-93

mus; et conuenienter scilicet legatum per eos nobis ad-88 quiritur. dura tamen sciamus, si alterius in bonis sit ser-

uus, alterius ex iure Quiritium, ex omnibus causis ei soli89 per eum adquirí, cuius inbonis est. Non solum autemproprietas per eos quos in potestate habemus adquirituT 5nobis, sed etiam possessio; cuius enim reí possessionemadepti fuerint, id nos possidere uidemur; unde etiam per

90 eos usucapio procedit. Per eas uero personas, quas inmanu mancipioue habemus, proprietas quidem adquiriturnobis ex omnibus causis, sicut per eos qui in potestate 4 onostra sunt; an autem possessio adquiratur, quaeri solet,

97 quia ipsas non possidemus. De his autem seruis, in qui-bus tantum usumfructum habemus, ita placuit, ut quid-quidex renostra uel ex operis suis adquirant, id nobisadquiratur; quod uero extra eas causas, id ad dom inum 4proprietatis pertineat. itaque si iste seruus heres institutussit legaturnue quod ei datum fuerit, non mihi sed domino

g^ proprietatis adquiritur. Idem placet deeo qui anobisbona fide possidetur, (, siue liber sit siue alienus seruus. pag. 7 6

quod enim placuit de usufructuario, idem probatur etiam 2odebonae fidei- possessore. itaque quod extra duas istascausas adquiritur, id uel ad ipsum pertinet, si liber est,

93 uel ad dominum, si seruus est.Sed bonae fidei possessor

§ per = Dig. 44,,capio = Inst. 2, 9,3 11 § 9 4 =Dig. 44, 1,0 ,; Inst. 2, 9,11 § 92

=Dig. 41, 4, 4 0, 4; fere = Inst. 2,, 4 11 § 93 = Dig. 44, 4, 4 0, 5;

Inst. 2,, 4.

1conuenienter C Inst., bis conuenienter Dig. 11 per eos nobisC (Inst.), nobis per eundem Dig. 11 2 sciamus Goeschen, sciam C 114 per Goeschen, pro C 11 adquiri Goeschen, adquiritur C 1 1 bonis Goe-schen, boni C 1 1 6 cuius C, cuiuscumque Dig. Inst. 1 1 4 2 ipsas Goeschen,ipsa C 1 1 4 4 operis C Dig., operibus Inst. U adquirant Dig. Inst., ad-quirunt C11 45 adquiratur C Dig., adiciatur Inst. 1 1 quod C Inst., si quid

Dig. 11causas C, causas persecuti sint Dig. (sint suppleuit mmnus secundain Dig.), causas persecuti sunt Inst. 11 4 6 pertineat C Inst., pertinet

Dig. iste C, is Dig. Inst. 11 47 legatumue quod ei datum C, lega-tumue quid aut ei donatum Dig., legaturnue quid ei aut donatumInst., quod et ipse Gaius fortasse scripserat li 48 de CDig., et deInst. 11 qui a CInst., qui Dig. Il 49 liber CDig., is liber Inst. q

20 probatur etiam CDig., placet et lnst. 1124 bonae fidei Dig.,bona fide Inst., aut hoc aut illud C" 1 1 itaque quod Dig. Inst., ita quo-que? Ca,conf. Ca pag. 294 inf. 11 istas C Inst., om. Dig. (1 23 dominumCa Inst., dominum eius Dig. 11est Dig. Inst., sit Ced Dig. Inst..sed si C.

89 ad 7sque 4 89 ad 8 usu-, 2; § usque



II § 98-97

cum usuceperit seruum, quia eo modo dominus fit, exomni

causa per eum sibi adquirere potest. usufructuarius uerousucapere non potest: primum quia non possidet, sed

habet ius utendi [et] fruendi; deinde quia scit alienum94 seruum esse. De illo quaeritur, an per eum seruum, in 5

quo usumfructum habemus, possidere aliquam rem et usu-capere possimus, quia ipsum non possidemus. per eumuero, quem bona fide possidemus, sine dubio et possidereet usucapere possumus. loquimur autem inutriusquepersona secundum definitionem guara proxime exposuimus, 4 o

id est si quid ex re nostra uel ex operis suis adquirant

95 [id nobis adquiritur]. Ex his apparet per liberos homines,quos neque iuri nostro subiectos habemus neque bona. fidepossidemus , item per alienos seruos, in quibus nequeusumfructum habemus neque iustam possessionem, nulla 1 5ex causa nobis adquiri posse. et hoc est quod uulgodicitur per extraneam personam nobis adquirí non posse.tantum de possessione quaeritur, an (per extraneam) perso-

96 nam nobis adquiratur. In summa sciendum est his, qui in 19

potestate manu mancipioue sunt, nihil in iure cedi posse; pag. 77

cum enim istarum personarum nihil suum esse possit,conueniens est scilicet, ut nihil suum esse in iure uindi-care possint.

97actenus tantisper admonuisse sufficit quemadmodumsingulae res nobis adquirantur. nam legatorum ius, quo 25

§ 94 inde ab 9 loquimur fere = Inst. 2, 9, 4 p § 95 usque ad 17posse=Inst. 2, 9, 5 JJ § 97 fere = lnst. 2, 9, 6.

4-2 omni causa C, omnibus causis Dig. Inst. JJ 2 usufructuariusC Dig., fructuarius Inst. 11 3 usucapere C Inst., usucapere seruum Dig. I I4 et C, om. Dig. Inst. rectius 11quia CInst., quoniam Dig. 11 alienumseruum C, seruum alienum Dig. Inst. 116 aliquam Goeschen, aliqui?

C7 possimus Goeschen, possumus C1110 persona Inst., personis uelpersonas C 1141 operis C, operibus Inst. adquirant C, adepti fuerintInst. (1 4 2 [ ] C ex glossemate, om. lnst. 11 his Goeschen, iis C, bis itaqueInst. 11 13 nostro Goeschen, nostros C 1115 post habemus in Cuerbaitem per alienos sernos in quibus neque usumfructum per erroremrepetita sunt, conf. C a J46 uulgo C, om. Inst. JJ 47 nobis adquiri nonC, nihil adquiri Inst. JJ48 per extraneam personara] ps

uel

pe

C (conf. CS 9 ), er procuratorem Goudsmit; conf. Inst. 2,

9, 6JJ 21 starum C JJ22 conueniens Goeschen, conuenies C esseLachmann, esse posse C; uerba suum esse posse tamquam glossemaexpellit Mommsen 11 24 Hactenus ex Inst. suppleuit Goeschen sufficitC cum nonnullis codicibus Institutionum, sufficiat alii codices25 nobis adquirantur C, adquiruntur Inst .

63



TI § 97-403

et ipso singulas res adquirimus, opportunius alio locoreferemus. uídeamus itaque nunc, quibus modis per uni-

98 uersitatem res nobis adquirantur. Si cui heredes factisumus, siue cuius bonorum possessionem petierimus, siuecuius bona emerimus, sine quem adoptauerimus, siue qu'lm 5in manum ut uxorem receperimus, eius res ad nos transeunt.

9 9c prius de hereditalibus dispiciamus, quarum duplex

condicio est: nam uel ex testamento uel ab intestato ad4 00 nos pertinent. Et prius est, ut de his dispiciamus quae

nobis ex testamento obueniunt.o401estamentorum autem genera initio duo fuerunt: nam

aut calatis comitiis testamentum faciebant, quae comitiabis in anuo testamentis faciendis destinata erant, aut inprocinctu, id est cum belli causa arma sumebant; pro-cinctus est enim expeditus et armatus exercitus. alterum 4 5itaque in pace et in otio faciebant, alterum in proelium

102 exituri. Accessit deinde tertium 1I genus testamenti, quod pag. 78

per aes et libram agitur. qui neque calatis comitiis nequein procinctu testamentum fecerat, is si subita morte urgue-

batur, amico familiam suam, id est patrimonium suum,20

mancipio dabat, eumque rogabat quid cuique post mortemsuam dari uellet. quod testamentum dicitur per aes et

4 03 libram, scilicet quia per mancipationem peragitur. Sedilla quidem duo genera testamentorum in desuetudinemabierunt; hoc uero solum, quod per aes et libram fit, in 25

usu retentum est. sane nunc aliter ordinatur, quam olimsolebat. namque olim familiae emptor, id est qui a testa-tore familiam accipiebat mancipio, heredis locura optinebat,et ob id ei mandabat testator , quid cuique post modem

§ 97 alio loco] §§ 491 seqq. (( § 98 fere — Inst. 2, 9, 6 p § 99 = Inst.

2, 9, 6 (( § 100 = Inst. 2, 9, 6 (( § 104 ad 4 2 quae -- 43 erant et 14 pro-cinctus — 1 5 exercitus conf. Theophilus 2, 4 0, 4 ; ad 43 inprocinctu —45 erunt conf. Isidori orig. 10, 248 (J § 102 ad 4 8 qui -- 4 9 urguebaturconf.Theophilus 2,40 1 4 ((§ 4 03 ad 29 et-65, 4 uellet conf.Theophilus

4 ipso C, ipso iure Institutionum codices J( alio C, inferiori Inst. p 3 ad-quirantur Goeschen, adquiratur C, adquiruntur Inst. J( cui C, cui ergo

Inst. 4 sumus C, ad simus ducunt Inst. {{ bonorum possessioneml conf .Ca (( 5 adoptauerimus C, ad adrogauerimus ducunt Inst . JJ quam Goeschen,quem C II 6 res C, res omnes Inst. ll 7 prius Inst., primus C hereditati-bus Inst., hereditabibus C 8 nam Inst., non? Cn,conf. Ca pag. 280 I9 pertinent Inst., pertinet C (( uerba 4 7 quod —48 agitur delet Polenaár { {48 aes et] set emend. in es et C O qui C, qui (enim) Huschke II 22 dari uelletGoeschen, dare uelletur C (( quod] quam C n ?, conf. Ca pag. 294 (( 25 solumquod Goeschen , quam (uel quod?, conf. C a pag.294 uers.31) solum quod

Cn , sed nota quam uocabuli expuneta J J 26 aliter Goeschen, alter C O 27 nam-que Goeschen, nam quod Cn.

64



II § 403--406

suam dari uellet; nunc uero alius heres testamento insti-tuitur, a quo etiam legata relinquuntur, alius dicis gratiapropter ueteris iuris imitationem familiae emptor adhibetur.

404 Eaque res ita agitur: qui facit -(testa yraentum> adhibitis,sicut in ceteris mancipationibus , v testibus ciuibus Roma- 5

nis puberibus et libripende, postquam tabulas testamentiscripserit, mancipat alicui dicis gratia familiam suam; in

qua re his uerbis familiae emptor utitur FAMILIA PFCVNIdQVE

TVA ENDO MANDATELAM CVSTODELAMQVE MEAM QYO TV IVRE TESTA- 9

MENTVM II FACERE POSSIS SECVNDYM LEGEM PVBLICAM, HOC AERE, pag. 79

et ut quidam adiciunt AENEAQVE LIBRA, ESTO MIHI EMPTA;

deinde aere percutit libram, idque aes dat testatori uelutpretii loco; deinde testator tabulas testamenti tenens itadiclt HAEC ITA VT IN HIS TABVLIS CERISQVE SCRIPTA SVNT, ITA DO

ITA LEGO ITA TESTOR ITAQVE VOS QYIRITES TESTIMONIVM MIHI PER-45

HIBETOTE; et hoc dicitur nuncupatio: nuncupare est enimpalam nominare, et sane quae testator specialiter in tabulistestamenti scripserit, ea uidetur generali sermone nomi-

4 05nare atque confirmare. In testibus autem non debet isesse, qui in potestate est aut familiae emptoris aut ipsius 2etestatoris, quia propter ueteris iuris imitationem totum hocnegotium, quod agitur testamenti ordinandi gratia, crediturinter familiae emptorem agi et testatorem; quippe olim,ut proxime digimus , is qui familiam testatoris mancipioaccipiebat, heredis loco erat; itaque reprobatum est in ea 25

406 re domesticum testimonium. unde et si is qui in potestatepatris est familiae emptor adhibitus sit, pater eius testis

§104 ad 7 mancipat— 8 utitur et 42 deinde— 13 loco conf. Theophilus2,40,1; ad 14 haec-4 9 confirmare conf. Isidori orig. 5, 14,12 I I §105 usquead 20 potestate et inde ab 25 reprobatum fere = Inst. 2,1 0, 9I) proxim e] § 103.

2 legata relinquuntur Goeschen, legato relilquantur C II 4 testamen-t,um addidit Huschke, om. C II 6 pueribus C II 8 FAMILIA-9QVO TV IVRE]itadubita nter res t i tu tum est duce ex parte La chm anno, qui uocabulum manda telanon directa uia ab mandare descend ere sed ab mandato perspexisse uidetur;familiam pecuniamque tuam endo mandatela tuam (repet i tum ex eis quaeproxime praecedunt?) custodelaque mea quo tu iure C n ; FAMILIAM P E C V N I A M nOVE

TVAM ENDO MANDATELA TVA CVSTODELAQVE MEA (EBEJE AJOET EA) QVO TVIVRE 111ommsen ; FAMILIAM PECVNIAMQVE TVAM ENDO MANDATELA T V T E L A

CVSTODELAQVE MEA(Ex IVRE QVIRITIVM E$SE AIO, EAQVE,' QVO TV IVRE

Husch k e; erunt g2Gi uel FAMILIAM PECVNIAMQVE TVAM ENDO MANDATELA CVSTO-

DELAQVEMEA(ESSEAJO, EAQVE) QVO TV IVREuet similia malint II 43 test.-manti C O 15 TESTORGoeschen, testator C PERBIBETOTEGoeschen, perhibi-tote C, perhibete uel praebitote edd. Isidori u 4 9 is C, om . Ins t . II 20 potestateest (Inst.), potestatem esse Cn I I 22 ordinandi Goeschen, ornandi C.

65



I'. §10641466esse nonpotest; ac ne is quidem qui ineadem potestateest, uelut frater eius. sed si filius familias ex castrensi

peculio post missionem faciat testamentum, nec pater eiusrecte testis I adhibetur nec is qui in potestate patris est. pag. 804 07 De libripende eadem quae et de testibus dicta esse intelle- 54 08 gemus ; nam et is testium numero est. Is uero, qui in

potestate heredis aut /egatarii est, cuiusue heres ipse autlegatarius in potestate est, quique in eiusdem potestate est,arleo testis et libripens adhiberi potest, ut ipse quoqueheres aut legatarius iure adhibeantur. sed tamen quod 10ad heredera pertinet quique in eius potestate est cuiusueis in potestate erit, minime hoc iure uti debemus.

[DE TESTAMENTIS MILITYM.]

4 0 9

ed haec diligens obseruatio in ordinandis testamentismilitibus propter nimiam inperitialn constitutionibus princi-15pum remissa est. nam quamuis neque legitimum numerumtestium adhibuerint neque uendiderint familiam neque nun-

4 1 0 cupauerint testamentum, recte nihilo minus testantur. Prae-terea permissum est iis et peregrinos et Latinos instituere

heredes uel iis legare, cum alioquin peregrini quidem ratione 20

ciuili prohibeantur capere hereditatem legataque, Latini uero141 per legem Iuniam. Caelibes quoque, qui lege lulia heredita-

tem legataque capere uetantur; item orbi, id est qui liberos

non habent, quos48 uersus in C

§ 106 inde ab 2 sed =Inst. 2, 10, 9 11 § 4 09 inde ab 4 4 dil igensusque ad 47 adhibuerint neque et inde ab 18 recte .— Inst. 2, 14 pr.

1ui in Goeschen, quin C 11 2ex C, de Inst. f f4patris C, eiusdempatris Inst. (f est Inst., sít C f) 7 legatarii Huschke, inlegatari C 11 8 in

potestatem C ff 9 adeo Lachmann, abeo C ff 10 aut Goeschen, ut C4 2 is Goeschen, iis Cerit C estHuschke fi3militum Goeschen,milium C045 constitutionibus Inst., mentistutionibus? C ff prin-

cipum C, principalibus Inst.ff

4 6 quamuis C, quamuis hi Inst. II

4 7 uendiderint Goeschen, uendiderit C ff nunccupauerint C 11 22he-

reditatem Goeschen, hereditate C24post lex unum folium in C

periit, in quo finis eorum perscriptus erat, quae Gaius de testamentis

milátum exposuit. proxima autem post quos lex ita ad § 286a suppleuitHuschke: Papia plus quam dimidias partes hereditatis legatorumquecapere uetat, ex militis testamento solidum capiunt. Deinde egitGaius de iis , quibus testamentum facere non licet, similiter atque Inst.2, 12; Vlp . 20, 10 seqq. et Epit. 2, 2 § 1 seqq., ubi haec leguntur : Idquoque statutum est, quod non omnibus Iiceat facere testamentum;sicut sunt hi qui sui iuris non sunt, sed alieno inri subiecti sunt, hocest filii tam ex nobis nati quam adoptiui. (2) Item testamenta (acerenon possunt impuberes, id est minores quattuordecim annorum, autpuellae duodecim. (§ 3) Item et hi, qui furiosi, id est mente insani



—67 II § 444-445

perierunt)

prohibentur hi pag. 84


eius more faciant I xxx 5annorum

(8 uersus in C legi nequeunt)es2 uersus in C legi nequeunt)

1 { 2x auctoritate diui Hadriani senatusconsultum factum 4 o

t, quopermssumest Ieminis etiam sinecoemptione telstamentum facere, si modo non minoresessent II annorum XII, scilicet ut quae tutelaliberatae non pag. 82

113 essent, tutore auctore testaddeberent. Videntur ergome-lioris condicionis esse feminae quain masculi; nam mascu- 4 5

lus minor annorum xIIII testamentum facere non potest,etiamsi tutore auctore testamentum facere uelit, feminauero post xir annu► n testamenti faciendi ius nanciscitur.

4 1 4

gitur siquaeramus, an ualeat testamentum, inprimis

aduertere debemus, an is qui idfecerit habuerit testamenti 20factionem; deinde si habuerit, requiremus, an secundumiuris ciuilis regulam testatus sit, exceptis militibus, quibuspropter nimiam inperitiam, ut diximus, quomodo uelint uelquomodo possint, permittitur testamentum facere.

115on tamen, ut iure ciuili ualeat testamentum, sufficit 25

ea obseruatio quam supra exposuimus de familiae uendi-^§ 144 uers. 49 si — 22 sit =Dig. 28, 4 , 4 II diximus] § 409 II§ 115 usque ad 26 exposuimus fere = Inst. 2, 4 3 pr. II supra] §§104 segq.

fuerint, non possunt facere testamenta. sed hi qui insani sunt perinterualla quibus sani sunt possunt facere testamento.

6 conf. C as 9 8conf. Cas JJ40 ante ex auctoritate praecesserit e. g.sed postea I114 ante feminis expectes ad sententiam absoluendam e. g.sui lurio uel ingenuis (conf. 1 § 5 a);conf. lamen Ca 9 43 annorumxii] anni xu• tato . , conf. Ca pag. 256inf. IJ14 tutore auctore] itaC, conf. Ca pag. 307 uers. 9 11 deberent Goeschen, deben!. C II 46 mi-norGoeschen, minori C II annorum Goeschen, anni C JJ 48 postGoeschen, potest CannumGoeschen, annorum C p faciuntdi C 1 1

ius Goeschen, isius ^ 9 nanciscitur Goeschen, nancicitur C II 20 ad-uertere C, animaduertere Dig. 9id fecerit C, fecerit testamentumDig. { 1 22 iuris ciuilis regulam C, regulas iuris ciuilis Dig. JJquibusGoeschen, qui C (1 26 ea C, baec lnst. JJobservattio Cn, conf. Capag. 3'05.



II §445-424

8

4 4 6 tione et de testibus et de nuncupationibus. (sed) anteomnia requirendum est, an institutio heredis sollemni morefacta sit; nam aliter facta institutione nihil proficit fami-

liam testatoris ita uenire testesque ita adhibere et ita nun-

4 4 7 cupare testamentum, ut supra diximus. sollemnis autem sinstitutio haec est TITIVS HERES ESTO; sed et illa iam con-probata uidetur TITIVM HEREDEN ESSE N IVBEO ; at illa non est pag. 83conprobata TITIVñi HEREDEN ESSEvoLo; sed et illae a pleris-que inprobatae sunt TITIVM HEREDEN INSTIT VO, item HERE-

DEN FACIO.0

4 4 8

bseruandum praeterea est, ut si mulier quae in tutela

est faciat testamentunz , tutore auctore facere debeat; alio-4 4 9 quin inutiliter iure ciuili testabitur.raetor tamen siseptem signis testium signatum sit testamentum, scriptisheredibus secundum tabulas testamenti bonorum (possessio- 45

nem>pollicetur: (et) si nemo sit, ad quem ab intestato iurelegitimo pertineat hereditas, uelut frater eodem patre natusaut patruus aut fratris filius, ita poterunt seripti heredesretinere hereditatem. nam idem iuris est et sialia excausa testamentum non ualeat, uelut quod familia non 2 o

uenierit aut nuncupationis uerba testator locutus non sit.4 20 Sed uideamus, an etiamsi frater aut patruus extent, potiores

scriptis heredibus habeantur. rescripto enim imperatorisAntonini significatur eos, qui secundum tabulas testamentinon iure factas bonorum possessionem petierint, posse ad-25uersus eos qui ab intestato uindicant hereditatem, defen-

4 24 dere se per exceptionem doli mali. Quod sane quidem ad

§ 416 supra] §§ 104 seqq.

1 nunccupationibus Cnuncupatione Huschke (probabiliter) ^ Ised addidit Boecking, om.Cest an Goeschen, eam? C II 4 et ita

Boecking, autC ¡I 4-5nuncupare] nupare C, conf. Ca ag. 282uers. 8 116TITIVS Goeschen, titus C II illa Goeschen, Mara C II 9 in-

probatae suntGoeschen,

inprobataestC,

unde etiam . sicscriberepossis: sed et illa a plerisque inprobata est etc.

NSTITVO Goeschen,

institutio C

2tutore auctore Hollweg, tutores habet C (in arche-

typo fuerit tut• auct• uel pererrorem tut• auet . 15 bonorum

possessionem Goeschen,bus? C46 et addidit GoeschenU

20 causaGoeschen, senatusconsulto Cn I 22-23 expectes: sed uideamus

an (non), etiam si frater aut patruus extent, potiores scripti here-des habeantur (similiter Huschke), conf. §149a113 resscribto C26uindicant ex uindicat factum C.



69 ----•- II § 424 -424

masculorum testamenta pertinere certum est; ítem ad femi-narum, quae ideo non utiliter testatae sunt, quia uerbigratia familiam non uendiderint aut nuncupationis uerba

locutae non sint; ¡I an autem et ad ea testamenta femi-pag

%narum, quae sine tutoris auctoritate fecerint, haec consti- 5

122 tutio pertineat, uidebimus. Loquimur autem de his scilicetfeminis, quae non in legitima parentum aut patronorumtutela sunt, sed[de his] quae alterius generis tutores

habent, qui etiam inuiti coguntur auctores fieri; alioquinparentem et patronum sine auctoritate eius facto testamento 4 o

non summoueri palam est.

423

tem quifilium inpotestate habet, curare debet, ut

eum uel heredem instituat uel nominatim exheredet; alio-quin si eum silentio praeterierit, inutiliter testabitur, adeoquidem, ut nostri praeceptores existiment, etiamsi uiuo 4 5

patre filius defunctus sit, neminem heredem ex eo testa-

mento existere posse, quia scilicet statim ab initio non

constiterit institutio. sed diuersae scholae auctores, siqui-dem filius mortis patris tempore uivat, sane inpedimentoeum esse scriptis heredibus et illum ab intestato heredem 20

fieri confitentur ; si uero ante mortem patris interceptussit, posse ex testamento hereditatem adiri putant, nulloiam filio inpedimento; quia scilicet existimant (non) statim

124 ab initio inutiliter fieri testamentum filio praeterito. Ceterasuero liberorum personas si praeterierit testator, ualet testa- 25mentum, (sed) praeteritae istae personae scriptis heredibus

§423 inde ab 42qui usque ad18institutio fere = Inst. 2,13

pr. 1 1 ad § 424 conf. Theophilus 2, 43 pr.

7nonGoeschen,, n C; nonante 6 dehis collocat Huschke 1 1

7 parentium C118unt Goeschen, s C, con f. Ca pag. 30111de his

ut glossema expulit Mommsen 11tutores Goeschen, tutorem C 1140 pa-

tronum Goeschen, patronorum C 11 4 2 debet Inst., debeturC 1 1 4 3 eumuel Ceum Inst. 11 nominatim exheredet C, exheredem nominatimfaciat Inst., nominatim, quod tuetur Epitoma (2 , 3' pr.), tamquam glos-sema uetustum propter §127 expellit Mommsen 1145etiamsi C, etsi lnst. 1 (

46filius Inst., filious Cconf. Ca ág. 268 uers. 29 11defunctusC, mortuus Inst. (1 47 quia scilicet Inst., quod scilicet quia C

1statim C, om. Inst. 1118 institutio C, testamentum Inst. 1119 filiusGoeschen, fili C1120 illum C, suum Huschke 11 22 hereditatem Goe-schen, heredem Ca il 23 iamC inuel iam arnauult Lachmann;nullo iam filio inpediente Mommsen (j23quia —24praeteritoea3 glossemate aduersus 17-18(quia — institutio) adscripto nata iesse suspicatur Mommsen (1 23 non addidit Goeschen 1 1 26 sed additumduce Goescheno.



11 § 4 26--4280in partem adcrescunt, sisui heredes sint, in uirilem, pag. 85ii extranei , in dimidiam. dest si quis tres uerbi gratiafilos heredes instituerit et filiam praeterierit, filia ad-crescendo pro quarta parte fit heres, et ea ratione idemconsequitur, quod ab intestato patre mortuo habitura esset; 5

at si extraneos ille heredes instituerit et filiam praeterierit,filia adcrescendo ex dimidia parte fit heres. quae de filiadiximus, eadem et de nepote deque omnihus liberorumpersonis seu masculini seu feminini sexus dicta intellege-

4 25 mus. Quid ergo est? licet eae secundum ea quae dixi- 4 0mus scriptis heredibus dimidiam partem detrahant, tamen

praetor eis contra tabulas bonorum possessionem promittit,qua ratione extranei heredes a tota hereditate repelluntur426 et efficiuntur sine re heredes. Et hoc iure utebamur,

quasi nihil inter feminas et masculos interesset; sed nuper 15imperator Antoninus significauit rescripto suas non plus

nancisci feminasperbonorum possessionem, quam quodiure aderescendi consequerentur. quod in emancipatarumquoque persona obseruandum est; ut hae quoque, quodadcrescendi iure habiturae essent, si in potestate fuissent, 2o

427idipsum etiam per bonorum possessionem habeant. Sedsiquidem filius a patre exheredetúr, nominatim exheredaridebet; alioquin non uidetur exheredara. nominatim autemexheredari uidetur, siue ita exherelletur TITIVS FILIVSMEVSpag. 86

EXHERES ESTO, siue ita FILIVS MEVS EXHERESESTO, non ad- 254 28 iecto proprio nomine. Ceterae uero liberorum personae

uel feminini sexus uel masculini saltis inter ceteros ex-heredantur, id est his uerbis CETElRI OMNESEXHEREDES

§ 427 inde ab 23 nominatim=nst, 2, 13, 4.

2 uerbi Bluhme, uerbis C 11 3 filios Goeschen, filius C11 4 ídem]

id?CJJ 5adincertas codicis Cumbras aut ab intestato patremortuo habitura (hoc casuabpraepositio melius omittetur) autab intestato patrem (lege patre) ipsa habituralectio quadret JJ

7 heres Goeschen, heret? C JJ 8 omnibus (ceteris) lib. Suebler JJ 9 femi-

nini Goeschen, mínini C 114 0 eae Lachmann, ae C 11 heredibus di-midiam partem] dimidiam partem modo heredibus? Cn 142 promittit

Bluhrne, promittitur C 1116 suas Huschke, suo C !) 47 quam quodGoeschen, quod quam? Cn 119 personis Polenaar (l est] esset C

proxima ad sententiam suppteta sunt 1120 habiturae essent Goeschen,habituresse C JJ 23 uidetur] possiet? C 11 24 exheredad Inst., heredanC iJ 25 suppleuit Goeschen ex Inst. JJ28CETERI suppleturn ex coniectura,conf. tamen C8e JJomnes ? C.



71I § 428=4 3 3

SVNTO, quae uerbaost inistitutionem heredum adici129 solent. sedhoc itaam praetor omnes

uirilis sexus liberorum personas, I idest nepotes quoque

et pronepotes•

130ostumi quoque liberi uel heredes instituí debent uel134 exheredari. Et ineo par omnium condicio est, quod <et)

in filio postumo et in quolibet ex ceteris liberis siue femininisexus siue masculini praeterito ualet quidem testamentum, 40sed postea agnatione postumi siue postumae rumpitur, etea

ratione totum infirmatur. ideoquesi

mulier, ex quapostumus aut postuma sperabatur, abortum fecerit, nihilinpedimento est scriptis heredibus ad hereditatem adeundam.

132 Sed feminini quidem sexus persoñae uel nominatim uel 45

inter ceteros exheredari solent, dum turnen si inter ceterosexheredentur, aliquid eis legetur, ne uideantur per obliuio-nem praeteritae esse. masculini uero sexus personas pla-cuit non aliter recte exheredari, quam si nominalitim ex- pag. 87

heredentur, hoc scilicet modo QVICVMQVE MIEL FLUY E (ir ENIT VS 20

132 1 VEBIT E?YIf1ERES ESTO.otest u

(4 uersus in C legi

nequeunt)

agatu

33 Postumorum autem loco sunt et hi, qui in sui heredis

§430=Tnst. 2,43,4 I §434=Tnst.2,43, 4 I §432 =Inst. 2,43, 4433 =-- Dig. 28, 3, 43; lnst. 2, 43, 2.

4quae] in C fortasse que scriptum fuit, conf. Cas IIante post ueladuerbium uel simile aliquid extitisse spatii in Ca computatio persuada)!

2 post ita supplendum uidetur est iure ciuili (in C fuerit i.c) II 3 sup-

pleuit Polenaar II 4-6 lacunam post pronepotes Lachmann ad sententiamrecte sic suppleuit: nominatim exheredara iubet, feminini uero inter

ceteros; qui nisi fuerint ita exheredati, promittit eis contra tabulasbonorum possessionem. II 7 liberi Inst., liberi nominatim C 7-21 exlnst. suppleri posse intellexit Goeschen 8 in eo Inst., ideo C quod etInst., quod? CA ? (I 42 ideoque Inst., idque? C, conf. C a 48 (masculiniuero sexus perso)nas? C, masculos uero postumos id est filium et dein-ceps Inst. II 19 quam si Grupe, nisi Inst. II 21E%11ERESInst., exieresfuerit inCn 27-71, 13ex Dig. et Inst. suppleri posse intellexitGoeschén II 27 postumorum autem Inst., postumorum Dig.

25



72I § 433-435

locum succedendo quasi agnascendo fiunt parentiibus suiheredes. ut ecce si filium et ex eo nepotem neiptemuein potestate habeam, quia filius gradu praecedit , ( is solus

iura sui heredis habet, quamuis nepos quoique et neptis exeo in eadem potestate sint; sed si fClius meus me uiuo morja- 5tur, aut qualibet ratione exeat de potestate mea , incipitnepos neptisue in eius locum succetdere, et eomodo iura suo-

4 34. rumheredum quasi agnatiolne nanciscuntur. Ne ergo eomodo rumpatur mihi telstamenturn, sicut ipsum filium uelhereden instituere uel 1 exheredare debeo, ne non jure fa- 40

ciam testamentum, ita et nelpotem neptemue ex eo necesseest mihi uel heredem instituere uel exheredare, ne forte, meuiuo filio mortuo, succedendo in locum eius nepos neptisue11 quasi agnatione rumpat testamentum; idque lege Iunia Vel- pag. 88

laea pro uisum est, in qua simul exheredationis modus no- 45

tatur, ut uirilis sexus (postumi) nominatim, feminini uelnominatim uel inter ceteros exheredentur, dum tamen iis

435 qui inter ceteros exheredantur aliquid legetur. Emanci-patos liberos iure ciuili neque heredes instituere nequeexheredare necesse est, quia non sunt sui heredes ; sed 20

praetor munes tam feminini quam masculini sexus, si heredesnon instituantur, exheredan iubet, uirilis sexus nominatim,feminini uel nominatim uel inter ceteros; quodsi nequeheredes instituti fuerint neque ita ut supra diximus ex-heredati, praetor promittit eis contra tabulas bonorum pos- 25

,3 ... .....,.,.,.,..ti ti.,..

§ 134 usque ad 45 prouisum est =Dig. 28, 3, 43; § 434 usque ad

45 modus fere = Inst. 2, 13, 2; § 434 extr. conf. Theophilus 2, 13, $(ed. Ferrini pag. 173 uers. 3-6) 11 § 435 -= Inst. 2, 13, 3.

1 locura Goeschen, loco Dig. lnst. :H4-7cum pro que et neptisusque ad ineius locum succe inC duorum tantum uersuurn extetinteruallum, quod tamen legi nequit, nonnulla ex eis, quae ex Dig. etInst. supra suppleta sunt, a C falso afuisse conicias () 5 sint Dig., sunt

Inst. Hmoriatur Inst., morietur Dig. II 6 qualibet Dig., qualibet alia

Inst. II 7 locum Inst., loco Dig. u 9 rumpatur Cu nst., rumpat Dig.U

40 exheredare C, exheredare nominatim Dig., nominatim exheredareInst. 4 4 neptemue Dig. Inst., uel neptemue? Cn II42-43 pro uelheredem — neptisue aliquanto (uno fere uersu) plura in C ( fortassefalso) scripta fuisse spatii computatio docet; conf. etiarn Cas i' 14 rumpatC Dig., rumpaut Inst.

ege Dig. Inst., legem C 11 48 emaneipatos

Inst., mancipatos C 11 22 nominatim Inst., nonominatim C

3 uel

(an uero) nominatim uel Cn , uero et Inst. II 24 supra C, orn. Inst.25 praetor promittit eis Cn , promittit praetor eis (in aliis codicibusInstitutionum promittit eis praetor) Inst. II tabulas C, tabulas testa-menti Inst .



73I § 4 35-4 42

13 5 a sessionem. In potestate patris non_ sunt, qui cum eo ciui-tate Romana donati sunt nec in accipienda ciuitate Romana

paterpetiit,

ut eos in potestate haberet, aut, si petiit, noninpetrauit, nam qui (in) potestatem patris ab imperatore436 rediguntur, nihil diffe¡runt aAdoptiui filii quam- 5

diu manent in ado¡ptione, naturalium loco sunt; emancipatiuero (a) patre adoptiuo neque iure ciuili neque quod ad

137 edictum praetoris pertinet, inter liberos numerantur. quaratione accidit, ut ex diuerso quod ad naturalem parentempertinet, quamdiu quidem sint in adoptiva familia, extra- 4 0neorum numero habeantur; si uero emancipati fuerint ab

adoptiuo patre, tunc incipiant II in ea causa esse, qua futuri pag. 89

essent, si ab ipso naturali patre (emancipati>fuissent.4 38

i quis post factum testamentum adoptauerit sibi filiumaut per populum eum qui sui iuris est, aut per praetorem 15

eum qui in potestate parentis fuerit, omni modo testamen-4 39 tum eius rumpitur quasi agnatione sui heredis. Idem iuris

est, si cui post factum testamentum uxor in manum con-ueniat, uel quae in manu fuit nubat; nam eo modo filiae

140 loco esse incipit et quasi sua. nec prodest, síue haec siue 20ille qui adoptatus est in eo testamento sit institutus insti-tutaue ; nam de exheredatione eius superuacuum uideturquaerere, cum testamenti faciendi tempore suorum heredum

144 numero non fuerit. Filius quoque, qui ex prima secundauemancipatione manumittitur, quia reuertitur in potestatem 25

patriam, rumpit ante factum testamentum ; nec prodfst, (si)in eo testamento heres institutus uel exheredatus fuerit.

142 Simile ius olim fuit in eius persona, cuius nomine ex sena-

§ 436 inde ab 6 emancipati =Inst. 2, 13, 4 11 § 437 = Inst. $,43, 4 11 § 438 fere = Inst. 2, 47, 4.

2 sunt] sint C g3 petiit ut] ******** ( aput C, conf. Ca ; fortassepetiit ab imperatore ut uel simile aliquid scribendum 11 habere C (^

petit C U 4 in potestatem] potum C, conf.Ce^ post differunt

haec fere uidentur inCextare:athisunit uel similia (conf. Ca);expectes: ab his qui in potestate patris nati sunt. 116 adoptionem

C7a Inst.,om. C118 pertinet C, attinet Inst. g 10pertinet C,attinet Inst. 114 4 si C, cum Inst. 114 2 qua C, in qua Inst. 114 3 eman-cipati Inst., om. C11 14 post Inst., potest C, conf. Ca ag. 285 1 1

48 manu C 1120 sua] sudt (sic) C 11 prodest siue Goeschen, prodestlueC 1124 fuera Goeschen, fuerint C; hanc formam ita seruat Polenaar,ut supra (uers. 22) eius deleat 1126 rumpit Goeschen, rumpitur C g

prodeest C 11si addidit Goeschen.



II § 442-446

tusconsulto erroris causa probatur, quia forte ex peregrinauel Latina quae per errorem quasi eiuis Romana uxor ductaesset natus esset; nam siue heres institutus esset a parentesiue exheredatus, siue uiuo patre causa probata siue post 4

mortem eius, omni modo quasi agnalitione rumpebat testa- pag. 90143 mentum. nunc uero exnouo senatusconsulto, quod auctore

diuo Hadriano factum est, siquidem uiuo patre causa pro-batur, aeque ut olim omni modo rumpit testamentum; siuero post mortem patris, praeteritus quidem rumpit testa-mentum, si uero heres in eo scriptus est uel exheredatus, 40non rumpit testamentum; ne scilicet diligenter facta testa-menta

rescinderentur eo tempore, quo renouari non possent.144 Posteriore quoque testamento quod iure factum est superiusrumpitur. nec interest, an extiterit aliquis ex eo heres, annon extiterit; hoc enim solum spectatur, an existere po- 45tuerit. ideoque si quis ex posteriore testamento quod iurefactum est aut noluerit heres esse, aut uiuo testatore autpost mortem eius, antequam hereditatem adiret, decesserit,aut per cretionem egc]usus fuerit, aut condicione sub qua

heres institutus est defectus sit, aut propter caelibatum ex 20

lege Julia summotus fuerit abhereditate : quibus casibuspater familias intestatus moritur, nam et prius testamentumnon ualet ruptum a posteriore, et posterius aeque nullas

145 uires habet, cum ex eo nemo heres extiterit. Alio quoquemodo testamenta iure facta infirmantur, ueluti (cum) is qui 25

fecerit testamentum capite deminutus sit; quod quibusq 46 modis accidat, primo commentario relatum est. hoc autem

casu inilrita fieri testamenta dicemus, cum alioquin et quae pag. 91

rumpuntur inrita fiant, (et quae .statim ab initionon iure^

§ 144 fere == Inst. 2, 47, 2 11 § 4 45 usque ad 27 primo = Inst. 2,47, 4 11 primo commentario] 4, 459-462 jj § 146 = Inst. 2, 17, 5.

.^ , . , . , . , . , , , . . ,^ . .

4 probatur Goeschen, prouatum? C II 4 probata Goeschen, pro-

bat C 116 nouoex nouacorrectum C jj 10 eo Goeschen, eos C

12 eoGoeschen, eos C fi4 3 factura Goeschen, facturum C, per-

fectum Inst. jj 44 ex eo heres C, heres ex eo Inst. p 49 cretionemGoeschen, ceptionem C ji 20 institutus Inst., istitutus C 24 quibusC, in his Inst. (ut orationis hiatum euitarent?); fortasse nam (uers.

22) potius delendúm est II 25 infirmantur -Inst., infirmatur C

ueluti cum is Inst., uelutis C jj 26 capite deminutus Inst., k d á C }¡

27accidat C acciditInst. jj 28 dicemus C, dicuntur Inst. 1

29-75, 2 ( ) addidit Goeschen ex Inst.

74



75- II § 146-449a

fiunt inrita sint; sed el ea, quae iure facta sunt et posteapropter capitis deminutiónem inrita fZunt,) possunt nihilominus rupta dici. sed quia sane commodius erat singulascausas singulis appellationibus distingui, ideo quaedam noniure fieri dicuntur, quaedam iure facta rumpi uel inrita fieri. 5

4 47on tamen per omnia inutilia sunt ea testamenta, quaeuel ab initio non iure facta sunt uel iure facta postea in-rita facta aut rupta sunt. nam si septem testium signissignata sint testamenta, potest scriptus heres secundumtabulas bonorum possessionem petere, si modo defunctus lotestator et ciuis Romanus et suae potestatis mortis tempore

fuerit. nam si ideo inritum factum sit testamentum, quodputa ciuitatem uel etiam libertatem testator amisit, aut 7sin adoptionem se dedit (et) mortis tempore in adoptiuipatris potestate fuit, non potest scriptus heres secundum 45

448 tabulas bonorum possessionem petere. (Raque qui) secun-dum tabulas testamenti, quae aut statim ab initio non iurefactae sint, aut iure factae postea ruptae uel inritae erunt,bonorum possessionem accipiunt, si modo possunt heredi-

tatem optinere, habebunt bonorum possessionem cum re; 2osi uero ab iis auocari hereditas potest, habebunt bonorum

449 possessionem sine re. nam si quis heres iure ciuili insti-tutos sit uel ex primo uel ex posteriore testamento, uel abintestato iure legitimo heres sit, is potest ab jis heredita- 24tem auocare; si uero nemo 11 sit alius iure ciuili beres, ipsi pag. 92

retinere hereditatem possunt, nec ullum ius aduersus eos4 49 a habent cognati, qui legitimo iure deficiuntur. Aliquando

tamen, sicut supra I quoque notauimus, etiam legitimis

§ 147 fere = Inst. 2, 17, 6 fi § 149a , upra] §§ 120. 121.

4 sintGoeschen, suntInst.unt etGoeschen, sunt Inst.2 possunt Goeschen, posset nihilo minus rupta dici C, possumusnihilo minus rupta dicere Inst. fi 5 ( priore loco) fieri C, facta

Inst. fi 8 aut Goeschen, ut? C p 9 sint testamenta C, sunt Inst.40tabulas C tabulas testamentiInst. jj petere C, agnoscereInst. fi 4 4 testator C, om: Inst. p 12 facturo sitInst. fiú ? C Ijtestamentum]conf. Ca ag. 3'07 uers. 26 p 13putaC, orn. Inst.aut is Goeschen, uut his C, aut quia Inst. (probabilius) fi 14 et Inst.,onz. C p 15 fuit C, sit Inst. p16 ( )exempli gratia additum est !18 ruptae Goeschen, nuptae C p 49 modoeomdoachmann

I I6-76, 2conf. Cas i 27 qui quam quia (sic coniecit Fitting) in Cextitisse probabilius est p 28 legitimis] legititnus C.

(tuvo. 5



II§449--454'a

heredibus I potiores scripti babentur, ueluti si ideo non iure Ifactum sit testamentum, quod familia non uenierit aut nunl-

cupationis uerba testator locutus non sit;

gua-ti petant hereditatem450 one

ege Iulia151Potest uf iure facto testamento contraria uoluntate in- 4 o

firmentur. apparet (autem) non posse ex eo solo infirmalritestamentum, quod postea testator id noluerit ualere, usqueadeo, ut si linum eius inciderit, nihilo minus iure ciuiliualeat. quin etiam si deleuerit quoque aut conbusserit ta-bulas testamenti, nihilo minus (non) desinent ualere quae 1 5

151a ibi fuerunt scripta, licet eorum probatio difficilis sit. Quidergo est ? si quis ab intestato bonorum possessionem petieritet is I qui ex eo testamento heres est, petat hereditatem,

20

§ 4 54 u. 91ex eo usque ad 4 3 adeo ut fere=Inst. 2, 47, 7.

4 heredibus] quoq**cpcoi***? C [id est fortasse quoq(ue) here-

dibus] scribiti ? C II3proxima post sit ad sententiam, non ad litte-rarum umbras (conf. Ca et Ca g ) ta fere suppleri uidentur posse: cum,

si agnati petant hereditatem, exccptione doli mali Iexconstitutione

imperatoris Antonini remolueri possint. (§ 150) Sane (ad codicis Cn

ductus Namque lectio e. g. propius accedat) lege Iulia scriptis nonaufertur hereditas, si bonorum possessores exedicto constituti sint.

nam ita demum ela lege bona caduca fiunt etad populum de-ferri iubentur, si defuneto nemo heres uel bonorum possessor

(in Cv fuerit h iz bp) existat. 11 40-77, 4maximam partem suppleuitKrueger ›Kritische Versuche im Gebi_te des roemischen Rechts< pag. 43',con f. C a et Cas 11 4041nfirmentur Goeschen, infirmetur C 1141autem

om. C 11 4 3 ante inciderit in C ad expunctum extat 11 4 4 conbusserit]conbuisple— uel simile aliquid uideturinC n extitisse, con f. C as

1 1

4 5 nihilo minus non]nideominus C, non ideo magis Huschke 114 8est]e' (i. e. cum) C II49-77,4proximapost hereditatem hanc fere sen-tentiam uidentur expressisse: per exceptionem doli mali repelletur; simero nemo ab intestato bonorum possessionem petierit, populus (sicGirard) scripto heredi quasi indigno auferet hereditatem, ne ullomodo ad eum quem testator heredero hahere noluit, ' perueniathereditas (conf. Ca).Husch)ce pro his supplet haec: potest eum p er

exceptionem doli mali repeliere, si modo ea mens testatoris fuisseprobetur, ut ad eos qui ab intestato uocantur, 1peruenat here-

ditas.

76

exonstituti-( ueripossessores

la lege bona caducafiunt et ad populum deferri iubentur, si defuncto nemo



tI§454a-456

jperueniat hereditas ; et hoc ita rescripto impera- pag. 93

toris Antonini significatur.

4 52eredes autem aut necessarii dicuntur aut sui et ne-4 53 cessarii aut extranei. Necessarius heres est seruus cum

libertate heres institutus, ideo sic appellatus, quia siue 5uelit siue nolit, omni modo post mortem testatoris protinus

4 54 liber et heres est. Vnde qui facultates suas suspectas habet,solet seruum suum primo aut secundo uel etiam ulterioregradu liberum et heredem instituere ut si creditoribus,atis non fiat, potius huius heredis quam ipsius testatoris 4 o

bona ueneant, id est ut ignominia, quae accidit ex uendi-tione bonorum, huno potius heredem quam ipsum testa-torem contingat; quamquam apud Fufidium Sabino placeateximendum eum esse ignominia, quia non suo uitio sednecessitate iuris bonorum uenditionem pateretur; sed alio 15

4 55 iure utimur. Pro hoc tamen incommodo illud ei commo-dum praestatur, ut ea, quae post modem patroni sibi ad-

quisierit, siue ante bonorum uenditionem siue postea, ipsireseruentur; et quamuis pro portione bona uenierint, iterumex hereditaria causa bona eius non uenient, nisi si quid 20

ei ex hereditaria causa fuera adquisitum, uelut si 1- Lati- pag. 94

nus adquisierit, locupletior factus sit; cum ceterorum ho-minum, quorum bona uenierint pro portione, si quid post-

4 56 ea adquirant, etiam saepius eorum bona uenire solent. Suiautem et necessarii heredes _sunt uelut filius filiaue, nepos 25

neptisue ex filio, (el) deinceps ceteri qui modo in potestatemorientis fuerunt. sed uti nepos neptisue suus heres sit,

§ 152 = l nst. 2, 4 9pr. {) § 4 53 fere = I nst. 2, 4 9, 4II §454us-que ad 14 bonafere =Inst. 2, 19 1 §455usque ad 49 quamuisfere = Inst. 2194 II§156 = Inst. 2, 49, 2.

4escripto Goeschen, scripto C p 4 seruus Inst., serbum C JJ

5 appcllatus C Inst. (libri deteriores), appellatur Inst. (libri meliores) II

7heres est C, necessarius heres fit Inst. {{ 7-8habet soletC,

habent solent Inst. 119 liberum et om . Inst . 2, 4 9, 4, conf. 2,44 pr., liberum

(esse iubere) et B rem -er p 4 0 huius C, eius Inst. quam ipsius testatorisbona C, bona quam ipsius testatoris Inst. p 4 4 ueneantur C accidit Lach-mann, accedit C1117 patroni C, patroni sui Inst. { l 4 9 pro portione Heise,proptercontractione C, conf. Ca pag. 288 uers. 17 {{ 24-2expectes uetutsiex bnnis Latini defuncti locupletior etc.; Mommsen conicit uelutsi Latinus (defunctus sit etper ea quae ita) adquisierit, locupletioretc. q 24 eorum abundat (soleant Goeschen) uenieri C {{ 25 et Inst., utC11 uelut C, ueluti lnst. {1 filiaue C, filia Inst . { { 26neptisue C, neptisqueInst. { { et Inst., om. C11 ceri C, ceteri liberi Inst. 27 fuerunt C, fuerintInst. {{ uti Cut nst. { { suos heres sit C, sui heredes sint Inst.

77

5*



[ =wr.TE .zSPil

II § 456--464

non sufficit eum in potestate aui mortis tempore fuisse, sedopus est, ut pater quoque eius uiuo patre suo desierit suus

heres esse aut morte interceptus aut qualibet ratione libera-tus potestate; tum enim nepos neptisue in locura sui patris4 57 succedunt. Sed sui quidem heredes ideo appellantur, quia 5

modo domini existimantur; unde etiam si quis intestatusdomestici heredes sunt et uiuo quoque parente quodam-

mortuus sit, prima causa est in successione liberorum. ne-cessarii uero ideo dicuntur, quia omni modo, (siue) uelintsiue (nolint, tara) ab intestato quam ex testamento heredes lo

158 fiunt. sed his praetor permittit abstinere se ab hereditate,1 59 ut potius parentis bona ueneant. Idem iuris est et (in)

uxoris persona quae in manu est, quia filiae loco est, et460 in nuru quae in manu filii est, quia neptis loco est. Quin 4 4

etiam similiter abstinendi potestyttem facit praetor etiam pag. 95

el qui in causa mancipii est, <si) cum libertate heres insti-tutus sit, quamuis necessarius, non etiam suus heres sit,

161 tamquam seruus. Ceteri, qui testatoris iuri subiecti nonsunt, extranei heredes appellantur. itaque libera quoque

nostri, qui in potestate nostra non sunt, heredes a nobis 20instituti [sicut] extranei uidentur. qua de causa et qui amatre heredes instituuntur, eodem numero sunt, quia fe-minae liberos in potestate non habent. serui quoque, qui

§ 457 = Inst. 2, 19 , 2 (( § 158 usque ad 42 bona=lnst. 2,

49, 2 (j § 4 64 usque ad 23 habent =Inst. 2, 19, 3; ad reliqua conf.Inst. 2, 4 9, 3.

4 eum C, eum eamue Inst. (( 2 quoque C, om. Inst. (( 3 qua-

libet C, qualibet alia inst.(j 4 tumC tuneInst. (( sui patris

succedunt C, patris sui succedit Inst. ((6 domestici Inst., dom-nestici C (J parente C, patre Inst. ((quodammodo Inst., quodad modo C (( 7-8 si quis intestatus mortuus Inst., si quis ín-

testatus mor J si quis intestatus' tus C (uerbis nonnullis per erro-rem bis scriptis, sed errore per uncinum indicato) (( 9-10 siueuelint siue nolint taraInst., uelintue C (( 40 testamento Inst.,testat modo Cn II 41 permttitC, permittit uolentibus Inst. (J

hereditate Inst., heredi C ((42 inaddidit Goeschen (( 45 pote-statem Goeschen, post J autem Ca l onf. C a pag. 289 et pag. 304 ( J

4 6ante mancipii in Cn addita est glossa id est mancipato, quamremouit Klenze (( si additum ex coniecturaHuschke, liberet?

C (( 47 quamuis Huschke, curtí C (( 20 heredes] con f. C a pag. 28924 sicut extranei C, extranei heredes Inst.;sicut deleuit htommsen21-22 a matre heredes C, heredes a matre lnst. (j 23 líberos in

potestate C, in potestate liberos Inst.

78



79I § 4 64 ---467

cum libertate heredes instituti sunt et postea a domino

162 manumissi eodem numero habentur. Extraneis autem here-dibus deliberandi potestas data . est de adeund'a hereditate

163 uel non adeunda. Sed siue is cuíabstinendi potestas est, .ínmiscuerit se bonis hereditariis, siue is, cuí de adeunda 5

(hereditate) deliberare licet, adierit, postea relinquendaehereditatis facultatem non habet, nisi si minor sit annorumxxv. nam huius aetatis hominibus, sicut in ceteris omni-bus causis deceptis, ita etiam si temere damnosam beredi-tatem susceperint, praetor succurrit. scio quidem diuum 40Hadrianum etiam maiori xxv annorum ueniam dedisse, cumpost aditam hereditatem grande aes alienum, quod aditaehereditatis tempore latebat, apparuisset.

164.IExtráneis heredibus soletretio dari, id est finis de-pag. 96liberandi, ut intra certum tempus uel adeant hereditatem, 4 5uel si non adeant, temporis fine summoueantur. ideo au-tem cretio appellata est, quia cernere est quasi decernere

165 et constituere. Cum ergo ita scriptum sit HERES TITIYS E S T O ,adicere debemus CERNITOQYEIN CENTVM DIEBYS PROXIMIS QYIBYS

1 66 SCIES POTERISQYE. QVODNI ITA CREVERIS, EXHERESESTOEt qui 20

ita heres institutus est, si uelit heres esse, debebit intradiem cretionis cernere, id est haec uerba dicere QVOD ME

PMEVIVS TESTAMENTO SVO HEREDEM INSTITVIT, EAM HEREDITATEM

ADEO CERNOQVE. quodsi ita non creuerit, finito tempore cre-tionis excluditur; nec quicquam proficit, si pro herede 25

gerat, id est si rebus hereditariis tamquam heres utatur.167 At is qui sine cretione heres institutus sit, aut qui ab in-

te stat o legitimo jure ad hereditatem uocatur, . potest aut

cernendo aut pro herede gerendo uel etiam nuda uoluntatesuscipiendae hereditatis heres fieri; eique liberum est quo- 30

§462=Inst.2,495 (1 §463=Inst.2,495.6 11 ad§464

conf. Isidori orig. 5, 24, 15. 16 11 § 467 usque ad 30 fiers fereInst. 2, 49, 7.

4 libertate Lachmánn, liberiet C 11 3 dataestCestInst. u5 immiscuerit Inst., inmisuerit C 11 hereditaris C, hereditatis codácesInst. u is cuiGoeschen, isui C, extraneus cui Inst. l( 6 hereditateInst., om. C 1 1 7 nisi si C, nisi Inst. 11 annorum? Cn , annis Inst..118 hominibus Inst., hominibus pernnissum est Cli 9 etiamC, etInst. 11 11 annorum? Cn , annis Inst. 11 13 apparuisset C, em.ersissetInst. 1 1 46 fine ex fines correctum C1 (( 23 MAEVIVSLachmann, titiusC il 27 institutus Inst., institusCsitC, estGoeschen (oizm) etFluschke 11 28 potest Inst., pote C.



