Fuqarolik va xo’jalik h’uquqi kafedrasi Xujalik protsessi ...elibrary.karsu.uz/wp-content/uploads/2016/12/хужалик.pdf · O’ZBEKİSTON RESPUBLİKASİ OLİY VA O’RTA

O’ZBEKİSTON RESPUBLİKASİ OLİY VA O’RTA MAXSUS TALİM VAZİRLİGİ

BERDOQ NOMİDAGİ QORAQALPOQ DAVLAT

UNİVERSİTETİ

Fuqarolik va xo’jalik h’uquqi kafedrasi

Xujalik protsessi

(lektsiya)

Tuzgan: katta o’qituvchi Saparov D.

Kafedra mudiri: Umarova Q

Nukus 2008

1-tema. Xo’jalik protsessual h’uquqi fanini o’qitishning predmeti, maqsadi va vazifalari,

asosiy tamoyillari, Xo’jalik sudining tarkibi, sudlovga tegishlilik. Rad qilish asoslari.

1. Xo’jalik protsessi tushunchasi va predmeti.

2. Xo’jalik sudiga murojaat qilish h’uquqi.

3. Nizolarni qonun h’ujjatlari asosida h’al qilish.

4. Xo’jalik sudi tarkibi.

5. Rad qilish h’akida ariza berish.

6. Chet davlat h’uqiqini qo’llash.

7. Xo’jalik sudida masalalarni h’al qilish tartibi

8. Xo’jalik sudi tomonidan h’al etiladigan masalalar

9. Bankrotlik tug’risidagi ishlarning sudlovga tegishliligi

10. Aloh’ida sudlovga tegishlilik

Har qanday manfaatdor shaxs o’zining buzilgan eki nizolashilaetgan h’uquqlari exud

qonun bilan quriqlanadigan manfaatlarini h’imoya qilishni so’rab Xo’jalik sudiga Xo’jalik

protsessual Kodeksda belgilangan tartibida murojaat qilishga h’aqli. Xo’jalik sudiga murojaat

qilish h’uquqidan voz kechish h’aqiqiy emas.

1. Xo’jalik Protsessual Kodeksning 1-moddasida Xo’jalik ishlari bo’yicha ish

yuritishning, h’ar bir shaxsning h’uquq va erkinliklari sud h’imoyasi bilan taminlanganligi

Uzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan kafolatlanganligini bildiruvchi asosiy

tamoyillaridan biri mustah’kamlangandir (Konstitutsiyaning 44-moddasi).

Buzilgan eki nizolashilaetgan h’uquqlari exud qonun bilan quriqlanadigan manfaatlarini

h’imoya qilishni so’rab Xo’jalik sudiga murojaat qilish h’uquqi fuqarolarning tadbirkorlik,

iqtisodiy faoliyat erkinligini taminlovchi h’uquqlarini h’imoya qilishning aloh’ida muh’im turi

bo’lib h’isoblanadi.

Xo’jalik sudiga murojaaat qilish h’uquqi-h’uquqni sud tomonidan h’imoya qilinishi

mumkinligi, davlat bojlari miqdorining yuqori emasligi va uni kechiktirish eki bo’lib-bo’lib

to’lash imkoniyatini borligi xo’jalik Protsessual Kodeksda davo arizasini qabul qilishni rad etish

eki qaytarish uchun asos bo’luvchi h’olatlarning aniq ro’yh’ati mavjudligi, sud h’ujjatlari ustidan

shikoyat keltirish va ularni qaya ko’rib chiqish institutlarining amal qilish kabi yuridik kafolatlar

bilan taminlangan.

2. Xo’jalik sudiga murojaat qilish h’uquqining amalga oshirilshini subektiv h’uquqlarini

buzilishi. bah’slashilishi eki rad etilishi bilan boglaydi, bunda h’uquq nafaqat buzilgan, balki

buzilganligi nazarda tutilgan bo’lishi h’am mumkin.

O’zining h’uquqlari buzilgan deb h’isoblangan h’ar qanday shaxs, agar amalda h’uquqlari

buzilmagan bo’las h’am, Xo’jalik sudiga murojaat qilishi mumkin.

Xo’jalik sudining odil sudlovni amalga oshirishi

Xo’jalik sudi iqtisodiet soh’asida vujudga keladigan, Xo’jalik protsessual Kodeks va

boshqa qonunlar bilan o’zining vakolatiga kiritilgan nizolar h’amda boshqa ishlarni h’al qilish

yo’li bilan odil sudlovni amalga oshiradi.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 2-moddasida iqtisodiet soh’asidagi nizolar bo’yicha odil

sudlovning faqatgina Xo’jalik sudi tomonidan amalga oshirilishi tamoyili mustah’kamlangan.

Birinchi marotaba qonunchilikgimizda Xo’jalik nizolarini h’al qiluvchi organ faoliyati

odil sudlov sifatida tavsiflanmoqda. Bu h’olat, yangi tah’rirdagi Xo’jalik Protsessual Kodeksda

h’uquqni h’imoya qilishning zarur protsessual kafolatlari nazarda tutilganligini h’amda unga,

Xo’jalik sudiga boshqaruv vazifilarini beruvchi normalar kiritilmaganligi sababli mumkin bo’ldi.

Malumki, 1993 yil tah’riridagi Xo’jalik Protsesual Kodeks bo’yicha Xo’jalik sudi

nizolashaetgan subektlarning faoliyatiga aralashish vakolatiga, xususan, o’z tashabbusi bilan sud

jaraeniga boshqa davogarni jalb etish, davoning asosini eki predmetini o’zgartirish, dav talablari

doirasidan chet ga chiqish h’amda h’ar qanday qarorni qayta ko’rib chiqish h’uquqlariga ega edi.

Yangi tah’rirdagi Kodeks Xo’jalik sudiga bunday vakolatlarni bermadi.

O’zbekiston Respublikasi G’Sudlar tug’risidaG’gi Qonuning 2-moddasiga asosan,

O’zbekiston Respublikasida odil sudlov faqatgina sud tomonidan amalga oshiriladi. O’zbekiston

Respublikasining sud tiziiga Konstitutsiyaviy sudi, umumiy sudlar va Xo’jalik sudlari kiradi.

Faqatgina mazkur sudlar odil sudlovni amalga oshirishga h’aqlidir.

Xo’jalik sudida sud sud ishlarini yuritish vazifalari

Xo’jalik sudida sud ishlarini yuritish vazifalari qo’yidagilar iborat.

1) iqtisodiet soh’asida korxona, muassasa, tashkilotlar va fuqarolarning buzilgan eki

nizolashilaetgan h’uquqlarini exud qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini h’imoya qilish.

2) iqtisodiet soh’asida qonunchilikni mustah’kamlash va h’uquqbuzarliklarning oldini

olishga kumaklashish.

1. Sharh’lanaetgan moddada Xo’jalik sudlarida sud ishlarini yuritishning ikkita o’zaro

bog’liq vazifasi belgilangan. Shu bilan birga ularning h’ar biri aloh’ida ah’amiyatga egadir.

İqtisodiet soh’asida orxona, muassasa, tashkilotlar va fuqarolarning buzilgan eki

nizolashilaetgan h’uquqlarini exud qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini h’imoya qilish sud

ishlarni yuritishning birinchi, asosiy vazifasi bo’lib h’isoblanadi.

Mazkur vazifa h’ar bir ish yuzasidan, jaraenning h’ar bir bosqichida amalga oshiriladi.

Davo qanoatlantirilganida davogarning javobgar tomonidan buzilgan h’uquqlari h’imoya ostiga

olinadi. Davo rad etilganda esa, javobgarning h’uquq va manfaatlari davogarning asosiy talablari

h’imoya qilinadi.

2. Xo’jalik sudi iqtisodiy nizolar va boshqa ishlarni h’al etish mobaynida h’ar bir h’olatda

buzilgan h’uquqni tiklaydi, aybdorlarga nisbatan jazo choralarini qullaydi va bu bilan iqtisodiet

soh’asida qonunilikning mustah’kamlanishiga kumaklashadi.

Xo’jalik sudlarida sud ishlarini yuritish tug’risidagi qonun h’ujatlari.

Xo’jalik sudlari sud ishlarini yuritish tug’risidagi qonun h’ujjatlari Xo’jalik protsessual

Kodeksdan h’amda unga muvofiq qabul qilinadigan boshqa qonun h’ujjatlaridan iboratdir.

Agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O’zbekiston respublikasi

qonun h’ujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belshilangan bo’lsa, xalqaro

shartnoma qoidalari qo’llaniladi.

1. Har qanday Xo’jalik nizosini ko’rib chiqish tartibi, asosiy manbai Xo’jalik protsessual

Kodeksi bo’lib h’isoblangan amaldagi protsessual qonunchilikka buysunishi shart. Kodeks,

davo taqdim etiilishda, uni sud tomonidan ko’rib chiqilishida, apellyatsiya, kassatsiya h’amda

nazorat tartibida ish yuritishda kelib chiqadigan protsessual munosabatlarni batafsil va h’ar

tomonlama muvofiqlashtiradi.

Xo’jalik sudida sud ishlarini yuritishni tartibga soluvchi aloh’ida normalar boshqa qonun

h’ujjatlarida h’am aks ettirilgan. Biroq ular Xo’jalik Protsessual Kodeksning normalariga zid

kelmasligi shart. boshqa qonun h’ujjatlarida mustah’kamlangan protsessual normalar Xo’jalik

Protsessual Kodeksda ko’rsatilgan normalarga zid kelgan h’olatda Xo’jalik Protsessual

Kodeksning normalariga qo’llanilishi shart.

2. Sharh’lanaetgan moddaning 2-qismi O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomasida

belgilangan normalarning G’ichkiG’ protsessual qonun h’ujatlarida beliganlan normalardan

usutunligini mustah’kamlaydi. Bunday normalar, jumladan, 1958 yil 10 iyundagi G’Xorijiy

mamlakatlar h’akamlik qarorlarini etirof etish va ijro etish tug’risidaG’gi Nyu-York

Konventsiyasida, 1992 yil 20 martda MDH davlatlarlari rah’barlari tomnidan imzolangan

G’Xo’jalik faoliyatini amalga oshirish bilan bog’liq nizolarni ko’rib chiqish tartibi tug’risidaG’gi

Kiev Bitimida, 1993 yil 22 yanvardagi G’Fuqarolik, oilaviy va jinoiy ishlar bo’yicha h’uquqiy

munosabatlar tug’risidaG’gi Minsk Konventsiyasida, 1993 yil 24 dekabrdagi G’Har xil

davlatlar Xo’jalik subektlari o’rtasida Xo’jalik nizolarini ko’rib chiqishda davlat boji miqdori va

uni undirish tartibi tug’risidaG’gi Ashxobod Bitimida h’amda O’zbekiston Respublikasi va bir

qator mamlakatlar o’rtasida tuzilgan o’zaro h’uquqiy erdam tug’risidagi ikki tomonlama

shartnomalarda belgilangandir.

Xo’jalik sudi sudyalarining mustaqilligi

Odil sudlovni amalga oshirishda Xo’jalik sudining sudyalari mustaqildirlar va faqat

qonunga bo’ysunadilar.

Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzdagi

aralashishga yo’l qo’yilmaydi va bunday aralashuv qonunga muvoifq javobgarlikka sabab

bo’ladi.

Sudyalarning mustaqilligi sud ishlarini yuritish vazifalarini malaga oshirishning zarur

sharti bo’lib h’isoblanadi. Sudyalarning mustaqilligi tamoyili sudlar faoliyatining asosiy

konstitutsion tamoyillari qatoriga kiritilgan.

Sudyalarning mustaqilligi va ularning faqatgina qonunga bo’ysunishi odil sudlov yagona

tamyoilining ikki tomonidir.

Sud faoliyatida qonunchilikka qatiy va ochilmasdan amal qilingan h’olda, h’ar bir

h’olatda tegishli moddiy va protsessual h’uquqiy normalar aniq qo’llanilganidagina sudyalarning

h’aqiqiy mustaqilligi taminlanishi mumkin.

Xo’jalik sudida ish qo’zg’atish

Xo’jalik sudi:

1) manfatdor shaxslarning;

2) prokurorning;

3) qonun bo’yicha davlat va jamiyat manfaatlarini h’imoya qilish maqsadida Xo’jalik

sudiga murojaat qilish h’uquqiga ega bo’lgan h’ollarda davlat organlari va boshqa organlarning

arizalari bo’yicha ish qo’zg’atish.

Agar qonunda ayrim toifadagi nizolar uchun ularni sudgacha h’al qilish (talabnoma

yuborish) tartibi belgilangan exud bu tartib shartnomada nazarda tutilgan bo’lsa, taraflar o’zaro

munosabatlarini ixtieriy h’al qilish yaralarini ko’rganlaridan so’nggina Xo’jalik sudida ish

qo’zg’atish mumkin.

Bunda prokuror, davlat organlari va boshqa organlaring arizalari bo’yicha ish qo’zg’atish

taraflari yuqoridagi choralarni ko’rgan-ko’rmaganliklaridan qatiy nazar amalga oshiriladi.

Xo’jalik sudi dispozistivlik (o’z bilganicha h’arakat qilish h’uquqi) tamoyiliga ko’ra o’z

tashabbusi bilan ishlarni qo’zgatmaydi. Qonunda nazarda tutilgan va kam uchraydigan

h’ollalarda, Xo’jalik sudiga protsess ish jaraenida, sud h’imoyasini so’rab murojaat qilgan shaxs

tomonidan, arz qilinmagan masala yuzasidan qo’shimcha ravishda protsess qo’zg’atish

imkoniyati berilishi h’olati bundan mustasnodir.

Bunday oqibatlar, jumladan, sud tomonidan sud majlisi ishtirokchilaridan birini mamuriy

javobgarlikka jalb qilinaetganida kelib chiqadi.

Sharh’lanaetgan modda arizalari bo’yicha Xo’jalik sudi toomnidan ish qo’zg’atilaetgan

subektlar doirasini aniqlaydi. Ularga qo’yidagilar kiradi.

a) manfaatdor shaxslar-bular, davgarlar, yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan h’olatlarni

belgilash h’aqidagi ishlar bo’yicha arz qiluvchilar bankrotlik h’aqidagi ishlar bo’yicha

kreditorlar va qarzdorlar. Bu shaxslar o’zlarning h’uquqiy va qonun bilan qo’riqlanadigan

manfaatlarining h’imoya qilishning talab qiladilar va ular ishning natijasidan moddiy

manfaatdordirlar.

Xo’jalik sudida ishlar, qoidagi ko’ra manfaatdor shaxslarning arizalari bo’yicha

qo’zg’atiladi;

b) davlat va jamiyat, ayrim yuridik shaxslar va fuqaro-tadbirkorlarning manfaatlarini

h’imoya qilish maqsadida prokuror (Xo’jalik Protsessual Kodeksning 43-moddasi)

v) davlat organlari va boshqa organlar davlat manfaatlarinii h’imoya qilish nazarda

tutilgan h’ollada murojaat qilishga h’aqlidirlar.

Masalan, G’Bankrotlik tug’risidaG’gi Qonunning 35-moddasiga asosan, bankrotlik

tug’risdagi ishlar bo’yicha davlat qarzdorni bankrot deb topish h’aqidagi ish qo’zg’atishni so’rab

murojaat qilishga h’aqlidir.

Yuqorida qayd etilgan h’olda berilgan bo’lsa. Xo’jalik sudida ish qo’zg’atish ason

bo’ladi.

Qonun va sud oldida tenglik

Xo’jalik sudida nizolarni h’al qilish korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning

mulkchilik shaklidan, qaerda joylashganligi, kimga bo’ysunuvchidan qatiy nazar, fuqarolarning

esa-jinsi. irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, etiqodi, shaxsiy vva ijtimoiy mavqesidan,

shuningdek boshqa h’olatlardan qatiy nazar qonun va sud oldida tengligi asosida amalga

oshiriladi.

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 7- moddasi Konstitutsiyaning 18-moddasini Xo’jalik

sudida sud ishlarini yuritishga nisbatan tabiq etadi va konkretlashtiradi.

Tashkilotlar va fuqarolarning qonun va xo’jaldik sudi oldidagi tengligi tamoyilligi,

Xo’jalik ishlari bo’yicha sud ishlarini yuritish bilan h’imoya etiladigan fuqarolik h’uquq bilan

h’am belginadi.

Fuqarolik qonunchiligi, taraflarning o’zaro munosabatlarda teng h’uquqli deb topilishiga,

mulkning daxlsizligiga, shartnoma erkinligiga, xususiy ishlarga boshqa shaxslarning

o’zboshimchalik h’ech qanday qarshiliksiz amalga oshirilishi zarurligiga, fuqarolik

h’uquqlarning tiklanishi va ularni sud h’imoyasiga olinishiga asoslangan.

Nizolarni h’al qilishda tashkilotlarning qonun va Xo’jalik sudi oldidagi tengligi geografik

va mamuriy omillar h’amda ularning mulkchilik shakliga bog’liq emas.

İshlarni ko’rishning oshkoraligi

Xo’jalik sudlarda ishlaar oshkora ko’riladi. Davlat sirini eki tijorat sirini saqlash zarur

bo’lgan taqdirda ishni epiq majlisida ko’rishga yo’l qo’yiladi. İshni epiq majlisda ko’rish

tug’risida ajrim chiqarilaadi.

Sharh’lanaetgan modda. Konstittsiyaning 113-moddasiga muvofiq. faqatgina qonunda

belgilangan h’olatlarda ishni epiq sud majlisda ko’rishga yo’l qo’yilishi aks ettirilgan va

konkretlashtirilgan.

Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishdagi oshkoralik tamoyili deganda, ishlarni ko’rishda

qatnashish istagini bildirgan barcha fuqarolarning sud majlisi zaliga erkin kirishlarini nazarda

tutuvchi ishlarni ko’rish tartibi tushuniladi. Bu tamoyish, shuningdek, ommaviy axborot

vositalarining aniq ish yuzasidan bo’lib o’taetgan jaraen bo’yicha xabar berish h’uquqiga ega

ekanligini bildiradi.

İshlarni ko’rib chiqishdagi oshkoralik odil sudlovning sifatiga h’ar tomonlama tasir

qiladi. Sud jaraeni nafaqat unda qatnashaetgan ommaga, balki, sud jaraeni ishtirokchilariga h’am

tarbiyaviy va ogoh’lantiruvchi tasir ko’rsataadi, ularni bo’lib o’taetgan jaraenga vijdonan

endoshishlari h’amda h’aqqoniy tushuntirishlar va ko’rsatuvlar berishlariga kumaklashadi.

İshlarni oshkora ko’rib chiqishda Xo’jalik sudi jamoatchilik nazorati ostida h’arakat

qiladi. bu h’olat esa uning, ishni qonuniy va obektiv h’al etilishidagi javobgarligini oshiradi.

Oshkoralik tamoyili sudning barcha instantsiyalarida amal qiladi va Xo’jalik Protsessual

Kodeksning 8-moddasida mustah’kamlangan normalardan tashqari, boshqa normalar bilan

shakllanadi. Jumladan, Xo’jalik Protsesual Kodeksning 126-moddasiga muvofiq sud majlisida

qatnashuvchilar ezma qaydnomalar qilish, stenogramma olib borish va ovoz ezib olish h’uquqiga

egadirlar.

Sud majlissini kinoga va fotosuratga olish, video tasvirga olish, shuningdek radio va

televidenie orqali ko’rsatish ishni ko’raetgan sudningsh ruxsati bilan yo’l qo’yiladi. Xo’jalik

Protsesual Kodeksning 145-moddasiga muvofiq, h’al qiluv qarori imzolangandan keyin ish

ko’rilgan majlisning o’zida raislik qiluvchi tomonidan elon qilinadi.

Taraflarning tortishuvi va teng h’uquqligi

Xo’jalik sudida sud ishlarini yuritish tarflarning tartishuvi va teng h’uquqligi asosida

amalga oshiriladi.

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 9-moddasida Xo’jalik sudida sud ishlarini yuritishning

bir biridan mustaqil ikki tamoyili-tortishuv tamoyili va tomonlarning teng h’uquqliligi tamoyili

mustah’kamlangandir.

Tortishuv tamoyili Xo’jalik sudida sud ishlarini yuritishning asosiy tamoyillaridan biridir.

Mazkur tamoyil Xo’jalik nizosi ishtirokchilarining moddiy-h’uquqiy manfaatlarining qarama-

qarshiligi bilan shartlab qo’yilgan, shu sababli sud ishlarini yuritish boshidan oxirigacha

taraflarning protsessual qarama-qarshiligidan iboratdir.

Tartishuv tamoyili Kodeksning G’asosiy qoidalarG’ bobining aloh’ida moddasida

mustah’kamlanganligi, yangi sharoitlarda uning ah’amiyati yanada oshganligidan dalolat beradi.

Tortishuv tamoyili ko’ra, ishda ishtirok etuvchi shaxslar, agar ular o’zlari uchun ijobiy

bo’lgan h’al qiluv qaroriga erishini istasalar, Xo’jalik sudiga, nizoni h’al qilish uchun muh’im

ah’amiyatga ega bo’lgan h’olatlarni ko’rsatishlari, mazkur h’olatlarni tasdiqlovchi eki inkor

etuvchi dalillarni taqdim etishlar

Shuningdek, sudni, o’zlarning h’aq va h’alol ekanliklariga ishontirishga qaratilgan

boshqa protsesual h’arakatlarni amalga oshirishlari lozim.

Xo’jalik Protsesual Kodeksda tortishuv h’aqidagi normalarni rivojlanib borishi tortishuv

jaraenidagi tegishli h’atti-h’arakatlarning malum mezonlarini belgilaydi.

İshda ishtirok etuvchi shaxslar tomonidan tortishuv h’aqidagi normalar talablariga rioya

etimomaslii, ular uchun salbiy h’uquqiy oqibatlarga olib keladi.

Jumladan, davogarning ishning uning ishtirokisiz ko’rib chiqish h’aqida iltimosnoma

qilmasdan Xo’jalik sudning majlisiga kelmaganligi davoni ko’rmasdan qoldirishga asos bo’ladi.

Sudya ishda ishtirok etuvchi shaxslarga taqdim etishni taklif qilgan davo arizasi

yuzasidan ezma fikr eki qo’shimcha dalilar taqdim etilmaganligi ishni unda mavjud materiallar

asosida ko’rishga to’sqinlik qilmaydi.

Agar ishda ishtirok etuvchi shaxs apellyatsiya shikoyati bilan murojaat qilaetgan bo’lsa, u

h’olda arizachi qo’shimcha dalilarni o’ziga bog’liq bo’lmagan sabablarga ko’ra birinchi

instantsiya sudiga taqdim etish imkoniyatiga ega bo’lmaganligini asoslab bergan taqdirdagina,

qo’shimcha dalillarga h’avola qilinishiga yo’l qo’yiladi.

Demak, tortishuv tamoyilimuvofiq sudda Xo’jalik ishining h’arakat ishda ishtirok etuvchi

shaxslarning faolligiga bog’liq. Biroq, bu ishning h’aqiqiy h’olatlarini aniqlashda Xo’jalik

sudining passivligini bildirmaydi.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 122-moddasiga muvofiq, ishni sudda ko’rishga

tayerlash paytida sudya ishda ishtirok etuvchi shaxslarga, boshqa tashkilotlarga, ularning

mansabdor shaxslariga muayyan h’arakatlarni bajarishni, shu jumladan nizoni h’al qilish uchun

ah’amiyatli h’ujjatlar va malumotlarni taqdim etishni taklif etadi.

Shuningdek, Xo’jalik sudi ishda ishtirok etuvchi shaxsning iltimosnomasiga ko’ra

dalillarni talab qilib olishi (Xo’jalik Protsesual Kodeksning 56-moddasi). Boshqa Xo’jalik sudiga

muayyan protsessual h’arakatlarni bajarishni topshirish mumkin.

Sud ishlari yuritiladigan til

Xo’jalik sudida sud ishlari o’zbek tilida, qoraqalpoq tilida eki muayyan joydagi

ko’pchilik ah’oli so’zlashadigan tilda olib boriladi.

Sud ishlarni olib borilaetgan tilni bilmaydigan sud ishtirokchilarning tarjimon erdamida

ishga taaluqli materiallar bilan to’la tanishi va sud ishlarida ishtirok etish h’amda o’z ona tilida

so’zlash h’uquqi taminlanadi.

Turli davlatlarning korxona, muassasa va tashilotlari o’rtasidagi Xo’jalik nizolari sudning

ajrimiga binoan taraflar uchun maqbul tilda olib boriladi.

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 10-moddasida o’zida Konstitutsiyaning 115-modasi

qoidasini aks ettiradi va yanada konkretlashtiradi. Ushbu tamoyil, h’aetning barcha soh’alarida

fuqarolarning milliy tengligi va milliy tillarni erkin qo’llanish davlat tomonidan

kafolatlanishining Xo’jalik sudida sud ishlarini yuritishdagi ko’rinishlaridan biri bo’lib

h’isoblanadi.

Sudda ishni ko’rishning bevositaligi

Xo’jalik sudi ishni ko’rishda ish bo’yicha barcha dalillarni bevosita tekshirish shart.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 11-moddasida sudda ish ko’rishning bevositaligi tamoyili

mustah’kamlangan bo’lib, u Xo’jalik sudida sud ishlarini yuritish tug’risidagi qonunchilikda

birinchi martoba ifodalanganmoqda.

Bevositalik tamoyili, ishni h’al etaetgan sudyalar ish bo’yia to’plangan barcha dalilarni

shaxsan o’zlashtirishlari h’amda faqatgina sud majlisida o’rganib chiqilgan va tekshirilgan

dalilar asosida qaror qabul qilishlari shartligidan iborat.

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 128-moddasiga muvofiq Xo’jalik sudi ishni ko’rib

chiqishda ish yuzasidan dalilarni o’rganib chiqadi, ishda ishtirok etaetgan shaxslarning

tushuntirishlarini, guvoh’larning ko’rgazmalarini, ekspertlarning xulosalarini eshitadi, ezma

dalillar bilan tanishib chiqadi, asheviy dalilarlarni ko’zdan kechiradi.

İshni ko’rib chiiqsh sudyalarning o’zgarmas tarkibida o’tkaziladi. İshni ko’rish jaraenida

sudyalardan biri o’zgartirilsa, u h’olda barcha sudyalar dalillarni bevosita o’zlashtirish imkoniga

ega bo’lishlari uchun ishni ko’rib chiqish boshidan boshlanadi.

Bevosita tamoyiliga ko’ra Xo’jalik sudi ish yuzasidan, h’aqiqiy h’olatlarni dastlabki

dalillar asosida belgilaydi. Bu ish uchun ah’amiyatga ega bo’lgan h’olatlar yuzasidan yanada

aniq maluumotlarni olish imkoniyatini beradi. Hosil qilingan dalillardan foydalanish

qonunchilikka cheklanilmasa h’am qonunda ko’rsatilgan h’ollarda ishning h’olatlari dastlabki

dalillar bilan tasdiqlangan bo’lishi lozim.

Nizolarni qonun h’ujjatlari asosida h’al qilish

Xo’jalik sudi nizolarni O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari, boshqa

qonun h’ujjatlari, shuningdek O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomalari asosida h’al

qiladi.

Xo’jalik sudi ishni ko’rish chog’ida davlat organi eki boshqa organning h’ujjati qonunga

tug’ri kkelmasligini, shu jumladan u vakolat doirasidan chetga chiqqan h’alda chiqarilganini

aniqlasa, qonunga muvofiq qaror qabul qiladi.

Nizoli munosabatni tartibga soluvchi h’uquq normalri bo’lmagan taqdirda xo’alik sudi

shunga uxshash munosabatlarni tartibga soladigan h’uquq normalarini tatbiq etadi. Bordi-yu

bunday normalar h’am bo’lmas, qonunlarning umumiy asoslari va mazmuniga tayanib nizoni

h’al qiladi.

Xo’jalik sudi qonunga eki O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasiga muvofiq

chet davlatlarning h’uquq normalarini qo’llaydi.

Xo’jalik nizolari O’zbekiston Respublikasi Konstititsiyasi va qonunlari, boshqa qonun

h’ujjatlari asosida h’al qilinishi lozim. Konstitutsiyaning 15-moddasi O’zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasi va qonunlarini so’zsiz ustun deb topadi. Shundan kelib chiqib, h’ar qanday

qonunchilik h’ujjati vakolatli organ tomonidan qonunda belgilangan tartibda chiqarilishi shart.

Bunda birorta qonun eki boshqa normativ h’ujjat konstitutsiya normalri va tamoyillariga zid

kkelmasligi lozim.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining fuqarolik h’uquqiy munosabatlarni tartibga

soluvchi Farmonlari ushbu munosabatlarni tartibga soluvchi Fuqarolik Kodeksi va boshqa

qonunlarga zid bo’lmasligi shart.

Vazirlar Mah’kamasining fuqarolik h’uquqi normalarini o’zida mujassamlashtirgan

Qarorlari fuqarolik Kodeksi, boshqa qonunlar va O’zbekiston Respublikasi Prezidenti

Farmonlari asosida va ularni bajarish uchun qabul qilinadi.

Agar ishni ko’rib chiqishda Xo’jalik sudi tug’ri qaror qabul qilish uchun ah’amiyat ega

bo’lgan bironta normativ h’ujatning Konstitutsiyasiga mos kkelmasligini aniqlasa, u h’olda Oliy

sud h’amda Oliy Xo’jalik Sudining 1996 yil 20 dekabrdagi G’Sud h’okimiyati to’g’risidaG’gi

Qarorning 2-bandiga muvofiq Xo’jalik sudi ishni to’xtatib turish h’aqida ajrim chiqaradi va bara

h’ujjatlarni masalani Konstitutsiyaviy sudda ko’rib chiqishga taqdi etish uchun oliy Xo’jalik sudi

Raisiga yuboriladi.

Davlat organi (Markaziy Bank, Davlat mulk Qo’mitasi va boshqalar) eki boshqa

organning h’ujjati qonunga mos kkelmasligi, shu jumladan uni vakolat h’uquqi chegarisidan

chiqqan h’oloda chiqarilganligini h’olatida esa, Xo’jalik sudi qonunga muvofiq qaror qabul

qiladi.

Aniq ishlarni h’al etishda qonunni tug’ri qo’llashda Oliy Xo’jalik sudi Plenumi

tushuntirishlari katta ah’amiyatga egadirlar.

Bozor munosabatlarining muttasil rivojlanishi va h’uquq normalari bilan h’ozircha

tartibga solinmagan munosabatlar yuzasidan nizolarning amalietda vujudga kelishini inobatga

olgan h’olda, Xo’jalik Protsessual Kodeksning 12-moddasi 3-qismi Xo’jalik sudi tomonidan

o’xshash qonun va h’uquqlarni qo’llanishi imkoniyatini nazarda tutadi.

Nizoli munosabatni tartibga soluvchi qonunning mavjud emasligi h’olatida, Xo’jalik sudi

shunga o’xshash munosabatlarni tartibga soluvchi qonunni (uxshash qonunni) qo’llaydi. Bunday

qonunning mavjud va mazmuuniga asoslanishi lozim (o’xshash h’uquqlar).

Nizoni o’xshash qonunlar eki o’xshash h’uquqlar asosida h’al etaetganida Xo’jalik sudi

faqatgina Xo’jalik Protsessual Kodeksning 12-moddasi 3-qismiga tayanish bilan chegaralanib

qolmasdan, h’al qiluv qarorni to’la asoslantirishi shart. Bunda sud qaysi o’xshash qonunni, nima

uchun tatbiq qilaetganini, qonunchilikning qaysi umumiy asoslarini va nima uchun qo’llaetganini

aniq ko’rsatishi lozim. Faqat shu tarzda asoslantirilganidagina ish yuzasidan qabul qilingan h’al

qiluv qarorini tug’riligini tekshirish mumkin.

Chet davlat h’uquqini qo’lash

Chet davlat h’uquqi qo’llanilgan taqdirda Xo’jalik sudi bu h’uquq normalarining

mavjudligi va mazmunini ularning tegishli davlatlardagi sharh’lanishiga va amaldagi

qo’llanishiga muvofiq h’olda aniqlanadi.

Chet davlatning h’uquq normalari mavjudligini va ularning mazmunini aniqlash

maqsadida Xo’jalik sudi erdam berishni eki tushuntirib berishni so’rab, O’zbekiston

Respublikasining h’amda xorijiy davlatning vakolatli organlari va tashkilotlariga murojaat

qilishi eh’ud utaxassisslarni jalb etishi mumkin.

Agar ko’rilgan choralarga qaramay chet davlatning h’uquq normalari mavjudligi eki

ularning mazmuni aniqlamasa, Xo’jalik sudi O’zbekiston Respublikasining tegishli h’uquq

normalarini qo’llaydi.

O’zbekiston Respublikasi Xo’jalik subektlarining xalqaro tijorat munosabatlariga

kirishganligi tartibga soluvchi qoida birinchi marta Xo’jalik protsessual qonunchiligiga kiritildi.

Xo’jalik sudi qonunda eki O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida nazarda

tutilgan h’ollarda chet davlatlarning h’uquq normalarini qo’llaydi. 1992 yil 20 martdagi

G’Xo’jalik faoliyatini yuritish bilan bog’liq nizolarni h’al etish tartibi tug’risidaG’gi Kiev

Bitimining 11-moddasiga ko’ra, Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi ishtirokchilar bo’lgan boshqa

davlatning h’ududida qo’yidagi qoidalarga muvofiq qo’llaniladi.

a) yuridik shaxs va tadbirkorlarning h’uquqiy laeqatligi va h’uquqiy llaeqatsizligi shu

tasis etilgan yuridik shaxs ro’yxatdan o’tgan Mustaqil Davlatlar Hamdo’stlik azo-davlat

qonunchiligi bilan aniqlanadi.

b) mulkka egalik h’uquqidan kelib chiqadigan munosabatlarga nisbatan o’sha mulk

joyloshgan davlat qonunchiligi qo’llaniladi. Davlat reestriga kiritilishiga taalluqli transport

vositasi reestriga kiritilgan davlat qonunchiligi bilan aniqlanadi.

v) mulkka egalik qilish va tugatilishi eki boshqa mulk h’uquqining vujudga kelishi eki

tugatilishi ushbu h’uquqni vujudga kkelishi eki tugatilishiga asos bo’lgan h’arakat eki h’olat

vujudga kelganda mulk qaysi davlat h’ududida bo’lsa, o’sha davlat qonunchiligi bilan

aniqlanadi.

Bitim predmeti bo’lmish mulkka egalik qilish eki boshqa h’uquqning vujudga kelishi eki

tugatilishi, agar taraflarning kelishuvida o’zga narsa tutilgan bo’lsa, mazkur bitim tuzilgan

makon qonunchiligi bilan aniqlanadi.

g) bitimning shakli bitim tuzilgan makon qonunchiligi bilan aniqlanadi. Kurilish boshqa

kuchmas mulkka nisbatan bitimlarning shakli va u yuzasidan h’uquq bunday mulk joylashgan

davlat qonunchiligi bilan aniqlanadi.

d) ishonchnomaning shakli va amal qilish muddati mazkur ishonchnoma berilgan davlat

qonunchiligi bilan aniqlanadi.

e) bitim bo’yicha taraflarning h’uquq va majburiyatlari mazkur bitim tuzilgan makon

qonunchchiligi bilan aniqlanadi, agar bitimda o’zga narsa nazarda tutilmagan bo’lsa.

j) zarar etkazish oqibatida tarafarning kelib chiqqan h’uquq va majburiyatlari etkazilgan

zarani qoplash bo’yicha talablarni kelib chiqishga asos bo’lgan h’arakat eki h’olat vujudga

kelgan davlat qonunchiligi qo’llaniladi.

Agar etkazilgan zararni qoplash bo’yicha talablarni kelib g’iqishiga asos bo’lgan h’arakat

eki h’olat nizo ko’rilaetgan joy qonunchiligi bo’yicha etkazilgan zarani qoplash bo’yicha

talablarni eklib chiqishga asos bo’lgan h’arakat eki h’olat noqonuniy bo’lmasa ushbu

qonunchilik qo’llanilmaydi.

z) davo muddati bo’yicha masalalar tegishli munosabatlarni tartibga solish uchun

qo’llanilidigan davlat qonunchiligiga asosan h’al etiladi.

Nizoni ko’rib chiqishda chet davlat h’uquqi normalarini qo’llash zaruriyati tugilgan

h’ollarda, Xo’jalik sudi mazkur davlat qonunchiligida tegishli h’uquqiy normalarning

mavjudligini aniqlashi lozim. Agar tegishli h’uquq normalari avjud bo’lsa. Xo’jalik sudi ularning

mazmuni va anosini (h’uquq normalarini sharh’lash), shuningdek ularni tegishli davlatda

qo’llanishi amalietini aniqlab olishi lozim.

Sud h’ujjatlarining majburiyligi

Xo’jalik sudi h’al qiluv qarori, ajrim, qaror, sud bo’yrug’i shaklidagi sud h’ujjatlarini

qabul qiladi. Sudning qonuniy kuchga kirgan h’ujjatni barcha davlat organlari, fuqarolarning

o’zini-o’zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar,

mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiy bo’lib, O’zbekiston Respublikasining butun

h’ududida ijro etilishi shart.

Xo’jalik sudi qabul qilgan sud h’ujjatlarini bajarmaslik Xo’jalik protsessual Kodeksda va

boshqa qonunlarda belgilangan javobgarlikka sabab bo’ladi.

Konstitutsiyaning 114-moddasida sud h’okimiyati h’ujjatlarning h’amma uchun

majburiyligi h’aqidagi qoidalarni to’ldiradi va konkretlashtiradi.

İqtisodiet soh’asidagi yuzaga kelgan nizolarni va boshqa ishlarni ko’rib chiiqsh va h’al

etishda Xo’jalik sudi, tomonlarning buzilgan h’uquqlarini h’imoya qiluvchi va Xo’jalik ishlarini

yuritishning h’uquqbuzarlikni oldini olish vazifalarini amalga oshiruvchi sud h’ujjatlarini qabul

qiladi.

Birinchi instantsiya sudi h’al qiluv qarori va ajrim qabul qiladi h’amda sud bo’yrug’ini

chiqradi. Apelletsiya va kassatsiya instantsiyasi sudlari qaror va ajrim, Oliy Xo’jalik sudi

Raesati esa qaror qabul qiladi.

Xo’jalik sudining tarkibi

Xo’jalik sudlarida birinchi instantsiya bo’yicha ishlar sudyaning yakka o’zi tomonidan,

O’zbekiston Respublikasi oliy Xo’jalik sudida esa uch nafar sudyadan iborat tarkibda ko’riladi.

Sud raisining qarori bilan h’ar qanday ish h’ayatda ko’rilishi mumkin. Apellyatsiya,

kassatsiya, nazorat instantsiyalarida barcha ishlar Xo’jalik sudi tomonidan h’ayatda ko’riladi.

İsh h’ayatda ko’rilaetganda sudning tarkibi uch eki ndan ortiq toq nafar sudyadan iborat bo’lishi

kerak. İshni ko’rish joyda h’ama sudyalar teng-h’uquqlardan foydalanadilar. Xo’jalik protsessual

Kodeksga muvofiq sudyaga ishni va ayrim masalalarni yakka tartibdagi h’al qilish h’uquqi

berilgan bo’lsa, u Xo’jalik sudi nomidan h’arakat qiladi.

Xo’jalik sudida masalalarni h’al qilish tartibi

Xo’jalik sudida ish h’ayatda ko’rilaetganda va h’al qilinaetganda kelib chiqadigan

masalalar sudyalarning ko’pchilik ovozi bilan h’al qilinadi. Sudyalardan birontasi ovoz

berishdan bertaraf qolishga h’aqli emas. Majlisga raislik qiluvchi h’ammadan keyin ovoz beradi.

Boshqa sudyalarning qaroriga qo’shilmagan sudya bu qarorga imzo chekishga h’aqli.

Aloh’ida fikr ishga qo’shib qo’yiladi, lekin elon qilinmaydi. İshda ishtirok etuvchi shaxslar

sudyaning aloh’ida fikri bilan tanishtirilmaydilar.

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 16-moddasida ko’zda tutilgan Xo’jalik sudida masalalrni

h’ayatda ko’rish va h’al qilishda kelib chiqadigan masalalarni h’al etish yo’rig’i sudyalar

mustaqilligi va ular h’uquqi tengligining kafolati h’isoblanadi h’amda h’ar bir sudyaning o’z

fikrini ifoda qilishi uchun shart-sharoitni tainlaydi. İshni ko’rib chiiqshda yuzaga kelgan

masalalarni h’al qilishda chiqariladigan sud aktlari ishni ko’rishda qatnashaetgaan sudyalarning

ko’pchilik ovozi bilan qabul qilinadi.

Sudyalardan birontasi ovoz berishda betaraf qolishga h’aqli emas. Bu qoida sudyaga

G’sudlar tug’risidaG’gi Qonunda yuklangan vakolatlardan-odil sudlovni amalga oshirish bilan

bog’liq barcha masalalarni tah’lil qilish va bah’olashda faol qatnashish vakolatlaridan kelib

chiqadi.

Muayn ish bo’yicha o’taetgan sud majlisida sud qarori qabul qilinaetganda raislik

qiluvchi o’z fikrini oxirida aytadi va h’amadan keyin ovoz beradi. Ushbu tartib muayyan ishni

ko’rib chiqishda sudyaga qanday shaklda bo’lmasin, tasir qilishga yo’l qo’ymaslikka yana bir

kafolatdir G’Sudlar tug’risidaG’gi Qonunning 49-moddasi.

İshni ko’rish qatnashgan h’ar bir sudya sd qaroriga imzo chekishga majbur. Biron-bir

sudyaning imzosi yo’qligi sud qaroriga bekor qilishga asos bo’la oladi. Ko’pchilik qaroriga

qo’shilmagan sudya o’zining aloh’ida fikrini ezma ravishda baen qilishga h’aqli, unda sudya

aniq qilib, nimaga qo’shilolmasligini va bah’sli masalaning qanday echilishi tug’risidagi taklifini

ko’rsatadi.

Aloh’ida fikr bilan ishni ishtirok etuvchi tomonlar h’am, sud majlisida qatnashaetgan

fuqarolar h’am tanishtirilmaydilar. Aloh’ida fikr elon qilinmaydi. U ishga qo’shib qo’yiladi va

konvertda muh’rlangan h’olda saqlanadi.

Sudyani rad qilish

Sudya qo’yidagi h’ollarda ishni ko’rishda ishtirok etishi mumkin emas va u rad qilinishi

lozim.

1) ishda ishtirok etuvchi shaxslarning eki ular vakolatlarning qarindoshi bo’lsa;

2) shu ish ilgari ko’rilganida ekspert, tarjimon, prokuror, vakil eki guvoh’ sifatida ishtirok

etgan bo’lsa;

3) ishning pirovard natijasidan shaxsan. bevosita eki bilvosita manfaatdor bo’lsa exud

uning xolisligiga shubh’a tug’iruvchi boshqa h’olatlar mavjud bo’lsa.

İshni ko’raetgan Xo’jalik sudi tarkibiga bir-biriga qarindosh bo’lgan sudyalar kirishi

mumkin emas.

Xo’jalik sudlovi jaraenida sudyani rad qilish imkoniyati h’ar bir ishnining xolisona va

obektiv ko’rilishining muh’im kafolatlaridan biridir. Shuning uchun yangi kodeks, avvalgisidan

farqli o’laroq, sudyani rad qilish asoslarini aniq belgilab beradi.

Sudyani rad qilish uchun sudya ishda ishtirok etuvchi shaxslarning eki ular vakillarining

qarindoshi ekani fakti etarlidir. Xo’jalik Protsesual Kodeksda qarindoshlik darajasi

ko’rsatilmagani uchun, bunday h’ollarda oila h’uquqining qarindoshlik munosabatlarini

belgilovchi h’uquqiy meerlaridan kelib chiqish lozim.

Shuningdek, sudyaning ishni ko’rishda qatnashishga uning shu ish ilgari ko’rilganda

ekspert, tarjimon, prokuror, vakil eki guvoh’ sifatida ishtirok etganligi h’am to’siq h’isoblanadi.

Amalietda sudyaning rad etishda ko’p h’ollarda uning ishning pirvard natijasida shaxsan,

bilvosita eki bevosita manfaatdorligi eki uning xolisligiga shubh’a tug’ilganligi h’isoblanadi.

Sudyaning tug’ridan-tug’ri manfaatdorligi ushbu ishni uning uchinchi shaxs sifatida qatnashish

h’uquqi bo’lganida eki ishni h’al qilinishida sudyaning qarindoshlari manfaatdor ekanligi

h’olatlarida ko’rinadi.

Boshqa h’olatlar kelganda, bular sudyaning ishda qatnashaetgan shaxslarning birontasi

bilan do’stona eki g’arazli munosabatlari singari vaziyatlar uning xolisligiga shubh’a tug’dirilishi

mumkin. Xo’jalik Protsesual Kodeksning 17-moddasining ikkinchi qismi ishni ko’raetgan

Xo’jalik sudi tarkibiga bir-biriga qarindosh bo’lgan sudyalar kirishini taqiqlaydi.

Prokuror, ekspert va tarjimonni rad qilish

Xo’jalik protsessual kodeks 17-moddasining 1 va 3 bandilarida ko’rsatilgan asoslarga

muvofiq prokuror, ekspert va tarjimon ishni ko’rishda ishtirok etishi mumkin emas va ular rad

qilinishi lozim.

Bundan tashqari ekspertni rad qilish uchun qo’yidagilar asos bo’ladi.

1) uning ishda ishtirok etuvchi shaxsdar eki ularning vakillariga ishni ko’rish paytida eki

o’tmishda xizmat vazifasi yuzasidan eki boshqa tomonidan qaram bo’lganligi;

2) u o’tazgan taftish materiallari Xo’jalik sudiga murojaat qilish uchun asos bo’lib xizmat

qilgan eki ishni ko’rishda ularda foydalanaetgan bo’lsa.

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 17-moddasining 1, 3-bandlarida sudyani rad qilish uchun

keltirilgan asoslar prokuror, ekspert va tarjimonga h’am taalluqlidir.

Prokuror barcha ishlar bo’yicha Xo’jalik sudlari majlislarida qatnashish h’uquqiga ega.

Prokuror sudyalarning mustaqilliga, faqat qonunga bo’ysunishi tamoyiliga qatiy rioya qilishi,

o’z faoliyati bilan odil sudlovni amalga oshirishga xizmat qilishi lozim. Ushbu majburiyatlarning

bajarilishi prokuror va ishda ishtirok etaetgan shaxslar (vakillar) o’zaro qarindosh bo’lganda eki

ishning echimidan prokuror manfaatdor bo’lganda eh’ud uning xolisligiga shubh’a tug’diruvchi

boshqa h’olatlar mavjud bo’lganda mumkin emas.

Tarjimon sud jaraenida texnik majburiyatni bajaradi. sud va uning qatnashchchilariga

muloqotda bir-birlarini tushunishglariga erdam beradi. Tortishuv jaraenida tomonlar o’z

majburiyatlarini bajarishlari, ish bo’yicha keltirilaetgan dalillarning sifatli tah’lil qilinishi

tarjimaning tug’ri va aniqligiga bog’liq. shuning uchun tarjimon mazkur asoslarga ko’rarad

qilinishi mumkin.

Ekspert-sudda ishni ko’rish uchun zarur bo’lgan maxsus malakaga eag shaxslar. Ekspert

h’ulosasi Xo’jalik sudi qarorining tug’ri chchiqarilishi uchun ko’pincha h’al qiluvchi

ah’amiyatga egadir. shuning uchun ekspertning xolisligi, obektivligi shubh’adan h’oli bo’lishi

shart.

Ekspert aloh’ida o’rnini h’isobga olgan h’olda sharh’lanaetgan modda uni rad qilish

uchun shu moddaning birinchi qismida ko’rsatilgandan boshqa qo’shimcha asoslarlani h’am

belgilaydi. Ekspertning xizmat qaramligi uning ishda ishtirok etuvchi shaxslar eki ularning

vakillariga ishni ko’rish paytida eki o’tmishda xizmat vazifasi yuzasidan bo’ysunuvchi eki

nazorat ostida bo’lganligi bo’lishi mumkin. Boshqacha ko’rinishdagi qaramlik shartnomaviy eki

shartnoma munosabati bilan bog’liq, bo’lmagan boshqa aloqalarda ko’rinishi mumkin.

Ekspert nizo h’olatlar bo’yicha taftishchi sifatida (tekshiruvchi) jalb qilingan bo’lib,

tekshirish h’ujjatlari esa ishni ko’rishda foydalanilaetgan h’ollarda h’am, u ishni ko’rishgda

qatnashishi mumkin emas.

Yuqorida sanab o’tilgan ekspertning ishni ko’rishda qatnashishiga to’siq bo’ladigan

h’olatlardan tashqari, shuni h’am nazarda tutish kerakki, ekspert zimmasiga yuklatilgan vazifani

bajarish uchun zarr bilimlarga ega bo’lmasa, xulosa berishdan voz kechishga h’aqlidir.

İshni ko’rishda sudyaning takror ishtirok etishiga

yo’l qo’yilmasligi

İshni ko’rishda ishtirok etgan sudya shu ishni boshqa instantsiya sudida ko’rishda ishtirok

eitishi mumkin emas. Biron bir instantsiyada ish ko’rishda ishtirok etgan sudya, ishni o’sha

instantsiyada takror ko’rishda ishtirok etishi mumkin emas, yangi ochilgan h’olatlar bo’yicha

ishlarni ko’rish h’ollari bundan mustasno.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 19-moddasi qoidasi-ishni ko’rishda sudyaning takror

ishtirok eitishiga yo’l qo’ymaslik-odil sudlovning muh’im tayoyillaridan birini amalga oshiradi.

Sudyaning ishni ko’rishda takror ishtirok etishi salbiy oqibatlarga olib kkelishi mumkin.

İshni bir marta avval ko’rgan sudyada masalaning moh’iyatiga nisbatan allaqachon shakllangan

muayyan fikr bo’ladiki, bu h’olat ishni keyingi ko’rib h’al qilishda tasir ko’rsatish mumkin.

Bundan tashqari yuqori instantsiya ko’rsatmalarining bajarilishi ko’pincha bekor qilingan

qilingan qarorga teskari sud qarori chiqarish zaruratini keltirib chiqaradi. bu esa sudyaning

obro’siga malum miqdorda salbiy tasir ko’rsatadi.

XPK 19-moddasining 1-qismiga ko’ra ishni ko’rishda ishtirok etgan sudya shu ishni

boshqa instantsiya sudida ko’rishda ishtirok etishi mumkin emas. Ushbu qoida Qoraqalpog’iston

Respublikasi, viloyatlar va Tashkent shah’ar sudlari uchun amaliy ah’amitga ega, chunki

amalietdagi sudlov tizimiga muvofiq birinchi va apllyatsiya sudi instantsiyalari ayni shu

sudyalardan tuziladi.

XPK 19-moddasi 2-qismiga binoan biron-bir instantsiyada ishni ko’rishda ishtirok etgan

sudya ishni usha instantsiyada takror ko’rishda ishtirok etishi mumkin emas, yangi ochilgan

h’olatlar bo’yicha ishlarni ko’rish h’ollari mustasnodir.

Rad qilish h’aqidagi ariza berish

Xo’jalik protsessual Kodeksning 17 va 18 moddalarida ko’rsatilgan h’ollar mavjud

bo’lsa, sudya, prokuror, ekspert, tarjimon o’zini o’zi rad qilish h’aqida ariza berishlari shart.

İshda ishtirok etuvchi shaxslar h’amshu asoslarg ko’ra rad qilish h’aqida ariza berishlari

mumkin.

Rad qilish h’aqidagi arz asoslantirilgan bo’lishi h’amda ish mazmunan ko’rilishidan

oldin malum qilinishi lozim. İsh ko’rilaetgan paytida rad qilish h’aqida arz qilishga rad qilish

uchun asoslar Xo’jalik sudiga eki rad qilish h’aqida arz qilinaetgan shaxsga ishni ko’rish boshlab

yuborilgandan keyin malum bo’lib qolgan h’ollardagina yo’l qo’yiladi.

Sudyaning rad qilishga asos bo’lidigan h’olatlar sd muh’okamasi boshlangunicha malum

bo’lishi mumkin. Bunday paytda bu h’olatlar shu ish bo’yicha sudlov tarkibini belgilashda

h’isobga olinsa, sudyani rad qilish masalasi, qayd etilgan boshqa shaxslarning rad qilish kabi,

sharh’lanaetgan modda qoidalari bo’yicha h’al qilinadi.

XPK ning 20-moddasi 1-qismida qayd etilgan shaxslarni rad etish h’aqida ishda ishtirok

etuvchi h’ar qanday shaxs ariza berishi mumkin. Xo’jalik protsessual kodeksning 17 va 18

moddalarida ko’rsatilgan h’olatlar mavjud bo’lsa, sudya, prokuror, ekspert tarjimon o’zini-o’zi

rad qilish h’aqida ariza berishlari shart.

Qonun ushbu majburiyatni yuklar ekan, yuqorida zikr etilgan shaxslar qaysi h’olatlar

ishda qatnasha olmasliklarini bildirdilar, degan ishondan kelib chiqadi. İshda ishtirok etuvchilar

bu h’olatlarni h’ar doim h’am bila olmasliklari mumkin.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 126-moddasiga binoan, Xo’jalik sudi majlisini ochar

ekan, raislik qiluvchi sud tarkibini elon qiladi, prokuror, ekspert, tarjimon sifatida kimlar

qatnashaetganligini xabar qiladi va ishda qatnashaetgan shaxslarga ularning rad qilish h’uquqini

tushuntiradi.

Rad qilish eki o’zini-o’zi rad qilish h’aqidagi ariza asoslantirilgan bo’lishi kerak. Sudyani

eki boshqa shaxslarni rad qilish h’aqidagi quruq gap bilanaytilgan, tegishli asoslar bilan

tasdiqlanmagan talablar qondirilmmaydi. shu bilan birga rad qilish h’aqidagi h’ar qanday ariza

diqqat bilan o’rganilishi va bu h’aqda tegishli ajrim qabul qilinishi lozim.

Rad qilish tug’risidagi arizani h’al qilish tartibi

Rad qilish tug’risida arz qilingan taqdirda, Xo’jalik sudi ishda ishtirok etuvchi

shaxslarning fikrini eshitishi, shuningdek agar rad qilinishi talab etilaetgan shaxs tushuntirish

berishni h’oh’lasa, uni eshitish kerak.

İshni yakka o’zi ko’raetgan sudyani rad qilish masalasini Xo’jalik sudining raisi eki sud

h’ayatining raisi h’al qiladi.

İsh h’ayatda ko’rilaetganda sudyani rad qilish tug’risidai masala rad qilinishi talab

etilaetgan sudyaning ishtirokisiz qolgan sudyalar tomonidan h’al qilinadi. Rad qilishni eqalab va

unga qarshi tomonidan ah’l qilinadi. Rad qilishni eqalab va unga qarshi berilgan ovozlar soni

teng bo’lib qolsa, sudya rad qilingan h’isobanadi.

Bir necha sudyani eki ishni kuraetgan sud tarkibini butunlay rad qilish masalasi shu

sudning to’liq tarkibida, oddiy ko’pchilik ovoz bilan h’al qilinadi.

Prokuror, ekspert va tarjimonni rad qilish masalasini ishni kuraetgan sud h’al qiladi. Rad

qilish masalasini ko’rish natijasini ko’rish bo’yicha ajrim chiqariladi.

Rad qilish va o’z-o’zini rad qilish h’aqidagi ariza Xo’jalik sudi majlisi uchun beliganlan

barcha qoidadarga rioya qilgan h’olda muh’okama qilinadi. Munozara tamoyillariga ko’ra ishda

ishtirok etuvchi shaxslar rad qilish eki o’z-o’zini rad qilish h’aqidagi arizaga o’z fikrlarini

bildirishlari mumkin. Rad qilinaetgan shaxs rad qilish bo’yicha o’z tushuntirishini berishi

mumkin (amo bunga majbur emas).

Mazkur moddada rad qilish eki o’z-o’zini rad qilish arizasini h’al qiluvchi sud tarkibi

aniq belgilangan. Xo’jalik sudining rad qilish, o’z-o’zini rad qilish arizasini qanoatlantirish eki

qanoatlantirmaslik h’aqidagi ajrimi aloh’ida xonada qabul qilinadi va uning ustidan shikot

qilinmaydi.

Rad qilish, o’z-o’zini rad qilish h’aqidagi arizaga asos bo’lgan, asos etiborga olinmagan

h’olatlar manfaatdor shaxslar tomonidan ish bo’yicha sud qarori ustidan beriladigan shikoyatda

baen etilishi mumkin.

Rad qilish tug’risidagi arizani qanoatlantirish

oqibatlari

Sudya eki bir necha sudyalar eh’ud butun sud tarkibi rad qilingan taqdirda ish o’sha

sudda, biroq boshqa tarkibda ko’riladi. Agar rad qilishni qanoatlantirish natijasida ishni o’sha

Xo’jalik sudida ko’rish uchun sudning yangi tarkibini tuzish mumkin bo’lmasa, ish boshqa

Xo’jalik sudiga o’tkazilishi lozim.

Sudyani rad qilish (o’z-o’zini rad qilish) h’aqidagi ariza qanoatlantirilgandan so’ng ushbu

ishni ko’rib chiqish uchun yangi sud tarkibini tuzish zarurati aydo bo’ladi. Yangi tarib h’aqidagi

masalani o’sha Xo’jalik sudining raisi h’al qiladi. G’Sudlar tug’risidaG’gi Qonunning 54-59

moddalari. Sudning yangi tarkibi ishni ko’rishni yangidan boshlaydi.

Agar rad qilishni qanaotlantirish natijasida ishni o’sha Xo’jalik sudida ko’rish uchun

sudning yangi tarkibini tuzish imkoniyati bo’lmasa, ish boshqa Xo’jalik sudiga o’tkaziladi. Bu

h’olda G’sudlar tug’risidaG’gi Qonunning 54-moddasiga binoan Oliy Xo’jalik sudi Raisning

ruxsati so’raladi. Shundan so’ng ishni boshqa Xo’jalik sudiga ko’rib chiqish uchun berish

h’aqidagi ajrim chiqariladi.

Sudga taaluqli ishlar

Xo’jalik sudiga qo’yidagi ishlar taalluqlidir:

1) iqtisodiet soh’asida yuridik shaxslar (bundan buen matnda tashkilotlar deb yuritiladi),

yuridik shaxs tuzmagan h’alda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiraetgan va yakka tartibdagi

tadbirkor maqoini qonunda belgilangan tarzda olgan fuqarolar o’rtasidagi (bundan buen matnda

fuqarolar deb yuritiladi) fuqaroviy, mamuriy va boshqa h’uquqiy munosabatlardan kelib

chiqadigan nizolarga doir ishdir;

2) iqtisodiet soh’asida tashkilotlar va fuqarolarning h’uquqlari vujudga kelish, o’zgarish

eki bekor bo’lish uchun ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarni aniqlash (bundan buen matnda yuridik

ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarni aniqlash deb yuritiladi) tug’risdagi ishlar;

3) tashkilotlar va fuqarolarning bankrotligi tug’risidagi ishglar.

Qonun bilan Xo’jalik sudiga taalluqli ishlar jumlasiga boshqa ishlar h’am kiritilishi

mumkin.

Xo’jalik sudi o’ziga taalluqli ishlar, agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro

shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa. tadbirkorlik faoliyatini amalga

oshiraetgan O’zbekiston Respublikasi tashkilotlar va fuqarolari, shuningdek chet el tashkilotlari,

chet el investitsiyalari ishtirokidagi tashkilotlar, xalqaro tashkilotlar, chet el fuqaroligi bo’lmagan

shaxslar ishtirokida kuradi.

O’zaro bog’liq bo’lib, bazilari Xo’jalik sudiga, boshqalari esa umumiy sudga taalluqli

bo’lgan bir necha talab birlashtirilgan taqdirda, h’amma talablar umumiy sudda ko’rilishi kerak.

Xo’jalik sudi sud h’okimiyatining tarmog’i sifatida qonun bilan uning vakolat doirasiga

kiritilgan, yani unga tegishli bo’lgan h’uquqqa dir nizolarni va boshqa ishlarni ko’rib chiqadi.

Agar ish Xo’jalik sudida ko’rish uchun tegishli bo’lmasa. sudya davo arizasini qabul

qilishni rad etishi (Xo’jalik Protsessual Kodeks 117-moddasining 1-qismi) sud esa notug’ri qabul

qilingan davo arizasi bo’yicha ko’zg’atilgan ishni tugatish lozim. İshlarni sudga taalluqliligini

belgilashda xatoga yo’l qo’yish aslo mumkin emas, chunki bu bazi h’olatlarda nizoni ah’l

extishdan asossiz bosh tortishga, yani odil sudlovni inkor etishga teng h’arakatga olib kelsa,

boshqa h’ollarda tashkilotlar va fuqoralarning h’uquq va manfaatlarini h’imoya qilishning

kechikishiga olib keladi.

İshlarning sudga taalluqliligi qonunlar va boshqa qonunchilik h’ujjatlari bilan beligalb

qo’yiladi. Ammo yuridik ishlar anchat turli-tumandir, shuning uchun qonunda h’ar bir h’uquq

tug’risidagi nizoning sudga taalluqliligi h’aqida tugal ko’rsatmalar berib chiqishning iloji yo’q,

shuning uchun sharah’lanaetgan moddada ishlarning Xo’jalik sudlariga taalluqldiligiga doir

umumiy qoidalar belgilangan.

Umumiy qoidalar asosiga yuridik ishlarning Xo’jalik sudiga taalluqliligining uch belgisi

qo’yilgan. nizolar yuzaga keladigan soh’a, nizoli h’uquqiy munosabatlarning xarakteri va uning

subektlik tarkibi.

İqtisodiy soh’a tushunchasi juda kengdir, uning mazmuni esa qonunchilikda aniq ochib

berilmagan. Ammo, O’zbekiston iqtisodiet bozor munosabatlarini rivojlantirishga

yo’naltirilganligi va bu soh’ada Konstitutsiyaning 53-moddasida elon qilingan iqtisodiy faoliyat,

tadbirkorlik erkinligi amalga oshirilaetganini h’isobga olib.

Aytish mumkinki, bu soh’a iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlikdir. aynan iqtisodiy faoliyat

soh’asi va tadkbirkorlik Xo’jalik sudlari va umumiy yurisdiktsiya sudlari vakolatini chegaralab

turuvchi etakchi belgidir. aynan shu jih’at Xo’jalik sudlari ixtisoslashuvining asosida etadi.

Xo’jalik sudi tomonidan h’al etiladigan nizolar

Xo’jalik sudi qo’yidagilarni h’al etadi:

1) tuzilish nazarda tutilgan shartnoma moddasidan kelib chiqqan kelishmovchiliklar eki

shartnoma yuzasidan kelib chiqqan bo’lib, h’al etish uchun Xo’jalik sudiga topshirish h’aqida

taraflar o’zaro kelishgan ixtiloflar;

2) shartnoma shartlarini o’zgartirish eki shartnomani bekor qilish h’aqidagi nizolar;

3) mulk h’uquqini tan olish tug’risidagi nizolar;

4) majburiyatlar bajarmaganligi eki tegishli darajada bajarmaganligi tug’risidagi nizolar;

5) mulkdor eki mulkning boshqa qonuniy egasi tomonidan mol-mulki boshqa shasxning

qonunsiz egaligidan talab qilib olish tug’risidagi nizolar;

6) mulkdorning eki mol-mulkning boshqa qonnuiy egasining h’uquqlari egalik qilishdan

mah’rum etish bilan bog’liq bo’lmagan h’alda buzilganligi tug’risidagi nizolar;

7) etkazilgan zararni qoplash tug’risidagi nizolar;

8) shan, qadr-qimmat va ishchanglik obro’sini h’imoya qilish tug’risidagi nizolar;

9) davlat organlari va fuqarolar o’zini o’zi boshqarish organlarining qonun h’ujjatlariga

muvofiq bo’lmagan, tashkilotlar va fuqarolarning h’uquqlari va qonun bilan qo’riqlanadigan

manfaatlarini buzadigan h’ujjatlarini (butunlay eki qisman) h’aqiqiy emas deb topish tug’risidagi

nizolar;

10) undirish so’zsiz (aktseptsiz) tartibda amalga oshiriladigan ijro h’ujjatini eki boshqa

h’ujjatni ijro etilishi mumkin emas deb topish tug’risidagi nizolar;

11) davlat ro’yxatiiga olishni rad etganlik eki belgilangan muddatda davlat ro’yxatiga

olishdan bosh tortganlik ustidan berilgan shikoyat;

12) agar qonunda so’zsiz (aktseptsiz) tartibda jarima undirilishi nazarda tutilmagan

bo’lsa, tekshiruv u vazifalarini amalga oshiruvchi davlat organlari tomonidan tashkilotlar va

fuqarolardan jarimalar undirish tug’risidagi nizolar;

13) tekshiruv vazifalarini amalga oshiruvchi organlar tomonidan qonun h’ujjatlarining

talablari buzgan h’olda so’zsiz (aktseptsiz) tartibda h’isobdan chiqargan pul mablag’larini

byudjetdan qaytarish tug’risidagi nizolar.

Xo’jalik sudi o’zining vakolati doirasiga kiritilgan boshqa nizolarni h’am h’al qiladi.

Xo’jalik protsessual kodeksning 24-moddasida Xo’jalik sudi h’al qiladigan, iqtisodiy

munosabatda paydo bo’ladigan, nizolar ro’yxati berilgan. Bu ro’yxat tugallangan

h’isoblanmaydi. G’O’zbekiston Respublikasining Xo’jalik protsessual kodeksini amalga kiritish

bilan bog’liq masallar h’aqidaG’gi Oliy Xo’jalik sudi Plenumining 68-qarorida G’XPK ning 23

va 24-modalariga binoan bu moddalarda qayd etilganidan tashqari, boshqa ishlar h’am Xo’jalik

sudi taalluqligiga kiritilishi mumkinG’ deb takidlanadi. Biroq, Oliy Majlis tomonidan tegishli

o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritilgunga qadar Xo’jalik sudi vakolatidan unga tegishli

ishlarni olib qo’yish qonunga tug’ri kelmaydi.

Shartnoma bo’yicha kelishmovchiliklar h’aqidagi nizolar (shartnoma tuzilishi bilan

bog’liq kelib chiqqan kelishmovchiliklar) XPK ning 24-moddasi birinchi bindida ko’rsatilgan

ikki shartning biri mavjud bo’lsa yani shartnoma tuzish qonun bo’yicha belgilangan bo’lsa eki

taraflar kelishuvida shartnomani tuzish bo’yicha kelib chiqqan kelishmovchilikni h’al etish

uchun Xo’jalik sudiga murojaat etish ko’rsatilgan bo’lsa Xo’jalik sudiga taalluqli bo’ladi. Bu

qoida fuqarolik qonunchiligida nazarda tutilgan shartnoma erkinligi tamoyilidan kelib chiqadi.

Qonunga ko’ra shartnoma tuzish tomonlarning biri uchun majburiy xarakterga ega

bo’lganidagina shartnoma oldi nizolari Xo’jalik sudi tomonidan ko’rib chiqaladi.

Masalan, FK ning 358-moddasi xaridorga kerakli mollarni etkazib berish eki boshqa

tegishli xizmatlarni amalga oshirish imkoniyati mavjud bo’lsa korxona tomonidan shartnoma

tuzishni rad etilishiga yo’l qo’ymaydi. Fuqarolik kodeksining 361-moddasida binoan shartnoma

tuzish majburiyligi dastlabki kelishuv asosida aniqlab olinadi.

Tomonlar shartnoma bo’yicha o’zlarning o’zaro kelishmovchiliklarini Xo’jalik sudiga

topshirish h’aqidagi tomonlar kkelishuviga kelgan h’ollarda h’am shartnoma oldi nizosi Xo’jalik

sudida ko’rib chiqiladi.

Bunday roziliklar turli xil shakllarda ifoda etilishi mumkin, masalan, xat, telegrammalar,

faks, teletyap va aloqaning boshqa vositalari orqali. Agar davogar o’z davo arizasida nizoni

xo’jilik sudida ko’rib chiqilishi tug’risida javobgar bilan og’zaki kkelishuvga kelishganligini

ko’rsatgan bo’lsa, sudya davo arizasini qabul qiladi, biroq ish sudda ko’rib chiqilishi uchun

tayerlanaetgan paytda tomonlardan ezma ravishda kkelishuvni talab qiladi.

Nizolarni h’al etishini h’akamlar sudiga

topshirish

Fuqarolik h’uquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan eki kelib chiqishi mumkin

bo’lgan h’amda xo’jilik sudiga taalluqli bo’lgan nizo taraflarning kkelishuviga binoan, Xo’jalik

sudi qaror chiqargunga qadar h’akamlar sudiga ko’rish uchun topshirilishi mumkin.

Fuqarolik kodeksining 10-moddasiga asosan fuqarolik h’uquqlari protsessual qonunlar

eki shartnomada belgilab qo’yilganidek. ishlar qaysi sudga taalluqli bo’lishiga qarab, sud,

Xo’jalik sudi eki h’akamlar sudi toomnidan h’imoya qilinadi. Bundan h’uquqni h’akamlik

sudida h’imoya qilinishi davlat sudlariga nisbatan G’alternativG’ formada h’imoya qilish

sifatida qaralishi kelib chiqadi.

Hakamlik sudlari ikki turda, bir martalik, yani aniq bir ishni ko’rish uchun, va doimiy

faoliyat ko’rsatish uchun tashkil etiladi.

Hakamlik sudi tug’risidagi nizomga muvofiq (1963 yildagi FPKga 3-son ilova)

O’zbekistonda faqat fuqarolar ishtirokida umumiy yurisdiktsiya sudlariga taalluqli bo’lgan

ishlarni ko’rish maqsadida bir martalik h’akamlik sudlari tashkil etilishi mumkin. İqtisodiy

soh’adagi nizolarni h’al qilish uchun h’akamlik sudlari (bir martalik h’am, doimiy faoliyat

ko’rsatuvchi h’am) mavjud emas, chunki ularning faoliyatini tartibga soluvchi qonunchilik akti

h’ozircha qabul qilinmagan.

Xorijda chet el va mah’alliy tadbirkorlar o’rtasidagi tijorat nizolari h’akamlik qilishni

milliy qonunchilik h’aqidagi ishlar bo’yichcha va Xalqaro savdo-sotiq h’uquqi bo’yicha BMT

Komissiyasi h’ujjatlari (YuNSİTRAL)-G’Xalqaro tijorat abritaji tug’risidagiG’ YuNSİTRAL

Namunaviy qonuni va YuNSİTRAL Arbitraj organlari amalga oshiradi.

O’zbekiston Respublikassi Oliy Majlisining 1995 yil 22 dekabrdagi qarori bilan bizning

davlatitmiz 1958 yil 10 iyundagi G’Xorijiy mamlakatlar h’akamlik qarorlarini etirof etish va ijro

etish tug’risidaG’gi Nyu-York Konventsiyaga qo’shilgan.

Ushbu Konventsiyaning 2-moddasida h’ar bir ah’dlashuvchi davlat taraflarning abritaj

muxokamasining predmeti bo’lishi mumkin bo’lgan aniq bir shartnomaviy eki boshqa h’uquqiy

munosabatdan kelib chiqqan eh’ud kelib chiqishi mumkin bo’lgan barcha eki bazi nizolarni

arbitajga berish majburiyati ko’rsatilgan ezma bitimni tan oladi, deb ko’rsatilgan.

Sharh’lanaetgan modda shu nafaqat Xo’jalik sudi ish yurituvga qabul qilinishidan oldin,

balki birinchi instantsiya sudi ish yuritishning istagan bosqichida h’am h’attoki, qaror qabl

qilingunga qadar h’am tomonlar ishni h’akamlik suiga berish tug’risida bitim tuzilishi

mumkinligi imkoniyatini nazarda tutadi.

İshlarning sudlovga tegishliligi

Xo’jalik sudiga taalluqli ishlar Qoraqalplog’iston Respublikasi. viloyatlar, Toshkent

shah’ar Xo’jalik sudlari tomonidan ko’riladi, O’zbekiston Respublikasi Oliy Xo’jalik sudiga

sudloviga tegishli ishlar bundan mustasno.

Oliy Xo’jalik sudi qo’yidagilarni ko’radi.

-respublika boshqaruv organlari bilan vakillik va ijroya h’okimiyati mah’alliy organlari

o’rtasidagi iqtisodiy bitimlardan kelib chiqadigan nizolar;

-h’okimiyat oliy organlarining normativ h’arakterga ega bo’lmagan h’ujjatlarini

(butunlay eki qisman) h’aqiqiy emas deb toish tug’risidagi ishlar.

Oliy Xo’jalik sudi aloh’ida h’olatlarni etirborga olgan h’olda h’ar qanday ishni istalgan

Xo’jalik sudidan olib qo’yish va uni birinchi instantsiya bo’yicha o’zining ish yuritishga qabul

qilishga ishni bir Xo’jalik sudidan boshqasiga o’tkazishga h’aqli.

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga (11-modda) va O’zbekiston

Respublikasining G’Sudlar tug’risidaG’gi Qonuniga (III-bo’lim) muvofiq iqtisodiet soh’asida va

uni boshqarishda yuzaga keladigan nizolarni h’al qilish Oliy Xo’jalik sudi, Qoraqalpog’iston

Respublikasi Xo’jalik sudi. vildoyatlar va toshkent shah’ar Xo’jalik sudlari toonidan amalga

oshiriladi. Ushbu sudlarning h’ar biri qonun bilan uning vakolotiga berilgan, yani uning

sudloviga tegishli bo’lgan ishlarni ko’rishga h’aqlidir.

Xo’jalik sudlari va boshqa idoralarning vakolatini chchegaralovchi sudga taalluqlilikdan

farqli o’laroq, sudlovga tegishlilik Xo’jalik sudlari, ularning turli bo’g’inlari, Xo’jalik sudlari

tizimi ichidagi og’onalar o’rtasidagi vakolatlarni chegaralaydi.

Sudlovga tegishlilikni ikita turini farqlashadi, h’ududiy va turiga sudloagp tegishlilik.

Turiga ko’ra sudlovga tegishlilik erdamida turli darajadagi (bo’g’indagi) Xo’jalik sudlarining

vakolatlari chegaralanadi. bu h’ar bir pog’ona vakolat doirasiga nizoning predmetiga ko’ra

malum turdagi ishlarni kiritish bilan amalga oshiriladi.

Hududiy sudlovga tegishlilik qoidalari (XPK ning 27-31 moddalar) bir pog’onadagi

sudlardan qaysi muayyan Xo’jalik sudi u eki bu ishni ko’ra olishi mumkinligini belgilash

imkoniyati beradi.

XPK ning 26-moddasi 1-qismida turiga ko’ra sudlovga tegishlilikning umumiy qoidasi

ifodalangan bo’lib, unga ko’ra Xo’jalik sudiga taalluqli bo’lgan ishlar viloyatlar Xo’jalik sudlari

(Qoraqalpog’iston Respublikasi, Toshkent shah’ri) tomonidan ko’rib chiqiladi. Bundan kelib

chiqadiki viloyatlar sudlari (Qoraqalpog’iston Respublikasi, Toshkent shah’ri) Xo’jalik sudlari

tizimining asosiy, bosh bo’g’ini, o’z sudlovlariga taalluqli bo’lgan turli ishtirok etuvchilarni

tashkil etadigan barcha toifa ishlarni birinchi instantsiyada ko’rib chiqadi. Oliy Xo’jalik sudi

sudloviga tegishli bo’lgan ishlar bundan mustasno.

Davoni javobgar joylashgan joyda

taqdim etish

Davolar javobgar joylashgan joydvagi Xo’jalik sudiga taqdim etiladi. Yuridik shaxsga

nisbatan uning aloh’ida bo’linmasi faoliyatidan kelib chiqadigan davolar aloh’ida bo’linma

joylashgan joyda taqdim etiladi.

XPK ning 27-32 moddalarida h’ududiy sudlvga tegishlilik qoidalari ifodalangan. bu

qoida lar bir pog’onadagi Xo’jalik sudlarini o’zaro vakolatilarini chegaralaydi, bunda u eki bu

Xo’jalik sudi yurisdiktsiyasining h’ududiy chegarlari h’isobga olinadi. Bu qoidalari erdamida u

eki bu muayyan ishni bir pog’onaadagi Xo’jalik sudlaridan aynan biri ko’rib chiqishga h’aqli

ekani belgilanadi.

Hududiy jih’atdan sudlovga tegishlilikni aniqlashda ishning h’arakteri h’am, nizoning

subekt tarkibi h’am muh’im emas. Hususan, bu qoidalarni qo’llash uchun javobgar shaxs

O’zbekiston Respublikasi fuqarosi eki h’orijiy shaxs ekani h’am ah’amiyatli emas, ularga h’am,

bularga h’am Xo’jalik sudlovida ish yuritishning umumiy qoilari teng tegishlidir (XK ning 221-

223-moddalari).

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 27-moddassi h’ududiy sudlovga tegishlilikning umumiy

qoidalarini belgilaydi. Unga muvofiq davogar javobgardan istisnolar 27-moddaning ikkinchi

qismida va Xo’jalik Protsessual Kodeksning 29-31-moddalarida nazarda tutilgan. Hududiy

sudlovga tegishlik qoidalarini qo’llashda shuni nazarda tutish kerakki, Fuqarolik kodeksining 46-

moddasi uchinchi qismiga muvofiq, yuridik shaxsning joylashgan joyi, agar tasis h’ujjatlarida

qonunga muvofiq tarzda boshqa narsa ko’zda tutilmagan bo’lmasa, uning davlat ro’yxatidan

o’tgan joyi deb belgilanadi.

Davogarning tanlishi bo’yicha sudlovga

tegishlilik

Turli erlarda joylashgan bir necha javobgarlarga nisbatan davogarning tanlashi bo’yicha

javobgarlarning biri joylashgan joydagi Xo’jalik sudiga taqdim etiladi.

Qaerdaligi nomalum bo’lgan javobgarga nisbatan davolar uning mol-mulki joylashgan

joydagi eki O’zbekiston Respublikasidagi malum bo’lgan oxirgi turar joydagi Xo’jalik sudiga

taqdim etilishi mumkin.

O’zbekiston Respublikasining tashiloti eki fuqarosi bo’lgan va ayni paytda boshqa davlat

h’ududida turgan javobgarlarga nissbatan davolar davogar joylashgan joydagi eki javobgarning

mol-mulki joylashgan joydagi Xo’jalik sudiga taqdim etilishi mumkin.

İjro etish joyi ko’rsatilgan shartnomadan kelib chiqadigan davolar shartnoma ijro

etiladigan joyda taqdim etilishi mumkin.