.fi^

,'II § 467--172ocumque tempore uoluerit, adire hereditatem; ( s ed ) solc t

praetor postulantibus hereditariis creditoribus tempus con-stituere, intra quod si uelit adeat hereditatem, si minus,

468 ut liceat creditoribus bona defuncti uendere. Sicut autem 4(qui) cum cretione heres institutus est, nisi creuerit here- pag. 9 7

ditatem, non fit heres, ita non aliter excluditur, quam sinon creuerit intra idtempus quo cretio finita est; itaquelicet ante diem cretionis constituerit hereditatem non adire,tamen paenitentia actus superante die cretionis cernendo

169 heres esse potest. At is, qui sine cretione heres institutus 4 0est, quiue ab intestato per legem uocatur, sicut uoluntatenuda heres fit, ita et contraria destinatione statim abhere-

1 7d ditate repellitur. Omnis autem cretio certo tempore con-stringitur. in quam rem tolerabile tempus uisum est cen-tum dierum. potest tamen nihilo minus iure ciuili aut 45

longius aut breuius tempus dari; longius tamen interdum171 praetor coartat. Et quamuis omnis cretio certis diebus

constringatur, lamen alia cretio uulgaris uocatur, alia cer-torum dierum: uulgaris lila,quam supra exposuimus, idest in qua adiciuntur haec uerba QVIBVS SCIET POTERITQVE; 20

certorum dierum, in qua detractis his uerbis cetera son-4 72 buntur. Quarum cretionum magna differentia est. nam

uulgari cretione data nulli dies conputantur, nisi quibusscierit quisque seUeredem esse institutum et possit cer-nere. certorum uero dierum cretione data etiam nescientz 25se heredem institutum esse numerantur dies con¡jtinui; item paz. 98

ei quoque, qui aliqua ex causa cernere prohibetur, et eoamplius ei, qui sub condicione heres institutus est, tempus

numeratur; unde melius et aptius est uulgari cretione uti.

§ 169 inde ab 41 sicut fere =. Inst. 2, 497 11§ 471supra § 465.

4 sedaddidit Heffter, om. C 11 3 uelit adeat Huschke, uelintadeant C ( priore a littera ex hcorrecta) 11 4 bona Goeschen, ú C,conf. Ca pag. 310 uers. 51 11scuachrftann, sigui C 11 5 (qui)onz. C 117 est Goeschen (olim), si C 1114quueLachmann, quique C 1uoluntate nuda C, nuda uoluntate Inst. 11 46 interdum] conf. Ca

pag. 272 uers. 1(1 7 cretio ex ceretio correctum C 1120 adiciuntur(conf. Vlp. 22, 31) Huschke, dicuntur C 11scIET Goeschen, siet C25 cretione Goeschen, cretio C 11nescienti Goeschen, nesciente C28 intstitutus C 1129uerba melius et aptius est uulgari cretione utiex glossemate nata esse non mate censet Polenaar; idem longius pro-gressus post numeratur in uersu 29 addit continuum et uerba (pag.81, 1) quia continui dies numerantur deleri iubet; , totam § 173 t am-qttdrn glossemq delet .4lttirhead.



8 1 _I § 473-479

173 continua haec cretio uocatur, quia continui dies numeran-tur. sed quia [bullen] dura est haec cretio, altera in usuhabetur; unde etiam uulgaris dicta est.

474

DE SVBSTIT VTIONIBVS.] Interdum duos pluresue gradusheredum facimus, hoc modo L. TITIVS HERES ESTO CERNITOQVE 5

IN DIEBVS (CENTVM) PROXIMIS QVIBVS SCIES POTERISQVE. QVODNI

ITA CREVERIS, EXHERES ESTO TVM MEVIVS HERES ESTO CERNITOQVE

IN DIEBVS CENTVMet reliqua. et deinceps in quantum ueli-4 75 mus substituere possumus. Et licet nobis uel unum in

unius locum substituere pluresue, et contra in plurium 40

176 locum uel unum uel plures substituere. Primo itaque

gradu scriptus heres hereditatem cernendo fit heres et sub-stitutus excluditur; non cernendo summouetur, etiamsi proherede gerat, et in locura eius substitutus succedit. etdeinceps si plures gradus sint, in singulis simili ratione 4 5

177 idem contingit. Sed si cretio sine exheredatione sit data,id est in haec uerba SI NON CREVERIS, TVM P. MEVIVS HERES

ESTO, illud diuersum inuenitur, quod si prior omissa cre-tione pro herede gerat, substitutum in partem admittit et 4 9

fiunt ambo aequis partibus l heredes. quodsi neque cernat pag. 99

llegue pro herede gerat, tum sane in uniuersum summo-4 78 uetur, et substitutus in totam hereditatem succedit. Sed

Sahino quidem placuit, quamdiu cernere et eo modo heresfieri possit prior, etiamsi pro herede gesserit,. non tamenadmitti substitutum; cum uero cretio finita sit, tuna pro 25

herede gerente admitti substitutum. aliis uero placuit etiamsuperante cretione posse eum pro herede gerendo in par-tem substitutum admittere et amplius ad cretionem reuerti

non posse.479iberis nostris inpuberibus, quos in potestate habemus, 30

non solum ita ut supra diximus substituere possumus, idest ut si heredes non extiterint, alius nobis heres sit; sed

§ 479 fere = Inst. 2, 46 pr. fi supra §§ 174. 477.

4-3uide antecedentem adnotationem « 4 continua C, Etiam continua

Huschke olim II 2 tamen deleuit Boecking altera] alteramCusu Goe-schen, us C 4 substitutionibus Goeschen, substitionibus C Q interdum

Goeschen, ininterdum C 5 hoc ex ho correxit C 1 II 6 CENTVM addiditGoeschen 4 O unius Goeschen, iunius C II 17 in Heffter, si CCREVERIS

Goeschen, crerit C I! 18 inuenitur Goeschen, inuenit C quod Huschke ,quia C 24 uniuersum Goeschen, uniuerso C p 26 admitti] admittit C ( j27 posse delendum uidetur Goescheno 34 substituere] conf. Ca os-sumus Goeschen, possimus C 32 heredes C, ad heredes nobis no nIngle ducunt Inst. 5 heres sitC, sit heres Inst.



iI 479-4812eo amplius ut, etiamsi heredes nobis extiterint et adhucinpuberes mortui fuerint, sit iis aliquis heres; uelut hocmodo TITIVS FILIVS MEVS MIHI HERES ESTO. SI FILIVS MEVS M1HI

<HERES NON ERIT SI VE HERES> ERIT ET PRIVS MORIATVR QVAM IN1 80 SVAM TVTELAM VENEIiIT, TVNC SEIVS HERES ESTO. quo casu si-5

quidem non extiterit heres filius, substitutus patri fit h eres;siuero heres extiterit filias et ante pubertatem decesserit,ipsi filio fit heres substitutus. quam ob rem duo quodam-modo sunt testamenta, aliud patris, aliud filii, tamquam pagioosi ipse filius sibi heredem instituisset; aut certe unum est 4 6

481 testamentum duarum hereditatum. Ceterum ne post obi-tum parentis periculo insidiarum subiectus uideatur pupil-.

lus, in usu est uulgarem quidem substitutionem palamfacere, id est eo loco quo pupillum heredem instituimus ;<nam> uulgaris substitutio ita uocat ad hereditatem sub-15stitutum, si omnino pupillus heres non extiterit; quod acci-dit, cum uiuo parente moritur, quo casu nullum substitutimaleficium suspicari possumus, cum scilicet uiuo testatoreomnia quae in testamento scripta sint ignorentur. illamautem substitutionem, per quam, etiamsi heres extiterit pu-2opillus et intra pubertatem decesserit, substitutum uocamus,separatim in inferioribus tabulis scribimus, easque tabulasproprio lino propriaque cera consignamus, et in prioribustabulis cauemus, ne inferiores tabulae uiuo filio et adhucinpubere aperiantur. sed longe tutius est utrumque genus 2s

substitutionis [separatim] in inferioribus tabulis consignari,quod si ita [consignatae uel] separatae fuerint substitutio-nes, ut diximus, ex priore potest intellegi in altera [alter]

§ 1.80 =Inst.2, 16 pr. et fere=Inst. 2, 46, 20§ 181 indeab 4 3 uulgarem usque ad 4 4 facere et inde ab4 9 illam usque ad 25aperiantur fere=inst. 2,163:ad 46 quod . — 49 ignorantur conf.Theophilus 2, 16, 3 (edit. Ferrini pag. 488uers. 26-28).

1 etiamsi C, et si Inst. p4 () addidit Goeschen ex Inst.rius

Inst., hic pries C Q5 tunc Inst., tunc esto C6substitutus C,tulle substitutus Inst. {I patri Inst., patris C Q7siuero suppleuitGoeschen ex Inst. 11 . heres extiterit C, extiterit heres Inst. 119aliut

patris aliut C, alterum patris alterum Inst. II42uideatur Goeschen,

uidereturC45

am addidit Goeschen, om. C11 48 scilicet Goe-schen, scilicetetC9 illam Inst., atillaC20etiamsi Goeschen, sietiam C, et si Inst. 1122abulis Goeschen, tabuli C25tutius Goe-schen, utius C 1126separatimet 27 consignatae uel uerba deleuitMommsen II 27 quod Goeschen, quae C Q si itaGoeschen, sita CU

substitutiones Gueschen, substitutione C (i addidit Ci) 1128 ex Goeschen!et C 11alter deleuit Goeschen,



----- 83"

I §184,-.--188

182 quoque idem esse substitutus. I I Non solum autem heredibus pa?. 401,institutis inpuberibus liberis ita substituere possumus, utsi ante pubertatem mortui fuerint, sit is heres quem nos

uoluerimus, sed etiam exheredatis. itaque eo casu si quidpupillo ex hereditatibus legatisue aut' donationibus propin- 5

quorum adquisitum fuerit, id omne ad substitutum pertinet.1 83 Quaecumque diximus de substitutione inpuberum libero-

rum uel heredum institutorum uel exliéredatorum , eadem184 etiam de postumis intellegemus. Extraneo uero heredi in-

stituto ita substituere non possumus, ut si heres extiterit 10-et intra aliquod tempus decesserit, alius el heres sil; sed

hoc solum nobis permissum est, ut eum per fideicommissumobligemus, ut hereditatem nostram totam uel <pro>parterestituat; quod ius quale sit, suo loco trademus.

1 85icut autem liberi homines, ita et serui, tam nostri 45

1 86 quam alieni, heredes scribi possunt. Sed noster seruussimul et liber et heres esse iuberi debet, id est hoc modoSTICHVS SERYYS ñiEYS LIBER HERESQYE ESTO, uel HERES LIBERQYE

187 ESTOnam si sine libertate heres institutus sit, etiamsi

postea manumissus fuera a domino, heres esse non potest, 20quia institutio in persona eius non constitit; ideoque licetalienatus sit, non potest iussu domini noui cernere here-

188 ditatem. cuna libertate uero heres II institutus siquidem pag. 402

in eadem causa durauerit, fit ex testamento liber et indenecessarius heres. siuero ab ipso testatore manumissus 25

§ 182 fere = Inst. 2, 16, 4 II § 183 = Inst. 2, 164 li § 184 fere

= Inst. 2, 16, 9 jj suo loco] §§ 248 seqq. § 488 inde ab 23 heres =Inst. 2, 14, 4.

4 autem Inst.,autC Ij 2 possumus Goeschen, possimus CutCcum deterioribusexnstitutionum codicibus, ut etInst. codd.mebiores

IIis heres C, eis heres is Inst.II exheredatis Inst.,

exhereditatis C II 5 proinquorum Ci I 6 omne ad Inst., omine ahC II pertinet C, pertineat Inst. codd. meliores

II7 liberorum Inst., libe-rum C II 9 intellegemus C, intellegimus

Inst. Q uero C, uero uel filiopuberi Inst. Il 10 possumus Goeschen, possum C II heres sit C, sitheres Inst. 11 12 per Inst., pro C II 13 nostramexostrum cor-rectum C l II totam C, uel totam Inst. ( fortasse rectius) fi pro Inst.,om. C ti 15 etexet correctum C i I 19ESTO Góeschén, estesto C

I ^

24 persona eius Goeschen, personae C, conf. Ca ag. 264 uers. 56 I

constititGoeschen, consta CI24 eadem Inst.,eaCII

durauerit C,manserit Inst. II 24-25 et inde necessarius heres C, heresque ne-cessarius Inst. 11 25 ab ipso C, a uiuo Inst .



84I 188-493

fuerit, suo arbitrio hereditatem adire potest. quodsi alie-natus sit, iussu noui domini adire hereditatem debet, quaracione per eum dominus fit heres; nam ipse neque heres

189 neque liber esse potest. Alienus quoque seruus heres in-

stitutus si ineadem causa durauerit, iussu domini here-ditatem adire debet; si uero alienatus ab eo fuerit autuiuo testatore aut post mortem eius , antequam cernat,debet iussu noui domini cernere; si uero manumissus est,

190 suo arbitrio adire hereditatem potest. Si autem seruusalienus heres institutus est uulgari cretione data, ita in- 4 0tellegitur dies cretionis cedere, si ipse seruus scierit seheredem institutum esse, nec ullum inpedimentum sit, quo-

minus certiorem dominum faceret, ut illius iussu cernerepossit.

19 1ost haec uideamus de legatis. quae pars iuris extra 45

propositam quidem materiam uidetur; nana loquimur de hisiuris figuris, quibus per uniuersitatem res nobis adquirun-tur; sed cum omni modo de testamentis deque heredibusqui testamento instituuntur locuti sumus , non sine causa 1 9

sequenti loco (( poterit haec iuris materia tractari.

ag. 103[DE LEGATIS.]

192 Legatorum itaque genera sunt quattuor . aut enfila peruindicationem legamus aut perdamnationem aut sinendimodo aut per praeceptionem.

4 93er uindicationem hoc modo legamus TITIO uerbi gratia 25IIOIIINEitiI STICHVDi DO LEGO ; sed <el>sialterutrum uerbumpositum sit, ueluti DO aut LEGO, aeque per uindicationemlegatum est; item, ut magis uisum est, si ita legatum

§ 189 fere = Inst. 2, 4 4, 1 II § 191 = Inst. 2, 20 pr.

1 hereditatem adire C, adire hereditatem Inst. () 2 sit C, fuerit

Inst .omini Inst., domin Cua Cn, t ea Inst.ipsae? C,

ipse aienatusInst. II 3-4 heres neque liber C liber neque

heres Inst.5 domini C, eius domini uel domini eius 1nst. I I5-6 hereditatem adire C, adire hereditatem Inst. 0 8 si uero C, at

siInst. () 9 potest. si autem Hollweg, aut potest autem aut potosiautem C; possis etiam hace temptare:potest. at(si) (conf. Ca pag.237 uers. 18) 11 40 intellegitur Goeschen, igitur C II 42 instiutum C

47 per Inst., pro C II 48 omnimodo C, omnino Inst. (codices plurimi) I I

49 instituuntur Inst., instituunt C

0 poterit C, potest Inste ( ^

26sed etHeffter, sedCQ alterutrum Goeschen, alteru(m) ? C

27 pro ueluti expectes aliam particulam (e. g. aut)8 uisum est]

uisus est? C, ron;: Ca.



85-- II § 493-497

fuerit SVtiIITO,, uel ita sIBI HABIJTO, uel itaCANTO, aeque per

194 uindicationem legatum est. Ideo autem per uindicationemlegatum appellatur, quia post aditam hereditatem statim

ex iure Quiritium res legatarii fit; et si eam rem legata-rius uel ab herede uel abalio quocumque qui eam pos- 5

sidet petat, uindicare debet, idest intendere suam rem

1 95 ex jure Quiritium esse. In eo solo dissentiunt prudentes,

quod Sabinus quidem et Cassius ceterique nostri praecep-tores quod ita legatum sit statim post aditam hereditatelmputant fieri legatarii, etiamsi ignoret sibi legatum I esse 4 0

[dimissum], sed posteaquam scierit etlegaltum,proinde esse atque silegatum non esset; Nerua uero et

Proculus ceterique illius scholae auctores non aliter putantrem legatarii fieri, quam si uoluerit eam ad se pertinere. 4 4

sed hodie exdiui I'üAntonini it constitutione hoc magis pa,_. 104

iure uti uidemur, quod Proculo placuit; nam cum legatusfuisset Latinus per uindicationem coloniae, Deliberent, in-quit, decuriones, an ad se uelint pertinere, proinde ac si

196 uni legatus esset. Eae autem solae res per uindicationemlegantur recte, quae ex iure Quiritium ipsius testatoris 20

sunt. sed eas quidem res quae pondere numero mensuraconstant placuit sufficere, simortis tempore sint ex iureQuiritium testatoris, ueluti uinum oleum frumentum pecu-niam numeratam. ceteras res uero placuit utroque temporetestatoris exiure Quiritium esse debere, idest et quo 25faceret testamentum et quo moreretur; alioquin inutile est

197 1egatum. Sed sane hoc ita est iure ciuili. postea ueroauctore Nerone Caesare senatusconsultum factum est, quo

3quia) C?ander, qui Cr el CII41 dimissum (corruptumex demissum?) glossema deleuit Huschke II sed Goeschen, etCIIpostscierit quid inCfuerit (conf. Ca) , dici nequit; expectes et repu-diauerit; codicis C ductus ad et ce(ss)erit quadrant, quod lamen ab

huius loci sententia atienum est, uel adeiecerit, unde profectusFitting coniecit e(t re)iecerit, quod tameaa usu loquendi sollemni uixcommendatur uersus 9-2ita restituendos esse conicit Mommsen:statim post aditam hereditatern putant fieri legatarii, etiamsi ignoret

sibi legatum demissum esse;posteaquam scierit et omiserit lega-tum, proinde esse atque si legatum nonesset

3 aliterGoe-

schen, anteC6 uidemur Goeschen, uideuidemurC7 perGoeschen, pro C II 19 eae Lachmann, ade?Cconf. C a I 24 ceterasres uero Cn,Gaium ceteras uero aut ceteras uero res scripsissesuspiceris II 26 faceret Goeschen, facere CIIest CD , sse Huschke (^

$8 quo Goeschen, quod C,



y

II § 497-2036cautum est, ut si eam rem quisque legauerit quae eiusnumquam fuerit, proinde utile sit legatum, atque si optimoiure relictum esset; optimum autem ius - est per damnatio-

nem legati, quo genere etiam aliena res legari potest, sicut198 inferius apparebit. Sed si quis rem suam legauerit, deinde 5post testamentum factum eam alienauerit, plerique putantnon solum jure ciuili inutile esse legatum, sed nec exsenatusconsulto confirmari. quod ideo dictum I est, quia pag. 405et si per damnationem aliquis rem suam legauerit eamquepostea alienauerit, plerique putant, licet ipso iure debea- 4 0tur legatum, tamen legatarium petentem posse per excep-tionem doli mali repelli, quasi contra uoluntatem defuncti

199 petat. Illud constat, si duobus pluribusue per uindicatio-nem eadem res legata sit, siue coniunctim siue disiunctim,et omnes ueniant ad legatum, partes ad singulos pertinere 45et deficientis portionem collegatario adcrescere. coniunctimautein ita legatur TITIn ET SEIO HOM INEM STICHYMDO LEGO;

disiunctim ita LTITIO HOMINEM STICHYM DO LEGO. SEIO EVNDEM

200 HOMINEMDOLEGO:Illud quaeritur, quodsub condicione

peruindicationem legatum est, pendente condicione cuius 2o

sit. nostri praeceptores heredis esse putant exemplo statu-liberi, id est eius serui, qui testamento sub aliqua condi-cione liber esse iussus est; quem constat interea heredisseruum esse. sed diuersae scholae auctores putant nulliusinterim earn rem esse; quod multo magis dicunt de 4 3 0 2 5quod [sine condicione] pure legatum est, antequam lega-tarius admittat legatum.

201er damnationem hoc modo legamus HERES MEVS STICHYM

§ 497 inferius]§ 202 II § 203 fere = Inst. 2, 20, 7,

2 utileGoeschen, utilie C Jj 4 legati duce Lachmanno Huschke

(conf. Vlp. 24, 9^^), legatumCJ) 7nec Goeschen, ne C Jj 48 istichum

C Jj 24 sit Huschke, esset C jj praeceptores Goeschen, praeceptor C JJ

23 interea Goeschen, interex Cjj24 diuersae Goeschen, diuerso

C Jj 25 eam Goeschen, ea C Jj . 26yerba sine condicione deleuit

Polenaar Jj 28isticumCJj 29DARE Goeschen, darem C, DARE

L VCIO T1TIC1 Huschke ti 31 ita Goeschen, iitaC () rem additum ex con-

iectura, om, C,

SERVYM MEN IR DARE DAMNAS ESTO ; sed et Si DATO 11 scriptum pag. 40202 fuerit, per damnationem legatum est Eoque genere legati 30tiam aliena res -legari potest, ita u.t heres redimere (rerñ>et03 praestare aut aestimationem eius dare debeat. Ea quoque

es quae. in rerum natura non est, si modo futura est, per



87__.I § 203.--207

damnationem legari potest, uelut FRVCTVS QVi IN ILLO FVNDO

20 4 . NATI BRVNT, aut QVOD EX ILLA ANCILLA NATV11 ERIT. Q u o dautem ita legatum est, post aditam hereditatem, etiamsi purelegatum est, non, ut per uindicationem légatum, continuolegatario adquiritur, sed nihilo minus heredis est. et ideo 5

legatarius in personam agere debet, id est intendere here-

dan sibi dare oportere; et tum heres, si (res> mancipi sit,mancipio dare aut in iure cedere possessionernque traderedebet; sinec mancipi sit, sufficit sitradiderit. nam si

mancipi rem tantum tradiderit nec mancipauerit, usuca- 4 0

pione pleno iure fit legatarii; conpletur autem usucapio,

sicut alio quoque loco diximus, mobilium gulden) rerum.205 anno, earum uero quae solo tenentur biennio. Est et illa

differentia huías (et>per uindicationem legati, quod si ea--demresduobus pluribusue per damnationem legata sit, 4 5

siquidem coniunctim, plane singulis partes debentur, sicutin illo <quod per>uindicationem legatum est, siuero dis-iunctim, singulis solidum debetur. ita fit, ut scilicet heres pag. 107

alteri rem, alteri aestimationem eius praestare debeat. et in

coniunctis deficientis portio non ad collegatarium pertinet, 20sed in hereditate remanet.9206

uod autem diximus deficientis portionem in per dam-

nationem quidem legato inhereditate. retineri, in per uin-dicationem uero collegatario adcrescere, admonendi sumasante legem Papiam hoc iure ciuili ita fuisse; post legem 25

uero Papiam deficientis portio caduca fit et ad eos pertinet,207 qui ineo testamento liberos habent. Et quamuis prima

causa sit in caducis uindicandis heredum liberos habentium,

deinde si heredes liberos non habeant, legatariorum liberoshabentium, tamen ipsa lege Papia significatur, ut collega- 30

§ 204 alio — loco] §42.

4uelut C, ueluti Inst. Q 7 res addidit Goeschen, om. C 40 usu-capione] usucapionemCexpectes conpleta demum usucapioneuel simile aliquid 13 tenentur Goeschen, teneantur C fi 14 etadditum ex coniectura fi 4 5 damnationem Goeschen, damnicontrac-

tionem C, conf. Ca pag. 3054 7 quod per om. C

indicationem]

uindicaii? C q 4 8 solidum debetur] solidae deuentur C, conf. Vlp.24, 13 in fine 0 uerba ita fit dolencia esse putat Polenaar

0 con-

iunctis Goeschen, coniuctis C

1 remanet Goeschen, remanetur

C 22 portionem in Goeschen, aut portionem aut portione in? C23 retineri Goeschen, retinere C 25 pro hoc possis etiam id supplere,conf. C a uisse Goeschen, fuisset C 30 significatur ex signifacaturcon ectum C.



•

II § 207-- 245

tarius coniunctus, si liberos habeat, potior sit heredibus,208 etiamsi liberos habebunt. Sed plerisque placuit, quantum

ad hoc ius, quod lege Papia coniunctis constituitur, nihil

interesse, utrum per uindicationem an perdamnationemlegatum sit.

209inendi modo ita legamus HERES mEVS DAMNAS ESTO SI-2 10 NERE L. TITIVM HOMINEM STICHVM SVMERE SIBIQVE HABERE. Quod

genus legati plus quidem habet <quana>per uindicationemlegatum, minus autem quam per damnationem. nam eo 9modo non solum suam rem )( testator utiliter legare potest, pag. 108sed etiam heredis sui; cum alioquin per uindicationem nisi

suam rem legare non potest, per damnationem autem cuius-2 4 4 libet extranei rem legare potest. Sed siquidem mortis testa-toris tempore res uel ipsius testatoris sit uel heredis, planeutile legatum est, etiamsi testamenti faciendi tempore neu- 4 5

212 trius fuerit. Quodsi post mortem testatoris ea res heredisesse coeperit, quaeritur an utile sit legatum. et pleriqueputant inutile esse. quid ergo est? licet aliquis eam remlegauerit, quae neque eius umquam fuerit neque postea here-dis eius umquam esse coeperit, exsenatusconsulto Nero-2oniano proinde uidetur, ac si per damnationem relicta esset.

213 Sicut autem per damnationem legata res non statim postaditam hereditatem legatarii efficitur, sed manet heredis eousque, donec is [heres] tradendo uel mancipando ueliniure cedendo legatarii eam fecerit, ita et insinendi 25modo legato iuris est; et ideo huius quoque legati nominein personam actio est QVIDQVID HEREDEM EX TESTAMENTO DARE

214 FACERE OPORTET. Sunt tamen qui putant ex hoc legato non

uideri obligatum heredem , ut mancipet aut in iure cedat 29aut tradat, sed sufficere, ut legatarium rem sumere patia- pag. 4 0 9

tur; quia nihil ultra el testator imperauit, quam ut sinat,24 5 id est patiatur, legatarium rem sibi habere. Maior illa dis-

sensio in hoc regato interuenit, si eandem rem duobus plu-ribusue disiunctim legasti; quidam putant utrisque solidam

6DAniNAS Goeschen, daredamnas C (conf. C a pag. 262 uers. 20) II

ESTOGoeschen, eto C (( 8 quam addidit Goeschen (( per Goeschen,

pro Ca9 damnationem Goeschen, damnacorit•nem C, conf. Ca

pag. 305 ((49ostea et 20umquam esse coeperit delet Mommsen

20umquam Goeschen, unrque C 1121utile ante uidetur desideratur,conf. § 197 ((24 heres C, deleuit Polenaar 25 eam ex esam correc-

tum C (( 28sunt]conf. Ca (1hoc Goeschen, h CII34uoeschen, ui

C (( 33 rem Goeschen, res C (j84 disiunetim Goeschen, disiuctim C.

88



II § 215-219

deberi, [sicut per uindicationem;] nonnulli occupantis essemeliorem condicionem aestimant, quia cum eo genere legatidamnetur heres patientiam praestare, ut legatarius rem ha-

beat, sequitur, ut si priori patientiam praestiterit et is remsumpserit, securus sit aduersus eum qui postea legatum 5petierit, quia neque habet rem, ut patiatur eam abeosumi, neque dolo malo fecit, quominus eam rem haberet.

216er praeceptionem hoc modo legamus L. T I T I r s I I O n I I -217 NEM sTICHVBI PRAECIPITO.Sed nostri quidem praeceptores

nulli alii eo modo legari posse putant, nisi el qui aliqua 4 0ex parte heres scriptus esset • praecipere enim esse prae-

cipuum sumere; quod tantum in eius persona procedit, quialiqua ex parte heres institutus est, quod is extra podio-24 8 nem hereditatis praecipuum legatum habiturus sit. Ideo-

que si extraneo legatum fuerit, mutile est legatum; adeo 4 5

ut Sabinus (( existimauerit ne quidem ex <senatus>consulto pag. 410

Neroniano posse conualescere: nam eo, inquit, senatus-consulto ea tantum confirmantur, quae uerborum litio iureciuili non ualent, non quae propter ipsam personara lega-tarii non deberentur sed Iuliano et Sexto placuit etiam 20

hoc casu ex senatusconsulto confirmari legatum: nam exuerbis etiam hoc casu accidere, ut iure ciuili mutile sitlegatum, inde manifestum esse, quod eidem aliis uerbisrecte legatur, ueluti per uindicationem, per damnationem,sinendi modo; tune autem uitio personae legatum non ua- 25

lere, cum el legatum sit, cui nullo modo legari possit,uelut peregrino, cum quo testamenti factio non sit; quo

24 9 plane casu senatusconsulto locus non est. Item nostri prae-

ceptores quod ita legatum est nulla <alia>ratione putantad § 217 conf. Theophilus 2, 20, 2 (ed. Ferrini pag. 207, 7-121

ad § 219 conf. Theophilus 1. c.• %_ , ,

4sicut per uindicationem C, deleuit Polenaar, sicut per damna-tionem Goeschen (conf. § 205) { 1 4 is Goeschen , isi C H 5 securus Goeschen,secuurus C116 habet rem Goeschen, haberem C118 legamus Goeschen,legatumus C I TITIVS Goeschen, titious C 11 esset Heffter, esse C, sitHuschke 11 4 2 personam C ll 4 6 quidem íta in C scriptum est,uQ littera

eminens uermiculato emblemate (non littera aliqua) ornaretur (conf. C a

pag. XXVII uers. 25)11

ex senatusconsulto Goeschen, excoc C, conf. Capag. 3 'O2 0 20 deuerentur C, debentur Huschke O et ex ex correctum Ci,conf. Mommsen inZeitschrift für Rechtsgeschichte uol. VII pag. 479 1

23 lude Goeschen, unde C i^ esse Goeschen, est C 11 24 legetur Huschke ( ^per(priore loco) Gbschen, pro C 11per (posteriore loco) Goeschen, etper C 11 uerba per uindicationem et per darnnationem ut glossema deletLachmann, omnia inde ab uelutiusque adsinendmodo (uers. 25)Poienaar 28 plane ex planes correctum C 1 1129alia addidit Lachmann.

89



II § 219--224

0posse _ consequi eum cui ita fuerit legatum quam iudiciofamiliae erciscundae, quod inter heredes de hereditate er-ciscunda, idest diuidunda, accipi solet; officio enim iu-

dicis id contineri, ut ei quod per praeceptionem legatum220 est adiudicetur. Vnde intellegimus nihil aliud secundum 5nostrorum praeceptorum opinionem per praeceptionem le-gari posse, nisi quod testatoris sit; nulla enim alia resquam hereditaria deducitur in hoc iudicium. itaque si nonsuam rem eo modo testator legauerit, jure quidem ciuili pa;. 111inutile erit legatum; sed ex senatusconsulto confirmabitur. 1 0

aliquo tamen casu etiam alienam rem <per) praeceptionemlegari posse fatentur; ueluti si

quis eain rem legauerit,quam creditori fiduciae causa mancipio dederit; nam offi-cio iudicis coheredes cogi posse existimant soluta pecuniamuere eam rem, ut possit praecipere is cui ita legatum sit. ,^ 5

221 Sed diuersae scholae auctores putant etiam extraneo perpraeceptionem legari posse proinde ac si ita scribatur TITIVs

HOMINEM s •riCIIVM CAPITO, superuacuo adiecta PRAEsyllaba;ideoque per uindicationem eam rem legatam uideri. quaesententia dicitur diui Hadriani constitutione confirmata esse. 20

222 Secundum hanc igitur opinionem si ea res ex jure Quiri-tium defuncti fuerit, potestaegatario uindicari, siue isunus ex heredibus sit siue extraneus; quodsi in bonis tan-tum testatoris fuerit, extraneo quidem ex senatusconsultoutile erit legatum, heredi uero familiae erciscundae iudici g 25

officio praestabitur; quodsi nullo jure fuerit testatoris, tam223 heredi quam extraneo ex senatusconsulto utile erit. Siue

tamen heredibus secundum nostrorum opinionem, siue etiam

extraneis secundum illorum opinionem, duobus pluribusueeadem res coniunctim aut disiunctim legata fuerit, singuli 30

II partes habere debent.ag. 442

224AD LEGEMFALCIDIAM. 71.1Sed olrm quidem licebat totumpatrimonium legatis atque libertatibus erogare nec quicquam

niam soluere C

5 praeeipere is Goeschen, percipere ei C (

I

16 sed Goeschen, ed C (( diuersae scholae Goeschen, diuelse soles

II 48 syllaba Goeschen, syllabar C? (1 20 constitutione Goeschen,onstitutionem C ((92 potestGoeschen, posse C 11 27sineC,

siMommsen 11 32 olim Goeschen, olum C II licebat exiceatorrectora C. eum Goeschen, cura C

ilfuerit Goeschen, fuerint C 1( quam

Goeschen, quod C (1 11 aliquo Goeschen, aliquod C II per addiditGoeschen (( 44-45 soluta pecunia luere Lachmann, solutam pecu-



9 1

I § 224---234

heredi relinquere praeterquam inane nomen heredis; idquelex : xiI tabularum permittere uidebatur, qua cauetur, utquod quisque de re sua testatus esset, id ratum haberetur,

his uerbisVTI LEGASSIT SVAE RE/, ITA IYSESTOquare , qui

scripti heredes erant, ab hereditate se abstinebant, et id-4225 circo plerique intestati moriebantur. Itaque lata est lex

Furia, qua, exceptis personis quibusdam, ceteris plus milleassibus legatorum nomine mortisue causa capero permissumnon est. sed et haec lex non perfecit quod uoluit; quienim uerbi gratia quinque milium aeris patrimonium ha-40bebat, poterat quinque hominibus singulis millenos asses

226 legando totum patrimonium erogare. Ideo postea lata estlex Voconia, qua cautum est, ne cui plus legatórum no-mine mortisue causa capere liceret, quam heredes caperent.ex qua lege plane quidem aliquid utique heredes habere 4 5uidebantur; sed tamen fere uitium simile nascebatur; nam inmultas legatariorum personas distributo patrimonio poterat(testator) adeo heredi minimum relinquere, ut non expe-diret heredi huius lucri gralltia totius hereditatis onera sus- paz. 143

227 tinere. Lata est itaque lex Falcidia, qua cautum est, ne so

plus ei legare liceat quam dodrantem. itaque necesse est,ut heres quartam partem hereditatis habeat. et hoc nunc

228 iure utimur. In libertatibus quoque dandis nimiam licen-tiam conpescuit lex Fufia Caninia, sicut in primo commen-tario rettulimus.5

229v. DE INVTILITER RELICTIS LEGATIS. »•] Ante heredis in-stitutionem inutiliter legatur, scilicet quia testamenta uimex institutione heredis accipiunt, et ob id uelut caput et

fundamentum intellegitur totius testamenti heredis institu-230 tio. Pari ratione nec libertas ante heredis institutionem so231 dari potest. Nostri praeceptores nec tutorem eo loco dari

ad §225. 226 conf. Theophilus 2, 22 pr. (j § 227 conf. Inst, 2, 22 pr.

^228 in primo comentario] 1 §§ 42 seq. u § 229 = Inst. 2, 20, 34§ 230nst. 2, 20, 84.

4 LEGASSIT svAE ItEI Goeschen, legasset suae res C uquare Goe-schen, quaae Cn, qua de causa mauult Kaib Roem. Juristen 89, 2

5 heredes] conf. C a ag. 269 inf. 117 qua Goeschen, quae C ( ( 4 ca-perent Goeschen, caperentur C 11 16 nascebatur Goeschen, nascebantur

C (( 48 testator dubitanter additum est duce Boeckingio (conf. Ca ag.

807 uers. 24) (( 4 9 heredi Goeschen, hedi C gratiam C (( 24 dodram-tem C11 22 nunc Goeschen, nec C7 inutiliter Inst., utiliter C (128 heredis .C, heredum Inst. 11uelutC, ueluti I n s t .aput et C ,

caput atque Inst. 11 31 praeceptores Goeschen, praeceptor C tutorernGoeschen, tutores C.

GAIVB, e



II § 231-237----92

posse existimant; sed Labeo et Proculus tutorem posse dari,232 quod nihil ex hereditate erogatur tutoris datione. Post mor-

tem quoque heredis inutiliter legatur, id est hoc modo cvaiMERES MEVS MORTVVS ERIT, DO LEGO, aut DATO.

ita autemrecte legatur CVMMERES < MEVS) MORIETVR, quia non post 5mortem heredis relinquitur, sed ultimo uitae eius tempore.rursum ita nonpotest legari PRIDIE QVAM MERES mEVS Mo-

233 RIETVR; quod non pretiosa ratione receptum uidetur. Ea- pag. i14234 dem et de libertatibus dicta intellegemus. Tutor uero an

post mortem heredis dari possit quaerentibus eadem for-1 ositan poterit esse quaestio, quae de <eo> agitatur qui anteheredum institutionem datur.

235D E POENAE CAUSA RELICTIS LEGATIS.1 Poenae quoque no-mine inutiliter legatur. poenae autem nomine legari uide-tur, quod coercendi heredis causa relinquitur, quomagis 45

heres aliquid faciat aut non faciat; ueluti quod ita legaturSI MERES MEVS FILIAM SVAM TITIO IN MATRIMONIVM CONLOCAVERIT,

x<MIMA>5EI0 DATO, uel itaSI FILIAM TITIO IN MATRIMONIVM

NON CONLOCAVERIS, X MILIA T1TIO DATO; sed et si heredem,<si) uerbi gratia intra biennium monumentum sibi non fe- 2 o

cerit, x <milia) Titio dare iusserit, poenae nomine legatumest; et denilque ex ipsa definitione multas similes species236

ossumus. Nec libertas quidem poenaenomine dari potest, quamuis de ea re fuerit quaesitum.

237 De tutore uero nihil possumus quaerere, quia non potPst 25

datione tutoris heres conpelli quicquam facere aut non fa-cere; ideoque <datur, poenae nomine tutor datus fuerit, magis sub condi-cione quam poenae nomine datos uidebitur.

§ 232 usque ad 7 morietur conf. Inst. 2, 20, 35 b § 235 usque

ad 46 non faciat fere = Inst. 2, 20, 36.

4 existimant Goeschen, existimantur C 11 putant post dari addiditGoeschen 11 5 MEVSaddidit Boecking YORIETVR Goeschen, moriatur C 1I

40 forsitamC11 44 quae Goeschen, quamCo addidit Goeschen

46 heres C; is Inst. alii codices , om. alii U 4 8 SIMIA addidit Goeschen

4 9-20 heredem (si) Ruschke, á C, conf. Ca pag. 270 21 dare Huschke

dari C if ad iusserit Goeschen addit (testalor) 11 22-23 inter species

et possumus uidetur inC fuisse cirlcumspicere; expectes fingere uel

efficere uel simile aliquid 9 25 potest Goeschen, post C !f 27 lacunamMommsen e. g. sic supplet: ideoque (etsi secundummentem testa-

toris is qui tutor) datus est poenae nomine etc.



--m-PM93---r

I § 238-24$

238ncertae personae legatum inutiliter relinquitur. in-certa autem uidetur persona, quam per iiícertam opinionemanimo suo testator subicit, uelut currz ita legatum sit QVI pag. 115

PRIMYSAD FVNVS MEYM VENERIT El HEIdES MEYSX<A1ILId> DATO.

idem iuris est, sigeneraliter omnibus legauerit QVICVhiQvE 5

AD FYNYS MEVM , VENERIT. in eadem causa est, quod ita relin-quitur QVICVMQYE FILIO MEO IN MATRIMONIVñí FILIAM SYAM CON-

LOCAYERIT, El HERES MEVS S MILIA DATO. illud quoque quodita relinquitur QVI POST TESTAMENTVM(SCRIPTY M PRIhfI>

CONSVLES DESIGNATI ERYNT, aeque incertis personis legariuidetur. et denique aliae multae huiusmodi speciessunt. subcerta uero demonstratione incertae personaerecte legatur, ueluti EX COGNATIS MEIS QUI NVNC SYNT QYI

PRIMVSAD FVNVSMEVMYENERIT El X MILIA ITERESMEYS DATO.

239 Libertas quoque non uidetur incertae personae dari posse, 15

quia lex Fufia Caninia iubet nominatim seruos liberari.240 Tutor quoque certus dari debet. Postumo quoque alieno241 inutiliter legatur. <Est>autem alienus postumus, qui natus

inter suos heredes testatori futurus non est. ideoque exemancipato quoque filio conceptus nepos extraneus postumus 20

est; item qui in utero est eius quae jure ciuili non intel-242 legitur uxor, extraneus postumus patris intellejjgitur. Ac pag. 116

ne heres quidem potest institui postumus alienus; est enim243 incerta persona. Cetera uero quae supra diximus ad le-

gata proprie pertinent. quamquam non inmerito quibusdam 25

placeat poenae nomine heredem instituí non posse ; nihil

§238 inde ab 4 incerta --- 3 subicit et inde ab 5 QVICVñIQVE — 13SVNT

fere = Inst. 2, 20, 25 II § 239 fere = Inst. 2, 20, 25 II § 240Inst. 2, 20, 25 ji § 241 usque ad 20 postumus est =Inst. 2, 20, 26§ 243 supra] § 229. 232. 235.

9 uidetur persona C, ad persona uidetur ducunt lnst. II per in-

certam opinionem C, incerta opinione Inst. () 3 subicit Goeschen,subicitur C ue(lut cuna)? C, ad ueluti si ducere uidentur fere Inst. llá VENERIT Goeschen uenit C ^^ MILIA addidit Goeschen ti8 quod : Inst.,in

eadem causa est quod Cconf. u. 6 II 9 ita C, bisInst. (¡ post

Inst., pos C 1110 O addidit Huschke ex Inst.

ncertis personis C,

incertae personae Inst.

4 aliae multae C, multae aliae Inst.

45 incertae persone dari posse C, posse incertae personae dad Inst.(codices meliores) jj16nominatim Inst., nominatum C

8 est Inst.,

orn. C II 49 testatori C, testatoris Inst. II 20 emancipato Inst., man-

cipato C jj (quo)que? C, om Inst. i 20-21 post(umus est)? C, erat(ut solent pro est praesenti) postumus auo Inst. {i 21jure] iniure C,conf.ag. 320 uers. 30.

6*



94 - --_--l[ § 243-249

enim interest, utrum legatum dare iubeatur héres, si, fe-.cerit aliquid aut non fecerit, an coheres ei adiciatur, quiatam coheredis adiectione guara legati datione conpellitur,ut aliquid contra propositum suum faciat aut non faciat.

244n ei, qui in potestate sit eius quem heredem institui- 5

mus, recte legemus, quaeritur. Seruius recte legan putat,sed euanescere legatum, si quo tempore dies legatorumcederé solet, adhuc in potestate sit; ideoque siue pure le-gatum sit et uiuo testatore inpotestate heredis esse de-sierit, sitie sub condicione et ante condicionem id acciderit, 4 odeberi legatum. Sabinus et Cassius sub condicione rectelegari, pure non recte, putant; licet enim uiuo testatorepossit desinere in potestate heredis e,sse, ideo tamen in-utile legatum intellegi oportere, quiaquod nullas uireshabiturum foret, si statim post testamentum factura deces- 45

sisset testator, hoc ideo ualere, quia uitam longius traxerit,absurdum esset. sed IIdiuersae scholae auctores nec sub pag. 117

condicione recte legari, quia, quos in potestate habemus,eis non magis sub condicione quam pure debere possumus.

245Ex diuerso constat abeo qui in potestate <tua) est herede soinstituto recte tibi legari ; sed si tu per eum heres exti-tenis, euanescere legatum, quia ipse tibi legatum debere

non possis; siuero filius emancipatus aut seruus manu-missus erit uel in alium translatus, et ipse heres extiteritaut alium fecerit, deberi legatum.8

246unc transeamus ad fideicommissa.247.8 Et prius de hereditatibus uideamus. Inprimis igitur

sciendum est opus esse, ut aliquis heres recto iure insti-tuatur eiusque fidei committatur, ut eam hereditatem aliirestituat; alioquin inutile est testamentum , in quo nemo 3a

249 recto iure heres instituitur. Verba autem [utilia] fideicom-missorum haec [recte] maxime in usu esse uidentur PETO,

ad § 244 conf. Theopbilus 2, 20, 32 II §, 246 = ínst. 2, 23 pr. § 247= Inst. 2, 23 pr. § 248 = Inst. 2, 23, 2 § 249 fere = 1nst. 2, 24, 3.

6 legemus Goeschen, lecemus C (i 8 pro cedere solet expectaricederet monuit Mommsen potestate Goeschen, pote C fi 46ideo ex

modeo correduría CuitamGoeschen, utitam C 047 scholae

Goeschen, sichole C fl 18 ptitant post legari addit Goeschen,li 20 tuaaddidit Goeschen 26 nunc Inst., bine C II 27 hereditatibus C, heredi-

tatibus fideicommissariis Inst.

8 heres recto jure C, recto iure

testamento heres Inst. 11 29 committatur Inst., committabatur C

31 recto iure C, om. Inst. utilia C, om. Inst. ^^ 3B recte C, om. lnst.



I! § 249---253

ROGO, POLO, FIDEI CobiMITTO; quae proinde firma singula250"sunt, atque si omnia in unum congesta sint. Cum igitur

gcripserimus <L.>TITIVS I3ERES ESTO, possumus adicere ROGO

TE L. TITI PETOQVI3 A TE, VT CVM PRI111Vñ1 POSSIS HEREDITATEM

MEAM ADIRE , C. SRIO REDDAS RES 7'ITVAS. pOSSUmuS autem et 5de parte restituenda rogare; et liherum est uel sub con-dicione uel pure relinquereideicommissa, uel ex dieag . 1 , 1 s

254 certa. Restituta autem hereditate is qui restituit nihilominus heres permanet; is uero qui recipit hereditatem

252 aliquando heredis loco est, aliquando legatarii. Ohm au- iotem nec heredis loco erat nec legatarii, sed potius emptoris.

tunc enim in usu erat el cui restituebatur hereditas, nummouno eam hereditatem dicis causa uenire ; et quae stipula-tiones (inter uenditorem hereditatis et ern.Morem interpona so-lent, eaedem interponebantur>inter heredem et eum cui 4 5restituebatur hereditas, id est hoc modo: heres quidemstipulabatur ab eo cui restituebatur hereditas, ut quidquidhereditario nomine condemnatus fuisset, siue quid aliasebona fide dedisset, eo nomine indemnis esset, et omnino

si quis cum eo hereditario nomine ageret, ut recte defen- 20deretur; ille uero qui recipiebat hereditatem inuicem sti-pulabatur, ut si quid ex hereditate ad heredero peruenisset,id sibi restitueretur, ut etiam pateretur eum hereditarias

253 actiones procuratorio aut cognitorio nomine exequi. Sedposterioribus temporibus Trebellio Maximo et Annaeo Se- 25neca consulibus senatusconsultum factum est, quo cautumest, ut si cui hereditas ex fideicommissi causa restituta sit,

§ 250 = Inst. 2, 23, 2 II § 251 fere = Inst. 2, 23, 3 II ad § 252conf. Theophilus 2, 23, 3 § 253 usque ad 96, 6 coepit fere =Inst. 2, 23, 4.

1 uolo C, uolo mando Inst. U fidei C, fidei tuae Inst. J( proindeCn, perinde Inst. p firma singula C, singula firma Inst. )) 2 sint C,essent Inst. f i 3 L.] Lucius Inst., ora. C4 petoque a te C, onz. Inst. n5 C.] gato C, eam Gaio Inst. restituas Inst., restuas C (I 6 rogareC, heredem rogare Inst. () 6-7 sub condicione uel pure C, pura

uel sub condicione Inst. () 7 fideicommissa C, fideicommissum Inst. ()8certa C, certo Inst. O hereditate Inst., hereditatem C p is qui C,is quidem qui Inst. (codices Plurimi) II 9 permanet (sic Inst.) ex manetcorrecturn C j) 4 0-11 autem nec Savigny, autem ne C p 12 usu Goe-schen, su C p 1 4-15 O addidit Goeschen (conf. §§ 254. 257) p 19 de-

disset Goeschen, dedisse C indemnis esset Savigny, indenisset C ()23 ut C, (et) ut Huschke II 24-25 sed posterioribus temporibus C,et in Neronis quidem temporibus Inst. (j 27 cui C, om. Inst.

95



II § 253--$556actiones quae iure ciuili heredi et in heredem conpeterent,<ei> et in eum darentur, cui ex fideicommisso restituta essethereditas. per quod senatusconsultum desierunt illae cau-tiones in usu haberi.raetor enim utiles actiones ei et pag. 41 9

in eum qui recepit hereditatem quasi heredi et in here- 5

254 dem dare coepit, eaeque in edicto proponuntur. Sed rur-sus quia heredes scripti, cum aut totam hereditatem autpaene totam plerumque restituere rogabantur, adire here-ditatem ob nullum aut minimum lucrum recusahant, atqueob id extinguehantur fideicommissa, postea Pegaso et Pu-40sione <consulibus> senatus censuit, ut ei qui rogatus essethereditatem restituere, proinde liceret quartam partem re-

tinere, atque e lege Falcidia in legatis retine.l:e conceditur.(ex singulis quoque rebus, quae per fideicommissum relin-cuntur, eadem retentio permissa est.) per quod senatus- 4 5consultum ipse <heres> onera hereditaria sustinet. ille au-tem, qui ex fideicommisso reliquam partem hereditatisrecipit, legatarii partiarii loco est, id est eius legatarii cuipars bonorum legatur; quae species legati partitio uocatur,quia cum herede legatarius partitur hereditatem. unde 2oeffectum est, ut quae solent stipulationes inter heredem et

partiarium legatarium interponi, eaedem interponantur intereum, qui ex fideicommissi causa recipit hereditatem, et he-redem, id est ut et lucrum et damnum hereditarium pro

255 rata parte inter eos commune sit. Ergo siquidem non plus 2s

quam dodrantemereditatis scriptus heres rogatus sit pag. 420

restituere, tum ex Trehelliano senatusconsulto restituitur

§ 254 fere = Inst. 2, 23, 5 § 255 usque ad 97, 8Trebelliano=

Inst. 2, 23, 6.

1 actiones C, omnes actiones Inst. If 2 ei Inst., om. C esset Cn,

estInst.3 per Cpost Inst. (non inepto) II 6 eaeque Goeschen,

aeque C (! rursus C, om. Inst. U 9 aut C, uel Inst. 11 4 0 postea

Pegaso et Pusione consulibus] potest (?) pegaso et Pusione Cp,postea Vespasiarii Augusti temporibus Pegaso et Pusione con-sulibus Inst. II 44 esset Inst., est C II 42 proinde Cn,perinde Inst. ^l

43 e C, Qm. Inst. in C, exInst. retinere Inst. (ex emendatione?),

retinendis C, quod uocabulum ex glossemate natum esse suspicatur1 1 7 o mms e n 1! 45 per C, post Inst. (cum Theophilo) II 16 heres Inst.,

om. CII 47 relioquam partem hereditatis recipit C, recepit partem

hereditatis Inst. II 22 eaedem Inst., eadem C

3 fideicommissi

causa Cn , fideicommisso Inst .

ecipit Goeschen, recipi C

4 ut

et Inst., ut est C II 26 quam Inst., quan C7 tum C, tunc Inst.



97I § 255-259

hereditas, et in utrumque actiones hereditariae pro rata partedantur, in heredem quidem jure ciuili, in eum uero, quirecipit hereditatem, ex senatusconsulto Trebelliano. quam-

quam heres etiam pro ea parte quam restituit heres per-manet eique et in eum solidae actiones conpetunt; sed nonulterius oneratur nec ulterius illi dantur actiones, quam

256 apud eum commodum hereditatis remanet. At si quis plusquam dodrantem uel etiam totam hereditatem restituere

257 rogatus sit, locus est Pegasiano senatusconsulto.ed isqui semel adierit hereditatem, si modo sua uoluntate ad- loierit, siue retinuerit quartam partem sine noluerit retinere,

ipse uniuersa onera hereditaria sustinet; sed quarta qui-dem retenta quasi partis et pro parte stipulationes inter-poni debent tamquam inter partiarium legatarium et here-dem; si uero totam hereditatem restituerit, ad exemplum 4s

emptae et uenditae hereditatis stipulationes interponendae; 258 sunt. Sed si recuset scriptus heres adire hereditatem ob

id, quod dicat eam sibi suspectam esse quasi damnosam,cauetur Pegasiano senatusconsulto, ut desiderante eo, cui 49

restitu ere rogatus est, iussu

raetoris adeat et restituat, pag, 121proindeque ei et in eum qui receperit <hereditatem), ac-

tiones dentur, ac iuris est ex senatusconsulto Trehelliano.quo casu nullis stipulationibus opus est, quia simul et huicqui restituit securitas datur, et actiones hereditariae el et

259 in eum transferuntur qui receperit hereditatem. Nihil au- 2s

tem interest, utrum aliquis ex asse heres institutus auttotam hereditatem aut pro parte restituere rogetur, an exparte heres institutus aut totam eam partem aut partís par-tem restituere rogetur; nam et hoc casu de quarta parteeius partis ratio ex Pegasiano senatusconsulto haberi solet.3o

§ 256=Inst. 2, 23, 6 (( § 257=nst. 2, 23, 6 (( § 258=nst.2, 23, 6 § 259 usque ad 29 casu = Inst. S, 23, 8.

4et Inst., set C fi 2 dantur Goeschen, dant C fi 4permanetGoeschen, permanent C fi 6ilti ex illu eorrectumC fi 7 quis C, om .Inst. (( 9est Goeschen, . et Cfi set isC, et heres Inst. (( 10 semel

Inst., smel Cfi 12 sustinet Goeschen, sustinetur C h 4 4 partiariumInst. , partiarum C () 15 ad exemplum C, om. Inst. (( 19 pegasianoInst., casiano C fi 20restituat C, restituat hereditatem Inst. U

21 proindeque C, perindeque Inst. (( recepit (uel recípit) heredi+atemInst., receperit C (j 22 ac C, acsi Inste (( est Inst., esset C (( senatus—consulto trebelliano C, trebelliano senatusconsulto Inst. fi 25 re—ceperít C, recepít (uei recipit) Inst. (( 26 institutus Inst., institualurC (( 27 rogetur C, rogatur Inst. ji 29rogetur C, rogatur Inst. u3 0 pegasiono C.



iI•-§ 260-266$260 Potest autem quisque etiam res singulas per fideicom-missum relinquere, uelút fundum hominem uestem argen-tum pecuniam, et uel ipsum heredem rogare, ut alicuirestituat, uel legatarium, quamuis a legatario legari non

264 possit. Item potest non solum propria testatoris res per 5fideicommissum relinqui, sed etiam heredis aut legatariiaut cuiuslibet alt,erius. itaque et legatarius non solum deea re rogari potest, ut eam alicui restituat quae ei legatasit, sed etiam de odia, siue ipsius legatarii siue aliena sit.[sed] hoc solum obseruandum est, ne plus quisquam ro- 4 ogetur aliis restituere, quam ipse ex testamento ceperit;

262 nam (i quod amplius est, inutiliter relinquitur. Cum autem pag. 42šaliena res per fideicommissum relinquitur, necesse est eiqui rogatus est aut ipsam redimere et praestare, aut ae-stimationem eius soluere, sicut iuris est, si per damnationem 1 5aliena res legata sit. sunt tamen qui putant, sirem perfideicommissum relictam dominus nonuendat, extinguífideicommissum; sed aliam esse causam per damnationemlegati.

263ibertas quoque seruo per fideicommissum dari potest,o264 ut uel heres rogetur manumittere uel legatarius. Nec inter-

est, zctrum de suo proprio seruo testator roget, an de eo qui265 ipsius heredis aut legatarii uel etiam extranei sit. Itaqúeet alienus seruus redimí et manumitti debet. quodsi do-minus eum non uendat, sane extinguitur fideicommissaria 25libertas, quia hoc casu pretii conputatio nulla interuenit.

266 Qui autem ex fideicommisso manumittitur, non testatoris

§ 260= Inst. 2, 24 pr. I) § 264 fere _ Inst. 2, 24, 4 p § 262 us-

que ad 45 soluere = Inst. 2, 24, 4 u§ 263 = Inst.2, 24,2§ 261 s

Inst. 2, 24, 2 § 265 usque ad 25 uendat et inde ab 25 extinguitur --16quia =Inst. 2, 24,2§ 266 = lnst. 2, 24, 2.

4 quisque C, quis Inst. a res singulas C, singulas res Inst .