Davogarning tanlishi bo’yicha sudlovga tegishlilik muqobil sudlovga tegishlilikning

umumiy qoidalarini belgilaydi. Unga muvofiq davolar javobgardan istinolar 27-moddaning

ikkinchi qismida va Xo’jalik Protsessual Kodeksning 29-31-moddalarida nazarda tutilgan.

Hududiy sudlovga tegishli qoidalarini qo’llashda shuni nazarda tutish kerakki, Fuqarolik

kodeksining 46-modasi uchinchi qismiga muvofiq, yuridik shaxsning joylashgan joyi, agar tasis

h’ujjatlarida qonunga muvofiq tarzda boshqa narsa ko’zda tutilgan bo’lmasa, uning davlat

ro’yxatidan o’tgan joyi deb belgilanadi.

Davogarning tanlashi bo’yicha sudlovga

tegishlilik

Turli erdlarda joylashgan bir necha javobgarga nisbatan davolar davogarning tanlashi

bo’yicha javobgarlarning biri joylashgan joydagi Xo’jalik sudiga taqdim etiladi.

Qaerdaligi nomalum bo’lgan javobgarga nisbatan davolar uning mol-mulki joylashgan

joydagi eki O’zbekiston Resublikasidagi malum bo’lgan oxirgi turar joyidagi Xo’jalik sudiga

taqdim etilishi mumkin.

O’zbekiston Respublikasining tashkiloti eki fuqarosi bo’lgan va ayni paytda boshqa

davlat h’ududida turgan javobgarga nisbatan davolar davogar joylashgan joydagi eki

javobgarning mol-mulki joylashgan joydagi Xo’jalik sudiga taqdim etilishi mumkin.

İjro etish joyi ko’rsatilgan shartnomadan kelib chiqadigan davolar shartnoma ijro

etiladigan joyda taqdim etilishi mumkin.

Davogarning tanlashi bo’yicha sudlovga tegishlilik muqobil sudlovga tegishlilik deb

ataladi, chunki qonun davogarga h’ududiy sudlovga tegishlilikning umumiy qoidalaridan

cheklanish imkoniyatni beradi.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 28-moddasida ko’zda tutilgan bir necha Xo’jalik

sudlaridan o’ziga qulayini tanlaydi. Muqobil sudlovga tegishlilik h’ududiy sudloga tegishlilining

bir ko’rinishi h’isoblanadi.

Muqobil sudlovga tegishlilik qoidalarini qo’llash jaraenida shuni nazarda tutish kerakki.

Ular Xo’jalik Protsessual Kodeksning 31-modasida nazarda tutilgan (aloh’ida sudlovga

tegishlilik) h’olatlarda tadbiq etilaydi.

Sharh’lanaetgan moddaning birinchi qismi agar davo talablari bir vaqtning o’zida h’ar xil

Xo’jalik sudlari yurisdiktsiyasi h’uquqlarida joylashgan bir necha javobgarlarga nisbatan

bildirilaetgda. davogarning bunday talabni javobgarning biri jaylashgan joydagi Xo’jalik sudiga

taqdim etishga h’aqli ekanligini nazarda tutadi.

Yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarni aniqlash tug’risidagi

ishlarning sudlovga tegishliligi

Yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarini aniqlash tug’risidagi ishlar arizachisi turgan

joyda ko’rsatiladi. Binoga, inshootga er uchastkasiga egalikni aniqlash tug’risidagi ishlar

bundan mustasno bo’lib, ular bino, inooshat, er uchastkasi joylashgan joyda ko’riladi.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 29-moddasi yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarni

aniqlash qoidalarini ifoda etadi. Bunday ishlarda javobgar yo’g’ligini h’isobiga olib, faktlarni

aniqlash tug’risidagi arizalar arizachi joylashgan joydagi Xo’jalik sudiga beriladi.

Agar turli manzilda joylashgan bir necha shaxslar tomonidan ariza berilgan bo’lsa, ariza

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 28-moddasi qoidalarini h’isobga olgan h’olda ularning tanlashi

bo’yicha ularning birontasi joylashgan joydagi Xo’jalik sudiga berilishi mumkin.

Binoga, inooshtga, er uchastkasiga egalikni aniqlash tug’risidagi faktlarni belgilash

h’aqidagi arizalar XPK ning 31-moddaning talablarini h’isobga olgan h’olda, aloh’ida sudlovga

tekgishlilik yo’rig’iga ko’ra inshoat, er uchastkasi, bino joylashgan joydagi Xo’jalik sudiga

beriladi.

Bankrotlik tug’risidagi ishlarnineg sudlovga

tegishliligi

Tashkilot va fuqarolarning bankrotligi tug’risidagilar qarzdor turgan joyda ko’riladi.

Xo’jalik sudlarida ko’riladjigan boshqa ishlardan farqli o’laroq bankrotlik tug’risidagi ishlar bir

qator muh’im h’ususiyatlarga egadir. Bu h’ususiyatldar bunday toifadagi ishldarning sudlovga

tegishliligi bo’yicha maxsus qoidalarni o’rnatishni taqoza qildi, bunda qarzdorni bankrot deb

elon qilish talabi bilan kim murojaat qilgani-qarzdormi, kreditormi, prokurormi muh’im emas ish

qarzdor joylashgan joydagi Xo’jalik sudida ko’riladi.

Ushbu qoida aloh’ida sudlovga tegishlilik sifatida fiodalangan va ishni tug’ri ko’rib

chiiqsh uchun qo’lay sharoitlarni taminlashga yo’naltirilgan. Chunki bu vaziyat qarzdorning

to’lovga qobiliyatsizligini aniqlash tug’risidagi dalillarni yig’ishni h’am, bankrotlik tug’risidagi

ishga doir turli masalalrni h’al qilishda h’am qo’laylik yaratdi.

Aloh’ida sudlovga tegishlilik

Bino, inshoat, er uchastkalariga nisbatan mulk h’uquqini tan olish tug’risidagi, bino,

inshoat, er uchastkasini boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish, mulkdor eki

mol-mulkning boshqa qonuniy egasining h’uquqlari egalik qilishgdan mah’rum etish bilan

bog’liq bo’lmagan h’olda buzilishni bartaraf etish tug’risidagi davolar bino, inshoat, er

uchastkasi joylashgan joyda taqdim etiladi.

Yo’lovchi, bagaj va yuk tashish shartnomsidan kelib chiqadigan yo’lovchi, bagaj va yuk

tashuvchiga nisbatan daavolar, shu jumladan yo’lovchi, bagaj va yuk tashuvchi javobgarlardan

biri bo’lgan h’ollarda h’am, transport tashkilotining organi jdoylshagna joyda taqdim etiladi.

XPKning 31-moddasi aloh’ida sudlovga teshililikni o’rnatuvchi meerlarni belgilaydi.

Unga ko’ra bu moddada sanab o’tilgan davolarni sharh’lanaetgan moddada ko’rsatib o’tilgan

Xo’jalik sudlaridan boshqa berish mumkin emas. Bundan kelib chiqadiki, aloh’ida sudlovga

tegishlilik davo arizasini h’ududiy sudlovga tegishlilikni boshqa qoidalarini qo’llab qabul

qilishga imkon bermaydi.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 31-moddasi birinchi qismida bino, inshoat, er

uchastkalariga nisbatan mulk h’uquqini tan olish tug’risidagi, bino, inshoat er uchastkasini

boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish, mulkdor eki mol-mulkning boshqa

qonuniy egasining h’uquqlari, egalik qilishdan mah’rum qilish bilag bog’liq bo’lmagan h’olda,

buzilishini bartaraf etish tug’risidagi ishlarni sudlovga tegishliligini anqlashda aloh’ida sudlovga

tegishlilik qoidalarini o’rnatilgan. Sanab o’tilgan toifadagi nizolar, kuchmas mulk joylashgan

joydagi Xo’jalik sudi tomonidan ko’rib chiqiladi.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 31-moddasi ikkinchi qismi yuk tashish shartnomasidan

kelib chiqadigan nizolarga nisbatan aloh’ida sudlovga tegishlilikni belgilaydi. Bu davolar

transport tashkitloti joylashgan joyda taqdim etiladi. Ushbu qoida yuk tashuvchi javobgarlardan

biri bo’lgan h’olatlarda h’am qo’llaniladi.

Shartnoma bo’yicha sudlovga tegishlilik

Xo’jalik protsessual Kodeksning 27 va 28 moddalarida belgilangan sudlovga tegishlililik

taraflarning roziligi bilan o’zgartirilishi mumkin. Sharh’lanaetgan moddada nazarda tutilgan

shartnomaviy sudlovga tegishlilik qoidalari taraflarga kelishuvga ko’ra nizoni ko’rib chiqish

joyini aniqlash imkonini beradi. Biroq, bunday kelishuv faqat Xo’jalik Protsessual Kodeksning

27-moddasi (umumiy qoidalar) va 28-moddasida (muqobil sudlovga tegishlilik) belgilangan

h’ududiy sudlovga tegishlilikka nisbatan yo’l qo’yilishi mumkin.

Yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarni aniqlash tug’risidagi ishlar (XPK ning 30-

moddasi) bo’yicha aloh’ida sudlovga tegishlilik (XPK ning 31-moddasi) qoidalarini o’zgartirish

mumkin emas. Taraflarning kelishuviga binoan turiga ko’ra sudlovga tegishlilik h’am

o’zgartirilishi mumkin emas.

İshni bir Xo’jalik sudidan boshqasiga o’tkazish

Xo’jalik sudi tomonidan sudlovga tegishlilik qoidalarigsha rioya qilgan h’olda qabul

qilib olingan ish, garchi keyinchalik boshqa Xo’jalik sudining sudlovga tegishli bo’lib qolsa-da,

avvalgi xo’jadik sudi tomonidan mazmunan ko’rilishi lozim.

Xo’jalik sudi ishni boshqa xo’jaldik sudiga qo’yidagi h’ollarda o’tkaziladi:

1) agar ish sudlovga tegishlilik qoidasini buzib qabul qilinganligi ish sudda ishni ko’rish

vaqtida malum bo’lsa;

2) agar bir eki bir necha sudyalar rad qilinganidan keyin ularni ushbu sudda almashtirish

mumkin bo’lmay qolsa, shuningdek ishni ushbu sudda ko’rish mumkin bo’lmay qolgan boshqa

h’ollarda.

İshni boshqa Xo’jalik sudida ko’rishga o’tkazish tug’risida ajrim chiqariladi.

Bir sudda boshqa sudga yuborilgan ish u yuborilgan sudda ko’rish uchun qabul qilib

olinishi kerak. O’zbekiston Respubliksi xo’jalik sudlari o’rtasida sudlovga tegishlilik tug’risida

nizolarga yo’l qo’yilmaydi.

Sharh’lanaetgan moddaning birinchi qismi Xo’jalik sudi tomonidan sudlovga tegishlilik

qoidalariga rioya qilgan h’olda qabul qilib olingan ishni boshqa Xo’jalik sudiga o’tkazilishi

mumkin emasligi tug’risidagi qoidani belgilaydi.

Hatto ishni ko’rib chiqish jaraenida ishning sudlovga tegishliligi o’zgarsa, (masalan

javobgarning manzili o’zgarsa, ishda ishtirok ishda ishtirok etish uchun boshqa javobgarni jalb

etilsa, tegishli bo’lmagan javobgar almashtirilsa va h’akoza) h’am ishni ko’rish uchun qabul qilib

olgan xo’jilik sudi, agar u ishni sudlovga tegishlilik qoidalariga rioya qilgan h’olda qabul qilgan

bo’lsa, ko’rib chiqib ishni oxirigacha etkazish, yani mazmunan ko’rib chiqilishi lozim.

XPK ning 33-moddasining 2-qismida Xo’jalik sudi tomonidan istisno tariqasida ishni

boshqa Xo’jalik sudiga o’tkaziladigan h’olatlar sanab o’tiladi. XPK 33-moddasi 1 qismi 1 bandi

ish yuritish vaqtida uning sudlovligiga tegishli bo’lmaganligi, yani u tomonidan xatolikka yo’l

qo’yilib qabul qilingan bo’lganda sudlovga tegishliligiga ko’ra boshqa Xo’jalik sudiga ishni

o’tkazishni nazarda tutadi. Amalietda Xo’jalik sudiga bunday xatosini ishni sudlovga

tegishligiga ko’ra boshqa sudga berish h’aqida iltimosnoma qilaentgan taraflarning biri

ko’rsatadi.

XPK ning 33-moddasi 2-qismi 2-bandida ishni ushbu sudda ko’rish mumkin bo’lmay

qolgan h’ollarda ko’rish uchun boshqa Xo’jalik sudiga berish h’olati nazarda tutilgan. Bu

ko’pincha bir eki bir necha sudya rad qilingannidan so’ng ularni ushbu sudda almashtirish

imkoni yo’qligi tufayli yuz beradi.

2 tema. İshda ishtirok etuvchi shaxslar h’amda Xo’jalik sudlov ishlarining

yuritishning boshqa ishtirokchilari

1. ishda ishtirok etuvchi shaxslar

2. talaflar

3. protsessual h’uquqiy vorislik

4. ishda prokurorning ishtirok etishi

5. xo’jalik sudlov ishlarini yuritishning boshqa ishtirokilari

6. vakillar orqali ish yuritish

7. vakilning vakolatlari

8. dalillar tushunchasi va ularning turlari

9. isbotlash majburiyati

10. dalillar va ularning taminlanishi tug’risida umumiy tushuncha

Taraflar, uchunchi shaxslar, prokuror, davlat orgalari va boshqa o’z zimmasilariga

yuklatilgan vakolatga ko’ra, shuningdek, arizasilar h’amda yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan

faktlarni aniqlash tug’risidagi va tashkiltlar h’amda fuqarolar bankrotligi tug’risidagi ishlardan

manfaatdor shaxslar ishda ishtirok etuvchi shaxslar deb h’isoblanadi.

İshda ishtirok etuvchi shxslar deb taraflar, uchinchi shaxslar, prokuror, davlat organlari

va boshqa organlar o’z zimmalariga yuklatilgan vakolatga ko’ra, shguningdek arizachilar

h’amda yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarni angiqlash tug’risidagi va tashkilotlar h’amda

fuqarolar bankrotligi tug’risidagi ishlardagi manfaatdor boshqa shaxslar h’isoblanadilar.

G’İshda ishtirok etuvchi shaxslarG’ tushunchasi G’Xo’jalik protsessining subektlariG’

eki G’Xo’jalik protsessual h’uquqiy munosabatlarning subektlariG’ tushunchasiga qaraganda

ancha chuqurroqdir. İshda ishtirok etuvchi shaxslar Xo’jalik sudi ish yuritishning boshqa

qatnashchilaridan farq qilib, o’ziga xos xarakterli alomatlarga ega. Xususan, ular Xo’jalik

sudisha taalluqli bo’lgant ishning qatnashchilaridir, Xo’jaliksudi ko’rib chiqaetgan ishda

ularning aniq bir yuridik manfaati mavjud, ularga berilgan subektiv protsessual h’uquq va

majburiyatlarni amalga oshirgan h’olda sudda protsessual h’uquqni munosabatlarni vujudga

kkelishi, rivojlanishi va tugatilishiga tamir ko’rsatadilar.

Avvalambor, ishda qatnashuvchi shaxslar ro’yxatiga Xo’jalik sudida qo’zg’atish

h’uquqiga ega bo’lgan shaxslar (XPK ning 6-moddasi), shuningdek sudda qatnashish mqsadida

kelib chiqqan h’olda ish ko’rish jaraenida xo’jilik sudi tomonidan jalb qilingan subektlar

(javobgar, uchinchi shaxslar, prokuror) kiradi.

Xo’jalik sudida ish qo’zg’atish h’uquqiga ega bo’lgan shaxslar qatoriga dvaogar va

arizachi h’am kiradi. Ularning h’ar bir o’z h’uquqlarini h’imoyasida yuridik manfaatiga ega va

Xo’jalik sudining foydasiga qaror chiqarishiga h’arakat qiladi.

Tegishli Xo’jalik sudida ish qo’zg’atish h’uquqi nafaqat prokurorga, balki XPK ning 43-

moddasida ko’rstilganidek, prokuror o’rinbosariga h’am berilgan.

İshda ishtirok etuvchi shaxslarning h’uquq va majburiyatlari

İshda ishtirok etuvchi shaxslar ish materiallari bilan, tanishish, ulardan ko’chirma olish,

nusxa ko’chirish, rad qilish tug’risida arz qilish, dalillar taqdim etish, dalilarni tekshirishda

ishtirok etish, savolar berish, iltimosnomalar kiritish, arz qilish, Xo’jalik sudiga og’zaki va ezma

tushuntirishlar berish, ishni ko’rish davomida tug’iladigan barcha masalalar bo’yicha o’z

vajlarini, h’ulosalarini taqdim qilish, ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning iltimosnomalari,

vajlariga etiroz bildirish, sud h’ujjatlari ustidan shikoyat qilish (protest keltirish) h’amda Xo’jalik

pprotsessual Kodeksda ularga berilgan boshqa protsessual h’uquqlardan foydalanish h’uquqiga

egadirlar.

İshda ishtirok etuvchi shaxslar XPK da nazarda tutilgan protsessaul majburiyatlarga

egadirlar va ular o’zlariga tegishli barcha protsessual h’uquqlardan insofli ravishda

foydalanishlari shart.

İsh ko’rish jaraenida unda ishtirok etuvchi shaxslarga keng protsessual h’uquqlar bilan

birga birinchi, apellyatsiya, kassatsiya va nazorat instantsiyalarida ishni samarali ko’rishga

erdam beradigan malum majburiyatlar h’am yuklanadi.

XPKning 35-moddasida keltirilgan protsessual h’uquq va majburiyatlarning amalga

kirishi eki jismoniy shaxs Xo’jalik protsessual munosabatlarning subekti bo’lishi va ishda malum

protsessual o’rin egallagan paytda boshlanadi.

Xo’jalik protsessual sud amalieti bosqg’ichlaridan kelib chiqadigan bo’lsk, XPK tartib

bilan sud Xo’jalik-protsessual munosabatlarining asosiy, bosh subekti sifatida taminlaydigan

ishda ishtirok etuvchi shaxslarning barchasiga subekti protseschsual h’uquq va majburiyatlarini

amalga oshirishni tartibga soladi.

XPKning 35-moddasida keltirilgan ishda ishtirok etuvchi shaxslarning h’uquq va

majburiyatlari o’zining rivojlanishi va konkretlashtirilishi XPK ning boshqa normalarida h’am

mavjud.

Masalan, Xo’jalik sudida ish qo’zg’atish uchun bir qator shartlar amalga oshirilishi

lozim, davo arizasi ezma shaklda bo’lishi va malum mazmuniga ega bo’lishi lozim, davogar

davo taqdim etaetganda ishda itshtirok etuvchi boshqa shaxslarga davo arizasi va ularda mavjud

bo’lmagan h’ujjatlar nusxasini yuborishga majbur.

XPK ning 117-moddasida keltirilgan davo taqdim etish tartibiga rioya qilmaslik, davo

arizasini qabul qilishni rad etish asos bo’ladi.

Albatta birgina 35-moddaning o’zida ishda ishtirok etuvchi shaxslarning iloji yo’q. Bu

h’uquq va majburiyatlar XPK ning boshqa moddalarida h’am o’z aksini topgan.

Taraflar

Davogar va javobgar Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishda taraflardir. O’zlarning

h’uquqlari va qonun bilan qo’riqlandigan manfaatlari h’imoya qilish maqsadida davo taqdim

etaetgan eki manfaatlarini ko’zlab davo taqdim etilgan tashkilotlar va fuqoralar davogardir. Davo

talabi qaratilgan tashkilotlar va fuqarolar javobgardir. Taraflar teng protsessual h’uquqlardan

foydalanadilar.

Xo’jalik protsessual davogar va javobgar taraflar bo’lib h’isoblanadi. Davogar va

javobgarsiz, yani taraflarsiz Xo’jalik sudida h’ech qanday davoli ish bo’lishi mumkin emas.

Taraflar, ishda ishtirok etuvchi shaxslarsifatida, keng doiradagi umumiy va maxsus

h’uquq va majburiyatlarga egalar. Agar O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomalarida

boshqa h’ollarda nazarda tutilgan bo’lmasa, Xo’jalik sudlari nafaqat O’zbekiston

Respublikasining tashkilot va fuqarolari, fuqarolik bo’lmagan shaxslar h’am taraf bo’lib

chiqishlari mumkin.

Yuridik shaxlarni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyatini yuritaetgan va yakka

tartibdagi tadbirkor maqomiga ega bo’lgan shaxs o’rtasida iqtisodiet soh’asida fuqarolik va

boshqa h’uquqiy munasabatlardan kelib chiqadigan nizolar bo’yicha taraflar nizoli moddiy-

h’uquqiy munosabat subekti h’isoblanadilar va ish bo’yicha sud h’arajatlari to’laydilar.

İshda bir necha daavogar va javobgarning

ishtiroki

Davo bir necha davogar tomonidan birgalikda eki bir necha javobgarga nisbatan taqdim

etilishi mumkin. h’ar bir davogar eki javobgar protsessda mustaqil qatnashadi. Birgalikdagi

ishtirok etuvchilar ishni olib borishni sherik ishtirokchilaridan biriga topshirishlari mumkin.

Boshqa javobgarni jalb etish zarur bo’lgan h’ollarda Xo’jalik sudi h’al qiluv qarori qabul

qilguniga qadar davogarning roziligi bilan o’sha javobgarni jalb qiladi.

Amalietda davoning bir necha jaovbgarga nisbatan taqdim etilishi h’olatlari uchrashi oz

emas. Bu h’olat XPK ning 37-moddasida o’z aksini topgan.

Protsessda birgalikda ishtirok etish, yani bir necha davogar va bir nechcha javobgarning

ishtiroki etishi XPK da protsessual vaqtni va vositalarni tejash, obektiv h’aqiqatni belgilash

maqsadida keltirilgan. Chunki. bir-biri bilan sud muh’okamasi predmeti bilan bog’liq barcha

subektlar ishtiroki qonuniy va asosli h’al qiluv qarori chiqarilishini taminlaydi.

Davogar va javobgarning h’ar biri XPK ning 40-moddasi bilan tartibga solingan bir xil

protsessual h’uquq va majburiyatlarga ega bo’lib. ulardn o’z ixtierlariga ko’ra foydalanadilar.

Davo bitta davo arizasi shaklida bir nechcha davogarlar tomonidan taqdim etilishi

mumkin. Bu h’olat Xo’jalik sudi ayni yurituviga birlashtirishga h’aqli. Bu qoida javobgarga

h’am qo’llaniladi. Birgalikda ishtirok etiish faol, sust va aralash bo’lishi mumkin. Faol birgalikda

ishtirok etishda davogar tomonidan bir nechcha davogarlar qatnashib, javobgar tomonida esa

bitta javobgar chiqadi.

Passiv birgalikda ishtirok etishda esa, javobgar bir necha bo’ladi va davogar bitta

bo’ladi. Aralash birgalikda ishtirok etishda-bir necha davogar va bir necha javobgar bo’ladi.

Agarda birgalikda ishtirok etuvchilr ish olib borishni uldardan biriga topshirsa, u vakil

sifatida oxirida chiqadi va bu tartibda rasmiylashtirib olishi lozim.

Davogar h’uquq va qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlari bo’zilgan subekt sifatida

javobgarni o’zi tanlaganligi tufayli faqat davogarning roziligi bilangina ish bo’yicha boshqa

javobgarlarning jalb qilinishi mumkin.

İshga daxldor bo’lmagan tarafni almashtirish

Xo’jalik sudi davo taqdim etish h’uquqiga ega bo’lmagan shaxs tomonidan eki davo

bo’yicha javob berishi lozim bo’lmagan shaxsga nissbatan taqdim etilmaganini aniqlasa, h’al

qiluv qarori qabul qilingunga qadar, davogarning roziligi bilan dastlabki davogar eki

javobgarning ishga daxldor eki javobgar bilan almashtirilishi yo’l qo’yish mumkin.

İshga daxldor bo’lmagan taraf Xo’jalik sudning tashabbusi bilan almashtirilishi mumkin,

biroq davogar o’zining boshqa shaxs bilan almashtirilishiga rozi bo’lamasa, bu shaxs nizo

yuzasidan mustaqil talablar bilan arz qiluvchi uchinchi shaxs sifatida qatnashishga h’aqli va bu

h’aqda sud ushbu shaxsni xabardor qiladi.

Agar davogar javobgarni boshqa shaxs bilan almashtirishga rozi bo’lmasa, sud

davogarning roziligi bilan bu shaxsan ikkinchi javobgar sifatida ishga jalb qilishi mumkin.

İshga daxldor bo’lmagan taraf almashtirilganligi tug’risida sud ajrim iqaradi. İshga

daxldor bo’lmagan taraf aldmashtiriganidan so’ng ishni ko’rish yangidan boshlanadi.

Tashkilotlar, fuqarolar davogar sifatida o’zlarini etirof etishlari lozim, yani nizoli moddiy

h’uquqiy munosabat subektlari ekanliklarini tasdiqlashlari lozim, ularning h’uquq va qonun bilan

qo’riqlanadigan manfaatlarini buzuvchi o’rin. yani javobgar sifatida jalb qilish shart bo’lgan aniq

subekt mavjud bo’lishi kerak.

Bu h’olatlar davo arizasining mazmunidan kelib chiqadi. Sudyaya davo arizasi tegishli

davogar tomonidan taqdim etilmagan deb. rad etishga h’aqli emas. Qatiy ro’yxat 112-moddada

berilgan.

Tegishli bo’lmagan taraflarni almashtirish amalieti sudning h’uquqi, majburiyati emas.

Tegishli bo’lmagan daavogarning almashtirilishi, tegishlii bo’lmagan javobgarning

almashtirilishiga faqatgina davogarning roziligi bilan alalga oshirilishi mumkin.

Shuningdek, davogar davo arizasida ko’rsatilgan birinchi javobgarning almashtirilishiga

rozi bo’lmasa, davogarning roziligi bilangina ikkinchi javobgar jalb qilinishi mumkin.

Protsessual h’uquqiy vorislik

Taraflardan biri nizoli eki Xo’jalik sudining h’al qiluv qarori bilan aniqlangan h’uquqiy

munosabatdan chiqib ketgan taqdirda (qayta tashkil etilishi, talabdan boshqa shaxs foydasiga voz

kechish, qarzning boshqa shaxsga o’tkazilishi, fuqaroning o’lii va boshqa h’ollarda) sud bu

tarafni uning h’uquqiy vorisi bilan almashtirib, bu h’aqda o’z ajrimi, h’al qiluv qarori eki

qarorida ko’rsatadi.

Huquqiy vorislik protsessga kirishguniga qadar amalga oshirilgan barchcha h’arakatlar

h’uquqiy vorisga o’rnini bo’shatib bergan shaxsga qay darajada majburiy bo’lgan bo’lsa,

h’uquqiy voris uchun h’am shu darajada majburiydir.

Xo’jalik sudi amalietining muh’im institutlaridan biri bu protsessual h’uquqiy vorislikdir.

Bu modda davogar eki javobgarning ish birinchi, aplletsiya, kassatsiya eki nazorat

instantsiyalarida ko’rilaetganda eki qaror ijro qilinaetgan bosqichda chiqib ketganda protsessga

h’uqiqiy voris kirib kelishi mumkinligini belgilaydi.

XPKning 39-moddasi mazmunida ko’rsatilgan nizoli moddiy h’uquqiy munosabatda

h’uquqiy vorislikka yo’l qo’yilsa h’uquqiy vorislik amal qiladi.

XPKning 39-moddasida ko’rsatilganidek. protsessual h’uquqiy vorislik nizoli moddiy-

h’uquqiy munosabat h’uquqiy voris ishga kirishganda protsess boshidan boshlanmaydi, balki

h’uquqiy vorisga o’rnini bo’shatib bergan shaxs chiqib ketgan bossqichdan davom etadi.

Shuning uchun h’uquqiy vorisga o’rnin bo’shatib bergan shaxs tomonidan amalga

oshirilgan barcha h’arakatlar h’uquqiy vorisga zarar bo’lsa h’am, foyda bo’lsa h’am

majburiydir. Masalan, agar h’uquqiy vorisga o’rnini bo’shatib bergan shaxs-davogar davo

talablarining bir qismidan voz kechgan bo’lsa va bu voz kechish Xo’jalik sudi tomonidan qabul

qilingan bo’lsa, bu h’arakat h’uquqiy vorisga h’am majburiydir.

Huquqiy voris dastlabki davo arizasida davo qilingan barcha talablar to’liq

qanoatlantirilishini talab qilolmaydi. Huquqiy voris ishga kirganda barcha ishga doir h’ujjatlar

bilan tanishishga, XPK ning 40-moddasida nazarda tutilgan h’uquqlarni amalga oshirishga

h’aqlidirlar.

Davoning asosi eki predmetini o’zgartirish, davo talablari miqdorini o’zgartishi,

davodan voz kechish,

davoni tan olish, kelishuv bitimi

Davogar Xo’jalik nizosi bo’yicha h’al qiluv qarori qabul qilingunga qadar davoning

asosi eki predmetini o’zgartirish, davo talablarining miqdorini kupaytirish eki kamaytirish, eh’ud

davodan voz kechishga h’aqli.

Javobgar davoni qisman eki to’la tan olishi mumkin. Taraflar h’ar qanday instantsiyada

ishni kelishuv bitimi bilan tamomlashlari mumkin. Agar davogarning davodan voz kechishi,

javobgarning davoni tan olish va taraflarning kelishuv bitimi qonun h’ujjatlariga xilof bo’lsa eki

boshqa shaxslarning h’uquqlari va qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini buzsa, Xo’jalik

sudi davodan voz echishni, davo talablari miqdorini kamaytirishni, davoni tan olishni qabul

qilmaydi, kelishuv bitii tasdiqlamaydi. Bunday h’ollarda Xo’jalik sudi ishni mazmunan ko’radi.

Sharh’lanaetgan moddada keltirilgan davogar va javobgarning protsessual h’uquqlari

maxsus h’uquqlar h’isoblanadi, chunki ular Xo’jalik sudida nizo predmeti bilan, yani davogar va

javobgar o’rtasidagi nizoli moddiy-h’uquqiy munosabat bilan bog’liq.

İxtieriy tamoyiliga ko’ra, taraflar o’zlarining subektiv moddiy va protsessual h’uquqlarini

amalga oshirishlari mumkin. XPK ning 40-moddasi, 1-2 punktlarida keltirilgan maxsus

h’uqqlarni qaror qabul qilinguncha qdar sud muh’okamasining barcha bosqichlarida amalga

oshirishlari mumkin.

Davo qilingan talab birinchi instantsiya sudida mazmunan kurilishi jaraenida, davogar

davoning asosi eki predmetini o’zgartirish, dvo talablarining miqdorini kupaytirish eki

kamaytirish eh’ud davodan to’liq eki qisman voz kechishga h’aqli.

Davoning asosi eki predmetini o’zgartirish Xo’jalik sudida ish kurilishi jaraenini

kiyinlashtiradi, chunki javobgar davogarning aniq talablar va davogarning talablarini isblotlovchi

aniq h’olatlar ko’rsatilgan davo arizasi nusxasini olgan bo’ladi.

Shuning uchun taraflar tengligidan kelib chiqib (XPK ning 36-modda), javobgar o’zining

h’uqulari va qonun bilan ko’rilanadigan manfaatlarini o’zgartirilgan asoslarga ko’ra h’imoya

qilishga, h’atto o’zgartirilgan davo predmetiga raddiya berishieki qarshi davo berishi h’am

mumkin.

Davo asosining o’zgarishi-davogar o’z talablarini asoslanaetgaan h’aqiqiy h’olatlar

o’zgarishini anglatadi. Davo predmetining, yani davogarning javobgarga bo’lgan talabi

o’zgartirilishi moddiy h’uquqiy munosabatlar doirasida amalga oshirilishi lozim, aks h’olda

yangi davo talabi kelib chiqishi aniq bo’lib qoladi.

Davo predmetining o’zgartirilishida moddiy h’uquqning boshqa soh’alari normalri bilan

tartibga solinadigan yangi davo asosiy emas, asosiysi davo talablarining kupaytirilishi eki

kamaytirilishidir.

Davo talablari miqdorining kupaytirilida davlat bojining etmagan qismi h’al qiluv qarori

qabul qilinaetganda oshirilgan davo baah’osi kamaytirilganda ortiqcha tulangan davlat boji

kaytarilmaydi.

Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan

arz qiluvchi uchinchi shaxslar

Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qiluvchi uchinchi shaxslar

Xo’jalik sudi h’al qiluv qarori qabul qilingunga qadar ishga kirishishi mumkin. Ular davogarning

bara h’uquqlaridan foydalanadilar va barcha majburiyatlarini bajaradilar, shu toifadagi nizolar

uchun qonunda nazarda tutilgan eki shartnomada belgilangan javobgar bilan nizo sudgacha h’al

qilish (talabnoma yuborish) tartibiga rioya etish majburiyati bundan mustasnodir.

Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qiluvchi uchinchi shaxslar

faqatgina Xo’jalik sudlov ishlariga xosdir. Xo’jalik sudlov ishlari bo’yicha ikkita tomon

mavjuddir. davogar javobgar (XPK ning 36-moddasi). Tomonlar o’rtasida ko’rilaetgan nizo,

Xo’jalik sudida ko’rib chiqish boshlangan ishga mustaqil davo talablari bilan kirishishga h’aqli

bo’lgan bosh tashkilotlar va fuqarolarning subektiv moddiy h’uquqlari va qonun bilan

qo’riqlanadigan manfaatlariga tasir etishi mumkin.

Tashkilotlar va fuqarolar boshlangan ishda Xo’jalik sudida ish qo’zg’atishga h’aqli

bo’lgan subekt sifatida kirisha olmaydilar, chunki birgalikdagi davogarlarning (protsessual

ishtirokchilik) h’uquqiy manfaatlari o’zaro bog’liqdir va ularning talablari javobgarga

(javobgarlarga) qarshi qaratilgandir.

Uchinchi shaxslar davogarga eki h’ar ikkala tomonga nisbatan mustaqil talablarini arz

qiladilar va sudning h’al qiluv qarori o’z foydalariga chiqarilishiga h’arakat qiladilar, shu sababli

mustaqil talablar bilan arz qiladigan uchinchi shaxslarning, davogar va javobgarning h’uquqiy

manfaatlari o’zaro bir birini inkor etadi, yani, ularning h’ari biri o’z foydasiga h’al qiluv qarori

chiqarilishiga h’arakat qiladi.

Mustaqil talablar bilan arz qiluvchi uchinchchi shaxslar tomonlarning barcha

h’uquqlaridan foydalanadilar va barcha majyuuriyatlarini bajaradilar, shu toifadagi nizolar uchun

qonunda nazarda tutilgan ekit shartnomada belgilangan javobgar bilan nizoni sudgacha h’al

qilish (talabnoma yuborish) tartibiga rioya etish majburiyati bundan mustasnodir.

Xo’jalik sudida ish qo’zg’atib bo’lganligi sababli, nizoning predmetiga nisbatan mustaqil

talablar bilan arz qiluvchi uchinchi shaxslardan nizoni sudgacha h’al qilish (talabnoma yuborish)

tartibiga rioya etish talab qilinmaydi.

Boshqa h’ollarda, uchinchi shaxs sifatida mustaqil talblar bilan arz qiluvchi tashkilotlar

va fuqarolar, o’zlari tomonidan Xo’jalik sudiga taqdim etilaetgan ariza va unga ilova qilinaetgan

h’ujjatlarning shakli va tarkibiga rioya etishlari (XPK ning 112-moddasida) h’amda davogar va

javobgarga ularning nussxalarini jo’natishlari, davlat bojin to’lashlari shartdir (XPK ning 91-

moddasi).

Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qiluvi uchinchi shaxslar XPK

ning 40-moddasida belgilangan va davogarga berilgan h’uquqlardan foydalanadilar.

Biroq, mazur h’uquqlardan foydalanish, davoning predmetidan kelib chiqqan h’olda

belgilanganidigan sud faoliyatining perdmeti bilan shartlangandir va mutaqil talablar bilan arz

qiluvi shaxs ushbu h’uquqlardan faqatgina sud faoliyatining predmeti doirsida foydalanishi

mumkin.

Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qiluvchi uchinchi shaxslar

ishga, Xo’jalik sudida ish qo’zg’atilganidan so’ng uni sud majlisida ko’rib chiqishga tayerlash

bosqichida, ishni sud majlisida ko’rib ko’rib chiqish bosqichida, faqatgina Xo’jalik sudi h’al

qiluv qarori qabul qilgunga qadar kirishishlari mumkin.

Qaysi bosqichda ishga kirishishlaridan kelib chiqqan h’olda, mustaqil talablar bilan arz

qiluvchi uchinchi shaxslar ishda ishtirok etaetgan shaxslarning mavqekidan foydalanadilar

h’amda XPK ning 35-moddasida belgilangan protsessual h’uquqlarni amalga oshiradilar va

protsessual maajburiyatlarni bajaradilar.

Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan uchinchi

shaxslar

Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talab bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxslar,

agar ish bo’yicha h’al qiluv qarori ularning taraflardan biriga nisbatan h’uquq va

majburiyatlariga tasir ko’rsatish mumkin bo’lsa. Xo’jalik sudi h’al qiluv qarori qabul qilgunga

qadar davogar eki javobgar tomonidan ishga kirishishi mumkin. Uchinchi shaxslar ishda ishtirok

etuvchi shaxslarning iltimosi bilan eki sudning tashabbusi bilan h’am ishda ishtirok etishga jalb

qilinishi mumkin.

Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talab bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxslar

tarafning h’uquqlaridan foydalanadilar va protsessual majburitlarini bajaradilar, davoning asosi

eki predmetini o’zgartirish, davo talabining miqdorini kuaytirish eki kamaytirish, shuningdek

davodan voz kechish, davoni tan olish eki kelishuv bitimi tuziish, sud h’ujjatining majburiy

tarzda bajaralishini talab qilish h’uquqi bundan mustasno.

Xo’jalik sudi bir jaraenida dastlabki davoni ko’rib chiqishga va mansabdor shaxs

tomonidan tashkilotga etazilgan zararni undan undirish pregress tartibda h’al etishga h’aqlidir.

Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxslar

ishtirokining XPK dagi tarifi obektiv h’aqiqatni o’rnatish davomida vositalar va protsessual

vaqtni tejash tamoyillariga o’ra belgilangan.

Agarda bitta Xo’jalik ishida bir paytda davogar, javobgar va nizoning predmetiga

nisbatan mustaqil talabdar bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxslarlar ishtirok etsa, bu bilan

protsesual vaqt taejaladi va ish ko’rishda kelib chiqadigan h’arajatlar kamayadi, sudga qonuniy,

asoslangan va adolatli qaror chiqarishda, yani obektiv h’aqiqatni o’rnatadigan barcha aniq

h’olatlar to’la h’ajda o’rnatiladi.

Xo’jalik subektlarining nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz

qilmaydiigan uchinchi shaxslar sifatida ishga kirishishi eki jalb qilinishi masalasi Xo’jalik ishini

sud muh’okamasiga tayerlash bosqichida h’al qilinishi mumkin.

Bu masala davogar, javobgar tomonidan h’am qo’yilishi, ishni sud muh’okamasiga

tayerlaetgan sud tashabbusi bilan qo’rilishi h’am mumkin. Mulk shaklida qatiy nazar,

korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va tadbirkor fuqarolarning mustaqil talablar bilan arz

qilmaydigan uchinchi shaxslar sifatida ishga kirishishi eki jalb qilinishi masalasi Xo’jalik sudi

h’al qiluv qarori qabul qilingunga qadar sud majlisida ko’rib chiqilishi va h’al etilishi mumkin.

Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxslar

ishda ishtirok etuvchi shaxslar sifatida O’zbekiston Respublikasi XPK ning 35-moddasida

belgilangan barcha h’uquq majburiyatlarini amalga oshirilishi mumkin.

İshda ishtirok etuvchi h’ar bir shaxsning sud h’imoyasidan foydalanish h’uquqlaridan

kelib chiqib, Xo’jalik subektining nizoning predmetiga nisbatan mustaiql talablar bilan arz

qilmaydigan uchinchi shaxslar sifatida ishga kirishish eki jalob qilinishida unga albatta davo

arizasining nusxasi toshirilishi shart.

Chunki u davogarning javobgarga qanday davo talabi taqdim etilganligini, o’zining

davogar va javobgar bilan qanday aloqda ekanligini, shuningdek, u o’zining sud faoliyati

predmetidan kelib chiqadigan javobgarligini bilishi lozim.

Nizoning predmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxslar

davogar va javobgar nisbatan, davogar va javobgarning o’zaro munosabatlaridan farq qiluvchchi

boshqa moddiy-h’uquqiy munosabatlarda bo’ladilar.

Nizoning proedmetiga nisbatan mustaqil talablar bilan arz qilmaydigan uchinchi shaxsni

fuqrolik protsessual h’uquqida sherik deb ataydilar, chunki uning h’arakat eki h’arakatsizligi

oqibatida davogar va javobgar o’rtasida nizoli moddiy-h’uquqiy munosabat yuzaga keladi.

Bazi h’olatlarda. davogar eki boshqa vakolatli shaxs (masalan, prokuror) tomonidan

Xo’jalik ishi qo’zg’atilishiga qadar, shuningdek davogar va javobgar o’rtassidagi nizo bo’yicha

sudda ish qo’rilgandan so’ng nizopredmetiga mustaqil talab bilan arz qilmaydigan uchinchi

shaxsga mustaqil davo taqdim qilinishi va u javobgar sifatida chiqishi mumkin.

Bunday ishlar bo’yicha davogar bo’lib, nizo predmetiga mustaqil talab bilan arz

qilmaydigan uchinchi shaxs bilan malum h’uquqiy munosabatda bo’lgan tashkilot chiqadi.

İshda prokurorning ishtiroki

Prokuror h’amma ishlar bo’yicha sud majlisida ishtirok etishga h’aqli. O’zbekiston

Republikasi Oliy Xo’jalik sudiga davo arizasini O’zbekiston Respublikasi Bosh prokurori eki

uning o’rinbosari, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyat va Tashkent shah’ar Xo’jalik sudiga

esa-tegishincha Qoraqalpog’iston respublikasi, viloyat va Tashkent shah’ar prokurorlari h’amda

ularga tenglashtirilgan proukrorlar eki ularning o’rinbosarilari taqdim etadi.

Davo taqdim etgan prokuror kelishuv bitimi tuzishdan tashqari davvogarning barcha

h’uquqlaridan foydalanadi va majburiyatlarini bajaradi.

Prokurorning o’z davosidan voz kechish davogarni ishni mazmunan ko’rib chiqishni

talab qilish h’uquqidaan mah’rum qilmaydi. Prokuror tomonidan h’uquqini h’imoya qilish

maqsadida taqdim etilgan davodan davogarning voz kechish arizani ko’rmasdan qoldirishga olib

keladi.

Qonunda nazarda tutilgan eki sud ishda prokuror qatnashishi zarur deb topgan h’ollarda

ishni ko’rishda prokuror ishtirok etishi shart.

Prkurorning Xo’jalik sudida ishtiroki XPK ning 3 va boshqa moddalardigina emas, balki

O’zbekiston Respublikasining G’Prokuratura tug’risidaG’gi 1992 yil 9 deabrdagi Qonunida

h’am keltirilgan.

Bu qoida prokurorning sudda ishtirok etish h’uquqini beruvchi, shuningdek, ishtirokini

asosini belgilab beradi. XPK ning 43-moddasi Xo’jalik sudida prokuror ishtirokining shaklini va

davo talab predmetini tasarruf qilish bo’yicha aloh’ida protsessual h’uquqlar tavsifini

belgilaydigan maxsus qoida h’isoblanadi.

Xo’jalik sudi protsessual faoliyatida demoratizm tamoyillaridan kelib chiqib,

qonunlarning aniq va bir xilda ijrosi bo’yicha nazoratni amalga oshiruvchi prokuratura maqomi

XPK da prokuratura aloh’ida mansabdor shaxslarning tegishli Xo’jalik sudlarida ish qo’zg’atish

h’uquqi, shuningdek, prokurorning qonunda tomonidan ishni sud muh’okamasiga tayerlash

tug’risdagi ajrimda prokuror ishtirok etishi shart deb h’isoblangan h’ollarda prokurorning

boshlangan ishga kirishii belgilangan.

O’zbekiston Respublikasining G’Bankrotlik tug’risdaG’gi qonunning 5-moddasiga

muvofiq pul majburiyatlarini bajarmaganligi sababli, qarzdorni bankrot deb topish tug’risida

murojaat qilish h’uquqi prokurorga h’am beriladi.

Xo’jalik sudida davo qo’zg’atib, Xo’jalik sudi faoliyati predmeti bo’ladigan nizoli

moddiy-h’uquq unosabat subekti bo’lmaganligi uchun prokuror davogar bo’lmaydi. Xo’jalik

sudida buzilgan h’uquq va qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini h’imoya qilib prokuror

tomonidan ish qo’zg’atilgan Xo’jalik subekti davogar h’isoblanadi.

XPK ning 6-modda, 1-qism, 2-bandiga ko’ra prokuror nizoni h’al qilish choralari taraflar

tomonidan oldin o’zaro qullanmagan bo’lsa h’am, Xo’jalik subektlari h’uquqlarini va qonun

bilan kuriklanadigan manfaatlarini h’imoya qilish maqsadida Xo’jalik sudiga murojaat qilishga

h’aqli, agar qonunda ayrim toifadagi nizolar uchun ularni sudgacha h’al qilish tartibi belgilangan

eki bu tartiib shartnomada nzarda tutilgan bo’lsa.

Davo taqdim qlishda prokurorga davogarga qo’yiladigan talablar qo’yilmaydi, yani davo

arizasi XPK ning 112-moddassi talablariga javob berishi kerak. Yuridik shaxslar manfaatida

davo taqdim qilgan prokuror sud h’arajatlaridan ozod qilinadi, jumladan O’zbekiston

Respublikasining G’Davlat boji tug’risidaG’gi Qonunning 2-moddasiga asosan davlat boji

to’lamaydi.

Prokuror Xo’jalik sudida davogar-taraf bo’lganligi uchun prokurorning ularga taqdim

qilgan davosidan voz kechishi, davogarni ishni mazmunan kurishni talab qilish h’uquqidan

mah’rum qilmaydi. Agar davogarning o’zi ularning buzilgan moddiy h’uquqlari va qonun bilan

ko’riklanadigan manfaatlarini h’imoya qilib, prokuror tomonidan taqdim qilingan davodan voz

kechsa, Xo’jalik sudi davo arizasini ko’rmasdan qoldirish tug’risida ajrim chiqaradi.

İshda davlat organlari va boshqa organlarning

ishtiroki

Davlat organlari va boshqa organlar qonunlarda nazarda tutilgan h’ollarda davlat va

jamiyatning h’uquqlari va qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini h’imoya qilish maqsadida

davo taqdim etishlari mumkin.

Davo taqdim etgan mazkur organlar davogarning kkelishuv bitimi tuzish h’uquqidan

tashqari barcha h’uquqlardan foydalanadi va majburiyatlarini bajaradi. Ushbu organlarning

taqdim etilgan davogarlardan voz kechish davogarni nizoni mazmunan ko’rishni talab qilish

h’uquqidan mah’rum qilmaydi.

Davlat organi eki boshqa organ tomonidan davogarning h’uquqlarini h’imoya qilish

maqsadida qo’zg’atilgan davodan davogarning vozkechishi arizani ko’rmasdan qoldirishga olib

keladi.

Xo’jalik sudida ish qo’zg’atishga manfaatdor shaxslar va prokurordan tashqari davlat

organlari va boshqa organlar h’am h’aqli. Lekin bu h’uquq birinchidan, qonunchilik h’ujjatlarida

aniq ko’rsatilgan bo’lsa (bu norma h’avola qiluvi), ikkinchidan davlat organlari va boshqa

organlar Xo’jalik sudiga davlat va jamiyat manfaatlarini h’imoya qilib, murojaat qilganlarida

amalga oshiriladi.

Masalan, O’zbekiston Respublikasi G’Bankrotlik tug’risidaG’gi Qonuni (yangi tah’rir) 5-

moddasiga shunday deyilgan. G’Xo’jalik sudiga pul majburiyatlarini bajarmaganlik uchun

qarzdorni binkrot deb topish tug’risidagi ariza bilan qarzdor. Prokuror, soliq va boshqa vakolatli

organlar murojaat qilishlari mumkinG’.

Qarzdorni bankrot deb topish tug’risidagi ariza Xo’jalik sudiga bankrotlitk ishlar

bo’yicha shaxslar toomnidan beriligi mumkin. Davlat organlari va boshqa organlar nizoli

moddiy h’uquqiy munosabat subekt bo’lmaganliklari uchun Xo’jalik sudida ish qo’zg’atishda

davogar bo’lib h’isoblanmaydilar.

Bunga shu h’am isbot bo’ladiki, davlat organlari va boshqa organlar sud faoliyati

predmeti tasarrufi bo’yicha barcha protsessual h’uquqlarga ega emaslar, yani ular davo asosini

eki predmetini o’zgartirishga, davo talabi miqdorini ko’paytirish eki kamaytirishga h’aqlidirlar,

lekin kelishuv bitimi to’zishga h’aqli emaslar.

Agar davogar davlat organlari va boshqa organlari tomonidan davlat va jamiyat

manfaatlarini ko’zlab kurishi va h’al qiluv qarori chiqarishi shart. Davlat organlari va boshqa

organlar Xo’jalik sudida ish qo’zg’atishda davo nusxasini ishda ishtirok etuvchi boshqa

shaxslarga yuborishlari kerak. Ulardan faqatgina nizoni sudgacha h’al qilish tartibiga (talabnoma

yuborish) rioya qilish talab qilinmaydi.

O’zbekiston Respublikasi G’Davlat boji tug’risidaG’gi 1992 yil 9 debardagi Qonunga

asosan davdat organlar va boshqa organlar davlat va jamiyat manfaatlarini ko’zlab davo taqdim

etishda davlat boji to’lanmaydilar.

Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishning boshqa

ishtirokchilari

İshda ishtirok etuvchi shaxslardan tashqari Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishda vakillar,

guvoh’lar, ekspertlar, tarjimonlar ishtirok etishlari mumkin. Sharh’lanaetgan moddada keltirilgan

Xo’jalik sudi protsessual h’uquqiy munosabat subektlari ishda ishtirok etuvchi shaxslardan

Xo’jalik sudida davo qo’zg’atishga h’aqli emasliklari bilan ajralib turadi.

Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilari ishda ishtirok etuvchi

shaxslardagi kabi h’uquqiy manfaatlari buzilmaydi, yani ular o’zlarning buzilgan eki

nizolanaetgan h’uquq va manfaatlarini qabul qilmaydilar, eh’ud davogarning buzilgan eki

nizolaashilaetgan h’uquq va manfaatlarini davlatda va jamiyatda o’zining h’uquqiy maqomi

kuchida h’imoya qilmaydilar.

Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilari o’zlariga berilgan h’uquq va

majburiyatlarni amalga oshirida sudda Xo’jalik ishining vujudga kkelishi. rivojlanishi va

tuxtatilishiga h’ech qanday tasir ko’rsatmaydilar.

XPK ning 45-moddaida ko’rsatilgan subektlarning h’ar biriga aloh’ida h’uquq va

majburiyatlar berilgan. Masalan, XPK ning 52-moddasida vakilning vakolatlari, 70-moddasida

isbotlash vositalari bo’lib h’isoblanadigan malumotlar va h’olatlarni xo’jaliktk sudiga malum

qilishni belgilaydi.

Ekspertning protsessual h’uquqiy h’olati XPK ning 67-69 moddalarida qayd etilgan,

tarjimon ishtiroki esa XPK ning 10-moddasida mustah’kamlangan sud ishlari yuritishning milliy

til tamoyili qo’llanilishi shart qilingan.

Guvoh’lar, ekspertlar, tarjimonlar Xo’jalik sudida ishtiroki davomida elg’on ko’rsatmalar

berganlik, bilan turib notug’ri tarjima qilganilik va bila turib elg’on h’ulosa berganlik. xulosa

berishdan bosh tortish eki rad etganlik uchun O’zbekiston Respublikasi JK ning 238, 240-

moddalari bilan jinoyi javobgarlikka tortilish h’aqida ogoh’lantiriladilar.

Guvoh’

Xo’jalik sudi nizoni tug’ri h’al etiishi uchun ah’amiyatga ega bo’lgan madumotlar va

h’olatlardan xabardor h’ar qanday shaxs guvoh’ bo’lishi mumkin.

Guvoh’ Xo’jalik sudining chaqiruvi bo’yicha u erga kelish a yuzasidan o’zi xabardor

bo’lgan malumot va h’olatlarni malum qilishi shart.

Guvoh’ tug’ri ko’rsatuvlar berishi, sudyaning, ishda ishtirok etuvchi shaxslarning

savollariga javob berish shart.

Guvoh’ bila turib elg’on ko’rsatuvlar berganlik va ko’rsatuv berishdan bosh tortganligi

eki bo’yin tovlaganligi uchun jinoyi javobgarlikka tortiladi.

Guvoh’-bu voyaga etgan, muomalaga laeqatli eki sud tomonidan ruxiy kasallik eki aqli

pastlk oqibatida muomalaga laeqatsiz deb topilmagan fuqarodir. Guvoh’-bu ko’rsatmalari

taraflar eki 3-shaxslar talablar va raddiyayalarini tassdiqlaydigan eki rad qiladigan h’olatlar, yani

yuridik faktlarni isbotlash vositasi bo’ladigan fuqarolardir. Guvoh’lar ko’rsatmalari dalillarning

daaxldorligi va yo’l kuyilishi qoidalari talablariga javob berishi kerak.

Ekspert

Xulosa berish uchun maxsus bilimga ega bo’lgan h’amda Xo’jalik protsessual kodeksda

nazarda tutilgan h’ollarda sud tomonidan tayinlangan shaxs Xo’jalik sudida espert sifatida

ishtirok etishi shart.

Ekspertiza o’tkazish topshirilgan shaxs Xo’jalik sudi chiqaruviga binoan kelishi va

qo’yilgan savollar bo’yicha sudga xolim xulosa berishi shart.

Agar xulosa berish uchun zarur bo’lsa, ekspert ish materiallari bilan tanishish, Xo’jalik

sudi majlislarida ishtirok etish, savollar berish, suddan qo’chimsha materiallar berishni so’rash

h’uquqiga ega.

Ekspert bila turib elg’on xulosa bergani, xulosa berishdan bosh tortgani uchun jinoyi

javobgarlikka tortiladi.

Agar ekspertga taqdim etilgan materiallar etarli bo’lmasa eki ekspert o’z zimmasiga

yuklatilgan vazifani bajarish chun zarur bilimlarga ega bo’lmassa. u xulosa berishdan voz

kechishga h’aqli.

Ekspert-bu biron bir soh’ada maxsus bilimga ega bo’lgan sud tomonidan ekspertiza

o’tkazish uchun jalb qilingan shaxs. Sud tomonidan aniq ish bo’yia ekspertiza o’tkazish uchun

jalb qilingan ekspert muassasalari xodimlari. boshqa biron-bir muassasa tashkilotlar xizmatchilar

eki ishdan manaatdor bo’lmagan shaxslar ekspertlar bo’lishi mumkin.

Moddada ekspertning protsesual h’uquq va majburiyatlari keltirilgan bo’lib, ularga ko’ra

Xo’jalik sudida ishtirok etadi va ezma shaklda xolis xulosa beradi. İsh davomida ekspertga

sudyalar, shuningdek. ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar h’am savol berishlari mumkin.

Tarjimon

Tarjima qilish uchun zarur bo’lgan tillarni biladigan h’amda Xo’jalik protsessual

kodeksda nzarda tutilgan h’ollarda Xo’jalik sudi tomonidan tayinlangan shaxs tarjimondir.

Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchchilari, garchi tarjimon qilish

uuchn zarur bo’lgan tillaarni bilsalar h’am, tarjimonlar vazifalarini o’z zimmalariga olishga

h’aqli emaslar.

Tarjimon sud chaqirivuga binoan kkelishi va tarjimoni to’la, tg’ug’ri h’amda o’z vaqtida

amalga oshirishi shart.

Tarjimon aniq tarjimon qilish maqsadida tarjima chog’ida h’ozir bo’lganlarga savollarga

berishga h’aqli.

Tarjimon bila turib notug’ri tarjima qilganligi uchun jinoyi javobgarlikka tortiladi.

Tarjimon-bu sud majlisida arizalar, ko’rsatmalar, iltimosnomalar, raislik qiluvchining

farmoyishlari va ish bo’yicha sud chaqirgan h’al qiluv qarorlari keltirilgn materiallar mavjud ish

bo’yicha yuritilaetgan tilni bilmaydigan shaxslarga tarjima qilish uchun zarur bo’lgan tillarni

biladigan Xo’jalik protsessi ishtirokisidir.

Xo’jalik sudi vakillik

Xo’jalik sudida tashkilotlarning ishlarini ularning qonun h’ujjatlarida eki tasis

h’ujjatlarida berilgan vakolatlar doirasida ish ko’radigan organlari h’amda vakillari olib beradi.

Tashkilotlarning rah’barlari, boshqa shaxslar tasis h’ujjatlariga muvofiq xo’jalik sudiga

ularning xizmat mavqelari eki vakolatini tasdiqlovchi h’ujjatlarni taqdim etidilar.

Fuqarolar o’z ishlarini Xo’jalik sudida shaxsan o’zlari eki vakillari orqali yuritishlari

mumkin. Fuqaroning ishda shaxsan ishtirok etishi uni ish bo’yicha vakilga ega bo’lish

h’uquqidan mah’rum qilmaydi.

Xo’jalik sudida vakillik institutining maqsadi, ishda ishtirok etaetgan va ish yuritishda

tomonlar, uchinchi shaxslar va boshqa shaxslar bo’lib h’isoblangan korxonalar, muassasalar,

tashkilotlar qo’riqlanadigan manfaatlarini h’imoya qilish, sudga esa ishning muh’im h’olatlarini

aniqlash. ishni tug’ri ko’rib chiqish va h’al etish borasida h’uquqiy erdam ko’rsatishdan

iboratdir. Xo’jalik sudida tashkilotlarning ishlarini ularning organlari va vakillari olib boridilar.

Xo’jalik sudida vakillik qilishi mumkin

bo’lgan shaxslar

Xo’jalik sudida ish yuritish uchun tegishli tarzda rasmiylashtirilgan vakolatga ega

bo’lgan h’ar qanday fuqaro Xo’jalik sudida vakil bo’lishi mumkin.

To’la muomala laeqatiga ega bo’lmagan fuqarolarning h’uquqlari va qonun bilan

qo’riqlanadigan manfaatlarini Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishda ularning qonuniy vakillari-

ota-onasi, farzandlikka olganlar, vasiy eki h’omiylari h’imoya qiladilar.

Qonunniy vakillar Xo’jalik sudida ish yuritishni o’zlari tanlagan boshqa vakilga

topshirishlari mumkin.

Sharh’lanaetgan moddada Xo’jalik sudidagi vakillar doirasini chegaralamaydi. XPK ning

53-moddasida belgilangan istisnolardan tashqari, nafaqat tashkilotlar xodimlari va advokatlar,

balki tegishli vakolat berilgan h’ar bir fuqaro vakil bo’lishi mumkin.

XPK da qo’yaetgan yagona talab-bu ishni olib borish uchun belgilangan tartibda

rasmiylashtirilgan vakolatningsh mavjudligidir.

Shu bilan birga, vakil qiluvchining h’uquqi va manfaatlari h’imoyasini taminlanaetgan

ekan, vakil nizoli h’uquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi h’uquq normalari soh’asida zarur

bilimlarga ega bo’lishi h’amda ishning h’aqiqiy h’olatlarini bilishi lozim.

Vakilning vakolatlarini

rasmiylashtirish

Vakilning vakolatlari qonunga muvofiq berilgan va rasmiylashtirilgan ishonnomada ifoda

etilgan bo’lishi kerak. Tashkilot nomidan berilgan ishonchnomaga uning rah’bari eki tasis

h’ujjatlarida shunday vakolat berilgan boshqa shaxs imzo chekadi va bu imzo tashkilotning

muh’ri bilan tasdiqlanadi.

Fuqaro tomonidan berilaetgan ishonchnoma notarial tartibda, shuningdek, ishonchnomani

beruvchi ishlaetgan eki o’qietgan tashilot tomonidan, yashab turgan joyi bo’yicha fuqarolarning

o’zini o’zi boshqarish organi, uy-joylardan foydalanish tashkiloti tomonidan va u davolanaetgan

statsionar davolash muassasasining mamuriyati tomonidan, agar ishonchnoma h’arbiy xizmatchi

tomonidan berilaetgan bo’lsa-tegishli h’arbiy qism qo’mondonligi tomonidan tasdiqlanishi

mumkin.

Jazoni ijro etish muassasalardagi shaxslarning ishonchnomasi tegishli muassasasining

boshlig’i tomonidan tassdiqlanadi. Advokatning vakolati qonun h’ujjatlarida belgilangan taribda

tasdiqlanadi.

Fuqarolik Kodeksining 134-moddasiga muvofiq, bir shaxs (ishonch bildiruvchi)

tomonidan ikkinchi shaxsga (ishonchli vakil) uchinchi shaxslar oldida vakillik qilish uchun

berilgan ezma vakolat ishonchnoma h’isoblanadi.

Vakilning vakolatlari

Xo’jalik sudida ish yuritish vakolatlari vakilga uni vakil qilgan shaxs nomidan barcha

protsessual h’arakatlarni amalga oshirish h’uquqini beradi, davo arizasini imzolash, ishni

h’akamlar sudiga topshirish, davo talablaridan qisman eki butunlay voz kechish va davoni tan

olish, davo predmetini eki asosini o’zgartirish, kelishuv bitimini tuzish, vakolatlarni boshqa

shaxsga topshirish (ishonib topshirish), sud h’ujjati ustidan shikoyat qilish, protest keltirish

tug’risidagi arizani imzolash, sud h’ujjatining majburiy tartibdada ijro etilishini talab qilish,

undirilgan mol-mulk eki pulni olish bundan mustasno.

Vakilning Xo’jalik protsessual kodeksda ko’rsatib o’tilgan h’arakatlatning h’ar birini

amalga oshirishga bo’lgan vakolatlari vakil qilaetgan shaxs bergan ishonchnomada maxsus

nazarda tutilgan bo’lishi kerak.

Xo’jalik sudida vakil bo’la olmaydigan

shaxslar

To’la muomala laeqatiga ega bo’lmagan eh’ud vasiylik eki h’omiylik belgilangan

shaxslar Xo’jalik sudida vakil bo’la olmaydilar.

Sudyalar, tergovchilar, prokurorlar Xo’jalik sudida vakil bo’la olmaydilar, o’rsatib

o’tilgan shaxslar protsessda tegishli sudlar, prokuraturaning vakili sifatida eki qonuniy vakil

sifatida qatnashaetgan bo’lsalar, bu qoida tadbiq etilmaydi.

Dalillar tushunchasi va ularning

turlari

Xo’jalik protsessual kodeksda va boshqa qonunlarda nazarda tutilgan tartibda olingan

malumotlar ish bo’yicha dalillar bo’lib, ular asosida Xo’jalik sudi ishda ishtirok etuvchi

shaxslarning talablari va etirozlarini asoslovchi h’olatlar, shuningdek nizoni tug’ri h’al qilish

uchun ah’amiyatga ega bo’lgan boshqa h’olatlar bor eki yo’qlishini aniqlaydi.

Bunday malumatlar ezma va asheviy dalillar, ekspertlarning xulosalari, guvoh’larning

ko’rsatuvlari, ishda ishtirok etuvchi shaxslarning tushuntirishlari bilan aniqlanadi. Qonunni

buzgan h’olda olingan dalillardan foydalanishga yo’l qo’yilmaydi.

54-modda dalillar tushunchasini aniqlaydi, Xo’jalik sud ishlarini yuritish bo’yicha

isbotlash vositalarini sanab o’tadi, shuningdek Xo’jalik ishi bo’yicha isbotlash predmetining

mazmunini ko’rsatadi.

Dalillar birinchi navbatda o’zalarining faktik malumotlaridan iborat ekanligi bilan

xarakterlanadi va bu malumotlarning mazmuni ishni h’al qilish uchun ah’amiyatli h’olatlarni

tug’ri ifodalaydi.

Bunday malumotlarni qanchalik tug’ri ekanligi sud tomonidan bularning tashkil topishi,

saqlanganligi, qayta ishlanganlar bilan taqqoslash yo’li bilan tekshirib chiqarilgan bo’lishi kerak.

Dalil sifatida taqdim qilingan malumotlarni qanchalik asosli ekanligiga sud maslah’at xonasida

bah’o beradi. İsh bo’yicha h’al qiluv qaroriga asos qilib aniq maluotlar olinadi.

Dalillarning ikkinchi h’ususiyati shunday iboratki, dalillar faktik malumotlar bo’lib, bular

asosida sud ishida ishtirok etuvchi taraflarning talablari va etirozlarini asoslaydigan va ishga oid

bo’lgan boshqa h’olatlarni bor eki yo’qligini aniqlaydi.

Dallillarni ishni tug’ri h’al qilish uchun muh’im fakitlarni o’zida mujassamlashtirib, ish

uchun muh’im faktlarni belgilash vositasi xizmat qiladi, shuning uchun malumotlar ish uchun

ah’ammyat kasb etmaydi.

Dalillarni uchinchi h’ususiyati shundan iboratki, dalillarning protsessual qonunda

belgilab qo’yilgan tartibga rioya qilib sd toonidan olingan faktik malumotlardan iborat

ekanligidir. Xo’jalik sud ishlarini yuritish tug’risidagi qonunchilik dalillarni olish, tekshirish va

bah’o berishni shunday kafolatlarini belgilaydiki, qaysi kim bular ishni h’aqiqiy h’olatlari

taraflarning h’uquq va majburiyatlariga to’la h’olda faqat faktlar tug’risida aniq malumotlar sud

tomonidan tanlab olishni taminlaydi.

Shuning uchun taraflar eki guvoh’larning telefon orqali sudga bergan axborat

shuningdek, ish h’olatlari bo’yicha guvoh’ning ezma arizasi dalil ah’amiyatiga ega bo’lmaydi.

Sudlar bazida apellyatsiya, kassatsiya va nazorat bosqichida sud ishlarini yuritishda

sudyalar va prokurorlar tomonidan olingan ekspertlarning h’ulosalari, mutaxassislarning

fikrilarini dalil deb notug’ri h’isoblaydilar.

Eskpertning xulosasi dalil sifatida aniq ish h’olatlari yuzasidan ilmiy bilimni tadbiq

etishga asoslangan h’olda mutaxassisning xulosasi eanligi bilan xarakterlanmasdan, bu xulosa

tegishli tartibga rioya qilgan h’ola ekspertiza o’tkazish natijasida olinganligi bilan h’am

xarakterlanadi.

Apellyatsiya, kassatsiya va nazorat bosqichlarida sud ishlarini yuritish mutaxassislarning

xulosalarni qanchalik tug’ri, to’la va asosli ekanligini kafolatlaydigan shart-sharoitlar

bo’lmaydi. shuning uchun ularning xulosalari ah’amiyatli bo’lsada, ekspertlarning xulosalariday

bo’lmaydi, bular birinchi instantsiya sudi tomonidan dalillarga berilgan bah’oni qanchalik

tug’risligini tekshirish uchun yuqori sudlarga berilgan konsultatsiya tariqasida erdam beradi.

Dalillarni to’rtinchi xususiyati shundan iboratki, dalil-bu qonunda ko’rsatilgan isbotlash

vositalri orqali sud tomonidan olingan malumotdir. sud tosonidan foydalanishi mumkin bo’lgan

isbotlash vositadari qo’yidagilardir, taraflar va uchinchi shaxslarning baenotlari, guvoh’larning

ko’rsatuvlari, ezma dalillar, asheviy dalillar, eskpertlarning xulosalari. Qonunda ko’rsatilmagan

manbalardan olingan faktik malumotlar (anonim xat-xabarlar va boshqalar).

İsbotlash majburiyati

İshda ishtirok etuvchi h’ar bir shaxs o’z talab va etirozlariga asos qilib keltiraetgan

h’olatlari isbotlash kerak. Davlat organlari va boshqa organlarning h’ujjatlarini h’aqiqiy emas

deb topishlari va boshqa organlarning qabul qilinishiga asos bo’lgan h’olatlarni isbotlash

majbuuriyati h’ujjatni qabul qilgan organ zimmasiga yuklatiladi.

Xo’jalik sudi, agar ishni ko’rib chiiqsh uchun mavjud materiallar etarli emas deb

h’isoblasa, ishda ishtirok etuvchi shaxslarga qo’shimcha dalilar taqdim etishni taklif qilishga

h’aqlidir.

55-modda isbotlash burchini umumiy qoidalarini ifodalaydi va sudning isbotlash

jaraenidaagi rolini mustah’kamlaydi, shu bilan birgalikda Xo’jalik protsessni tortishuvchilik

xarakterin h’am ifodalaydi.

Davogar davoning asosi bo’lgan, yani nizoli h’uquqiy munosabatni mavjudligi bilan

bog’liq faktlarni va davogarning h’uquqlarini javobgar tomonidan buzganligi eki

nizolashishdan dalolat beruvchi faktlarni isbotlashga majbur.

Davogar o’zining etiroziga asos qilib olgan h’olatlar tug’risidaagi faktlarni isbotlash

burchi javobgarga yuklatiladi. Aniq ish yuzasidan h’ar bir taraf tomonidan isbotlashi kerak

bo’lgan faktlar nizoli h’uqiqiy tartibga solib boruvchi moddiy-h’uquqiy normalar mazmunan

h’isobga olgan h’olda aniqlanadi.

Dalillarni taqdim etish va talab

qilib olish

Dalillarni ishda ishtirok etuvchi shaxslar tomonidan taqdim etiladi. İshda ishtirok etuvchi

shaxs ishda ishtirok etuvchi eki ishtirok etmaydigan shaxsdagi zarur dalilni mustaqil olish

imkoniga ega bo’lmasa, o’sha dalilni talab qilib olish tug’risida Xo’jalik sudiga iltimosnoma

bilan murojaat qilishga h’aqli.

İltimosnomada shu dalil bilan shu dalil bilan ish uchun ah’amiyatli qanday h’olatlar

aniqlanishi mumkinligi, dalilning alomatlari va uning joylashgan joyi ko’rsatilishi zurar.

Sud zarur h’ollarda ishda ishtirok etuvchi shaxsga dalilni olish uchuun so’rov beradi. Sud

talab qilaetgan dalilni saqlaetgan shaxs uni bevosita sudga yuboradi eki sudga topshirish uchun

tegishli so’rovga ega bo’lgan shaxsga beradi.

Agar shaxs Xo’jalik sudi talab qilaetgan dalilni taqdim etish imkoniyatga butunlay ega

bo’lmasa eki sud belgilangan muuddatda taqdim eta olmasa, u sudning so’rovini olganida so’ng

besh kunlik muddat ichida bu h’aqda sababini ko’rsatib sudni xabardor qilishi shart.

Agar dalilni saqlaetgan shaxs so’ralaetgan dalilni taqdim etish majburiyatini Xo’jalik sudi

uzrsiz deb topgan sabablarga ko’ra bajarmasa, bu shaxsga eng kam ish h’aqining ikki yuz

baravari miqdorida jarima solinadi. Jarima solinishi talab qilinaetgan dalilni saqlaetgan shaxsni

dalilni Xo’jalik sudiga taqdim etish majburiyatidan ozod qilmaydi.

Dalillarni ishda ishtirok etuvchi shaxslar tomonidan taqdim etiladi. İshda ishtirok etuvchi

shaxs ishda ishtirok etuvchi eki ishtirok etmaydigan shaxsdagi zarur dalilni mustaqil olish

imkoniga ega bo’lmasa, o’sha dalilni talab qilib olish tug’risidagi Xo’jalik sudiga iltimosnoma

bilan murojaat qilishga h’aqli.

İltimosnomada shu dalil bilan ish uun ah’amiyatli qanday h’olatlar aniqlanishi

mumkinligini, dalilning alomatlari va uning joylashgan joyi ko’rsatilishi zarur. Sud zarur

h’ollarda ishda ishtirok etuvchi shaxsga dalilni olish uchun so’rovnoma beradi. Sud talab

qilaetgan dalilni saqlaetgan shaxs uni bevosita sudga topshirish uchun tegishli so’rovga ega

bo’lgan shaxsga beradi.

Agar shaxs Xo’jalik sudi talab Xo’jalik sudi talab qilaetgan dalilni taqdim etish

imkoniyatiga ega bo’lmasa eki sud belgilangan muddatda taqdim eta olmasa, u sudning so’rovini

olinginidan so’ng besh unlik muddat ichida bu h’aqda saqlanaetgan shaxs so’ralaetgan shaxs

dalilni taqdim etish majburiyatini Xo’jalik sudi uzrsiz deb topgan sabablarga o’ra bajarmasa, u

shaxsga eng kam ish h’aqining ikki yuz baravarigacha miqdorda jarima solinadi.

Talab qilinaetgan dalilni saqlanaetgan shaxsga jarima solinishi uni dalilni Xo’jalik sudiga

taqdim etish majburiyatidan ozod qilmaydi.

Dalillar ishda ishtirok etuvchi shaxslar tomonidan taqdim qilinadi. İshda ishtirok etuvchi

shaxs eki ishtirok etaydigan shaxsda bo’lgan zarur dalillarni mustaqil tarzda olish imkoniyatiga

ega bo’lmagan taqdirda, ushbu dalilni talab qilib olish tug’rissida Xo’jalik sudiga murojaat

qilishga h’aqli.

Murojaatda ushbu dalil bilan ish uchun muh’im ah’amiyatga ega bo’lgan qanday

h’olaitlar aniqlanishi kerakligi, uning turgan joyi ko’rsatilishi kerak. Sud zarur h’ollarda ishda

ishtirok etuvchi shaxga dalilni olish uchun so’rovnoma beradi.

Sud tomonidan talab qilinaetgan dalil kimning qo’lida bo’lsa, uni talab qilaetgaan sudga

eki berish uchun so’rovnomaga ega bo’lgan shaxsning qo’liga topshiradi.

Dalillarni ular turgan joyda ko’zdan kechirish va tekshirish

Sudga olib kelish mumkin bo’lmagan eki qiyin bo’lgan dalillarni, shuningdek tez

buziladigan asheviy dalillarni Xo’jalik sudi ular joylashgan erda ko’zdan kechirish va tekshirishi

mumkin.

Dalillarni ko’zdan kechirish va tekshirish Xo’jalik sudi tomonidan ishda ishtirok etuvchi

shaxslarni xabardor qilgan h’olda amalga oshiriladi, ularning kkelmasligi ko’zdan kechirish va

tekshirish o’tkazishga to’sqinlik qilmaydi.

Zarur h’ollarda dalillarni ko’zdan kechirish va tekshirishda ishtirok etish uchun

ekspertlar va guvoh’lar chiqarilishi mumkin. Dalilarni turgan joyida ko’zdan kechirib va

tekshirib bo’linishi bilanoq baennoma tuziladi.

İshni h’al qilish uchun zarur bo’lgan ezma dalillarning mazmuni va h’arakatlaridan kelib

chiqib, sud lozim darajada guvoh’lantirilgan ko’chirmalarini talab qilish bilan cheklanishi

mumkin (masalan, bo’yruqlardan va uy daftaridan ko’chirma va boshqalar). Bunday h’ollarda

h’am h’ujjatni asl nusxasi talab qilib olish h’uquqi sudda saqlanadi.

Bundan tashqari, XPK ning 112-moddasiga ko’ra ishni sudda ko’rishga tayerlashda h’am

h’ujjatlarni shaxsan sudyani o’zi ko’zdan echirishni amalga oshirishi mumkin.

Dalillarning daxldorligi

Xo’jalik sudi ko’rilaetgan ishga daxldor bo’lgan dalillarnigina qabul qiladi. Sud

dalillarning daxldorligi qoidasiga nafaqat taqdim etiladigan dalallarni qabul qilib olish

masalasini h’al qilishda, shu bilan birgalikda qo’shimcha dalillarni talab qilib olish bo’yicha

tavsiyalarni h’al qilishda shuningdek, o’zining tashabbusi bilan dallilarni to’plashda h’am

asoslanadi.

Bu qoidaning moh’iyati shundaki, sud faqat ish uchun ah’ammyatli bo’lgan faktik

malumotlarni dalil sifatida qabul qiladi va tekshiradi.

XPK ning 55-moddasiga asosan yuridik va daliliy jih’atdan isbotlanadigan faktlarni,

protsessual xarakterdagi ayrim h’olatlarni (davo muddatini o’tkazib yuboraganlik sabalari va

boshqalar) belgilanishidan dalolat beruvchi faktik malumotlar uushbu protsess uchun befarq

bo’lsa, isbotlash vositalari, ularning mazmuni h’am ish uchun aloqasi bo’lmaydi.

Dalillarni daxldorligi masalasini tug’ri h’al qilish, kam kuch va mablag’ sarflab, barcha

h’olatlarni obektiv va tula manoda aniqlab olishni taminlaydi. Aksincha, bu masala bo’yicha

xatoga yo’l qo’yish e isbotlanadigan dalliy materiallarni etarli bo’lmay qolishiga, keyingi ishni

sekin ketishiga sabab bo’ladigan keraksiz malumotlarni o’rganish chun foydasiz vaqt, kuch va

mablag’ sarflashga olib keladi.

Lekin, agar tegishli h’olatlar boshqa dallilar erdamida belgilab olingan bo’lsa, faktik

malumatlar ishga daxldor bo’lgan taqdirda h’am tekshirishni davom ettirishga zaruriyat

qolmaydi.

Masalan, qandaydir fakt bo’yicha katta guruh’ xabardor bo’lsa, sudi shda ishtirok etuvchi

shaxslarni fikrini h’isobga olib, qolganlardan bir nechtasini so’roq qilish bilan kifoyalanishi

mumkin, agarda, taraf ular tomonidan tasdiqdangan, isbotlangan faktlarni tan olsa va sud bunday

tan olgaanlini qabul qilsa. Sud ishni tug’ri h’al qilish uchun ah’amiyatli bulgan egri dalillarni

daxldorligini aniqlashda malum manoda qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin.

Dalillarga yo’l quyish

İshning h’olatlari qonun h’ujjatlariga muvofiq muayyan dalillar bilan tasdiqlanishi kerak

bo’lsa, boshqa dalillar bilan tasdiqlanishi mumkin emas. Dalillarga yo’l qo’yilgan qoidalaring

manossi shundan iboratki, qoidada ko’rsatilgan h’ollarda ish uchun ah’amiyatli bo’lmagaan

h’olatlar faqat malum isbotlash vositalari orqali olingan faktlar bilan tasdiqlanishi mumkin.

Masalan, moddiy-h’uquqiy munosbatlarni barqarorligi va nizolarni tug’ri h’al qilish

uchun fuqarolik qonunchiligi qator bitimlarni ezish shakliga rioya qilib tuzish majburiyatligini va

shunga muvofiq bunday shartnomalar tuzganlik faktini guvoh’larning ko’rsatuvi erdamida

o’rnatilishi man etadi.

Masalan, O’zR FKning 108-moddasiga muvofiq tuzilishi bilan ijro etiladigan

bitimlarning summasidan qatiy nazar, agar qonunda boshqacha belgilanmagan bo’lsa va

O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida belgilanmagan boshqa bitimlardan tashqari

fuqarolarning o’n minimal ish h’aqi miqdoridan oshiq summaga tuzilgan o’zaro shartnoalari

ezma ravishda amalga oshirilishi kerak.

Shu bilan birgalikda, FK ning 109-moddasi shuni belgilaydiki, bitimning qonun bilan

talab qilinaetgan oddiy ezma shakliga rioya qilmaslik, uning h’aqiqiy emasligiga olib kelmaydi,

biroq nizo chiqqan taqdirda taraflarni bitimini tuzilganligini eki bajarilganligi guvoh’larning

ko’rsatuvlari bilan tasdiqlash h’uquqidan mah’rum qiladi.

Qonunda tug’risdan tug’ri ko’rsatilgan h’ollarda esa, uning h’aqiqiy emasligini, agar qarz

shartnomasi ezma shaklda tuziladigan bo’lsa, bajariladigan h’arakatlardan tashqari, uni asossiz

ekanligini guvoh’larning ko’rsatuvlari bo’yicha nizolashishga yo’l qo’yilmaydi.

Lekin kelishuvlarni oddiy ezma shaklda tuzish tug’risidagi qoidalarni buzish, tarafni

boshqa qandaydir ezma dalillardan (shartnoma mantidan tashqari) foydalanishi h’uquqidan

mah’rum qilmaydi.

İsbotlashdan ozod qilish asoslari

İshning Xo’jalik sudi h’ammaga malum deb topgan h’olatlari isbotlashga muh’toj emas.

Xo’jalik sudining ilgari ko’rilgan ish bo’yicha qonuniy kuchga kirgan h’al qiluv qarori bilan

aniqlangan h’olatlar, h’uddi shu shaxslar ishtirokchisi bo’lgan boshqa ishni sud ko’raetganda

yangidan isbot qilinmaydi.

Umumiy sudning fuqarolik ish bo’yicha qonuniy kuchga kirgan h’al qiluv qarori boshqa

ishni ko’raetgan Xo’jalik sudi uchun umumiy sudning h’al qiluv qarorida aniqlangan va ishda

ishtirok etuvchi shaxslarga aaloqador h’olatlar doir masalalar bo’yicha majburiydir.

Jinoyat ishi bo’yicha umumiy sudning qonuniy kuchga kirgan h’ukumi muayyan

h’arakatlar sodir etilgan eki sodir etilmaganligi va ular kimlar tomonidan sodir etilganligi

masalalari bo’yicha Xo’jalik sudi uchun majburiydir.

Dalillarga bah’o berish

Xo’jalik sudi ishdagi mavjud dalillarni h’ar tomonlama, to’liq va xolis tekshirishga

assoslangan o’z ichki komil ishonchi bo’yicha bah’olaydi. Hech qanday Xo’jalik sudi uchun

oldindan belgilab qo’yilgan kuchga ega emas.

Suddani isbotlash sud tomonidan Xo’jalik ishi bo’yicha obektiv h’aqiqatni bilib olish

yuzasidan ko’p qirrali va murakkab jaraen bo’lib, bunda uning h’aqiqiy ish h’olatlari va

taraflarning h’uquq va burchlari aniqlanadi. Suddagi isbotlashning tarkibiy qismi dalillarga bah’o

berish h’isoblanadi.

Dalillarga bah’o berish o’ziga isbotlash vositalarini sud tomonidan tekshirishni qanchalik

sifatli o’tkazilganligi, ularda o’z vazifasini topgan malumotlarlarni h’aqiqiyligini belgilash va bu

malumotlarni qanchalik daliliy kuchga ega ekanligini aniqlashni qamrab oladi (yani bah’o

beriladigan dalillar asosida davo qilinaetgan h’olat bo’yicha tegishli xulosa chiqarish masalasini

h’al qilishni).

Egri dalillarga bah’o berishda sud aniqlangan barcha daliliy faktlar yig’indisidan kelib

chiqib, isbotlash predmetiga kiradigan yuridik faktni mavjudligi tug’risida ishonchli xulosa

chiqarish mumkinligi masalasini h’am h’al qiladi. İsh uchun ah’amiyatli bo’lgan h’ar bir dalil va

ish bo’yicha to’plagan barcha dalillarning yig’indisi bah’olanishi kerak.

Mazkur modda qoidasi sudyaning ichki ishonchi ishning h’amma h’olatlarini jamlab,

ularni sud majlisida qonun amal qilgan h’olda, h’ar taraflama, to’liq va xolis ko’rib chiqishga

asoslangan bo’lishni talab qiladi.

İchki ishonch bo’yicha dalillarga bah’o berishning h’aqiqiyligi va ish h’olatlarini

h’aqiqatdan h’am ularni mavjudligini tasdiqlab berish uchun foydalaniidagan dalillarni

sudyalarning o’zlari h’al qiladi. Bunda ular mantiqiy kategoriyalarni h’isobga olib, qonunga

amal qilib, amalietda tekshirilgan o’zining bilimiga asoslanadi.

Sudning ichki ishonchi, sud majlisida h’ar tomonlama tekshirilgan dalillar yig’indissi

bo’yicha qonuniy h’ulosalardan iborat bo’lib, obektiv h’aqiqatni ifodalishi kerak.

İchki ishonch-sudyalarning taasuroti eki qandaydir h’isobot bermaydigan fikr emas, balki

sudning ish h’olatlari bo’yicha dalillarga asoslanganligi, uning tug’riligi yuqori turuvchi sud

instantsiyalari tomonidan tekshirilishi mumkin.

Ezma dalillar

İsh uchun ah’amiyatga ega bo’lgan h’olatlar tug’risidagi malumotldarni o’z ichiga olgan

h’ujjatlar, shartnomalar, malumotlar amaliy ezishmalar, shu jumladan, faksimal elektron eki

boshqa aloqa vositasida eh’ud h’ujjatning tug’riligini aniqlash imkonini beruvchi boshqa usulda

olingan o’zga h’ujjatlar va materiallar ezma dalillar h’isoblanadi.

Ezma dalillar asl nusxada eki tegishlicha tasdiqlangan nusxa shaklida taqdim etiladi.

Agar ko’rilaetgan ishga h’ujjatning faqat bir qismi aloqadar bo’lsa, uning tasdiqlangan nusxasi

taqdi etiladi.

İsh h’olatlari qonun h’ujjatlariga muvofiq h’ujjatlarning faqat asl nuxsalri bilan

tasdiqlanishi lozim bo’lsa, shuningdek boshqa zarur h’ollarda Xo’jalik sudning talabi bilan

ularning asl nusxalari taqdim etiladi.

İshda ishtirok etuvchi shaxslar toonidan Xo’jalik sudiga topshirilgan ezma dalillarning

nusxalari Xo’jalik sudi tomonidan ishda ishtirok etuvchi, qo’lida shunday nusxalar bo’lmagan

boshqa shaxslarga yubariladi (beriladi).

Hujjatlarning aslini

qaytarish

İshda mavjud bo’lgan h’ujjatlarning asli ularni taqdim etigan shaxslarning iltimosiga

ko’ra Xo’jalik sudining h’al qiluv qarori qonuniy kuchga kirgandn keyin, agar sud h’ujjatni

qaytarish nizoning tug’ri h’al qilinishiga zarar etkazmaydi degan xulosaga kelsa, ishni yuritilsh

jaraenida h’al qiluv qarori qonuniy kuchga kirgunga qadar ularga qaytarib berilishi mumkin.

İltimosnoma bilan bir vaqtda mazur shaxslar h’ujjat aslining tegishlicha tasdiqlangan

nusxasini taqdim etadilar eki ishda qolaetgan nusxaning asliga tug’riligi sud tomonidan

tasdiqlanishi iltimos qiladilar.

Asheviy dalillar

O’zining tashqm ko’rinishi, ichki xususiyatlari, turgan joyi eki boshqa belgilari bilan

shu uchun ah’amiyatga ega bo’lgan h’olatlarni aniqlash vositasi bo’lib xizmat qila oladigan

ashelar asheviy dalillar h’isoblanadi.

Asheviy dalillarni saqlash

Asheviy dalilar Xo’jalik sudida saqlanadi. Xo’jalik sudiga keltirib bo’lmaydigan asheviy

dalillar turgan joyida saqlanadi. Ular batafsil tasvirilanishi, muh’rlab qo’yilishi, zarur h’ollarda

esa fotosuratga eki videotasvirga olinishi lozim.

Xo’jalik sudi va saqlovchi asheviy dalillarni o’zgarmaydigan h’olatda saqlash choralarini

o’radilar.

Asheviy dalillarni qaytarish

Xo’jalik sudining h’al qiluv qarori qoniy kuchga kirgach asheviy dalillar kimdan olingan

bo’lsa, o’sha shaxslarga qaytarib beriladi eh’ud sud shu ashelarga kimning h’uquqi bor deb

topgan bo’lsa, o’sha shaxslarga beriladi eki sud belgilaydigan boshqa tartibda realizatsiya

qilinadi.

Ayrim h’ollarda Xo’jalik sudi asheviy dalillarni ko’zdan kechirib va tekshirib

chiqqanidan keyin basharti, asheviy dalillarni taqdim etgan shaxslar ularni qaytarib berishni

iltimos qilgan bo’lsalarva bunday iltimosnomaning qanoatlantirilishi nizoning tug’ri h’al

etilishiga zarar keltirmasa, ular kimdan olingan bo’lsa, o’sha shaxslarga ish yuritish jaraenida

qaytarib berilishi mumkin.

Xo’jalik sudi asheviy dalillarni qaytarish masalalari yuzasidan ajrim chiqaradi.

qonunga muvofiq ayrim shaxslarning egaligida turishi mumkin bo’lmagan shaxslar

tegishli tashkilotlarga topshiriladi.

Eskpertiza tayinlash

İshni ko’rish vaqtida kelib chiqadigan, maxsus bilimlarni talab qiladigan savollarni

tushuntirib berish uchun Xo’jalik sudi ishda ishtirok etuvchi shaxsning iltimosiga ko’ra

ekspertiza tayinlaydi.

İshda ishtirok etuvchi shaxslar Xo’jalik sudiga ekspertiza o’tkazish vaqtida tushuntirib

berilish kerak bo’lgan savollar va ekspertlarning nizolari bo’yicha takliflarini taqdim etishga

h’aqlidirlar.

Ekspertizaning xulosasi talab qilinadigan savolarning uzil-kesil mazmuunini Xo’jalik

sudi belgilaydi. İshda ishtirok etuvchi shaxslar taklif etgan savolarni rad etishni sud asoslab

berishi shart. Ekspertiza tayinlash tug’risida Xo’jalik sudi ajrim chiqaradi.

Ekspertiza o’tkazish tartibi

Ekspertiza Xo’jalik sudi topshirig’iga ko’ra ekspertiza muassasalarining xodimlari eki

boshqa mutaxasisslar tomonidan o’tkaziladi. Ekspertizani o’tkazish bir necha ekspertga

topshirilishi mumkin.

Ekspertiza Xo’jalik sudining majlisida eki, agar tekshirishning xususiyatiga ko’ra zarur

bo’lsa eh’ud materiallarni majlisda iekshirish uchun olib kelish mumkin bo’lmasa eki ularni olib

kelish qiyin bo’lsa, majlisdan tashqarida o’tkaziladi.

İshda ishtirok etuvchi shaxslar ekspertiza o’tkazilaetganda h’ozir bo’lishga h’aqlidirlar.

Bunday ishtirok etish eki ekspertizani sud majlisidan tashqarida o’tkazish ekspertlarning normal

ishlashiga h’alaqit berish mumkin bo’lgan h’ollar bundan mustasno.

Agar ekspertizani o’tkazish ikki eki undan ortiq ekspertga topshirilgan bo’lsa, ular o’zaro

kengashishga h’aqlidir. Agar ekspertlar umumiy xulosaga kelsalar, ular bita umumiy xuloa

beradilar. Boshqa ekspertlarning fikriga qo’shilmagan ekspert aloh’ida xulosa beradi.

Ekspertning xulosasi

Ekspert ezma shaklda xulosa beradi. Ekspertning xulosasi o’tkazilgan tekshirishlarning

batafsil baenini, ular natijasida chiqarilgan xulosalarni va Xo’jalik sudi tomonidan qo’yilgan

savollarga javoblarni o’z ichiga olgan bo’lishi lozim. Agar ekspert ekspertiza o’tkazaetganida

o’ziga qo’yilgan savollarda ko’rsatilmagan, lekin ish uchun ah’amiyatli bo’lgan h’olatlarni

aniqlasa, shu h’olatlar tug’risidagi fikrlari o’z xulosassiga kiritishga h’aqli.

Ekspertning xulosasi Xo’jalik sudining majlisdagi tekshiriladi h’amda boshqa dalillar

bilan bir qatorda bah’olanadi.

Ekspertning xulosasi etarlicha aniq eki to’liq bo’lmasa, Xo’jalik sudi qo’shimcha

ekspertiza tayinlashi, uni o’tkazishni o’sha eki boshqa ekspertga toppshirishi mumkin.

Xo’jalik sudi ekspertning xulosasiga qo’shilmasa, ishda ishtirok etuvchi shaxsning

iltimosnomasiga ko’ra qayta ekspertiza tayinlashi, uni o’tkazishni boshqa ekpertga toshirishi

mumkin.

Guvoh’ning ko’rsatuvlari

Guvoh’ o’zi bilgan malumotlar va h’olatlarni Xo’jalik sudiga og’zaki xabar qiladi.

Guvoh’ Xo’jalik sudining taklifiga ko’ra o’z ko’rsatuvlarini ezma tarzda baen qilishi mumkin.

Agar guvoh’ o’zi bilgan malumotlarning manbaini ko’rsatib bera olmasa, u xabar qilgan

malumotlar dalil h’isoblanmaydi.

Dalillarni taminlash

Zarur dalillarni keyinchalik taqdim etish mumkin bo’lmay qoladi eki qiyinlashadi deb

h’avotirlanish uchun asosi bo’lgan shaxslar ishni yuritishga qabul qilgan Xo’jalik sudidan shu

dalillarni taminlashni iltimos qilishi mumkin. Dalillarni tayinlash tug’risidagi arizada

tayinlanishi zarur bo’lgan dalillar, tasdiqlash uchun btsu dalillar zarur bo’lgan h’olatlar, ularni

taminlash tug’risida arizachini iltimos bilan murojaat qilishga undagan sabablar ko’rsatilishi

kerak.

Dalillarni taminlash eki iltimosnomani qanoatlantirishni rad etish tug’risida ajrim

chiqariladi. Xo’jalik sudining dalillarni tainlash tug’risidagi iltimosnomani qanoatlantirishni rad

etish h’aqidagi ajrimi ustidan shikoyat qilish mumkin.

Dalillarni taminlash tartibi

Dalillarni taminlash Xo’jalik protsessual kodeksda belgilangan qoidalarga ko’ra Xo’jalik

sudi tomonidan amalga oshiriladi. İshda ishtirok etuvchi shaxslar dalillarni taminlash tug’risidagi

arizani ko’rish vaqti va joyi h’aqida xabardor qilinadi, biroq ularning kelmasligi arizani

ko’rishga to’sqinlik qilmaydi.

Sud topshiriqlari

İshni ko’raetgan Xo’jalik sudi boshqa viloyat (Qoraqalpog’iston Respublikasi, Toshkent

shah’ri) h’ududdidagi dalillarni olishi zarur bo’lib qolgan h’ollarda tegishli Xo’jalik sudiga

muayyan protsessual h’arakatlarni bajarishni torshirishga h’aqli.

Sud topshirig’i tug’risidagi ajrimdagi ko’raetgan ishning mazmuni qisqacha baen

qilinadi, aniqlanish zarur bo’lgan h’olatlar, topshiriqni bajaradigan Xo’jalik sudi to’plashi lozim

bo’lgan dalillar ko’rsatiladi.

Sud topshirig’i tug’risidagi ajrim topshiriq berilgan Xo’jalik sudi uchun majburiydir va

ajrim olingan paytdan boshlab o’n kunlik muddatdan kechiktirmay bajarilishi lozim.

Sud toshirig’ini bajarish tartibi

Sud tomonidan Xo’jalik sudining majlisida Xo’jalik protsessual kodeksda belgilangan

qoidalarga muvofiq bajariladi. İshda ishtirok etuvchi shaxslar majlis vaqti va joyi tug’risida

xabardor qilinadilar, biroq ularning kelmaganligi majlisini o’tkazishga to’sqinlik qilmaydi.

Sud toshirig’ining ijrosi tug’risida ajrim chiqarilib, u darh’ol barcha materiallar bilan

ishni ko’raetgan Xo’jalik sudiga yuboriladi.

İshda ishtirok etuvchi shaxslar, topshiriqni bajargan Xo’jalik sudiga tushuntirishlar eki

ko’rsatuvlar bergan guvoh’lar ishni ko’raetgan sud majlisida o’zlari ishtirok etgan taqdirda

umumiy tartibdagi tushuntirishlar va ko’rsatuvlar beradilar.

3-tema. Davoni taminlash. İsh yuritishni tuh’tatib turish.

İsh yuritishni tuxtatish. Davoni ko’rmasdan qoldirish.

Xo’jalik sudi ishda ishtirok etuvchi shaxsning arizasiga ko’ra davoni taminlash

choralarini ko’rishga h’aqli. Agar shunday choralarni ko’rmaslik sud h’ujjatining ijrosini

qiyinlashtirish eki bajarib bo’lmaydigan qilib qo’yish mumkin bo’lsa, Xo’jalik sudlov ishini

yuritishning h’ar qanday bosqichida davoni taminlashga yo’l qo’yiladi.

Davoni taminlash tug’risidagi ariza tushganidan keyingi kundan kechiktirmasdan nizoni

h’al etaetgan Xo’jalik sudi tomonidan ko’riladi.

Arizani ko’rish natijalari yuzasidan ajrim chiqariladi. Davoni taminlash eki taminlashni

rad etish tug’risidagi ajrim ustidan shikoyat qilinishi mumkin.

Davoni taminlash tug’risidagi ajrim ustidan shikoyat berish ushbu ajrim ijrosini to’xtatib

to’rmaydi.

Davoni taminlash choralari

Qo’yidagilar davoni tainlash choralari bo’lishi mumkin:

1) javobgarga tegishli bo’lgan mol-mulk eki pul mablag’larini xatlab qo’yish;

2) javobgarga muayyan h’arakatlarni qilishni taqiqlash;

3) boshqa shaxslarga nizo predmetiga aloqador bo’lgan muayyan h’arakatlar qilishni

taqiqlash;

4) davogar nizolashaetgan undirish so’zsiz (aktseptsiz) tartibga amalga oshiriladigan ijro

h’ujjati eki boshqa h’ujjat bo’yicha undirishni to’xtatib turish;

5) mol-mulk h’atlashda ozod qilish tug’risida davo taqdim etilgan taqdirda davoni

realizitsiya qilishni to’xtatib turish.

Zarur h’ollarda davoni tainlash uchun bir necha chora qo’llashga yo’l qo’yiladi.

Xo’jalik sudi davoni tainlash yo’lqo’yar ekan, javobgarning iltimosnomasiga ko’ra

davogardan javobgar ko’rishi mumkin bo’lgan zarar qoplashining taminlovini talab qilishi

mumkin.

Ushbu moddaning birinchi qismi 2 va 3 bandlarida ko’rsatilgan choralari rioya

etmasganlik uchun tashkilotlar va fuqarolardan respublika byudjeti daromadiga qo’yidagicha

jarima undiriladi;

-bah’olanadigan davogar bo’yicha-davo bah’osining ellik foizgacha miqdoda;

-bah’olanmaydigan daavolar bo’yicha-eng kam ish h’aqining ikki yuz barovarigacha

miqdorda.

Xo’jalik sudining davoni taminlash tug’risidagi ajrimini ijro etmaslik bilan etkazilgan

zararni qoplashni davogaar o’sha Xo’jalik sudiga davo taqdim etish yo’li bilan talab qilishga

h’aqli.

Davoni taminlashning bir turini boshqasi

bilan almashtirish

Davoni taminlashning bir turini boshqasi bilan almashtirishga yo’l qo’yiladi. Davoni

taminlashning bir turini boshqasi bilan almashtirish masalasi Xo’jalik protsessual kodeksning

76-modasida nzarda tutilgan tartibda h’al etiladi.

Pul mablag’larini undirish tug’risidagi davoni tainlashda javobgar davoni tainlash

bo’yicha belgilangan choralarni qo’llash o’rniga Xo’jalik sudining depozit h’isob raqamiga

davogar talab qilaetgan summani to’lashga h’aqli.

Davoni taminlash tug’risidagi ajrimni ijro etish

Davoni taminlash tug’risidagi ajrim Xo’jalik sudining h’al qiluv qarorlarini ijro etish

uchun belgilangan tartibda darh’ol ijro etiladi.

Davoni taminlashni bekor qilish

Davoni taminlash ishda ishtirok etuvchi shaxsning iltimosnomasiga ko’ra ishni

ko’araetgan Xo’jalik sudi tomonidan bekor qilinishi mumkin. Davoni taminlashni bekor qilish

masalasi sud majlisida h’al qilinadi.

İshda ishtirok etuvchi shaxslar majlis vaqti va joyi tug’risida xabardor qilinadilar, biroq

ularning kelmasligi davoni taminlashni bekor qilish masalasini ko’rib chiqishga to’sqinlik

qilmaydi.

Davoni taminlashni bekor qilish masalasini ko’rish natijalari bo’yicha ajrim chiqariladi.

Davoni rad etilgan taqdirda yo’l qo’yilgan tainlash choralari h’al qiluv qarori kuchga kirguncha

saqlanadi. Biroq, Xo’jalik sudi h’al qiluv qarori bilan bir vaqtda eki u qabul qilinganidan keyin

davoni taminlashni bekor qilish tug’risida ajrim chiqarishi mumkin.

Davoni tainlashni bekor qilish tug’risidagi ajrim ustidan shikoyat qilinishi mumkin.

Xo’jalik sudining ish yuritishni to’xtatib turish

majburiyati

Xo’jalik sudi qo’yidagi h’ollarda ish yuritishni to’xtatib turshga majbur:

1) ishni konstitutsiyaviy, fkuqaroviy, jinoyat eki mamuriy sud ishlarni yuritish tartibida

ko’rilaetgan boshqa ish eki masala yuzasidan h’al qiluv qarori qilgunga qdar kurish mumkin

bo’lmaganda;

2) javobgar fuqaro O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining h’arakatdagi qismida

bo’lgan davogar fuqaro tegishli iltimosnoma bilan murojaat qilganda;

3) fuqaro vafot etganda, agar nizoli h’uquqiy munosabatlar h’uquqiy vorislikka yo’l

qo’ysa;

4) fuqaro muomala laeqatini yo’qotganda.

Xo’jalik sudi qonunda nazarda tutilgan boshqa h’ollarda h’am ish yuritishni to’xtatib

turadi.

Xo’jalik sudining ish yuritishni to’xtatib

turish h’uquqi

Xo’jalik sudi qo’yidagi h’ollarda ish yuritishni to’xtatib turishga h’aqli:

-Xo’jalik sudi tomonidan ekspertiza tayinlanganda;

-ishda ishtirok etuvchi shaxs bo’lmish tashkilot qayta tashkil qilinganda;

-ishda ishtirok etuvchi shaxs bo’lish fuqaro biror-bir davlat majburiyatini bajarish uchun

jalb qilinganda.

İshni yuritishni tiklash

İsh yuritishni to’xtatib turishga asos bo’lgan h’olatlar bartaraf qilingach, ish yuritish

tiklanadi.

XPK ning 84-moddasi ish yuritishni to’xtatib turishga asos bo’lgan h’olatlar bartaraf

qilingach, ish yuritish tiklanishini nazarda tutadi.

İsh yuritish ishda qatnashuvchi shaxslarning arizasiga ko’ra eki Xo’jalik sudi tashabbusi

bilan tiklanadi. İsh yuritish ishda qatnashuvchi shaxslarni chaqirmasdan va sud majlisisiz sud

tomonidan tiklanadi.

İsh yuritishni tiklanmasdan, ishni yuritishni tugatishga yo’l qo’yilmaydi.

İsh yuritishni to’xtatib turish va uni tiklash

tartibi

Xo’jalik sudi ish yuritishni to’xtatib va uni tiklash yuzasidan ajrim chiqaradi.

İsh yuritishni to’xtatib turish va uni tiklash yuzasidan ajrim chiradi. İsh yuritishni

to’xtatib turish tug’risidagi Xo’jalik sudi ajrimi ustidan shikoyat berish (protest keltirish)

mumkin.

İsh yuritishni to’xtatib turish

Amaldagi qonunchilik h’al qiluv qarori chiqarmasdan ish yuritishni tugatishning: ish

yuritishni tugatish o’amda arizani (davoni) ko’rmasdan qoldirish kabi ikki turini nazarda tutadi.

Bu ikki institut birinchi bosqichda ish ko’rishda qo’llangani singari, sud h’al qiluv

qarorlarini apellyatsiya, kassatsiya va nazorat tartibdagi qayta ko’rishda h’am qo’lanadi.

Hal qiluv qarori chiqarmasdan ish yuritishni tugallashning ikkala turi h’am asoslari, h’am

protsessual natijalari bo’yicha bir-biridan farq qiladi.

İsh yuritishni tugatish asoslari

Xo’jalik sudi qo’yidagi h’ollarda ish yuritishni tugatadi:

1) nizo Xo’jalik sudi ko’rish uchun tegishli bo’lmasa;

2) umumiy sud, Xo’jalik sudining ayni bir shaxslar o’rtasidagi, yuzasidan qonuniy

kuchga kirgan h’al qiluv qarori bo’lsa;

3) h’akamlar sudining ayni bir shaxslar o’rtasidagi ayni bir predmet tug’risidagi va ayni

bir asoslar bo’yicha nizo yuzasidan qonuniy kuchga kirgan h’al qiluv qarori bo’lsa, h’akamlar

sudning qarori majburiy tarzda ijro etish yuzasidan Xo’jalik sudi ijro varaqasini berishni rad

etgan. ishni yangitdan ko’rish uchun h’al qiluv qarorini qabul qilgan h’akamlar sudiga yuborgan,

lekin ishni o’sha h’akamlar sudida ko’rish mumkin bo’lmay qolgan h’ollar bundan mustasno;

4) ishda ishtirok etuvchi shaxs bo’lmish tashkilot tugatilgan bo’lsa;

5) ishda ishtirok etgan shaxs bo’lmish fuqaroning o’limidan so’ng nizoli h’uquqiy

munoabat h’uquqiy vorislik yo’l qo’ymasa;

6) davogar davosidan voz kechgan va uni Xo’jalik sudi qabul qilgan bo’lsa;

7) kelishuv bitimi tuzilib, u Xo’jalik sudi tomonidan tasdiqlangan bo’lsa;

8) davogar sudgacha h’al qilish (talabnoma yuborish) tartibiga rioya etmagan bo’lsa,

taraflar shartnomasida nazarda tutilgan va uni qo’llash imkoniyati yo’qoltilgan bo’lsa.

Davoni ko’rmasdan qoldirish

asoslari

Xo’jalik sudi qo’yidagi h’ollarda davoni kurmasdan qoldiradi:

1) umumiy sud, Xo’jalik sudi, h’akamlar sudi ayni bir shaxslar o’rtasidagi, ayni bir

predmet tug’risidagi va ayni bir asoslar bo’yicha nizo yuzasidan ish yuritaetgan bo’lsa;

2) ishda ishtirok etuvchi shaxsslarning ushbu nizoni h’akamlr sudiga ko’rish uchun

toshirish tug’risidagi kkelishuvi bo’lib, h’akamlar sudiga murojaat qilish imkoniyati

yo’qolmagan bo’lsa va agar ishning Xo’jalik sudida ko’rilishi qarshi bo’lgaan javobgar birinchi

arizasidan kechiktirmay nizoni mazmunan h’al etishni h’akamlar sudiga topshirish tug’risida

iltimosnoma bilan murojaat qilsa;

3) davo arizasi imlanmagan eki imzolash h’uquqiga ega bo’lmagan shaxs tomonidan

imzolangan bo’lssa;

4) qonun h’ujjatlari eki shartnomaga muvofiq qarz eki bank boshqa kredit muassasi orqali

undirib olinishi shart bo’lishiga qaramay javobgar javobgardan qarzni undirish olish uchun bank

eki boshqa kredit muassasiga murojaat etmagan bo’lsa;

5) davogar nizoni sudgacha h’al qilish (talabnoma yuborish) tartibiga rioya etmagan, bu

esa shu toifadagi nizolar uchun qonunda eki shartnomada nazarda tutilgan bo’lsa;

6) davogar Xo’jalik sudining majlisiga kelmagan va ishni o’zining ishtirokisiz ko’rib

chiqishga rozilik bermagan bo’lsa;

7) davlat ro’yxatidan o’tishni rad etish eki undan bosh tortish tug’risidagi ariza

ko’rilaetganda h’uquq tug’risida nizo kelib chiqqan bo’lsa;

8) yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarni aniqlash tug’risidagi arizaa ko’rilaetganda

h’uquq tug’risida nizo kelib chiqqan bo’lsa.

Davoni ko’rmasdan qoldirish tartibi

va oqibatlari

Xo’jalik sudi ko’rmasdan qoldirish tug’risida ajrim chiqaradi. Xo’jalik sudining ajrimida

ishda ishtirok etuvchi shaxslar o’rtasida sud h’arajatlarini taqsimlash, davlat bojini byudjetdan

qaytarish masalalari h’al qilinishi mumkin.

Davoni ko’rmasdan qoldirish tug’risidagi ajrim ustidan shikoyat qilish (protest keltirish)

mumkin. Davoni ko’rmasdan qoldirish uchun asos bo’lgan h’olatlar bartaraf etilgach, davogar

Xo’jalik sudiga umumiy tartibdagi yana murojaat qilish h’uquqiga ega.

4-tema. Sud h’arajatlari. protsessual muddatlar. Sud jarimalari tushunchasi.

1. sud h’arajatlarning tarkibi

2. davlat boji

3. davoning bah’osi

4. protsessual mudatlarni belgilash va h’isoblash

5. protsessual muddatlarning tugashi

6. jarima solish

7. jarima solish maalasini ko’rish tartibi

Sud h’arajatlari davlat bojidan va ishni ko’rish bilan bog’liq chiqimlardan, sud

h’ujjatlarini yuborish bilan bog’liq pochta h’arajatlaridan, Xo’jalik sudi tayinlagan ekspertizoni

o’tkazish, guvoh’ni chaqirish, dalillarni o’z joyida ko’zdan kechirish uchun to’lanishi kerak

bo’lgan summa, shuningdek ishni o’rish bilan bog’liq boshqa h’arajatlardan tashkil topadi.

Sud h’arajtlarini yuborish bilan bog’liq pochta xarajatlarining taxminiy summasi Xo’jalik

sudi tomonidan belgilanadi va davogar tomonidan Xo’jalik sudining depozit h’isob varag’iga

o’tkazib qo’yilishi kerak.

Davlat boji

Qo’yidagilar uchun davlat boji to’lanadi:

1) davo arizalari;

2) tashkilotlar va fuqarolarni bankrot deb topish tug’risidagi arizalar;

3) nizo predmeti yuzasidagn mustaqil talablar qo’yadigan uchunchi shaxs sifatida ishga

kirishishi h’aqidagi arizalar;

4) yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarni aniqlash tug’risidagii arizalar;

5) Xo’jalik sudining h’al qiluv qarorlari, shuningdek ish yuritishni tugitish, davoni

ko’rmasdan qoldirish. sud jarimalari solish tug’risidagi ajrimlari ustidan berilgan apellyatsiya va

kassatsiya shikoyatlari;

6) h’akamlar sudining qarorlarini majburiy ijro etish varaqasini berish tug’risidagi ariza;

7) h’akamlar sudining qarorlarini majburiy ijro etish uchun ijro varaqasini berish va ijro

varaqasini berishni rad etish tug’risidagi Xo’jalik sudining ajrimlari ustidan berilgan apellyatsiya

va kassatsiya shikoyatlari.

Davo talablari kupaytirilganida davlat bojining etishmagan summasi h’al qiluv qarori

qabul qilinaetgan davoning kupaygan summasiga muvofiq undiriladi. Davo qiymati

kamaytirilganda to’langan boj qaytarilmaydi.

Davlat bojining miqdori oz qilish va uning miqdorini kamaytirish qonun h’ujjatlarida

belgilanadi. Aloh’ida h’ollarda sud davogarning arizasiga ko’ra uning mulkiy ah’voliga qarab,

davlat bojini to’lashni kechiktirishga eki bo’lib-bo’lib to’lash uchn ruh’sat berishga h’aqli.

Davoning bah’osi

Davning bah’osi qo’yidagicha aniqlanadi:

1) pul mablag’larini undirish tug’risidagi davolar bo’yia-undiriladigan summaga qarab;

2) ijro etish h’ujjatini eki undirish so’zsiz (aktsepsiz) tartibda amalga oshiriladigan

boshqa h’ujjatni ijro etish mumkin emas deb topish tug’risidagi davolar bo’yicha-

nizolashilaetgan summaga qarab;

3) mol-mulk talab qilib olish tug’risidagi davolar bo’yicha-shu mol-mulkning qiymatiga

qarab;

4) uchastkasini talab qilib olish tug’risidagi davolar bo’yicha-er uastkasining belgilangan

bah’oda, bah’osi bo’lmasa-bozor bah’osida chiqarilgan qiymatiga qarab.

Davoning bah’osiga davo arizasida ko’rsatilgan neustoyka (jarima, penya) sumalari

summalari h’am kiritiladi. Bir necha mustaqil talablardan iborat bo’lgan davoning bah’osi barcha

talablarni summasi bilan belgilanadi.

Davoning bah’osi notug’ri ko’rsatilgan taqdirda u Xo’jalik sudi tomonidan belgilanadi.

Davlat bojini qaytarish

Davlat boji qonun h’ujjatlarida belgilangan h’ollarida qaytarilishi kerak. Xo’jalik

sudining h’ujjatida davlat bojini to’liq eki qisman qaytarish uchun asos bo’ladigan h’olatlar

ko’rsatiladi.

Davlat boji to’langan, lekin Xo’jalik suudiga kelib tushagan eki qaytargan arizalar,

apellyatsiya eki kassatsiya shikoyatlari bo’yicha h’ada h’ada bojni to’liq eki qisman qaytarishni

nazarda tutuvchi sud h’ujjatlari bo’yicha uni qaytarish sud tomonidan berilgan malumotnoa

asosida aalgaa oshiriladi.

Ekspertlar, guvoh’lar va tarjimonlarga tegishli

sumalarni to’lash

Ekspertlar, guvoh’lar va tarjimonlarga Xo’jalik sudiga kelish bilan bog’liq bo’lgan

yo’lkira, o’y-joy ijarasi h’arakatlari qoplanadi va kundalik h’arajatlar uchun h’aq to’lanadi.

Ekspertlar va tarjimonlar Xo’jalik sudining topshirig’i bilan bajargan ish ularning xizmat

vazifasi doirasiga kirmasa, ular bu ish uchun h’aq oladilar.

Xo’jalik sudiga guvoh’ sifatida aqirilgan fuqarolarning sudga kkelishi tufayli yo’qotilgan

vaqt bilan bog’liq h’arakatlari qoplanadi.

İshda ishtirok etib, tegishli iltimos bilan murojaat qilgan shaxs guvoh’lar va esperlarga

to’lanishi lozim bo’lgan summani Xo’jalik sudining depozit h’isob varag’iga oldindan o’tkazadi.

Agar ikala tomon iltimos bilan murojaat qilgan bo’lsa, talab qilinadigan summani ular teng

bo’lib o’tkazadi.

Agar qo’shimcha ekspertiza sudning tashabbusi bilan tayinlansa, to’lanishi lozim bo’lgan

summa ekpertiza sud tomonidan h’isobidan to’lanadi. Bu summa ishda ishtirok etuvchi

shaxslardan Xo’jalik Protsessual Kodeksning 95-moddasiga muvofiq undirilib, sudning detozit

h’isob varaqasiga o’tkaziladi.

Ekspertlarga, guvoh’larga va tarjimonlarga tegishli bo’lgan summalar Xo’jalik sud

tomonidan ular o’z vazifalarini bajarganlaridan keyin to’lanadi.

Sud xarajatlarining taqsimlanishi

Sud xarajatlari ishda ishtirok etuvchi shaxslarga ularning qanoatlantirilgan davo talablari

miqdoriga mutanosib ravishda yuklanadi.

Davogar to’lashdan belgilangan tartibda ozod qilingan davlat boji, agar javobgar boj

to’lashdan ozod qilinagan bo’lsa, qanoatlantirilgan davo talablari miqdoriga mutanosib ravishda

javobgarlardan respublika byudjeti daromadiga undiriladi.

Agar ish ishda ishtirok etuvchi shaxs tomonidan shu toifadagi nizolar uchun qonunda eki

shartnomada nazarda tutilgan nizoni sudgacha h’al qilish (talabnoma yuborish) tartibini buzish

(talobnoma javobsiz qoldirish, talab qilingan h’ujjatlarni jo’natmaslik) oqibatida kelib chiqqan

bo’lsa, Xo’jalik sudi ishning natijasidan qatiy nazar, sud xarajatlarini shu shaxsga yuklashga

h’aqli.

İshda ishtirok etuvchi shaxslar sud xarajatlarini taqsimlash tug’risida o’zaro

kelishschalar. Xo’jalik sudi ish kelishuvga muvofiq qaror qabul qiladi.

İshda ishtirok etuvchi shaxslarning apellyatsiya, assatsiya shikoyati berishlari bilan

bog’liq sud xarajatlari Xo’jalik Protsesual Kodeksda baen qilingan qoidalarga muvofiq

taqsimlanadi.

Protsessual muddatlar. Protsessal muddatlarni belgilash

va h’isoblash

Protsessual h’arakatlar Xo’jalik Protsessual Kodeksda eki boshqa qonunlarda belgilangan

muddatlarda bajariladi, protsessual muddatlar belgilanmagan h’ollarda esa ular Xo’jalik sudi

tomonidan belgilanadi.

Protsessual h’arakatlarni bajarish muddatlari aniq kalendar sana bilan albatta sodir

bo’lishi lozim bo’lgan voqeani ko’rsatish bilan eki h’arakat bajarilishi mumkin bo’lgan davr

bilan belgilanadi.

Yillar, oylar eki kunlar bilan h’isoblanadigan protsessual muddatning o’tishi sananing

ertasidan eki uning boshlanishi belgilab qo’yilgan voqea sodir bo’lgan kundan boshlanadi.