2 uelut C, ueluti Inst.estem Inst., ucteste C uel uctestem Cn (

3 pecuniamC, pecuniam numeratamInst. 5 itempotest C, potest

autem Inst. 1 1 6 etiam C, et Inst.8 alicui Inst., aliqui C 1 1 legata

C, relicta Inst. (j 9 legatari C, oro. Inst. H 40 sed C, om. Inst. recto,

utuidetur4 aliis Calicui Inst. II 44 ipsam Inst., ipsum C

45 eius suppleuit Goeschen exInst.sicut iuris est si Goeschen,s ** umiri * ^ es Cteste Bluhmio, conf. Ca 1 46 aliena Goeschen,

alienam C n 21uel eres Cn , heres eum(uel eum heres) Inst. ^(

24-22suppleuit Goeschen exInst. "g 23 itaque et Cet Inst. librideteriores, itaque Inst. libri meliores II 24 seruus Inst., serus C

29 fideicommisso Cn, causa fideicommiasi Inst.



99 II § 266-273

fit libertus, etiamsi testatoris seruus fuerit, sed eius qui267 manumittit. at qui directo testamento liber esse iubetur,

uelut hoc modo STICHYS SERVVS <ME YS>LIBER ESTO uel hocSTICHV1If SERVVM MEVM LIBERVM ESSE IVBE O, iS RpSYUS testatorisfit libertus. nec alius ullus directo ex testamento liberta- 5tem habere potest, quam qui utroque tempore testatoriséz iure Quiritium fuerit, et quo faceret testamentum et quo

.oreretur.268iMultum autem differu,nt ea, quae per fideicommissum pag. 423

269 relincun!tur, ab bis quae directo iure legantur. Nam ecce 40

per fideicommissum etiam — (— heredis relinqui potest;

270 cum alioquin legatum

inutile sit. I Itemintestatas moriturus potest ab eo, ad quem bona eius per-tinent, f ide icommissum alicui relinquere; cum alioquin ab eo

.270 a legari non possit. Item legatum codicillis relictum non ali-45ter ualet, quam si a testatore confirmati fuerint , id estnisi in testamento cauerit testator, ut quidquid in codicillisscripserit, id ratum sit; fideicommissum uero etiam non

271 confirmatis cgdicillis relinqui potest. Itero a legatario le-

gari non potest; sed fideicommissum relinqui potest. quin 20etiam ab eo quoque, cui per fideicommissum relinquimus,272 rursus alii per fideicommissum relinquere possumus. Itera

seruo alieno directo libertas dari non potest; sed per fidei-273 commissum potest. Item codicillis nemo heres institui po-

§ 267 usque ad 2 iubetur et inde ab 4 ipsius =Inst. 2, 24, 2.

4 (fuerit)? C [conf. Ca], sit Inst. 11 2 at] ad C, at is Inst. N testa-mento ex testamentos correctum C 11 3 MEVS addidit Goeschen propterproxime sequentia 11 4 is Goeschen, hi(s)? C, om. Inst., conf. ad uers. 21 14 et 7 suppleuit Goeschen ex Inst. (in quibus 7 uerba ex iure Quiritiumdesunt) 11 8-9 de rubricae uestigiis incertissimis con f. C a j) 10 quaeGoeschen, qui C, conf. Ca pag. 290 11 44. 12 lacunae ad Epit. 2, 7, 8fortasse sic ad sententiam suppleri possunt: etiam ab herede heredisrelinqui potest; cum alioquin legatum ita relictum inutile sit; conf .tamen Ca : sane inCn ost cum alioquin legatum non dissimile ueri

est extitisse haec nisi testamento facto; Huschke censet haec, quae nosex Epit. 2, 7, 8 restituimus, aGaio commemorata quidem esse, sed inC intercidisse ante § 270; idem Huschke uersus 44-42 hoc modo supplet:etiam ante heredis (institutionern) relinqui potest; *cum alioquinlegatum testamentum initio datum inutile sit, conf. Ulp. 25, 8 11 43 in-testatus Goeschen, intestatos C f 14 5 suppleuit Goeschen ad Epit. 2, 7,311 17 cauerit Goeschen; in C paulo plures litterae uidentur extitisse,-uelut cauerit ipse: conf. Ca 11 20 sed] de Cn conf. Ca pag. 300 uérs. 351124 institui Goeschen, , instituti C.



II $$78-280 1 00 —

test neque exheredad, quamuis testamento confirmati sint.t is qui testamento heres institutus est, potest codicillis

rogari, ut eam hereditatem alii totam uel ex parte resti-tuat, quamuis testamento codicilli confirmati non sint. a

2741 Item mulier, quae ab eo qui centum milla aeris census est pag. 42per legem Voconiam heres institui non potest, tamen fidei-

275 commisso relictam sibi hereditatem capere potest. Latiniquoque , qui hereditates legataque directo iure lege Iunia

276 capere prohibentur, ex fideicommisso capere possunt. Itemcum senatusconsulto prohibitum sit proprium seruum mi- 4 onorem annis xxx liberum et heredem instituere, plerisqueplacet posse nos iubere liberum esse, cum annorum xxx

277 erit, et rogare, ut tunc illi restituatur hereditas. Item quam-uis non <possimus) post mortem eius , qui nobis heres ex-titerit, alium in locum eius heredero instituere, tamen pos- 45sumus eum rogare, ut cum morietur alii eam hereditatemotam uel ex parte restituat. et quia post mortem quoque

heredis fideicommissum dad potest, idem efficere possumuset siita scripserimus CVU TITIVS HERES MEVS MORTVVS ERIT,

VOLO 'HEREDITATEM MEAM AD P. MEVIVM PERTINERE. utroque au - 20

tem modo, tam hoc quam illo, Titius heredem suum obli-278 gatum relinquit de fideicommisso restituendo. Praeterea

legata < per) formulam petimus ; fideicommissa uero Romaequidem apud consulem uel apud eum praetorem, qui prae-cipue de fideicommissis ius dicit, persequimur, in prouin- 25

279 ciis uero apud praesidem prouinciae. Item de fideicom-missis semper II in urbe ius dicitur; de legatis uero, cum pag. 425

280 res aguntur. Itera fideicommissorum usurae et fructus de-bentur, si modo moram solutionis fecerit qui fideicommis-

4uerba neque exheredari utrumcasu necne desint in Epit. 2, Y, 8,

certo diiudicari nequit; conf. etiam Kalb Roem. Juristen pag. 81 1 1

2 atGoeschen, aut C )) 6 heres Goeschen, heredes Cn, conf. Ca pag.270 )) instituí Goeschen, instituti ex institutio correctum C 8 legataque

Goeschen, legataquia C, conf. Ca pag. 290 inf. Q 40 senatusconsulto C,

de lege Aelia Sentía (con f. C a pag. 275 uérs. 9 et pag. 257 med.)

cogitauit Goeschen I) 41afluís C; an annorumscribendum duceCramero? )) 12 nos ex neos correctum C 4 4 possimus addidit Goe-schen ) ) 18post potest intercidisse ut supra quoque diximus uet sirnile

aliquid collata Epil. 2, 7, 8 uerisimile est )) 24 Títius Rohrscheidt, titiumC )) suum Rohrscheidt, sum22 relinquitRohrscheidt, relinquitur C fi

23 per addidit Goeschen petimus Goeschen, petimos C )¡ 25 de ex re

correctum C 1 )) peruinciis C u 28 aguntur. Itero) sic potius uisum est

scribendum esse quam aguntur (omisso itero); in C est agunit ., onf.

Ca pag. 273 uers. 2!segq. ; ceterum con f. Rudorff inActis Academias

Berolinensis a. 1865 pag. 335.



101I § 280-286s

sin] debebit; legatorum uero usurae non debentur; idquerescripto diui Hadriani significatur. scio tamen Iuliano pla-cuisse, in eo legato quod sinendi modo relinquitur idem

iuris esse quod in fideicommissis; quam sententiam et his281 temporibus magis optinere uideo. Item legata Graece scripta 5

282 non ualent; fideicomtnissa uero ualent. Item si legatumper damnationem relictum heres infitietur, in duplum cumeo agitur; fideicommissi uero nomine semper in simplum

283 persecutio est. Item (quod) quisque ex fideicommisso plusdebito per errorem soluerit, repetere potest; at id quod ex 4ocausa falsa per damnationem legad plus debito solutúm sit,

repetí non potest. idem scilicet iuris est de eo Pegata],quod non debitum uel ex hac uel ex illa causa per erro-rem solutum fuerit.

284rant etiam aliae differentiae, quae nunc non sunt. ut5285 ecce peregrini poterant fideicommissa capere; et fere haec

fuit origo fideicommissorum. sed postea id prohibitum est;et nunc ex oratione diui Hadriani senatusconsultum factum

286 est, ut ea fideicommissa fisco uindicarentur. Caelibes quo- pag. 426

que,qui perlegem Iuliam hereditates legataque capere 20prohibentur, olim fideicommissa uidebantur capere posse.

286a Item orbi, qui per legem Papiam [ob id quod liberos nonhabebantl dimidias partes hereditatum legatorumque per-dunt, olim solida fideicommissa uidebantur capere posse.sed postea senatusconsulto Pegasiano proinde fideicommissa 25quoque ac legata hereditatesque capere posse probibiti sunt;eaque translata sunt ad eos, qui (in eo) testamento liberos

habent, aut si nullus liberos habebit, ad populum, sicut iuris

2—3 placuisse Goeschen, placisse C

sinendi Goeschen, sinedi

C5 graece Goeschen, graeges C u 7 infitietur Goeschen, infietur C8eoGoeschen, ego Cquod addidit Goeschen II 42iuriis C ^legato deleuit Savigny 16fideicommissa capere: et fere haec Goe-schen, fidem commissam (conf. Ca ag. 268) facere et ferro hae(aut hac) C II 47 fideicommissorum Goeschen, fideicommissa C48 diui Goeschen, diuisunt Cenatusconsultum Goeschen, senatus-

consultus CII 49fisco Goeschen, fico C

0 Iuliam Goeschen,julianas? C, Iuliam testamentarias Huschke U 24 uidebantur Goe-

schen, uidehatur C j) 22 papia C

erba uncinis inclusadeleuit Po-

lenaar jj 23 hereditatum Goeschen, hereditarium C (ortum ex here-ditatium?)

5 pecasiano C

6 legata hereditatesque Goeschen,

legatum hereditastesque C fi posse Goeschen, possem C; fortasse de-lendum est posse7ddidit Polenaar, conf. 2, 2068 millasLachmann, nullos Cabebit Lachmann, habebintCicut iiurisC, conf. Ca pag. 320.



II § 2861---III §

est in legatis et in hereditatibus , quae eadem aut simili287 ex cau(sacaduca fiunt. I)tem olim incertae persona()

uel postumo alieno per fideicomnaissum relinqui poterat,

quamuis neque heres instituí neque legari ei posset; sedsenatusconsnito , quod auctore diuo Hadriano factum est, 5idem in fideicommissis quod in legatis hereditatibusque

288 constitutum est. Item poenaé nomine iam non dubitaturnec per fideicommissum quidem relinqui posse.

289ed quamuis inmultis iuris partibus longe latior causasit Gdeicommissorum quam eorum quae directo relincuntur, 40in quibusdam tantumdem ualeant, tatuen tutor non alitertestamento dari potest quam directo, ueluti hoc modo LI-BERIS MEISTITIVS TVTOR ESTO, uel ita LIBERIS MEIS TITIVM TV-

TOREM Do; per fideicommissum uero dari nonpotest.

(OONMENTAlí1 VS TER TIVS.)

5

Intestatorum hereditates (ex) lege xll tabularum primum2 ad suos heredes pertinent. Sui autem heredes existimantur

liberi qui in potestate morientis fuerunt; ueluti filius filiaue,nepos neptisue (ex filio), pronepos proneptisue ex nepote filio

§§ 4 —17 -= Collatio 16, 2 11 § 4 .— Inst. 3, 4, 4 11 § 2 = Inst.8, 4,2et2v.

4simili Goeschen, simile C 2 ( 7 addidit Polenaar N4posset

.Huschke, possit C 115 diuo Goeschen, diro C') 6 idem in Goeschen,id in C (in superscripsit corrector?) 119in Goeschen, uiuel ut C Nmultis Goeschen, multus C 11 41ualeant Goeschen, ualent C

1113 TITIVS

Goeschen, tius C 11 TVTOR Goeschen, tutores C11

44fideicommissum]conf. Ca pag. 268 uers. 6

11uero dariGoeschen, dar ueroC 1 1

45—pag. 4 03, 47] unum folium in C periit, cuius prior pagina scrip-tura uacua fuisse uidetur; sane in Collatione uix quicquam quod maius

spatium requirat omssumesse persuade: Institutionum et Epitomaeconsensus 1 1 16 Intestatorum — pag. 103 47post suppleuit Goeschenex Collatione (tom. III pag. 190; B = codex Berolinensis, V = codex

Vercellensis, W = codex Vindobonensis), adhibitis ad §§ 4. 2. 4 simulInstitutionibus (conf. Epit. 2, 8) 1 1 46 intestatorum Cotl., intestatorum

autem Inst 1 1 ex Inst., om. Cgtl. 11 47 sui Inst.,siColl. il 18 liben'

Coll., ut et supra diximus Inst. (ex Gaio, ut uidetur, conf. Gai 2, 456) 1 )

fuerunt Inst. (codd. meliores) et W, fuerint BV et Institutionum codicesdeteriores 11 filiaue Institutionum codices deteriores, filia uelBW,filiaue uel I; filia Institutionum codices meliores U 49 ex filio Inst.,am. Colt.



103 III §2-7

nato prognatus prognataue. nec interest, (utrum) naturales(sint) liben an adopLiui. ita demum tamen nepos neptisue •et pronepos proneptisue suorum - heredum numero sunt I - si

praecedens persona desierit <in potestaté parentis esse, siuemorte id acciderit,) siue alia.. ratione, ueluti emancipatione. 5

nam si per id tempus quo quisque moritur flius in potestateeius sit, nepos ex eo suus heres esse non potest. idem elin -ceteris deinceps liberorum personis dictum intellegemus.

3 Vxor quoque quae in manu uiri est ei sua heres est, quia f liaeloco est. itere nurus quae in filia manu est, n am et haec 40

neptis loco est. sed ita demum era sua heres , (si) filius,

;; cuus n manu fuerit, cum pater moritur, in potestate.. eiusnon sit. idemque dicemus et de eaquae in nepotis manu

4matrimonii causa sit, quia proneptis loco est. Postumi quo-- que, (qui) si uiuo parente nati essent, in potestate eius fu-15

5 turi forent, sui heredes sunt. Idem iuris est de his, quorum .nomine ex lege Aelia Sentía uel ex senatusconsul.to postmortem patris causa probatur. nam et hi uiuo patre causa pag. 427

6 probata in potestate eius futuri essent. Quod etiam de

eo filio, qui ex prima secundaue mancipatione post mortem 2o7 patris manumittitur, intellegemus. Igitur cum filius filiaueet ex altero filio nepotes neptesue extant, pariter ad here-ditatem uocantur; nec qui gradu proximior, est, ulteriorem

§§ 2-7 = Collatio 46, 2 II § 4= Inst. 3, 4, 2b u § 7 indo ab21cum =Inst. 3, 4, 6.

^ utrum Inst., om. Coll. I) 2 sint uel sunt Inst., om. Coll.---5 ( jaddidit Goeschen ex Inst., Qm. Coll. 6 idInst., idem Coll. (eotempore Epit.)

uisque Coll., quis Inst., aliquis Epit.oritur

Haloander, morietur B W, moriatur V, moreretur Inst7 idemColl., idque lnst. 8 intellegimus Coll. cum codicibus nonnullis Institu-tionum 99 uiri est ei scripsi, eius est is B, eius est in Y, eius estualere et W 1400 loco B, in loco W, locusVI 4 2 Iuera] eius Coll. !^cum V, dum B W 11 4 3 dicimus Coll. in] om. BW, deV (I 44 causas%t quia ('quae BY)] cause ita W 945qui Inst., om. Coll. eius Coll.et Institutionum codices deteriores, orn. Institutionum codices meliores fi

45 futuri Inst., futuris Coll. 11 4 6 sui B Inst., síbi VW ll 17 nominePithoeus, nomina Col!. II 18 probatur nam et hi uiuo patre causa C,om. Coll. 19 quod C, om. Coll. II etiam C, et Col!. II 20 secundaueGoeschen, secundaque C et Coll. ({ mancipatione V, mancipationem C,emancipationeWaemancipationemB21 intellegemus C, intellegi-mus Coll. igitur C, onz. Coll. 22 nepotes neptesue C, nepote neptcueW, nepotes uae B, nepotesue nepte V, nepos neptisue Inst. hextantC Inst., existent Coll. it 23 gradu C et Inst., gradum Col!. proximiorC Inst., proprio V, proprium BW.



excludit. aequum enim uidebatur nepotes neptesue in pa-tris sui locum portionemque succedere. pari ratione et sinepos neptisue sit ex filio et ex nepote pronepos pronep-

8 tisue, simul omnes uocantur ad hereditatem. Et quia pla-

cebat nepotes neptesue, ítem pronepotes proneptesue in 5parentis sui locum succedere, conueniens esse uisum estnon in capita, sed <in) stirpes bereditatem diuidi ; ita utfilius partem dimidiam hereditatis ferat et ex altero filioduo pluresue nepotes alteram dimidiam ; ítem si ex duo-bus filas nepotes extent, ex altero filio unus forte uel duo, loex altero tres aut quattuor, ad unt.cmaut ad duos dimidiapars pertineat et ad tres aut quattuor altera dimidia.

9 nullus sit suorum heredum, tune hereditas per-4 0 tinet ex eadem lege xü tabularum ad agnatos. Vocantur paa. lis

autem agnati, qui legitima cognatione iuncti sunt. legitima 45

autem cognatio est ea, quae per uirilis sexus personas con-iungitur. itaque eodem patre nati fratres agnati sibi sunt,qui etiam consanguinei uocantur, neo requiritur, an etiam

§§ 7-40oIlatio 16, 2 i( § 8= Inst. 3, 4, 6 (( § 40 inde ab

47 ilague fere = Inst. 3,2, 4.

_ ./N~ ..^.

4 excludit aecum C (cum Inst.), excludite cum V, excludit cum

W, excludit et quam B Quidebatur C, uidetnr Con., esse uidetur

Inst. ji neptesue C Coll., neptesque Inst. {( 2 portionemque C Col l ., om .Inst. p 3 neptisue Coll., neptisque C Inst. p proneptisue Coll. Inst.,neptisue C II 4 simul omnes uocantur ad hereditatem C, simuluocantur Coll. Inst. notabili consensu p placebat C Coll., placuit Inst. i1

5 neptesue C Coll., neptesque Inst. codices alii, om. alii proneptesue

CColl., proneptesque (uel et proneptes) Inst. II 6 parentis C Inst.,patris W, patri BV (j 7 in stirpes Coll. Inst., stirpes C jj hereditatem

W Inst., hereditates C, hereditatis BY jj diuidi ita C, diuidit B V ,

diuidi W Inst. 8 partem dimidiam C Inst., dimidiam partem B

Vpost emendationem) W, partem omittit V ante emendationem 11 ferat

et C, fruat B, fuerat V W, habeat et Inst. jj 40 extent B, extent et C,

existant et W, extant et Inst. (j filio C Coll., am. Inst. (j uel duo C,

aut duoInst. , uelColl. 11 44 ad unum —42 quattuor C Inst. , orn.

Col!. p 44 unum Inst., unium C liad duos C et Institutionum codices

deteriores, duos Instilutionurn codices meliores 1 1 dimidia ex dimidiam

correctum C jj 12pertineat et C, pertinet Inst. (j aut quattuor C, uel

ad quattuor Inst. jj 43 ante Si rubricara DE AGNATISaddit Coll. (( 14 exCet B, et exWad agnatos uocantur Coll., adgnatosuouocantur

C lj 46est ea C, hoc est Coll. jj per uirili sexu B, ex uirili sexu W,

purilis sexsus C j( personas] persona C B, personae W j( 16-18

suppleuit Lachrnann ex Coll. et ex Inst. (I47sibil uisi Col! . 11 48 qui

etiam Coll., qui et Inst. jj an etiam CInst., anCol!.



105

II § 4 0-4 4

matrera eandem habuerint. ítem patruus fratris filio et in-uicem is illi agnatus esb. eodem numero sunt fratres patrue-les inter se, id est qui ex duobus fratribus progenerati sunt,

quos plerique etiam consobrinos uocant. qua ratione sci-licet etiam ad plures gradus agnationis peruenire poteri- 5

99 mus. Non tamen omnibus simul agnatis dat lex xii tabu-larum hereditatem, sed his qui tum, cum certum est ali- _

42 quem intestatum decessisse, proximo gradu sunt. Nec ineo iure successio est. ideoque si agnatus proximus here-ditatem omiserit uel antequam adierit decesserit, sequen-40

93 tibus nihil iuris ex lege conpetit. Ideo autem non mortis

tempore quis proximus fuerit requirimus, sed eo tempore,quo certum fuerit aliquem intestatum decessisse , quia siquis testamento facto decesserit, melius esse uisum est tuncrequiri proximum, cum certum esse coeperit neminem ex 4 3

4 eo testamento fore heredem. Quod ad feminas tamen at-tinet, in hoc iure aliud in ipsarum hereditatibus capien—pag. 4 29

dis placuit, aliud in ceterorum [bonis] ab his capiendis.nam feminarum hereditates proinde ad nos agnationis iure

redeunt atque masculorum; nostrae uero hereditates ad fe- 20minas ultra consanguineorum gradum non pertinent. ita-que soror fratri sororiue legitima heres est, amita uero etfratris filia legitima heres esse (non potest. sororis autemnobis loco est> etiam mater aut nouerca, quae per in manumconuentionem apud patrem nostrum iura filiae nacta est. 25

§§40-44=Collatio 46, 2 ij § 44 fere _ Inst. 8, 2, 4.

4 matrem eandem C Coll., eandem matrem Inst. p patrus C3 inter se C Coll., om. Inst.

rogenerati C Coll., procreati Inst. ^

4scilicet CCon., 0/71. Inst, p 6 agnatis Coll. Inst., agnatiis Ctabularum C Con., om. Inst. cum Epit. o7quiColl. Inst., qui-

bus Cp tumcumC, tuno Coll., tunc . . . . cum Inst. (inuersosimul uerborum ordine)fi 8ntestatum C Inst., intestato Coll .decessisse CInst., decessisset BV, discessisset W ii 9 agnatus C,heredes B, heredem V W p 9-10 hereditatem omiserit uel ante-

quam C, omiserit uel antequam hereditatem Coll. ii 42 fuerit Pole-naar, erit C Coll. 1113quia C, quam Col!. ii 44 tune Coll., tuncetiis?C ii 16 eo om. Coll. ^ fore heredem C, heredem fore Coll. .ij quod]

qu, quid V, quedan W ii 47 inhoc C, hoc Coll. ii 48 placuit C ,placet Col!. p bonis C, om. Cal. p 49 nam C, nam et Con. ii here-ditates Col!. et fortasse C n in quo (amen fortasse quidem hereditatestic! quoque hereditates extitit) ii at nos C, om. Coll. ii 23 legitima C,om. Col!. p 23-24 O addidit Goeschen ex Col!. ii 25 iura C, iusColl. anancta? C (conf. C a), cuneta BV, iuncta W .



III §452306.

45 Si éi qui defunctus erit, sit frater eí alterius fratris filius,sicut ex superioribus intellegitur, frater potior est, quiagradu praecedit. sed alía facta est iuris interpretatio ínter

16 suos heredes. Quodsi defuncti nullus frater extet,(sed>

sint liberi fratrum,

adomnes quidem hereditas pertinet; 5

ed quaesitum est, sidispari forte numero sint nati, ut

ex uno unus riel duo, ex altero tres ue1 quattuor, utrumin stirpes diuidenda sit hereditas, sicut inter suos heredesiuris est, an potius in capita. iam dudum tamen placuitin capita diuidendam esse hereditatem. itaque quotquot 4 oerunt abutraque parte personae, in tot portiones hereditasdiuidetur, ita ut singuli singulas portiones ferant.

17i nullus agnatus sit, eadem lex xit tabularum gen-

tiles ad hereditatein uocut. qui sint autem gentiles, primo 14com¡;mentario rettulimus; et cum illic admonuerimus totum pag. 13a

gentilicium ius in desuetudinein abiisse, superuacuum esthoc quoque loco de eadem re curiosius tractare.

48

actenus lege xit tabularum finitae sunt intestatorumhereditates. quod ius quemadmodum strictum fuerit, palam

49 est intellegere. Statim enim emancipati Iiberi nullum ius 20

in hereditatem parentis ex ea lege habent, cum desierint

20 sui heredes esse. Idem iuris est, si ideo liberi non sintin potestate patris, quia sint cum eo ciuitate Romana do-21nati nec ab imperatore in potestatem redacti fuerint. Item

agnati capite deminuti non admittuntur ex ea lege ad he-25

reditatem, quia nomen agnationis capitis deminutione per-

22imitur. Item proxiimo agnato non adeunte hereditatem ni-

§§ 4l5-47_ Colla tio 16, 2 A § 15 ex superioribus] §§8.44 1

§ 47 primo commentario] 4, 464a?

4 ei qui C, quis Coll. (jsitGoeschen, aut siaut stC, si sit

Coll. 11 2 potior Coll., prior C A 3 facta est C, facta V W, facta B

4 sed Coll., om. C 11 6 forte numero sint C, . numeró sint forte

Coll. Out Com. Coll.; uelut(i) BoécJcing 11 7 ex altero C, et ex

altero Coll. 11uel quattuor C, . aut quattuor Coll. 11 9 temen C,

autem Coll. 1110esseC, om. Coll. ; 11 42ita utC, etCol!. jferant C, ferunt V, fuorunt B, fecerunt W1 43lex Con., le C

gentiles Coll., gentiteles? C 11 4 4 uocat BV, uocant C W 11 4 5 com-

mentario rettulimus et C, comentariorum et ultimum est Col!.

totum C, om. Coll. 11 16 gentilicium Con., gentilicum C

7ea-

dem C,eaCol!. 11reCol!., retEüC O cu.riosius ex curiusius cor-

rectum C22. idem Goeschen, dem C O23RomanaGoeschen, pm•

C 11 24 potestate C.



23 hilo magis sequens iure legitimo admittitur. Item feminaeagnatae, quaecumque consanguineorúm gradara excedunt,

24 nihil iuris ex lege habent. Similiter non admittuntur co-

gnati, qui per feminini sexus personas necessitudine iun-guntur; adeo quidem, ut nec inter matrem et filium filiamue a

ultro' citroque hereditátis capiendae ius conpetat, praeter-quam si per in manum conuentionem consanguinitatis iurainter eos constiterint.

, 25ed hae iuris iniquitates edicto praetoris emendatae 926 11 sunt. Nam liberos omnes, qui legitimo iure deficiuntur, uo- pag. 481

cat ad hereditatem, proinde ac si in potestate parentismortis tempore fuissent, siue soli sint siue etiam sui he-redes , id est qui in potestate patris fuerunt, concurrant.

27 Agnatos autem capite deminutos non secundo gradu postsuos heredes uocat, id est non eo gradu uocat, quo per 45legem uocarentur, si capite deminuti non essent, sed ter-tio proximitatis nomine; licet enim capitis deminutione iuslegitimara perdiderint, certe cognationis jura retinent. ita-

que si quis alius sit qui integrum ius agnationis habebít,28 is potior erit, etiamsi longiore gradu fuerit. Idem iuris 20est, ut quidam putant, in eius agnati persona, qui pro-ximo agnato omittente hereditatem nihilo magis iure legi-timo admittitur. sed sunt qui putant huno eodem gradua praetore uocari, quo etiam per legem agnatis hereditas

29 datur. Feminae corte agnatae, quae consanguineorum gra- 25

dum excedunt, tertio gradu uocantur, id est si neque suus30 heres neque agnatus ullus erit. Eodem gradu uocantur et-

iam eae personae, quae per feminini sexus personas copu-34 latae sunt. Liberi quoque qui in adoptiva familia sunt ad

naturalium parentum hereditatem hoc eodem gradu uocantur. 3032uos autem üpraetor uocat ad hereditatem, lü heredes pag • 132

ipso quidem iure non ( fiunt; nam praetor heredes facere

§ 34 inde ab 5 adeo -- 6 ius =Inst. 3, 3 pr. § 26 inde a u. 4 4 pro-inde — 4 2 sint siuenst. 3, 4, 9 11§ 31 _ Inst. 3, 5, 3 (2) § 32 =---- Inst. 3, 9, Q .........,. .,

3habent Goeschen, habentur C I 0liberos Goeschen, eos C,liberos eos mauult Mommsen 4 3 fuerunt Cexpectes tum fueruntuei manserunt; uerba idest qui inpotestate patrís fuerunt deletPolenaar (conj. Inst. 3, 1, 9) I 14 adnatosC46deminutil mínutiC27ullus Goeschen, illus?Cgradu Goeschen, graduo? C 0 28 eaeGoeschen, eiheaeC29 familia sunt Inst., familias C D 30uocanturInst., uocatur C 31praetor Goeschen, p^pr C, praetor solus Inst. 1 1 hi C,orn. Inst. 32 ipse quidem C, quidem ipso Inst. I) heredes C n curra dete-

rioribus codicibus Institutionum, heredem Inst. codices meliores.

4Ánr.-.07

II § 22-32.



Itt " § 83-33a ------ 1 4$

non potest; per legem enim tantum uel similern iuris consti-

tutionem heredes Aunt, ueluti per senatusconsultum et con-stitutionem principalem. sed cum eis praetor <dat bonorumpossessionem>, loco heredum constituuntur.

33

Adhuc autem etiam alios conplures gradus praetor fa- 5cit in i bonorum possessionibus dandis, dum id agit, ne quissine successore moriatur, de quibus inhis commentariisconsulto i non agimus, cum hoc ius totum propriis commen-

3 3 a tariis exiecuti simus. Hoc solum admonuisse sufficit0

tabulisereditateminuidiosumer

in manum conuentionem iura consanguinitatis nalcta15fratre

(5

inC legi nequeunt)

49

uersus

(8 versusinC legi nequeunt) pag. 433

nam

hereditas non pertine-(8 uersus inC legi

2 5nequeunt)

33b Aliquando tameniuris sed j magis

sessionem. nam

§ 88 usque ad3,9,4.

neque emendandi neque inpugnandi ueterisconfirmandi gratia pollicetur bonorum pos-illis quoque, 1 qui recte fac to testamento

7 moriatur fere == Inst. 3, 9, 9 u § 33b == Inst.

4--4 supplementa ex Inst. deprompsit Goeschen D 2-8 constitu-

tionem principalem C, constitutiunes principales Inst.eis Inst.,

(eis)dem? C praetor Inst.,propter Cdat bonorum possessio-nem Inst., om. C p 4 constituuntur Inst., istituunt C ll 5 (etia)m?

C etInst. fi 5-7supplementa praebuerunt fere Inst. D 8-9ad

sententiam suppletum est n8 toturn Goeschen, t!itum C O 9 executij

in C fuerit exlsecuti, conf. C$11 in eis quae post sufficit .legi nequeunt,Gaium desenatusconsulto Tertulliano egisse probabiliter coniecitIluschke jj20-409 , 2 conf. Cita D 27-409 , $ suppieuit Goeschen ex

Inst. 3, 9, 1.



109

`r

I1 1 § 33b-38

heredes instituti sunt, dat secundum tabulas bonorum posses-

34 sionem. item ab iniltestatoheredessuos et agnatos ad bo- pag. 134

norum possessionem uocat. quibus casibus beneficium eius

in eo solo uidetur aliquam utilitatem habere, ut is, qui itabonorum possessionem petit, interdicto cuius principium 5

est QYORYm BONORYMuti possit. cuius interdicti quae sit uti-litas, suo loco proponemus. alioquin remota quoque bono-rum possessione ad eos hereditas pertinet iure ciuili.

35

eterum saepe quibusdam ita datur bonorum possessio,ut is cui data sit (non) optineat hereditatem; quae bono- 4 o

36 rum possessio dicitur sine re. Nam si uerbi gratia iurefacto testamento heres instautus creuerit hereditatem, sedbonorum possessionem secundum tabulas testamenti peterenoluerit, contentus eo quod iure ciuili heres sit, nihilo mi-nus ii, qui nullo facto testamento ad intestati bona uocantur, 15possunt petere bonorum possessionem; sed sine re ad eos(hereditas] pertinet, cum testamento scriptus heres euin-

37 cere hereditatem possit. Idem iuris est, si intestato aliquomortuo suus heres nolluerit petere bonorum possessionem,contentus legitimo iureet agnato conpetit quidem bo-20

norum possessio, sed sine re, quia euinci hereditas a suoherede potest. et [illud] conuenienter, si ad agnatum iureciuili pertinet hereditas et is adierit hereditatem, sed bo-norum possessionem petere noluerit, et [si quis ex proxi-mis] cognatus petierit, sine re habebit bonorum possessio- 25

38nem propter eandem rationem. Sunt et ahí quidam símilescasus, quorum aliquos 11 superiore commentario tradidimus. pag 4 35

§ 34 usque ad 8 uocat et inde ab 7 remota =Inst. 3, 9, 4B

suo loco] 4, 4 44

38superiore commentario] 2, 44 9. 4 48 seq.

2heredes suos C, suos heredes Inst. ii 4 0 non addidit Goe-schen, om. C p 47 hereditas C (ex falso glossemate hoc uocabulumirrepsisse perspexit Polenaar) 04 9-20suppleuit Hollweg, qui 20jure: namet agnatotemptauit; Mommsen futurum mauult uelutiiure: id si filet, agnato; fortasse sciliclet supplendum est 21 a]ap C,conf. Ca pag.XXX adnot. d)

2 illud insuspicionem uocauit

Goeschen; e. g. de et (uel (sed) et) illud conuenien(s inueni)turcogitare possis () eonuenienter Goeschen, conuenientur C

3 is

exhscorrectum? CfisedGoeschen, sedsi C24 --25uerba si quis ex proximis ex . glossemate nata esse coniecitMommsen .

7*



III § 39---4210

39 40Nune delibertorum bonis uideamus. Olim itaque lice-bat liberto patronum suum inpune testamento praeterire.nam ita demum lex xit tabularum ad hereditatem libertiuocabat patronum, si intestatus mortuus esset libertus nullo

suo herede relieto. itaque intestato quoque mortuo liberto, 5si is suum heredera reliquerat, nihil in honis eius patronoiuris erat.. et siquidem ex naturalibus liberis aliquem suumheredero reliquisset, nulla uidebatur esse querella; si uerouel adoptiuus filius filiaue uel uxor quae in manu essetsua heres esset, aperte iniquunl erat nihil iur:s patrono 4 0

41 superesse. Qua de causa postea praetoris edicto hace iurisiniquitas emendata est. siue enim faciat testamentum li-

bertus, iubetur ita testad, ut patrono suo partem dimidiambonorum suorum relinqual, et si. aut nihil aut minus quampartem dimidiam reliquerit, datur patrono contra tabulas 45

testamenti partis dimidiae bonorum possessio; si uero in-testatus moriatur suo herede relicto adoptiuo filio (uel)uxore quae in manu ipsius esset, uel nuru quae in manufilii eius fuerit, datur aeque patrono aduersus hos suosheredes partis dimidiae bonorum possessio. prosunt autem 2 0liberto ad exIcludendum patronum naturales liben, non so- pag. 436

lum quos in potestate mortis tempore habet , sed etiamemancipati et in adoptionem dati, si modo aliqua ex parteheredes scripti sin, a.ut praeteriticontra tabulas testamentibonorum possessionem ex edicto petierint; nam exheredati Q 5

42 nullo modo repellunt patronum. Postea lege Papia auctasunt iura patronorum, quod ad locupletiores libertos per-tinet. cautum est enim ea lege, ut ex bonis eius, qui

§ 39 = Inst. 3, 7 pr. 11 § 40 fere = Inst. 3, 7 pr. 11 § 41 fere =

Inst. 3, 7, 4 11 § 42 fere = Inst. 3, 7, 2.

2 impune Inst., pune C 11 4 patronum Inst., patrum C11in-

testatus Inst. , intestatis C 11 5 relicto Inst. , ficto C (1 6 suum Inst.,sum C 11 reliquerat C, reliquisset Inst. (1 7iuris C iusInst.

1 1

8 esse C, om. Inst. 11 40 sua C, (suus riel) sua Huschke, sua delet

ltiommsen 1 1 esset Inst., esse C11 iuri is (sic) C 11 44 iuriis C 11 42 emendata

Inst., emandata C 11 13 suo C, oroInst. II4 4 relinquat Goeschen, re-

Iinquatur C 11 14 quam partem dimidiarn C, partis dimidiae Inst. 1 1

17 adoptiuo filio C, filio adoptiuo Inst. 11 uel addidit Goeschen,om. C 11 48 esset C, delet Polenaar 11 nuruGoeschen, nurus C ^1

49 datur Goeschen, dat C11 aduersus C, contra Inst. 11 23 aliqua

ex C, ex aliqua Insta11 24 suppleuit Goeschen adInst. 11 testamenti

Com. lnst. 11 25 exheredatii C 11 26 aucta C, adaucta Inst. Ø28 ea

lege C, om. Inst.



1 11 _

<li § 42-44

sestertiorum centuin milium plurisue patrimonium renquera,et pauciores quam tres liberos habebit, siue istestamentofacto siue intestato mortuus erit, uirilis pars patrono de-

beatur. itaque cum unum filium unamue filiam heredemreliquerit libertus, proinde pars dimidia patrono debetur, 5

ac si sine ullo filio filiaue moreretur; cum uero duos duasueheredes reliquerit, tertia pars debetur; si tres relinquat, •repellitur patronus.

13n bonis libertinarum nullam injurian' antiguo iurepatiebantur patroni. cum enim hae in patronorum legitima 4 0

tutela essent, non aliter scilicet testamentum facere pote-

rant quam patrono auctore. itaque siue auctor ad testa-mentum. faciendum factus eratag. 137

relict

ctus erat, sequebatur hereditas; si 4 5

uero auctor I el factus non erat, et intestata liberta morie-batur, I ad

peritinebat; nec enim ullus ohinossit patronum a bonis libertaerelpel-

Mere. Sed postea lex Papia cum quattuor liberorum jure 20

libertinas tutela patronorum liberaret et eo modo con-cederet eis etiam sine tultoris auctoritate condere testa-mentum, prospexit, I ut pro numero liberorz.cm, quos li-berta mortis tempojre habuerit, uirilis pars patrono debeatur

4 sestertiorum Inst., sestertiorumiis? C; an sestertium scri-

bendum? ipsum Gaium per scripturae compendium scripsisse ueriest simillímum p 4suppleuit Huschke ad Inst.', aquibus plurisueabest; sea con f. Ca ilium Inst. , militis? C II 3 erit C, expectesfuerit Q 4 unamue filiam C, filiamue Inst. 9 5 proinde C (conf.C ae), perinde Inst. 96 siC? (conf. Gas), i isInst. II moreretur C,testatus decessisset Institutionum codices aliquot, alii codices In-stitutionum intestatus decessisset II uero C, om. Inst. 9 7 debeturGoeschen, .debet C II si C, patrono; si Inst. II reliquat C p 4 3-4 5 lci-cunae sic ad sententiam exempli gratia suppleri possunt (con f. Krueger,Kritische Versuche pag. 452 seq. et Huschke) : itaque siue auctorad testamentumfaciendumfactus erat, aut sibi inputare

debebat, quod heres ab ea I relietus non erat, aut ipsum ex te-stamento, si heces ab ea relif etus erat, sequebatur hereditas p4 6-20conf. Cas

II4 7 proximum post ad locura apparet aut pa-tronum occupasse aut pronomen, q uo hic significaretur 9 49 possetLachmann, possit C94 8-20hanc fere sententiam expressisse

Gidetur aius:nec enimullus olimuel heres uel bonorum

possessor erat, qui posset patronum abonis libertae intestataerepeliere U23 prospexit e. g. suppleuit Goeschen 11 24 conf. C .



III § 44--4912

ergo ex bonis eius quaelibe-ros relia pos-sid ereditasad patronum pertinet.

45

uae diximus de patrono, eaclem intellegemus et de sfilio patroni; item de nepote ex filio (et de) pronepote ex46 nepote filio nato prognato. Filia uero patroni et neptis ex

filio et proneptis ex nepote filio nato prognata olim quidc'meo iure, quod /ege xü tabularum j patrono datum est,

exus patronorum liberos0esta¡;menti liberti (aut) ab inte- pag. 138stato contra filium adoptiuum uel uxorem nurumue quaein manu fuerit, bonorum possessionem petat, trium libe-

rorum iure lege Papia consequitur; aliter hoc ius non ha-47bet. Sed ut ex bonis libertae testatae quattuor liberos 45habentis uirilis pars el debeatur, ne liberorum quidemiure consequitur,' ut quidam putant. sed tamen intestataliberta mortua uerba legis Papiae faciunt, ut ei uirilis parsdebeatur. si uero testamento facto mortua sit liberta, taleius ei datur, quale datum est contra tabulas testamenti ôliberti, id est quale et uirilis sexus patronoruln liberi con-tra tabulas testamenti liberti habent; quamuis parum dili-

li8 genter ea pars legis scripta sit. Ex his apparet extraneosheredes patronorum longe remotos esse ab omni eo iure,quod uel in intestatorum bonis uel contra tabulas testa- 2 5menti patrono conpetit.

49

atronae olim ante legem Papiam hoc solum ius habe-bant in bonis libertorum, quod etiam patronis ex lege xii

4-3 conf. Cae 11 4 quoniam ergo nunc inC lectum est, apparetsupplementa ad uersus 4 —3 redintegrandos olim excogitata iam nonferri posse; lacunas e. g. hoc modo explere possis: ergo ex boniseius quae omnes quattuor incolumes (incolu(m)is? C) 1 liberosrelinquerit [pro reliquerit], quinta pars patrono debetur; quodsiomnibus liberis superstes fuerit, tota [conf. lamen C ae ] florecidas

ad patronum pertinet. ll 1 post quae leguntur inC aut omnia

aut omilia litterae; eae quae praeterea passim dispici poterant litlera-rum reliquiae admodum incertae su y a 1 6 (in fine) ex Huschke, or? C,

conf. Ca 18-44sic fere ad sententiam suppleas (conf. Lamen Ca):olim quidem eo iure (utebantur), quod lege XII tabularum i pa-

trono datum est, praetor autem non nisi uirilis sáxus 1 patrono-rum liberos uocat; filia uero ut contra tabulas testalmenti etc. 1141 aut addidit Huschke 11 4 8 liberta ex Iibertua correctum C ¡1 20 postquale expectes (edicto) (uet (patrono)) datum est etc. II 24 uirilis] uirili

C 11 24 remotos Huschke, remotus? C.



1131I ,§ 49-55

tabularum datum est. nec enim ut contra tabulas testa-

menti ingrati liberti uel ab intestato contra filium adopti-uum uel uxorem nurumue bonorum possessionem partís

dimidiae peterent, praetor similiter ut de patrono liberis-50 que eius curabat. Sed lex Papia duobus liberis honoratae gingenuae patronae, (j libertinae tribus, eadem fere iura de- pag. 139dit, quae ex edicto praetoris patroni habent; trium ueroliberorum iure honoratae ingenuae patronae ea iura dedit,quae per eandem legem patrono data sunt; libertinae au-

51 tem patronae non idem iuris praestitit. Quod autem ad 10libertinarum bona pertinet, siquidem intestatae decesserint,nihil noui patronae liberis honoratae lex Papia praestat.itaque si neque ipsa patrona neque liberta capite demi-

nula sit, ex lege xII tabularum ad eam hereditas pertinetet excluduntur libertae liberi; quod iuris est etiam si li- s gberis honorata non sit patrona; numquam enim, sicut su-pra diximus, feminae suum heredem habere possunt. siuero uel huius uel illius capitis deminutio interueniat, rur-sus liberi libertae egcludunt patronam, quia legitimo iurecapitis deminutione perempto euenit, ut liberi libertae co-20

59. gnationis iure potiores habeantur. Cum autem testamentofacto moritur liberta, ea quidem patrona quae liberis ho-norata non est nihil iuris babel contra libertae testamen-tum; ei uero quae liberis honorata est hoc ius tribuiturper legem Papiam, quod habet ex edicto patronus contra 23tabulas liberti.

53adera lex patronae filio liberis honorato ferej patroniiuradedit; sed in huius persona etiam unius 11 filii filiaeue pag. 4 40

ius sufficit.54actenus omnia iura quasi per indicem tetigisse satis 3 0est; alioquin diligentior interpretatio propriis commentariisexposita est.

55equitur ut de bonis Latinorum libertinorum dispicia-

§ 51 supra] § 43, conf. supptementa illius paragraphi.

43 capite deminuta] guiad Ca , conf. Ca pag. 275 uers. 4 ii 20 ea-pitis deminutione) guiad Cn, conf. C a pag. 274 in/: perempto Goeschen,

ierempto C, interempto Boecking, conf. Ca pag. 272 uers. 21124 el Goe-schen, ea Cest) sit C11 27 fere] ere? C, cid Romano Momr n s en I! 27(in fine) patronae G oudsm it II 30 omnia C, expectes e. g. haec omnia g

indicem ex indiecem correctum C11 33 libertinorum ut glossema deletPolenaar.



III§56I14

56 mus. Quae pars inris ut manifestior fiat, admonendii su-inus, id quod alio loco diximus, eos qui nunc Latini Iu-niani dicuntur olim ex iure Qtiiritium sernos fuisse, sedauxilio praetoris in libertatis forma seruari solitos; undeetiam res eorum peculii iure ad patronos pertinere solita 5est; postea uero per legem Iuniam eos omnes, quos praetorin libertate tuebatur, liberos esse coepisse et appellatosesse Latinos . Iunianos : Latinos ideo, quia lex eos liberosperinde esse uoluit atque [si essent ciues Romani ingenui]qui ex urbe Roma in Latinas colonias deducti Latini colo- 40

niarii esse coeperunt; Iunianos ideo, quia per legem Iu-niam liberi facti sunt[, etiamsi non essent ciues Romani].legis itaque Iuniae lator cum intellegeret futurum, ut ea

fictione res Latinorum defunctorum ad patronos pertineredesinerent, quia scilicet neque ut serui decederent, ut pos- 4 5sent iure peculii res eorum ad patronos pertinere, neque^ liberti Latini hominis bona possent manumissionis jure ad pag4 44

patronos pertinere, necessarium existimauit, ne beneficiumistis datum in iniuriam patronorum conuerteretur, cauere[uoluit], ut bona eorum proinde ad manumissores pertine- 20

rent, ac si lex lata non esset; itaque iure quodammodo

peculii bona Latinorum ad manumissores ea lege pertinent.57 Vnde accidit, ut longe differant ea iura quae in bonis La-tinorum ex lege lunia constituta sunt, ab his quae in he-

58 reditaté ciuium Romanorum libertorum obseruantur. Nana 25ciuis Romani liberti hereditas ad extraneos heredes patroninullo modo pertinet; ad filium autem patroni nepotesqueex filio et pronepotes ex nepote (filio nato) prognatos omnimodo pertinet, etiamsi (a)parente fuerint exheredati. La-tinorum autem bona tamquam peculia seruorum etiam ad 30

extraneos heredes pertinent, et ad liberos manunzissoris

59 exheredatos non pertinent. Item ciuis Romani liberti here-

§ 56alio loco]4 § 22.

4 formara C§ 7 libertatem C 0 9 perinde Cn, conf. tamen C a

pag. 286 § si — tngenui- et12etiamsi — Romani ex glossematis nata

esse coniecit Mommsen fi 45 conf.14 7 liberti ea; glossemate uidetur

natum p bona Goeschen, bp (i. e. bonorum possessio) C 20 uoluit utglossema deleuit Lachmann 1123 unde Goeschen, inide magis quam unde

inC uisum est extare W 24 hereditatem C 28 ( ) addidit LachmannN 29 a addidit Goeschen n 34 manumissoris Goeschen, mn C, conf. Ca

pag. 279 § 82 ciuis Romani liberti Goeschen, scrib• C, conf. C;

pag. 262.



115II § 59-644

ditas ad duos pluresue patronos aequaliter pertinet, licetdispar in eo seruo dominium habuerint; bona uero Lati-norum pro ea parte pertinent, pro qua parte quisque eo-

60 rum dominas fuerit. Item in hereditate ciuis Romani li-berti patronus alterius patroni filium excludit, et filius 5

patroni alterius patroni nepotem repellit; bona autemtinorum [et ad ipsum patronum] et ad alterius patroni pag. 143

heredem simul pertinent, pro qua parte ad ipsum manu-64 missorem pertinerent. Item si unius patroni tres forte li-

beri sunt et alterius unus, hereditas ciuis Romani liberti 40

in capita diuiditur, id est tres fratres tres portiones ferunt

et unus quartam; bona uero Latinorum pro ea parte adsuccessores pertinent, pro qua parte ad ipsum manumis-62 sorem pértinerent. Item si alter ex his patronis suam par-

tem in hereditate ciuis Romani liberti spernat, uel ante 15

moriatur quam cernat, tota hereditas ad alterum pertinet;bona autem Latini pro parte deficientis patroni caduca fiuntet ad populum pertinent.

63ostea Lupo et Largo consulibus senatus censuit, utbona Latinorum prilnum ad cura pertinerent qui eos libe- 2o

-rasset; deinde ad liberes eorum non nominatim exhere-datos, uti quisque proximus esset; tunc antiguo jure ad

64 heredes eorum qui liberassent pertinerent. Quo senatus-consulto quidam (id) actum esse putant, ut in bonis La-tinorum eodem iure utamur, quo utimur in hereditate 25ciuium Romanorum libertinorum. idque maxime Pegaseplacuit. quae sententia aporte falsa est. nam ciuis Romaniliberti hereditas numquam ad extraneos patroni heredes

pertinet, bona autem Latinorutn [etiam] ex hoc ipso sena- pag. 143tusconsulto non obstantibus liberis manumissoris etiam ad 30extraneos heredes pertinent. itera in hereditate ciuis Ro-mani liberti liberis manumissoris nulla exheredatio nocet,in bonis Latinorum nocere nominatim factam exheredatio-

64 1 nem ipso senatusconsulto significatur. uerius est ergo hocsolum eo senatusconsulto actum esse, ut manutnissoris li- 35

4 fuerit Goeschen, fueri C II 5 exciudit Goeschen, excluditur C7 uerbaetad ipsum patronumexlossematenaasse coniécitlkfornmsen II adalterius Goeschen, aditerius (expuncta fortasse d lillera)C

2 quarta C

5 hereditatem C II 17 deficientis Goeschen,

decedentis C, cedentis uel decedentis proponit 1lfommsen II 23 quoGoeschen, quod C4 idaddidit Goeschen (j26 idque Goeschen,idemque C Q 31 pertinent Goeschen, pertinet Chereditatem C.



III 1,60-691 6

beri, qui nominatim exheredati non sint, praeferantur ex-65 traneis heredibus. Itaque emancipatus filias patroni prae-

eritus quamuis contra tabulas testamenti ,parentis sui bo-orum possessionem non petierit, tamen extraneis heredibus

6 in bonis Latinorum potior habetur. Item filia ceterique sui 5eredes licet iure ciuili inter ceteros exheredati sint et abmni hereditate patris sui summoueantur, tamen inbonisatinorum, nisi nominatim aparento fuerint exheredati,

7 potiores erunt extraneis heredibus. Item ad liberos, qui abereditate parentis se abstinuerunt, nihilo minus bona Lati- 4 0orum pertinent; nam hi quoque exheredati nullo modo diciossunt, non magis quam qui testamento silentio praeteriti

8 sunt. Ex his omnibus satis iliud apparet,si is qui Latinum I

fecerit,

4

Ise; huno enim solumn bonis Latinorum

(4 uersus

pag. 1 4 4

in C legi nequeunt)

inClegi nequeunt)

1quaeritur, an exheredes(5 uersus $ 0

et libe

constatbona Latino-

rum est ut5 balteri9Item illud quoque constareuidetur, si solos liberosexdisparibus partibus patronus 80(tant, ad eos pertinere, quia nullopag. 4 l sinterueniente extraneo herede senatusconsulto locus non

8arentis Goeschen, parenti CI 4 tomnGoeschen, tam C

5potior Goeschen , potiquia Cn , conf. Ca pag. 293 uers. 16 II 6sint et delet

Potenciar II8exheredati Goeschen, exhereditati CII4 0nihilo minusLachmanni suppfementum incertum est, con/: Ca II14am hi quoque]

ahtate q? Cleste Bluhmio, conf. Ca II 30-32acunam post patronus e. g.

hoc modo explere possis: heredesnstituerit,exisdempartibus bonaatini, si patri heredes exisitant, adeos pertinere etc.



117II § 69-72

70 est. Sed si cum liberis suis etiam extraneum heredempatronus reliquerit, Caelius Sabinus ait tota bona pro ui-rilibus partibus ad liberos defuncti pertinere, quia cumextraneus heres interuenit, non habet lex Iunia Iocum, sedsenatusconsultum. Iauolenus autem ait tantum eam partem 5

ex senatusconsulto liberos patroni pro uirilibus partibushabituros esse, quam extranei heredes ante senatusconsul-tum lege Iunia habituri essent, reliquas uero partes pro

71 hereditariis partibus ad eos pertinere. Item quaeritur, anhoc senatusconsultum ad cos patroni liberos pertineat, qui 1 oex filia nepteue procreantur, id est ut nepos meus ex filiapotior sit in bonis Latini mei quam extraneus heres. item

(an) ad maternos Latinos hoc senatusconsultum pertineatquaeritur, id est ut in bonis Latini materni potior sit pa-tronae filius quam heres extraneus matris. Cassio placuit 1 sutroque casu locum esse senatusconsulto. sed huius sen-tentiam plerique inprobant, quia senatus de his liberis[patronarum] nihil sentiat, qui aliam familiam sequerentur.idque ex eo apparet, quod nominatim exheredatos summo-uet; nam uidetur de lis sentire qui exheredari a parente 2o

solent, si heredes non instituantur; neque autem matrifilium filiamue, neque auo II materno nepotem neptemue, pag. 446

si eum eamue heredem non instituat, exheredare necesseest, siue de iure ciuili quaeramus, siue de edicto prae-toris, quo praeteritis liberis contra tabulas testamenti bo-25norum possessio promittitur.

72liquando tamen ciuis Romanus libertus tamquam La-tinus moritur, uelut si Latinus saluo iure patroni ab im-peratore ius Quiritium consecutus fuerit. nam, ut diuusTraianus constituit, si Latinus inuito uel ignorante patrono 30

ius Quiritium ab imperatore consecutus sit, [quibus casi-bus] dum uiuit iste libertus, ceteris ciuibus Romanis li-bertis similis est et iustos liberos procreat, moritur autemLatini jure, nec ei liberi eius heredes esse possunt; et in

§ 71 inde ab 21 'llegue =Inst. 2, 43, 7.

4 set Goeschen, ei C11 2 Caelius Goeschen, slelius? C 11 4 extra-

neus Goeschen, extraneosCeres Goeschen, heresides' (sic) C, conj.Ca pag. XXX not. f) 11 43 an addidit Goeschen 11 48 patronarum C;exfalso glossemate natum uidetur esse jI 19 summouet Goeschen, sum-mobeat C; seruato summoueat coniunctiuo possis cum Polenaario supra

uers. 19 corrigere apparere II22 nepotem Inst., nptem C p 24 de anteiure supra uersum additum CII edictoInst., exedictoCp 30 TraianusGoeschen, troianus C II 31uerba quibus casibus deleuit tÑomrnsen

34 heredes esse Goeschen, heredesse C.