Protsessual muddatlarning

tugashi

Yillar bilan h’isoblanadigan muddat belgilangan muddat oxirgi yilining tegishli oyy va

kunida tugaydi. Oylar bilan h’isobolanadigan muddat belgilangan oh’irgi oyining tegishli kunida

tugaydi. Agar oylar bilan h’isoblanadigan muddatning tugash tegishli kuni bo’lmagan oyga

to’g’ri kelsa, muddat shu oyning oh’irgi kunida tugaydi.

Muddatning oxirgi kuni ish kuni bo’lmagan kunga tug’ri kelgan h’ollarda kundan keyin

keladigan birinchi ish kuni muddatning tugash kuni deb h’isoblanadi.

Protsessual h’arakat belgilangan muddatning oxirgi kuni to soat yigirma to’rtingacha

bajarilishi shart. Agar apellyatsiya, kassatsiya shikoyatlari va boshqa h’ujjatlar aloqa tashkilotiga

muddatning oxirgi kunida soat yigirma to’rtga qadar topshirilgan bo’lsa, muddat o’tkazib

yuborilgan h’isoblanmaydi.

Protsessual muddatlarni to’xtatib

turish

İsh yuritish to’xtatib turilishi bilan o’tib ketgan barcha protsessual muddatlarning o’tishi

to’xtatib turiladi. İsh yuritish tiklangan kundan boshlab protsessual muddatlarning o’tishi davom

etadi.

Protsessual muddatlarni tiklash

va uzaytirish

Xo’jalik sudi ishda ishtirok etuvchi shaxsning arizasiga ko’ra, Xo’jalik Protsesual

Kodeksda eki boshqa qonunlarda belgilangan muddatning o’tkazib yuborilgan muddatni

tiklaydi.

O’tkazib yuborilgan muddatni tiklash tug’risida Xo’jalik sudining h’al qiluv qarorida,

ajrimida eki qarorida ko’rsatiladi. Muddatni tiklashni rad etish tug’risidagi ajrim chiqariladi.

Xo’jalik sudining protsessual muddatni tiklashni rad etish tug’risidagi ajrimi ustidan

shikoyat qilish (protest keltirish) mumkin. Xo’jalik sudi tomonidan belgilangan protsessual

muddatlarni uning o’zi o’zaytirishi mumkin.

Sud jarimalari. Jarima solish. Jarima solish masalasini

ko’rish tartibi.

Jarima, Xo’jalik sudi tomonidan Xo’jalik Protsessual Kodeksda eki boshqa qonunlarda

nazarda tutilgan h’ollarda va miqdorda solinadi.

Jarima solish masalasi Xo’jalik sudining majlisida h’al etiladi. O’zlariga nisbatan jarima

solish masalasi ko’rilaetgan shaxslarga majlis vaqti va joyi tug’risida topshirilganligi malum

qilinadigan buyurtma xat orqali xabar qilinadi.

Tegishli tarzda xabar berilgan shaxsning kelmasligi jarima solish masalasini ko’rishga

to’qinlik qilmaydi.

Xo’jalik sudi jarima solish masalasini o’rish natijalari bo’yicha ajrim chiqariladi. Xo’jalik

sudi jarima solish masalasini natijalari bo’yicha ajrim chiqaradi. Xo’jalik sudining solish

tug’risidagi ajrimi uctidan shikoyat qilish (protest keltirish) mumkin.

5 tema. Sud bo’yrug’i. Davo taqdim etish.

1. sud bo’yrug’i asosida qarzni undirish

2. arizaning shakli va mazmuni

3. davlat boji

4. sud bo’yrug’ining mazmuni

5. sud bo’yrug’ini bekor qilish

6. davo arizasining shakli va mazmuni

7. davo arizasini qabul qilish

8. qarshi davo taqdim etish

Xo’jalik yurituvchi subektlerning ijtimoiy-iqtisodiy h’uquqlarini h’imoya qilishning

h’uquqiy vositalarini yanada unimliroq va samaraliroq shakllarini qidirish davrida

marosimlarning (protseduralr) soddalashtirishga, amalietda o’zini oqlay olmagan va qo’pol

protsessual talablardan voz kechishga etibor oshib kelmoqda.

Tortishuv daraenining barcha qoidalariga aal qilib davo arizalar bo’yicha sud jaraenida

umumiy tartibda ishlarni nizosiz h’al qilish fuqarolik h’uquqlarni h’imoya qilishning sud

shaklini jozibaligini (eqimliligini) anchagina pasaytiradi.

Xo’jalik sudini ish yurituvida soddalashtirilgan h’uquqiy jaraenlardan, xususan sud

bo’yrug’iga oid ish yurituvidan, foydalanish sud h’imoyasini unumliligini va amaliy natijasini

oshirishga olib keladi.

Sud bo’yruqlarining maqsadi-kreditorlarga qarzdorlarning uzi nizosiz deb tan oladigan

talablari yuzasidan ijro uchiga ega bo’lgan qarorlarni olishni soddalashtirishdadir, ushbu nizosiz

ishlarning h’ajmini umumiy ish yurituvidan ajratish va ular uchun majburiy undiruvning yanada

soddaroq, qisqaroq va arzonroq shaklini yaratish, shu bilan birga ushbu shakl qarzdorga uning

majburiyati h’aqida eslatadi, kreditorning asoslangan talablarini ixtieriy ravishda

qanoatlantirishga rag’batlantiradi.

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 14-bobida qarzdordan qarzlarni qonunda oldindan

belgilangan, h’ujjatlar bilan tasdiqlangan nizosiz bo’lgan taalablar asosida undirish yuzasidan

sud jaraenining va sud h’ujjatining yangi shakli mustah’kalangan.

Bunday talablarning to’la-to’kis (to’liq) ro’yxati Xo’jalik Protsessual Kodeksning 103-

moddasida keltirilgan.

Sud bo’yrug’i asosida qarzni

undirish

Sud buyrug’i kreditorning pul summasini undirish eki undiruvni qarzdorning mol-

mulkiga qaratish h’aqidagi arizasi bo’yicha sudya chiqargan h’ujjatdir.

Sud buyrug’i ijro h’ujjati kuchiga ega. Sud buyrug’i bo’yicha undiruv buyruq

berilgandan so’ng o’n kunlik muddat o’tgach sud h’ujjatlarini ijro etish uchun belgilangan

tartibda amalga oshiriladi.

Sud buyrug’i berish buyicha

talablar

Sud buyrug’i sudya tomonidan ko’yidagi h’ollarda yakka tartibda beriladi:

1) Soliqlar, yig’imlar va davlat byudjetiga majburiy to’lovlar bo’yia boqimandalarni

undirish tashkilotlar va fuqarolarning mol-mulkiga qaratish tug’risida talab qo’yilsa;

2) h’ujjatlar asosida tan olingan debitorlik qarzini undirish tug’risida talab qo’yilsa;

3) talab to’lanmagan, aktseptlmangan va aptseptgasana qo’yilagan veksel notarius

tomonidan protest qilinishiga asoslansa.

Arizaning shakli va mazmuni

Ariza Xo’jalik sudiga ezma shaklda sudlovga tegishlilikning umumiy qoidalari bo’yicha

beriladi. U kreditor eki uning vakili tomonidan imzolanadi. Vakil tomonidan izolanadigan

arizaga ishonchnoma ilova qilinadi.

Ariza qo’yidagilar ko’rsatilishi kerek:

1) ariza qo’yidagilar ko’rsatilishi kera;

2) kreditorning berilaetgan Xo’jalik sudining nomi:

3) kreditorning qarzdorning nomi va ularning anzillari;

4) talaba asos bo’lgan va ularni tasdiqlovchi dalillar;

5) undiriladigan summani h’isob-kitobi;

6) ilova qilinaetgan h’ujjatlarning ruyh’ati.

104-moddada bo’yrug’ini berish h’aqidagi talablarning umumiy sudlovga tegishlilik

qoidalari ifoda etilgan. Bo’yruq yuridik shaxsning organi eki mol-mulki joylashgan joy bo’yicha,

agarda qarzdor tadbirkor fuqaro bo’lsa, fuqaroning yashash joyi bo’yicha beriladi.

Ariza sudga ezma shaklda 104-moddaning 2-qismida ko’rsatilgan rekvizitlarni h’isobga

olgan h’olda taqiqlanadi qilinadi. Mazkur rekvizitlarning ko’proq qismi yuridik ah’amiyatga ega

bo’lgan h’arakatlarni amalga oshirish h’aqidagi arizalar uchun universal h’isoblanadi.

Sud bo’yrug’ini berish tug’risidagi ariza nusxasini

qarzdorga topshirish

Kreditor sud bo’rug’ini berish tug’risida ariza berganida qarzdorga shu arizaning

nusxasini topshirishi shart. Kreditor sud bo’yrug’i berish tug’risida sudga ariza berishdan oldin,

qarzdorga shu arizaning nusxasini topshirishi.

Bo’yruq bo’yicha ish yurituvi javobgar tomonidan ko’chilik shaxs ishtirokini

takiklamaydi, shuning uchun ariza h’amda unga ilova qilinaetgan h’ujjatlar sudga asl nusxada

taqdim qilinishi lozim, arizaning nusxalari esa shart Xo’jalik Pprotsessual Kodeksning 105-

oddasiga asosan qarzdorga eki qarzdorlarga aloh’ida berilishi kerak.

Davlat boji

Sud bo’yrug’ini berish tug’risidagi ariza uchun sudga davo bilan umumiy tartibda

murojaat qilganda nizolashilaetgan summa asosida h’isoblab chiqilgan stavkaning ellik foizi

miqdorida davlat boji to’lanadi.

Sud bo’yrug’i berish tug’risidagi arizani qabul qilish rad etilgan taqdirda undiruvchi

to’langan davlat boji undiruvi tomonidan qarzdorga umumiy tartibda davo taqdim etilganda

to’lanishi lozim bo’lgan boj h’isobiga o’tkaziladi.

Arizani qabul qilinishi rad

etish asoslari

Sudya qo’yidagi h’ollarda sud bo’yrug’ini berish tug’risidagi arizani qabul qilishni rad

etadi:

1) bildirilgan talab Xo’jalik Pprotsessual Kodeksning 103-moddasida azarda tutilaga

bo’lsa;

2) ariza Xo’jalik Pprotsessual Kodeksning 104-moddasida belgilangan talablarga rioya

qilmagan h’olda berilgan bo’lsa;

3) bildirilgan talabni tasdilovi h’ujjatlar taqdim etilmagan bo’lsa;

4) qarzdorga ariza nusxasi topshirilgani tug’risida dalillar taqdim etilmagan bo’lsa;

5) bildirilgan talab uchun davdat boji to’lanmagan bo’lsa.

Sudya ariza qabul qilishni rad etish tug’risida ajrim chiqarida. arizani qabul qilishni rad

etish h’aqidagi ajrim ustidan shikoyat qilish mumkin. Arizani qabul qilishni rad etish

imkoniyatiga to’sqilik qilaydi.

Sudga berilgan talabning h’ammasi h’am sud h’imoyasi predmeti bo’lib h’isoblanmaydi.

Masalan, talab sudga taaluqli bo’lmasligi mumkin eki bundan talab h’uqiqiy h’arakterga ega

bo’lmasligi mumkin.

Ammo sudga talluqli bo’lgan h’ar qandaay talab h’am bo’yruq ish yurituvi tartibida sud

h’imoyasi perdmeti bo’la olmaydi. Xo’jalik Protsesual Kodeksning 103-moddasida sud

bo’yrug’i beriladiga talablarning to’liq ro’yxati berilgan. Shuning uchun sud bo’yrug’ini berish

tug’risidagi arizani qabul qilishni rad etilishining birinchi aslsi bu G’bildirilgan talab Xo’jalik

Protsessual Kodeksning 103-moddasida azarda tutilmagan bo’lsaG’ degan qoida h’isoblanadi.

Arizani yuzasidan bildiriladigan

ezma fikr

Qarzdor unga sud bo’yrug’ini berish tug’risidagi ariza nusxasi topshirilgan aytda boshlab

un kunlik muddatda h’o’jalik sudiga kreditor talablariga qarshi etirozlarini tasdiqlovchi h’ujjatlar

ilova qilingan ezma fikrni taqdim etishga h’aqli.

Belgilangan muddatda qarzdor tomonidan ezma fikrning berilmasligi, shningdek uning

bildirilgan talabga rozilik sud bo’yrug’ini berish uchun asos bo’ladi. Ezma fikr qarzdor eki uning

vakili tomonidan immzolanadi. Vakil tomnidan imzolangan ezma fikrga ishonchnoma ilova

qilinadi.

Qarzarzdor unga sud bo’yrug’ini berish tug’risidagi ariza nusxasi topshirilgan paytdan

boshlab un kunlik muddatda Xo’jalik sudiga kreditor talablariga qarshi etirozlarini tasdiqlovchi

h’ujjatlar ilova qilingan ezma fikrini taqdim etishga h’aqli.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 108-moddasida qoidasiga binoan belgilangan muddatda

qarzdor tomonidan eza fikrning bermasligi, shuningdek uning bildirilgan talabga roziligi sud

bo’yrug’ini berish uchun asos bo’ladi, chunki sud bo’yrug’i taraflarni chaqirtirmasdan beriladi

va bunday ishlar bo’yia sd muxokasi (tortishuvi) o’tkazilmaydi.

Ezma fikr qarzdor eki uning vakili tomonidan imzolanadi. Vakil tomonidan imzolangan

ezma fikrga ishonchnoma ilova qilinadi.

Sud bo’yrug’ini berish tartibi va uni berishni rad

etish asoslari

Sudya sud bo’yrug’i ishni sudda muh’okama qilmasdn qarzdor va undiruvchini

chaqirmasdan h’amda ularning tushuntirishlarini eshitmasdan beradi.

Sudya qo’yidagi h’ollarda sud bo’yrug’i berishni rad etadi:

1) agar qarzdor bildirilgan talabga rozi bo’lmasa;

2) h’uquq tug’risidagi mavjud nizoni taqdim etilgan h’ujjatlar asosida h’al etib bo’laydi

deb h’isoblana.

Sudya sud bo’yrug’i berishni rad etish tug’risida ajrim chiqaradi. Sud bo’yrug’i berishni

rad etish tug’risidagi ajri ustidan shikoyat qilinishi mumkin.

109-modda qoidasi sud bo’yrug’i berish tartibi va uni berishni rad etish asoslarini

mustah’kamlaydi. Mazur modda, o’z nomiga qaramasdan, sud bo’yrug’i berishni qandaydir

reglamentini (tartibini) o’zida jamlamaydi. Aksincha, unda takidlanganidek sud bo’yrug’i ishni

sudda muh’okama qilmasdan qarzdor va undiruvchini chaqirmasdan h’amda ularning

tushuntirishlarni eshitmasdan beriladi.

Sud bo’yrug’ini berish yuzasidan amalga oshirilaetgan ish yurituvi bu h’ujjatlarga oid,

yani h’ujjatlarga asoslangan ish yurituvi bo’lganligi sababli, unga qarzdorning (javobgarning)

bildirilgan talablarga noroziligi h’am ezma ifoda qilinishi kerak. Agar bunday etiroz aloqa

tarmog’i orqali yuborilaetgan bo’lsa, undagi arizachining izosi kerakli tartibda tasdiqlangan

bo’lishi talab qilinadi.

Sud bo’yrug’ining mazuni

Sud bo’yrug’i qo’yidagilar ko’rsatilgan bo’lishi kerak:

1) h’o’jalik sudining nomi va bo’yruq berilgan sana;

2) ishning tartib raqami, sudyaning familiyasi va ism-sharifining bosh h’arflari, talab

nima h’aqidaligi;

3) qarzdor va kreditorning nomi, ularning manzillari;

4) undirilishi lozim bo’lgan bul summasining miqdori eki talab qilib olinishi lozim

bo’lgan mol-mulk, uning qiymati ko’rsatgan h’olda;

5) neustoyka, agar to’lanishi lozim bo’lsa:

6) qarzdordan undiruvchi eki davlat foydasiga undirilishi lozim bo’lgan davlat bojining

summasi.

Sud bo’yrug’i sudya tomonidan ikki nusxada imzolanadi, ulardan biri ishda qoladi,

boshqasi Xo’jalik sudining gerbli muh’ri bilan tasdiqlanib beriladi.

Sud bo’yrug’ining mazmuni 110-moddasi qoidasi ko’rsatilgan. Mazkur moddaning

talablariga muvofiq sud bo’yrug’i qo’yidagilar ko’rsatilishi lozim, Xo’jalik sdining nomi va

bo’yruq berilgan sana, ishning tartibi raqami, sudyaning familiyasi va isi, otasining ismini bosh

h’arflari, talab nia h’aqidaligi, qarzdor va kreditorning nomi, ularning anzillari, undirilishi lozim

bo’lgan pul summasining miqdori eki talab qilib olinishi lozim bo’lgan mol-mulk, uning

qiymatini ko’rsatgan h’olda, neustoyka, agar mol-mulk, uning qiymatini ko’rsatgan h’olda,

neustoyka agar to’lanishi lozim bo’lsa, qarzdordan undiruvchi eki davlat foydasiga undirilishi

lozim bo’lgan davlat bojining summasi.

Neustoyka (shtraf, penya) bu qarzdorning majburiyatni bajaraganligi eki lozim darajada

bajarmaganligi, h’ususan muddat o’tkazilib bajarilgani uchun kriditorga to’lashi majbur bo’lgan

qonunda eki shartnomada belgilagan pul mablag’i h’isoblanadi. Neustoykani to’lash h’aqidagi

talabi bo’yicha kreditor o’ziga etkazilgan zararni isbotlashga ajbur emas.

Sud bo’yrug’ini bekor qilish

Agar qarzdor uzrli sabab bilan kreditorning talabiga qarshi o’z vaqtida etiroz bildirish

imkoniyatiga ega bo’lmagan bo’lsa, sud bo’yrug’i berilgan kndan etiboran o’n knlik muddatda

o’sha sudga sud bo’yrug’ini bekor qilish tug’risida ariza berishga h’aqli.

Sudya bunday h’olda bo’yruqni bekor qiladi, shndan keyin krekiditorning talabi umumiy

tartibda ko’rib chiqilishi mumkin. Sud bo’yrug’ini bekor qilishni rad etish tg’risidagi ajrim

ustidan shikoyat qilinishi mukin.

111-modda qoidasi bilan sd bo’yrug’ini sudya tomonidan bekor qilinishi uchun ariza

berish muddati aniq ko’rsatilgan. Sud bo’yrug’i uni bergan tomonidan qaarzdorning sd bo’yrug’i

berilganidan so’ng o’n ko’nlik muddatda berilgan arizasiga ko’ra bekor qilinishi mumkin, agar

qarzdor arizachining talablariga uzrli sabablarga ko’ra etiroz bildirish imkoniyatiga ega

bo’lmaganligini isbotlay olsa.

Bunday h’olatda arizachi o’zining talabini davo tartibida ko’ribchiqilishi h’uquqini

yo’qotmaydi.

Dao arizasining shakli

va mazmuni

Davo arizasi xo’jalik sudiga ezma shaklda beriladi. U davogar eki uning vakili

tomonidan imzolanadi.

Davo arizasida qo’yidagilar ko’rsatilish kerak:

1) ariza berilaetgan Xo’jalik sudining nomi;

2) ishda ishtirok etuvchi shaxslarning nomi, ularning pochta manzillari;

3) agar davo bah’olanishi lozim bo’lsa, davoning bah’osi;

4) davo talablariga asos bo’lgan h’olatlar;

5) davo talablarining asoslarini tasdiqlovi dalillar;

6) undiriladigan eki nizolashilaetgan summaning h’isob-kitobi;

7) davogarning qonun h’ujjatlarini dalil qilib keltirilgan talablari, davo bir necha

javobgarga nisbatan taqdim etilganda esa-ularning h’ar biriga qo’yilga talablar;

8) nizoni javobgar bilan sudgaa h’al qilish (talabnoma yuborish) tartibiga rioya etilgaligi

tug’risidagi alumotlar, agar bu shu toifadagi nizolar qonunda eki shartnomada nazarda tutilgan

bo’lsa;

9) ilova qilinatgan h’jjatlar ro’yxati.

Davo arizaida, agar nizoni tug’ri h’al qilish uun zarur bo’lsa, boshqa malumotlar h’am,

shuningdek davogarda mavjud iltiosnoalar ko’rsatiladi.

Davo arizasining va unga ilova qilinadigan h’ujjatlarning nusxalarini yuborish

Davogar davo taqdim etganda ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarga davo arizasining

va unga ilova qilingan, bu shaxslarda bo’lmagan h’ujjatlarning usxalarini yuborishi shart.

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 113-moddasga muvofiq, davvogar davo ariza Xo’jalik

sudiga taaqdi etgunga qadar ishda ishtirok etuvchi shaxslarga davo arizasiing va unga ilova

qilingan boshg’a h’ujjatlarning nusxalarni yuborishi shart.

Mazkur qoida tomonlarning teng h’uquqligi h’ada tortishuv tamoyillaridan kelib chiqadi.

Javobgar sud jaraeni boshlangunga qadar ungsha qo’yilaetgan talablarning predmeti va asosini

bilishga h’aqlidir. Bu unga sud muh’okasiga puxta tayergarlik ko’rish imkonini beradi.

Davogar ishda ishtirok etuvi boshqa shaxslarga h’ujjatlarning nusxalarini, ularning

yuborilganligi eki topshirilganligini qayd qilishni taxminlovchi, buyurtma eki qiyatli xat eh’ud

boshqa usul orqali yuboradi.

Davo arizasiga ilova qilinadigan h’ujjatlar

Davo arizasiga qo’yidagilarni tasdiqlovchi h’ujjatlar ilova qilindi:

1) belgilangan tartibda va iqdorda davlat boji to’langanligini;

2) davo arizasining va unga ilova qilingan h’ujjatlarning nusxalari yuborilganligi;

3) nizoni javobgar bilan sudgacha h’al qilish (talobnoma yuborish) tartibiga rioya

etilgaligini, agar bu shu toifadagi nizolar uchun qonunda eki shartnomada nazarda tutilgan

bo’lsa;

4) davo talablariga asos bo’lgan h’olatlarni. Agar davo arizasi davogarning vakili

tomonidan izolangan bo’lsa, uning davo taqdi etishga vaolatli ekanligini tasdiqlovchi ishonnoma

ilova qilinadi.

Shartnoma tuzishga majbur etganlik tug’risidagi arizaaga shartnoma loyih’asi ilova

qilinadi.

Bir necha davo talabini birlashtirish

va ajratish

Davogar o’zaro bog’liq bo’lgan bir nechata talabni bitta davo arizasida birlashtirigna

h’aqli. Xo’jalik sudi ayni bir shaxslar ishtirok etuvchi bir turdagi bir necha ishni bitta ish

yuritishga birlashtirishga h’aqli.

Xo’jalik sudi bir eki bir necha birlashtirilgan talabni aloh’ida ish yuritishga ajratishga

h’aqli. Xo’jalik sudi ishlarni birlashtirish va talablarni aloh’ida ish yuritishga ajratish tug’risida

ajrim chiqaradi.

Dvavolarni birlashtirish bitta sud jaraenida bir necha nizoni yanada tez va va tug’ri h’al

etish, bir biriga bog’liq talablar yuzasidan bir biriga zid bo’lgan qarorlar chiqarilishining oldini

olish, ish yuzasidan sud h’arajatlarini kamaytirish imkonini beradi.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 115-moddasida 1-qismiga muvofiq davogar bir necha

talabni bitta davo arizasida birlashtirishga h’aqli, biroq u bunga majbur eas.

Bir necha davo talablari o’zaro bog’liq bo’lsagina, ularni birlashtirishga yo’l qo’yiladi.

Masalan, davlat organi aktii h’aqiqiy eas deb topish h’ada bunday akt chiqarilganligi natijasida

etkazilgan zararni qoplash tug’risidagi talablar o’zaro bir birin bilan bog’liq va ular bitta davo

arizasi birlashtirilishi mumkin.

Chuki ikkinchi talabni qanoatlantirish masalasi, aktni h’aqiqiy emas deb deb topish

tug’risidagi talabning qanday h’al etilishiga (to’liq eki qisman) bog’liqdir.

Davo arizasi qabul qilish

Davo arizasini qabul qilish masalasini sudyaning yakka o’zi h’al qiladi. Sudya Xo’jalik

Protsesual Kodeksda azarda tutilgan talablarga rioya etgan h’olda berilgan davo arizasini

Xo’jalik sudining ish yuritishiga qabul qilish shart.

Sudya davo arizasii qabul qilish tug’risida u kelib tushgan kundan boshlab o’n kundan

kechiktirmay ajrim chiqaradi. Bu ajrim mazmuni ishni ajlisda ko’rishga tayerlash tug’risidagi

ajrida baen qilinishi mumkin.

Davo arizasini qabul qilish masalasini sudya, davo taqdim etish h’uquqi mavjudligi

h’amda bu h’uquqni amalga oshirish shartlariga rioya etilganligini tekshirgandan so’ng yakka

o’zi h’al qiladi. Davo h’ujjatlarini teshirish natijasi yuzasidan sudya qo’yidagi ajrimlardan birini

chiqaradi:

-davo arizasini qabul qilish tug’risida;

-davo arizasini qabul qilishni rad etish tug’risida;

-davo arizsini qaytarish tug’risida.

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 116-moddasida 2-qismiga ko’ra sudya, Xo’jalik

Protsesual Kodeksda nazarda tutilgan talablarga rioya etilgan h’olda taqdim etilgan davo

arizasini ish yuritishga qabul qilishi shart. Bu talablarning bajarilasligi davo arizasini qabul

qlishni rad etish tug’risidagi noqonuniy ajrimning bekor qilinishiga olib keladi.

Davo arizasini qabul qilishni

rad etish

Sudya davo arizasini qabul qilishni qo’yidagi h’ollarda rad etadi;

1) nizo Xo’jalik sudida ko’rib chiqishga tegishli bo’lmasa;

2)ayni bir shaxsga o’rtasidagi, ayni bir predmet tug’risidagi va ayi bir asoslar bo’yicha

nizo yuzasidan ishni yuritishni tugatish tug’risida Xo’jalik sudining qonuniy uchga kirgan h’al

qiluv qarori eki ajrimi eh’ud umumiy sudning kkelishuv bitimiini tasdiqlash tug’risida h’al qiluv

qarori eki ajrimi bo’lsa;

3) Xo’jalik sudining, umumiy sudning. h’akamlar sudining ish yuritishida ayni bir

shaxslar o’rtasida, ayni bir predmet tug’risida va ayni bir asoslar bo’yicha nizo yuzasidan ish

mavjud bo’lsa;

4) ayni bir shaxslar o’rtasidagi, ayni bir predet tug’risidagi va ayni bir asoslar bo’yicha

nizo yuzasidan qabul qilingan h’akamlar sudining qonuniy kuchga irgan qarori bo’lsa, Xo’jalik

sudi h’akamlar sudining qarorini ajburiy ijro etish uchun ijro varaqassini berishni rad etib, ishni

qarorni qabul qilgan h’akalar sudiga yangidan ko’rish uchun qaytargan, biroq ishi o’sha h’akalar

sudida ko’rish imkoniyatini bo’lmagan h’ollar bundan mustasno.

Sudya davo arizasini qabul qilishni rad etish tug’risida ajrim chiqaradi. Ajrim ishda

ishtirok etuvchi shaxslarga ariza kelib tushgan kundan boshlab besh kundan kechiktirmasdan

yuborilaydi. Davogarga yuborilaetgan ajrimga davo materiallari ilova qilinadi.

Davo arizasini qabul qilishni rad etish tug’risidagi ajrim ustidan shikoyat qilish (protest

keltirish) mumkin. ajri bekor qilingan taqdirda davo arizasi Xo’jalik sudiga dastlabki murojaat

qilingan kunda berilgan deb h’isoblanadi.

6 tema. İshni sudda ko’rishga tayerlash. Sudda ishni ko’rish.

İshda sudda ko’rishga tayerlash tug’risidagi

ajrimi

1. ishni sudda ko’rishga tayerlash bo’yicha sudyaning h’arakatlari.

2. ishni ko’rish muddati.

3. xo’jalik sudining majlisi

4. xo’jalik sudi majlisidagi tartib

5. taraflarning kelishuv bitimi

6. ishni ko’rishni tamomlanishi

7. baennoma

İshni sudda ko’rishga tayerlash paytida sudya davo arizasiga kelib tushgan kundan

boshlab o’n kundan kechiktirilmay qo’yidagi h’arakatlarni amalga oshiradi:

1) ishda ishtirok etish uchun boshqa javobgar eki uchinchi shaxsni jalb etish masalasini

ko’rib chiqadi.

2) ishni yuritish tug’risida manfaatdor shaxslarni xabardor qiladi.

3) ishda ishtirok etuvchi shaxslarga, boshqa tashkilotlarga, ularning mansabdor

shaxslariga muyayan h’arakatlarni bajarishini, shu jumladan nizoni h’al qilish uchun ah’amiyatli

h’ujjatlar va malumotlarni taqdim etishni taklif etadi.

4) dalillarning daxldorligi va ularga yo’l qo’yilishi mumkinligini tekshiradi.

5) guvoh’larni chaqirtiradi.

6) ekspertiza tayinlash masalasini ko’rib chiqadi.

7) boshqa xo’jalik sudlariga sud topshiriqlarini yuboradi.

8) ishda ishtirok etuvchi shaxslarni aqirtiradi.

9) taraflarni murosaga keltirish choralarini ko’radi.

10) ishda ishtirok etuvchi tashkilotlar rah’barlarini tushuntirish berish uchun chaqirish

masalasini h’al qiladi.

11) davoni taminlash choralari ko’radi.

Sudya nizoni tug’ri va o’z vaqtida h’al qilishga qaratilgan boshqa h’arakatlarni h’am

amalga oshiradi.

Sudya ishni sudda o’rishga tayerlash tug’risida ajrim chiqaradi, unda ishni tayerlashga

doir h’arakatlar. ishni sudda ko’rishga tayinlash. uni o’tkazish vaqti va joyi ko’rsatiladi.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 123-moddasida sudya ishni sudda ko’rishga tayerlash

tug’risida ajri chiqarishni, unda ishni tayerlash doir h’arakatlar, ishni sudda ko’rishga tayinlash,

uuni o’tkazish vaqti va joyini ko’rsatishini belgilaydi.

İshni sudda ko’rishga tayerlash h’aqidagi ajrida azkur ishga tadbiqan tayergarlik

h’arakatlarining mazmuni aniqlashtiriladi. Bu ishni tayerlashning to’liqligi va izilligini

taminlaydi, protsessual h’araatlarni bajarilishini nazorat qilishni engillashtiradi, sudyani va

Xo’jaliksud ishining boshqa qatnashilarini intizomga o’rgatadi.

Sudya agar ish

ni tayerlash jaraenida zarur bo’lsa, ajrimda o’rsatilganlardan tashqari boshqa tayergarlik

ishlarini h’am bajarishga h’aqlidir.

Shuni takidlash muh’imki, ajrim ishni tayerlash sudya tomonidan mo’ljalangan h’aratlar

doirasini qayd etadi, biroq ularni mazmunini mos etirmaydi, yani ushbu maalalarni h’al etmaydi.

Sudya tomonidan mo’ljallanadigan deyarli h’ar bir tayerarli h’arakati boshqa ajrimda, maalan

espertiza tayinlashda, sud topshirg’i davoni taminlash tug’risidagi ajrimlarda o’z obetiv ifodasini

topadi.

Xabornoma va chaqiruvlar

İshda ishtirok shaxslar sud muh’okamasining vaqti va joyi tug’risida sudning ajrimi

orqali xabordar qilinadi. Ajrim toprilganligi malum qilinadigan buyurtma xat bilan yuboriladi.

Protsessning boshqa ishtirokchilari sudning ajrimi bilan, zarur h’ollarda chaqiruv qog’ozlari,

telegramma, faks, teltayp va boshqa aloqa vositalari orqali xabardor qilinadi va chaqiriladi.

Protsessning barcha qatnashchilarini xabardor qilish tayergarli bosqichining muh’im

protsessual h’arakatlaridan biri h’isoblanadi. Xo’jalik Protsessual Kodeksning 124-moddasida

muvofiq ishda ishtiro etuvchi shaxslar sutsd muh’okamasining vaqti va joyi tug’risida sudning

ajrimi orqali xabardor qilinadi.

Ajrim topshirilganligi malum qilinadigan buyurtma xat bilan yuboriladi. Bu odatda, ishni

sudda ko’rishga tayerlash h’aqidagi ajrim bo’ladi. Unda ish tayinlanganligi va sud majlisi

o’taziladigan vaqt xabar qilinadi.

Protsessning boshqa ishtirokchilari sudning ajrimi bilan, zarur h’ollarda chaqiruv

qog’ozlari, telegramma, faks, teletayp va boshqa vositalari orqali xabardor qilinadi va

chaqiriladi. Xabar berish, chaqirishning istalgan shalida uni oluviga u qaysi ish (masala)

bo’yicha chirarilaetganligi eki xabardor qilinaetganligi, u kim sifatida (javobgar, uinchi shaxs.

guvoh’, tarjimon) chaqirilaetganligi, qaysi manzilga, qaysi vaqtda etib kkelishi lozimligi, zarur

h’ollarda esa uning h’uquq va majburiyatlari. elmaslik oqibatlari, kelganda taqdim etiladigan

h’ujjatlar ko’rsatilishi kerak.

Sudda ishni ko’rish. İshni ko’rish

muddati.

İshni sudda ko’rishga tayerlash tug’risidagi ajrim chiqarilgan kundan boshlab ish bir

oydan ortiq bo’lmagan muddatda ko’rilishi va h’al qiluv qarori qabul qilinishi kerek. Aloh’ida

h’ollarda ishni ko’rish muddati xo’jalik sudining raisi tomonidan bir oydan oshmagan muddatga

uzaytirilishi mumkin.

Sud tomonidan Xo’jalik ishlarini tug’ri va o’z vaqtida ko’rilishi h’amda h’al etilishi

Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishning birinchi darajadagi vazifasi h’isoblanadi. Protsessual

muddatlarning ah’amiyati xo’jalik ishlarini tug’ri va o’z vaqtida ko’rish h’amda h’al etish bilan

birgalilda, bir tomondan o’zining h’arakat va h’arakatsizligi bilan ishlarni tug’ri va o’z vaqtida

ko’rilishi h’amda h’al etilishiga to’sqinlik qiluvchi protsessning insofsiz ishtirochilariga tasir

chorasi bo’lsa, ikkinchi tomondan taraflarning h’uquqiy munosabatlarini qatiy, oydin va aniq

amalga oshirilishiga qaratilgan bo’lib, bu o’z navbatida h’uquqlarning real va kafolatlangan

bo’lish printsipni h’aetga tadbiq etishga olib keladi.

Xo’jalik sudining majlisi.

İsh xo’jalik sudining majlisida ko’riladi.

Majlisga raisli qiluvchi sudya:

1) Xo’jalik sudining majlisini oadi va qanday ish o’rilishini elon qiladi;

2) ishda ishtirok etuvchi shaxslar, Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishning boshqa

ishtirokchilari majlisga kelganligini, ularning vaolatlarini, majlisga elmagan shaxslar tegishli

ravishda xabardor qilinganliklarini h’amda ular kelmaganligining sabablari tug’risida qanday

malumotlar borligini teshiradi;

3) sud tarkibini elon qiladi, prokuror, espert, tarjimon sifatida kimlar ishtiro etaetganligini

malum qiladi h’amda ishtirok etuvchi shaxslarga ularning rad qilish h’uquqini tushuntiradi;

4) elgan guvoh’larni so’roq qilish boshlanguncha ularni majlim zalida chaqirib yuboradi;

5) ishda ishtiro etuvchi shaxslarga h’amda Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishning boshqa

ishitirokchilariga ularning protsessual h’uquqlari va majburiyatlarini tushuntiradi;

6) tarjimonni bila turib notug’ri tarjimon qilganlik uchun, ekspertni bila turib notug’ri

xulosa berganli eki xulosa berishdan bosh tortganlik uchun, guvoh’larni bila turb elg’on

ko’rsatuv berganlik va ko’rsatuv berishdan bosh tortganlik eki bo’yin tovlaganli uchun

javobgarlik tug’risida ogoh’lantiradi;

7) majlisni olib borish va dalillarni teshirish tartibini belgilaydi;

8) majlisga rah’barlik qilib, ish uchun ah’amiyatli h’olatlar aniqlanishi taminlaydi;

9) majlisda tegishli tartibni taminlash choralarini ko’radi.

Majlis zalida h’ozir bo’lganlar ezma qaydnomalar qilish, stenogramma olib borish va

ovoz ezib olish h’uquqiga ega. Sud majlisini kinoga va fotosuratga olish, videotasvirga olish,

shuningdek radio va televidenie orqali o’rsatishga ishni o’raetgan sudning ruxsati bilan yo’l

qo’yiladi.

Xo’jalik sudining majlisidagi

tartib

Sudyalar majlis zaliga irganlarida zalda h’ozir bo’lganlarning barchasi o’rinlaridan turadi.

Xo’jalik sudining h’al qiluv qarorini zalda h’ozir bo’lganlarning barchasi tik turgan h’olda

tinglaydi.

İshda ishtirok etuvchi shaxslar va Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishning boshqa

ishtirokchilari Xo’jalik sudlov tik turgan h’olda murojaat qiladi h’amda tushuntirishlar va

o’rsatuvlar beradi. Bu qoidadan chetga chiqishga faqat raislik qiluvchining ruxsati bilangina yo’l

qo’yilishi mumkin.

Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishning ishtirokchilari, shuningdek sud zalida h’ozir

bo’lgan barcha fuqarolar Xo’jalik Protsesual Kodeksning 127-moddasida belgilangan tartibda

qatiy rioya qilishlari lozim. Sud majlisida tegishli tartibda rioya qilish Xo’jalik sudining

vazifalari va odil sudlovni amalga oshirish maqsadlaridan kelib chiqib o’rnatilgan.

Bularga erishish uchun ishi muh’it, maqsadga yo’nltirilganlik va protsessual h’arakatlarni

amalga oshirishda qatiy izili talab etiladi. Muh’itning muyayan tantanovorligi ishning barcha

jih’atlarini h’ar tomonlama tah’lil qilishga va davlat nomidan ish yuritaetgan sudga nisbatan

lozim darajada h’urmatni taminlashga qaratilgandir.

Sud majlisining bir maromda borishga h’alaqit beradigan h’ar qanday h’olatga yo’l

qo’yib bo’lmaydi va bunday h’arakat to’xtatilishi lozim. Raislik etuvchining protsessni barcha

ishtirokchilari bilan teng. bir xil munosabatda bo’lishi, ish muh’oamasida yuzaga keladigan

masalalarga bosiq. aqlan endoshishi Xo’jalik sudi obro’sini mustah’amlab, sudlov ishlarni

yuritish madaniyatini oshiradi.

Qonun protsessning barcha ishtirochilaridan sudyalarga nisbatan h’urma bilan

munosabatda bo’lishni talab qiladi. Xo’jalik Protsesual Kodeksning 1287-moddasida 3-qismida

xo’jalik sudi majlisi zalidagi tartibni buzuvchilarga nisbatan qo’llaniladigan santsiyalar tug’risida

to’xtalib o’tilgan. Bu santsiyalar nafaqat zalida h’ozir bo’lgan fuqarolarga, bali protsessning

boshqa ishtirokchilari-taraflar, uchinchi shaxslar, vakillar va boshqalarga nissbatan h’am

qo’llanilishi mumkin.