III § 72--78

18

hoc tantum habet testamenti factionem, ut patronum here-dem instituat eique, si heres esse noluerit, alium. substi-

73 tuero possit. Et quia hac constitutione uidebatur effectum,ut ne umquam isti homines tamquam cines Romani more-

rentur, quamuis eo iure postea usi essent, quo uel ex lege sAelia Sentia uel ex senatusconsulto ciues Romani essent,diuus Hadrianus iniquitate rei motus auctor fuit senatus-consulti faciendi, ut qui ignorante uel recusante patronoab imperatore ius Quiritium consecuti essent, si eo iurepostea usi essent, quo ex lege Aelia Sentia uel ex senatus- 4 0consulto, si Latini mansissent, ciuitatem Romanam conse-querentur, proinde ipsi haberentur ac si lege Aelia Sentíauel senatusconsulto ad ciuitatem Romanam peruenissent.

71lEorum autem, quos lex Aelia Sentia dediticiorum nu- pag. 1 47

mero facit, bona modo quasi ciuium Romanorum libertoruin, 4 575 modo quasi -Latinorum ad patronos pertinent. Nam eorum

bona qui, si in aliquo uitio non essent, manumissi ciuesRomani futuri essent , quasi ciuium Romanorum patroniseadem lege tribuuntur. non tamen hi habent etiam testa-menti factionem; nam id plerisque placuit, nec inmerito:2onam incredibile uidebatur pessimae condicionis hominibus

uoluisse legis latorem testamenti faciendi ius concedere.76 Eorum uero bona qui, si non in aliquo uitio essent, ma-numissi futuri Latini essent, proinde tribuuntur patronis,ac si Latini decessissent. nec me praeterit non satis in ea 25re legis latorem uoluntatem suam uerbis expressisse.

77ideamus autem et de ea successione quae nobis ex78 emptione bonorum conpetit.Bona autem ueneunt aut ui-

uorum aut mortuorum: uiuorum ueluti eorum qui frauda-tionis causa latitant nec absentes defenduntur; ítem eorum 30

qui ex lege Iulia bonis cedunt; item iudícatorum post tem-pus quod eis partim lege xii tabularum partim edicto prae-toris ad expediendam pecuniam tribuitur. mortuorum bona

4 ut) aut C n2 eique Goeschen, eiqui C ll 5 usi Goeschen, utsi

C il 6 Aelia Sentia Goeschen, i s C, con¡: Ca paq. 257 0 8 faciundi

Goeschen, paciundi C II 14 mansissent Goeschen, manumissi essent

C11

45 ciuium Romanorum libertnrumGoeschen, sc libustorum

II17si inGoeschen, sinCii 48futuriGoeschen, futuris

¡} 49 hi Goeschen, ni? C, conf. Ca l 24 futuri latini C, latini

uturi Polenaar probabiliter II 25 Latini Goeschen, latinis C ii 26 legis

atorem Goeschen, legislegatorem C 11 expressisse Goeschen, expresse

il 27 de ea Goeschen, dea CI28 bonorum Goeschen, bonarum C

2 eis partim Goeschen, eius parti C.



•n n n••••1 9-----lI 78---8 4

ueneunt ueluti eorum, quibus certum est neque heredes

neque bonorum possessores neque ullum aIium II iustum p a g . 1 4 8

79 successorem existere. Siquidem uiui bona ueneant, iubetea praetor _per dies continuos xxx possideri et proscTibi;si uero mortui, per dies xv. postea iubet conuenire cre-sditores et exeo numero magistrum creari, id est eum per

quem bona ueneant. itaque si uiui bona ueneant, in die-

bus (x bonorum) uenditionena fieri iubet, si mortui, in di-midio. diebus itaque uiui bona xxxx, mortui uero xx emp-tori addici iubet. quare autem tardius uiuentium bonorum 4 0

uenditionem conpleri iubet, illa ratio est, quia de uiuiscurandum erat, ne facile bonorum uenditiones paterentur.

80

eque autem bonorum possessorurn neque bonorum

emptorum res pleno iure fiunt, sed in bonis efficiuntur;ex iure Quiritium autem ita demum adquiruntur, si usu- 4 5ceperunt. interdum quidem bonorum emptoribus ne ulsusquidem capio contingit, ueluti sirum emptor

3et ante siquidem addit Polenaar uiui ex uiuo correclum C 1 14possideri et Goeschen, possederit C II 5 per Goeschen, post Ciubet Goeschen, iubent C () 7-10conf. Krueger Kritische Versuchepag. 137 11 8 uenditionem]ū , conf. Ca pag. 309 uers. 25 Q 7-8Mommsen ab alía sententia progressus mauult idque, si uiui bonaueneant, in diebus (x, si mortui, in diebus y) ieri iubet (deletis quaesequuntur si mortui, in dimidio) fi 8-9 dimidio] expectes diebusyxxxx] xxx C 40 umentiuám (sic) C11 compleri Lachmann,complere C013 bonorum possessorum Goeschen, bonorum possessioC 11 4 3-44bonorum emptorum res Goeschen, uerii? C, conf. Ca pag.258 uers. 22 et pag. 298 uers. 33 () 4 5 usuceperunt Lachmann, usas-ceperiunt? C (conf. Ca), usucapiuntur Goeschen 16-17 expectes neusucapio quidem contingit, conf. taren 2 § 60 fi 47-20Gaius egisseuidetur de usucapione quae non contigit, si per eos bona uenierunt,quibus nihil débitum erat, uel de bonorum uenditione aliara ob causamirrita facta (conf. e. g. Dig. 42, 4, 7, 3 et 42, 5, 30). Huschke senten-tiam sic suppleri posse opinatur: uelut(i) siperegrinus sit bonorumemptor, nec senatusconsultum concesserit eius ciuitati ius quo

quae ciuibus eius populi a ciuibus Romanis alienantur usucaperepossunt. (conf. quae Huschke in editione quarta ad huno locum ad-notauit.) II 20 seq. Lachmann ita suppleuit: Item quae debita sunt eicuius fuerunt bona, aut ipse etc. fi 24 bonorum (ante emptor) Goe-schen, bonum C p24-420, 1 non mate Huschke talia temptauit: nequebonorum possesssori neque bonorum emptori ipsoiure debenturaut ipsi debent.

i

81Item quae debita suntaut ipse 20

debuit, neque bonorum possessor neque I bonorum emptor

ad § 79 conf. Theophilus 3,42 pr.

I bono-i



Iil 84-84

20

ipso jure debet aut ipsis debentur, 1—de omnibus rebus

n sequen-ticommentario pro lponemus.

2I Sunt autem etiam alterius generis successiones, quae pa;. 449eque lege xtt tabularum neque praetoris edicto, sed eo s

83 iure (quod) consensu receptum est introductae sunt. Et-

enini cum pater familias se in adoptionem dedit mulieruen manum conuenit, omnes eius res incorporales et corpo-

rales quaeque ej debitae sunt, patri adoptiuo coemptiona-toriue adquiruntur, exceptis his quae per capitis deminu- 4 o

tionem pereunt, quales sunt ususfructus, operarum obligatio

libertinoruin quae per iusiurandum contracta est, et l i tes4 contestatae legitimo indicio. Ex diuerso quod is debuit,qui se in: adoptionem dedit quaeue in manunz conuenit,non transit ad coemptionatorem aut ad patrem adoptiuum, 15

nisi sihereditarium aes alienum fuera. tunc enim quiaipse pater adoptiuus aut coemptionator heres fit, directotenetur jure; is uero, qui se adoptandum dedit quaeue inmanum conuenit, desinit esse heres. de eo uero quodproprio nomine eae personae debuerint, licet neque pater toadoptiuus teneatur neque coemptionator, et ne ipse quidem,

qui se in adoptionem dedit quaeue in manum conuenit,

maneat obligatus obligataue, quia scilicet per capitis de-84 in sequenti commentario] 4 § 34. 35

82 fere = Inst. 3,

4 0 pr. II § 83 usque ad 14 sunt fere = Inst. 3,40,484 usque ad

44 dedit fere = Inst. 3, 4 0, 3.

4-2aium haec fere scripsisse conicit Huschke: et ideo deomnibus rebus utilibus actionibus et experiuntur et conueniunlur,

quas in (hane praepositionem om. Huschke) sequenti etc., conf. 7'heo-

philus 3, 4 2 pr. (ed. Ferrini pag. 316 uers. 7-10) O 4 etiam C, et Inst.successiones] per uniuersitatem successiones Inst. 6 quod Inst., orn.C fi consensu Inst., concessu C ll eteni(m) C, ecce enim lnst. (fortasserecte) 7 se in adoptionem de(dit) C, seso in adrogationem dat

Inst. ll mulierue Boecking, mulierque C 8 eius res C, res eius Inst. ^f

incorporales et corporales C, corporales et incorporales Insti 9 patri

adoptiuo C, adrogatori Inst. 4 2 lites contestatae suppleuit Rudorff in

Commentationibus Academiae Berolinensis a. 1865 pag. 340 seqq., quam-uis lis contestata potius expectes (conf. etiam Ca pag. XXXII); lis con-

tracta proponit Wlassak, litis contesta tae Mommsen 4 3 iudicio Goeschen,

iudiciu? C II ex C, sed exlnst.43-4 4 suppletum ex Inst. lj 4 4

quaeue] quaeque C manu C I) 4 8 quaeue Lachmann, queque C fi

40 heres] heredes C II 20 eae Goeschen, ea C 24 et ne pauto pro-

babilius quam neque (sic Goeschen) uidetur suppleri posse

2 in

adoptionem Goeschen , ademinoptionem

uaeue] in C fuerit queJquae

uel simile aliquid

3 obligataue Goeschen, obligata ex obligatam

correctum C u scilieet Goeschen, scetsi (i. e. scilicet si?)? C.





III § 90-93

90 Recontrahitur obligatio uelut mutui datione. (mutui

autem datio) proprio inhis [fere] rebus contingit quaepondere numero mensura constant, qualis est pecunia nu-merata uinum oleum frumentum aes argentum aurum. quas

res aut numerando aut metiendo - aut pendendo inhoc da- 5mus, ut accipientium fiant et quandoque nobis non eaedem,sed aliae eiusdem naturae reddantur. unde etiam m u t u u mappeIlatum est, quia quod ita tibi a me datum est, ex meo

91 tuum fit. Is quoque, qui non debitum accepit ab eo quiper errorem soluit, re obligatur. nana proinde e;t condici 4 opoteSt SI PARET 8YM DARE OPORTERE, ac si mutuumaccepisset.unde quidam putant pupillum aut mulierem, cui sine tu-

torisauctoritatenon debitum per errorem datum est, nonteneri condictione, non magis quam mutui datione. sedhaec species obligationis non uidetur ex contractu con- t 5

sistere, quia is qui soluendi animo dat, magis distrahereuult negotium quam contrahere.

9 2erbis obligatio fit ex interrogatione et responsione, pag. 152

ueluti DARI SPONDES? SPONDEO DABIS? DABO, PROMITTIS? PRO—

MITTO , FIDEPROiSIITTIS? FIDEPROñIITTO, FIDEIYBES? FIDEIYBEO, $0

93 FACIES? FACIAM.Sed haec quidem uerborum obligatio DARISPONDES ? SPONDEO propria ciuium Romanorum est • ceteraeuero iuris gentium sunt, itaque inter omnes homines siueciues Romanos siue peregrinos ualent. et quamuis ad Grae-cam uocem expressae fuerint, ueluti hoc modo (L1cbasrb; 25

Atoan.) . OµoAoYal l ; ` OµoXo7w • Cliazat xsXstSatv, Illarst xslaúcu•Iloti¡aats; Iloc j acu), [etiam haec] tatuen inter ciues Romanos

§ 90 usque ad 4 frumentum conf. Dig. 44, 7, 4, 2 (Gaius libro

secundo aureorum); ceterum fere = Inst. 3, 14 pr. JJ § 91 fere =Inst. 8, 44, 4.

4 uelut C, ad ueluti ducunt Inst. p 4-2 ( ) om. C, mutui autemdatio ex Dig. addidit Boecking JJ 2 fere deleuit Huschke JJquae Dig.,guares C JJ 3 constant Dig., consta C JJ 6-7 eaedem sed aliasGoeschen, eadem sed alia C, eaedem res sed aliae Inst. p 7 nature

C, naturae et qualitatis Inst. J) 8(sub initium) est C sitInst. JÍ

quod ita bi (tibi correxit Goeschen) a me datum est ex meo tumfiat (tuum fit correxit Goeschen) C, quia ita a me tibi datur ut ex

meo tuum fiat Inst. (non mate) (J 10 el C, ei ab eo codd. Inst. J J

12 cui C, si ei Inst. Ji 42-43 sine tutoris auctoritate lnst., sine totae

C, conf. Ca pag. 3'03 dnf. p 46 quia C, cum Inst. JJ 47 uult C, uoluit

Inst. 48 interrogatione et responsione Goeschen (conf. Dig. áá, 7, 1,

7), interrogationet rensponsione C Ji 20 fidepromitis C 24 obligatioex obligato correctum C t (J 22 ceterae Goeschen, cetera C R 24 GraecamGoeschen, eregam C JJ 25-27 (} ex Theophilo5 151 addidit Goeschen ^ (

27 uerba eiam haec (sic C pro etiam /me) deleuit álommsen.



IIT § 93--95a

ualent, si modo Graeci sermonis intellectum habeant. ét econtrario quamuis Latine enuntientur, tamen etiam interperegrinos ualent, si modo Latini sermonis intellectum ha-beant. at illa uerborum obligatio DARI SPONDES? SPONDEO

adeo própria ciuium Romanorum est, ut ne quidem in Grae-5cum sermonem per interpretationem proprie transferri pos-

94 sit, quamuis dicatur a Graeca uoce figurata esse. Vndedicitur uno casu hoc uerbo peregrinum quoque obligariposse, ueluti si imperator noster principem alicuius pere-grini populi de pace ita interroget PACEai FvTVRAM SPONDES ? 4 0

uel ipse eodem modo interrogetur. quod nimium subtiliterdictum est, quia si quid aduersus pactionem fiat, non ex -

95 stipulatu agitar, sed iure belli res uindicatur. Illud du-hitari potest, si quis (,ag. 453

95aationesnequeunt)

corporal

20

4 ualent Goeschen, ualent tamen C 11 Graeci Goeschen, gregi C O

intellectum Goeschen, intellectam C 11 3-4 habeant Goeschen, habe-antur C116 transferri Goeschen, transfieri C il 43 stipulatu Goe-schen, stipulat C 11 4 4 inde ab si quis supplendum uidetur aut siquiainterroganti DARI SPONDES? respondeat PROMITTO uel BABO, an recteobligetur; autsiquia interroganti PROMITTIS? respondeat ÒµoaoTw

an recte obligetur; aut simile aliquid 11 45 seqq. Proximorum senten-tia ad Epitomara2, 9, 3ita suppleri potest: Sunt et aliae obligatio-nes, quibus uerbis obligamur, ut tamen nulla praecedente inter-rogatione obligatio contrahatur etc. In Epitoma enim haec de dot isdictione leguntur: Sunt et aliae obligationes, quae nulla praecedenteinterrogatione contrahi possunt, id est ut si mulier siue sponso uxorfutura siue iam marito dotem dicat. quod tam de mobilibus rebusquam de fundís fieri potest. Et non solum in hac obligatione ipsamulier obligatur, sed et pater eius.i et debitor ipsius mulieris, si pe-cuniam quam ílli debebat sponso creditricis ipse debitor indotem

dixerit. Hae tantum tres personae nulla interrogatione praecedentepossunt dictione dotis legitime obligad. aliae uero personae si promuliere dotem uiro promiserint, communi iure obligari debent, idetit ut et interrogata respondeant et stipulata promittant. Vt autem .ex reliquiis quae in uersu 18 supersunt apparet, Gaius el corporaliumet incorporalium rerum mentionem fecerat. Quod uero Epitome tradit deparente dotem dicente — quod item ita ut Gaiano contextui fortasse ma-gis conueniat, legitur apud Vlpianum 6, 2 >itera parens mulieris uirilissexus, per uirilem sexum cognatione iunctus, uelut pater, auus pater-nus« -- id tribus fere uersibus usque ad 424, 4expressum fuisse uidetur.

-GATV s.

123

Sunt et aliae obli- 15(7 versus inC legi



ItI § 955-98

24

itemsi debitor mulieris iussu eius, dumoti dicat quod debet; alius autem obligari hoc modo'

non potest. et ideo si quis aliuscomimuni iure obliga

6tem uno loquente - --in C legi nequeunt)

aec sola causa est, ex qua iureiurando contrahiturobligatio. sane ex alia nulla causa iureiurando hominesbligantur, utique cum quaeritur de iure Romanorum. nam pag. 154

apud peregrinos quid iuris sit, singularum ciuitatium iura

equirentes aliud intellegere poterimus3 uersus

5

97

i id quod dari stipulamur tale sit, ut dari non pos-sit, inutilis est stipulatio, uelut si quis hominem liberum 45quem seruum esse credebat, aut mortuum quem uiuumesse credebat, aut locum sacrum uel religiosum quem pu-

9 7 a tabat humani iuris esse, dari (stipuletur. Item siquis rem

quae inrerum naturaesse nonpotest, uelut hippocentaurum,)9 8 stipuletur, aeque inutilis est stipulatio. Item si quis sub 2 0ea condicione stipuletur quae existere non potest, uelutisi dígito caelum tetigerit, inutilis est stipulatio. sed lega-tum sub inpossibili condicione relictum nostri praeceptores

2-3con f.Cashoc paulo minus probabile est in Cn extitissequam eo inC4-6ita fere ad sententiam, non ad ductus, suppterepossis:etdeo si quia alius pro muliere dotem promittereuelit, communi iure obligare se debet, id est stipulanti uiro pro-

mttere.6-40conf. Cas (( 7-9 § 96 initium supplenduM est ad Epit.2, 9, 4, ubi haec extant: Item et alio casu uno loquente et sine inter-rogatione alii promittente contrahitur obligatio, id est si libertus pa-trono aut donum aut munus aut weras se daturum esse iurauit, inqua re supra dicti liberti non tam Ut'érborum sollemnitate quam iuris-

iurandi religione tenentur; sed nulla altera persona hoc ordine obli-gari potest. 9 —hace] si haec? C; et haec quam sed haec Gaium

dedisse probabilius est (f solo C 1 est] s? (id est sed?) C p 41roma-norum C, expectes Romano (cum Polenaario) uel ciuium Romanorum ^(12 iuris Hollweg, iudris? C 11 13 post poterimus aut nihil inC extititaut in aliis ualere uel simile aliquid (uix inplerisque ualere uel inmultis ualere) 045inutilis Goeschen, iniutilisC47-48putabat]

putabatat C 18-19 ( ) ad Inst. 5, 19, 1 exempli gratia additum estduce Lachmanno U22 stipulatio Goeschen, stipulaq C a l onf. Ca pag. 305uers.3 condicione Goeschen, colcondicione C.



25II § 98-103

proeberi putant, ac si sine condicione relictum es-

set; diuersae scholae auctores nihilo minus legatum mutile

existimant . quam stipulationem. et sane uix idonea diuer-99 sitatis ratio reddi potest. Praeterea inutilis est stipulatio,

si quis ignorans rem suam esse dari sibi eam stipuletur; 5

100 quippe quod alicuius est, id ei dari non potest. Penique

inutilis est talis -stipulatio, si quis ita dari stipuletur POST

MORTEM MEAM DARI SPONDES; uel ita < POST MORTE.3T TVAM DdRI

SPONDES?; ualet autem, si quis ita dari stipuletur cvM MORIAR 9

DARI SPONDES? uel ita) CVM MORIERIS DARI IISPONDES ? id estpag. 415

ut in nouissimum uitae tempus stipulatoris aut promissoris

obligatio conferatur. nam inelegans esse uisum est ab he-redis persona incipere obligationem. rursum ita stipularinon possumus PRIDIE QVAM MORIAR, aut PRIDIE QVAM MORIERIS

DARI SPONDES?quia non potest aliter intellegi pridie quam 45aliquis morietur', quam si mors secuta sit; rursus mortesecuta in praeteritum reducitur stipulatio et quodammodotalis est HEREDI MEO DARI SPONDES? quae sane inutilis est.

10l Quaecumque de morte diximus, eademet de capitis d e -1minutione dicta intellegemus. Adhuc inutilis est stipulatio, 29

si quis ad id quod interrogatus erit, non responderit, uel-uti si sestertia x a te dari stipuler et tu sestertia ypro-mittas, aut si ego pure stipuler, tu sub condicione pro-

40 3 mittas. Praeterea inutilis est stipulatio, si ei dari. stipulemur,cuius iuri subiecti non sumus. unde illud quaesitum est, 25si quis sibi et ei cuius iuri subiectus non est dari stipu-letur, in quantum ualeat stipulatio. nostri praeceptores

putant in uniuersum ualere et proinde el soli qui stipu-latus sit solidum deberi, atque si extranei nomen non ad-29iecisset. sed diuersae scholae auctores dilnidium ei deberi pag. 456existimant, pro altera uero parte inutilem esse stipulatio-

§ 4 02inde ab 20 inutilis.=Inst. 3, 49, 5.

2 diuersae Goeschen, diuersi C nihilo] no C, conf. C$ pag.281 i( 7 posC8-10 O addidit Huschke, conf. 2, 251 et Epitome 2, 9, 7,con f. Inst. 3, 19, 15 20 intellegemus Lachonann, intellegimus C fi 21id quod C, ea quae Inst. 1) 22 (priore loco) sestertia ex sesstertia cor-ectum CtC, om. Inst.

u sestertia y] unsestertia ü• mina Cconf . Capag. 282 uers. G);tunummum sestertium mina Huschke U3 pure Inst., pute Cromittas Inst., permittas C1125iuri Goe-chen, iuris C 27praeceptores Goeschen, praeceptor C II 30 auctoresoeschen, auctor C ll 31mutile C.



Iíí § 4 03a- 09

4 03 a nem. Alia causaest IDARI SPONDES ?olidum

deberi et meIolumrt, 04 etiam T iti,o Praeereainutilis est stipulatio,

si ab elo stipuler qui iuri meo subiectus est, item si is a 5me stipuletur. (sed) seruus quidem et qui inmancipio estet filiafamilias et quae inmanu est non solum ipsi, cuiusiuri subiecti subiectaeue sunt, obligari non possunt, sed

4 05 ne alii quidem ulli. Mutum neque stipulari neque pro-mittere posse palam est. idem etiam in surdo receptum 4 oest; quia et is qui stipulatur uerba promittentis, et qui

406promittit uerba stipulantis exaudire debet. Furiosus nul-

lum negotium gerere potest, quia non intellegit quid agat.107 Pupillus omne negotium recte gerit, u ta tamen, sicubi tu-toris auctoritas necessaria sit, adhibeatur (tutor), ueluti si 4 5

ipse obligetur; nam alium sibi obligare etiam sine tutoris4 08 auctoritate potest. Idem iuris est in feminis quae in tu-109 telasunt. Sed quod diximus de pupillo, utique de eo

uerum est qui iam aliquem intellectum habet. nam infans 49

et qui infanti proximus est non multum a furioso differt, par. 4 57

quia huius aetatis pupilli nullum intellectum habent; sedinhis pupillis propterutilitatem benignior iuris irYterpre-tatio facta est.

§ 4 04 fere .— Inst. 3, 4 9, 6 II § 4 05 = Inst. 3, 19, 7 II § 106 ==Inst. 3, 49, 8 p§ 107 = Inst. 3, 49, 9 jj § 109 _ Inst. 3, 4 9, 4 0.

4- ¿acunase.

g. itaadsententiam supplere possis:Alia

causaest,si ita stipulatus sim Ana l AVT TITIODARI BPONDESP quo casuconstat mili solidumdeberi etme solum ex ea stipulatione agere

posse, quamquam etiam Titio soluendo liberaris. Huschke (coll.Inst. 3 19,4) supplet: Alia causaest,si uelutiSERVo uel FILIO

FAMILIAS MEO ET AIIII DARI SPONDES stipulatus sim. tunc enim

constat solidum debenetme solidum a promissore petere posse:

quod etiam fit, cum tantum uelut FILIO FAMILIASstipulor. jj 4 ad (prae-

ter)ea ducunt codicis C reliquiae, item Inst. II 5 item C, uel Inst.

6 sed Inst., om. C 11 10 idem etiam C, quod et Inst. jl 4 4(in fine)

qui C, is qui Inst. jj 42 exaudire C, audire Inst. II 43 gerere Inst.,

gere C ij agat C, agit Inst. p4 4ut tamen Inste, ita tatuen ut tamenC1115 tutor Inst., onz. C !j 4 8 quod om. Caneemendationem 11puptlo

C, pupillis Inst. jj eo C, bis Inst. jj 19 habet C , babent Inst. ij 20 differt C,distant Inst. II24 pupilli Inst., pupill• C, con.Ca pag.275 uers. 11 II 22tiis

pupillis C, proximis infanti Inst., bis pupillis (qui infanti proximi

sunt) Huschke jj propter Inst., per C jj utilitatem C, utilitatem

eorum Inst.





IIT§ 115-120 128 -----

116 appellamus. Sponsor ita interrogatur IDEDd DARI SPONDES?

fidepromissor (ItCL) IDE1I FIDEPROMITTIS? fideiussor ita IDEM

FIDE TVA ESSErvBES? uidebimus. [de his] autem, quo nomine

possint proprie appellari, qui ita interrogantur IDED{ DABIS?

117 IDEA/ PROMITTIS? IDEM FACIES? Sponsores quidem et fidepro- 5missores et fideiussores saepe solemus accipere, dum cu-ramus, ut diligentius nobis cautum sit; adstipulatorem uerofere tune solum adhibemus, cum ita stipulamur, ut aliquidpost mortem nostram detur. (tipulando nihil agimus, adhibetur adstipulator, ut is post 4 0

mortem nostram agat; qui si quid fuerit consecutus, de pag. 159

restituendoeo mandati iudicio heredi [meo] tenetur.118ponsoris ueroet fidepromissoris similis condicio <est>,

1 4 9 fideiussoris ualde dissimilis. Nam illi quidem nullis obli-gationibus accedere possunt nisi uerborum, (quamuis inter- 45dum ipse qui promiserit non fuerit obligatus, uelut simulieraut pupillus sine tutoris auctoritate aut quilibetpost mortem suam dari promiserit. at illud quaeritur, siseruus aut peregrinus spoponderit, an pro eo sponsor aut

419 fidepromissor obligetur). Fideiussor uero omnibus obliga- 20tionibus, id est siue re siue uerbis siue litteris siue con-

sensu contractae fuerint obligationes, adici potest. ac neillud quidem interest, utrum ciuilis an naturalis obligatiosit cui adiciatur; adeo quidem, ut pro seruo quoque obli-getur, siue extraneus sit qui a seruo fideiussorem accipiczt, 25

420siue ipse dominus in id quod sibi debeatur. Praeterea

§ 417 inde ab 6 solemus usque ad 7 sit fere = Inst. 3, 20 pr. }}

§ 449a nde ab 20omnibus fere _ Inst. 3, 20, 4.

.

4IDEMGoeschen, conf. Ca pag. 262 uers. 32 2 ita addidit Boeck-ing (altero loco) IDEMGoeschen, conf. Ca ag. 262 uers. 32114-5DEM

DABIS IDEM Goeschen, id dabis id Cconf. Ca ag. 262 uers. 33 I

9multae patent uiae supplendi; Mommsen propter homoeoteleuton taliafere intercidisse suspicatur: quia enim nobis ut post mortem nostram

detur 11 10 adstipulator Boecking, at• stipulator (i. e. autem stipula-or) Cn, on f. Ca pag. 25712 meo deleuit Polenaar (} 43 uero Goe-

schen, uel C n , conf. Ca ag. 340 estaddidit Lachmann (con f. Ca

pag. 265 uers. 39) Q 45 interdum Goeschen, aut interdus aut interdui

C p 4 6 qui Goeschen, quid C p 48 pos C, conf. Ca ag. 285}i 4 9 (in

fine) autGoeschen, autem Cn, onf. Ca ag. 257 }} 24-22 consensu

Inst., consens C, conf. Ca pag. 260 }} 22 ac Institutionum codices melio-res, ad C, at Institutionum codices aliquot deteriores eum Theophi lo } }23 an Inst., ā (i. e. aut?) C, conf. Ca pag. 255 inf. 11 23-24 obligatio

sit C, sit obligatio Inst. }} 25 a seruo fideiussorem C, fideiussorem aseruo Inst. Q accipiat Inst., .acci,pi C 26debeatur C, debetur Inst.



III§420-422

sponsoris et fidepromissoris heres non tenetur, nisi si deperegrino fidepromissore quaeramus, et alio iure ciuitas

424 eius utatur. fideiussoris autem etiam heres tenetur. Item

sponsor et fidepromissor lege Furia biennio liberantur, etquotquot erunt numero eo tempere, quo pecunia peti po- 5test, in tot partes diducitur inter eos obligatio et singuli(in) uiriles partes obligantur. fideiussores uero perpetuotenentur, et quotquot erunt numero, singuli in solidumobligantur. itaque liberum est creditori a quo uelit soli- pag. 460

dum petere. sed nunc exepistula diui Hadriani conpelli- lotur creditor asingulis qui modo soluendo sint partes

petere. eo igitur distat haec epistula a lege Furia, quodsi quis ex sponsoribus aut fidepromissoribus soluendo nonsit, hoc onus ad (ceteros non pertinet; sed ex fideiussoribusetsi unus tantum soluendo sit, ad hunc onus) ceterorum quo- 45

421 a que pertinet. Sed cum lex Furia tantum in Italia locumhabeat, euenit ut in ceteris prouinciis sponsores quoqueet fidepromissores proinde ac fideiussores perpetuo tenean-tur et singuli in solidum obligentur, nisi ex epistula diui

122 Hadriani hi quoque adiuuentur in parte. Praeterea inter 20sponsores et fidepromissores lex Appuleia quandam socie-tatem introduxit. nam si quis horum plus sua portionesoluerit, de eo quod amplius dederit aduersus ceterosactiones constituit. quae lex ante legem Furiam lata est,quo tempore in solidum obligabantur. unde quaeritur, an 25post legem Furiam adhuc legis Appuleiae beneficium super-sit. et utique extra Italiam superest. nam lex quidem Furiatantum in Italia ualet, Appuleia uero etiam in ceteris pro-uinciis. sed an etiam (in) Italia beneficium legis Appuleiaesupersit, ualde quaeritur. ad fideiussores autem lex Appu- 30

§121 inde ab 8quotquot usque ad 12 petere =Inst. 3, 20, 4.

3fideiussoris ex fidesiussoris correctum C4 lege Furia Goe-schen, legfuriam C 1j 6 diducitur] deducitur C fi 7 in addidit Huschkeobligantur Boecking, hocabentur C fi 6 y erbaet singuli —7 obli-gantur delet PolenaarII 9bligantur C, tenentur Inst.II9—

12suppleuit Goeschen ex Inst. 11 sintC, sint litis contestataetempore Inst. p 4-45 Oexempli gratia addidit Mommsen; aliassupplendi uias patere consentaneum est II47 cete(ris) C, conf. Gaius3, 122 med. (infra uers. 28;sed fortasse utroque loco ceteris ex falsoglossemate irrepsit 1) 4 8 perpetuo] in perpetuo C () 20quoque Huschke ,qc? (i. e. quocum?)Cadiuuentur in parte cum C non sine dubita-tione scriptum est II 28ceteris C, conf. tamen quae ad Gai 3', 121a(supra ad uers. 17) adnotata sunt fi 29 in Italia] alis? C, Italis M o m m s e n80 fideiussores autem lex exempli gratia suppletum est.

129



III §1_22-424

leia non pertinet. itaque si creditor ab uno totum conse-cutus fuerit, huius solius detrimentum erit, scilicet si ispro quo fideiussit soluendo non sit. sed ut ex II supra dictis pag. 464apparet, is a quo creditor totum petit poterit ex epistula

diui Hadriani desiderare, ut pro parte in se detur actio. 51 23 Praeterea lege Cicereia cautum est, ut is, qui sponsores autfidepromissores accipiat, praedicat palam et declaret, et dequa re satis accipiat et quot sponsores aut fidepromissoresin eam obligationem accepturus sit; et nisi praedixerit,permittiticr sponsoribus et fidepromissoribus intra diem xxx 1 0praeiudicium postulare, quo quaeratur, an ex ea lege prae-dictum sit; et si iudicatum fuerit praedictum non esse,liberantur. qua lege fideiussorum mentio nulla fit. sed inusu est, etiam si fideiussores accipiamus, praedicere.

12-t

ed beneficium legis Corneliae ornnibus commune est.5qua lege idem pro eodem apud eundem eodem auno ueta-tur in ampliorem summam obligari creditae pecuniae quamin xx milla. et quamuis sponsores uel fidepromissores inamplam pecuniam, ueluti si sestertium e milium (seobli-gauerint, turnen dumtaxat xx tenentur). pecuniam autem 2ocreditam dicimus non solum eam, quam credendi causa da-

mus, sed omnem, quam turn cum contrahitur obligado cer-tum est debitum iri, id est <quae>sine ulla condicione de-ducitur in obligationem. itaque et ea pecunia, quam in diemcertum dari stipulamur, eodem numero est, quia certum 25

§ 422 inde ab 4 si fere=Inst. 3, 20, 4.

1 creditor ab uno C, ab uno fideiussore creditor Inst. il2 so-lius Inst., solus C II seilicrt C, om. Inst. II3dictis Goeschen,dicti C p 4 is Goeschen, iis C II7 praedicat Goeschen, praedicaturC II 8 aut Goeschen, at C II9 praedixerit] conf. Ca pag. 286 uers. 110 permittitur Goeschen, promittit Cidepromissoribus Goeschen,

fideipermissoribus C 42 non Goeschen, nam C II 13 fideiusso-rum Goeschen, fideiussor C II mentio Hollweg, mentiC4 usumC (¡ 45 legis Corneliae Goeschen, legum corniliae C II omnibus(sic)C16ídem Goeschen, idC II 48 milia Lachmann, milibusC II (uel fideiussores) addit Huschke post fidepromissores II 49 am-plam C, ampliorem Goeschen IIsi C, delet Huschke II 19-20 ( ) duce

fere Huschkio exempli gratia addita sunt, conf. Ca I 22 tumcuna] tune C II contrahitur Goeschen, contrahit C II 23 (prioreloco)est Goeschen, esset Cp quae addit Goeschen, ornC II24 ob-ligatione C .

130



13111 § 1á4-4306,

est eam debitum iri, licet post tempus petatur. appellationeautem pecuniae omnes res in ea lege significantur. llaguesi uinum uel frumentum aut sifundum uel hominem pag. 16á

125 stipulemur, haec lex obseruanda est. Ex quibusdam tomencausis permittit ea lex in infinitum satis accipere, ueluti5si dotis nomine, uel eius quod ex testamento tibi debeatur,aut iussu iudicis satis accipiatur. et adhuc lege (fulja de)uicesima hereditatium cauetur, ut ad eas satisdationes, quae

426 ex ea lege proponuntur, lex Cornelia non pertineat. Ineo quoque iure par condicio est omnium, sponsorum fide- 10promissorum fideiussorum, quod ita obligari non possunt,

ut plus debeant, quam debet is pro quo obligantur. at exdiuerso ut minus debeant, obligari possunt, sicut in ad-stipulatoris persona diximus. nam ut adstipulatoris, ita ethorum obligatio accessio est principalis obligationis, nec 15

127 plus in accessione esse potest quam in principali re. Ineo quoque par omnium causa est, quod si quid pro reosoluerint, eius reciperandi causa habent cum eo mandatiiudicium. et hoc amplius sponsores ex lege Publilia pro-

priam habent actionem in duplum, quae appellatur depensi. 20

12 gLitteris obligatio fit ueluti in nominibus transscripticiis.fit autem nomen transscripticium duplici modo, uel a re in

1 29 personam uel a persona in personam. (A re in personara

trans)scriptio fit, ueluti si id, quod tuex emptionis causaaut conductionis aut societatis mihi debeas, id expensum 25

^ 30 tibi tulero. A persona in personam transscriptio fit, ueluti

§ 126 inde ab 11 ita usque ad 1 3 possunt nec non 4 4 nana etinde ab 4 5 horum = Inst. 3, 20, 5 )) diximus] § 14 3 )) § 427 inde ab4 7 si usque ad 4 9 iudicium fere = lnst. 3, 20, 6 )) ad § 129 conf.Theophilus 3, 21.

4 est eam Goeschen, esse a C )) debitum iri Goeschen, debitiuriC )) 3 aut Boecking, et C )) 7 ( ) addidit Huschke )) 4 0 quoque iureHuschke, iure quoque iurae C 11 41 fideiussorum Goeschen, fideiussorC )) possunt Inst., possi? C ex correctione )) 4 2 ut Inst. , ut regula

Cn ex glossemate, conf. Ca ag. XX) )) debet' Inst., deberet C ^ )

obligantur Inst., obligaretur C )i 15 horum C, eorum Inst. U 16 reInst., reo C )) 17 est Goeschen, esse C (I quid Inst., qui C¡I reoInst., eo C+) 4 8 soluerint] soluerit C )) habent] habet C )) 24 in nomi-nibus l t l ommsen , in nobis Cn, nominibus Huschke, con f. § 4 35 Í ) 22 autemGoeschen, an C )) 23 persona in personam Goeschen, prosona in personumC ll 23-24 O addidit Goeschen )f 24 tuHuschke, rñ (i. e. pro mihi?)C emptionis ex emptiones correctum C1)) 24-25 causa aut Goeschen,ca . C conf. Ca pag. 259 I I 26 personam Goeschen, personum C.



I1I§480-13632

si id quod mihi Titius debet tibi id e gllpensum tulero, id pag 168

431 est siTitius tedelegauerit mihi. Alia causa est eorumnominum quae arcaria uocantur. in his enim rei, non litte-rarum obligatio consistit, quippe non aliter ualent, quamsi numerata sit pecunia; numeratio autem pecuniae re facit 5obligationem. qua de causa recte dicemus arcaria nominanullam facere obligationem, sed obligationis factae testimo-

4 32 nium praebere. Vnde (non) proprie dicitur arcariis nomi-nibus etiam peregrinos obligari, quia non ipso nomine, sednumeratione pecuniae obligantur; quod genus obligationis 4 0

133 iuris gentium est. Transscripticiis uero nominibus an obli-gentur peregrini, merito quaeritur, quia quodammodo iurisciuilis est talis obligatio; quod Neruae placuit. Sabino

autem et Cassio uisum est, si a re in personam fiat nomentransscripticium, etiam peregrinos obligari; si uero a persona

15

4 34 in personam, non obligari. Praeterea litterarum obligatio fieriuidetur chirographis et syngraphis, id est si quis debere seaut daturum se scribat; ita scilicet si eo nomine stipulatio nonfiat. quod genus obligationis proprium peregrinorum est.

4 3 5onsensu fiunt obligationes in emptionibus uenditio- 20nibus, locationibus conductionibus, societatibus, mandatis.

136Ideoautem istis modis consensu dicimus obligationes con-trahi, quia neque uerborum neque scripturae ulla pro-pag. 164prietasdesideratur, sedsufficit eos qui negotium geruntconsensisse. unde inter absentes quoque talia negotia con-25

trahuntur, ueluti per-epistulam aut per nternuntium; cum

§ 135 = Dig. 44, 7, 2 pr.; Inst. 3, 22 pr. § 136 usque ad26 internuntium =Dig. 44, 7, 2, 1 et 2; § 436 usque ad 23 quianeque et inde ab 24 sed usque ad 26 internuntium =Inst. 3 , 22,4 et 2.

2 teGoeschen, tese C g 3 rei Lachmann, rebus C p 4 quippe C11

ualent Goeschen, ualet C 11 5 re] rein C, rei fere Lachmann 06 qua

Goeschen, quam C 8 (non) proprie Huschke, proprie C, perperam

Mommsen 11 dicitur Goeschen, dicit C 119 ipso nomine Goeschen, ipsenome C1110 numeratione Goeschen, nomenratione C11 pecuniae Goe-schen, pēcae C 114 4 transscripticiis Goeschen, tresscripticiis C11obli-gentur Goeschen, obiligentur C 1112quaeritur Goeschen, quaerit C 1 '

18se scribat Goeschen, sesseribat C 1 1 scilicet si Goeschen, scilicet utsi C 11 20 emptionibus Dig. Inst., emptionibus et C1122 istis Dig. Inst.,

stis CconsensuDig. Inst., concensu C dicimus obligationes C,

dicimus obligationem Dig., dicitur obligatio Inst. 23 quia Dig. Inst.,quo C1124 desideratur Dig., desiderat C () negotium C Inst., negotiaDig. (l 25 consensisse C, consentire Dig. lnst. 11 26 aut per internun-

tium C, uel per nuntium Dig., aut pernuntium Inst.



133II § '4 36---144.

alioquin uerborum obligatio inter absentes fieri non possit..1371tem in his contractibus alter alteri obligatur de eo, quod

alterum alteri ex bono et aequo praestare oportét; cumalioquin in uerborum ob-ligationibus alius stipuletur, aliuspromittat, et in nominibus alius expensum ferendo obliget, 5

[138] alius obligetur. [sed absenti expensum ferri potest, etsiuerborum obligatio cum absente contrahi non possit.]

[D E EMPTIONE ET VENDITIONE.]

13 9mptio et uenditio contrahitur, cum de pretio conuene-rit, quamuis nondum pretium numeratum sit, ac ne arra 1 0quidem data fuerit; nam quod arrae nomine datur, argu-

1 10 mentum est emptionis et uenditionis contractae. Pretiumautem certum esse debet. nam alioquin si ita inter nosconuenerit, ut quanti Titius rem aestimauerit, tanti sitempta, Labeo negauik ullam uim hoe negotium habere; 15cuius opinionem Cassius probat. Ofilius et eam emptionem

1 I 1 et uenditionem; cuius opinionem Proculus secutus est. Itempretium in numerata pecunia conbistere debet. nam in pag. 165

ceteris rebus an pretium esse possit, ueluti horno aut toga

aut fundus alterius rei (pretium esse possit), ualde quaeri- 2 0

tur. nostri praeceptores putant etiam in alía re posse con-sistere pretium. unde illud est, quod uulgo putant per per-mutationem rerum emptionem et uenditionem contrahi,eamque speciem emptionis uenditionisque uetustissimamesse; argumentoque utuntur Graeco poeta Hornero qui ali- 25qua parte sic ait:

§ 137 usque ad 3 oportet =Dig. 44, 7, 2, 3; § 137 usque ad 5promittat=nst. 3, 22, 3 ¡I § 439 = Inst. 3, 23 pr § 140 usquead 15 empta=nst. 3, 23, 4 § 141 usque ad 134, 10 esse fere =Inst. 3, 23, 2 11 atiquaparte] lijad. 7, 472-475.

2 de eoCDig., inidInst. uerba inde ab4 alius stipuleturusque ad5 nominibus in C per errorem bis scripta sunt 5 obligetGoeschen, obligetur C, con/; Ca. pag. 306 11 6-7 § 138 ex glossemate

uidetur irrepsisse (conf. § 136 in fine) p 8suppleuit Boecking ex Inst.9suppleuit Goeschen ex Inst. cum Csimulatque Inst. Q 13 nam

C n,om. Inst 1117 post uenditionem intercidit fortasse esse existimauituet simile aliquid (I 18 nam Inst., in C19 horno Inst., hoc modo C u19-20 togaaut fundus C, fundus aut toga Inst. 20 ( ) addiditGoeschen ex Insi. 11 21-22 putant etiam in alia re posse consisterepretium C, etiam in alia re putant posse pretium consistere Inst.(codices meliores) II 22 putant C, ad di.eitur lectionegn ducunt Insi. q

24 emptionis Inst., emptionisque C.



III §141-4 45

-- 134 —

(ar'v5sv áQ' oNíCov ro xap y xoµdwvtE S 'Avalo(,áAXot µsv xaax41, á?,Aot 8' aawvt, at8lipeu?á ^ A A o ttvo^ s, áXXo tat (36saatv, +ó íA Xot 8 ' áv 8pxndósaat. )

diuersae scholae auctores dissentiunt aliudque esse existí- 5mant permutationem rerum, aliud ernptionem et uenditio-nem; alioquin' non posse rem expediri permutatis rebus,quae uideatur res uenisse et quae pretii nomine dataesse, sed rursus utramque rem uideri et uenisse et utram-que pretii nomine datan' esse absurdum uideri. sed ait 4 oCaelius Sabinus, si remenalem habenti, ueluti fun-dum, [acceperim et] pretil nomine hominem forte dederim,fundum quidem uideri uenisse, hominem autem pretii

nomine datum esse, ut fundus acciperetur.142

ocatio autem et conductio similibus regulis constitui-15tur; nisi enim merces certa statuta sit, non uidetur locatio

143 et conductio contrahi. Vnde si alieno arbitrio merces per-missa sit, uelut quanti Titius aestimauerit,uaeritur, an pag. 4 G6

locatio et conductio contrahatur. qua de causa si fullonipolienda curandaue, sarcinatori sarcienda uestimenta de- 20

derim, nulla statim mercede constituta, postea tantum da-

turus, quanti inter nos conuenerit, quaeritur, an locatio et144 conductio contrahatur. item si rem tibi utendam dederimet inuicem aliam rem utendam acceperim, quaeritur, an

4 45 locatio et conductio contrahatur. Adeo autem emptio et 25

§ 443 inde ab 49 qua usque ad 22 conuenerít = Insl. 3, 24, 4 11§ 4 44 conf. Inst. 3, 24, 2 11 § 145 usque ad 435, 3 conductio=Ins t. 3, 24, 3.

4-4pro (), quod ex Inst. addidit Goeschen, et reliqua exhibet C ,quae uerba deleuit Baumbach 11 5 dissentiunt C, ad contra sentiunt

ducunt Inst. jj 6 emptionem] conf. Ca pag. 265 uers. 17 117 alioquin

non posse suppleuit Goeschen ex Inst., conf. lamen Ca ; in Cn fortassealioquoinnposside uel simile alíquid extitit ji 8 data Inst., datae?C11

9 sed rursus utramque rem C, nam utrarnque Inst. jj 9-4 0 utram-

que pretii C, pretii Inst. jj 42 uerba acceperim et deleuit Monamsen

4 4 fundus Goeschen, fundum C 11 45 constituitur Huschke olim, con-

stituuntur C ij 18 quanti Goeschen, qua C49qua de CInst., ex

eadem mauult Huschke jj fulloni Inst., fulloin C jI 20 sarcinatori C,aut sarcinatori Inst. p20-21 dederim Goeschen, dederimus C

24 postea C, sed postea Inst. 11 22 quanti C, quantum Inst. p 23 item

Polenaar, uel C jj 25-4 35, 2 emptio et uenditio et locatio et con-ductio familiaritatem aliquam inter se habere uidentur C, familiari-tatem a. i. s. h. uidentur emptio et uenditio item locatio et conductio

Inst. (conf. Gaius libro secundo rerum cottidianarum Dig. 19, 2, 2 1).



III §445 4 48

uenditio et locatio et conductio familiaritatem aliquam interse habere uidentur, ut in quibusdam causis quaeri soleat,utrum emptio et uenditio contrahatur an locatio et con-ductio. ueluti si qua res in perpetuum locata sit, quodeuenit in praediis municipum, quae ea lege locantur, ut 5quamdiu [id] uectigal praestetur, néque ipsi conductorineque heredi eius praedium auferatur. sed magis placuit

4 46 locationem con ductionemque esse. Item [quaeritur] si gla-diatores ea lege tibi tradiderim, ut in singulos qui integriexierint pro sudore denarii xx mihi darentur, in eos uero osingulos qui occisi aut debilitati fuerint denarii mille,

quaeritur, utrum emptio et uenditio an locatio et conductiocontrahatur. et magis placuit eorum qui integri exierintlocationem et conductionem contractam uideri, at eorumqui occisi aut debilitati sunt emptionem et uenditionem 15esse; idque ex accidentibus apparet, tamquam sub condi-cione facta cuiusque uenditione an locatione. iam enim pag. 4 67

non dubitatur, quin sub condicione res ueniri aut locari4 47 possint. Item quaeritur, si cum aurifice mihi conuenerit,

ut is ex auro suo certi ponderis certaeque formae anulos 2omihi faceret, et acciperet uerbi gratia denarios cc, utrumemptio et uenditio an locatio et conductio contrahatur.Cassius ait materiae quidem emptionem uenditionemquecontrahi, operarum autem locationem et conductionem. sedplerisque placuit emptionem et uenditionem contrahi. at- 25

qui si meum aurum el dedero mercede pro opera con-stituta, conuenit locationem conductionem contrahi.

4 48

ocietatem coire solemus aut totorum bonorum aut unius

§ 145 inde ab 5 praediis usque ad 7 auferatur conf. Inst. 3, 24,8 11 § 147 fere g= lnst. 3, 24, 4 ll § 148 -= Inst. 3, 25 pr.

5 ē uenit C 11 6 id hic deletum est duce fere Puchta 11 7 auferaturGoeschen, autferatur C 11 8queritur C(deleuit hoc glossema Goe-schen) 11 11 denarii Goeschen, denarios C 11 46 apparet Capparere

Huschke 1 1 47 uenditionem an locationem C 11 18 locari ex locumaricorrectum C 11 24 faceret Inst., facere C11 acciperet C Inst., acceperit Dig.19, 2, 2 § 1 male11uenditio Inst., uendito C f l contrahatur C, contrahiuideatur Inst. 1123uí.dem Inst., quid C Q uenditionemque hast. ,uenditionem quam C 1 4 operarum Coperae Inst. 1125-26at-

qui si C, quodsi Inst. 1 1 26mercede Inst., mercedem C 11 27 loca-tionem conductionem Cad locationem et conductionem ducuntInst. 1 1 28totorum Inst., tutorum C II post bonorumInst. addunt:quam Graeci specialiter xowoztpalíav appellant.

13 5



II1 § 4 48-145436

aliadas negotii, ueluti mancipiorum emendorum aut uen-4 49 dendorum. Magna autem quaestio fuit, an ita coiri possit

societas, ut quis maiorem partem lucretur, minorem damnipraestet. quod Q. Mucius (contra naturam societatis esseexistimauit. sed Ser. Sulpicius,

cuita) etiam praeualuit sen- 5tentia, adeo ita coiri posse societatem existimauit, ut dixeritillo quoque modo coiri posse, ut quis nihil omnino damnipraestet, sed lucri partem capiat, si modo opera eius tampretiosa uideatur, ut aequum sit eum cum hac pactione insocietatem admitti. nam et ita posse coiri societatem con- 4 ostat, ut unus pecuniam conferat, alter non conferat, et pag. 468

tamen lucrum ínter eos commune sit; saepe enim opera4 50 alicuius pro pecunia ualet. [Et] illud certum est, si de par-

tibus lucri et damni nihil inter eos conuenerit, [tamen]aequis ex partibus commodum et incommodum inter eos 45

commune esse. sed si in altero partes expressae fuerint,uelut in lucro, in altero uero omissae, in eo quoque quod

451 omissum est símiles partes erunt. Manet autem societas eousque, donec in eodem consensu perseuerant. at cum ali-quis renuntiauerit societati, societas soluitur. sed plane si 2 0quis in hoc renuntiauerit societati, ut obueniens aliquod

lucrum solus habeat, ueluti si mihi totorum bonorum socius,cum ab aliquo heres esset relictus, iñ hoc renuntiaueritsocietati, ut hereditatem solus lucri faciat, cogetur hoclucrum communicare. si quid uero aliud lucri fecerit quod 25

§ 4 49 conf. (ex parte fere =) Inst. 3, 25, 2 (( § 150 conf. Inst.

3, 25, 1 et 3(i :§ 154 -- Inst: 3, 25, 4.

4negoti C, negotiationis Inst. (( mancipiorum Inst., mancipior

C (( aut uendendorum C, uendendorumque Inst. II 4-5 ( ) ere

ad Inst. (duce Goescheno) additum; pro existimauit possis etiam de

dixit uel simili aliquo uerbo cogitare (j 5 etiam (Mommsen mauultiam) praeualuit sententia C, sententia práeualuit Inst.6 exti-

mauit C (( 7 modo Goeschen, mCconf. C ag. 277 uers. 27 ^

40 nam Inst., non C (( posse coire C, coiri posse uel. coire posse

Iríst. ((11 unus C alterInst. i( 12 conmune ex conmunie uel

potius exmunie correctum Ci (( sepe enim C, quia saepe Inst. 1

4 3 et deleuit Mommen (( 4 4 tamen C, deleuitAlomasen (( 4 5 et Boeck ing,

ut C p 17 uelut C, ad ueluti ducere uidentur Inst (( eo Inst., eodem

C (( 48 omissum C, praetermissum Inst. (( 49 consensu Inst., sensu

C (( perseuerant C, perseuerauerint Inst.20 societas soluitur C,

soluitur societas Inst. g 24 in C, callide in Inst. (( 24" faciat C, faceret

Inst. (( cogetur Goeschen, coget C, cogitur Inst. (codices plurimi)U

25 fecerit C, faciat vol faceret Iñst.



1.37II §A54--456

.non captauerit, ad ipsum solum pertinet. mihi uero, quid-quid omnino post renuntiatam societatem adquiritur, soli

152 conceditur. Soluitur adhuc societas etiam morte socii, quia

153 qui societatem contrahit certam personara sibi eligit. Dici-tur etiam capitis deminutione solui societatem, quia ciuili 5

ratione capitis deminutio morfi coaequatur; sed utique siadhuc consentiant in societatem, noua uidetur iacipere so-

154 cietas. Item si cuius ex sociis bona publice aut privatimuenierint, soluitur societas. sed haec quoque societas, de pag. 469

qua loquimur, id est quae consensu contrahitur nudo, iuris 40

gentium est, itaque ínter omnes homines naturali ratione

consistit.155andatum consista, sine nostra gratia mandemus siuealiena. itaque siue ut mea negotia geras, sine ut alterius,mandauerim, contrahitur mandati obligatio, et inuicem alter 45alteri tenebimur in id, quod uel me tibi uel te mili bona

1 56 fide praestare oportet. Nam si tua gratia tibi mandem,superuacuum est mandatum; quod enim tu tua gratia fac-turus sis, id de tua sententia, non ex meo mandatu facere

debes. itaque si otiosam pecuniam domi te habentem hor-20

tatus fuerim, ut eam faenerares, quaniuis eam el mutuamdederis, a quo seruare non potueris, non tamen habebismecum mandati actionem. item si hortatus sim, ut remaliquam emeres, quamuis non expedierit tibi eam emisse,non tamen tibi mandati tenebor. et adeo hace ita sunt, 25

§ 152 = Inst. 3,255§153 inda ab 6 si — Inst. 3, 25, 811

§ 456 inde ab 20 itaque usque ad 24 fuerim et inde ab 25 et usquead pag. 438, 2 faenerares et inde ab 138, 5 quia =Inst. 3, 26, 6.

4 uero Inst., uero ex uiro correctum? Cn 7ocietatem Inst.,societate C II 9-10 ad hunc locum emendandum (conf. C as ) on paucaepatent uiae. Fortasse propter homoeoteleuton nonnulla interciderunt:sed haec quoque (societassocietas de qua loquimur etc.;erunt enim qui expectent talia: hanc quoque societatem nouo consensuredintegrari posse, deinde societatem privatam, de qua apud Gaium

agitur, oppositam esse societatibus publicanorum, quae neque consensunudo contrahantur neque ad peregrinos pertineant II 40-11 juris gen-tium Fitting, iuriscogentium? C ji 16 in id Huschke, id inC47 oportet Goeschen, oportere C Q 20 te habentem Inst., tuae aben-tem C II 21 quamuis eam Goeschen, quiam C, conf. Ca pag. 297uers. 25 it 22 potueris ex potuerit uel ex potueric correclum C23 si C, si (te) Huschke II 24 quamuis Goeschen, q C, conf. Ca pag.297 uers. 265 tenebor Goeschen, teneri C.



III§456--46038

at quaeratur, an mandati teneatur qui mandauit tibi, utitio p iam aenerares.sed] Seruius negauit necagis hoc casu obligationem consistere putauit, Iguana si

eneraliter alicui mandetur, uti pecun m suam faeneráret.sed equimur Sabini opinionemcontra sentientis,quia 5

on aliter Titio credidisses, quam si tibi mandatum esset.

457 Illud constat, si quisde ea re mandet, quaecontra bonosores II est, noncontrahi obligationem; ueluti si tibi man- pag. 4 ; 0

458 dem ut Titio furtumaut iniuriamfacias. Itemsi quidost mortem meam faciendum (mh)mandetur, mutile man- 4 o

59 gationem

est,quiaere

gen

noneraliter

posse..edab

recte

heredis

quoquepersona

consumobli--atum

matum mandatum si, dumadhucintegra res sit, reuoca-

460tumfuerit, euanescit. Itemsi adhucintegro mandato mors

lterutrius alicuius interueniat, id est uel eius qui man45auerit uel eius qui mandatumsusceperit, soluiturm anda-tumsed utilitatis causa receptumest, utsi mortuo eo quih mandauerit ignorans eumdecessisse executusfuero

andatum, posse me agere mandati actione; alioquin justat probabilis ignorantia damnummh adferret. et huic 2oimle est quod plerisque placuit,si debitor meus manu-

sso dispensatorimeo per ignorantiamsoluerit, liberan

um cumalioquin stricta iuris rationenon posset liberan4 59 inde ab 4 2 recte =Inst. 3, 26, 9 (( § 160 fere = Inst.

3,26, 4 0.

4teneatur Inst., teneantur C )i 2 nec] non? Cn , conf. C a pag.

280 inf. (( 3 obligationem] ohligatum C, conf. Ca ag. 505 uers. 26et uers. 2 (( 5 sed om. C II contra sentientis Mommsen, consen-

tientis C )( quia Inst.; incertum, utrum quod an quia uoluerit Ca ((

8 contratrahi Cn () si tibiGoeschen, tisibi C )) 8-9 mandemGoeschen, mandemus C (( 9 aut Goeschen, autem C (( quid Lach-mann, quis C 4 0 pos C )) mihi hoc loco addidit Huschke () man-deturLachmann, mandet C )( 4 2-13 consummatum mandatumGoeschen, consummatur mandatum C, mandatum contractum Inst.

(rectius; nam consummare mandatum estexequi) p 4 4 mandato

Inst., mandatum C (( 4 5 alicuius C, om. Inst. (multo prohabilius) ( j

45-46 mandauerit Inst., mandarit C )j 46 qui Inst., cui C )( 47 ut

si Cet Inst. libri nonnulli, siInst. libri alü )) 4 8fuero Goeschen,

furo C (( 19 posse me CInst., possem Gradenwitz, conf. tamen 4,61 et Lachmann ad h. l. (l 20 adferret Goeschen, non atferet Cn,af;erat Inst. (codices deteriores aut afferet aut afferret) ))21 quod]con f. Ca pag294 uers. 25 )( plerisque C, om. Inst. )( 23 posset

Goeschen, possent C.



139II§ 4 60-168

4 64 eo, quod allí soluisset quam cui soluere deberet. Cumautem is cui recte mandauerím egressus fuerit mandatum,ego quidem eatenus cum eo habeo mandati actionem, qua-

tenus mea interest inplesse eum mandatum, si modo in-plere potuerit; at ille mecum agere non potest. itaque si5mandauerim tibi, ut uerbi gratia fundum mihi sestertiis eemeres, tu sestertiis cL emeris, non hahebis mecum I I man- pag. 4 74

dati actionem, etiamsi tanti uelis mihi dare fundum, quantiemendum tibi mandassem; idque maxime Sabino et Cassioplacuit. quodsi minoris emeris, habebis mecum scilicet 4 0

actionem, quia qui mandat, ut e milibus emeretur, is uti-

que mandare intellegitur, uti minoris, si posset, emeretur.162 In summa sciendum (est, quotiens) aliquid gratis (faciendum>dederim, quo nomine, si mercedem statuissem, locatio etconductio contraheretur, mandati esse actionem; ueluti si 15fulloni polienda curandaue uestimenta (dederim) aut sarci-natori sarcienda.

463xpositis generibus obligationum quae ex contractunascuntur admonendi sumus adquiri nohis non solum per

nosmet ipsos, sed etiam per eas personas quae in nostra2o16,1 potestate manu mancipioue sunt. Per liberos quoque ho-mines et alienos seruos quos bona fide possidemus ad-quiritur nobis, sed tantum ex duabus causis, id est si quid

165 ex operis suis uel ex re nostra adquirant. Per eum quo-que seruum, in quo usumfructum habemus, similiter ex 25

4 66 duabus istis causis nobis adquiritur. Sed qui nudum iusQuiritium in seruo habet, licet dominus sit, minus Lamen

iuris in ea re habere intellegitur quam usufructuarius etbonae fidei possessor. nam placet ex nulla causa ei adquiri^§ 161 inde ab 10quodsi fere = Inst. 3, 26, 8

4 62 inde ab

45si =Inst. 3, 26, 13 § 163 .-- Inst. 3, 28 pr. II § 164 = Inst.3,28, 1165 — lnst. 3, 28, 2.

, .,.

1 eo quod C, quia Inst.3 quidem Goeschen, quid C actio-nem Goeschen, attionem Csestertiis Goeschen, se Cconf. Capag. 303 med.dareGoeschen, dari C0 me-5(conf. Ca

pag. 260) scilicet C, ad inuersum uerborum ordinem ducunt Inst.

11 quia C, quoniam Inst.

t Cutsibi Inst. II 42 mandare

Goeschen, mandari C, mandasseInst.uti C utInst. II emeretur

Inst. , emeret C II 13 O et ( ) addita duce fere Goescheno O 16de-derim hoc loco addendum esse suadent Inst. II20easCeasquoque Inst. II 21 liberos Inst., libereos Cn II 22-23 adquiriturex adquirisur correctum Ci p25 usumfriictum C, usumfructumuel usum Inst .7 habet exhabent correctum C9 causaGoeschen, causa alia C.

aarvs.



1 68ollitur autem obligatio praecipue solutione eius quod5

debetur. unde quaeritur, si quis consentiente creditoreliud proalio soluerit, utrum ipso iure liberetur, - quod

remittere,ih iiseidamib ibligatione

nostris praeceptoribus placuit, an ipso iure maneat obli-

ebeat, quod diuersae scholae auctoribus uisum est.0469tent per acceptilationem tollitur obligatio. acceptilatio

autem est ueluti imaginaria solutio; quod enim eg uerbo-ru mpoterit sic fieri, ut patiaris haec uerba rI"c11e dicere QVOD EGO pag. 173

TIBI PROMISI HABESNE ACCEPTVM?et tu respondeas RABEO. 25

§167usque ad 6 SPONDES r=Inst. 3, 28, 3 II § 168 usque ad

47 soluerit conf. Inst.3, 29pr.§ 4 69 = Inst. 3, 29, 4.

2mancipioue Goeschen, mancipiouel C 11nomine Goeschen,

nomen CxistimentGoeschen, existimant C II 3 adquiri Goe-

schen, adquri Cstipulando aut mancipio accipiendo Goe-

schen, stipulando uel mancipiando aut mancipio accipiendo C,stipulando aut per traditionem accipiendo Inst.dquirit Inst.,adquiritur C11 6 uelut Cueluti Inst.ariCdareInst. I I

8AENEAQ.VE Goeschen, ieneaque CanquodGoeschen, tam-quam C , onf. Ca ag. 294 uers. 56omini exdomino cor-rectum C

0 efficit Goeschen, domini etfecit C a 41 perinde

Cn , on f. turnen Ca ag. 286 II 13 accipisset C

4 nullius Goe-

schen, nullis C

6 debetur Inst., debeatur C

8 placuit Lach-

mann, placetC24itemInst.,fitC4--22acceptilatio

autem est uelutiti Cn , st autem aCceptilatio lnst. 11 24 quod Inst.,quia? C.

III §466---46940

posse; adeo ut, etsi ztominatina el dari stipulatus fuerit ser-uus mancipioue nomine eius acceperit, quidam existimentpag • 473

4 67 nihil el adqulri. Communem seruum pro dominica partedominis adquirere certum est; excepto eo quod °uní nomi-natim stipulando aut mancipio accipiendo

illi soli adquirit,5

uelut cum ita stipuletur TITIO DOMINO MEO DARI SPONDES? au tcum ita mancipio accipiat HANC REM EX IVRE QVIRITIVai L. TITII

DOMINI MEI ESSE AIO EAQVE El EMPTA ESTO HOC AERE AENEAQVE

467 a LIBRA. Illud quaeritur, an quod domini nomen adiectumefficit, idem faciat unius ex dominis iussum intercedens.4 0

nostri praeceptores perinde ei qui iusserit soli adquiri exis-timant, atque si nominatim ei soli stipulatus esset seruusmancipioue accepisset. diuersae scholae auctores proinde

utrisque adquiri putant, ac si nullius iussum interuenisset. -



1 41II § 470-474

170 Quo genere, ut diximus, (tantum eae obligationes soluuntur,quae exuerbis consistunt,) nonetiam ceterae; consenta-neum enim uisum est uerbis factam obligationem posse

aliis uerbis dissolui. sed id, quod ex alía causa debeatur,potest in stipulationem deduci et per (acceptilationem dis-5

171 solui. Quamuis autem dixerimus fieri) acceptilationemimaginaria solutione, tamen mulier sine tutoris auctoritateacceptum facere nonpotest, cum alioquin solui el sine

172 tutoris auctoritate possit. Item quod debetur, pro parterecto soluitur; an autem in partem acceptum fieri possit, 40

quaesitum (est).

173 Est etiam alia species imaginariae solutionis per aeset libram. quod et ipsum genus certis in causis receptumest, ueluti si quid eo nomine debeatur, quod per aes etlibram gestum sit, siue quid ex iudicati causa deb(eatur.15

174 Eaque res ita ag)itur: adhibentur non 'minus quam quin-que testes et libripens. deinde is qui liberatur ita oportetloquatur QVODEGO TIBI TOT MILIBVS CONDEMNATVS SV3f, ME EO

NOMINE A TESOLVO LIBEROQVE HOC AERE AENEAQVE LIBRAHANC

TIBI LIBRAM PRIMAM POSTREMAnVE EXPENDO (SECVND V3i) LEGEM20

PVBLICAII. deinde asse percutit libram eumque dat ei a quo

§ 170 = Inst. 3, 29, 1 0 § 172 conf. Inst. 3, 29, 1.

4 quo Inst., quod C, conf. Ca pag. 293 inf.04-2 ( )additumduce Goescheno ex Inst.set C sedet codices Institulionumdebeatur C, debetur Inst.

-6uerbaacceptilationem dissolui

addidit Lachmann ex Inst.; cetera exempli gratia ad sententiamduce ex parte Huschkio addita sunt 0 9 debetur Goeschen, debetC

0 recte Inst., debet recte solui recte? C

nGoeschen, a•

(i. e. aut? conf. Ca pag. 255 inf.) C partem C, partem (debiti) Huschke(ad exemplum Institutionum) 44 est addidit Heise, om. C 0 12-13 aes etGoeschen, aes etiam Cn f j 13 receptum Goeschen , receptisum C ii 44 de-beatur Goeschen, debeat C aes ex ae correctum C15 sitHuschke,

et . (i. e.etiam pro esset?, conf. Ca pag. 266 inf.) Cn Q quidGoeschen, quodt C U15-46 debeatur. eaque res ita agitur: ad-

hibentur e. g. proposuimus, debit athibemur? C, conf. Ca48tnilibus Cscribendum fortasse MILIA(uel lUILIVM)

ONDEM-

NATVS svM] con f. Ca et Erman Zur Geschichte der ró ► nischen Quittun-gen pag. 38 seq. II48-1 0 NOMNEATEconmen*cte? C, conf.Ca I49LIBEROQVE Goeschen, liueroquamC020P O S T R E M A M Q V E

Huschke, postremanquamCII EXPENDO]expende C

ECVNDVM

addidit Huschke, om. C, conf. 2 § 10424dat eiBluhme, detelCquoBluhme, quod C.

9 *



•II§ 474-4 79

42

4 75 Iiberatur, ueluti soluendi causa. Similiter legatarius here-dem eodem modo liberat de legato quod per damnationemrelictum est, ut tamen scilicet, sicut iudicatus condemna-tum se esse significat, ita heres testamento se dare damna-

tum , esse dicat. de eo tamen tantum potest heres eo modo 5liberari, quod pondere numero constet; et ita si certum sit.quidam et de eo 11 quod mensura constat idem existimant. pag. 474

4 76

raeterea nouatione tollitur obligatio; ueluti siquodtumihi debeas, aTitio dari stipulatus sim. nam inter-uentu nouae personae noua nascitur obligatio et prima tolli- 4 0

tur translata in posteriorem, adeo ut interdum, licet poste-riorstipulatio inutilis sit, tamen prima nouationis iure

tollatur; ueluti siquod mihi debes, a Titio post mortemeius uel a muliere pupilloue sine tutoris auctoritate stipu-latus fuero. quo casu rem amitto; nam et prior debitor 15liberatur et posterior obligatio nulla est. non idem iurisest, si a seruo stipulatus fuero; nam tunc (prior) proindeadhuc obligatus tenetur, ac sipostea anullo stipulatus

477 fuissem. Sed si eadem persona sit, a qua postea stipuler,ita demum nouatio fit, si quid in posteriore stipulatione 20

noui sit, forte si condicio aut dies aut sponsor adiciatur aut4 78 detrahatur. Sed quod desponsore diximus, non constat;nam diuersae scholae auctoribus placuit nihil ad nouatio-

4 79 nem proficere sponsoris adiectionem aut detractionem. Quodautem diximus, si condicio adiciatur, nouationem fieri, sic25

intellegi oportet, ut ita dicamus factam nouationem, si con-dicio extiterit; alioquin si defecerit, durat prior obligatio.

§ 176 = Inst. 3, 29, 3 11 § 177 = Inst. 3, 29, 3 ll § 179 usque

ad 27 obligatio = Inst. 3, 29, 3 11 diximus] § 4 77.

4liberatur Goeschen, liberatum C 11 3 condemnatum] condem-

nati Cconf. Ca pag. 305 uers. 331) 4 testamento] conf. Ca ag.308uers. 25116 liberariGoeschen, librari Clj 7idemGoe-

schen, indC118quod C id quodInst. II 14 interdum Inst.,indum C 4 3 tollatur C, tollitur lnst.quod C, id quod Inst. 1 1

debes C, tu debebas Inst. Q titio ex tio correctum C 1 1 . 15 quo Inst., quodC 11 4 6 idem Inst., id? C 4 7 priorinst., ora. C 11 4 8 athuc obligatus tenetur

C, obligatus manet Inst. p a nullo stipulatus (emend. ex stipulatos) fuissem

C, nullus stipulatus fuisset codices Institutionum 1124 aut dies aut

sponsor] uel sponsor aut dies C, aut dies aut fideiussor lnst. u

22 detrahatur Inst., trahatur C 11quod Goeschen, quae C 11dixi-

mus Boecking, dixi C 24 detractionem Hefpter, detractationem C

26 oportet Inst., c• Cn,conf. Ca pag. 283uers. 23.



43II§479-484

sed uideamus, num is qui eo nomine agat doli mali autpacti conuenti exceptione possit summoueri, quia uideturinter eos id actum, ut ita ea res peteretur, si posteriorisstipulationis extiterit condicio. Ser. tamen Sulpicius exis-pag. 475

timauit statim et pendente condicione nouationem fieri, 5

et si defecerit condicio, ex neutra causa agi posse (et) eomodo rem perire. qui consequenter et illud respondit, siquis id, quod sibi L. Titius deberet, a seruo fuerit stipu-latus, nouationem fieri et rem perire, quia cum seruo aginon posset. (sed) inutroque casu alio iure utimur. nec 40magis his casibus nouatio fit, quam si id, quod tu mihi

debeas, a peregrino, cum quo sponsus communio non est,SPONDES uerbo stipulatus sim.

180ollitur adhuc obligatio litis contestatione, si modo legi-timo iudicio fuerit actum. nam tunc obligatio quidem prin- 4 5cipalis dissoluitur, incipit autem teneri reus litis contesta-tione; sed si condemnatus sit, sublata litis contestationeincipit ex causa iudicati teneri. et hoc (est), quod apudueteres scriptum est ante litem contestatam dare debitorem

oportere, post litem contestatam condemnari oportere, post 201 gqcondemnationem iudicatum facere oportere. Vnde fit, ut

si legitimo iudicio debitum petiero, postea de eo ipso iureagere non possim, quia inutiliter intendo DARI mIIlI OPORTERr•,,

quia litis contestatione dari oportere desiit. aliter atque siimperio continenti iudicio egerim; tuno enim nihilo minus 2 ;

obligatio durat, et ideo ipso iure postea agere possum, seddebeo per exceptionern rei iudicatae uel in iudicium de-ductae summoueri.uae autem legitimaudicia et pag. 176

quae imperio continentia (sint), sequenti commentario re-feremus.0

§ 181sequenti commentario] 4; 403-109.

1 uideamus] conf. Ca pag. 277 inf .ita exitia correctumCp 6 etaddidit Boecking II 9 nouationem Goeschen, nouationum

C II 40 sed addidit Goeschen2 sponsus Savigny, sponsio C

45 fuerit exfierit correctum Cp 46 dissoluitur Goeschen, dissoluit

C

ncipit Goeschen, ineipiat C

itisGoeschen, litibus C f^

47siGoeschen, sed Cn U 18 est addidit Goeschen y 49 scriptum]

conf: Ca ag. 502 uers. 16 II 22 debitum Goeschen, debit C

23 intendo Goeschen, indo C II 26 possum Goeschen , possumus C p 27 perGoeschen, p(i. e. prae uel potest) C U exueptionem Goeschen, excon C,conf. Ca pag. 267 29 continentia sint Mommsen, continente potius

quam contineant in C uidetur extareeferemus Goeschen, refe-temus aut repetemus? C,



1 44II § 482-184

182 Transeamus mine ad obligationes quae ex delicto nas-cuntur, ueluti si quis furtum fecerit, bona rapuerit, dam--num dederit, iniuriam commiserit; quarum omnium rerumuno genere consista obligatio, cura ex contractu obligationes

in mi genera diducantur, sicut supra exposuimus.

183 Furtorum autem genera Ser. Sulpicius et Masurius Sa-binus IIII esse dixerunt, manifestum et neo manifestum,conceptum et oblatum; Labeo duo, manifestum (et) neemanifestum; nam conceptum et oblatum species potiusactionis esse furto cohaerentes guara genera furtorum; quod 4 o

184 sane uerius uidetur, sicut inferius apparebit. Manifestumfurtum quidam id esse dixerunt, quod dum fit deprehen-ditur. alii uero ulterius, quod eo loco deprehenditur, ubifit, ueluti si in oliueto olivarum, in uineto uuarum furtumfactum est, quamdiu in eo oliueto aut uineto fur sit; aut 45si in domo furtum factum sit, quamdiu in ea domo fursit. alii adhuc ulterius eo usque manifestum furtum essedixerunt, donec perferret eo, quo perferre fur destinasset.alii adhuc ulterius, quandoque eam rem fur tenens uisusfuera; quae sententia non optinuit. sed et iliorum senten- 20

tia, qui existimauerunt, donec perferret eo quo fur desti-nasset, deprehensum furtum manifestum esse, ideo nonuidetur probari, quia magnum recipit dubitationem, utrumII unius diei an etiam plurium dierum spatio id terminandum pag. 177sit. quod eo pertinet, quia saepe in aliis ciuitatibus sub-25reptas res in alias ciuitates uel in alias prouincias desti-nant fures perferre. ex duabus itaque superioribus opinioni-bus alterutra adprobatur; magis tamen plerique posteriorem

§ 482 supra] §89II 183 init. et indo ab 8 duo fere = Inst. 4,

4, 3 II inferius] §§ 1 86 seq.

4 consistit Goeschen, constitit C

inGoeschen, im C II de-

ducantur CII8oblatumGoeschen, obligatumCet necInst.,nec C II 44 manifestum furtum Goeschen, metum fructum C, conf .

Ca pag. 278 uers. 30 II 12 esse] est se Cn , con f. Ca pag. 265 uers.37quod Goeschen, quo CII 44 oliueto Goeschen, solibeto C ( I

45 est C sitexpectari intellexit Polenaar II fur sit autHollweg,

fueritasita C II 47 usque manifestum furtum Goeschen, in Cn for-tasse usque facltum manifestum furtum uel omisso hoc ultimo uoca-bulo scriptum erat, conf. Ca II 23 utrum quia an quod uoluerit Cn,non liquet II dubitationem Goeschen, dubitatione C II 25 quia Cn;

quod coniecit Polenaar (I 25-26 subreptas res Goeschen, surrepte

ress CII 26 prouincias Goeschen, peruincias C27furesGoe-schen, fur CperferreGoeschen, proferre C II 28 approbatur Goe-echen, adprobat C (con f. C&8),



145 -----II § 4 84-493

485 probant. Necmanifestum furtum quid sit, ex iis quaediurnas intellegitur. nam quod manifestum non est,' id nec

186 manifestum est. Conceptum furtum dicitur, cum apud

aliquem testibus praesentibus furtiva res quaesita et in-uenta sit. nam in eum propria actio constituta est, quam- 5

487 uis fur non sit, quae appellatur concepti. Oblatum furtumdicitur, cum res furtiva tibi abaliquo oblata sit eaqueapud te concepta sit; utique si ea mente data tibi fuerit,ut apud te potius quam apud eum qui dederit concipere-tur. nam tibi, apud quena concepta est, propria aduersus 40

eum qui optulit, quamuis fur non sit, constituta est actio,

1 88 (quae) appellatur oblati. Est etiam prohibiti furti (actio)aduersus eum qui furtum quaerere uolentem prohibuerit.4 89oena manifesti furti ex lege xii tabularum capitalis

erat. nam liber uerberatus addicebatur ei cui furtum fe- 45

cerat; utrum autem seruus efficeretur exaddictione, anadiudicati loco constitueretur, ueteres quaerebant. in ser-uum aeque uerberatum animaduertebatur. sedpostea in-probata est asperitas poenae et tam ex serui persona quamex liberi quadrupli actio praetoris edicto constituta est. 20

4 90 Nec manifesti furti poena per legem <xii>tabularum dupli pag. 178

194 inrogatur, eamque etiann praetor. conseruat. Concepti etoblati poena ex lege xii tabularum tripli est, ea que similiter

4 92 a praetore seruatur. Prohibiti actio quadrupli est ex edicto

§185=Inst.4, 4, 3; conf. Dig. 47, 2, 8 (Gaitle libro XIII adedictum prouinciale) § 186 = lnst. 4,111 § 487 = Inst. 4,1

§ 188 =Inst.4,1

4 11 § 489 init. et inde ab 19 tan& et § 490 conf.1 nst.4, 4, 5.

1nec Inst. Dig., ni C11 quid Inste Dig., quod C11 2 quodInst. Dig., quae C(1id Cid scilicet Inst., hoc scilicet Dig.

1 1

3 manifesturn est] conf. Ca ag. 278uers.1811 4 furtivaInst.,furitbusaC11

quaesita Inst., quasita? Cn11 5 sitInst., est Cactio Inst., aC 1 1 7 tibi ab aliquo C, ab aliquo tibi Inst. 11 8 utique

Inst., uel utique C11 data tibi C, libi data Inst.lf9 quam apud

Inst., quapC 11 40 est C, sit Inst. 11 12 quae Inst., om. C11oblatiInst., obliti C11etiam Inst., et? C 11 actio Inst., orn. C

1143 que-

rereCquaerere testihus praesentibus Inst. 1144 lege Goeschen,legei? C 1147 adiudicati] iudicati Seckel et Kuebler

11seruum aeque

Lachmann, eum atque C teste Goescheno l l 4 8 animaduertebatur Huschke ,conf. C a 11 20post liberi litteranexpuncta est inC11 21 O addiditGoeschen 11 23 est eaque Lachmann, esse qua Cn , conf . •Capag266

uers.2p24 edicto Goeschene C, conf. C a pag. 264,



III§ 492-19446praetoris introducta; lex autem eo nomine nullam poenamconstituit. hoo solum praecipit, ut qui quaerere uelit, nudusquaerat, litio cinctus, lancera habens; qui si quid inuene-

1 93 rit, iubet id lex furtum manifestum esse.Quid sit autem

licrum, quaesitum est. sed uerius est consuti genus esse, 5quo necessariae partes tegerentur. quae res [lex tota]ridícula est. nam qui uestitum quaerere prohibet, is etnudum quaerere prohibiturus est, eo magis quod ita quae-sita re <e t>inuenta maiori poenae subiciatur. deinde quodlancera siue ideo haberi iubeat, ut manibus occupatis nihil 4 osubiciat, siue ideo, ut quod inuenerit ibi inponat, neutrumeorum procedit, si id quod quaeratur, eius magnitudinisaut naturae sit, ut neque subici neque ibi inponi possit.certe non dubitatur, cuiuscumque materiae sit ea lanx,

194 satis legi 6eri. Propter hoc tamen, quod lex ex ea causa 45

manifestum furtum esse iubet, sunt qui scribunt furtummanifestum aut lege (intellegi>aut natura: lege id ipsumde quo loquimur, natura illud de quo superius exposui-mus. sed uerius est natura tantum manifestum furtumintellegi. neque enim lex facere potest, ut qui manifestus 2o

fur non sit, manifestus sit, non magis quam qui omninofur non sit, fur sit, et qui adulter aut homicida non sit,adulter uel I! homicida sit. at illud sane lex facere potest, pag 179

ut proinde aliquis poena teneatur, atque si furtum uel ad-ulteri um uel homicidium admisisset, quamuis nihil eorum 25

admiserit.

4 introducta Goeschen, inutroducta C 11 poenam] conf. Ca'pag. 279 inf. 11 2 praecipit Lachmann, praecepit C 11 3 licio A.

van der Hoeven, linteo exlinteos correctum C1) 4 esseGoe-schen,esset C11 5 liciumvan der Hoeven, linteum C II setuerius est Goeschen, set ueriusseam (ita ut tertiasliltera lineolainducta sil) C; nisi ante sed uerius est aliorumjurisconsulto-rum sententia discrepans intercidit, possis e. g. talia quoque

templare:sed Verrius aiL116 quae res lex totaCquae

resPolenaar; quare lex totaGoeschen 11 8 prohibet Goeschen ,perhibet Cn 11 8prohbiturusSander,prohbitus C11

9re

van der Hoeven,res C11 etaddidit Huschke 1110 occupatisVangerow, occupantis C 1144inuenerit Goeschen, inueneri C 11

42 quod quaeraturGoeschen, quodratur Cn 1143

ibi inponi

Goeschen, ibinponi C 1147 intellegi hoc loco addidit Huschke 11alterum lege ex leso correctum C1124 non sitGoeschen, non

si C1122 adulter autGoeschen, adultera C 11 24 teneatur Goe-schen, teneatC11atque Goeschen, atqua C 11 25 admisisset Goa-

schen, admisset C.



------ 147 III § 495--498

4 9 5urtum autem fit non solum cum quis intercipiéndicausa rem alienam amouet, sed generaliter cum quis rem

1 9 6 alienam inuito domino contrectat. Itaque si quis re quae

apud eum deposita sit utatur, furtum committit. et si quisutendam rem acceperit eamque in alium usum transtulerit, 5

furti obligatur, ueluti si quis argentum utendum acceperit,quasi amicos ad cenam inuitaturus, et id peregre secumtulerit, aut si quis equum gestandi gratia cotilmodatumlongius aliquo duxerit, quod ueteres scripserunt de eo qui

4 97 in aciem perduxisset. Placuit tamen eos, qui rebus com- 4 ®modatis aliter uterentur, guara utendas accepissent, ita fur-

tum committere, si intellegant id se inuito domino facere,eumque, si intellexisset, non permissurum; at si permis-surum credant, extra furti crimen uideri; optima sanedistinctione, quod furtum sine dolo malo non committitur. 4 5

19 8 Sed et si credat aliquis inuito domino se rem contrectare,domino autem uolente id fiat, dicitur furtum non fieri.unde illud quaesitum [et probatum] est, cum Titius ser-uum meum sollicitauerit, ut quasdam res mihi subriperet 49et ad eum perferret, <et seruus>d ad me pertulerit, pag. 480

ego, dum uolo Titiuin in ipso delicto deprehendere per-miserim seruo quasdam res ad eum perferre, utrum furti

§ 495 = Inst. 4, 4, 6 II § 196 fere = Inst. 4, 1, 6 II § 197fere =Inst. 4, 1, 7p § 198usque ad 448 4neutro_Inst.4, 4, 8.

2 causa Inst.,causan Camouet sedInst., admouet et C ((

quis Inst., qui C II 2-3 rem alienam C, alienara rem Inst. fi 3 do-mino ex domito correctum Cp contrectat C, contractat Inst. II reGoeschen, rem C II 7 cenam inuitaturus Inst., cendam inutaturusrogauerit C (ex glossemate) p 8 gratia C, causa lnst.,I(commo-datum C, commodatum sibi Inst. II 9 longius Inst., longuscumC,longius secum Goeschen II 10 perduxisset C, equum perduxisset Inst.Ilqui rebus Inst., quibus C (I 44 utendas Inst., uttendas C II acce-pissent C, acceperint Inst. II 12 si intellegant id se Goeschen, suntelegant id se C, si se intellegant id Inst. (j 13 intellexisset Inst.,intellexissent C (I at Boecking, ut Cac Inst. I) 14 credant Inst.,credent C II furti C, onz. Inst. II45 distinctione Inst., distinctio

est Cn Ij quod C, quia Inst. I( 46 contrectare Goeschen, trectare C;commodatam sibi contrectare Inst. II 18 et probatum C, óm. Inst.49 sollicitauerit Inst., colligitaret C II 20 perferret Inst., perferet C

( ) addidit Goeschen ex Inst. (i pertulerit Inst., pertulit C II 20-24,(post

perferret) Mommsen mauult: (et postquam seruus) id ad me pertulitegoetc. 1124-22 permiserim Goeschen, permi C, ad permisi ducuntInst. 22 seruo Inst., serumuo C (( utrum Inst., geumtrum (i. e. quae-situm est [ex glossemate] utrum?) Cn.



III § 498-202---.- 148n serui corrupti iudicio teneatur Titius mihi, an neutro.esponsum neutro eumneri, furti ideo quod non inuitoe res contrectauerit, serui corrupti ideo quod deterior

499 seruus factus non est. Interdum autem etiam liberorumominum furtum fit, ueluti siquis liberorum nostrorum5

ui inpotestate nostra sint, siue etiam ugor quae inmanuostra sit, siue etiam iudicatus uel auctoratus meus sub-

200reptus fuerit. Aliquando etiam suae rei quisque furtu

committit, ueluti sidebitor rem quam creditori pignoriedit subtraxerit, uel si bonae fidei possessó i rem meam l oossidenti subripuerim. unde placuit eum, qui seruum suum

quem alius bona fide possidebat ad se reuersum celauerit,201 furtum committere. Rursus ex diuerso interdum alienas

es occupare et usucapere concessum est, nec creditururtum fieri, ueluti res hereditarias, quarum heres non est le,actus possessionem, nisi necessarius heres extet; nam

est. in quo numero est qui nummos tibi excussit, ut eos alias

ne-

estessario herede extante placuit nihil pro herede usucapiosse. item debitor rem, quaro fiduciae causacreditoriancipauerit aut inure cesserit, secundum eaquae in

uperiore commentario rettulimus, sinefurto possidere et 2 o

;VV2

02

usucapere potest. Interdum furti tenetur qui ipse futurauturanonfecerit, q alis II est cuius ope consilio furtum factum pag. 18

§ 499 fere = Inst. 4, 1, 9 I( § 200 usque ad 40 subtraxerit =Inst. 4, 4, 40 (( § 201 in superiore commentario] 2, 59. 60 (( § '202usque ad 449, 6 debeat fere = Inst. 4, 4, 11.

4 corrupti iudicio Inst., corruptioiudicium C teneatur Inst.,teneat . C (( 3 contrectarit Lachmann, contrectaret C (( corruspti (sedexpunclaslittera) C (I 4 est C, sit Huschke (( autem C, om. Inst. ((etiam Inst.,et C(( 6 sint]aut s Caut sunt Cnet nonnulli Inst.codd., sitmetieres Inst. codd. (( 7 nostra ex nostras correctum C ((

iudicatus C, adiudicatus Huschke (con/; § 189) U8fueritInst.,queri? C (sed correcta prima littera) (( etiam C, autem etiam Inst.

^(

suae Inst., sae C II 9 quam Inst., quae C (creditoriInst., creditorC

(ipignori C, pignoris causa Inst. U 40 si Goeschen, aut et aut ci

C (i 4 4 possidenti in C ex glossemate irrepisse suspicatur Mommsen ^(

seruum Goeschen, serdumC (( 13 interdum Goeschen, inestdum Cn (

46conf. Cas pi17 extante Goeschen, extate C48posse. item]

possit C019 secundum] dum C ii 24 qui Inst., cum C (( 22 ope

C, ope et Inst. (I 23 nummos tibi C, tibi nummos Insl. (( eosalias

C, aliús eos Inst,



149

II § 202-2o5

subriperet, uel obstitit tibi, ut alius subriperet, aut ouecaut boues tuas fugauit, ut alius eas exciperet. et hoc

ueteres scripserunt de eo ,qui panno rubro fugauit armen-tum. sed si quid per lasciuiam et non data opera, ut fur-tum committeretur, factum •sit, uidebimus, an utilis aclio 5

dari debeat, cum per legem Aquiliam quae de clamo lata(est>etiam culpa puniatur.

20 3urti autem actio ei conpetit, cuius interest rem saluamesse, licet dominus non sit. itaque nec domino aliter con-

201 petit, quam sieius intersit rem non perire. Vnde constat ocreditorem de pignore subrepto furti agere posse; adeogulden), ut quamuis ipse dominus, id est ipse debitor,eam rem subripuerit, nihilo minus creditori conpetat actio

205 furti. Item si fullo polienda curandaue aut sarcinator sar-•ienda uestimenta mercede certa acceperit eaque furto 4 5

amiserit, ipse furti habet actionem, non dominus, quiadomini nihil interest eanon periisse, cum iudicio locati afullone aut sarcinatore suum consequi possit, si modo, isfalloaut sarcinator rei praestandae sufficiat; nam si sol-

uendo nonest, tunc quia ab eo dominus suum consequi 2o

§ 203 = Inst. 4, 4 , 4 3 II § 204 = Inst. 4, 4 , 4 4 11 § 205 usquead 48possit et inde ab 19 nam = Inst. 4, 1, 4 5.

4 surriperet C, raperet Inst.uel C, aut Inst. surriperet

aut Cn, remtuamexciperet uelInst. 112 fugauit C, fugaueritInst. II 3 eo qui Inst., eo qui eo C 11 4 quid Goeschen, quis C,quid eorum Inst. 1 1 5 commiteretur C, admitieretur Inst. 11 sit

C estInst. 11 an Goeschen, ā • (i. e. aut?) C 11 actio Inst., atque

Cconf. Ca pag. 305 uers. 1211 6 dari Inst., deari C 11 AquiliamGoeschen, aliquiliam C 11 7estaddidit Goeschen8actioInst.,aoue C 11 4 0 eius intersit Inst., eum insit C II 11 posse C; posse,etiamsi idoneum debitorern habeat, quia expedit ei pignori po-tius incumbere quam in personam agere Inst. (1 42 quamuis

Inst., que ú C 1 1 dominus id est om. Inst.: id e. i. debitor dele t S eckel43conpetat C, competit Inst. 1 1 4 4 polienda Inst., pullienda C

4 5 eaque Inst., eaqua C 11 17 interest Inst., id est C 11 ea Goeschen,ia?C, eam rem Inst. 11 perisse C, perire Inst. 114 8 fullone ex fful-

lone? correctum Cilsuum consequi Boecking, suum sequi C,

rem suam persequi Inst. (1 possit Goeschen, posset (uel possset

(conf. Ca pag. Q84 inf.]) C^, potest Inst. 11 19 sarcinator Goeschen;sarcitor C, guara formarlainicinia formae sarcinator uix admisitGaius 11 rei praestandae] rem praestande pie (uel pse [id est per se]

uel fse uel ra uel similia) C 11 20 dominas suum Goeschen, dominus

sim C suum dominus Inst.



III § 205-20950

non potest, ipsi furti actio conpetit, quia hoc casu ipsiu206 interest rem saluam esse. Quae de fullone ^ aut sarcina- pag. 482

tore diximus, eadem transferemus et ad eum cui rem com-modauimus. nam ut illi mercedem capiendo custodiam

praest.ant, ita hic quoque utendi commodum percipiendo 5207 similiter necesse habet custodiam praestare. Sed is apudquem res deposita est custodiara non praestat tantumquein eo obnoxius est, si quid ipse dolo <malo) fecerit. quade causa <si>res ei subrepta fuerit, quia restituendae eiusnomine depositi non tenetur nec ob id eius interest rem losaluam esse, furti [Raque] agere non potest, sed ea actiodomino conpetit.

208

n summa sciendum est quaesitum esse, an inpubes remalienan/ amouendo furtum í'aciate plerisque placet, quia

furtum ex adfectu consistit, ita demum obligari eo crimine 4 5inpuberem, si proximus pubertati sit et ob id intellegat sedelinquere.

20 9

ui res alienas rapit, tenetur etiam furti. quis enimmagis alienam rem inuito domino contrectat quam qui<ui>rapit? itaque recte dictum est eum inprobum furem 20

esse. sed propriam actionem, eius del:cti nomine praetorintroduxit, quae appellatur ui bonorum raptoruru, et est

§ 206 fere = Inst. 4, 4, 4 6 (( § 207 = Inst. 4, 4, 4 7 t( § 208=Inst. 4, 4, 48II § 209 = Inst. 4, 2 pr.

4potest

C,possit Inst. (( ipsi C, ipsidomino Inst. II 2 quae

de Inst., deque C () autCet Inst. ((2-3sarcinatore Inst.,sarcitoreC4 lli ex illu correctum C1 t( capiendo C, accipiendo

Inst. . (¡5 hic quoque utendo (utendi Heffter) commodum perci-

piendo Goeschen, hi quoque utendo commodum percipiendo C,is quoque qui commodum utendi percipit Inst. (( 6 necesse habet

Inst., necessese habent C (( 7 deposita estInst., depositae C i(

praestat Inst., praestatum C (( tantumque C, sed tantum Inst . ((8 malo Inst., om. C(Í 9 causa si Inst., g C(conf. Ca ag. .259uers. 16) U quia restituendae Inst., quae restituendaē (j 40 no-

mine Inst., nonomninoe C t( depositi Inst., depositieC4 itaque

C, om. Inst. Osed Inst., et CII ea C, furti Inst. I 3 quaesítum

Inst., quasitum C I) 14 alienam amouendo Inst., alieno uendo C jplerisque C, etInst. ((45 affectu Inst., adiectum C6 proxi-

musInst., proximusm C II 18etiamGoeschen, etC, quidem

etiam Inst.9 contrectat Inst., tretat C (( 20 uiInst., om. C (itaque? C (conf. C a ), ideoque Inst. () recto dictum Inst., rectum C24 set C, sed tamen Inst. (j actionem Inst., actione C (( delicti Inst.,lecti C nomine Inst., nomen C.



151II § 209-214

intra annum quadrupli [actio], post annum simpli. quaeactio utilis est, etsi quis unam rem, licet minimam, rapuerit.

210

amni iniuriae actio constituitur per legem Aquiliam,cuius primo capite cautum est, <ut>si quis hominem alie- 4

num II alienamue quadrupedem quae pecudum numero sit pag. 483

iniuria occiderit, quanti ea res in eo auno plurimi fuerit,211 tantum domino dare damnetur. injuria autem occidere in-

tellegitur, cuius dolo aut culpa id acciderit; nec ulla alíalege damnum, quod sine iniuria datur, reprehenditur; ita-que inpunitus est, qui sine culpa et dolo malo casu quo:- 4 0

212 dam damnum committit. Nec solum corpus in actionehuius legis aestimatur; sed sane si seruo occiso plus do-minus capiat damni guara pretium serui sit, id quoqueaestimatur, ueluti si seruus meus ab aliquo heres institutus,antequam iussu meo hereditatem cerneret, occisus fuerit; 15

non enim tantum ipsius pretium aestimatur, sed et here-ditatis amissae quantitas. ítem si ex gemellis uel ex co-moedis uel ex symphoniacis unus occisus fuerit, non solumoccisi fit aestimatio, sed eo amplius < id> quoque conputatur,

quod ceteri qui supersunt depretiati sun. idem iuris est 20

etiam si ex pari mularum unam uel etiam ex quadrigis213 equorum unum occiderit. Cuius autem seruus occisus- est,

is liberum arbitrium habet uel capitali crimine reum facere214 eum qui occiderit, uel hac lege damnum persequi. Quod

autem adiectum est in hac lege QVANTI IN EO ANNO PLYRIi411 25

EA RES FVERIT, illud efficit, si clodum puta aut luscum ser-

§ 210=Inst. 4, 8 pr.

214 init. conf. Inst. 4, 3, 2

242

conf. Inst. 4, 3, 10 II § 243 conf. Inst. 4, 3, 11

214 conf. Inst.

4, 3, 9.

4 quiadrupli actio C, quadrupli Inst.etsiGoeschen, setsi C, etiamsi Inst.nam Inst., unuam Cconstituitur Inst.,constituit C II 4 ut Inst., om. C 5 alienamue Inst., eamue C ^)

quae pecudum Inst., qua recudum C II 6aut fuit C aut fortasse

fuerit Cn, fuitInst. 11 7 tantum C Inst.; tantum aes habent legisuerba (Dig. 9, 2, 2 pr.) II iniuria Inst., is iniuria C 8 aut Goeschen,a C

reprehenditur Goeschen, reprehendic C II 42 si Goeschen,

i C43sit idHuschke, sid C II 45 occisus Goeschen, occisos

C II 48 syponiacis C II 49 id quoque Inst., qui C II 20 quodceteri qui supersunt depertiatis (uel depertiati sunt) C, quantodepretiati sunt qui supersunt Inst.4 quadrigis C, quadrigaInst. 11 23 capitali crimine C, capitalis criminis Inst .5 adiectumGoeschen, adistum C.



.iI 1214-217 152quamel damnum I I datum est.ag.

15apite secundo <aduersus>adstipulatorem, qui pecuniam 5in frau dem stipulatoris acceptam fecerit, quanti ea res est,

16 tanti actio constituitur. Qua et ipsa parte legis damni1nomine actionem introduci manifestum est. sed id cauerinon fuit necessarium, cum actio mandati ad eam rem suf-ficeret; nisi quod ea lege aduersus infitiantem in duplum 4 oagu; gO

217apite tertio de omni cetero damno cauetur. itaquei quis seruum uel eam quadrupedem quae pecudum

<numero est uulnerauerit, siue eam quadrupedem quae pe-udum>numero non est, ueluti canem, aut feram bestiam, 15eluti ursum leonem, uulnerauerit uel occiderit, hoc capitectio constituitur. in ceteris quoque animalibus, ítem inmnibus rebus quae anima carent damnum injuria datumac parte uindicatur. si quid enim ustum aut ruptum autractum < fuerit>, actio hoc capite constituitur, quamquam 20otuerit sola rupti appellatio in omnes istas causas suffi-

ere; ruptum <enim

intellegitur quod quoquo modo corrup-

um>est. unde non solum usta [aut rupta] aut fracta, sedtiam scissa et conlisa et effusa et quoquo modo uitiata aut

§ 24 7 — Inst. 4, 3, 43.

1-2 ( ) e. g. additum ducibus ex parte Institutionibus (con f. etiam

Dig. 9, 2, 21, 2); Huschke haec templauit: (fuerit, ut non quanticlodus aut luscus, sed quanti inteber) JJ 2(in fine) fuerit Inst.,fuit? C 3 uil (sic) C JJ interdum Goeschen, indum CJJ conse-quatur Goeschen, sequatur Cconf. Ca pag. 260 uers.5J ad-uersus addidit Poeschmann, orn. Cconf. Ca pag. 256' uers. 27 16 est Huschke, ē e CII7quaGoeschen, quam Cn Ji 8introduci

manifestara est Savigny, introducim' fe (id est introducimus factual

est?) Cn , conf. Ca pag. 278 uers. 25 JJ9 manddati? C U 12 caueturInst., cauet C II 14-15 O addidit Goeschen ex Inst. JJ 15 non est

Inst.,de C

1 116ueluti] uel C, uelut Goeschen JJuerba ueluti ursum

leonem om. Inst., expectes ueluti ursum uel leonem JJ uel C, autInst. JJ hoc Inst., ca hoc uel ea hoc CJi 17 constituitur Ins.t., con-stituit C JJ animalibus C, omnibus animalibus Inst. JJ 48quae Inst.,qua CO0()ddidit Goeschen ex Inst. Ji hoc C, ex hoc lnst. JJ

quamquam Inst., quoque Cn p21potuerit Cpoterit Inst.22-23 ( ) addidit Goeschen ex Inst. II 23 aut rupta C, om. Inst.

J

24 etiam Inst., et? C p collisa C2,cllisa Cl Q uitiata aut C, om. Inst.(non male ) .

uum occiderit, qui in eo anno integer <fuerit, ut non quantifuerit, cum occideretur, sed quanti in eo anno plurimi>fuera,ae^stimatio fiat; quo fit, ut quis plus interdum consequatur



1531 I § 217-219

perempta atque deteriora facta hoc uerbo continentur.218 Hoc tatuen capite non quanti in eo anuo, sed quanti in

diebus xxx proximis ea res fuerit, damnatur is qui damnumdederit. ac ne PLVItIMIquidem uerbum adicitur. et ideoquidam putauerunt liberum esse iudici uel ad id tempus ex 5

diebus xxx aestimationem redigere, quo pluritni res fuera, pag. 485

uel ad id quo minoris fuerit. sed Sabino placuit proindehabendum, ac si etiam hac parte PLVRIMI uerbum adiectumesset; nam legis latorem contentum fuisse, <quod prima

219 parle eo uerbo usus esset. Ceterurn>placuit ita demum ex«)ista lege actionem esse, si quis corpore suo damnum de-derit; ideoque alio modo damno dato utiles actiones dantur,ueluti si quis alienum hominem aut pecudem incluserit etfame necauerit, aut iumentum tam uehementer egerit, utrumperetur ; item si quis alieno seruo persuaserit, ut in 15arborem ascenderet uel in puteum descenderet, et is aseen-deudo aut descendendo ceciderit <et>aut mortuus fueritaut aliqua parte corporis laesus sit; sed si quis alienumseruum de ponte aut ripa in flumen proiecerit et is suffo-

catus fuerit, corpore suo damnum dedisse eo quod pro- 20iecerit non difficiliter intellegi potest.

§ 24 8 usque ad 4 adicitur =Inst. 4, 3, 14et15; • § 24 8 indeab 7 sed fere = Inst. 4,35 (( § 249 fere == Inst. 4, 3, 16.

3 proximis Inst., proxumus C (( ea C, om. Inst. ((damnaturGoeschen, damnat C, obligatur Inst. (( 5 puputauerunt C iudici uelhlommsen, iudicium C (( 7 quo Goeschen, quod C (( aut proinde autperinde Cn, perinde Inst., conf. C a pag. 286 mcd. I( 8 hauendum Chabendam aestimationem Inst. (I si etiam 1nst., set C plurimi Inst.,plurimir uel plurimip C 11 9 esset C, fuisset Inst. (( legis Goeschen,legibus C (( fuisse Inst., fuisse et C (( 9-40()additum ducibusInstitutionibus (( 44 ista C, hac Inst. (concinnius) I( corpore C, prae-cipue corpore Inst. j( 42 ideoque Inst., quo C ( dantur Goeschen,dant C dari solentInst. (( 13 alienum hominem C, hominemalienum Inst. ((autInst., an C (( pecudem C, pecus Inst. Í (

43-44ncluserit et jame necauerit C, ita incluserít ut fame ne-careturInst.15 item C, aut pecus in tantum exagitauerit utpraecipitaretur aut Inst. ((46 is Inst., si C (( 47 aut descendendo

eeciderit et aut mortuus Goeschen (in adnotatione), aut deseen-deudo cecideri aut mortuus C, uel descendendo aut mortuusInst. ( forlasse recte) (( 18sit C eritInst. II sed Inst., itemp C ^(49 seruum Inst., siseruum i' Cn (( autInst. , an C (¡ proiecerit C,

deiecerit Inst. II 20 — 24 corpore suo damnum dedisse eo quod

proiecerit] quoque (uel quamuis) hic corpore suo damnum dedisseteo quod proiecerit C, eo quod proiecerit corpore suo damnurn de-disse Inst.: eo quod proiecerit glossematl adscribit Mommsen II 24potestC, poterit Inst .



III § 220-222

54

2ZQ Iniuria autem committitur non solum cum quis pugnoputa aut fuste percussus uel etiam uerberatus erit, sedetiam si cui conuicium factum fuerit, siue quis bona ali-cuius quasi debitoris sciens eum nihil sibi debere proscrip-

serit, siue quis ad infamiam alicuius libellum aut carmen 5scripserit, siue quis matrem familias aut praetextatum ad-

124 sectatus fiierit, et denique aliis pluribus modis. Pati auteminiuriam uidemur non solum per nosmet ipsos, sed etiamper liberos nostros quos in potestate habemus; item per pag. 4

uxores nostras, quamuis in manu nostra <non>sint. itaque tósi filiae meae quae Titio nupta est iniuriam feceris, nonsolum fi)iae nomine tecum agi iniuriarum potest, uerum

222 etiam meo quoque et Titii nomine. Seruo autem ipsiquidem nulla injuria intellegitur fieri, sed domino per eumfieri uidetur; non tamen isdem modis, quibus etiam per 15liberos nostros uel uxores iniuriam pati uidemur, sed itacum quid atrocius commissum fuerit, quod aperte in con-tumeliam domini fieri uidetur, ueluti si quis alienum ser-uum uerberauerit; et in huno casum formula proponitur.at si quis seruo conuicium fecerit uel pugno eum per-2o

cusserit, non proponitur ulla formula neo temere petentidatur.

§ 220 fere = Inst. 4, 4, 1 221 fere — Inst. 4, 4, 2 ii § 222usque ad 24 percusserit fere = Inst. 4, 4, 3.

4 ante § 220intercidisse talia, qualia leguntur in Inst. 4, 4 pr.

(conf. Coll. 2, 5,1), opinatur Huschke 1 1 committitur Inst., com-mittit• C, conf. Ca pag. 306 11 2 fuste percussus C, fustibus caesus

Inst. 1 1 uerberatus Inst., iuberatus C 11 3 etiam Inst., et? C 11 bona

Inst.,. uon C f 14 eum nihil C, nihil eum Inst. 11 sibi debere Inst.,sibi debere sibi C 11 5 siue C, uel si Inst. 1 1 6 familias Inst., fami-liam C 1 1 praetextatum C, praetextatum praetextatamue Inst. 1 1 7 pati

autem Goeschen, ad pati autem ducunt Inst., spatia C O 10 quamuis

Lachmann, c. (i.e. cum?) C; uerba cum in manu nostra sint tam-quam glossema expellit Mommsen 11 nostra (non) Boecking, nostra C Ii

44 filiae Inst., ueltiae fiiiae C 1142 agi iniuriarum C, iniuriarum agi

Inst . 11 uerum C, sed Inst. 11 43 nomine Inst., nomen C 11 44 quidem

Inst., quod C 11intel legit fieri C, fieri intellegitur Inst. fi 45 ta-

men] conf. Ca pag. 508 uers. 81 1 16 uel C etInst. 11 47 quod

C et Inst. codices aliquol, et quodInstitutionum codices alii cumTheophilo 11 aperte Inst. , aptem C 11 in C, ad Inst. 1 1 47-4S con-tumeliam Inst., tum eliam C p 48 fieri uidetur C, respicit Inst. 1 1

20 quis Inst., qui C 024 proponitur Goeschen, proponit C 11 petentiGoeschen, potenti C.



223oena autem iniuriarum ex lege xii tabularum proptermembrum quidem ruptum talio erat; , propter os uerofractura aut conlisum trecentorum assium , poena erat, si

libero os fractum erat; at si seruo, cz,; propter ceterasuero injurias xxv assium poena erat constituta. et uide- 5bantur illis temporibus in magna paupertate satis idoneae

224 istae pecuniariae poenae. Sed nunc alio iure utimur. per-mittitur enim nobis a praetore ipsis iniuriam aestimare,et iudex uel tanti condemnat quanti nos aestimauerimus,uel minoris, prout ei uisum fuerit. sed cum atrocem in-10iuriam praetor 11 aestimare soleat, si simul constituerit, pag. 187

quantae pecuniae eo nomine fieri debeat uadimonium, haeipsa quantitate taxamus formulam, et iudex quamuis possituel minoris damnare, plerumque tamen propter ipsiuspraetoris auctoritatem non audet minuere condemnationem. 15

225 Atrox autem injuria aestimatur uel ex facto, ueluti si quisabaliquo uulneratus aut uerberatus fustibusue caesus fue-

rit; ue1 ex loco, ueluti si cui in theatro aut in foro in-iuria facta sit; uel ex persona, ueluti si magistratus in-juriara passus fuerit, uel senatori abhumili persona facta sosit inju ria. 1,ag. 1 gg

<COMMENTARIVS Q V A R T V S . )

1

ag. 189

quot genera actionum sint, uerius uidetur duo esse, in 124

§ 223 usque ad 3 fractum =Inst. 4, 4, 7 11 § 224 usque ad 40fuerit fere =Inst. 4, 4, 7 11 § 225 fere = Inst. 4, 4, 9.

1lege Inst., legum C 11 tabularum Inst., tabulas Cu3 erat]erat ueluti C 11 5 erat Goeschen, erit C 11 7 pecuniariae poenae Goe-schen, pecuniae penaelne C 11 7-8 ad permittitur ducunt Inst., pro-

mittit Cn 11 8 ipsis Inst. , siis C 11 10 prout el Inst., pro illu Cuisum C, sed duabus primis litteris ex titcorrectis si uidetur delen-

dum 11 13 taxamus Goeschen, taxamur C 11 quamuis Goeschen, qui C14 uel C, rectius omitti intellexit van der Hoeven 11 17 aut uerberatusfustibusue caesus fuerit C, fuerit uel fustiblis caesus Inst. 1 1 20 senatori]senatoribus C, si senatori Inst. 11 persona C, om. Inst. 1 1 20—$1 factasit injuria C, injuria facta sit Inst. 021in libri fine C habet haec:lib. 111• , xplic. $3--24Huschke (conf. Inst. 4, 6pr.) haec supplet:

Superest ut de actiónibus oquamur Esi quaeralmus, quotgenera etc.

(huy a. 10



IV § 4 -7 56

rem et in personam ; nam qui IIIi esse dixerunt ex spon•sionum generibus, non animaduerterunt quasdam species.

2 actionum inter genera se rettulisse. In personam actioest, qua agimus cum aliquo, qui nobis uel ex contractu uel

ex delicto obligatus est, id est cum intendimus DARE FA- 53 CERÉ PRAESTARE OPORTERE. In rem actio est, cum aut cor-poralem rem intendimus nostram esse, aut ius aliquodnobis conpetere, ueluti utendi aut utendi fruendi, eundiagendi aquamue ducendi uel altius tollendi prospiciendiue;

4 Out cum> actio ex diuerso aduersario est negativa. Sic loitaque discretis actionibus certum est non posse nos remnostram ab alio ita petere si PARET E ra DARE OPORTERE. necenim quod nostrum est nobis dari potest, cum scilicet

iddad nobis intellegatur, quod <ita datur, ut> nostrum fiat;nec res quae <nostra iam est> nostra amplius fieri potest. 15plane odio furum, quo magis pluribus actionibus tenean-tur, receptum est, ut extra poenam dupli aut quadruplirei recipiendae nomine fures etiam hac actione teneanturSI PARET EOS DARE OPORTERE, quamuis sit etiam aduersus eos

5 haec actio, qua rem nostram esse petimus. Appellantur o

autem in rem quidem actiones uindicationes, in personamuero - actiones, quibus DAR/ FIERIPE OPORTERE intendimus,condictiones.