Dalillarni teshirish va ishni o’rishning

uzluksizligi

Xo’jalik sudi ishni o’rganda ish bo’yicha dalillarni teshiradi: ishda ishtirok etuvchi

shaxslarning tushuntirishlarini, guvoh’larning o’rsatuvlarini, esertlarning xulosalarini eshitadi,

ezma dalillar bilan tanishadi, asheviy dalillarni o’zdan kechiradi.

İshni ko’rish sudning o’zgarmas tarkibida amalga oshiriladi. İshni ko’rish jaraenida

sudyalardan biri almashtirilgan taqdirda ishni ko’rish yangidan boshlanishi lozim. Har bir ishni

o’rish dam olish uun belgilangan vaqtdan tashqari uzluksiz davom etadi. Aloh’ida h’ollarda

Xo’jalik sudi majlisda uch kundan oshmagan muddatga tanaffus elon qilishga h’aqli.

Xo’jalik sudi ish bo’yicha h’al qiluv qarori qabul qilinguncha eki ishni ko’rish keyinga

qoldirilguncha boshqa ishlarni ko’rishga h’aqli emas. İshni mazmunan ko’rish, yani sud

muh’oamasining ish h’olatlarini teshirishi kechadigan vaqtda jaraenning borishiga kerali

yo’nalish beradigan aloh’ida protsedura talab qiladi. Xo’jalik Protsesual Kodeksning 128-

moddasida xo’jalik sudlov ishlarini yuritishining ikkita printsipi-bevositalik va uzluksiz

printsiplari mustah’amlangan.

Ushbu moddaning 1 va 2 qismlarida bevositali printsining mazmuni ochib beriladi.

Shaxsan sudya tomonidan dalilliy axborotlarni qabul qilinishi ish uun ah’amiyatli bo’lgan fatlar

mavjudligi (yo’qligi) tug’risida h’aqiqatga mos keladigan xulosalar chiqarishning ishonchli

kafolati bo’lib, nizo bo’yia qonuniy va asosli qaror chiqarilishini taminlaydi.

Davo arizasi yuzasidan ezma fikr eki qo’shimcha dalillar taqdim etilmaganda,

shuningdek ishda ishtiro etuvchi shaxslarning

ishtirokisiz nizoni h’al qilish

Sudya ishda ishtirok etuvi shaxslarga taqdim etishni taklif qilgan davo arizasi yuzasidan

ezma fikr eki qo’shimcha dalillar taqdim etilmaganlik ishni unda mavjud materiallar asosida

o’rishga to’sqinli qilmaydi. İshni ko’rish vaqti va joyi tug’risida tegishli ravishda xabardor

qilingan javobgar Xo’jalik sudining majlisiga kelmasa, nizo uning yo’qligida h’al qilinishi

mumkin.

İshni o’rish vaqti va joyi tug’risida tegishli ravishda xabardor qilingan davogar xo’jalik

sudining majlisiga kelmasa, davogarning ishni uning ishtirokisiz o’rish tug’risidagi arizasi

bo’lgan taqdirda, nizo uning yo’qligida h’al qilinishi mumkin.

Tayerlov h’arakatlari ish ko’rilishini taminlashda muh’im daliliy assos bo’lib, ishda

ishtiro etuvchi shaxslarga malum h’arakatlarni, jumladan nizoni h’al etish uchun ah’amiyatli

bo’lgan h’ujjatlar va malumotlar taqdim etishni tavsiya etadi (Xo’jalik Protsesual Kodeksning

122-moddasida).

Mazur protsessual h’araktlarni sudya ish ko’rishni keyinga qoldirib, sud muh’okamasi

jaraenida h’am amalga oshirishga h’aqlidir. Xo’jalik Protsesual Kodeksning 119-moddasiga

asosan ishda ishtirok etuvchi shaxslar Xo’jalik sudiga davoga qarshi bo’lgan etirozlarin

tasdiqlovchi h’ujjatlarni ilova qilgan h’olda davo arizasi yuzasidan fikrnoma yuborishlari

mumkin.

Agarda, davo yuzasidan fikrnoma taqdim etilmagan, ko’rsatilgan talablar bajarilmagan

bo’lsa, sud ishni o’zida mavjud h’ujjatlar bo’yicha o’rishga h’aqlidir. Bu h’uquqdan qachon

foydalanish masalasi, ishning aniq h’olatlaridan kelib chiqib, h’ar qanday h’olda h’am xo’jalik

sudi fikri asosida h’al etiladi.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 130-moddasida 2 va 3 qismlarida Xo’jalik sudi

majlisiga davogar va javobgar elmaganligini h’uquqiy oqibatlari aniqlashtirilgan. Bir erda shuni

edda tutish kerakki: sud nizoni davogar eki javobgar ishtirokisiz h’al etishdan oldin, ish

h’ujjatlarida unga sud majlis vaqti va joyi tug’risidagi xabarnoma toshirilganligi to’liq ishonch

h’osil qilishi lozim.

Davogarga elsa, ish h’ujjatlarida uni ishtirokisiz ishni o’rish tug’risidagi iltimosnoma

mavjud bo’lishi kerak. Agarda davogar tegishli tartibda xabardor qilingan bo’lsada, ish

h’ujjatlarida h’ech qanday ariza bo’lmasa, Xo’jalik Protsesual Kodeksning 88-moddasida 6

bandiga asosan davo ko’rmasdan qoldirilishi mumkin.

İshni ko’rishni keyinga qoldirish

Xo’jalik sudi ishni shu majlisda ko’rish mumkin bo’lmagan taqdirda, shu jumladan ishda

ishtirok etuvchi shaxslar, guvoh’lar, ekspertlar va tarjimonlardan biri kelmaganligi eki

qo’shimcha dalillarni taqdim etish zarurligi sababli ishni ko’rishni keyinga qoldirishga h’aqli.

İshni ko’rishga keyinga qoldirish tug’riida ajrim chiqariladi, xo’jalik sudi yangi

majlimsining vaqti va joyi tug’risida ajrim chiqaradi. Xo’jalik sudi yangi majlisning vaqti va joyi

tug’risida Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishning ishtirokchilari topshirilganligi maldum

qilinadigan xat bilan ajrim eki boshqa h’ujjatni yuborish orqali xabardor qilinadilar.

İshni ko’rish keyingi qoldirgach, uni yangidan ko’rish boshidan boshlanadi. İshni

ko’rishni keyinga qoldirish ish buyicha navbatda sud majlisi unini belgilab, nizoni mazmunan

ko’rishni kechiktirish h’isoblanadi.

İshni ko’rishni qoldirishni sud majlisidagi tanaffudan ajratib olish zarur, zero ishni

ko’rish keyinga qoldirilganda, keyingi sud muh’okamasi yangidan boshlanadi.

Tanaffus elon qilinganda esa ishni ko’rish to’xtagan joyidan davom ettiriladi. Xo’jalik

Protsessual Kodeksning 131-moddasida bu protsessual h’arakatnim ramiylashtirish tartibi va

Xo’jalik protsessi ishtirokchilarini eyingi Xo’jalik sudining majlisi vaqti va joyi tug’risida

xabardor qilish asoslari, ularning h’uquqiy oqibatlari ko’rsatilgan.

İshni ko’rishni qoldirish asoslari turli xil bo’lib, sud majlisning tayerlov qismida,

shuningdek keyinalik h’am yuzaga kelishi mumkin. İshni ko’rishni qoldirishga qonunda

ko’rsatilgan sabablar (ishda ishtiro etuvchi shaxslardan biri, guvoh’, ekspert, tarjimonning

kelmasligi eki qo’shimcha dalillarni aqdim etish zaruriyati tug’ilganda) eh’ud sudga masalani

o’zi h’al qilishga yo’l quyadigan aniq h’olatlar (boshqa tashilot eki fuqaroni javobgar sifatida

ishga jalb qilish) asos bo’lishi mumkin.

İshni ko’rishni qoldirish aloh’ida h’ujjat sifatida chiqariladigan sudining ajrimi bilan

rasmiylashtiriladi. Ajrimda keyinga qoldirish asoslari, yangi sud majlisi vaqti va u ochilishiga

qadar bajarilishi lozim bo’lgan h’arakatlar ko’rsatiladi.

Taraflarning kelishuv

bitimi

Taraflarning kelishuv bitimiga erishishi ular tomonidan ezma tarzda rasmiylashtiradi.

Kelishuv bitimi xo’jalik sudi tomonidan tasdiqlanadi, bu h’aqda ajrim chiqarilib, unda ish

yuritish tugatilganligi ko’rsatiladi. Amaldagi xo’jalik protsessual qonunilik xo’jalik nizolarining

taraflariga ular o’rtasida vujudga kelgan iqtisodiy xaraterdagi elimovchililarni sud h’al qiluv

qarori qabul qilmasdan kelishuv bitimi tuzib, tartibga solish imkoniyatini beradi.

1993 yilgi Xo’jalik Protsesual Kodeksning 4-moddasida faqatgina Xo’jalik sudining

taraflarni kelishuv bitimiga erishishi uchun h’amorli printsipi belgilangan edi. 1998 yilgi

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 132-modda G’Taraflarning kelishuv bitimiG’ kiritildi. Bu

turdagi bitim tug’risida, 40-moddada h’am, 86-moddaning 7-bandida h’am taraflar h’ar qanday

instantsiyada ishni kelishuv bitimi bilan tamomlashlari mumkinligi tug’risida so’z boradi.

Kelishuv bimiti-taraflarning nizoni o’xzaro en bosish asosida tugatish h’aqidagi

kelishuvidir. Uning ah’amiyatli tomoni sud jaraeni nizoning ixtiriy asosida tartibda

solinishidadir, yani bu taraflar h’uquqiy munosabatlarda o’zaro aniqlikka erishganligini bildiradi.

İshni sudda ko’rishga tayerlash paytidaeq sudya taraflarni murosaga keltirish

choralariniko’radi, yani taraflarning protsessni kelishuv bitimi tugatish maqsadlari bor eki

yo’qligini aniqlaydi.

İshni ko’rishning tamomlanishi

Bara dalillar ekshirilganidan keyin sud majlisida raislik qiluvchi ishda ishtirok etuvchi

shaxslardan ularda ish bo’yicha qo’shimcha materiallar bor-yo’qligini aniqlaydi. Bunday arizalar

bo’lmasa, raislik qiluvchi ishni tekshirish tugatilganligi elon qiladi va xo’jalik sudi h’al qiluv

qarori qabul qilish uchun chiqib ketadi.

Taqdim etilgan barcha dalillarni tekshirilgandan sud majlisida raislik qiluvi ishda ishtirok

etuvchi shaxslardan ularda ish bo’yicha qo’shima materiallar bor-yo’qligini aniqlaydi. Bunday

arizalar bo’lmasa, raislik qiluvchi ishni tekshirish tugaganligini elon qiladi va xo’jalik sudi h’al

qiluv qarori qabul qilish uchun chiqib ketadi.

Taqdim etilgan barcha dalilar tekshirilgandan keyin h’am ish bo’yicha, shuningdek

qo’shima dalilarni taqdim etish va ularni qaytadan tekshirish yuzasidan qo’shimsha

tushuntirishlar, eh’tieji bo’lishi mumkin.

Baennoma

Sud majlisida, shuningdek sud majlisidan tashqarida ajorim rotsessual h’arakatlar

bajarilganda baennoma tuziladi.

Cud majlisining baennomasida qo’yidagilar ko’rsatiladi:

1) sud majlisi o’tkazilgan yil, oy, kun va joy;

2) ishni ko’raetgan sudning nomi, sud tarkibi;

3) ishning nomi;

4) ishda ishtirok etuvchi shaxslar va xo’jalik sudlov ishlarini yuritishning boshqa

ishtirokchilari kelganligi tug’risidagi malumotlar;

5) ishda ishtirok etuvi shaxslarga va xo’jalik sudlovishlarini yuritishnin boshqa

ishtirokchilariga ularning protsessual h’uquqlari va majburiyatlari tushuntirilganlii tug’risidagi

malumotlar;

6) sud tomonidan majliss zalidan chiqib ketmasdan chiqarilgan ajrimlar;

7) ishda ishtirok etuvchi shaxslarning og’zaki arzlari va iltimosnomalari;

8) guvoh’larning ko’rsatuvlari, ekspertlarning o’z xulosalarini og’zaki tushuntirishlari;

9) ayrim protsessual h’arakatlar bajarilganda olingan malumotlar.

Baennoma kotib tomonidan sud majlisining o’zida eki ayrim protsesual bajarilgan vaqtda

majlisdan tashqarida tuziladi. Baennoma raislik qiluvchi va sud majlissi kotibi tomonidan

majlisning ertasi kunidan kechiktirmayy eki bevosia shu h’arakatl bajarilganidan keyin

imzolanishi kerak.

Xo’jalik sudlov ishlarini iyuritishning baennoma imzolanganidan keyin u kunlik

muddatda sud majlisining eki protsessual h’arakatning baennoma bilan tanishish h’amda uning

to’la-to’kisligi va turi tuzilganligi xususida o’z fikrilarni berish h’uquqiga ega.

Sudya baennoma xususida fikrlar qabul qilinganligi eki arad etilganligi tug’risida ajrim

chiqaradi. Sudya baennomasi-bu ezma protsessual h’ujjat h’isoblanib, ishda ishtirok etuvchi

shaxslarning Xo’jalik Protsesual Kodeksning 134-moddasida ko’rsatilgan ayrim protsesual

h’arakatlarni bajarganligini tasdiqlaydi.

7-tema. Xo’jalik sudining aktlari.

Xo’jalik sudining ajrimi.

1. h’al qiluv qarorini qabul qilish

2. h’al qiluv qarorining mazmuni

3. qo’shima h’al qiluv qarori

4. ajrim chiqarish va uning mazmuni

5. ajrimni yuborish

Xo’jalik sudi nizoni mazmunan h’al qilishda h’al qiluv qarori qabul qiladi. Xo’jalik sudining h’al

qiluv qarori qonuniy va asoslantirilgan bo’lishi kerak. Xo’jalik sudi h’al qiluv qarorini majlisda

tekshirilgan dalillarni bilangina asoslaydi.

Hal qiluv qarori sud majlisida ishni ko’rish tugagandan keyin aloh’ida xonada qabul

qilinadi. Hal qiluv qarorini qabul qilish vaqtida xonada ishni ko’raetgan xo’jalik sudi tarkibiga

kiruvchi sudyalargina bo’lishi mumkin.

İshni ko’rish h’ayatda ko’rganda xo’jalik sudining h’al qiluv qarori ko’pchilik ovoz bilan

qabul qilinadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ular bir shaxsga o’z h’uquq va

erkinliklarini sud tomonidan h’imoya qilinishi kafolatlangan. Davlat h’okimiyati organlari

orasida sud asosiy o’rin tutadi. Sud h’okimiyati-bu O’zbekiston Respublikasi Kontitutsiyasiti va

qonunlarining ustinvorligi va ularga so’zsiz rioya qilish tamoyillari assida jinoiy, fuqarlik,

xo’jalik ishlari va mamuriy h’uquqbuzarlik tug’risidagi ishlarni ko’rish bo’yicha sudning

vakolatidir.

Sud birinchi instantsiyasi iqtisodiy soh’adagi jaraenlari boshqarishda, sulkilikning turli

shakllariga asoslangan korxona, tashkilot va muasaalar, shuningdek tadbirkorlar o’rtasida kelib

chiqg’adigan xo’jalik nizolarini ko’rib chiqish va h’al qilishda moddiy va protsesual h’uquq

normalari qo’llab, ko’plab protsessual h’arakatlarni amalga oshiradi.

Sudning bu h’arakatlari ezma shaklda sud h’ujjatida qayd qilinadi. Yangi Xo’jalik

Protsessual Kodeksning qabul qilinishiga qadar xo’jalik sudi birinchi instantsiyasining sud

h’arajatlari ikki ko’rinishda:

1) h’al qiluv qarori;

2) ajrim iqarilgan.

Yangi Xo’jalik Protsesual Kodeksning qabul qilinishi bilan sud amalieiga sud

h’ujjatining uchinchi turi G’sud bo’yrug’iG’ ni kiritildi. Uni sud h’al qiluv qarori deb h’isoblab

bo’lmaydi, chunki u sud muh’okamasida ishni mazmunan h’al qilmaydi.

Hal qiluv qarorini qabul qilishda h’al

etiladigan masalalar

Xo’jalik sudi h’al qiluv qarorinii qabul qilishda:

1) ish uchun ah’amitli qaysi h’olatlar aniqlanganligini va qaysildari aniqlanmaganligi

belgilaydi;

2) ish uchun ah’amiyatli qaysi h’olatlar aniqlanganligini va qaysilari belgilaydi;

3) ishda ishtirok etuvchi shaxslar aso qilib keltirgan qaysi qonun h’ujjatlarini ushbu ish

bo’yicha qo’llash mumkin emaligini h’al qiladi;

4) ushbu ish bo’yicha qaysi h’ujjatlarini qo’llash zarurligini belgilaydi;

5) ishda ishtirok etuvchi shaxslarning qanday h’uquq va majburiyatlari borligini

belgilaydi;

6) daoni qanoatlantirish lozimligi eki lozim emasligini h’al qiladi.

Xo’jalik sudi maslah’at vaqtida dalillarni qo’shima ravishda tekshirishni eki ish uchun

ah’amiyatli h’olatlarni aniqlashni davom eshittirishni zarur deb topsa, ishni ko’rishni yangidan

boshlaydi.

Hal qiluv qarorining baen

Hal qiluv qarori sud majlisida raislik qiluvchi eki ishni ko’raetgan sudyalar tarkibidagi

boshqa sudya tomonidan ezma baen qilinib, majlisda ishtirok etaetgan barcha sudyalar

tomonidan imzolanadi. Xo’jalik Protsesual Kodeksning 137-moddasiga ko’ra h’al qiluv sud

majlisda raislik qiluvchi eki ishni kuraetgan sudyalar tarkibidagi boshqa sudya tomonidan ezma

baen qilinib, majlisda ishtirok etaetgan bara sudyalar tomonidan imzolanadi.

Xo’jalik sudining qarori asosiy protsessual h’ujjat h’isoblanab, qoonun uning baeniga

aloh’ida talablar qo’yadi. Hal qiluv qarori aniq, yuridik xatosiz baen qilinishi, aniq bo’lmagan

izoh’lar, murakkab iboralar uning mazmuniga tasirini o’tkazmasligi kerek.

Xo’jaliksudining h’al qiluv qarori sudya tomonidan ezma raivshda baen qilinishi, ezuv

mashinkasida bosilishi eki shaxsiy kompyuterda bajarilishi mumkin. Ushbu h’al qiluv qarorini

qonuniy kuchga kirishi uchun sud majlisida ishtirok etgan bara sudyalar tomonidan imzolanishi

shart.

Agar sud majlisi mah’okamasi keyingi qoldirgan bo’lsa, h’al qiluv qarori oh’irgi majliida

ishtirok etgan, yani ish bo’yicha qarorini qabul qilgan sudyalar tomonidagina imzolanadi.

Hal qiluv qaroriga norozi bo’lgan sudya uni imzolash shart va o’zining fikrini ezma

raivshda baen qilish h’uquqiga ega. Uning bu ezma fikri ishga qo’shib qo’yiladi, lekin elon

qilinmaydi. Faqatgina barcha sudyalar tomonidan imzolangan h’al qiluv qarori sud majlisida

elon qilinadi.

Hal qiluv qarorining

mazmuni

Xo’jalik sudi h’al qiluv qarori O’zbekiston Respublikasi nomi bilan qabul qilinadi.

Xo’jalik sudining h’al qiluv qarori kirish, baen, asosdlaniruvi va xulosa qismlaridan iborat

bo’ladi. Hal qiluv qarorining qarshi qimida uni qabul qilgan xo’jalik sudining nomi, sud tarkibi,

ishning tartib raqami, ish ko’rilgan sana va joy, ishda ishtirok etuvchi shaxslarning nomi, nizo

predmeti, majlisda h’ozir bo’lgan shaxslarning familiyalari va vakolatlari ko’rsatilishi lozim.

Hal qiluv qarorining baen qismida davo arizasining, uning yuzasidan bildirilgan

muloh’azaning, boshqa tushuntirishlarning, ishda ishtirok etuvchi shaxslar arizalarining qisqaa

baeni ifodalanishi lozim.

Hal qiluv qarorining asoslantiruvi qimida ishning xo’jalik sudi tomonidan aniqlangan

h’olatlari, xo’jalik sudining bu h’olatlar tug’risidagi xulosalariga asos bo’lgan dalillar va xo’jalik

sudi u eki bu dalillarni rad qilishga h’amda ishda ishtirok etuvchi shaxslar aos qilib keltirilgan

qonun h’ujjatlarini qo’llamasligiga sabab bo’lgan vaj, shuningdek sud h’al qiluv qarorini qabul

qilishda tayangan qonun h’ujjatlari ko’rsatilishi lozim.

Hal qiluv qarorining xulosa qismida h’ar bir davo talabni qanoatlantirish eki rad etish

tug’risidagi xulosalar bo’lishi lozim. İshda bir necha davogar va javobgar ishtirok etaetgan

bo’lsa, qarorda nizo ulardan h’ar biriga nisbatan qanday h’al qilingani ko’rsatiladi.

Dastlabki daoni va qarshi davoni to’la eki qiman qanoatlanirganda h’al qiluv qarorining

xulosa qismida davolarni o’zaro h’isobga olish natijasida undirish lozim bo’lgan summa

ko’rsatiladi.

Hal qiluv qarorining xulosa qismida ishda ishtirok etuvchi shaxslar o’rtasida sud

h’arajatlarining qanday taqsimlanishi ko’rsatiladi. agar xo’jalik sudi h’al qiluv qarorini ijro etish

taribini belgilasa eki uning ijrosini taminlash choralarini ko’rsa, bu tug’rida h’al qiluv qarorida

ko’rsatiladi.

Pul mablag’larini va mol-mulk undirish tug’risidagi

h’al qiluv qarori

Xo’jalik sudi pul mablag’larini undirish tug’risidagi davoni qanoatlantirganida h’al

qiluv qarorining xulosa qismida undiriladigan summaning umumiy miqdorini asosiy qarzni,

zararlarni, neustoykani (jarima va penyani) aloh’ida-aloh’ida aniqlagan h’olda ko’rsatadi.

Xo’jalik sudi mol-mulkni undirib berganidan toshirilishi lozim bo’lgan mol-mulk nomi, uning

qiymati va turgan joyini ko’rsatadi.

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 139-moddasida pul mablag’larini va mol-mulk undirish

tug’risidagi ish bo’yicha chirarilgan h’al qiluv qarorining xulosa qismining o’ziga xos

xususiyatlariga etibor qaratilgan. Xo’jalik Protsesual Kodeksning 139-moddasida 1-qismida

ko’rsatilganlardan tashqari, bunday h’al qiluv qarorininshg xuloa qimida qaysi tashkilot eki

yakka tadbirkor bilan va kimning foydasiga pul mablag’lari undirilaetgani aniq qilib ko’rsatilishi

kerek.

Mol-mulk undirish tug’riidagi davoni qanoatlantirish tug’risidagi davoni qanoatlantirish

tug’risidagi h’al qiluv qarorini xulosa qismida xo’jalik sudi kim, kimga qaysi mol-mulkni

toshirish kerakligini, ushbu mol-mulkning qiymati va turgan joyini, agar bu zarur bo’lsa,

nizoning xarakteridan kelib chiqib, uning boshqa farqli belgilarini ko’rsatadi.

İjro h’ujjatini eki boshqa h’ujjatni ijro etish

tegishli emas deb topish tug’risidagi

h’al qiluv qarori

İjro h’ujjatini eki undirish so’zsiz (aktseptsiz) tartibda, shu jumladan notariusning ijro

ezuvi asosida amalga oshiriladigan boshqa h’ujjatni ijro etishga tegishli emas deb topig

tug’risidagi nizo bo’yia davo qanoatlantirilganida h’al qiluv qarorining xulosa qismida ijro

etishga tegishli bo’lmaa h’ujjatning nomi, tartib raqami va sanasi h’amda h’isobdan

o’irilmaydigan summa ko’rsatiladi.

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 140-moddasida ko’rsailganlardan, sanab o’ilganlardan

tashqari ijro h’ujjatini eki boshqa h’ujjatni ijro etishga tegishli emas deb topish tug’risidagi ish

bo’yicha chiqarilgan h’al qiluv qarorining xulosa qismida ushbu h’ujjatni bergan organi

ko’rsatishi kerek.

Agar xo’jalik udi ijro h’ujjatini eki boshqa h’ujjtning qaysidir qismi ijro qilishga tegishli

emas degan xulosaga kelsa, qaysi kimligini aniq ko’rsatishi kerek.

Shartnoma tuzish eki uni o’zgartirish tug’risidagi

h’al qiluv qarori

Shartnoma tuzish eki uni o’zgartirish vaqtida kelib chiqqan nizo bo’yicha h’al qiluv

qarorining xulosa qismida shartnomaning h’ar bir nizoldi sharti bo’yicha qabul qilinan qarar

ko’rsatiladi, shartnoma tuzishga majburlash tug’risidagi nizo bo’yicha ea taraflar qanday

shartlarda shartnoma tuzishga majburligi ko’rsatiladi.

O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksning 378-moddasiga muvofiq, shartnoma

tuzish vaqtida kelib iqadigan nizolar bo’yicha majburiyatlar xo’jalik sudining h’al qiluv qaroriga

asosan belgilanadi.

Mah’sulotlar eki ish (xizmat) larning ssifatida tug’riidagi shartnoma bo’yicha

kelishmoviliklarni h’al qilish tug’risidagi shartlarda, xususan, mah’sulot, ish (xizmat) natijalari,

standartga, texnik shartilarga, namuna (etalon) larga muvofiq bo’lishi, shartlarga muvofiq va

boshqa normaiv-texnik h’ujjatlarga muvofiq o’rnatilgan bo’lishi, sanitariya-veterinariya

qoidalariga javob berishi kerakligi h’isobga olinadi.

Sud shartnoma bo’yicha majburiyatlarni bajarish muddati tug’risidagi ishlarni ko’rib

chiqaetib tomonlarning keltirilgan dalilarni etiborga olib, ishning mavsumga bog’liqligi, ob-

h’avo bilan bog’liqligi, qishloq xo’jaligi mah’sulotlarini etilib pishishi, ishlab chiqarishning

uyg’unligini taminlashning muh’imligi va boshqalarni h’isobga olib, muddatlarni aniqlab

beradigan shartlar qabul qilinishi mumkin.

Javobgarga muyyan h’arakatlarni bajarish

majburiyatini yuklaydigan h’al

qiluv qarori

Javobgar zimmasiga mol-mulkni berish eki pul summasini undirish bilan bog’liq

bo’lmagan muyyan h’arakatlarni bajarish majburiyatini yuklaydigan h’al qiluv qarori qabul

qilinganida xo’jalik sudi uning, xulosa qismida shu h’arakatlarni kim, qaerda, qachon eki qaysi

davr mobaynida bajarish shartligini ko’rsatadi.

Zaruriyat bo’lganda xo’jalik sudi, agar javobgar h’al qiluv qarorini bararmaa, davogar

tegishli h’arakatlarni javobgar h’isobidan bajarib, zarur h’arajatlarni undirib olishga h’aqli

ekanligini ko’rsatishi mumkin.

Agar ushbu moddada ko’rsatilgan h’arakatlar faqat javobgar tomonidan bajarilishi

mumkin bo’lsa, xo’jalik sudi h’al qiluv qarorida u ijro etilishi lozim bo’lgan muddatni belgilab

quyadi.

Amalietda xo’jalik nizolari bo’yicha ko’riladigan ishlar iida eng muh’im o’rinni

shunday ishlar egallaydiki, bunday ishlarni xo’jalik sudi ko’rib chiqib, javobgarga muyyan

h’arakatlarni bajarish majburiyaini yuklaydigan h’al qiluv qarori qabul qilinadi.

Javobgar muyyan h’arakatlarni bajarish majburiyatini yuklaydigan xo’jalik sudining h’al

qiluv qarorining xulosa qismida nizo redmetining o’ziga xos xususiyatlari shart qilib

qo’yilganligi o’ziga xodir. Xo’jalik Protsesual Kodeksning 142-moddasida ko’rsatilgan

h’arakatlar pul mablag’larini va mol-mulk bilan bog’liq emas.

O’zining yo’nalishi bo’yicha javobgar bajarishi lozim bo’lgan h’arakatlarni 2 eki

kaegoriyaga bo’lishi mumkin. Bir tomondan, bu h’arakatlar faqatgina javobgar tomonidan emas,

balki boshqa yuridik va jismoniy shaxlar tomonidan h’am bajariladigan h’arakatlar tushuunilai,

agarda bu h’arakatlar javobgar tomonidan majburan bajarilishi lozim bo’lganida h’am ts bu

h’arakatlarni bajarishdan bosh tortganida h’am, boshqa tomondan esa, javobgar o’zi bajariishi

lozim bo’lgan h’arakatlar h’isoblanadi.

Davlat organning, fuqarolar o’zini o’zi boshqarish organning h’ujjatini h’aqiqiy

emas deb topish tug’risidagi

ish bo’yicha h’al qiluv qarori

Davlat organning, fuqarolar o’zini o’zi boshqarish organning h’ujjatini h’aqiqiy emas deb

topish tug’risidagi ish bo’yicha h’al qiluv qarorining xulosa qismida qo’yidagilar aks etishi

kerak:

1) h’ujjatning nomi, tartib raqami, chiqarilgan sana, boshqa zarur rekviztlari va uni

chiqargan organ tug’risidagi malumotlar;

2) h’ujjatni to’la eki uning mlum qismini h’aqiqiy ema deb topish eh’ud arizachining

talabini to’la eki uning malum qismini rad etish tug’risidagi ko’rsatma.

Davla ro’yxatini o’tkazishni rad etish eki ro’xsatdan o’tkazishdan bosh tortishni

noqununiy deb topish tug’risidagi talab qanotlantirilganida xo’jalik sudi h’al qiluv qarorining

xulosa qismida tegishli davlat organiga shunday ro’yxatdan o’kazish majburiyatini yuklaydi.

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 143-moddasining 1-qismida ga Davlat organining,

fuqarlar o’zini-o’zi boshqarish organing h’ujjatini (to’liq eki qisman) h’aqiqiy emas deb topish

tug’risidagi ish bo’yicha h’al qiluv qarori xulosa qismining mazmuni tug’rissida boradi.

Shu inobatga olish kerakki, h’okimiyat oliy organlarining normaiv h’arakteriga ega

bo’lmagan h’ujjatlarini (butunlay eki qisman) h’aqiqiy emas deb topish tug’risidagi ishlar

O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudiga taalluqlidir (Xo’jalik Protsesual Kodeksning 26-

moddasida 2-qismi). Ushbu sudning qarori qatiy h’amda uni apellyatsiya va kassatsiya

instantsiyalarida shikoyat qilish mumkin emas.;

Xo’jalik sudining yuridik ah’amitga ega bo’lgan faktin aniqlash tug’risidagi h’al

qiluv qarori

Xo’jalik sudining yuridik ah’amitga ega bo’lgan faktin aniqlash tug’risidagi h’al qiluv

qarori arizani qanoatlantirilganida h’al qiluv qarorida aniqlangan fakt baen qilinishi kerak.

Xo’jalik sudining yuridik ah’amitga ega bo’lgan faktni aniqlash tug’risidagi h’al qiluv

qarori tegishli organalar tomonidan shunday faktni qayd etish uchun eki aniqlangan fakt

munosabati bilan yuzaga keladigan h’uquqlarni rasmiylashtirish uchun asos bo’ladi.

Hozirgi vaqtda xo’jalik sudi yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan faktni aniqlash h’aqidagi

ishlarni ko’rib chiqishmoqda. Ushbu ishlarni mazmunan ko’rib chiqish va h’al qiluv qarorini

qabul qilish o’zini rotsessual h’ussusiyatga egadir, bu predmetni sud faoliyatidagi o’ziga xosligi

bilan aloh’ida o’rin tutadi.

Bu toifadagi ishlarda h’uquq yuzasidan nizo yo’q, va tarafning o’zi h’am mavjud emas.

Protsessda arizaga va manfaatdor shaxslar qatnashadi, ish davo arizasi emas, balki ariza asosida

qo’zg’atiladi. Bu erda davoni tan olish davoni miqdorini kuaytirish va kamaytirish, kelishuv

bitimi tuzish va boshqa institutlari qo’llanilmaydi.

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 23-moddasiga asosan xo’jalik sudi tomonidan iqtisodiet

soh’asidagi tashkilotlar va fuqarolarni h’uquqlarini vujudga kelishi, o’zgarishi va bekor bo’lishi

uun ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarni aniqlaydt.

Hal qiluv qarorini elon qilish

Hal qiluv qarorini elon qilishganidan keyin ish ko’rilgan majlisning o’zida raislik

qiluvchi tomonidan elon qilinadi. Alooh’ida h’ollarda o’ta murakkab ishlar yuzasidan

asolantirilgan h’al qiluv qarorini tuzish ko’i bilan uch unga qoldirilishi mumkin, ammo h’al qiluv

qarorining xulosa qismi ishning muh’okamasi tugagn majlisning o’zida elon qilinadi.

Ayni bir vaqtda raislik qiluv ishda ishtirok etuvchi shaxslar asoslantirilgan h’al qiluv

qarori bilan qachon tanishlari mumkinligini elon qiladi.

Hal qiluv qarori elon qilingan xulosa qimi bara sudyalar tomonidan imzolanishi va ishga

qo’shib qo’yilishi lozim. Majlisda raislik qiluvchi xo’jalik sudining h’al qiluv qarori ustidan

shikoyat qilish tartibini tushuntirishib beradi.

Xo’jalik Protsesual Kodeksning 145-moddasida qo’yidagi savollarga javob beradi: kim,

qachon va qaerda sud tomonidan qabul qilingan qarorni elon qilingan va h’al qiluv qaror ustidan

shikoyat qilish tartibini tushuntirib beradi: qanday h’olatlarda va qana muddatga h’al qiluv qaror

baennoma qismini tuzishni qoldirishlishi; qanday tartiibda h’al qiluv qarori xulosa qismi

rasmiylashtiriladi va elon qilinadi.

Ushbu moddaga qoidalarni umumiy va maxsus qismlariga bo’lishi mumkin.

Hal qiluv qarorining qonuniy

kuchga kirishi

Xo’jalik sudining h’al qiluv qarori qabul qilingandan keyin bir oylik muddat o’tga kiradi.

O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudining h’al qiluv qarori qabul qilingan paytdan kuchga

kiradi. Apellyatsiya shikoyati berilgan taqdirda h’al qiluv qarori, agar u bekor qilinmasa,

apellyatsiya instantsiyasi qaror chiqargan paytdan qonuniy kuchga kiradi.

Xo’jalik sudning h’al qiluv qarori qonuniy kuga kirgandan keyin ijro etiladi. Davlat

organlarining, fuqarolar o’zini o’zi boshqarish organlarining h’ujjatlarini h’aqiqiy ema deb toish

tug’risidagi h’al qiluv qarorlari, shuningdek kelishuv bitimini tasdiqlash tug’risidagi ajrimlar

daarh’ol ijro etiladi.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 146-moddasida xo’jalik sudining h’al qiluv qarori

kuga kirish qoidalari o’rnatilgan. U qaysi xo’jalik sudi qabul qilinganligiga qarab h’ar xil

belgilanadi. Agar qaror O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi tomonidan qabul qilingan

bo’lsa, o’sha vaqtda kuchga kiradi. Qabul qilish vaqti sud tomnidan uni ishla qatnashuvchi

shaxslarga elon qilingan vaqi h’isoblanadi.

Agarda qaror viloyat xo’jalik sudi tomonidan qabul qilingan bo’lsa, uni qonuniy kuchga

kirish vaqti unga apellyatsiya shikoyati berilgan eki berilmaganligidan kelib chiqib belgilanadi.

Qarorga apellyatsiya shikoyati berilgan h’olatda, agarda u bekor qilinmagan bo’lsa, aellyatsiya

insantsiyasining qarori qabul qilingan vaqtdan boshlab qaror qonuniy kuchga kirgan

h’isoblanadi.

Hal qiluv qarorining ijrosini

taminlash

Xo’jalik sudi ishda ishtirok etuvchi shaxslarning arizalari bo’yicha Xo’jalik Protsessual

Kodeksning 7-bobida belgilangan asosida h’al qiluv qaroring ijrosini taminlash oralari kradi.

Hal qiluv qarorining ijrosini taminlash insituti, h’al qiluv qarorning ijrosini real

taminlanishining muh’im kafolati bo’lib h’isoblanadi. Xo’jalik Protsesual Kodeksning 147-

moddasida kim tomondan h’al qiluv qarorni ijrosini taminlash masalasi h’ar qanday tartibda

ko’rib chiqilishi belgilangan.

Xo’jalik sudi ushbu masalani o’z tashabbusi bilan ko’rib chiqish h’uquqiga ega ema.

Xo’jalik sudining h’al qiluv qarorining ijrosini taminlash yuzasidan iltimsnoma xo’jalik sudiga

h’al qiluv qarori qabul qilingandan so’ng eki undan oldin h’am berilishi mumkin.

Hal qiluv qarorni ishda ishtirok etuvchi

shaxslarga yuborish

Xo’jalik sudining h’al qiluv qarori ishda ishtirok etuvchi shaxslarga qabul qilingan

kundan etiboran besh kunlik muddatda topshirilganligi malum qilinadigan buyurtma xat orqali

yuboriladi eki tilxat olib topshiriladi.

Topshirilganligi malum qilingan buyurtma xat ishga tikib qo’yilgan va bu ishtirok etgan

shaxslar h’al qiluv qarori topshirilganligini isboti bo’ladi. Hal qiluv qarori ishda ishtirok etgan

shaxsga olinganligi h’aqidagi tilxat olish o’yli bilan h’am tikib qo’yiladi.

Agar u kech jo’natilgan bo’lsa, unda bu h’olat apellyatsiya shikoyatini berish muddatini

o’tkazilgan tiklashda h’isobga olinish lozim. Xo’jalik sudini qarori ishda ishtirok etgan tomonlar

sud majlisida qatnashmaganligidan qatiy nazar albatta yuborilish lozim.

Xo’jalik sudining qarori qonun bilan belgilangan topshirish muddati, asoslangan h’al

qiluv qarlori tuzilgan kunning erasiga besh kunlik muddati o’ta boshlaydi.

Qo’shima h’al qiluv qarori

Hal qiluv qarori qabul qilingan xo’jalik udi qo’yidagi h’ollarda qo’shima h’al qiluv

qarori qabul qiladi:

1) ishda ishtirok etuvchi shaxslar dalillar taqdim etgan biron-bir talab bo’yicha h’al qiluv

qarori qabul qilinmagan bo’lsa;

2) sud h’uquq masalasini h’al qilub, undiriladigan summa miqdorini, berilishi lozim

bo’lshan mol-mulkni eki javobgar bajarishi shart bo’lgan h’arakatlarni ko’rsatmagan bo’lsa;

3) sud h’arajatlari tug’risidagi masala h’al qilinmashan bo’lsa.

Qo’shimcha h’al qiluv qarorni qabul qilish maalasi h’al qiluv qarori qonuniy kuchga

kirguna qo’yilishi mumkin. Qo’shima h’al qarorini qabul qilish masalasi sud majlisida h’al

qilinadi. İshda ishtirok etuvchi shaxsslar majlis vaqti va joyi tug’rissida toshirilganligi malum

qilinadigan buyurtma xat orqali xabardor qilinadi.