6gimus autem interdum, ut rem tantum conilsequamur, pag.7 interdum ut poenam tantum, alias ut rem et poenam. Rem 25

tantum persequimur uelut actionibus, <quibus> ex contractu

§ 4 fere =Inst. 4, 6, 4 4 § 5 fere=Inst. 4, 6, 45.

4dixerunt Goeschen, dixéctn C II 4 agimus Boecking, agimusquotiens Ca I I

delicto Goeschen, deli.ctum Cn j6praestare Goe-chen, praestarieC) 40O addidit Huschke 1142 abalio ita C,

ta ab aliquo Inst. fi eum correctione ex e*(a ?)m actura C43esC, estid Inst. II potest cum Coportet quia lnst. II 4 3-4 4 idari nobis C, addari nobis id ducunt Inst. (j 44 intellegatur C,ntellegitur Inst.ddid it oeschen ex Inst.5dditum^(>ûcibus fere Inst. (quas qui religiosius sequetur, is iam nostra estupplebit)dnostra amplius] nostra amplicis? C, admagis nostraucunt Inst. fi 46-47 teneantur Inst., teneant C O 47 receptum C,

ffectum Inst. 048etiam Inst., ex C p actione Inst., actionem?

049-20etiamaduersus eos haecCaduersus eos etiam

aec in rem Inst. I20 qua Cper quam Inst. I) 22 dari fieriue

oeschen, dare fieriueCdare (acere Inst. Ii 25 tantum Goeschen,

atum Ct poenam Goeschen, et poena C II 26 tantum Goeschen,atum C II 26 (quibus) ex contracto agimus Lachmann, excontractuagimus]Huschke .



1 57

V § —13

8 agimus. Poenam tantum persequimur uelut actione furtiet iniuriarum et secundum quorundam opinionem actioneui bonorum raptorum; nam ipsius rei et uindicatio et con-

9 dictio nobis conpetit. Rem uero et poenam persequimuruelut ex his causis, ex quibus aduersus infitiantem in 5

duplum agimus; quod accidit per actionem iudicati, de-pensi, damni iniuriae legis Aquiliae, aut legatorum nominequae per damnationem certa relicta sunt.

4 0uaedam praeterea sunt actiones quae ad legis actio-nem exprimuntur, quaedam sua ui ac potestate constant. 40

quod ut manifestum fiat, opus est ut prius de legis actio-

nibus loquamur.4 1

ctiones, quas in usu ueteres habuerunt, legis actiones

appellabantur uel ideo, quod legibus proditae erant (quippetunc edicta praetoris, quibus conplures actiones introductae15

sunt, nondum in usu habebantúr), uel ideo, quia ipsarumlegum uerbis accommodatae erant et ideo inmutabilesproinde atque leges obseruabuntur. unde eum, qui de uiti-bus succisis ita egisset, ut in actione uites nominaret, re-

sponsum est rem perdidisse, curn debuisset arbores nomi- 20nare ea, quod lex xir tabularum, ex qua de uitibus succisisactio conpeteret, generaliter de arboribus succisis loquere-

4 2 tur. Lege autem agebatur modisuinque: sacramento,ag. 191

per iudicis postulationem, per condictionem, per manusiniectionem, per pignoris capionem.5

4 3acramenti actio generalis erat; de quibus enim rebusut aliter ageretur lege cautum non erat, de his sacramento

1 persequimur van der Hoeven, consequimur C; delet hoc uoca-•ulum- Polenaar II 6 iudicati Goeschen, iudicart• c• C II 7 legis Aquiliae

Klenze (duce Goescheno), uel aquiliab? Cn p aut Cn (an potius a C?);et mauult Boecking, aut delet Mommsen II 8 certa relicta Goeschen, certerelictae C II 9-40 legis actionem C, legis actio(nis fictio)nem W. M.d'Ablaing (conf. Gai 4, 33) II 14 appellabantur Goeschen, appellabatur C I I

quippe Bluhme, quiprae Cn 45 praetoris] praetorum scribendum uidetur;uix enim hoc loco Gaius dé capitibus edicti urbici agere potuit (quae et ipsa

edicta uocantur), quibus singulis una alteraue actio introducta est; aliterWlassak in Zeitschrift der Savigny-Stiftung R. A. 9 pag. 386 II compluresGoeschen , conpluris C I1 4 8 obseruabantur Goeschen , obseruantur C jI uiti-bus Goeschen, uilibus C II 20 est] eum C II cum] cum quia C24 iudicis Goe-schen, iudices C II condictionem Goeschen, conductionem C I I 25 capio-

nem] captionem C, conf. Ca pag. 315 uers. 39 II 26 de Savigny, ad C I^

27 uerba quae post erat secuntur usque ad 158, 4 erat in Cn per errorembis scripta sunt (conf. Ca ), ita tamen ut priore loco uerba inde ab 458, 3 pe-riclitatur usque ad 4 58, 4 qua omissa sint.

10*



,

v§

8--4 h58 —1gebatur. eaque actio proinde periculosa erat' falsitque hoc tempore periculosa est actio cerltae creditae pecu-

niae propter sponsionem qua periclitr tur reus, si temereeget, <et>restipulationem qua periclitatur actor, si nonebitumpetat; nam qui uictus erat, summam sacramenti 5

raestabat poenae nomine, eaque in publicum cedehatraedesque eo nomine praetori dabantur, nonuuncponsionis et restipulationis poena lucro cedit aduersarii

4qui uicerit. Poena autem sacramenti aut quingenaria eratut quinquagenaria. nam de rebus mille aeris plurisue40

quingentis assibus , de minoras uero quinquaginta assibusacramento contendebatur; nam ita lege xir tabular=autum erat. <at>si de liberta hominis controuersia erat,

iamsi pretiosissimus horno esset, tamen ut L assibus sa-ramento contenderetur, eadem lege cautum est fauore 45

cilicet libertatis, ne onerarentur adsertores. 11pag. 4 92cilicet libertatis, ne onerarentur adsertores. 1ag. 192 :

(11 uersus in C legi nequeunt) 5mnes actiones

(5 uersus inC legi nequeunt)inC legi nequeunt)

d iudicena accipiendum _11uenirent; postea uero pag. 193

reuersis dabatur. ut autem <die>xxx iudex daretur, perlegem Pinariam factum est; ante eam autem Iegem statim 25dabatur iudex. illud ex superioribus intellegimus, si de

§ 4 5 conf.Pseudo-Asconius ed.4relli pag. 4 64 pex superioribus] § 4 4 .

4post erat priore loco (conf. ad pag. 157 uers. 27) fere nihil nisi

tres hastae legi potuerunt posteriore falsiacq** trr (?) uel falsiaeg** rn (?)

apparuerunt (conf. Ca l; cum ad sententiam hoc loco exprimendamuix quicquam desideretur, ac ne falsiloquo propter iusiurandum

quidem (ita Huschke = falsilog pp it)inC extitisse uideatúr (conf.Cag ) , acunam indicare maluimus quam ad incertas .con fugere coniectu-ras () 3 periclitatur Savigny, periclitaretur C II 4 et addidit Savigny7 praetori Goeschen, praetor Clucro Goeschen, luero C II8 aduersarii gebler, adueteari C, aduersario Góeschen i i 9qui uicerit

Goeschen, quiceritut 13ataddidit He,ffter ii libertate Savigny, libertié

C ii 15 fauore Boecking, faboriC ii 46 onerarentur Savigny, orarentur

C ii in codicis C pagina 192 Gaius exposuit de sacramenti actione, quain personant agitur il 23 uero Goeschen, uel (uel quinto) C 24 diefortasse mente suppleri poterat ex eis quae sub paginae codicis C 192ftnem scripta erant p daretur Wieding, detur C (i 25 legem statim

Hollweg, leg(e sta)tim? C, conf. Ca.

captuso

5 uersus



IV § 15-1

re minoris quam <M > aeris agebatur, quinquagenario sacra-mento, non quingenario eos contendere solitos fuisse.

postea tamen quam iudex datus esset, conperendinum diem,ut ad iudicem uenirent, denuntiabant. deinde cum adiudicem uenerant, antequam apud eum causan'perorarent, 5

solebant breuiter ei et quasi per indicem rem exponere;quae dicebatur causae coniectio, quasi causae suae in breue

46 coactio. Si in rem agebatur, mobilia quidem et mouentia,quae modo in ius adferri adduciue possent, in iure uin-dicahantur ad hunc modum : qui uindicabat, festucam 4 o

tenebat; deinde ipsam rem adprehendebat, ueluti hominem,et ita dicebat HVNC EGO HOMINEM EX IVRE QVIRITIVM MEVM ESSE

lI0 SECVNDVM SVAM CAVSAM. SICVT DIXI, ECCE TIBI VINDICTAM

,NPOSVi, et simul homini festucam inponebat; aduersariuseadem símiliter dicebat et faciebat; cum uterque uindi- 4 5casset, praetor dicebat MITTITE AMBO IIOMINEM; illi mittebant;qui prior uindica<uerat, ita alt.erum 2jrterroga>bat POSTVLO

1NNE DICAS, QVA EX CAVSA _ VINDICAVERIS; ille respondebat IV S

FECI SICVT VINDICTAM INPOSVI ; deinde qui prior uindicauerat, 4 9

dicehat QVANDO TV INIVRIA VINDICAVISTI, II D AERIS SACRAMENTO pag. 194

TE PROVOCO; aduersarius quoque dicebat similiter ET EGO TE;

scilicet <si de rea1 aeris plurisue agebatur, D,si de mi-noris.› L asses sacramenti nominabant; deinde eadem se-quebantur quae cum in personara ageretur; postea prae-tor secundum alterum eorum uindicias dicebat, id est inte- 25

rim aliquem possessorem constituebat, eumque iubebatpraedes aduersario dare litis et uindiciarum, id est rei et

fructuum; alios autem praedes ipse praetor ab utroqueaccipiebat sacramenti, quod id in publicum cedebat. festucaautem utebantur quasi hastae loco, signo quodam iusti 30

•ominii, quod maxime sua esse credebant quae ex hosti-bus cepissent; unde in centumuiralibus iudiciis hasta prae-

1quamatSavigny, quae Cn ll aerisex aeres correctum C

3 datus Goeschen, datum Ccausam Goeschen, g• Cn , conf. Capag. 259uers. 21 j) 7 coniectio Goeschen cum Pseudo- Asconio, eollectioC0 festucam Goeschen, restucam C11 4 6 MITTITEGoeschen, mitte C47 () addidit Goeschen 19 FECI] fecii C11 21 PROVOCOGoeschen, peruocoC n 22-23 Oexempli causa additum est (de re Maeris plurisuescribendum esse uidit Gradenwitz); fortasse tamen scilicet corruptumest23 eadem Klenze, ad C11 24 quae cum Baumbach., quaecumque

C g personara Goeschen, persona C 11 27 praedes Goeschen, praesidesC 34 dominii quod rnaxime Huschlce, dominio xxi. meC2 cen-tun,uiralibus Goeschen, centumiuralibus C.

159



6v § --20 604 7 ponitu'r. Si qua res talis erat, utsine incommodo non

osset in ius adferri uel adduci, ueluti si columna autrex alicuius pecoris esset, pars aliqua inde sumebatur;einde in eam partem quasi in totam rem praesentein fie-at uindicatio. itaque ex gregeuel una ouis aut capra in 5

us a dducebatur , uel etiam pilus inde sumebatur et in iusdferebatur, ex. naue uero et columna aliqua pars defrin-ebatur. similiter si de fundo uel de aedibus siue deereditate controuersia erat, pars aliqua inde sumebaturt in ius adferebatur et in eam partem perinde atque in

40otam rem praeseutem fiebat uindicatio, ueluti ex fundoleba sumebatur et ex aedibus tegula, et si de here-

ditate controuersia erat, aequeb8ersus in Cperierunt)

14

7aÍ ûaemapiendum ludido j paa.4

ie xxxad iudicem capiendum praesto esse del-20 lege uero Calpurnia de omni certa re. Quare autem haec 23

actio desiderata sit, cum de ea quod nobis dari oportet,potuerimus aut sacramento aut per iudicis postulationem

agere, ualde quaeritur.§ 18 usque ad 17 lingua et inde ab 20 nunc fere = lnst. 4, 6, 4

ad 18 nam — 20adesset conf. Theophilus 4, 6, 15.

2 columna C, columna (aut nauis) Polenaar 5 itaque Goeschen, itaqueuel C" II grege Goeschen, grecaeCouis Goeschen, quis CII 6 etiam Goe-schen, et C II inde Goeschen, ideC0 perinde_.e n , conf. (amen Ca pag.

286med. (1 41 rem ex re correctumC3 ita fere pergebat (auctore fereHuschkio) Gaius: aeque res aliqua inde sumebatur ii Ga ium , pos tqua rn de

sacramenti actione disputationem ad finem perduxisset, egisse de legis

actione quae per iudicis postulationem fiebat, deinde de legis actione quaeper condictionem fiebat, intellexit Goeschen 4 5 in ipso initio paginae

codicis C195 aut nihil aut enim per compendium scriptum exlilit4 6xxx] xx? C, conf. Ca Q 17 conf. Cae 11 denuntiare est C, est denun-

tiare Inst. II 19 actor Goeschen, auctorCenuntiabat Goeschen, de-nuntiebat C 20 non proprie C, abusiue Inst. fi20-21 condictionem

dicimus C, dicimus condictionem Inst. 24ddidit Lachmann exInst.ari Inst., id C 1 1 22 nulla Inst., nullam Cp 27 potuerimusGoeschen , potuerit C.

4 8 bebant. condicere autem denuntiare est prisca lingua.itaque hace quidem actio proprie condictio uocabatur; namctor aduersario denuntiabat, ut ad iudicem capiendumie xxx adesset. nunc uero non proprie condictionem dici- 20us actionem in personam <esse, qua ntendimus DAR

NOBISOPORTEREnulla enim hoc tempore eo nomine denun-9 tiatio fit. Haec autem legis actio constituta est per legem

iliam et Calpurniam, lege quidem Silia certae pecuniae,



161v § 24 —24

21 Per manus iniectionem aeque (de) his rebus agebatur,de quibus ut ita ageretur, lege aliqua cautum est, ueluti

iudicati lege xii tabularum. quae actio talis erat: qui age-bat, sic dicebat QVOD TV MIIII IVDICATVS (Sitie DAMNATVS) ES

SESTERTIVM x MILIA, QVANDOC NON SOLVISTI, OB EAM REM EGO TIBI 5

sESTERTIVM x MILIVM IVDICATI MANVM INICIO, et simul aliquampartem corporis eius prehendebat. nec licebat iudicatomanum sibi depellere et pro se lege agere; sed uindicemdabat, qui pro se causam agere solebat; qui uindicem non

22 dabat, domum ducebatur ab actore et uinciebatur. Postea 40

quaedam leges ex aliis quibusdam causis

ro iudicatoag. 196manus iniectionem in quosdam dederunt: sicut lex Publiliain eum, pro quo sponsor dependisset, si in sex mensibusproximis, quam pro eo depensum esset, non soluisset spon-sori pecuniam ; item lex Furia de sponsu aduersus eum, 4 5

qui a sponsore plus quam uirilem partem exegisset; etdenique conplures aliae leges in multis causis talem actio-

23 nem dederunt. Sed aliae leges ex quibusdam causis con-

stituerunt quasdam actiones per manus iniectionem, sedpuram, id est non pro iudicato : ueluti lex (Furia) testa-2omentaría aduersus eum , qui legatorum nomine mortisuecausa plus 43f assibus cepisset, cum ea lege non esset ex-ceptus, ut ei plus capere liceret; item lex Marcia aduersusfaeneratores, ut si usuras exegissent, de his reddendis per

24 manus iniectionem cum eis ageretur. Ex quibus legibus 25et si quae aliae similes essent, cum agebatur, (reo licebat)manum sibi depellere et pro se lege agere. nam et actorin ipsa legis actione non adiciebat hoc uerbum PRO IVDI-

4 de addidit Goeschen 11 2 aliqua Goeschen, aquilia C (conf. supraad pag. 149, 6huius editionis) () 5 quandoc C, quam forman; priscam(conf. Petrus Scherer in Studemundi Studiis in priscos scriptores Latinoscollatis` ll pag. 99 seq.) casu in C ortam esse posse concedendum est; guandoteEisele 11 6 manum Heffter (conf. Gai á, 24), manus C aliquam

Goeschen, aliquae C 11 9 agere solebat C, expectes ageret 114 0 do-

mum Goeschen, dominum C jJ uinciebatur Goeschen, uindiciebatur

C11 4 4 quibusdam Goeschen, quibusdeam C O 4 3 pro Goeschen,per C si Goeschen, inter Cn compendium huius praepositionis non dis-

simile est 's litteris, conf. Ca pag. 27.1 uers.30) 1 1 4 4 quam ex qua correctumC U 4 7 leges Goeschen , legis C 1 1 4 8 ex quibusdam causis Savigny, in mul-

tis causis (conf. supra uers. 47) ex quibusdam si C 11 49 per Goeschen,pro C n I 20 lex Goeschen, lege C, conf. Capag. 275 uers. 34 11 Furia

addidit Goeschen collata § 24 (pag. 4 62 uers. 5 huius editionis) II 24 ad-

uersus eum Goeschen, aduersum C 11 22 YGoeschen, cC24 usuras.

Goeschen, usiurasC 26( )additum est duce Huschkio, qui eadem

uerba addidit 27 post agere.



1:

IV 24-29.

62 ----IOQs4

CATO, ed n ominata causa ex qua agebat ita dicebat OBAM REM EGO TIBIMANE« INICIO Cumh, quibuspro iudi-cato actio data erat, nominata causa ex qua agebant itainferebant OB BAMREM EGO TIBI PRO IYDICATO MANQM INICIO.ec me praeterit in forma legis Furiae testamntariae PRO 5

IVDICATO uerhum inseri, cum in ipsa lege non sit • quod25 uidetur I' nulla ratione factum. Sed postea lege Valija, pag. 407

excepto iudicato et eo pro quo depensum est, ceteris omni-bus, cumquibus per manus iniectionem agebatur, permis-sum est sibi manum depellere et pro se agere. Raque 10

iudicatus et is pro quo depensum est etiam post banc

legem uindicem dare debebant, et nisi darent, domum duce-bantur. idque quamdiu legis actiones in usu erant, semper

ta obseruabatur; unde nostris temporibus is, cum quo iudi-ati depensiue agitur, iudicatum solui satisdare cogitur.5

6er pignoris capionem lege agebatur de quibusdam27rebus moribus, (de quibusdam rebus) lege. Introducta estmoribus rei militaris. nam et propter stipendium licebatmliti ab eo quiaes tribuebat, nisi daret, pignus capere;

dicebatur autem ea pecunia, quae stipendii nomine daba-2our, aes militare. item propter eam pecuniam licebat pig-

nus capero, ex qua equus emendus erat; quae pecuniaicebatur aes equestre. item propter eam pecuniam, ex

qua hordeum equis erat conparandum; quae pecunia dice-8 batur aes hordiarium. Lege autem introducta est pigno- 25

ris capio ueluti lege mi tabularum aduersus eum, qui hos--tiam emisset nec pretium redderet; item aduersus eum,qui mercedem non redderet pro eo jumento, quod quis ideo

ocasset, ut inde pecuniam acceptam in dapem, id est in 29 litsacrificium, inpenderet. II itera lege censoria data est pigno- pag. 198 :: '11í1

ris capio publicanis uectigalium publicorum populi Romani29 aduersus eos qui aliqua lege uectigalia deberent. Ex om-

8 agebant Goeschen, agebat C (( 4 inferebant Goeschen, inferebat

Ccum Goeschen, cumr (i. e. post cum addita esse uidetur notauocabuli regula uel rubrica C0agere C, (lege) agere d'Ablaing 1 1

42 debebant Goeschen, debebat C43itque Lachmann, itaque C((

44 obseruabatur Goeschen, obseruabantur C (( 15 iudicatum Goeschen,iudieati C, conf. Ca pag. 305 uers. 35 (( 17 ( ) addidit Boecking ((48 licebat ex dicebat correctum C1 ( 49 aes tribuebat Niebuhr,distruebat C (( 23 equus Savigny, eciuis C (( 24 qua Goeschen,quae Cn (( 27 item Goeschen, it C (( 29 locasset Goeschen, lacasset

C (( acceptam Goeschen, accepta C (( dapem Savigny, darem C ((

31 capio] captio C, con f. Ca pag. 315 uers. 39 (( 32 lege Goeschen,leges C .



IV § 29-33

nibus autem istis causis certis uerbis pignus capiebatur,et ob id plerisque placebat llano quoque actionem legis

actionem esse; quibusdam autem (contra) placebat, primumquod pignoris capio extra ius peragebatur, id est non apudpraetorem, plerumque etiam absente aduersario, cum alio-5quin ceteris actionibus non aliter uti posseret quam apudpraetorem praesente aduersario, praeterea quod nefasto quo-que die, id est quo non licebat lege agere, pignus capi poterat.

30ed istae omnes legis actiones paulatim in odium ue-nerunt. namque ex nimia subtilitate ueterum qui tuno iura lo

condiderunt eo res perducta est, ut uel qui minimum er-rasset, litem perderet. itaque per legem Aebutiam et duasIulias sublatae sunt istae legis actiones effectumque est, ut

31 per concepta uerba, id est per formulas litigemus. Tan-tum ex duabus causis permissum est lege agere: damni 15infecti et si centumuirale iudicium futurum est. sane qui-dem cum ad centumuiros itur, ante lege agitur sacramentoapud praetorem urbanum uel peregrinum [praetorem].

damni uero infecti nemo uult lege agere, sed potius sti-pulatione quae in edicto proposita est obligat aduersarium 20

suum, idque et commodius ius et plenius est. per pignorisl I capioneni

ag. 199

(23 uersus inC legi nequeunt)

32 11apparet. Item in ea forma, quae publicano proponitur, pag. 200

talis fictio est, ut quanta pecunia olim, si pignus captum 25

esset, id pignus is a quo captum erat luere deberet,

33 tantam pecuniam condemnetur. Nulla autem formula adcondictionis fictionem exprimitur. sitie enim pecuniarn siuerem aliquam certam debitara nobis petamus, eam ipsam^

3 contra exempli gratia additum est duce Boeckingio, conf. Gai 2,78 11 4 capio] captio C, conf. Ca pag. 315uers5 praetoremGoeschen, p • r• (i.e. populum Romanum) C, con f. Ca ag. 288uers. 37bsente Goeschen, absentem C II 6 possent Lachmann,posset C II 7 nefasto Goeschen, nefacto C U 8 die Goeschen, de C

40 namque Goeschen, nam qui Cn 11 4 2 litem Goeschen, it C 44 Iiti-

gemus ex litigatores correctum? Cn H15 est Goeschen, est id legisactionem facere C (exglossernate) 16 futurum] furum ? C 11

46-47 quidem (conf. Gai 4, 131)] q? Cn;fortasse nihil nisi sanecum ad centumuiros etc. dederat Gaius it 47 centumuiros Hollweg,gentumuiros C 20 quae Goeschen, quamen21 idque] llague C I I22 in codicis C pagina 199 Gaius adiecit ea quae de legis actioneper pignoris capionem addenda erant; deinde ad formulas redibat,quae ad itctionem legis actionis exprimebantur II 24 Item Goeschen,cont. Cn II 28 pecuniam Goeschen, pecunia C9 eam ex lamcorrectum? C.

163



164 —

DARI NOBIS OPORTERE intendimus; nec ullam adiungimus con-dictionis fictionem. itaque simul intellegimus eas formulas,quibus pecuniam aut rem aliquam nobis dari oportere in-tendimus, sua ui ac potestate ualere. eiusdem naturae

sunt actiones commodati, fiduciae, negotiorum gestorum etaliae innumerabiles.34 Habemus adhuc alterius generis fictiones inquibus-

dam formulis, ueluti cum is, qui ex edicto bonorum pos-sessionem petiit, ficto se herede agit. cum enim praetoriojure, non legitimo succedat in locum defuncti, non habetdirectas actiones, et neque id quod defuncti fuit potestintendere svvMESSEneque idquod ei debehatur potest

intendere (DAR!) SIBI OPORTERE; itaque ficto se herede in-tendit uelut hoc modo IVDEX ESTO. SI A. I AGERIVS (id est si ipseactor) L.TITIO IIERESESSET • T VM <SI EVM) FYNDvl>T I DE Q VO

AGITVR EX IVRE QVIRITIV3I EIVS ESSE OPORTERET ; et Si

de1 praeposita sirnili fictione heredis ita sub-icitur TVMSI PAREIRETN. NEGIDIYM< A.> AaERIO SESTERTIYMX MILIA

35 DARE OPORTERE.Similiter et bonorum emptor ficto se he-rede agit; sed interdum et alio modo agere solet. II nam

ex persona eius cuius bona emerit sumpta intentione con-uertit condemnationem in suam personam, id est ut, quodillius esset uel illi dari oporteret, eo nomine aduersariushule condemnetur; quae species actionis appellatur Ruti-liana, quia a praetore P. Rutilio, qui et bonorum uendi-tionem introduxisse dicitur, conparata est. superior autem

. species actionis, qua ficto se herede bonorum emptor ogit,36 Seruiana <uocatur. Item usucapio fingitur ineaactione

quae Publiciana) uocatur. datur autem haec actio ei qui

5

40

45

49

pag. $04

25

^ .................

.,.,.,.,.^..,.

8 dari Goeschen, dare C 11 7 alterius Goeschen, alteriusa C tes te

Bluhmio (( 9 petiit Savigny, petjt C II 40 jure Huschke, iurees C ^^

babel Goeschen, hauent C 11 4 2duce fere Hollwegio suppletum est 1 1

43 dari addidit Hollweg 11 4 4 A. Hollweg, aulius C II45 L. TITIO (sic

Lachmann) et ESSET TVM(sic Bluhme) uerba quam incerta codicis Cn

fide nitantur, conf. Ca II ()addidit Bluhme fi 46EIVS ESSEBluhme,

fuisseCeste Bluhmio 11 16-47 fortasse fuit etsi . . .debeatur

pecunia(i. e. pec• inC a ?) uel simile aliquid (uix et si qua debeatur

pecunia), conf. Ca; et sic de debito cura praeposita etc. Mommsen ^)

47 ad fictione heredis nescio an ducere uideatur tedio Goescheniana,

conf. C a j 4 8 PARERET Scheurl, p(a) Iret C jj A. AGERIO Goeschen,

a C Ij 23 illi ex illu correctum C 11dari Goeschen, dare Cg24 ap-

pellatur Goeschen, . appellatuCU26 estGoeschen, esse Cn

27 agit Goeschen, aut agis aut egis C 1128-29Oexempli gratia

additum est.



IV § 36-40

ex justa causa traditam sibi rem nondum usucepit eamqueamissa possessione petit. nam quia non potest eam E x IVR$

QYIxITIVM SYAM ESSE intendere , fingitur rem usucepisse etita quasi ex iure Quiritium dominus factus esset intendit,ueluti hoc modo IVDEX ESTO. SI QVEM HOñIINEM A. AGERIYS EMIT 5<ET) IS El TRADITVS EST , ANNO POSSF.DISSET TVM SI EYM HOMI-

NEM DE QYO AGIT VR EX I VRE Q VIRITI VM EIVS ESSE OPORTERET et37 reliqua. Item ciuitas Romana peregrino fingitur, si eo

nomine agat aut cuna eo agatur, quo nomine nostris legi-bus actio constituta est, si modo iustum sit eam actionem 40

etiam ad peregrinum extendi: ueluti si fúrti agat peregrinusaut cum eo <agatur. nam si cum peregrino) agatur, formulaita concipitur IVDEX ESTO. SI PARET (L. TITIO OPE>CONSILIOVE

DIONIS HERMAEI FILII FVRTVM FACTVM ESSE PATERAS AVREAE, QYAM

OB REM EYM, SI CIVIS ROMANVS ESSET, PRO FVRE DAMNVM DECIDERE 4 5

OPORTERETet reliqua. item si peregrinus furti agat, ciuitasei Romana fingitur. similiter si ex lege Aquilia peregrinusdamni iniuriae agat aut cum eo agatur, ficta ciuitate R0- pag. 202

38 mana iudicium datar. Praeterea aliquando fingimus aduer-sarium nostrum capite deminutum non esse. nam si ex 2Ucontractu nobis obligatus obligataue sit et capite deminu-tus deminutaue fuerit, uelut mulier per coemptionem, mas-culus per adrogationem, desinit iure ciuili debere nobis,nec directo intendi potest sibi dare eum eamue oportere;sed ne in potestate eius sit ius nostrum corrumpere, in-25troducta est contra eum eamue actio utilis rescissa capitis

deminutione, id est in qua fingitur capite deminutus de-minutaue non esse.39artes autem formularum hae sunt: demonstratio in-40 tentio adiudicatio condemgatio. Demonstratio I est ea 30

2 amissa Goeschen, admissat C Jl possessione Goeschen, possessio-

nem C JJ 4 quasi Goeschen, quas C 116ETaddídit Huschke 11 7 AGITVRGoeschen, agit CIIEXVRE QvIRITIVM EIVS Huschke, eiusex iure

quiritiumC (J oporteretCPARERET Scheurl JJ 44 furti Goeschen,furtumCJJ 42 ( )dubitanteradsententiam e. g.additum est JI

posterius agatur] agatCJJformula Goeschen, informula C

43 ad ( ) conf. Mommsen Strafrecht 745, 2, Lenel Edictum §128 JJ 44 DIO-

Iiis HERbIAEI Lachmann, dihoniser• mei C, conf. C a ag. XXVI J J F1LII

Niebuhr, filio C1145 PRO Goeschen , per Cn JJ 4 8agatur Goeschen , agat C

1 9 aduersarium Hugo, adcontrarium uel adcontratrarium Cu li22fueritGoeschen, fuerint C 11 26 contra Goeschen, actio contra C.

165



IV§ 40-4466

pars formulae quae ut demon(-stretur res de qua agitur: uelut hace pars formulae QVOD

A. AGERIVS N. NEGIDIO HOMINEM VENDIDIT; item haec QVODA.

AGERIVS<APVD)N. NEGIDIVM IIOMINEM DEPOSVIT. Intentio est ea

pars formulae, qua actor desiderium suum concludit: ueluthaec pars fOrlllulae_ SIPARET N. NEGIDIVM A. AGERIO SESTER-

TIVMXMILIA DARE OPORTERE; item haec QVIDQVID PARET N.

NEGIDIVMA. AGERIO DARE FACERE (OPORTERE); item haec SI PARET

42 HOMINEMEX IVRE QVIRITIVMA. AGERII ESSE.Adiudicatio est eapars formulae, qua permittitur iudici rem alicui ex litigato- 40

ribus adjudicare: uelut si inter coheredes familiae ercis-cundae agatur, aut inter socios communi diuidundo, aut

inter uicinos finium regundorum. nam j111C ita est Q Y A N T Y 'M43 ADIVDICARI OPORTET, IVDEX TITIO ADIVDICATO. Condemnatio est 44

ea pars formulae, qua ludid condemnandibsoluendiue pag. 203potestas pe? mittitur: uelut hace pars formulae IVDEX N. NE-

GIDIVM A. AGERIO SESTERTIVM X MILIA CONDEMNA. SI NON PARET,

ABSOLVE; item haec IVDEXNNEGIDIVMAAGEP.IO DVMTAXAT

( X MILLA) CONDEMNA. SI NON PARET, ABSOLVITO; item hace IVDEX

N. NEGIDIVM AAGEIiIO CONDEMNATO et reliqua, tit nonadi- 2 o

44 ciatur DVMTAXAT(X MLIA).Non tamen istae munes partessimul inueniuntur, sed quaedam inueniuntur, quaedamnon inueniuntur.erte intentio aliquando sola inueni-tur, sicut in praeiudicialibus formulis, qualis est qua quae-ritur, aliquis libertus sit uel quanta dos sit et aliae con-28plures. demonstratio autem et adiudicatio et condemnationumquam solae inueniuntur, nihil enim omnino (demonstra t io)sine intentione uel condemnatione ualet; item condemnatio

1 incertae codicis C n eliquiae adquae praecipue ideo inseritur,

ut etc.ducere uidentur, quae lectio ferri non potest; expectes e. g.

quae principio ideo ponitur, ut etc.; quae práecipit (conf. Gai4, 63) id quod geritur, ut etc. Mommsen demonstretur Goeschen ,detno(n)straretur C II 4 apud suppleuit Goeschen II 8OPORTERE ad-didit Goeschen 9 9 hominem ? Cn, OMINEM (sTlcavst) Huschke non

mate3 QVANTVM Hollweg, quanta m? C II 44 titio C, audacior

sit qui TANTVM pro titio scribat, conf. Ca ag. 308 uers. 22 9 46 per-itur Goeschen, promittitur C 18 DVMTAXAT Bluhrne, dumtaxant C ^^

49 O addidit Huschke 'J NoN Goeschen, n? C20CONDEMNATO Puchta,x milia condemnato Cn conf. infra uers. 24) ji 21 () addidit (ex su-perioribus) Huschke lf 22 post sed Mommsen talia fere desiderari cen-

set: (abesse potest una aliaue; item solae) 11 23 inueniuntur Goeschen,

inueniunt C jl 23-24 inuenitur Goeschen, inuenit C 9 25 aliquis C,(an) aliquis Hollweg 11 27 numquam Goeschen, nuncquam C ( ) addi-dit Boecking duce Goescheno.



1 67

V § 44- 47

sine demonstratione uel intentione, uel adiudica<tio sinedemonstratione uel inten>tione nullas uires habet, <et) ob id

numquam solae inueniuntur.45ed eas quidem formulas, in quibus de iure quaeritur,inius conceptas uocamus, quales sunt, quibus intendimus 5NOSTRYM ESSE ALIQVID EX IYRE QVIItITIVMaut NOBIS DARI OPORTERE

aut PRO FYRE DAMNVM <DECID' OPORTERE; sunt et oboe, in>quibus46 iuris ciuilis intentio est. Ceteras uero in factum conceptas

uocamus, id est in quibus nulla talis intentio conceptaest, (sed>initio formulae nominato eo quod factum est 40adiciuntur ea uerba, per quae iudici damnandi absoluen-diue potestas datur: qualis est formula, qua utitur patro-nus contra libertum, qui eum contra edictum praetorisin ius uocauit; 11 nam in ea ita est RECVPERATORES SYNTO. pag. >04

SIPARET ILLVM PATRONVM AB ILLO LIBERTO CONTRA EDICTVM 13

ILLIVS PRAETORISINIVS VOCATVM ESSE, RECYPERATORES ILLVM

LIBERTYM ILLI PATRONO SESTERTIYM X MILIA CONDEMNATE. SI NON

PARET, ABSOLVITE. ceterae quoque formulae, quae sub tituloDE IN IVS VOCANDO propositae sunt, in factum conceptas sunt,

uelut aduersus eum, qui in ius uocatus neque uenerit neque 20

uindicem dederit; item contra eum , qui ui exemerit eumqui in ius uocatur; et denique innumerabiles eius modi

47 aliae formulae in albo proponuntur. Sed ex quibusdamcausis praetor et in ius et in factum conceptas formulasproponit, ueluti depositi et commodati. illa enim formula, 25

quae ita concepta est IYDEXESTO. QYOD A. AGERIYS APVD N.

NEGIDIVM MENSAM ARGENTEAM DEPOSVIT, QVA DEREA G I T P R ,

QVIDQVID OB EAM REMN. NEGIDIVM A. AGERIO DARE FACERE ()POR-.TET EX FIDE BONA, EIYS IVDEX N. NEGIDIYM A. AGERIO CONDEM-

NATO, NISI RESTITV AT, SI NONPARET, ABSOLVITO, in ius concepta 30

est. at illa formula, quae ita concepta est IVDEX ESTO. SI PARET

A. AGERIYFd APYD N. NEGIDIVM MENSAM ARGENTEAIM DEPOSVISSE EAM-

1 -2 Oexempli gratia additum est; aliae uiae supplendi patent 112et

addidit Boeching 6 aut Goeschen, auC{ ) partim addita sunt ad G ai4, 37, partim ad Gai interpretationem, cuius fragmenta seruauit codexAugustodunensis 24 (conf. Appendix), in quauerba 7 aliae in quibus ... 8

in factum extant 9 intentio] intontionis C 1110 sed add id i t Goeschen , om .C1114 adiíciuntur Goeschen, aut adiqutur C aut adiquntur en , ut uidetur

O

42-13patronus Goeschen , patronos C 11 14 uocauit) euocauit C11 RECVPE-

RATORES SVhTOGoeschen, recuperatore sunt (uel sunto, conf. Ca pag. 301uers.35) Ci° 1115ILLOGoeschen, illo patrono C, ILLO(ILLIVS)PATRONI H o l l 2 U e g I 147 arodia]conf. Lenel Ediclum pag. 55 O 20 ueneritCierit Eisele O22 uocatur Goeschen, uocaretur C 1125 ueleti en 1127 DEPOSVIT Goe-schen, deposuisset C AGiTVRGoeschen, itagitC29IvDEaHuschke,id • 'ud. C 1 1 30NISI RESTITVAT Huschke, nr C, conf . lamen C a pag. 28,2inf. et Seller Institutionen: pag. 115.



IV § 47-5$

68

QVE DOLO MALO N. NEGIDII A. AGERIO REDDITA31 NON ESSE, QVANTIEA RES ERIT, TANTA II. PECYNIAM IYDEX N. NEGIDIYM A. AGERIOCQNDEMNATO. SI NON PARET, ABSOLVITO, in factualponce tast. símiles etiam commodati formulae sunt.

48mnium autem formularum, quae condemnationem ha-bent, ad pecuniariam aestimationem condemnatio conceptaest. itaque et si corpus aliquod petamus, ueluti fundumag. 205

ominem uestem <aurum>argentum, iudex non ipsam rem

condemnat eum cum quo actum est, sicut olim fieri solebat,49 <sed> aestimata re pecuniam eum condemnat. Condemnatio0autem uel certae pecuniae in formula proponitur uel in-50 certae. Certae pecuniae uelut in ea formula, qua certam

pecuniam petimus; nam illic ima parte formulae ita est IvDEx

NEGIDIVM A. AGERIO SESTERTIYM X MILIA CONDEMNA. SI NON

51 PARET, ARSOLVE. Incertae uero condemnatio pecuniae dupli- 4 5cem significationem habet. est enim una cum aliqua prae-finitione, quae uulgo dicitur cum taxatione, uelut si incertumaliquid petamus; nam illic ima parte formulae ita est IVDEX

N. NEGIDIYM A. AGERIO DVMTAXAT SESTERTIVM X MIMA CONDEMNA. SI

NON PARET, ABSOLVE. uel incerta est et infinita, uelut si remo

aliquam a possidente nostram esse petamus, id est si in rem

agamus uel ad exhibendum; nam illic ita est QVANTI EA RES

ERIT, TANTÁN PECVNIAM, IVDEX, NNEGIDIVM A. AGERIO CONDEMNA.

SI NON PARET, ABSOLVITO. quid ergo esl? iudex si condemnet,certam pecuniam condemnare debet, etsi certa pecunia in52condemnatione posita non sit. Debet autem iudex atten-

dere, ut cum certae pecuniae condemnatio posita sit, nequemaioris neque minoris summa posita condemnet, alioquinitem suam facit. item si taxatio posita sit, ne pluris con-

demnet quam taxatuna sit; aliqs enim similiter litem suam0acil. minoris autem damnare fi ei permissum est. at si pag. 2o6

etiamw,.,.,,,,

4REUnrTArz Goeschen, reddita C 6 eotldemnatio Goeschen, condem-

nationem C 8 () addidit Huschke (conf. Gai 2, 13) II argentum Huschke ,argumentum C 9 condemnat eum Huschke, condemnatum C 40 sed

addidit Goeschen pecuniam] pec . n Cn

onf Ca pag. 287,94 propo-nitur? Cn, ponitur Bluhme Ij 45 condemnatio pecuniae C, pecuniae con-

demnatio Polenaar u 46 cum Goeschen, quae? C II 49CONDEhSNA Goeschen,

condemnet C 20 est et] esset CnII 24 minoris ex maioris correcturn?C23A. AGERIO Goeschen, eidem? Cn ex glossemate?) fi 24 ABSOLVITO

Bluhme, absoluite magis quam absoluito in Cuidetur extare; ABSOLVE

Huschke, conf. Ca pag. 303uers. 6 seqq. ¡1 29 pluris Goeschen, plures

C 30 ali(a)s C (ualde incerta altera a littera), conf. Ca (( 34 facit Goe-schen, faciti C (( 32 initio paginae codicis C 206 de eo fortasse agebatur,



169

tendere debet, nec ampliusj

constringi

IV § 52-53d

qui formulam accipit, in-certa condemnationeusque uelit.

53Si quis intentione plus conplexus fuerit, causa cadit, Iid est rem perdit, nec a praetore in integran/ restituiturexceptis I quibusdam casibus, in quibusraetornon patitur j

53 4Plus a.u- lo

tem quattuor I modis petitur: re, tempore, loco, causa. re,ueluti si quis pro x milihus quae ei debentur xx miliapetierit, aut si is, cuius I ex parte res est, totam eam aut

53 b maiore ex parte suam I esse intenderit. Tempore plus peti-53 C tur, ueluti si quis ante diem petierit. Loco plus petitur, 4 5

ueluti si quod certo loco I dari promissum est, id alio . locosine comnzemoratiolne eius loci petatur, uelut si quis itastipulatus fuerit EPHESI IDARE sPO.wDES ^, deinde Romae pure

intendat DdRI SIBI OPORTERE. Iare mihi oportere0

(.2uersus

inC legi nequeunt)

I petera id est non ad-pag. 207

53 d iecto loco. Causa plus petitur, uelut si quis in intentione

§ 53 usque ad 7 restituitur conf.

Inst. 4, 6, 33a p § 53b fere a Inst.49OPORTERE fere = Inst. 4, 6, 33C4, 6, 33d.

Inst. 4, 6, 33 II § 53a fere a4, 6, 33b 11 §_ 53 e usque ad§ 53d xparte conf. Inst.

quid actor uel reus attendere debeat, ne quid damni capiat ex male con-cepta condemnatione; deinde agebatur de formula infinilae condemna-tionis (usque ad pag. 4 69, 5 huius editionis); exiit igitur paragraphusfortasse in haec uerba: potest (scilicef iudex tali formula datus, quaeinfinitam condemnationem habet) condemnare, quousque uelit.

6 intentione C, in intentione sua Inst. (( 6suppleuit Vnlerholxnerad Inst. (j 7 integrum Inst., integro C (j uersus 4 0-19ad Inst.supplendos esse non fugit Goeschenum (( 4 4 (priore loca) re Inst., resC1112 debentur C, debebantur Inst. i( 4 3 est Inst., esset C (( (in fine)aut C, uel Inst.4 4 plus petitur, quae uerba propter spatium inCsupra suppleta sunt, om. Inst. (( 4 5 diem] diem uel ante condicionem

• hsst.; conf. Zeitschrift für Rechtsgeschichte uol. VII pag. 233seqq. 1 1

4 8deinde] do**? C, conf. Ca pag. Q63 .uers. 15 p 22 (ante petere) dixitGaius eum qui Romae stipulatass fuerit RPHESI Dais 9P4SNDES?, Ephesi possepure patero etc. 8 est Hollweg, esti? Cn.



IV '§ 534--57

70

tollat electionem debitoris quam is habet obligationis iure:uelut Si quis ita stipulatus SIt SESTERTIVM X MILIb AVT HOMI-

NEM STICHVm DARE SPONDES ?, deinde alterutrum ex his petat ^ _nam quamuis petat quod minus est, plus tamen petere

uidetur, quia potest aduersarius interdum facilius id prae- 5stare quod non petitur. similiter si quis genus stipulatussit, deinde speciem petat: ueluti si quis purpuram stipulatussit generaliter, deinde Tyriam specialiter petat; quin etiamlicet uilissimam petat, idem iuris est propter eam rationemquam proxime diximus. idem iuris est, si quis generaliter 1 0

hominem stipulatus sit, deinde nominatim aliquem petat,uelut Stichum, quamuis uilissimum. llague sicut ipsa sti-

pulatio concepta est, ita et intentio formulae concipi debet.54 lllud satis apparet in incertis formulis plus peti non posse,quia, cum certa quantitas non petatur, sed QYIDQVID aduer- 4 5

sarium DARE FACERE OPORTLT intendatur, nemo potest plusintendere. idem iuris est et si in rem incertae partisactio data sit: uelut taus QYANTAM PARTEM PARET IN E0 FVNDO

QYO DE AGITYR actoris ESSE; quod genus actionis in paucis-55 simis causis dari solet. Item palana est, si quis aliud pro 20

alio intenderit, nihil eum periclitari eumque ex integroagere posse, quia nihil ante uidetur egisse: ueluti si is,qui hominem Stichum petere deberet, Erotem petierit; pag. 208

aut Si quis EX TESTAMENTO DAR/ Sibl OPORTERE intenderit, Cuiex stipulatu debebatur; aut si cognitor aut procurator in-25

56 tenderit sibi DAR' OPORTERE. Sed plus quidem intendere,sicut supra diximus, periculosum est; minus autem inten-dere licet; sed de reliquo intra eiusdem praeturam agere

non permittitur. nam qui ita agit, per exceptionem egclu-57 ditur, quae exceptio appellatur litis diuiduae. At si in 30

condemnatione plus positum sit quam oportet, actoris quidem

§ 55 inde ab 20 si usque ad 24 periclitari et inde ab 22 uelutiusque ad 25 debebatur = Inst. 4, 6, 35 II § 56 supra] § 53.

4 quamisGoeschen, quamuis P C 11 3 alterutrum Inst., alter-

utrum eorum C JJ 9 propter Goeschen, papp C, conf. Ca ag. 288uers. 15JJ4 6 OPORTET] oporteret C J J intendatur Goeschen, intendat C J ^

18 taus] tales C iJ 19 quo de Goeschen;" quod CJJ24 dare siui C,

sibi dari Inst. p cui C, quod Inst.25 debebatur Goeschen, debe-

redebatur C, debetur Inst. (( 29 nam Goeschen, nec Cn JJ 30 si in

ex sin correctum C lj 31 condemnatione Goeschen, condemnationem C IIpositum Hollweg, petitum C JJ quidein Goeschen, gá (i. e. quia?) Cn,

con!. Ca pag. 296 uers. 32.



171--v § 57-60

periculum nullum est, sed (reus cura) iniquam formularaacceperit, in integrum restituitur, ut minuatur condemna-

tio. si uero minus positum fuerit quam oportet, hoc solumconsequitur (actor) quod posuit; nam tota quidem res iniudicium deducitur, constringitur autem condemnationis 5

fine, quam iudex egredi non potest. nec ex ea parte prae-tor in integrum restituit; facilius enim reis praetor suc-currit quam actoribus. loquimur autem exceptis minoribusxxv annorum; nam huius aetatis hominibus in omnibus

58 rebus lapsis praetor succurrit. Si in demonstratione plus 4 0

aut minus positum sit, nihil in iudicium deducitur, et ideores in integro manet; et hoc est quod dicitur falsa demolí-59 stratione rem non perimi. Sed sunt qui putant minus recto

conprehendi, ut qui forte Stichum et Erotem emerit, recteuideatur ita demonstrare QVOD EGO DE TE HOMINEM EROTEM 4 5

EMI, et si uelit, de Sticho alia formula agat, quia uerumest eum ji qui duos emerit singulos quóqu• emisse; id- pag. 209

que ita maxime Labeoni uisum est. sed si is qui unum

emerit de duobus egerit, falsum demonstrat. idem et in60 aliis actionibus est, ueluti commodati et depositi. Sed nos aoapud quosdam scriptum inuenimus, in actione depositi etdenique in ceteris omnibus, ex quibus damnatus unus-quisque ignominia notatur, eum qui plus quam oporteretdemonstrauerit, litem perdere: ueluti si quis una re depo-sita duas pluresue (se de)posuisse demonstrauerit; aut si 25

is, cui pugno mala percussa est, in actione iniuriarum etiamaliam partem corporis percussam sibi demonstrauerit. quodan debeamus credere uerius esse, diligentius requiremus.certe cum duae sint depositi formulae, alia in ius concepta,alia in factum, sicut supra quoque notauimus, et in ea 30

quidem formula, quae in ius concepta est, initio res dequa agitur demonstratorio modo designetur, deinde infera-tur luris contentio his uerbis QVIDQVID OB EAM REM ILLVM ILLI

§ 60supra] § 47.

4O addidit Goeschen p iniquam Goeschen, Iniqua C4 OduceGoescheno addidit Polenaar JI 6 quamGoeschen, quamm? Cn

4 4 Erotem emerit Goeschen, erotemerit CJJ 15 uideatur] uidetur

C JJ 4 6 formula] formula id (pro idem?, conf. Ca pag. 262 uers. 33)

C; an formula iterum scribendum est?8 Labeoni Goeschen,laticoni? magis quam laueoni? C p 5!4reGoeschen, reiC5 sedeposuisse] posuisse C ¡J27 corporis ex corporalis correctum C? u84 quae Goeschen, quíuae? C p in ius Goeschen, ininius C I I 33 iurisconte(n)tio C, iuris intentio Boecking (olim), iuris ciuilis intentio d'dbdaing.

@wivs.1

^



IV§ 60-6472ARB FACERE OPORTET; in eauero quae in factum conceptast, statim initio intentionis alio modo res de qua agituresignetur his uerbis SI PARET ILLVM APVD (ILL VM BEId> ILLAMEPOSVISSE: dubitare non debemus, quin si quis in formula,uae in factum conposita est, plures res designauerit quam seposuerit, litem perdat, quia in intentione plus pos

I24 uersus inC legi nequeunt)ag210

611 24 uersus in C iegi nequeunt)i ticon

Ia g •inetur, ut habita ratione eius, quod inuicem actorem ex pag. 24

eadem causa praestare oporteret, in reliquum eum cum 1 02 quo actum est condemnare. Sunt autem bonae fidei iudi-

ia haec: ex empto uendito, locato conducto, negotiorum

estorum, mandati, depositi, fiduciae, pro socio, tutelae,ei uxoriae, (commodati, pigneraticium, familiae erciscundae,

3 communi diuidundo). Liberum est tamen iudici nullam 15

mnino inuicem conpensationis rationem habere; nec enimperte formulae uerbis praecipitur, sed quia id bonaeidei indicio conueniens uidetur, ideo officio eius continer

64creditur. Alía causa est illius actionis qua argentariusxperitur: nam is cogitur cum conpensatione agere, et ea 20

onpensatio uerbis formulae exprimitur: adeo quidem, utb initio conpensatione facta minus intendat sibi dariportere. ecce enim si sestertium x m ia debeat Titio,

61ndeab 9habita =Inst. 4, 6, 39 (conf. etiam 4, 6, 30)

§ 62 conf. Inst. 4, 6, 28.

4ea Goeschen, eam C 113Oaddidit Huschke ILLAY Huschke ,¡Ha ex illam correctum C Q6Goeschen sententiam e. g. sic perficit

posuisse uidetur. 11 7 seqq. In paginis codicis C 210 et 211 de iisfortasse agebatur, quae in Inst. leguntur 4,6, 36-38; deinde (subfinem paginae 211) incepit tractatus de conpensatione ( con f. Inst. 4,6, 39), de qua haec leguntur inInst. (4, 6, 30): Inbonae fideiautem iudiciis libera potestas permitti uidetur iudici ex bono etaequo aestimandi, quantum actori restitui debeat. in quo et illudcontinetur, ut si quid inuicem actorem praestare oporteat ., eo

compensato in reliquum is cum • quo áctum est condemnari de-beat. u 4 4 condemnare C, condemnaret ( condemnat codices In-stitutionum deteriores) Inst. 4, 6, 59, condemnari debeat (et in praece-dentibus is pro eum) lnst. 4, 6, 30; conf. ad . pag . 138 , !911 4 3-4 7 conf. Cag 1

4 3--4 4 uerba mandati — uxoriae in C a per errorem bis :cripta sunt 14 4— 4 5 (} additum ex Inst. 11 47uerbisGoeschen, uebis C48 ideo Lachrnann, idC 1122ujut llague C, ut statim Huschke, uttamqúam Mommsen 11 23 dari Goeschen,dareCsestertiumGoe-chen, á • e C, co n f. Ca pag. 303 med.



------173V § 64--69

atque ei xx debeantur, sic intendit sI PARET TITIVM SIBI X

65 MILIA DARE OPORTERE AMPLIVS QVAM IPSE TITIO DEBET. Item

bonorum emptor cum deductione agere iubetur, id est utin hoc solum aduersarius eius condemnetur quod superest,deducto eo quod inuicem ei bonorum emptor defrauda-5

66 toris nomine debet. Inter conpensationem autem quaeargentario opponitur, et deductionem quae obicitur bono-rum emptori, illa differentia est, quod in conpensationemhoc solum uocatur, quod eiusdem generis et naturae est:ueluti pecunia cum pecunia conpensatur, triticum cum 4 0

tritico, uinum cum uino; adeo ut quibusdam placeat nonpag. Q 43omni modo uinum cum uino aut triticum cum tritico con-pensandum, sed ita si eiusdem naturae qualitatisque sit:in deductionem autem uocatur et quod non est eiusdemgeneris. itaque < si; si5uero pecuniam petat bonorum emptor et inuicem frumen-tum aut uinum is debeat, deducto quanti id erit in reli-

67 quum experitur. Item uocatur in deductionem et id quodin diem debetur; conpensatur autem hoc solum quod prae-

68 sentí die debetur. Praeterea conpensationis quidem ratio soin intentione ponitur; quo fit, ut si facta conpensationeplus nummo uno intendat argentarius, causa cadat et ohid rem perdat. deductio uero ad condemnationem ponitur,quo loco plus petenti periculum non interuenit; utiquebonorum emptore agente, qui Hect de certa pecunia agat, 25

incerti tamen condemnationem concipit.69 Quia tamen superius mentionem habuimus de actione,

qua in peculium filiorum familias seruorumque agitur, opusest, ut de hac actione et de ceteris, quae eorundem nomine,.,.,.

§ 69 = Inst. 4, 7 pr. II superius] ante § 64 in pagina codicis C

24 0 uel 24 4.

2 ipse Goeschen, ipse? C 3 bonorum emptor] debe? (pro be)

C 11 6 nomine Goeschen, nomini C 11 8iliaGoeschen, illae? C lj

8-9 compensationem Goeschen, conpensatione C 11 9uerba et na-

turae tamquam glossema ( conf. infra uers. 4 3) delet d'Ablaing 1 )

4 0 compensatur Goeschen, conpensetur C II 4 4 placeat Goeschen,placet C II nonGoeschen, i^ (i. e. nobis?) C 11" 4 5 fortasse propterhomoeoteleutone.g. talia fere interciderunt: itaque (si frumentumaut uinum petat bonorum emptor et inuicem defraudatoris nominepecuniam isdebeat, quanto amplius ea pecunia id frumentum autuinum erit, in condemnatione ponitur;) si uero etc. 114 7deducto Lach-mann, deduetiore? Cante correctionem, deducto jure? C post correctionem,conf. Ca 1 1 18 deductionem Goeschen, deductione C il 20 compensationis

Goeschen, conpensitationis C 28 qua C, quae Inst. u agitur Inst., agatur C.

11*



IV § 69-78

74 —

in parentes dominosue dari solent, diligentius admoneamus.70 Inprimis itaque si iussu patris dominiue negotium gestum

erit, in solidum praetor actionem in patrem dominumueconparauit; et recte, quia qui ita negotium gerit, magis

71 patris dominiue guara filii seruiue fidem sequitur. Eadem 5

ratione conparauit duas alias actiones, exercitoriam et inpag. 214

stitoriam. tuno autem exercitoria locum babet, cum paterdominusue filium seruumue magistrum naui praeposuerit,et quid cum eo eius rei gratia cui praepositus fuerit[negotium ¡ gestum erit. cum enfila ea quoque res ex uolun- 4 Qtate patris dominiue contrahi uideatur, aequissimum esseuisum est in solidum actionem (in eum) dari. quin etiam,licet extraneum quisque magistrum naui praeposuerit siueseruum siue liberum, tamen ea praetoria actio in eumredditur. ideo autem exercitoria actio appellatur, quia 4 Iexercitor uocatur is, ad quem cottidianus nauis quaestusperuenit. institoria uero formula tum locum habet, cumquis tabernae aut cuilibet negotiationi filium seruumueaut quemlibet extraneum siue seruum siue liberum prae-posuerit, et quid cum eo eius rei gratia cui .praepositus 28

est contractum fuerit. ideo autem institoria uocatur, quiaqui tabernae praeponitur institor appellatur. quae et ipsa

72 formula in solidum est. Praeterea tributoria quoque actioin patrem dominumue constituta est, cum filius seruusuein peculiari alerce sciente patre dominoue negotietur. nam 25

§ 70 conf. Inst. 4, 7, 471 usque ad 10erit et inde ab 45ideo conf. Inst. 4, 7, 272 conf. Inst. 4, 7, 3.

4 parentes Inst., parentis C 11 2 dominiue Goeschen, dominisue

C6 institoriamGoeschen, instítutoriam C (constanter C exhibetinstitutoria et institutor, item fere constanter ,rneliores codices In-stitutionum; contra institoria et institor deteriores codices Institutio-num cum Theophilo) ti 8nauiInstitutionum codices PWE, nauis C

et Institutionum codex B (( 9 praepositus Inst., praepositum post?

Cn (j 9-10 fuerit negotium gestum erit C (negotium ut glossema

deleuit Mommsen), erit contractum fuerit Inst. (i 42actionem Goe-

schen, actio C(( in eu m additum est duce Huschkio 1143quisquej

quisquasC

aui Goeschen, nauis? C

5 actio C, am. Inst. ((

47 peruenit C, pertinet Inst. (( institoria Goeschen, institutoria C,

de Inst. conf. supra ad uers. 6

um C, tunc Inst. (( 48 tabernae

C, tabernae forteInst.20 gratia C, causa Inst. Q 24 est C, erit

Ins t. { ( institoria Goeschen, institutoria C, de Inst. con f. supra ad uers.6 (j 22 institor Goeschen, institutor C, de Inst. conf. supra ad uers.6 (j quae Goeschen, qua C24post serbusue C per errorem repetitverba: constituta est cum filius seruusue i( 25 peculiari Inst., pe-

culiari quioptio? Cn.



1 75 IV § 72 -73

si quid eius rei gratia cum eo contractum fuerit, ita praetorius dicit, ut quidquid in his mercibus jj erit quodque inde pag. 215

receptum erit, id inter <patrem) dominum<ue>, si quid eidebebitur, et ceteros creditores pro rata portione distribuatur.

(fere 21 uersus13

in C legi nequeuntl

73 Cum autem quaeritur, quantum in peculio sit, ante delluci- pag. 248tur, quod patri dominoue quique in eius potestate sit a filioseruoue debetur, et quod superest, hoc solum peculium

esse intellegitur. aliquando tamen id, quod ei debet filius ^ 0seruusue qui in potestate patris dominiue sit, non deducitur

§ 73 fere -r Inst. 4, 7, 4c.

2-4 uppleuit Goeschen a d Inst . 11 5--7 in C (post d istribua tur) fere 21uersus legi nequeunt, pro quibus in Institutionibus (4, 7, 3. 4. 4a. 4 b ) haecleguntur [ea, quae Gaium necessario habuisse iam Goeschen intellexit,Institutiones autem omiserunt, his uncinis ( ) saepsimus; quae leuiterimmutanda erant, inclinatis litteris expressimus] : et quia ipsi (patri) do-mino(ue) distributionem permittit, si quis ex creditoribus queratur,quasi minus el tributum sit quam oportuerit, hanc el actionem accom-

modat quae tributoria appellatur. (§ 72 a) Praeterea introducta estactio de peculio deque eo quod in rem (patris) domini(ue) uersumerit, ut, quarnuis sine uoluntate (patris) domini(ue) negotium gestumerit, tamen siue quid in rem eius uersum fuerit, id tolum praestaredebeat, siue quid non sit in rem eius uersum, id eatenus praestaredebeat, quatenus peculium patitur. in rem autem (patris) domini(ue)uersum intellegitur, quidquid necessario in rem eius inpenderit (filius)seruus(ue): ueluti si mutuatus pecuniam creditoribus eius soluerit,

out aedificia ruentia fulserit, aut familiae frumentum emerit, uel etiamfundum aut quamlibet aliam rem necessariam mercatus erit. itaque si

ex decem ut puta sestertiis, quae seruus tuus a Titio mutua accepit,

creditori tuo quinque sestertia soluerit, reliqua uero quinque quolibetmodo consumpserít, pro quinque quidem in solidum damnari debes,pro ceteris uero quinque eatenus, quatenus in peculio sit. ex quo sci-

licet apparet, si tota decem sestertia in rem tuam uersa fuerint, trata

decem sestertiaTitium consequi posse. licet enim una sit actio, qua depeculio deque eo quod in rem (patris) domini(ue) uersum sit agitur,tamen duas habet condemnationes. Duque iudex, apud quem ea actioneagitur, ante dispicere solet, an in rem (patris) domini(ue) uersum sit,nec alíter ad peculii aeslimationem transit, quam si aut nihil in rem

(patri ,-.) domini(ue) uersum intellegatur aut non totum. tum secuntur eaquae supra íuers. 7) ex Inst. suppteta sunt: cum autem quaeritur,

quantum in peculio sit etc. Pro illis nonnulla breuius apud Gaium ex-pressa fuisse spatii in C angustiae docentsuppleuit Goeschen, exInst. jj 8 quod Cn , quidquid Inst. II quique C, quiue Inst. eius po-

testate C, potestate eius lnstitutionum codices nonnulli, potestate (amissoeius) earundem codíces BPa WEjj9 hoc C, id Inst. jj 10 esse C,om. Inst.



IV § 73-76 176

ex peculio, uelut si. is cui debet in huius ipsius peculio74 sit. Ceterum dubium non est, quin et is, qui iussu pa-

tris dominiue contraxit cuique exercitoria uel institoriaformula conpetit, de peculio aut de in rem uerso agere

possit. sed nemo tam stultus erit, ut qui aliqua illarum 5actionum sine dubio solidum consequi possit, in difficultatemse deducat probandi habere peculium eum cum quo con-traxerit, exque eo peculio posse sibi satisfieri, uel id quod

74 a persequitur in rem patris dominiue uersum esse. Is quo-que, cui tributoria actio conpetit, de peculio uel de in rem 4 0uerso agere potest. sed huic sane plerumque expedit hacpotius actione uti guara tributoria. nam in tributoria eius

solius peculii ratio habetur, quod, in his mercibus est qui-bus negotiatur filius seruusue quodque inde receptumerit; at in actione (de peculio) peculii totius. et potest ^ s

quisque tertia forte aut quarta uel etiam minore parte pe-culii negotiari, maximam uero partem peculii in aliis rebushabere; longe magis si pote4 adprobari, id quod (dederitis qui cum filio seruoue>contraxit in rem patris dominiueuersum esse, ad halle actionem transire debet; nam, ut2o

supra dixünus, eadem formula et de peculio et de in rem pag. 217

uerso agitur.75

xmaleficiis filiorum familias seruorumque, ueluti sifurtum fecerint aut iniuriam commiserint, noxales actionesproditae sunt, uti liceret patri dominoue aut litis aestima- 25tionem sufferre aut noxae dedere. erat enim iniquum ne-quitiam eorum ultra ipsorum corpora parentibus dominisue

76 damnosam esse. Constitutae sunt autem noxales actiones

aut legibus aut edicto praetoris: legibus, uelut furti legexii tabularum, damni iniuriae lege Aquilia; edicto prae- 3 0

77toris, uelut iniuriarum et ui bonorum raptorwn. Omnes

§ 74 et 74a conf. Inst. 4, 7, 5 74a supra] § 72d II § 75 fere

. Inst. 4, 8pr. § 2 II § 76 = Inst. 4, 8, 4 II § 77 fere --= Inst. 4, 8, 5. uelut Cn , eluti Inst. cui debet C, om. Inst. IIscontraxit C,

contraxerit Inst. II 3-4 institoria] institutoria Cconf. quae supra

adpag. 174, 6adnotauimus II 6 possitGoeschen, possitu C II

difficultatem Goeschen, difficultate C II 7 probandi Inst., probando

C II 10 is Inst., iisCII 14 quibus] in quibus C II 16 etiam Inst.,et? C II 17aliis Goeschen, alii C0 23 maleficiis Inst., maleficio C p

26 sufferre lnst., suffere C II erat enimC, namque erat Inst.

l^8 constitutae sunt autem Cn , unt autem constitutae Inst.29 (priore loco) legibus Inst., legibu C edicto Inst., edicto C I uelut

Cn, eluti Inst. II 30 lege Inst., uelut lego C q 34 uelut Cn , eluti Inst. (I

bonorum raptorum] b. r. raptorum C.



177V § 77-79

autem noxales actiones caput secuntur. nam . si filius tuusseruusue noxam commiserit, quamdiu in tua potestate est,

tecum est actio; si in alterius potestatém peruenerit, cumillo incipit actio esse; si sui iuris coeperit esse, directaactio cum ipso est, et noxae deditio extinguitur. ex diuerso squoque directa actio noxalis esse incipit. nam si paterfamilias noxam commisérit, et is se in adrogationem tibidederit aut seruus tuus esse coeperit, (quod) quibusdamcasibus accidere primo commentario tradidimus, incipit

.78 tecum noxalis actio esse quae ante directa fuit. Sed si o

filius patri aut seruus domino noxam commiserit, nulla actionascitur; nulla enim omnino inter me et eum qui in po-testate mea est obligatio nasci potest. ideoque etsi inalienam potestatem peruenerit aut sui iuris esse coeperit, pag. 218neque cum ipso neque cum eo cuitis nunc in potestate est 1 5agi potest. unde quaeritur, si alienus seruus filiusue noxamcommiserit mihi, et is postea in mea esse coeperit potes-tate, utrum intercidat actio an quiescat. nostri praecep-

tores intercidere putant, quia in eum casum deducta sit,in quo consistere non potuerit, ideoque , licet exierit de 20mea potestate, agere me non posse; diuersae scholae auc-tores, quamdiu in mea potestate sit, quiescere actionemputant, quia ipse mecum agere non possum, cum uero

79 exierit de mea potestate, tunc eam resuscitari. Cum autemfilius familias ex noxali causa mancipio datur, diuersae 25scholae auctores putant ter eum mancipio dari debere,quia lege xii tabularum cautum sit, (ne aliter filius de

potestate patris) exeat, quam si ter fuerit mancipatus;Sabinus et Cassius ceterique nostrae scholae auctores suffi-cere unam mancipationem crediderunt, et illas tres legis 30xrt tabularum ad uoluntarias mancipationes pertinere.

§ 77 primo commentario] 4, 169 () § 78 usque ad 21 posse conf. Inst.4, 8, 6.

4 caput Inst., capita C2 noxam C, noxiam Insl. in Inst., int? C H

est C, sit Inst. (j 5 noxae deditio extinguitur C, extinguitur noxae deditioInst . l l 6incipit Inst., incincipit C H 7 noxam C, noxiam Inst. q is Inst., bis C H

adrogationem Goeschen , adrogatione C 1 1 8quod Inst., orra. C H 8-9qui-busdam casibus C, casibus quibusdam Inst. 9 9 accidere C, effici Inst. O

40 noxalis actio esse C, esse noxalis actio Inst. H fuit sed C, fuissetInst. (mate) . ^ ) 11noxam C, noxiam Inst.nulla actio C, actio nullaInst. 11 45 est C, sit Inst. H 16noxam C, noxiam Inst. 20 quo Inst.,

quem? uel quo actio? Cn, con f. Ca . 9 22 . quiesceere uel quiesccere C

23quia Huschke, quae C27-28 ()addidit Goeschen 9 29nostraeGoeschen, nostrisCo filas] illam C.



/"..1

%

80aec ita de his personis quae inpotestate (sunt>, siuex contralctu siue ex maleficio earumquodero ad eas !personas quae in manu m anc^

.pioue sunt <,

ta ius dicitur, ut eum ex contractu earum agatur, nisi ab eocuius iuri subiectae sintin solidumdefendantur,bona 5

uae earumfutura forent, si eius iuri subiectae non essent,

eneant.sed cumrescissacapitis deminutione cum iis im-

erio continenti iudicio 1 1 agitur,ag. 24 913 uersusn C legi nequeunt)

§ 8$ conf. Inst. 4, 40pr.

4sunt addidit Goeschen ij `:; post earum Bluhme in C n inomisia essetuel similia (conf. Ca) legit, inquibus Huschke controuersia esset(pro controuersia sit) latere coniecit; sententiarum conexui suffciat e. g.agatur 11 3 sunt —4 ex contractu (ex c***liiactu? C) earum agatur (sicHuschke, ageretur C)] post sunt talia fere perierunt: (cum ex mate-

ficiis earum agatur, eadem ualent, quae in persona filiorum familiasseruorumque diximus; ex contractibus autem earum nulla actio

proposita est. de eo quoque, quod debuerunt hi qui in mancipiosunt, antequam alieno iuri subiecti sunt, agi non potest; quaeuero mulleres debuerunt, antequam in manum conuenerunt)6 eius iuriGoeschen, eo iure? C 11 7 rescissa capitis diminutionecumiisHuschke, rescissipnpiis uel :imite aliquid C n? conf . Ca) I I40post agitur Iluschke sententiam probabiliter hoc modo perficit: siaduersus eam actionem non defendantur, etiam cum ipsa mullere,dum in manu est, agi potest., quia tum tutoris auctoritas necessarianon est. Deinde Gaium de pauperie egisse testantur fragmenta Augustodu-nensia, eurnque in ea tractanda illud exposuisse, quod animalia quidem

mortua noxae dedere non liceret, cum seruo uelfilio mortuo dominus

paterue corpus fiel partem corporis noxae dando liberaretur, turn Gaiumillam quoque quaestionem attigisse , possetne dominus uel pater seruoflioue non fato suo interempto, sed jure potestatis necato corpus noxaedare Í¡ 4 4 .-4 6post (quid) ergo (est) [ita suppleuit Buschke] inC haecfere uidentur extare: etiam si* de qua re m(odo) diximus q(uo)q(ue)fuel g(uam)g(uam)J n(on) permisIsum etc. pro qqn Mommsen proponit

nequagnam 18 agere Inst., age C fi 4 9alieno C cum codice P ln-stitutionum, alieno; alieno Institutionum codices ceteri (BE W).

IV § 79--8378

40

81

82

45Pag. ^ o

XII

tabularum


Quidest?iximus'ergoon permis-

sum fuerit elortuos homines dedere,omen etsi quiseum dederit qui fato suo uita excesserit,eque liberatur.

Nunc admonendi sumus agere nos aut nostro nomineaut alieno,elutiognitorio, procuratorio,utorio,ura-



_

179V § 82-87

torio, cum olim, quo tempore legis actiones in usu fuissent,alieno nomine agere non liceret, praeterquam ex certis cau-

83 sis. _ Cognitor autem certis uerbis in litem corana aduer•sariosubstituitur. nam actor ita Cognitorem dat QVOD EGO A TEuerbi gratia FVND YM PETO, IN EAM REML. TITIVM TIBI COGNI- 5

TOREMDO; aduersarius ita QVIA TV A ME FVNDVM PETIS , INEAM(REJIf>TIBI P. MEVIYM COGNITOREM DOpotest uf actor itadicat QVOD EGO TECYM AGERE VOLO, IN EAM REM COGNITOREM DO,aduersarius ita QVIA TV MECVM AGERE VIS, IN EAM REM COGNI-

TOREM DO. nec interest, praesens an absens cognitor detur; 10

sed si absens datus fuerit, cognitor ita erit, si cognouerit84 et susceperit officium cognitoris.rocurator uero nulliscertis uerbis in litem substituitur, sed ex solo mandato etabsente et ignorante aduersario constituitur. quin etiamsunt qui putant eum quoque procuratorem uideri, cui non 15

sit mandatum, si modo bona fide accedat ad negotium etcaueat ratam rem dominum habituritm; qua.mquarn et illecui mandatum (est> plerumque satisdare debet, (i quia saepe pag. 22+

mandatum initio litis in obscuro est et postea apud iudicem85 ostenditur. Tutores autem et curatores quemadmodum con- ¡o86 stituantur, primo commentario rettulimus. Qui autem alieno

nomine agit, intentionem quidem ex persona domini sumit,condemnationem autem in suam personam conuertit. namsi uerbi gratia L. Titius (p r o > P. &leuio agat, ita formulaconcipitur sI PARETN. NEGIDIVM P. MEVIO SESTERTIVM X MILIA 25

PARE OPORTERE, IVDEXNNEGIDIVM L. TITIO SESTERTIVM X MILIA

CONDEMNA. SI NON PARET, ABSOLVI:; in real quoque si agat,intendit PMEVII REM ESSE EX IYRE QVIRITIVM, et condema-

$7 tionem in suam personam conuertit. Ab aduersarii quoqueparte si interueniat aliquis cuna quo actio constituitur, in- sotenditur dominuln DARE OPORTERE, condemnatio autem ineius personan/ conuertitur qui iudicium accipit; sed cum

.-§ 85 fere = Inst. 4, 10,2rimo commentario] 1, 144 seqq. II

ad § 86 in. conf. Theophilus 4, 10, 2.

praeterquam] propequam Cnex certis] exceptisC

Ha

Goeschen, iiC11 EGOGoeschen, ege C

E Goeschen , t ē , con/: Ca.

pag. 512 uers 11 I)6 quia Cn ,expectés quod 7REMaddidit Hollweg

9 quia C n , expecles quod 17 quamquam] quoque? Cn II18 est om. ClI

y erba quia — 20 ostenditur ex, glossemate inrepsisse pulat Eisele H 1 9 est

et Goeschen,esset20-24constituantur C, constituuntur Inst. I I24 pro addidit Goeschen, om. C II28 Maeuii Goeschen, utei C fi 32 per-

sonamGoeschen, , persona C 11accipit Wtassak, acceperit Cn.



IV § 87--9480

in remagitur, nihil (in> ntentione faca eius persona cumuo agitur, siue suo nomine siue alieno aliquis ludido

nterueniat; tantum enim intenditur RE 3i ACTORIS ESSE.8ideamus nunc, quibus ex causis is cum quo agitur

89 uel hic qui agit cogatur satisdare. Igitur si uerbi gratia

in rem tecum agarn , satis mihi dare debes; aequum enimuisum est (te > deo, quod interea tibi rem, quae an ad tepertineat dubium est, possidere conceditur, cum satisdatione

cauere, ut si uictus sisnec rem ipsam restituas nec litis

.aestimationem sufferas, sit mihi potestas aut tecum agendiD0 aut cum sponsoribus II tuis. Multoque magis debes satis- pag. 222 '1

94 dare mih , si alieno nomine iudicium accipias. Ceterumcum in rem actie duplex sit, aut enim per formulara pe-

titoriam agitur aut per sponsionem, siquidem per formulam

petitoriam agitur, illa stipulatio locum habet quae appel-5

latur IVDICATVM SOLVI, Si uero per sponsionem, illa quae

9 appellatur PRO PRAEDE LITIS ET VINDICIARVM. Petitoria autem3 formula haec est, qua actor intendit REM SVAM ESSE. Per

sponsionem uero hoc modo agimus : prouocamus aduersa-

rumtall sponsione SI HOMO QVO DE AGITVR EX IVRE QVIRITIVM0

MEVS EST, SESTERTIOS XXV NVIISMOS DARE SPONDES ?; deinde for-

mulam edimus ; qua intendimus sponsionis summam nobisdari oportere; qua formula ita demum uincimus, si pro-

9^ bauerimus rem nostram esse. Non binen haec summa

sponsionis exigitur. non enim poenalis est, sed praeiudi-5

cialis, et propter hoc solum 6t, ut per eam de re iudicetur.

unde etiam iš cum quo agitur non restipulatur. ideo§ 89 conf. Inst. 4, 11 pr.

90 conf. Inst. 4, 11 pr.

4 in addídit Goeschenntentione Goeschen, intentionem? Cn

3 rem Goeschen, res C jj 5 agit cogatur Lachmann, agat C jj 6 agam

Goeschen, agat C jj dare Goeschen, dari C ij aequum Goeschen, aquun Cfj

7 te addídit Goeschen j) ideo Huschke, de eo C Q 8 est Goeschen, eius

e n fi satisdationej satisdationem C, satisdatione mihi Goeschen fi9 necrem Inst., rem nec Cji 10 sufferas Goeschen, sufferrasC16 per

Goeschen, pro C fi 17 et C, delet Huschke (conf. Gai 2,94 el Y alerius

Probus 5, QQ) fi 24 NN11310S Goeschen, nummorum C 22 qua Goeschen,

quia Cjj23 dari Goeschen, dare C fi 24 nostram Goeschen, nostra C Q

25 non Cn , nec Lachmann (probabiliter) fi uerba 27 ideac usque ad 181,

4 dabantur post § 91 . ransponit Lotmar ( Kritische Studien p. 71),

eadem suo toco relinquenda censet Adolphus Schmidt ( ludicis postulatiop.11), ita tamen ut lacunam statuat ante 27 ideo.



181V § 9 4-404

autem appellata CSt PRO PRAFDB LITIS VINDICIARVM stipulatio,quia in locum praedium successit, qui olim, cum lege age-

batur, pro lite et uindiciis, id est pro re et fructibus, a95 possessore petitori dabantur. Ceterum si apud centumuiros

agitur, summam sponsionis non per formulam petimus, sed 5

per legis actionem; sacramento enim reum prouocamus;eaque sponsio sestertium cxxv nummum fit scilicet propter pag. 223

96 legem Crepereiam. Ipse autem qui in rem agit, si suo97 nomine agat, satis non dat. Ac nec si per cognitorem qui-

dem agatur, ulla satisdatio uel ab ipso uel a domino de-4 0

sideratur. cum enim certis et quasi sollemnibus uerbis inlocum domini substituatur cognitor, merito domini loco ha-98 betur. Procurator uero si agat, satisdare iubetur ratam

rem dominum habiturum; periculum enim est, ne iterumdominus de eadem re experiatur, quod periculum <non> 4 5interuenit, si per cognitorem actum fuera, quia de qua requisque per cognitorem egerit, de ea non magis amplius

99 actionem habet, quam si ipse egerit. Tutores et curatores

eo modo quo et procuratores satisdare debere uerba edicti400 faciunt; sed aliquando illis satisdatio remittitur. Hace ita, 20si in rem agatur; si uero in personam, ab actoris quidemparte guando satisdari debeat quaerentes, eadem repetemus

401 quae diximus in actione qua in rem agitur. Ab eius ueroparte cum quo agitur, siquidem alieno nomine aliquis inter-ueniat, omni modo satisdari debet, quia nemo alienae reí 25sine satisdatione defensor idoneus intellegitur. sed siquidem

cum cognitore agatur, dominus satisdare iubetur; si uerocum procuratore, ipse procurator. idem et de tutore et

§ 96 ferenst. 4, 4 4 pr.— Inst. 4, 4 4 pr. ¡¡ § 99 — Inst.diximus] § 9 6 404 usque ad§ 1 02 usque ad 4 82,2 personam

¡) § 98usquead 45experiatur fere4, 44 pr. II § 400 conf. Inst.4, 44, 4 ^l

26intellegitur conf. Inst. 4, 41, 4u—Irist. 4, 11, 4.

4 possessore Goeschen, possessoris C II dabantur Goeschen, da-bantur praedes C (ex glossemate) II 6reum Bluhme, reIre? C Q pro-

uocamus Bluhme, prouocatu uel prouocato Cn este Goescheno (¡ 7fit

scilicet Lachmann, fieri !,olet lecho in C non omni modo reiectaneauisa esl, fit solet? C teste Bluhmio, conf. Ca (j 8Crepereiam Fluschke,

creperiam? C 11 40 ulla Goeschen, nulla? C ¡1 4 3ratam lnst., retoma

Cn II 45 nonaddidit Goeschen ¡¡ uerba inde ab 4 6 actum usque ad 4 7per cognitorem per errorem bis in C scripta sunt II 4 9 eo C, eodem

Inst. ¡¡ 20illis C, his agentibus Inst. 11 21siuero C, sinuero Inst. ^ !

24 nomine Inst., nomen C.



1V§ 404---407 ---82 --

102 de curatore iuris est. Quodsi proprio nomine aliquisiudiciurra accipiat in personam, certis ex causis satisdare pag. 224

solet, quas ipse praetor significat. quarum satisdationumduplex causa est: nam aut propter geusnus tionis satis-datur, aut propler personan/ , quia specta sacit; propter sgenus actionis, ueluti iudicati depensiue aut cum de mo-ribus mulieris agiíur; propter personam, ueluti si cum eoagitur qui decoxerit, cuiusue bona (a) creditoribus pos-sessa proscriptaue sunt, siue cum eo herede agatur quempraetor suspectum aestimauerit.0

10 3mnia autem iudicia aut legitimo iure consistunt aut104. imperio continentur. Legitima sunt iudicia, quae in urbe

Roma uel intra primum urbis Romae miliarium inter om-nes cines Romanos sub uno iudice accipiuntur; eaque <e)lege lulia judiciaria, nisi in anno et sex mensibus iudicata 4sfuerint, expirant. et hoc est quod uulgo dicitur e lege

105lulia litem auno et sex mensibus mor. Imperio uero con-tinentur recuperatoria et quae sub uno iudice accipiunturinterueniente peregrini persona iudicis aut litigatoris. ineadern causa sunt, quaecumque extra primum urbis Romae 20

miliarium tam inter ciues Romanos quam inter peregrinosaccipiuntur. ideo autem imperio contineri iudicia dicuntur,quia tamdiu ualent, quamdiu is qui ea praecepit imperium

4 06 habebit.t siquidem imperio continenti iudicio actumfuera, sine in rem siue in personam, siue ea formula quae 2^

in fallctum concepta est, sitie ea quae in ius habet inten- paá. 225

tionem, postea nihil() minus ipso iure de eadem re agipotest; et ideo necessaria est exceptio rei iudicatae uel in

107 iudicium deductae. Si uero legitimo iudicio in personaraactum sit ea formula quae iuris ciuilis habet intentionem, 30

2 iudicium Inst., iudicium aliquid C 41 uerba inde ab 4 —5

satisdaretur usquead6 actionisper errorem bisinCscripta

sunt I( 4 — 5 satisdatur aut propter personam Goeschen, satisdare-

tur aut pro personaCutroque loco II 7 agitur] agetur CII8

ona aGoeschen, bona CIl 12 continentur Goeschen, continunt

CH4 3iutraGoeschen, inter Cn? II 4 4eaddidit 13oecking134 5 iudiciaria Goeschen, iudicia C(t 16 diciturGoeschen, dici-

turur ClI47moriGoeschen, morit C fi 48 recuperatoria Goe-

schen, recuperatoriae C ii 20 eadem Goeschen, eaCconf. Ca

.ag. 262 uers. 22 (I 31 cines Romanos Goeschen, ciuem romanuma (I 24 actum Goeschen, proactum C(j 29 si] at magis qua^n si in

C uidetur extare.



..-s3V §407-4491

postea ipso iurede eadem re agi non potest, et ob id ex-ceptio superuacua est; si uero uel in rem uel in factum

actum fuerit, ipso iure nihilo minus postea agi potest, etob id exceptio necessaria est rei iudicatae uel in iudicium108 deductae. Alia causa fuit olim legis actionum: nam qua5

de re actum semel erat, de ea postea ipso iure agi nonpoterat; nec omnino ita, ut nunc, usus erat illis tempori-

109 bus exceptionum. Ceterum potest ex lege quidem esseiudicium, sed legitimum non esse; et contra ex lege nonesse, sed legitimum esse. nam si uerbi gratia ex lego 4 0

Aquilia uel t011inia uel Furia in prouinciis agatur, im-perio continebitur iudicium; idemque iuris est et si Romaeapud recuperatores agamus, uel apud unum iudicem inter-ueniente peregrini persona; et ex diuerso si ex ea causa,ex qua nobis edicto praetoris datur actio, Romae sub uno 15

iudice inter omnes ciues Romanos accipiatur iudicium, le-gitimum est.

1 1 0uo loco admonendi sumus eas quidem actiones, quaeex lego senatusue consultis proficiscuntur, perpetuo solere 19

praetorem accommodare, eas uero quae ex propria ipsius pag. 226

111iurisdictione pendent plerumlque intra annum dare. Ali-quando Lamenimitatur ius legiti-mum: quales sunt eae, quas bonorum possessoribus ceteris-que qui heredis loco sunt accommodat. furti quoque mani-festi actio, quamuis ex ipsius praetoris iurisdictione pro- 25ficiscatur, perpetuo datur; et merito, cura pro capitalipoena pecuniaria constituta sit.

1 12on omnes actiones, quae in aliquem aut ipso iure

§ 410 fere = Inst. 4, 42 pr. JJ § 111aliquando lamen et inde ab

23 quales usque ad 26 dalur =Inst. 4 , 12 pr. (J § 412 = Inst.4, 42, 4.

40 uerbi Goeschen, uerbis C JJ4 4ollinia C; non incognitam,

sed cuius ipse antea mentione;n fecisset, legem aGaio hic c om m e-

moratam esse censet Huschke II 16 romanus C JJ 18 quo C, hoc

Inst.19 consultis C, consulto Inst. II21 intra Insl., inter Cn ? O

21 — 22Huschke ad sententiam sic supplet: Aliquando tamen etperpetuoeas dat, uelut quibus (scilicet curn mauult Mommsen)

imitatur iuslegitimum (( 23suppleuit Goeschen exnst .

(posse)ssoribus C, possessori lnst. JJ 24 suppteuit Goeschen ex Inst.,inuito codice C?, conf. Ca J 25-26 proficiscatur Inst., fortasseproJproficiscatur? C (con/: Ca) 1126 perpetuo C, temen perpetuo Insl. Í^

27 sit Goeschen, sint C 28 omnes C, omnes autem uel autenz omnes

codices Institutionum.



IV§442--44484

conpetunt aut a praetore dantur, etiam in heredem aequeconpetunt aut dari solent. est enim certissima iuris regula,ex maleficiis poenales actiones in heredera nec conpetere

nec darisolere,

ueluti furti, ui bonorum raptorum, iniu-riarum, damni iniuriae. sed heredibus huins modi actiones 5

conpetunt nec denegantur, excepta iniuriarum actione et443 si qua alía similis inueniatur actio. Aliquando tamen <etiam>

ex contractu actio neque heredi neque in heredem conpetit;nam adstipulatoris heres non habet actionem, et sponsoriset fidepromissoris heres non tenetur.0

114 .

uperest ut d ispiciamus, si ante rem iudicatam is cumquo agitur post acceptum iudicium satisfaciat actori, quidofficio iudicis conueniat, utrum absoluere, an ideo potiusamnare, quia iudicii accipiendi tempore in ea causa fuerit,t damnari debeat. nostri praeceptores absoluere eum debere 4 5xistimant, neo interesse cuius generis sit iudicium; et II hoc pag 227st quod uulgo dicitur Sabino et Cassio placere omnila iudiciabsolutoria esse.e bonae fideiudiciis autem idem sentiunt, quia in eiusmoidi iudiciis libe-uin est officium iudicis. tantumdem ( et de inrem actioni- 20us putant, quia formulae uer^bis id ipsum exprimaturnterdum enim5

4 etiamC, "et Inst.eque Inst., eaque? Cn I 3-4nec con.etera necdansol(ere) C nonconpetereInst. (I 5 heredibus

Inst., heredi(bus eius)demuidelicet actoris?C(ex glossemate) { jactioC, om. Inst. 11 etiam Inst., 'om. C II 9actionem et Goeschen ,

actionem set? Cn este Goescheno Q 44 dispiciamus Goeschen, des-

piciamusCerba ante remiudicatamut glossema delet Momm-senIt18interesseGoeschen, interest Cnsituschke, fit C48in ¿acuna haec dixisse Gaium apparet: diuersae scholae auctori-bus destrictis iudiciis contra placuisse II 18fideisC4seqq.

postexprimatur hancfere sententiam expressam . fuisse conicias:ita demum reum condernnandum esse, nisi arbitratu iudicis rem esti-tuerit.

quibus

I petentur et ad

§ 4 43usquead 8conpetit fere =I= Inst.4 , 4 2, 4 D§ 114 init.

con. Ins.4, 422.



1 85v § 4 14--4 4 7

sunt etiammitur n personam tales actiones in quibus expri-

{{ l actori qu

paratus ad actoris lactumfuera.

115.16equitur ut de exceptionibus dispiciamus. Conparatae ({4 0

sunt antena exceptiones defendendorum eorum gratia cum pag 228

quibus agitur. saepe enim accidit, ut quis iure ciuili te-ma neatur, sed iniquum sit eum iudicio condemnari. Veluti

(si) stipulatus sim a te pecuniam tamquam credendi causanumeraturus, nec numerauerim; nam eam pecuniam a te 15

peti posse certum est, dare enim te oportet, cum ex sti-pulatu teneris; sed quia iniquum est te eo nomine con-demnari, placet per exceptionem doli mali te defendi de-

446 b bere. Item si pactus fuero tecum, ne id quod mihi debeasa te petam, nihilo minus [id ipsum] a te petere possum 20dari mihi oportere, quia obligatio pacto conuento non tol-litur; sed placet debere me petentemperexceptionem

1 1 7 pacti conuenti repelli. In his quoque actionibus quae <non>

in personan?, sunt exceptiones locum habent. ueluti si metame coegeris aut dolo induxeris, ut tibi rem aliquarn man- 2 5

§ 4 4 5=Inst. 4, 43 pr. 11 § 446 usque ad 12 ut = Inst. 4, 4 3 pr.§46a onf. Inst. 4, 4 3 2.

1ante sunt etiam Gaium egisse de eis quae continentur Inst. 4,17,2eri non ea dissirnile 11 inde ab exprimitur [pro quo litterarum

reliquiae a Goescheno enotataead n(on) p(er)mitti(tur) potius ducere

uidentur] talia fere ad sententiam (non ad ductus) suppleri uidentur

posse;exprimitur, ut arbitretur iudex, quomodo reus satisfaceredebeat actori quominus condemnetur. Sequebantur fortasse ea ,quae inInst. 4, 17, 3dicuntur de actione ad exhibendum et de cau-

tione ei inponenda, qui non frustrationis gratia tempus ad exhiben-

dum petat 114 4 eorum Inst. , reorum C 1144si addidit Goeschen uaGoeschen, ápa uei ā pa CII 4 6oportet Inst., oporteret C fi 47e-

neris C, tenearis Inst. 11te eo nomine C, eo nomine te Inst. I^

4 8perGoeschen,pro ? Cn 149 quod Goeschen,qC, conf. Ca

20 petam ex retarla correctum?C11id ipsurn a C, uerba id ipsum

deleuit Mommsen; id ipso iure Huschke II 24dari Goeschen, dure C

22 per Goeschen, pro? C n 123nonaddidit Goeschen (124perso-

naraGoeschen,persona C 11 25 coegersGoeschen, eolgerisC

aquamGoeschen, aliqua en.



IV147-42

cipio darem; nam si eam rem a me petas, datur mihi ex-ceptio, per quam, si metus causa te fecisse uel dolo malo

447 1 arguero, repelleris. Item si fundum litigiosum sciens a nonpossidente emeris eumque apossidente petas, opponitur

118 tihi exceptio, per quam omnl modo summoueris. Exceptio- snes autem alias in edicto praetor habet propositas, aliascausa cognita accommodat. quae omnes uel ex legibus uelexhis quae legis uicem optinent, substantiam capiunt, uel

449 ex iurisdictione praetoris proditae sunt. Omnes autem ex- pag 2 9ceptiones in contrarium concipiuntur, quam adfirinat is cum 4 oquo agitur. nam si uerbi gratia reus dolo malo aliquidactorem facere dicat, qui forte pecuniam petit quam non

numerauit, sic exceptio concipitur SI IN EA RE NIIIIL DOLO

MALOAAGERII FACTVM SIT NEQVE FÍAT: item Si dicat contrapactionem pecuniam peti, ita concipitur exceptio si INTER45

A. AGERIVM ET N. NEGIDIVM NON CONVENIT, NE EA PECVNIA PETE—

RETVR; et denique in ceteris causis similiter concipi solet;ideo scilicet quia omnis exceptio obicitur quidem areo,sed ita formulae inseritur, ut condicionalem faciat condem-nationem, id est ne aliter iudex eum cum quo agitur con- s o

demnet, quam si nihil in ea re qua de agitur dolo actorisfactum sit; item ne aliter iudex eum condemnet, quam sinullum pactum conuentum de non petenda pecunia factumfuerit.

120icuntur autem exceptiones aut peremptoriae aut di-54 24 latoriae. Peremptoriae sunt quae perpetuo ualent nec

euitari possunt, ueluti quod metus causa aut dolo malo,aut quod contra legem senatusue consultum factura est, aut

quod res iudicata est uel in iudicium deducta est, iterapacti conuenti quod factura est, ne ()lamino pecunia pete-30

4 22 retur. Dilatoriae sunt exceptiones quae ad tempus ualent,ueluti illius pacti conuenti quod factura est uerbi gratia,

§ 118 inde ab 7 ex legibus conf. 1nst. 4, 4 3 7

4daremnamsi eamGoudsmit, deminansineam? C, daremeamque Huschke2perGoeschen, proCn I 3a Goeschen, ā ,conf. Ca pag. 512 uers. 8 p8capiunt Goeschen, capunt? C 1 1 4 0quamHeffter, qui Cn 114 dicat Goeschen, dicatut C

8quia]confCa,

pag. 295inf. omnis Goeschen, omnes C fi obiicitur Goeschen,obigitur C JI 1 9nseritur Goeschen, inseriter Cn 23conuentumdeGoeschen, couenite C 1124fuertGoeschen, eritC(fortasse

recte) 1128consultum Goeschen, consulto C j i 0factual Goeschen ,pactum(uix peractumCn11 32 ueluti Goeschen, uelúti is C.

186 ---^-



-

187V §122-126"

ne intra quinquennium peteretur; finito enim eotemporeInon habet locum exceptio. cui similis exceptio est litis pag. 230

diuiduae et rei residuae. nam si quis partem rei petieritet intra eiusdem praeturam reliquam partem petat, hacexceptione summouetur quae appellatur litis diuiduae; ítem 5si is, qui cura eodem plures lites habebat, de quibusdamegerit, de quibusdam distulerit, ut ad alios iudices eant,

-si intra eiusdem praeturam de his quas distulerit, agat,per han° exceptionem quae appellatur rei residuae sum-

123 mouetur. Obseruandum est autem el cui dilatoria obicitur 40

exceptio, ut differat actionem ; alioquin si obiecta exceptioneegerit, rem perdit; non enim post illud tempus, quo in-tegra re <eam) euitare poterat, adhuc ei potestas agendisuperest re in iudicium deducta et per exceptionem per-

124 empta. Non solum autem ex tempore, sed etiam ex per- 15

sona dilatoriae exceptiones intelleguntur, quales sunt co-gnitoriae: ueluti si is, qui per edictum cognitorem dare nonpotest, per cognitorem agat, uel dandi quidem cognitorisius habeat, sed eum det cui non licet cognituram susci-pere. nam si obiciatur exceptio cognitoria, si ipse talis 20era, ut el non liceat cognitorem dare, ipse agere potest;si uero cognitori non liceat cognituram suscipere, per aliumcognitorem aut per semet ipsum liberam habet agendi po-testatem, et tam hoc quam illo modo euitare <potest) ex-24ceptionem ; quodsi dissi¡ mulauerit eam et per cognitorem ege- pag. 231

125 rit, rem perdit. Sed peremptoria quidem exceptione si reusper errorern non fuerit usus , in integrum restituitur adi-

ciendae exceptionis gratia; dilatoria uerosi non fuerit usus,an in integrum restituatur, quaeritur.

1 26

nterdum euenit, ut exceptio, quae prima facie justa uidea- 30

§ 126 usque ad 188, 12 pacto fere = Inst. 4, 14 pr.

4 enim Goeschen, nihil? Cn,con/: C a pag. 281 uers 26 2 conf.

C a summouetur Goeschen, summoueatur C7 eant Blu hme , egant?C lf

8 quas Huschke, qua C fl 9-10 summouetur Goeschen, summouet• C;f

44 si obiecta ex sibiecta correctum C 1 1 4 3 eam add id i t Huschke i j 44 superest

Goeschen, supe in Capparuit u deducta Goeschen, deductae C 1 1 44---45 per-

empta Goeschen, peremptaeCfj 18 uel C, uel (si quis) Goeschen ü21 erit He ffter, erat C( f 24 potest addidit Goeschen ff 25 eam et

Mommsen, cumet uel eumei C;fortasse tamen hiat oratio, nam uerbisper cognitorem non apte comprehenduntur duo illi casus, qui supra

uers. 47-18 et uers 1 9-0distinguuntur ff 26 sed Huschke, semC 1 1

29 restituatur Goeschen, restituitur C.

G Alvs. 12



IV§426--42988

menerisSI NON CONVENERIT, NE EAM PECYNIAM PETEREM nocetihi exceptio pacti conuenti; nainque nihilo minus hoc

erum manet, etiamsi postea incontrarium pacti sumus; 4 0ed quia iniquum est me excludi exceptione, replicatioihi datur exposteriore pacto hoc modo sI NON POSTEA

1 2 CONVENIT, YT MIHI EAM PECYNIAM PETERE LICERET. Item si ar-entarius pretium rei quae inauctionem uenerit perse-uatur, obicitur el exceptio, ut ita demum emptor dam- 4 5etur, si el res quam emerit, tradita est; et est justaex-

ceptio; sed si in auctione . praedictum est, ne ante emptori

4res> traderetur, guara si pretium soluer t, replicatione II tali pag. 2

argentarius adiuuatur AVTSIPRAEDICTVM EST, NE ALITER EMP-27 TORI RES TRADERETVR, QVAMSI PRETIVM EMPTOR SOLVERIT. Inter- 20

um autem euenit, ut rursus replicatio, quae prima facie

128usta sit, inique reo noceat. quod cum accidat, adiectione8 opus est adiuuandi rei gratia, quae dusirursus ea prima facie justa uideatiquam causam inique actori noceat, rur

^9 est qua actor adiuuetur, quae dicitur 1omnium adiectionum usum interdum Ediximus uarietas negotiorum introduxit.

4 27_ Inst. 4 44 4§-4--8— = Inst. 4 4 4

2^ 4 3,

§III § 4 29=nst.

4, actori C, om. Inst. IIaccidat C, accidit Inst. I I alias adiectione

, alia allegatione. Inst. (quod commemoramus propter §§ 427 et 428) Nadiectio C, om. Inst. II 8 conuenerit ex conuenierit correctum C

Ilpacti conuenti Ca , conuenit enim ita Inst. Ii namque Inst., nam quam Cn,onf. C a ag. 290 uers 21 II 40 etiamsi C, licet lnst. II 44 quia Goeschen,ua C, conf. C a pag. 296 uers. 5 II exceptione C, Qm. Inst. II 14 auctioneménerit C, auctione uenierit Goeschen ^l 4 5 obicitur ei ex obicitrei correctumII 4 7 aut ante aut anteaCJI18 es omisit C, conf. Ca pag.298 med: Ii20 empor, EMPTAE REI Huschlce II 20-21 interdum autem euenit uf rursus Cal

ursus interdum euenit ut Inst. II 24 prima ex praema correctum C I I I

2 reo . C, om. lnst. II accidat C, accidit Inst. IIadiectione C alia ale-'d

gatione Inst. (conf. quae supra ad uers. 1 adnotauimus) II 24 si rursus

nst., SI rursus si Cuideatur ex uidetur correctum C125 adiec-

ióne Goeschen, ex adiectione C, allegatione alia Inst. (conf. quaeupra ad uers. 1 adnotauimus ) II 26quae Inst.,quod Cn , conj. Cag. `^90 uers.28II27 adiectionum C, exceptionum Inst. II etiam C,m. Inst. II introduxit C, introducit Inste

et,in contrarium pacti sumus, id est ut petere mihi liceat,

si agam tecum, excipias tu, ut ita demum mili con-

tur, inique noceat actori. quod cum accidat, alía adiect ioneopus est adiuuandi actoris gratia; quae adiectio repli-catio uocatur, quia per eam replicatur atque resoluituruis exceptionis. nam si uerbi gratia pactus sum t e c u m ,ne pecuniam quam mihi debes a te peterem, deinde postea 5



189 IV §130-4 33

130ideamus etiam de praescriptionibus quae receptae sunt431 pro adore. Saepe enim ex una eademque obligatione ali-

quid iam praestari oportet, aliquid in futura praestationeest: ueluti cum in singulos annos uel menses certam pe-cuniam stipulati fuerimus; nam finitis quibusdam annis aut 5

mensibus huius quidem temporis pecuniam praestari opor-tet, futurorum autem annorum sane quidem obligatio con-tracta intellegitúr, praestatio uero adhuc nulla est. si ergouelimus id quidem quod praestari oportet petere et iniudicium deducere, futuram uero obligationis praestationem 1 0

in integro relinquere, necesse est ut cum hac praescrip-tione agamus EA RES AGATVR Cvlvs REI DIES FvIT; alioquin sisine hac praescriptione egerimus, ea scilicet formula quaincertum petimus, (( cuius intentio his uerbis concepta est pag.

QVIDQVID PARET N. NEGIDIVM A. AGERIO DARE FACERE OPORTERE, 15

totam obligationem, id est etiam futuram in hoc iudiciumdeducimus, et quae ante temlpus obligatio

§ 4 33 supra] § 4 30.

5 nam Goeschen, non Cn , conf. Ca ag. 280 uers. `^^ p 4 2 fuit?

ex fiet correctum C1147-19lacunam post tempus ad sententiam(conf. tamen Ca) sic suppleas: obligatione comprehensum in iudicium

deducitur, ex ea condemnatio fieri non potest neque iterum de eaagi potest. 11 20 hoc modo suppleuit Pólenaar, conf. Ca 21 mancipando

C n correctis sub finem litteris an ex io aC I) II 22-23 lacuna post,tradi ad sententiam, nonadductus spatiumue (conf. Ca ), ita e. g.

suppleri potest: uel tradita ea de euictione nobis caueri, iterumex empto agere possimus. alioquin si praescribere (obliti) sumus,totius etc. 25 per Goeschen, pela? C teste Goescheno intentionem

Goeschen, in(ten)tione? C8 autem Goeschen, sig.? Craescri-

buntur Goeschen, praescribentur Cn29sedGoeschen, si C, conf.Ca pag. 301 uers. 4.

12*

4315

l Item si uerbi gratia ex empto agamus, ut nobis fun-dus mancipio detur, debemus hoc modo praescribere EA RES 20

AGATYR DE FUNDO MANCIPANDO, lit postea, si uelilmus uacuampossessionem nobis tradi, * trad

umus, totius illiusiuris obligatio illa incerlta actione QVIDQVID OB En! REM N.

NEGIDIYM A. AGERIO PARE FACERE OPORTRT, per intentionenz 25

consumitur, ut postea nobis agere uolentibus de uacuaq 32 possessione tradenda nulla supersit actio. Praescriptiones

aute7n appellatas esse ab eo, quod ante formulas praescri-4 33 buntur, plus quam manifestum est. Sed his quidem tem-

poribus, sicut supra quoque notauimus, omnes praescrip- 30

233



IV § 4 3 3-4790

tiones ab actore proficiscuntur. olim autem quaedam etpro reo opponebantur, qualis illa erat praescriptio EA RES

AGATVR, SI IN EA RE PRAEI VDICIVM HEREDITATI NON FIAT, quaenunc in speciem exceptionis deducta est et locum habet,cum petitor hereditatis alio genere iudicii praeiudicium he- 5reditati faciat, ueluti 1 cum singulas res petat; est enim

iniquum per unius reiI23 ue7SUSpag, 234

in C legi nequeunt)

134— 1n-t e n 1 f tione formulae deti ést, cui dari oporteat; etpag235

sane domino dari oportet quod seruus stipulatur; at in

praescriptione de facto quaeritur, quod secundum natura-135 lem significationem uerum esse debet. Quaecumque autem

diximus de seruis, eadem de ceteris quoque personis quae4 36 nostro inri subiectae sunt dicta intellegemus. Itera ad-4

monendi sumus, si cum ipso agamus qui incertum promi-serit, ita nobis formulara esse propositam, ut praescriptioinserta sit formu]ae loco demonstrationis hoc modo IVDEX

ESTO. QVOD A. AGERIVS DE N. NEGIDIO INCERT VM STIP VLAT VS

EST, CYIVS REI DIES FVIT, QVIDQVID OB EAM REM N. NEGIDIVM A. 20

137 ADERIODAR& FACERE OPORTET et reliqua. Si cum sponsoreaut fideiussore agatur, praescribi solet in persona quidemsponsoris hOC modoEA RES AGATVR QVOD A. AGERIVS DE L.

3 ad sententiam suppieuit Lachmann 7sententia e. g. sic per-fici potest: per unius rei petitionem uniuersae hereditati praeiu-

dieium fieri. 11Agebatur deinde, ut uidetur, de alüs praescriptionibus,quae pro reo proponuntur (conf. %eller Der roemische Civilprocess etc.not. 489 seqq.); deinde Gaius reuertebatur ad praescriptiones, quaeab actoris parte proficiscuntur , et ad eam quidem speciem, quae nonnisi definiendi negotii gratia, quo de agitur, inseruntur 11 9ea quaeinitio pagina° codicis C 235 legu.ntur, cum proximis ita e. g. coniungipossunt: et siquidem ex contracta seruorum agatur, intentione etc.!,40det mquod verbum restituendum sit,nescimus; sane deter-

minatum est uix Gaianum, nec magis ad codicis C ductus (conf.Ca) aut (ex inten)tione formula° des(umendu)m est aut similia qua-drantari oporteat] date oportet CU41 dari HuschTce, dare C(i42 facto Savigny, pacto C 11 secundum Goeschen, secundu C

46-47 promiserit Goeschen, permisserit Cn 11 48 form ulae Goe-schen, formula CU19 INCERTVMGoeschen, incerte C 11 49-20 STI-

PVLATVS ESTGoeschen, stipemCconf. C a ag. 304 uers. 1 seq.(ubi modo delendum est)VIDQVID Goeschen, quiquid C 11 24 re-liqua Goeschen, religā 1 -siC; fortasse scribendum (Sed) si 11 22agatúr Goeschen, agat C 11 23 agatur Goeschen, agetur CVOD

A. AGERIVS conf. ca pag. 256 uers. 20 et pag. 295 uers. 20.



43843 9

1 40

TITIO INCERTVM STIPVLATYS EST, QVO NOMINE N. NEGIDIYS SPONSOR

EST, CVIVS REI D1ES FVIT, in persona uero fideiussoris EA RES

AGATVR, QYOD NNEGIDIYS PRO L. TITIO INCERTYM FIDE SVA ESSE

IYSSIT, cYIYS ItEI D1ES FVIT; deinde formula subicitur.Superest ut de interdictis dispiciamus.Certis igitur ex causis praetor aut proconsul princi-

paliter auctoritatem suam finiendis controuersiis interponit.quod tum maxime facit, cum de possessione aut quasi pos-sessione inter aliquos contenditur. et in summa aut iubetaliquid fieri aut fieri prohibet. formulae autem et uerborum o

conceptiones, quibus in ea re utitur, interdicta <ag. 236 decretaque. Vocantur autem decreta, cum fierialiquid iubet, ueluti cum praecipit, ut aliquid exhibeaturaut restituatur; interdicta uero, cum prohibet fieri, ueluticum praecipit, ne sine uitio possidenti uis fiat, neue in 15

loco sacro aliquid fiat. unde omnia interdicta aut restitu-144 toria aut exhibitoria aut prohibitoria uocantur. Nec tamen

cum quid iusserit fieri aut fieri prohibuerit, statim per-

actum est negotium, sed ad iudicem recuperatoresue ituret ibi editis formulis quaeritur, an aliquid aduersus prae- 2otoris edictum factum sit, uel an factum non sit, quod isfieri iusserit. et modo cum poena agitur, modo sine poena:cum poena, ueluti cum per sponsionem agitur, sine poena,ueluti cum arbiter petitur. et quidem ex prohibitoriis inter-dictis semper per sponsionem agi solet; ex restitutoriis uero 25

uel exhibitoriis modo per sponsionem, modo per formulara

agitur quae arbitraria uocatur.142rincipalis igitur diuisio in eo est, quod aut prohibí-143 toria sunt interdicta aut restitutoria aut exhibitoria. Se-

quens in eo est diuisio, quod uel adipiscendae possessionis 30

§438conf. Inst. 4 , 45 pr.439inde ab 8quod conf.

Inst. 4 , 15 pr. 142 conf. Inst. 4, 45, 4 jj§ 143 conf. Inst.

4, 15, 2.

3 AGATUR Goeschen, agat C 11 TITIO Goeschen, tio C 11 4 REI DIES

Goeschen, heresdes C jj subiicitur Goeschen, subigitur Cn jj7 ínter-

ponit Captick, proponit en j4 o et uerborum Huschke, uerborum

et Cjj44-42 ocus corruptus e. g. sic fere redintegrari uideturposse: interdicta (uocantur uel accuratius interdicta) decretaque

42 decretaquej dec---(cwm foramine, quod paulo probabilius e. g.

retaq. quam retaue litteris expleri uidetur posse) C15 uitio Scipio

Maffei, debitío C p 48 peractum Goeschen, proactum Cn jj 49 itur

Heise, ítem C j( 20 et Heise, etiam Ca II 23 agitur Goeschen , agetur

C jj 28 in eo ex neo correctum C.

IV§ 437--•14391



237

IV-1143-44892

144 causa conparata sunt uel retinendae uel reciperandae. Adi-piscendae possessionis causa interdictum accommodatur bo-norum possessori, cuius principium est QVORYM BoYORVm;

eiusque uis et potestas haec est, ut quod quisque ex bisbónis quorum possessio alicui data est, pro herede aut pro spossessore possideat, id ei cui bonorum possessio_ data est paj.

restituatur. pro herede autem possidere uidetur tam is quiheres est, quam is qui putat se heredem esse: pro pos-sessore is possidet qui sine causa aliquam rem heredita-riam uel etiam totam hereditatem sciens ad se non perti- 4 0nere possidet. ideo autem adipiscendae possessionis uocatur

<r'nterdictum>, quia ei tantum utile est, qui nunc primumconatur adipisci rei possessionem. itaque si quis adeptuspossessionem ainiserit, desinit el id interdictum utile esse.

145 Bonorum quoque emptori similiter proponitur interdictum 4 5416 quod quidam possessorium uocant. Item ei, qui publica

bona emerit, eiusdem condicionis interdictum proponiturquod appellatur sectorium, quod sectores uocantur qui pu-

1 47blice bona mercantur. Interdictum quoque quod appellatur

Saluianum adipiscendae possessionis <causa>conparatum 20

est, eoque utitur dominus fundi de rebus coloni, quas is4 48 pro mercedibus fundi pignori futuras pepigisset. Retinen-

dae possessionis causa solet interdictum reddi, cum abutraque parte de proprietate alicuius rei controuersia est,et ante quaeritur, uter ex litigatoribus possidere et uter 25

§ 4 44 fere = Inst. 4 1 45, 3(1 § 4 47 = Inst. 4, 45, 3 jj § 148fere = lnst. 4, 15, 4.

. . . . , , , . .

,,.,.,. ..,

4 retinendae] retinendae possessionis causa interdictum (deletistamen tribus ultimis uocabulis) Cn (( 2 accommodatur Inst., accom-modaturur Cn (( 4 - eiusque uis Inst., eius quis C (( 4-5 quisqueex bis bonis C, ex his bonis quisque Inst. 5 est Inst., est si

Cn (( 6 possideat Inst., possideret C 118 heres est] conf. Ca pag. 270

uers. Y 0 (( quam Goeschen, quae Cn (( 9 aliquann Goeschen, aliquaeCn (( 42 interdictum inst., om. C (j quia Inst., q C f( 43 adipisci

Inst., adipisce C (! 44amiserit C, amiserit eam Inst. (( interdictum

Inst., idictum C (f48 pro altero quod (sic Cn) expectes quia(i49

post mercantur in C per errorem repetita sunt uerba qui publice

uona mercantur (( 20 adipiscendae Inst., apiscendae C (( causaInst., om. C (( 24 --22 is pro mercedibus Inst. i3rpsemércedcbus(sic) C22 pignori futuras ex pignoris futurain correctum C ((24 utraque Inst., utroque C ll est C,sitInst. ((25 (altero loco) etdelet Polenaar.



--93 —

petere debeat; cuius rei gratia conparata sunt vTI Possi-

1 49 D BTIS et vTRYBI.Et quidem YTI POSSIDETIS interdictum de

fundi uel aedium possessione redditur, VTRYBI uero de re-450 rum. mobilium possessione. Et siquidem de fundo uel ae- 4

dibus j' interdicitur, eum potiorem esse praetor iubet, qui pag. 238eo tempore quo interdictum redditur nec ui nec clam necprecario ab aduersario possideat; si uero de re mobili,eum potiorem esse iubet, .qui waiore parte eius anni necui nec clam nec precario ab aduersario possederit; idque

451 satis ipsis uerbis interdictorum significatur. Sed in VTRYBI4 0

interdicto non solum sua cuique possessio prodest, sedetiam alterius, quam iustum est el accedere, ueluti eius cuiheres extiterit, eiusque a quo entera uel ex donatione autdotis nomine acceperit. itaque si nostrae possessioni iunctaalterius justa possessio exuperat aduersarii possessionem, 45

nos eo interdicto uincimus. nullam autem propriam pos-sessionem habenti accessio temporis nec datur nec daripotest; namei quod nullum est nihil accedere potest.

sed et si uitiosam habeat possessionem, id est aut ui autclam aut precario ab aduersario adquisitam, non datur ac- 20152 cessio; nczm ei (possessio) sua nihil prodest. Annus autem

retrorsus numeratur. itaque si tu uerbi gratia vIII mensibuspossederis prioribus, et ego vil posterioribus, ego potiorero, quod trium priorum mensium possessio nihil tibi inhoc interdicto prodest, quod alterius anni possessio est

53 Possidere autem uidemur non solum si ipsi possideamus,sed etiam si nostro nomine aliquis in possessione sit, licetis nostro iuri subiectus non sit, qualis est colonus et in-quilinus; per eos quoque, apud quos deposuerimus, aut 29

quibus commodauerimus, aut quibus gratuitam habitaltionem pag. 239

§ 449 conf. Inst. 4, 45, 4a II§453 fere == Inst. 4, 45, 5.

2YTt Goeschen, utC fi 3 possessione Inst., possessioriis C

r@rum Inst., rebum C

possessione Inst., possessionem? Cn

9possederit Iluschke, possidet C

0 ipsis Goeschen, ipsius C ^

sed Goeschen, si? C

uique Goeschen, quique uel quoque

C n42 alteriusGoeschen, alteris Cccedere Goeschen, acci-dereCO 20 accessio nam] naccessioñ? Cn 121 possessio

addidit Goeschen4 trium] trum C Q 27 etiam C, etInst.possessione Inst., possessionemCq28is Inst., in Curi Inst.,jure C.

IV § 448-453



IVI83-45594

praestiterimus, ipsi possidere uidemur. et hoc est quoduulgo dicitur retineri possessionem posse per quemlibet,qui nostro nomine sit inpossessione. quin etiam plerique

putant animo quoque retineri possessio(neria, id est ut quam-uis neque ipsi sinaus in possessione>neque nostro nomine 5

alius, tamen si non relinquendae possessionis animo, sedpostea reuersuri inde discesserimus, retinere possessionemuideamur. adipisci uero possessionem per quos possimus,secundo commentario rettulimus. nec ulla dubitatio est, quin

454 . animo possessionem adipisci non possimus. Reciperandae ^Q

possessionis causa solet interdictum dad, si quis ex posses--

sione ui deiectus sit; nam el proponitur interdictum, cuiusprincipium est YNDE TV ILLVM YI DEIECISTI, per quod is quideiecit cogitur ei restituere rei possessionem, si modo isqui deiectus est neo ui nec clam nec precario (ab eo> 4 5possederit;eum, qui a me ui aut clam aut precario

455 possidet, inpune deicio. Interdum tamen etsi eum ui deie-cerim, qui a me ui aut clam aut precario possederit, cogorel restituere possessionem, ueluti si armis eum ui deiece-

rim; nam propter atrocitatem delicti in tantum patior ac- 20

tionem, ut omni modo debeam el restituere possessionem.armorum autem appellatione non solum scuta et gladios etgaleas significad intellegemus, sed et fustes et lapides.

§ 4 53 secundo commentario] 2, 89 seq. 94 seq. § 4 54 usque ad44possessionem fere = Inst. 4, 4 5, 6 II § 155 inde ab 22 armorum = _

Inst. 4, 15, 6.

1 praestiterimus Boecking, restituerimus aut quibus gratuitam

habitationem (per errorem repetitis quattuor uocabulis) C 11 ad uide-

mur ducere Institutiones intellexit Lachmann, deuimur C II 4-5 O ad-

ditum ducibus Institutionibus 9 6 relinquendae Inst., reliquendae C 9ossessionis Inst., possion uel possioni uel possione C n,conf. Ca,

pag. 281 uers. 28 et pag. 287 uers. 51 II7 discesserimus Huschke,

discepsserimus C 9 8dipisci Inst., apisci C 9 4 0 animo C, animo

soto Inst. 9 adipisci Inst., apisci C 9 possimus Lachmann, possu-usC 94 4 interdictum dari C, interdici Inst. 9possessione C,

11

possessione fundi uel aedium Inst. p 4 2 sit C, fuerit Inst. it44deiec

Inst., deiecisti C p rei C, oo tra.Inst . ( j 45 O addidit Huschke (I 4 6 posse-

erit

(possi)de(a)n(ta)que uel simile aliquid inCn fuisse sus-

piceris, conf. Cae . uae particula (post uerbum finitum) in incertis

litteris lateat, nescimus; expectes itaque; ceterum de possederit formaara Goeschen 1117 possidetj possideret C II deicio Fitting,

deicip uel s.imile al iquid uisum est in C extare 11 18 possederit Goeschen,

possideret t O20 nam Goeschen, non Cn II24 7 resstituere Cn II

23 in-

tellegemus? C cum Institutionum codice Wa , intellegimus Institutionum

codices BP 11711 !I sed gt Inst, 1 set? C.



195 IV § 456--462

456ertia diuisio interdictorum in hoc est, quod aut sim-4 57 plicia sunt aut duplicia. Simplicia sunt ueluti inquibus

alter actor, alter reus est, qualia sunt omnia restitutoriaaut exhibitoria; namque actor est, qui desiderat aut eX- Pag• 240

hiberi aut restitui, reus is est, a quo desideratur, ut exhi-5458 beat aut restituat. Prohibitoriorum autem interdictorum459 alia duplicia, alia simplicia sunt. Simplicia sunt ueluti

quibus prohibet praetor in loco sacro aut in flumine publicoripaue eius aliquid facere reum; nam actor est qui desi-

4 60 derat, ne quid fiat, reus is qui aliquid facere conatur. Du- 4 0

plicia sunt ueluti VTI POSSIDETIS interdictum et VTRYBI. ideoautem duplicia uocantur, quod par utriusque litigatoris inhis condicio est, nec quisquam praecipue reus uel actorintellegitur, sed unusquisque tam rei quam actoris partessustinet; quippe praetor pari sermone cum utroque loqui- 45tur. nam summa conceptio eorum interdictorum haec estVTI NVNC POSSIDETIS, QVOMINVS ITA POSSIDEATIS, VIM FIERI VETO;

item alterius VTRYBI HIC ROMO DE QVO AGITVR [APVD QYEMI

MAIORE PARTE IIVIVS ANNI FVIT, QVOMINVS IS EVM DVCAT VI.yFIERI VETO.0

161xpositis generibus interdictorum sequitur, ut de or-dine et de exitu eorum dispiciamus. et incipiamus a sin2-

4 62 plicibus. < Si) igitur restitutorium uel exhibitorium inter-dictum redditur, ueluti ut restituatur ei possessio qui uideiectus est, aut exhibeatur libertus cui patronus operas 25indicere uellet, modo sine periculo res ad exitum perdu-

§ 456 = Inst. 4, 45, 7 11 § 457 =-- Inst. 4, 4 5, 7 11 § 4 58 _ Inst.4, 45, 7 § 159 — Inst. 4, 45, 7 11 § 460 usque ad 4 5 sustinet _Inst. 4, 1 5, 7; inde a 4 5 quippe con f. Theophilus 4, 4 5, 7.

4 in hoc C, haec Inst. D2 ueluti Cn(teste Goescheno) et Inst.,delet Huschke 11 5 is est C, is Institutionum codices BPa , est is in Inst .Pb W11 5-6exhibeat aut restituat C, restituat aut exhibeat Inst. 1 1

6 autem Inst., aut? C 11 interdictorum Inst., interdictorum interdum

Cn (ex di t tographia ) 1 1 7 duplici alia simplicia sunt C, simplicia sunt

alia duplicia Inst. il8 quibus C, cum Inst. II aut C, uel Inst. 1 1

9 facere reum Heffter, facere eum C, fieri Inst. 11 actor est Inst.,ctoremC11 40 is C, om. Inst. Q 42 quod Cn , uia Inst. li par Inst.,

piscar C 11 4 4 partes C, partem Inst. 114 5 utroque Goeschen , utrousque

C 11 46 nam Goeschen, non Cn 11 17 NvNC Goeschen, n C 1 1 vol Theo-

philus, uin C 11 18 aIc] hisc (expunctaslittera) C 1 1 uerba APÜD QVEM

ex glossemate ad VTRVBI adscripto nata esse perspexit Mommsen (conf.Theophilus et Dig. 43', 51 7 1) 11 19 MAIORE PARTE Theophilus, maiorespartes C 11 vil/ Theophilus, uin C 1 1 22--23 simplicibus Goeschen, sin-publicibus C11 ueilet C, uelit Bo ecking. ,



IV§462-465 196

1 63 citur, modo cum periculo. Namque si arbitrum postula-uerit is cum quo agitur, accipit formulara quae appellatur

larbitraria, et iudicis arbitrio si quid restituí uel exhiberi pag. 244debeat, id sine periculo exhibet aut restituit, et ita ab-soluitur; quodsi nec restituat neque exhibeat, quanti ea gresst condemnatur. sed et actor sine poena experiturcum eo, quena neque exhibere neque restituere quicquamoportet, praeterquam sicalumniae iudicium ei oppositumfuerit decimae partis. quamquam Proculo placuit denegan-dum calumniae iudicium el qui arbitrum postulauerit, quasi 4 ohoc ipso confessus uideatur restituere se uel exhibere de-bere. sedalio jureutimur, et recte; potius enim ut

modestiore uia litiget, arbitrum quisque petit, quam quia164 confitetur. Obseruare <autem) debet is qui uult arbitrum

petere, ut statim petat, antequam ex iure exeat, idest 4 5antequam apraetore discedat; sero enim petentibus non

1 65 indulgetur. Itaque si arbitrum non petierit, sed tacitus deiure exierit, cum periculo res ad exitum perducitur. namactor prouocat aduersarium sponsione, <quod) contra edictumpraetoris non exhibuerit aut non restituerit; ille autem ad-2o

uersus sponsionem aduersarii restipulatur. deinde actor qui-dem sponsionis formulam edit aduersario, ille hule inui-cem restipulationis. sed actor sponsionis formulae subicitet aliud iudicium de re restituenda uel exhibenda, ut si

sponsione uicerit, nisi ej resexhibeatur aut restituatur, 25

(24 uersus pag. 242

in C legi nequeunt)liud facere quam quicat qu

ag. 243

(7 uersus in C legi nequeunt)ppellata30

1 namque] conf. CasII 4exhibet Goeschen, exhibeat C II 4-5 ab-

soluitur Bluhme, absoluit C 6 actor Goeschen, actores C il 7 quem

Huschke, que Cn O8oportet Huschke, oportere? Cn i 9ad sen-tentiam suppletum est 11 40 iudicium] iudicio(mi).? C ei] eia? C II

42-14 conf. Cas II 42 potius Goudsmit, tius? C p 43 litiget) litigietC

4 autem e. g. additum est fi45 ex C; expectari de intellexit

Kalb in Woelfflini Archiv für lateinische Lexikographie I pag. 86 (^

47 indulgetur] indulgentur C

taque Goeschen, ihq? Cñ, sed ita,

ut secunda (et fortasse prima quoque) harum litterarum correctionempassa esse uideatur 11 19 sponsione Hollweg, sponsionem C quodom C23suppleuit Huschke, conf. lamen ,Ca 26sententiam postrestituatur duce Hollwegio ita fe re perftcere possis: quanti ea res erit,

aduersarius eí condemnetur.



-----9 7 IV § 165--16611

(5 uersus inC legi nequeunt)

intelle

qua(3 uersus in C legi nequeunt)

modisaratus fuit663 uersus in C legi nequeunt)

1ructus licitando, is tantisper in possessione pag• 244

conlstituitur, si modo aduersario suo fructuaria stipulationecaluerit, cuius uis et potestas haec est, ut si contra eumde possiessione pronuntiatum fuerit, eam summam aduer-sario soluat. haec autem licendi contentio fructus licita-tio uocatur, scilicet quia1 5

1 postea al-

ter f alterum sponsione prouocat, quod aduersus edictumpraetoris possidenti sibi uis facta sit, et inuicem ambo re-stipulan;tur aduersus sponsionem; ueluna inter eos sponsio itemque restipulatio una 2od eam fit.

1 G 6 aresti.udex, apud

quem de ea ( re agitur, illud scilicet requirit, (quod) prae-tor interdicto conplexus est, id est uter eorum eum fun- 25dum easue sedes per id tempus quo interdictum redditur,`VMNVVtiI^

10 in eis, quae paginara codicis C 244 praecesserunt, Gaius agerecoeperat de ordine et exitu interdictorum retinendae possessionis D antefructus licitando talia uidentur supplenda esse (conf. Krueger KrítischeVersuche pag. 92) : et qui superauerit fructus licitando, etc. if 4 5 postquia sententia hoc fere modo perficienda est: de eo inter se certant, uter

eorum fructus interim percipiat. postea alter etc. 48 sit) est Cn

19Adolphus Schmidt (Interdiktenverfahren pag. 288) ita supplet: uel siunus tantum sponsione prouocauit alterum, una inter eos sponsio

etc.; Huschke ita: uel stipulationibus iunctis duabus una inter eos

sponsio etc.; Karlowa (Rechtsgeschichte 11 pag. 327) ita: uel si unus

tantum possidere se dicit, una etc. 11 20 fortasse e. g. restipulatiouna tantum ad eam fit supplendurn est; quid post ad eam fit apudGaita» extiterit, dici nequit II23 ea quae proxime ante iu dex praecesse-runt, duce fere Huschkio ad sententiam ita suppleri possunt: Deindeeditis formulis sponsionum et restipulationum iudex apud etc., conf.lamen Ca I 24quod addidit Goeschen 11 26 per id tempus C, eo tem-

pore PolenaarnterdictumGoeschen, interdicto C.



IV § 466a--47098eo ui nec clam neo precario possederit. cum iudex idxplorauerit et forte secundum me iudicatum sit, aduer-arium mihi et sponsionis et restipulationis summas quasum eo feci condemnat, et conuenienter me sponsionis etrestipulationis, quae mecum factae sunt, absoluit. et hoc 5mplius si apud aduersarium meum possessio est, quia is

fructus licitatione uicit, nisi restituat mihi possessionem,67 Cascelliano siue ijsecutorio iudicio condemnatur. Ergo is pag. $

qui fructus licitatione uicit, si non probat ad se pertinerepossessionem , sponsionis et restipulationis et fructus fiel- 40tationis summam poenae nomine soluere et praeterea pos- .essionem restituere iubetur;' et hoc amplius fructus quosinterea percepit reddit. summa enim fructus licitationison pretium est fructuum, sed poenae nomine soluitur,

quod quis alienam possessionem per hoe tempus retinere 45

168 et facultatem fruendi nancisci conatus est. Ille autem, quiructus licitatione uictus est, si non probauerit ad se per-inere possessionem, tantum sponsionis et restipulationis

469 summam poenae nomine debe. Admonendi tamen sumusiberum esse ei, qui fructus licitatione uictus erit, omissa

20ructuaria stipulatione, sicut

reciperandaiue secutorio iu-

io de possessionea experitur, itasimliterdeructus licitatione agere. in quam rem proprium iudicium

conparatum est quod appellatur fructuarium, quo nomineactor iudicatum solui satis accipit. dicitur autem et hoc 25

iudicium secutorium, quod sequitur sponsionis uictoriam;470 sed non aeque Cascellianum uocatur. Sed quia nonnulli

nterdicto reddito cetera ex interdicto facere nolebant, at-

ue ob id non poterat res expediri, praetor JI in eam rem paj. 246

prospexit et conparauit interdicta quae secundaria appel- 3 0amus, quod secundo loco redduntur. quorum uis et po-estas ace est,` ut qui cetera ex interdicto non faciat,ueluti qui uim non faciat aut fructus non liceatur aut quiructus licitationis satis non det aut sisponsiones non

4 possederit Goeschen, possideret C ij 4 sponsionis Goeschen, spon-

siones C {{ 6 quia Goeschen, qu.am Cn II ! 4 summam C, summas Huschke12 uerba inde ab quos usque ad 43 fructus in C per errorem bis scripta

sunt jj 15 alienam Goeschen, alienanan. Cn 11 46 nancisci Goeschen , nam-

cisci C{{ 22 reciperanda Hollweg, reciperandae C fl 25 iudicatum soluil

Huschke, is• C, conf. C$ pag. .275. {{ accipit Boecking, accipiatur C

84-2 quorun b(is et potest)as fuerit inC, conf. C aB II 32 faciat] facit C88 liceatur] licetur C4 satis non det] seta non dat? Cn ; inter haec et

sequentia desideratur mentio eius, qui cum in possessione sit,.possessione non

codal aduersario, qui eum fructus licitatione superauerit j i sponsionibus C.



199 - -V§170-472

faciat sponsionumue iudicia non accipiat, siue possideat, 1restituat aduersario possessionem, siue non possidelat, uim

possidenti ne faciat. itaque etsi alias potuerit I inter-dicto VTI POSSIDETIS uincere, si _ cetera ex interdicto 1per interdictum secundarium

(.2 uersus in Clegi nequeunt) ecundariumuamuis hanc opinionem--

Sabinus et Cassius secuti fuerint(9 uersus in C legi nequeunt)

40

pag. 247 (.20 uersus inClegi nequeunt)

modo pecuniaria poena modo iurisiurandi religioneaque praetor4--duersus infitiantes ex quibusdam causis dupli actio pag. 248constituitur, ueluti si iudicati aut depensi aut damni in-iuriae aut legatorum per damnationem relictorum nomineagitur; ex quibusdam causis sponsionem facere permittitur,ueluti de pecunia certa credita et pecunia constituta ; sedcertae quidem creditae pecuniae tertiae partis, constitutae 20

172 uero pecuniae partis dimidiae. Quodsi neque sponsionis

§ 4 74init. conf. Inst. 4, 16 pr.; inde ab 45 aduersus usque ad48 agiturfere a Inst.4, 16, 1.

4-3 conf. C48( 4faciat] facit C (( sponsionumue scripsimus, spon-sionisue C jj possideat] possideatsi? Cn (¡ 2 possid(e)ant? C(( 3 ne]

n (i. e. non) C4-6sic supplet Huschke:sicetera ex interdictofecisset, si nonfecit, tamen perinterdictum secundarium uin-citur. -- Inproximis ars nesciendi exercenda est (( 43 iurisiurandi

Inst., iurisiurando C i( 4 4-4 5in uttimis paginae codicis C247 uersibusduce Institutionum 4, 16 pr. talia fere extitisse suspiceris: Nunc admo-

nendi sumus, ne facile homines ad litigandum procedant, temeri-

tatem tam agentium quam eorum cum quibus agitur coerceri modopecuniaria poena modoiurisiurandi religione modo metu in-

famiae; eaque praetor etc.; sed si incerlis codicis Cduct ibus (conf .Ca) lides habenda est, Gaius ornissa nunc admonendi sumus structurafortasse ultima hoc potius modo expresserat: terneritas tam agentium

quam eorum cum quibus agitur, modo pecuniariapoena modo

iurisiurandi religionemodo metu infamiae) coer(cetur (in C fuerit

(cosr)centur); eaque praetoretc. (( 45 suppletum ex Inst. (( dupli

Inst., duplici C(( 17 relictorum Inst., relictum C(( 20 certae Goeschen,

ceda C.

5



IV § 472-47800 ------

neque dupli actionis periculum ei cumquo agitur iniun-gatur, ac ne statim quidem ab initio pluris quam simplisit actio, permittit praetor iusiurandum exigere NoN cALVñ'I-

NIAE CAVSd INFITIAS IRE.unde quamuis heredes ue^ qui he-redum loco halbentur,obligati sint, ítem fe- 5minae pupilliique eximantur periculo sponsionis, iubet tamen

1 73 eos iurare. Statim autem ab initio pluris quam simpli actioest ueluti furti manifesti quadrupli, nee manifesti dupli,concepti et oblati trip l i. nam ex his causis et aliis quibus-dam, siue quis neget siue fateatur, pluris quam simpli est 4oactio.

1 74

ctoris quoque calumnia coercetur modo calumniae iu-

dicio, modo contrario, modo iureiurando, modo restipula-1 75 tione. Et quidem calumniae iudicium aduersus omnesactiones locum habet, et est decimae partis, praeterquam 4 5

176 quod aduersus adsertorem tertiae partis est. Liberum estautem ei cum quo agitur, aut calumniae iudicium oppo-nere aut iusiurandum exigere, non calumniae causa agere.

177 Contrarium autem iudicium ex certis causis constituitur, 4 9(lueluti si iniuriarum agatur, et si cum muliere eo nomine pag. 249agatur, quod dicatur uentris nomine in pocsessionem missadolo malo ad alium possessionem transtulisse, et si quis eonomine agat, quod dicat se a praetore in possessionemmissum ab alio quo admissum non esse. sed aduersus in-iuriarum quidem actionern .decimae partís datur, aduersus Q5

178 uero duas istas quintae. Seuerior autem coercitio est per

§ 173 = Inst. 4, 4 6, 4 med. {) § 474 usque ad 4 2 coercetur=Inst. 4, 16, 4 med.

4 —2 iniungatur Lachmann, coniungatur C {{ 3 iusiurandum

Goeschen, iurisiurandumCU4 causa Goeschen, causae C p 5 la-cunam ante obligati sic fere supplere possis: nisi ex suo facto, conf .tamen Ca an simplo tenus?) p sint] sunt C {{ 5-6 feminae pupilli-

que] feminis pupillisque C, qua lectione retenta Mommsen ita pergereiubet: excusatio sit a periculo, conf. Ca ({ 7autem Inst., āh C II 7-8 actio

est C, est actio Inst. il 4 0 neget Inst., negat C{) 42 actoris C, item ac-

torisInst. II

calumnialnst.,

calumniae C{{ 15 praeterquam quod]

7}-3/4 in Cn extitisse quominus suspicemur, spatii in C angustiae non

omni modo uidentur prohibere; conf. tamen Cas , ortasse tantum

scriptum erat {{ 49 eonstituitur Goeschen, constituu( ntur ) ? C,

conf. Ca {i24 dicatur Goeschen, dicetur C n 22 transtulisse

Goeschen, transtulisset C{{ 25 actionem Goeschen, actionis C" ^ I

26 coercetio C.



20 1v§478-482

contrarium iudicium. nam calumniae iudicio decimae par-tis nemo damnatur nisi qui intellegit non recte se agere,sed uexandi aduersarii gratia actionem instituit, potiusqueex iudicis errore uel iniquitate uictoriam spérat quam excausa ueritatis; calumnia enim in adfectu est, sicut furti 5crimen. contrario uero iudicio omni modo damnatur actor,si causam non tenuerit, licet aliqua opinione inductus cre-

4 79 diderit se recte agere. Vtique autem ex quibus causis con-trario iudicio agi potest, etiam calumniae iudicium Iocumhabet; sed alterutro tantum iudicio agere permittitur. qua 40ratione si iusiurandum de calumnia exactum fuerit, quem-

admodum calumniae iudicium non datur, ita et contrarium180 dari non debet. Restipulationis quoque poena ex certis

causis fieri solet; et quemadmodum contrario iudicio omnimodo condemnatur actor, si causam non tenuerit, nec re- i5quiritur, an scierit non recte se agere, ita etiam restipula-tionis poena omni ¡l modo damnatur actor, si uincere non pag. 250

181 potuerit. Qui autem restipulationis poenam patitur, elneque calumniae iudicium opponitur neque iurisiurandi

religio iniungitur; nam contrarium iudicium ex his causis 20locum non habere palam est.

4 82uibusdam iudiciis damnati ignominiosi fiunt, uelutifurti, ui bonorum raptorum, iniuriarum ; item pro socio,fiduciae, tutelae, mandati, depositi. sed furti aut ui (bo-norun2>raptorum aut iniuriarum non solum damnati no- 25

tantur ignominia, sed etiam pacti, ut in edicto praetorisscriptum est; et recte: plurimum enim interest, utrum ex

delicto aliquis an ex contractu debitor sit. nec tomen ullaparte edicti id ipsum nominatim exprimitur, ut aliquis igno-

§ 482 usque ad 28 sit fere r= Inst. 4, 16, 2.

4namGoeschen, non C((uerba decimae partis delet

Huschke (( 2damnatur Goeschen, damnetur Cp4 uel iniquitate

Goeschen, uelifiniquitate C (( 5 adfectu Goeschen, adfectum C

7aliqua Goeschen (olim), alia C, falsa Goeschen (postea) p 9 agiLachmann, agere C (( 10 tantum Goeschen, tm• C

1 calum-

nia Goeschen, calumniae C (( 13 dari non Goeschen, non dari C

17-202, 8conf. C aa Q 20 iniungitur Savigny, niiungitur Cn

nam Goeschen, non Cn (( 22 quibusdam C, ex quibusdam lnst.24 furti C, furti quidem Inst. (( 24-25 bonorum Inst., omC

26 pacti ut] pacti it aut pactut C, pacti (omissis uerbis ut ... scrip-

tum est) Inst. (( 28 nec tamen scripsinaus, conf. Zeitschrift der Savigny-Stiftung Rom., Abth. 11 p. 56 seq., nam uel nim C?



IV§4 82-4 8702

miniosus sit;sed qui prohibetur et pro alio postulare et

cognitorem dare procuratoremue habere, ítem <pro>curatorioaut cognitorio nomine indicio interuenire, ignominiosusesse dicitur.

183 In summa sciendum est eum qui cum aliquo consistere 5uelit <in ius uocare) oportere et eum qui uocatus est, sinon uenerit, poenam ex edicto praetoris committere. quas-dam tomen personas sine permissu praetoris in ius uocarenon licet, ueluti parentes patronos patronas, ítem libeFoset parentes patroni patronaeue; et in eum qui aduersus 40

184. ea egerit poena constituitur. Cura autem in ius uocatusfuerit aduersarius neque eo die finiri potuerit negotium,

uadimonium ei faciendum est, id est ut promittat se certo485 die sisti. Fiunt autem uadimonia quibusdam ex causis pura, 4 4

id est sine satisdatione, quibusdam cum satisdatione, qui- pag254

busdam iureiurando, quibusdam recuperatoribus suppositis,id est ut qui non steterit, is protinus a recuperatoribus insummam uadimonii condemnetur; eaque singula diligenter

486 praetoris edicto significantur. Et siquidem iudicati depen-siue agetur, tanti fit uadimonium, quanti ea res erit; si 20

uero ex ceteris causis , quanti actor iurauerit non calum-

niae causa postulare sibi uadimonium promitti. nec tamen(pluris quam partis dimidiae, nec>pluríbus quam sester-tium e al fit uadimonium. itaque si centum milium reserit, nec iudicati depensiue agetur, non plus quam sester- 25

487 tium quinquaginta milium fit uadimonium. Quas autempersonas sine permissu praetoris inpune in ius uocare nonpossumus, easdem nec uadimonio inuitas obligare possumuspraeterquana si praetor aditus permittat.

4sit] esset C 114et 4supplenzenta incertissivna sunt, conf. Cae ^1

!rocuratorio] curatorio C 11 6 ()additum duce Huschkio opportere

C II 7 uenerit] uenierit C 8 sine] sine C II 9 patronos patronas]patronas patronos C II 10 eum Goeschen, eam C 11 44 egerit C, ex-pectes fecerit 2 o dieSavigny,odie C1i 4 4 autem Goe-schen, aut Cn (( 45 cum satisdatione Goeschen, cum satisdation Cn 1 1

48 summam Goeschen, summa C (, 20fltTVlassak, dat C II 24non

Goeschen, nam Cn ,conf. Cas( 3 ( ) addidst Juschke (} 25 agetur

Goeschen, ageretur C 1126 , milium Goeschen, mlia CquasGoe-

schen, qas? C 11 28 nec Goeschen, ne C 11inuitas Savigny, inuieas C 1 1

possumus Goeschen, ñ possumus C (j 29 praeterquam Goeschen,praeterqua C.



INDEX NOMINVM9.

'AXatof (in uersu Homerico) III 141 .Agrippina (Claudii uxor) 162.

L. Annaeus Seneca cos. (a. 56 p. Chr. n.) fi 253.Antoninus: conf. constitutio.AtiIianus tutor I 185. [1941

Bithyni (lex Bithynorum) I 193.

Cn. Arulenus Caelius Sabinus (iurisconsultus) III 70. 4 44.Caesar: conf. Nero.Cascellianum iudicium IV 166a . 4 69.C. Cassius Long°iñus (iurisconsultus) I 196. II 79. 495. 244. III 74. 133. 140.

147. 161. IV 79. 444. 170.

Claudius I 32e. I 62 (diuus); conf. constitutio, lex, senatusconsultum.constitutio principis I 2. 5.

Antonini (imperatoris) constitutio de eo qui sine causa seruum suumocciderit 1 53; eiusdem principis constitutio de dominis in ser-uos saeuientibus 153.

(imperatoris) rescriptum de erroris causa probanda I 74.- (optimi imperatoris) epistula de inpuberibus adoptandis I 402.

(imperatoris) rescriptum de bonorum possessione secundumtabulas testamenti non iure factas petita II 420 seq.(imperatoris) rescriptum de bonorum possessione contra tabu-las a liberis feminini sexus petita II 426.(imperatoris) rescriptum de exceptione doli mali scriptis here-

dibus opposita 1I (149a). 151a.(diui Pii) constitutio de legatis adquirendis 1I 195.Claudii edictum de Latinis, quomodo ius Quiritium consequantur I 32e.

Hadriani (diui) rescriptum de responsis prudentium I 7.- edictum de ciuitate Romana petenda I 55.

rescriptum de erroris causa probanda I 73.

- de liberis mulieris liberae quae cum alieno seruo co-

ierit 184.-- edictum de peregrinis qui sibi liberisque suis ciuitatem

Romanam petierint 193.

- subscriptio de patria potestate eius qui cum uxorepraegnate ciuitate Romana donatus sit 1 94.

--- de maiore xxv annorum, qui hereditatem adierit, inintegrum restituendo II 163.

- constitutio de legato extraneae personae per praeceptio-nem relicto II 224.

- rescriptum de legatorum et fideicommissorum usuris

II, 280.- oratio de fideicommissis quae peregrinis data sunt II 285.

- epistula de diuidenda fideiussorum obligatione III 424.

424 a . 422.

') Nomina legis latorum conf. sub u. ,lex .

Getvs.3



20 4

Neronis constitutio de Latinis, quomodo tus Quiritium consequan-tur 133.

Traiani constitutio de Latinis, quomodo ad tus Quiritium perueniant I 34.(diui) constitutio de iure patroni in bona Latini, qui ius Qui-ritium consecutus sit lII 72 seq.

Vespasiani (diui) de liberis ex ancilla et libero natis 185.

principales constitutiones de conubio ueteranis concesso I 57.de fratris sororisue filia uxore ducenda I 62,de testamentis militum II 1 0 9 .

epistulae principum de iure Latii I 96.Dialis (flamen) I 442. 430. III 444; ((Elaminica)) I 486 (?).edictum I 2. 6; conf. constitutio.

EPHESVS 53e.epistula: conf. constitutio.

Fufidius (iurisconsultus) II 154.(Gái iurisconsulti) edicti interpretatio et libri ex Q. - 11lucio facti I. 1 88 .

commentarii de bonorum possessione (ab intestato) I1I 33.commentarii de iure patronorum III 54.

Galatarum gens I 55.Hadrianus (diuus) I 7. 30. 47 (deest diuus). 55. 73. 77. 80. 84. 84. 92. 93.

94. 415a. II 57 (deest diuus). 442. 143. 463. 221. 280.285 (oratio diui Hadriani). 287. Ili73. 421. 421 a.422;conf. constitutio, senatusconsultum.

Homerus (Graecus poeta) I1I 441.Iauolenus Priscus (iurisconsultus) III 70 .Italia III 424 a. 122.Italica praedia I 120. II 34. 63.Italicum solum II 4 4 a . 7.PSaluius Iulianus (iurisconsultus) II 218. 280.luniani (Latini) I 22. [29.] III 56.M . Antistius Labeo (iurisconsultus) I 135. 488. II 231. III 140. 483. IV 59.C. Caecina Largus cos. (a. áQ p. Ch. n.) III 63.Latium (Latii ius) I 95. 9 6.lex I 3 .-- Aebutia lV 30.

-- Aelia Sentia l 13. 48. (24?) 27. 29. 31. 37 seq. 40. 47. 66. 68. (69.) 70.74. (73?) 80. 439. 1I 276? III 5. 73. 74 seqq.

-- Appuleia (de sponsu) III 422.- Aquilia III 202. 210 seqq. usque ad 21 9 .IV9. [21.]37. 76. 409.- Atilia l 485 seqq. 495. 495b seq.; conf. Atilianus.

- Bithynorum I 493.-- Calpurnia IV 49.

- censoria IV28.- Cicereia III 123.- Claudia I 457. 174.-r-Cornelia (de eis -quibus aqua et . igni interdicitur) 14 28.- --de sponsu) III 424. 125.

- Crepereia IV 95.- XII tabularum I 414. 1 22. 132. 445. 155. 1 57. 165. Ii 42. 45. 47. 49.54. 64. 224. III 4. 9. 44.17. 48 seqq. usque ad 24. 40.46. 49. 51. 78. 82. 489. 1 90. 194. 223. IV 41. 44. 24.28. 76. 79. - lexI 465. 200. . III 23. 27. 28. 85. 492.

493. 494.-- Falcidia II [224.] 227. 254.

4



205 -^--

lex Fufia Caninia l 42-46. 439. II. 228. 239.- Furia testamentaria 1V (23.) 24 -- Furia II 225.---e sponsu 1V 22 -- Furia III 121. 424a. 483.- -V. 109.

- Hortensia I 3.--Iulia de maritandis ordinibus 1478.- - (de fundo dotali) II 63.--caducaria) 11441.444. 450. 286.- -de bonorum cessione) III 78.

(lulia de)uicesima hereditatium III 1 25.leges duae Iuliae IV 30.lex lulia iudiciaria IV 104 (conf. IV 30).-t Papia Poppaea I145.

-- - et Pautia 1I 45.

-- -t Titia I 185 seqq. 495. 495b seq.- Iuniá. I 22. 23. 80. 467. II 40. 275. 111 56. 57. 70; conf. Iunianl..- -ellaea II 134.

-- Marcia IV 23.- Minicia 178 seg.-- -E011inia IV 409.- Papia II (144.) 206. 207. 208. 286a . lIt 42. 44. 46. 47 49. 50. 51. 52 seq.

'apia Poppaea: conf. lex Julia.

-- Pinaria IV 45.- Plautia II 45; conf. lex tuba.

-- Publilia (de sponsu) 111 427. IV 22.- Silia IV 19.-- Titia: conf. lea Iulia.- Vallia IV 25.

- Visellia (I 32b).- Voconia II 226. 274.-- incerti nominis (de liberis ex ancilla et libero natis) I 85 seq.- incerti argumenti 14 60.legas (de mulierum usucapione tollenda) I 411.

Cornelius Lupus cos. (a. 4,2 p. Ch. n.) III 63.

Manes (dii) lI 4.

Martialis (llamen) I 412:Masurius: conf. Sabinus.

Paullus Fabius Q. f. Maximus (cos. a. 11 a. Ch. n.) I 436.

Trebellius Maximus: conf. Trebellius.

Q. . Mucius Scaeuola (iurisconsultus) I 488. III 4 49.

Nero Caesar II 197; conf. constitutio et sénatusconsultum.

M. Cocceius Nema (iurisconsultus) II 45. 495. III 433.

A. Ofilius (iurisconsultus) III 4 40.oratio diui Hadriani 11 285.Pegasus cos. (sub initium imperii Vespasiani) I 31. II 254. idem tamquam

iurisconsultus citatur III 64. praeterea conf. senatusconsultum.Proculus (iurisconsultus) II 15. 495. 234. III 140. IV 1 63.

Publiciana actio (IV 36).Pusio cos. (sub initium imperii Vespasiani) I 34. II 254.

Quirinalis (llamen) 1442.Roma 120. 27. 32b . 320 . 33. 100. 464a. 183. 485. 11 278. IV 104. 405. 409;

conf. 1V 53e.P. Rutilius praetor (actio Rutiliana) IV 35.

13 *



20 6

Masurius Sabinus (iurisconsultus) III 483 --- Sabinus I 496. II 79. 454. 478.495. 248. 244. III 433. 456. 461. 248. IV 79. 444. 470.

Caelius Sabinus: conf. Caelius.

Saluianum (interdicturn) 1V 447.

senatusconsultum I 2. 4.Claudíanum I 84. 94. 160.auctore diuo Hadriano factum I 30. 47 (deest diuus). 77.80. 81. 92. 445a. I 57 (deest diuus). 112. 443. 285 (exoratione d. Hadriani factum). 287. III 73.Lupo et Largo cos. (a. 42 p. Chr. n.) factum III 63 seqq.usque ad 71.ex Maximi et Tuberonis (cos. a .. Chr. n.) relatione (?)factual 1 436.Neronianum II 242. 218. (conf. 220. 222). 427 seq. (auc-tore Nerone Caesare facturo).

Pegaso et Pusione cos. (sub initium imperii Vespas ian i )factum (de Latinis Iibertis) 134.Pegaso et Pusione cos. factual (de fideícoromissis) II 254 -Pegasianum II 256. 258. 259. 286a.Tertullianum (III 33a?).Trebellio Maximo et Annaeo Seneca cos. (a. 66 p. Chr. n.)factum II 253 -- Trebellianum II 255. 258.de errorís causa probanda I 67 seqq. II 442. III 5. 73.de seruo minore annorum xxx testamento manumisso II276.

de tutore a mullere petendo I 473 seq. 477. 480. 482.senatusconsulta ad legem Fufiam Caniniam facta I 46.Seneca: conf. Annaeus.Seruiana actio IV 35.Ser. Sulpicius Rufus (iurisconsultus) I 488. (III 4 49 .) 479, 183 - Seruius II

244. III 456.

Sextus (iurisconsultus; Sex. Caecilium Africanum potius quam Sex. Pomponiurnintellegendum esse censet Mommsen in Zeitschrift für Rechtsgeschichteuol. VII pag. 479) II 248.

Traianus: conf. constitutio.

L. Trebellius ]Vlaximus Polio cos. (a. 56 p. Chr. u.) II 253; conf. senatus-

consultum.

Q. Aelius Tubero (cos. a. 1 .1 a. Chr. n 14 36.Tyria (purpura) IV 53d.M . Verrius Flaccus (gram,maticus) III 193 (??).

Vespasianus (diuus) I 85; conf. constitutio.

Vestales (uirgines) I 430. 145.

ueteres 14 44. 445.465. 188. 11 55. III 480. 189. /02. IV41.



SYPPLEMENTÄA D

TOMYM ALTERV:VI

COLLEGIT

P. KRRVEGER.



n

Post annum 1890, quo in torno tertio huius collectionisinde a pagina 285 suppleinenta ad tomum alterum propositasunt, noua iurisprudentiae Romanae fragmenta in Aegyptoeffossa sunt et in Occidentis bibliothecas transierunt. suntautem haec:

PAVLI EX LIBRO XXXII AD EDICTVMFRAGMENTA BODLEIANA.

Bibliothecae Oxoniensi Bodleianae particula folii membranacii ad-

quisita est, in quo septem uersus infimi rectae et uersae paginae ex-

tant. mutilum contextum ope Justinianorum Digestorum maiore ex

parte restitutum a. 4897 in annalibus Zeitschrift der Savigny-Stiftung

R. A. XVIII 224 sqq. adiecta imagine phototypica edidi. membrana

deinde examinata Seympurio de Ricci cessit, ut in uiraque pagina

nonnullas uersuum extremorum litteras legeret, quae in imagine supra

laudata obscurius expressae erant.

1Si unus ex sociis maritus sit et distrahatur societas manentematrimonio, dotem maritus praecipere debet], q[ui] on[elra sus-tinet: quod si iam di]ssolut[o ( matrimonio distrahatu]r, isdemdiebus prael[cipi debet, qui]bus et solui debet. 1 [ita Se]ruiuset Labeo scripserunt.

2

Si] decesserit socius meus et 1 cum putarem hereditatem

3

Si unus ex sociis, qui non totorum bonorum socii erant, com-

munem pecuniam faemerauerit usurasque perceperit, ita dernumusuras partiri debet, 1 s]i so[cietatis nomine faener]aueri[t:nam si suo nomine], i quoniam sor[tis periculum] ad eum 10

pertinu[erit, usuras] 1 ipsum retinere oportet. [suo nomine]Labeo ita interpretatur, ut societ[a]tis nomine

-3sqq. suppleta sunt ex Dig. 4 7, 2, 65 § 4 603 isdem . . . .

4 quibus] eadem die recipienda est dos qua Dig. 11 itaseqq. om.

seruius] in Cfuerit sēr•11 6uerba cum putarem hereditatem legitSeymour de Ricci II 6 -1o suppleta swnt ex Dig. 1 7, 2; 67 § 1: in U.9 incipit pagina uersa 11 11 suo sqq. om. Dig. 1 2 nterpretat C 1!

post nomine Seymour de Ricci tum ipse uerba tumextare putat

5



209 -

ULPIA NI LIBRO RVM II ET III DISPVTA TIONVMFRAGMENTA ARGENTORATENSIA. .

In congerie foliorum manu scriptorum, quae ex Aegypto in biblio-

thecam publicam Argentoratensem translata sunt, tres membranae inuen-

tae sunt, quas ()hm codicis Ulpianarum disputationum partes effecisse

Otto Lenel agnouit. eius codicis paginae in duas columnas uersuum XXIX

diuisae fuerunt. prima et secunda membrana ex secundo Ulpiani libro,

tertia ex tertio libro discerpta est. et in prima quidem membrana septem

uersúutri particulas cum margine exteriore folii seruatas esse ex am-

bitu marginis cum interiore tertiae membranae margine comparatocolligitur. alteram uero eiusdem libri membranam, quae in utraque

pagina unius columnae uersus III—XXIX plus minus integros exhibet,

interiorem folii partem effecisse inde apparet, quod alterius paginae

disputationem altera pagina non excipit. in tertia membrana columnae

interiores et uersuum XXIII—XXIX particulae exteriorum columnarum

extant; in margine inferiore paginae rectae quaternionis numerus X

legitur. libri tertii fragmenta Lenel in actis academiae Berolinensis

XXXIX (4903) 922 sqq. (cum additamento ibidem p. 4034) et in annali-

bus Zeitschrift der Savigny-Stiftung R. A. XXIV 416 sqq. edidit, libri

secundi fragmenta insequenti anno in eiusdem academiae actis XLI

4156 sqq. et in laudatis annalibus XXV 368 sqq. publicauit, denique

in isdem annalibus XXVII 71 sqq. secundi libri fragmenta argumento

melius intellecto denuo tractauit. haec nostra editio ad imagines mem-

branarum a Lenelio academiae actis insertas Leneliique recensionem

composita est; ipsorum foliorum examen mihi . denegatum est. supple-

menta Lenelii fere omnia recepi.

FRA GM ENTA LIBRI SECVNDI.

[Fol. Ir.][c]onuentus e 1que. tractaton • ad 1inpeue}nditor conue 1l]icet condemnan 1

rem consu 1

.,.,., , ..,.,.,.,.,....

4 mpque Caon•] pon. Lenel uix recta



210 -------

[in C perierunt uersus 27.]

[Fol. IU.]

2

sed si duo sint fructuarii uel bonae fidei possessores,

alterum conuentum alte]rum libera[re Julianus ait] 1 quamuisnon maior[is partis, quam] 1 penes se est, [condemnari]

debeat. [sed licet hoc iure con] tingat, tamen [aeq uitas] *****

dictat resc[issorium iudi]jcium [in eos dari, qui occasione iuris 5iberantur.]

[Fol. IIr.]

3

pignolris dandi in Italia co[ntrac]itus est, si pignus in

Itali[a conit]ractum est (hoc est conuenl[ti]o de pignore), u[t]in Furia , [lege] spectamus, ubi spo[nsor] 1 ac[c]eptus est, nonubi obli[ga]tio] contracta est, cui sponsus a[cce d]it. denique loex duobus 1 sponsoribus, quorum alter in Italia, 1 [alter] inprouincia acceptus e[st, eum] demum releuat q[ui ( Ital]icus est.

4i in Italia pignus da[tum est], 1 conuenit tamen, ut in

prou[in]¡cia soluatur, [p]uto nihilominus [ex] ceptionem locumhabere. s[ed si in] 1 prouincia datum conuene[rit,] ( u[t] in 15

Italia soluatu[r, non est I tali]cuin pignus. ( [ Un]de si renouata[pigneratiolne i]n prouincia ***** [red¡e]merit, cessar[e excep-tionem 1 pla]cet : e contrario s[i Romae 1 red]emerit, excep-tionem loc[um 1 h]abituram. 1 [na]m si Romae pignus ac-¡[cep]tum sit, in prouincia eadem res 10

§ 2

ig. 4 5, 1, 32 pr., unde supplementa petita sunt.

§ 3 huius folia fragmenta pertinent ad quaestionem in Dig. 44,

8, 5 § 4 propositam; Lenel ante pignoris sar,pplet : nec tamen ideo,

quod obligationi in Italia contractae pignus accessit.

4 duo Lenel, plures D ig. (( 2 alterum conuentum alterum liberare

iulianus ait Lenel , unus conuentus ceteros liberat Dig. ((4uoc.aequitas uersus exitum in C non explet (( 5 rescissorium om. Dig.

7 si] s si Ca , nisi forte in priore sinducta lateat nota (sed?) (( 8 prausestom. C(( 40 contracta] contra Ca(( estom.C(4 sponl-

[sp]onsoribus Caquorumom. CaI 12 releuatum Ca (( 14 sol-

uetur C (I 15 conuenerit] Lenel, conuene***** C i( 46 italia] alia

C a post pignus uersus seriptura uidetur uacare (( renota Ca

47pigneratione in suppl. Lenel i( ante [red]emerit Lenel suppl. heres:

spatio conuenit etiam h (— heres) pignus uel h. rem (( 48 e] ae Ca I

romae om C.? (( [red]imerit C (( exceptionem] ex causa Ca ( 0postres talia fere desiderantur ab herede debitoris redimatur



----- 211in Cperierunt uersus 58.]

[Fol. IIv].

4-- ---et1 excepti ō ei prosit. et quod

attinet ad 1 [ fo]rmulae conceptione[m], 1 proderit, quia extra-neus p[os] sessor [est]. sed si ipse qui pig[nelrauit r]em distrac-tam rede[mit, 1 . tun]c quaeri potest, an exceptione quasi ex-tran[elus] uti possit. et m[a]g[is est] non ei prodesse excep- 5

tionem, ** 1 in factum formula co[uce]pta sit, ' ut su[p]rao[stendi m]us.

5Eo] accedit, quod etiam rescripto ad * ** 1 ** *m [Ju]lianum,cuius s[upr]a memini, adiuuari hic 1 - * mt nabe 1[eon]Sularis femij[na]Sabiniano i odomum 1nam non d * m **** 1a tamena se pa*** 1 ****** [po]stea domina[m 1 constituta]m postmulto[s aunos pos]sederat, [imperaltor] noster cum patre re-scripsit an[nali + ex]ceptione eam uti non potuiss[e, quaecet]leris possessoribus, [non]1 ei qui pignori dedit competit. 15

FRAGMENTA LIBRI TERTII.[Fol. HP].

facit, tune eum et sequenti [con]idemnandum : sic fieri,ut sua, inquit, culpa ab altera bona eius ueneant, aut, utquibusdam, inquit, uidetur, ducatur. sed uerius est nec postcondemnatio[nem] maritum facile duc[i] **** 1 *** nec duciturnu*** . sed me]lius est sic dicere utriusque r[a]tionem haben- 20

dam, etiamsi altera postea litem sit contestata, u[t] post

cond[emnati]onem alterius [bo]norum uenditione aequas partesferant, cum sine metu uinculorum sit futurum, sibique in-[pu]tet, qui poterat se libera[re] a sequenti condemnatione,si satisfecisset priori sententiae.5

4 etom. Ca 1 2 proderit] * (p uel o, probabiliter nota sp) derit

C 11 3 pignerauit rem] Lenel, pig * * f *** rem C 11 4 tune Lenel 1 1

potest om. Ca {1 quasi Lenel, gs C errore? nam haec nota alias nonoccurrit II 5 et] et mmCa 11 magis est restituit Lenel 11 6 formulsa

Ca 11 **] licet Lenel11

7 stendimus Ca

18 ad ***] fortasse ad * qu

(Lenel adcu ?) C 11iulianumLenel 119 minamt Lenelio ex-

punctum uisum est 11 internaet m be umbrae ***pti*Kc fortassefallaces apparent 11 14 non domnia* C?(pro domina?) 11 15 pos-

sessoribus] quia possessoribus C11 16 sequenti O 11 47 ueneunt C48 sed] quare quibusdam sed C 11 20 nu[dus sed me]lius Lenel

21 etiamesi Ca ucontestatamC? 11 22cond * * lonationem Cauenditionem C



------ 212 ---

2arcellus tamen libro VII digestorum putat, si hace fuitpa.trimonii qualitas, ut difficile esset explicari pecuniam,aequissimum esse, etiamsi sequenti fuerat condemnatus, de-negari sequenti iudicati actionem aut cer[te]

in Cperierunt uersus 21.]

3

e* **apetantu[r]I cum ex c

lares petamittit eod1 ad adm

in Cperierunt uersus 21.]

4

cu]m sci[retacontutore] suo satis non I [esse

exac tum] . 1magg. municipa1[l]osesse tutel[lae]ita demum 1xcussis 10[ f]acultatibus tutorum satis ei fieri non potuerit, eamqueactionem causa cognita ineos dandam scribit, diuumquePium rescripsisse et in heredes eorum itidem causa cognita,quamuis Julianus in heredes magistratuum non putauerittribuendam actionem, cum idem heredem iu[dicis] qui litem 15

suam fe[cis]set teneri existimauerit. sed utrumque contra est,cum heres magistratus teneatur et iudicis non teneatur. etmagistratus *** non ut tutores tenentur: denique in boniseorum priuilegium cessare procul dubio est.

7Idem] d[icit] quaestionis fuisse, ut sponso[re]s an potius 20

ut fideiussores deberent teneri. et Julianum quidem ut fide-iussores conueniendos putasse, Marcellum yero magis spon-sorum locum optinere apud Julianum notare. Marcelli sen-

§ 4. u. 7. 8 = Dig. 27, 8, 2, ubi haec extant: Proponebatur duos

tutores a magistratibus municipalibus datos cautione non exacta, quorum

alterum inopem decessisse, alterum in solidum conuentum satis pupillo

fecisse: et quaerebatur, an tutor ipse aduersus magistratura munici-

palem habere possit aliquam actionem, cum sciret . . . . exactum.

1 putat] si pultet Cahac CII 2 matrimonii CaII pecunia

explicari Ca I 9 eos esse] esse eos Ca : praemittitur * ( ī el

ñ )1 eamquae Ca I 4 á causa cc C (id est causa causa cognita)13 pium] Dig. 27, 8, 6 0 etidem C II 14 in] id in Ca h heredes]

heredem?) C () non] íii non e?

putauerit] sicC

15 tribundam Ca I idem] Dig. 5, 1, 16II 4 6 cotra CA II 17 cum]Lenel, nam C II 4 8 non ut non Ca )I tenetur Ca II denique sqq.]cf. Dig. 27, 8, 1 § 4 4 II 20 idem (id est Scaevola?) dicit dubitanterscripsi, * * d II24 deberedeberent eteneri CaIIsuprauinut( przore loco) ineleganter exaratwm in C aliud useriptum est II 22 con-eniendo Ca II 23 nonotare C

Ieffectu



213

tentiam ratione iuuari negari non posse: sufficere enim, siin locum eorum succedant, quos accipi neglexerunt uel quosminus idoneos acceperunt.

INCERTI AVCTORIS FRAGMENTVM DE QVARTA

HEIDELBERGENSE.

Folii papyracei frustulum, quod nouem paginae uersus inferiores

eosque mutilos continet, ediderunt Gerhard et Gradenwitz in annalibus

Neue Heidelberger Jahrbücher 4903 addita imagine photographica.

in eo agitur de quarta liberis relinquenda.

i ad eu1 * * set. si minus qu[arta * 1

cess]t,supplend* suid**** I ** quartam siue a• *** ( * t filio 5

s *edet, n[e]pot[i uel pro]nepoti ex bonis [aui uel1 pr]oauiz? ??

quarta danda *** 1 * pro po[r]t[i]one, quam a*** 1 successio

pt* net. is libSVMMAE DVAE ARGVMENTI IVRIDICI.

In margine exteriore folii papyracei, quod Vindobonae in collectione

archiducis Raineri seruatur, contextus, qui paucis litteris folii recti

exceptis periit, indices adscripti sunt. utrum autem ipse contextus ad

opus iurisprudentiae Romanae an ad constitutionum collectionem per-

tinuerit, dubium est, ac ne id quidem constat, an id opus saeculum

quartum p. Chr. n. antecesserit. papyrum depinxit Wessely Schrift-

tafeln zur lateinischen Palaeographie 4 898 tabula X.

[Folium rectum.]

K(apitulum).

Catenatus esse debet, non tamen ut in carcere agat, nisisuspecta sit persona.

- ....7?

2 succedat Ca4 qu[arta ce]ssitGerhard

a•* * *] a. a**

(perducta) C.?, q. q * aGerhard U 6 nepoti- . . . proaui suppl. Gencaird

7 ante pro Gerhard legit i: uidetur ē (=est)supplendum



[Folium, uersum.]K(apitulum).

Gayo Cayo Institutiones 1923

Documents