Tegishli ravishda xabardor qilingan ishda ishtirok etuvchi shaxslarning kelmaganligi

masalani ko’rishga to’sqinlik qilmaydi. qo’shima h’al qiluv qarorini qabul qilish rad etilgan

taqdirda ajrim chiqariladi. Xo’jalik sudiningqo’shimcha h’al qiluv qarorini qabul qilishni rad

etish tug’risidagi ajrimi ustidan shikoyat qilinishi mumkin.

Hal qiluv qarorni tushutirish. Ezuvdagi xatolar, h’arfiy

xatolar va h’isob-kitobdagi

yangilishilarni tuzatish

Hal qiluv qarori noaniq bo’lgan taqdirda, nizoni h’al qilgan xo’jalik sudi ishda ishtirok

etuvchi shaxsning arizasiga ko’ra, h’al qiluv qarorini uning mazmunini o’zgartirmagan h’olda

tushunirib berishga, shuningdek ishda ishtirok etuvchi shaxsning arizasiga ko’ra eki o’z

tashabbusi bilan yo’l qo’yilgan ezuvdagi xatolar, h’arfiy xatolar va h’isob-kitobdagi

yangilishishlarni, h’al qiluv qarorning moh’iyatiniga tegmagan h’olda, tuzitishga h’aqlidir.

Hal qiluv qarorini tushuntirib berish va ezuvdagi xatolar, h’arfiy xatolari eki h’isob-

kitobdagi yangilishishlarni tuzatish tug’riida ajrim chiqariladi. Ajrim ustidan shikoyat qilish

mumkin. Hal qiluv qarorini qabul qilingan xo’jalik udi, ushbu qarorni bekor qilish eki

o’zgartirish mumkin emas. ushbu qoida qo’yidagini anglatadi, yani birnchi instantsiya sudining

qarori qabul qilinib va elon qilingandan keyin o’zgartirlmalik xususyaitiga ega bo’ladi.

Birini instantsiya sudi tomonidan yo’l qo’yilgan xatolar tuzatish yuqori instantsiya sudiga

taalluqlidir. Faqat aloh’ida h’olatlar qonun qaror qabul qilgan sudi yo’l qo’ygan kamiliklarni

tuzatish mumkinligi belgilangan.

Xo’jalik sudining ajrimlari. Ajrim chiqarish

va uning mazmuni

Xo’jalik sudi ish ko’rishi keyinga qoldirganda, ish yuritishni to’xtatib turganda,

tugatganda, davoni ko’rmadan qoldirganda, shuningdek Xo’jalik Protsessual Kodeksda nazarda

tutilgan boshqa h’ollarda aloh’ida h’ujjat tariqasida ajrim chiqaridt.

Aloh’ida h’ujjat tariqasida chiqariladiganajrimda qo’yidagilar ko’rsatlish kerek:

1) xo’jalik udining nomi, ishning tartib raqami, ajrim chiqarilgan sana, sud tarkibi, nizo

predmeti;

2) ishda ishtirok eetuvchi shaxslarning nomi;

3) ajrim chchiqarilaetgan masala;

4) xo’jalik sudi o’z xulosalalarini chiqarishga olib kelgan sabablar, bunda tayanilgan

qonun h’ujjatlari;

5) ko’rib chiqilaetgan masala bo’yicha xulosa.

Xo’jalik sudi sud majlisida ishni ko’raetganida sud muh’okamasi davomida h’al etilishini

talab qiladigan masalalar bo’yicha aloh’ida h’ujjat tariqasida rasmiylashirmagan ajrim

chiqarishga h’aqlidir.

Ajrim og’zaki elon qilinadigan va sud majlisining baennomasiga ezib qo’yiladi. ajrimda u

qaysi masala bo’yicha chiqarilmaegtani, sud o’z xulosasini chiqarishga olib kelgan sabablar

h’amda ko’rib chiqilaetgan masala bo’yia xulosa ko’rsatiladi.

Ajrim-sud h’ujjatlarining mustaqil va keng tarqalgan turidir. Unda ishda ko’rish

davomida-sudlov ishini qo’zg’atishdan to sud h’ujjatlarini majburiy ijrosigacha yuzaga keladigan

masalarning sud tomonidan h’al qilish natijalari o’z aksini topadi.

Ajrimning h’al qiluv qaroridan farqi shundani, quyilgan talabning moh’iyati bo’yicha

javob bermaydi. Ayni paytda ajrim h’am, h’al qiluv qarori kabi muyayan ish bo’yia odil sudlovni

amalga oshirishga ko’maklashish maqsadini quyadi va xo’jalik sudining h’ujjati h’ioblanadi: ular

h’am qonuniy kuchga kiradi va majburiylik, ijro etilish, inkor etilmaslik xususiyatlariga ega,

mazmunan va shakli bo’yicha qonun talabiga muvofiq bo’lishi shart va h’.k.

Hususiy ajrim

Nizoni ko’rish vaqtida tashkilotlar, davlat organi va boshqa organ, mansabdor shaxs eki

fuqaroning faoliyatida qonun h’ujjatlari buzilgani aniqlangan taqdirda xo’jalik sudi xususiy ajrim

chiqarishga h’aqlidir.

Hususiy ajrim tegishli tashkilotlar, davlat organlari va bshqa organlarga, mansabdor

shaxslarga, fuqarolara yuboriladi, ular bir oylik muddatda xo’jalik udiga ko’rilgan oralar

tug’risida xabar qilishlari shart.

Hususiy ajrim ustidan shikoyat qilish mumkin.

Agar xo’jalik nizoni ko’rib chiqish sud mansabdor shaxs xatti-h’arakatlarida jinoyat

alomatlarini aniqlasa, u jinoyat ishi qo’zg’atadi h’amda etkazilgan zarar undirilishini taminlash

uchun unga tegishli mol-mulkni xatlab quyadi.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 3-moddasiga xo’jalik sudi sud ishlarini yuritish

vazifalriga iqtisodiet soh’asida korxona, muasasa, tashkilotlar va fuqrolarning buzilgan eki

nizolashaetgan h’uquqlarni eh’ud qonun biln qo’riqlanadigan manfaatlarini h’imoya qilishgina

emas, balki iqtisodiet soh’asidagi qonunchilikni mustah’kamlash va h’uquqbuzarliklarning oldini

olishga ko’mmklashish masalalarni h’am kiradi.

Hususiy ajrimlar h’uquqiy tartiya va sud tomonidan h’uquqbuzarlikning olidini olishni

tasirli vositalardan biri h’isoblanadi. Ular muayyan ish yuzasidan olib borilaetgan xo’jalik nizosi

chegarasidan tashqari masalalar yuzasidan chiqariladi.

Ajrim yuborish

Xo’jalik sudi aloh’ida h’ujjat tariqasida ajrim chiqargan h’ollarda u ishda ishtirok etuvchi

shaxslarga va unga daxldor boshqa shaxslarga chiqarilgandan keyin besh kunlik muddatda

yuboriladi eki tilxat olib topshiriladi.

Xo’jalik Protsessual Kodeksga muvofiq ustidan shikoyat qilinishi mumkin bo’lgan

ajrimlar ishda ishtirok etuvchi shaxslarga va unga daxvldor boshqa shaxslarga toshirilganligi

malum qilinadigan buyurtma xat orqali yuboriladi.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 153-moddasida xo’jalik jaraenida ishtirok etuvchi

shaxslar faqat aloh’ida h’ujjat tariqasida xo’jalik sudi chiqarilgan ajrimlarni yuborish tug’risida

so’z yuritiladi.

Qonun ajrimlarni yuborishni ajrim chiqarilgan kundan keyingi kundan boshlanadigan

besh kundlik muddatini belgilaydi. aloh’ida h’ujjat tariqaida chiqariladigan xo’jalik sudining

h’amma ajrimlari ikki guruh’ga bo’linadi:

1) ustidan shikoyat qilishga yo’l qo’yilmaydigan ajrimlar;

2) qonunga muvofiq ustidan shikot qilish mumkin bo’lgan ajrimlar.

Birinchi guruh’ ajrimlari pochta orqali yuboriladi eki jaraen qatnashilariga tilxat olib

toshiriladi. Qonunga muvofiq ustidan shikoyat qilinishi mumkin bo’lgan ajrimlar ishda ishtirok

etuvchi shaxslarga va unga daxldor boshqa shaxslarga topshirilganliigi malum qilinadigan

buyurma xat orqali yuboriladi.

Xo’jalik sudlari tomonidan chiqariladigan

ajrimlar ro’yxati

1) Sudyani rad qilish h’aqidagi-21 modda.

2) İshni bir xo’jalik sudida boshqsiga o’tkazish h’aqidagi-33 modda.

3) İshga daxldor bo’lmagan tarafni almashtirish h’aqida-38 modda.

4) Taraflarning ularning h’uquqiy vorisi bilan almashtirish h’aqida-39 modda.

5) Asheviy dalilarni qaytarish h’aqida-66 modda.

6) Ekspertiza tayinlash h’aqida-67 modda.

7) Dalillarni taminlash eki iltimosnomani qanoatlantirishni rad qilish h’aqida-74 modda.

(shikoyat qilishi mumkin).

8) Sud toshiriqlari h’aqida-74 modda.

9) Davoni taminlash eki taminlashni rad etish h’aqida-76 modda (shikoyat qilishi

mumkin).

10. Davoni taminlash eki taminlashni bekor qilish h’aqida-80 modda (shikoyat qilishi

mumkin).

11. İsh yuritishni to’xtatib turish va uni tiklash h’aqida-85 modda (shikoyat qilish,

protest keltirish mumkin).

12. ish yuritishni tugatish h’aqida-87 modda (shikoyat qilish, protest keltirish

mumkin).

13. Davoni ko’rmasdan qoldirish h’aqida-89 modda (shikoyat qilish, protest keltirish

mumkin).

14. Protsessual muddatlarni tiklash h’aqida (bu h’al qiluv qarori eki qarorda h’am

ko’rsatilishi mumkin)-99 modda.

15. Protsessual muddatni tiklashni rad qilish h’aqida 99 modda (shikoyat qilish, protest

keltirish mumkin).

16. Jarima solish h’aqida 101 modda (shikoyat qilish, protest keltirish mumkin).

17. Sud bo’yrug’i berish tug’riidagi arizani qabul qilinishi rad qilish h’aqida-107 modda

(shikoyat qilish mumkin).

18. Sud bo’yrug’ini berishni rad qilish h’aqida-109 modda (shikoyat qilish mumkin).

19. Sud bo’yrug’ini bekor qilishni rad etish h’aqida-111 modda (shikoyat qilish

mumkin).

20. ishlarni birlashtirish va talablarni aloh’ida ish yuritishga ajratish h’aqida 115 modda.

21. Davo arizasini qabul qilish h’aqida 116 modda.

22. Davo arizasini qabul qlishnirad etish h’aqida 117 modda (shikoyat qilish, protest

keltirish mumkin).

23. Davo arizaini qaytarish h’aqida 118 modda (shikoyat qilish, protest keltirish

mumkin).

24. İshni sudda ko’rishga tayerlash h’aqida 123 modda.

25. İshda ishtirok etuvchi shaxslarning dalillarni talab qilib olish va uni ko’rish bilan

bog’liq barcha masalalar bo’yicha arizalari va iltimosnomalarini ko’rish natijadlari h’aqida 129

modda.

26. ishni ko’rishni keyinga qoldirish h’aqida 131 modda.

27. Kelishuv bitimini tasdiqlash h’aqida 132 modda.

28. Baennoma h’ususida fikrlar qabul qilinganligi eki rad etilganligi h’aqida 134 modda.

29. Qushima h’al qiluv qarorini qabul qilishni rad etish h’aqida-149 modda.

30. Hal qiluv qarorini tushuntirib berish va ezuvdagi xatolar, h’arfiy xatolar eki h’siob-

kitobdagi yangilishlarni tuzitish h’aqida-150 modda. (shikoyat qilish mqumkin).

31. Apellyatsiya shikoyatini qaytarish h’aqida-162 modda. (shikoyat qilish mumkin).

32. Apellyatsiya shikoyatini ish yuriishga qabul qilish h’aqida-163 modda.

33. Apellyatsiya instantsiyasida ish yuritishni tugatish (shikoyatda voz keish qabul

qilinganda, agar h’al qiluv qarori ustidan boshqa shaxslar shikoyat qilmagan bo’lsa) h’aqida-165

modda.

34. Kassatsiya shikoyaini (prtestini) qayarish h’aqida-180 modda. (shikoyat qilish,

protest keltirish mumkin).

35. Kassatsiya shikoyatini (rotestini) ish yuritishga qabul qabul qilish h’aqida-181

modda.

36. Kassatsiya instantsiyasida ish yuritishni tugatish (shikoyatda voz keish qabul

qilinganda, agar h’al qiluv qarori, qaror usidan boshqa shaxslar shaxslar shikoyat qilmagan

bo’lsa) h’aqida-184 modda.

37. Yangi oilgan h’olatlar bo’yicha qayta ko’rish tug’riidagi arizani qaytarish h’aqida-204

modda. (shikoyat qilish, protest keltirish mumkin).

38. Yangi oilgan h’olatlar bo’yicha qaya ko’rish tug’riidagi arizani qanoatlantirishni rad

etish h’aqida-208 modda. (shikoyat qilish, protest keltirish mumkin).

39. İjro varaqasini ijorga taqdim etish muddatini tiklash tug’risidagi arizani ko’rish

natijadari h’aqida-215 modda. (shikoyat qilish mumkin).

40. İjro varaqasi dublikatini berish tug’riidagi arizani ko’rish natijalari h’aqida-216

modda (shikoyat qilish, protest keltirish mumkin).

41. Sud h’ujjatining ijrosini keiktirish eki uni bo’lib-bo’lib ijro etish, ijro etish usulini va

tartibini o’zgartirish tug’risidagi arizani ko’rish natijalari h’aqida-217 modda. (shikoyat qilish

mumkin).

42. Sud h’ujjatining qaytarma ijrosi tug’risidagi arizani ko’rish natijalari h’aqida-220

modda.

Bankorotlikka oid ishlar bo’yicha xo’jalik sudi

tomonidan qabul qilinadigan

ajrimlar ro’yxati:

1. Bankrotlik tug’riidagi arizani ko’rib chiqishga qabul qilish tug’riidagi ajrim

(Bankrotlik tug’risidagi qonunning 8-moddasi).

2. Kreditorlarning talablarini taminlash tug’risidagi ajrim (38-modda).

3. Bankrotlik doir ishni sudda ko’rishga tayerlash tug’riidagi ajrim (40 modda).

4. İsh yuritishni tugatish tug’risidagi ajrim (45, 64 moddalari).

5. Tashqi boshqaruvni joriy etish tug’risidagi ajrim (47modda).

6. Tashqi boshqaruvni tayinlash tug’risidagi ajrim (51 modda).

7. Tashqi boshqaruvchini vakolatlaridan ozod qilish tug’risidagi ajrim (52 modda).

8. Tashqi boshqaruv muddatini uzaytirish tug’risidagi ajrim (62 modda).

9. Mol-mulkila davlat mulkining uzulishi bo’lgan qarzdorning faoliyat ko’rsatmaetgan

obektlarini konversatsiya qilish tug’risidagi ajrim (63 modda).

10. Tashqi boshqaruvchining h’issobatini tasdqlosh yaki tasdiqlashni rad etish

tug’risidagi ajrim (70 modda).

11. İshonchli shaxsni tasdiqlash tug’risidagi ajrim (77 modda).

12. İshonli shaxsni etlashtirish tug’risidagi ajrim (87 modda).

13. Tugatishga doir ish yuritish yakunlanganligi tug’risidagi ajrim (90 modda).

14. Kelishuv bitimini tasdiqlash tug’risidagi ajrim (94 modda).

15. Kelishuv biimini tasdiqlashni rad etish tug’risidagi ajrim (96 modda).

16. Kelishuv bitimini h’aqiqiy emas deb topish tug’risidagi ajrim (98 modda).

17. Tashqi boshqaruvchi, ishonchli shaxsning arizalarini va kreditorlarning shikoyatlarini

ko’rish natijalari bo’yicha chiqarilgan ajrim (133 modda).

8-tema. Aloh’ida toifadagi ishlar bo’yicha ish

yuritishning h’ususiyatlari.

1. Tashkilotlar va fuqarolarning bankrlotligi tug’risidagi ishlarni ko’rish

2. Yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarni aniqlash tug’risidagi ishlarni ko’rish

Tashkilot va fuqarolarning bankrotligi tug’risidagi ishlar xo’jalik sudi tomonidan Xo’jalik

Protsessual Kodeksda nazarda tutilgan qoidalar bo’yia, bankrotlik tug’risidagi qonunda

belgilangan h’ususiyatlarni h’isobga olgan h’olda ko’riladi.

Korxona va fuqarolarni noor (bankrot) deb topish tug’risidagi masalalar fuqarolik

kodeksi, G’Bankrotlik tug’risidaG’ gi Qonun va meeriy h’uquqiy h’ajjatlar bilan tartibga olinadi,

ular jumlasiga, h’usuan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 11.12.96 y. G’korxonalarning

bankrotligi turiidagi qonunilikni amalga oshirish chora-tadbirlari h’aqidaG’ gi (o’zgartirishlar

bilan birgalikda).

PF-1658 sonli-Farmoni; O’zbekiston Resublikasi Prezidentining 23.07.99 y.

G’Korxonalar bankrotligi va sanatsiya mexanizmini takomillashtirish tug’risidaG’ gi PF-2342

sonli Farmoni; O’zbekiston Republikasi Vazirlar Mah’kamasining 28.12.96 yil.

Yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarni

aniqlash tug’risidagi

ishlarni ko’rish

Yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarni aniqlash tug’risidagi arizalar Xo’jalik

Protsessual Kodeksning 112-moddasida nazarda tutilgan qoidalarga muvofiq ramimylashtiriladi.

Xo’jalik sudi yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarni arizachi bu faktlarni tadiqlaydigan

tegishli h’ujjatlarni boshqacha tartibda olish imkoniyatiga ega bo’lganda eh’ud yo’qolgan eki

yo’q qilib yuborilgan h’ujjatlarni tiklash imkloniyati bo’lmagan taqdirda aniqlanadi.

Yuridik ah’amiyatga ega bo’lgan faktlarni aniqlash tug’risidagi ishlar xo’jalik sudi

tomonidan ushbu tartibda ko’riladi. Yuridik ah’amiyaga ega bo’lgan faktlarni (keyinchalik

yuridik faktlarni) aniqlash h’aqidagi ariza Xo’jalik Protsessual Kodeksning 112-moddasi

talablariga javob berishi lozim.

Ushbu moddada ko’rsatilgan rekvizilardan (arizachaning nomlanishi, manzilh’ogi, ilova

qilingan h’ujjatlar va boshqalar) tashqari, arizada, qanday faktni aniqlash lozimligi, bu faktni

aniqlashdan ko’zdan ttuilga maqsad, yo’q qilingan eki yo’qoilgan h’ujjatlarni tiklashnin eh’ud

bunday h’ujjatlarni arizachi tomonidan olnishining iloji bo’lmaganligini tadiqlovchi dalillar

ko’rsatilishi lozim.

Xo’jalik sudlari yuridik faktlarni aniqlash tug’risidagi arizalarni qo’yiladagi h’ollarda ish

yuritishga qabul qiladi va ko’rib chiqadi:

1) agar qonunga ko’ra fakt yuridik oqibatlarni yani, tabdirkorli eki boshqa iqisodiy

soh’asida h’uquqiy munosabatlarni kelib chiqishi, o’zgarishi eh’ud tugashiga olib kelsa;

2) agar yuridik faktni aniqlash, xo’jalik sudlariga taaluqli bo’lgan keyinchalik h’uquqqa

nisbatan bo’lgan nizoga bog’liq bo’lmasa;

3) agar arizachi yuridik faktni tasdiqlovchi h’ujjatni boshqa yo’l bilan olish eki tiklash

imkoniyatiga ega bo’lmas;

4) agar amaldagi qonunchilik bilan yuridik faktni aniqlashning suddan tashqari boshqa

tartibi ko’zda tutilmagan bo’lsa.

Yuqorida ko’rsatimlgan talablarga riloya etmaslik Xo’jalik Protsessual Kodeksning 118-

moddasida 1-bandida nazarda tutilgan oqibatlarning keltirib chiqaradi. Yuridik faktni aniqlash

h’aqidagi arizani qabul qilishda, sudya, mazkur faktni aniqlash xo’jalik sudiga taalluqli eki

taalluqli emaligini, arizachining ushbu ariza bilan sudga murojjaat qilishga h’uquqi borligi, ariza

qonun talablariga mos ekanligini tekshirib ko’rishi shart.

9-tema. Hal qiluv qarorlarini qaya ko’rish bo’yicha ish yuritish. Apellyatsiya va

kassatsiya instantsiyasida ish yuritish.

1. apellyatsiya shikoyatini berish h’uquqi

2. apellyatsiya shikoyatining mazmuni

3. apellyatsiya instantsiyasida ish ko’rish tartibi va chegarasi

4. apellyatsiya instantsiyasining vakolatlari

5. apellyatsiya instantsiyasining qarori

6. kassatsiya shikoyatini berish h’uquqi

7. kassatsiya shikoyati (protestining) mazmuni

i. kassatsiya instantsiyasida ish ko’rish tartibi

9. kassatsiya instantsiyasi sudining qarori

10. xo’jalik sudining ajrimi ustidan kassatsiya shikoyati protestini keltirish

İshda ishtirok etuvchi shaxslar xo’jalik sudining qonuniy kuchga kirmagan h’al qiluv

qarori ustidan apellyatsiya shikoyati berishga h’aqlidir. Apellyatsiya instantsiyasida ish yuritish

xo’jalik rotsessual qonunchiligidagi yangi institut bo’lib, qonuniy kuga kirmagan sud

h’ujjatlarining qonuniyligi va asosligini tekshirishga mo’ljallangan.

Xo’jalik sudlov ishlarini yuritishda apellyatsiya institutining kiritilishi xo’jalik sudlari

qarorlari ustidan shikoyat qilishning aniq va h’arakatchan tizimini shakllantirish, sud h’imoyasi

samadorligini oshirish va makammallashtirish uchun muh’im ah’amiyatga ega.

Apellyatsiya tartibida shikoyat qilish h’uquqi qonunda ko’rsatilgan h’olatlar mavjud

bo’lganda vujudga keladi. Bunday h’olatlar bo’lib: birini instantsiya sudi tomonidan qabul

qilingan, qonuniy kuchga kirmagan h’al qiluv qarorning mavjudligi; subektning ishda ishtirok

etuvchi shikoyat qilish h’uquqiga ega shalar tarkibiga kirishi h’isoblanadi.

Apellyatsiya shikoyatini ko’ruvchi xo’jalik sudi

Apellyatsiya shikoyati birinchi instantsiyada h’al qiluv qarorini qabul qilgan xo’jalik

sudining apellyatsiya instantsiyasi ko’radi. Apellyatsiya shikoyati birinchi instantsiyada h’al

qiluv qarorini qabul qiladigan zxo’jalik sudining apellyatsiya instantsiyasiga kiritiladi.

Masalan, ish birinchi isntantsiya toshkent shah’ar xo’jalik sudida ko’riladi. Faqat bunda

sudyalar tarkibi boshqa bo’lishlari kerak.

Bimrini instantsiyasida qarorning qonuniyligi va asosligi kollegial tarzda tekshiriladi.

Bunda sudning tarkibiga uch eki boshqa toq sonli sudyalar kiritiladi, ular sud raisi tomonidan

belgilanadi.

Agar obektiv sabablarga ko’ra (rad qilish tug’risidagi talablarni qondirish,ishni qayta

ko’rishga qatnashmaligi tug’riidagi qonun talabini h’isobga olish va boshqalar) ishni apellyatsiya

instantsiyasida ushbu sudda ko’rish imkoni bo’lmasa, shuningdek apellyatsiya shikoi ko’rib

chiqish uchun sudga tegishlilik qoidasini buzilgan h’olda qabul qilingan bo’lsa (h’al qiluv qarori

qabul qilgan sudga emas, boshqa sudga berilgan bo’lsa), ish Xo’jalik Protsessual Kodeksning 1-

moddasida Xo’jalik Protsessual Kodeksning 33-moddasida ko’zda tutilgan turtib bo’yicha

boshqa xo’jalik sudiga ko’rib chiqish uchun beriladi.

Apellyatsiya shikoyatini berish

muddati

Apellyatsiya shikoyati xo’jalik sudi h’al qiluv qarorini qabul qilgandan keyin bir oy

ichida beriladi. Birinchi instantsiya sudi h’al qiluv qarori ustidan apellyatsiya shikoyati berish

uchun qonun tomonidan o’rnatilgan vaqt apellyatsiya muddati deb ataladi.

Apellyatsiya muddati ikkita asosiy maqsadga xizmat qilishi lozim:

1) apellyatsiya shikoyati bergan shaxslarga o’zini sudda h’imoya qilish;

2) ularga o’z yashash joyidan apellyatsiya sudi joylashgan manzilga etib kelishiga etarli

vaqt berish kerak.

Apellyatsiya shikloyati xo’jalik sudi h’al qiluv qarorini qabul qilgandan keyin bir oy

ichida beriladi. Apellyatsiya shikoyati berishning bir oylik muddati h’al qiluv qarori qabul

qilingan kundan boshlanadi. Hal qiluv qarori qabul qilingan kun deb u sud majliidaelon qilingan

kun h’isoblanadi.

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 145-moddasiga muvofiq aloh’ida h’olatlarda o’ta

murakkab ishlar yuzaidan sud majlisida ish ko’rib chiqish tugugandan so’ng, h’al qiluv

qarorining faqat xulosa qismi elon qilinib, asoslantirilgan h’al qiluv qarorini tuzish uch kundan

uzoq bo’lmagan muddatga kechiktirilishi mumkin.

Apellyatsiya shikoyatining mazmuni

Apellyatsiya shikoyatida ko’yidagilar ko’ratilishi kerak:

1) shikoyati yo’llangan xo’jalik sudining nomi;

2) shikoyat ni beraetgan shaxsning nomi;

3) ustidan shikoyat beretagna h’al qiluv qarorini qabul qilgan xo’jalik sudining nomi,

ishning tartib raqami va h’al qiluv qarori qabul qilingan sana, nizoning predmeti;

4) shikoyat beraetgan shaxsning talablari va arizai h’al qiluv qarorini notug’ri deb

h’isoblashining asolari, bunga dalil bo’lgan qonun h’ujjatlari h’amda ish materiallari;

5) shikoyatga ilova qilinaetgan h’ujjatlar ro’yxati.

Apellyatsiya shikoyati shikoyat beraetgan shaxs eki uning vakili tomonidan imzolanadi.

Vakil tomonidan imzolangan shikoyatga uning sud h’ujjatlari ustidan shikoyati qilish vakolatini

tasdiqlovchi ishonchnoma, agar u avval shu ish bo’yicha berilmagan bo’lsa, ilova qilinadi.

Shikoyatga davlat boji to’langanligi va shikoyati nusxalari ishda ishtirok euvchi boshqa

shaxslarga yuborilganini tasdiqlovchi dalillar ilova qilinadi.

Apellyatsiya shikoyati keltirish h’uquqini amalga oshirish uchun h’al qiluv qarori usidan

shikoyat keltirishdan, apellyatsiya muddatiga rioya qilishdan, shikoyatni apellyatsiya shikoyati

qilish h’uquqiga ega shaxs tomonidan berilishidan tashqari yana bir qator shart-sharoitlarga rioya

qilish kerak.

Bulardan biri apellyatsiya shikoyatining sharh’lanaetgan moddada keltirilgan

rekvizitlarga mos kelishidir. Apellyatsiya shikoyati albatta sud h’al qiluv qarori ustidan to’la eki

qisman qilaenaetganligi kerak. Agar qisman shikoyat qilinaetgan bo’lsa, h’al qiluv qarorining

qaysi qismiga, yani sudining qaysi xulosalariga qo’shilmasligi ko’ratilishi kerak.

Apellyatsiya shikoyatini tuzishda unda keltirilaetgan vajlarning qonunlarga va boshqa

meeriy h’ujjatlarga asolangan h’olda dalillashga aloh’ida etibor berishi kerak. Bu dalillar,

arizachining fikriga ko’ra, sud tomonidan ushbu ishni h’al qilishda etiborga olinishi lozimligi,

ammo sud buni etiborga olmagan eki notug’ri qo’llaganligi ko’rsatilishi kerak.

Apellyatsiya shikoyatining nusxasini ishda

ishtirok etuvchi shaxslarga

yuborish

Apellyatsiya shikoyati beraetgan shaxs ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarga

shikoyatining va unga ilova qilingan, bu shaxslarda bo’lmagan h’ujjatlarning nusxalarini

yuboradi.

Agar ishda bir nea davogar, javobgar eki uinchi shaxslar qatnashaetgan bo’la,

apellyatsiya nusxasi ularning h’ar biriga jo’natiladi, chunki ishda qatnashuvchi barcha shaxslar

shikoyatining mazmunini, h’ujjatlar bilan tanishishlari va o’z manfaatlarini h’imoya qilish uchun

tayerlanishlari kerak.

Shikoyat nusxasi va unga ilova qilingan h’ujjatlar nusxalari jo’natilganligini-agar ular

buyurtma eki qimmatli xat bilan eh’ud telegraf orqali jo’natilgan bo’la-pochta kvitantsiyasi

tasdiqlaydi; agar ular tegishli shakldagi ro’yxat bo’yicha jo’natilgan bo’lsa, undan davogar

tomonidan tasdiqlangan va pochta bo’limi qabul qilingani tasdiqlovchi potcha

kvitanstantsiyasining raqami va muddati ko’rsatilgan kuirma tadiqlaydi; agar ular shaxsan

topshirilgan bo’lsa oluvining lavozimi, ismi familiyai, otaining ismi va olgan ayti ko’rsatilgan

datxati tasdiqlaydi.

Apellyatsiya shikoyati yuzaidan ezma

fikr bildirish

İshda ishirok etuvchi shaxs apellyatsiya shikoyatining nusxasini olgach, uning

yuzasidagn o’z ezma fikrning nusxalari ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarga yuborilganini

tasdiqlovchi dalillarni apellyatsiya shikoyati ko’riladigan kungacha etib borishini taminlaydigan

muddatda xo’jalik sudiga yuborishga h’aqlidir.

Ezma fikr ishda ishtirok etuvchi shaxs eki uning vakili tomonidan imzolanadi. Vakil

tomonidan imzolangan ezma fikrga uning ishni yuritishga vakolatli ekanligini tasdiqlovi

ishonchnoma ilova qilinadi.

Ezma fikrga avval taqdim etilmagan h’ujjatlar ilova qilinishi mumkin. Bu h’olda ezma

fikrga ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarga ularda bo’lmagan h’ujjatlarning nusxalari

yuborilganini tasdiqlovi dalillar ilova qilinadi.

Apellyatsiya shikoyatini qaytarish

Sudya apellyatsiya shikoyatini qo’yidagi h’ollarda qaytaradi:

1) apellyatsiya shikoyati imzolanmagan eh’ud uni imzolashga h’uquqi bo’lmaan shaxs

eki mansab mvqei ko’rsatilmagan shaxs tomonidan imzolangan bo’lsa;

2) apellyatsiya shikoyatiga uning nusxalari ishda ishtirok etuvchi shaxslarga

jo’natilganini tasdiqlovchi dalillar ilova qilinmagan bo’la;

3) apellyatsiya shikoyatiga beligilangan tartibda va miqdorda davlat boji to’langanligini

tasdiqlovchi h’ujjatlar ilova qilinmagan bo’lsa, qonunda davlat bojini to’lash muddatini

kechiktirish eki bo’lib-bo’lib to’lash imkoniyati nazarda tutilgan h’ollarda esa, bu h’aqda

iltimosnoma berilmagan eki iltisnoma berilmagan eki iltimosnoma rad etilgan bo’lsa;

4) apellyatsiya shikoyati belgilangan muddat o’tgandan berilgan bo’lsa va o’tkazib

yuborilgan muddatni tiklash tug’risida iltimosnoma berilmagan bo’lsa;

5) apellyatsiya shikoyati ish yurishga qabul qilingani tug’riidagi ajrim ishda ishtirok

etuvchi shaxslarga yuborilgunga qadar shikoyat bergan gshaxsdan arizani qaytarib olish

tug’risidaa ariza tushsa.

Apellyatsiya shikoyatini qaytarish tug’risida ajrim ustidan kassatsiya shikoyati berish

mumkin. Shikoyat bergan shaxs ushbu moddaning birini qismidagi 1, 2, 3-bandlarida

ko’rsatilgan h’olatlar bartaraf etilganidan keyin xo’jalik sudiga apellyatsiya shikoyati bilan

umumiy tartibda yana murojaat qilishga h’aqli.

Apellyatsiya shikoyatini ish yuritishga

qabul qilish tug’risidagi ajrim

Sudya apellyatsiya shikoyatini ish yuritishga qabul qilish tug’risida ajrim chiqaradi.

Ajrim shikoyatini ko’rish vaqti va joyi ko’rsatiladi. Ajrim ishda ishtirok etuvchi shaxlarga

toshirilganligi malum qilinadigan buyurtma xat orqali yuboriladi.

1. Apellyatsiya shikoyati sudya tomonidan ish yuritish uchun apellyatsiya shikoyati

berish h’uquqiga ega shaxs tomonidan berilanida; apellyatsiya shikoyati qilinishi mumkin

bo’lgan qaror ustidan berilganda; ko’rish vakolatiga ega bo’lgan xo’jalik sudiga berilganda;

shikoyatini qaytarish uchun asos bo’ladigan kamchiliklar bo’lganda qabul qilinadi.

Apellyatsiya shikoyati ish yuritish uchun qabul qilinganda, agar u xato bilan qabul

qilingan bo’lsa h’am, arizachiga qaytarilishi mumkin emas. Xo’jalik Protsessual Kodeksning

162-moddasida 1-qismi 5-bandida ko’zda tutilgan h’ol bundan mustanodir. Apellyatsiya

shikoyatini ish yuritish uchun qabul qilish h’aqidagi ajrimni, qoida tariqasida, sudya yakka o’zi

qabul qiladi.

2. Apellyatsiya shikoyatini ish yuriish uchun qabul qilga, sudya ishni sudda ko’rishni

tayinlaydi, unda majlisning vaqti va joyini ko’rsatadi (Xo’jalik Protsessual Kodeksning 163-

moddasida), h’uddi shu ajrimda udya ishni sud majlisida ko’rish uchun zarur bo’ladigan

h’arakatlarni h’am ko’rsatishi mumkin. Biroq, sudya ishni sudda ko’rish uchun tayerlash h’aqida

aloh’ida ajrim iqarishi uchun qonunda h’ech qanday monelik yo’q.

3. Ajrim ishda qatnashuvi shaxlarga besh kunlik muddat ichida toshirilganligi malum

qilinadigan buyurtma xat orqali yuboriladi eki xuddi shu muddat ichida datxat orqali qo’liga

toshiriladi.

Apellyatsiya instantsiyasida ishni

ko’rish tartibi

İsh apellyatsiya instantsiyasida ushbu bobda nazarda tutilgan xususiyatlrni h’isobga olgan

h’olda ishni birini instantsiya xo’jalik sudida ko’rib chiqish qoidalari bo’yicha ko’rib chiqiladi.

Bunda birini instantsiya uchungina belgilangan qoidalar qo’llanilmaydi.

Apellyatsiya instantsiyasida ish yuritish xo’jalik sudlov ishlarini yurtishining tarkibiy

qismidir. Shuningdek uchun, apellyatsiya instantsiyasida ishni yuirinchi instantsiya xo’jalik

sudida ko’rib iqish qoidalari bo’yicha ko’rib chiqiladi, bnda apellyatsiya ko’rib chiqishning

moh’iyatidan kelib chiqadigan ayrim istisnolari bo’lishi mo’mkin.

Apellyatsiya shikoyati ko’rib chiqishda Xo’jalik Protsessual Kodeksning 122- 124, 126-

134 moddadlarida ko’rsatilgan ishni birinii instantsiyasi xo’jalik sudida ko’rib chiqishni tartibga

soluvi meeriy qo’llaniladi. Protsessual h’ujjatlar Xo’jalik Protsessual Kodeksning 121-

moddasida qoidalarini h’isobga olgan h’olda jo’natiladi.

Birini instantsiya sudida farqli o’laroq, apellyatsiya sudi barcha ishlarni kollegial tartibda

ko’rib chiqadi, bunda qoida tariqasida sud raisi eki uning o’rinbosari eh’ud biror udya raislik

qiladi. (Xo’jalik Protsessual Kodeksning 15-moddasi).

Sud majlisi kollegial sudning faoliyat shakli sifatida xo’jalik nizosini ochiq ko’rish uchun

maxsus mo’jallangan zallarda o’tkazilishi kerak. Bunda malum manoda tantanovorlik va tegishli

rasm-rusumlarga rioya qilinishi lozim.

Apellyatsiya shikoyatidan voz kechish

Apellyatsiya shikoyati bergan shaxs qaror chiqarilgunga qadar undan voz keishga h’aqli.

Sud shikoyati voz kechishni Xo’jalik Protsessual Kodeksning 40-moddasining to’rtinchi qismida

nazarda tutilgan aoslar bo’yicha rad etib, ishni apellyatsiya tartibida ko’rib iqishga h’aqli.

Sud shikoyatdan voz kechishni qabul qilganda, agar h’al qiluv qarori ustidan boshqa

shaxslar shikoyat qilmagan bo’lsa, aellyatsiya instantsiyasida ish yuritishni tugatadi. Xo’jalik

sudi apellyatsiya inatntsiyasida ish yuritishini tugatganligi tug’riida ajrim chiqaradi.

Aellyatsiya shikoyatini bergan shaxs:

a) ariza berilgandan boshlab xo’jalik sudi uni qabul qilgan h’aqidagi ajrimni ishda

ishtirok etuvchi shaxslarga jo’natguncha-shikoyatni qaytarib olish;

b) ko’rsatilgan ajrim jo’natilganida to apellyatsiya instantsiyasi qaror chiqarguncha-

shikoyatdan voz kechish h’uquqiga egadir.

Bunda arizachi apellyatsiya shikoyatidan to’liq eki qisman voz kechishi mumkin.

Shikoyatdan voz keish ezma raivshda eki, agar sud majlisi davomida bo’lsa, og’zaki bo’lishi

mumkin. Og’zaki elon qilinganda, voz kechish sud majlisi baennomasiga kiritiladi.

Xo’jalik sudi apellyatsiya shikoyatidan voz kechish qonunchchilikka zid bo’lganda eki

boshqa shaxslarning qonun bilan qo’riqlanadigan h’uquq va manfaatlarini poymol etganda uni

qabul qilmaydi. Bunday h’olatlarda sud ishni moh’iyatan ko’rib chiqadi.

İshni apellyatsiya instantsiyasida

ko’rish chegarasi

Xo’jalik sudi ishni apellyatsiyasida ko’rganida ishda mavjud va qo’shimcha taqdim

etganda dalillar bo’yicha ishni qayta ko’radi. Agar arizachi qo’shimcha dalillarni o’ziga bog’liq

bo’lmagan sabablarga ko’ra birinchi instantsi sudiga taqdim etish imkoniyatiga ega

bo’lmaganligini asoslasa, xo’jalik sudi qo’shima dalillarni qabul qiladi.

Sud apellyatsiya shikotidan baen etilgan vajlar bilan eklanib qolmaydi h’amda h’al qiluv

qarorining qonuniyligi va ular asoslantirilganligini to’la h’ajmda tekshiradi. İsh birinchi

instantsiyasida ko’rilgan taqdim etilmagan yangi talablar apellyatsiya instantsiyasida qabul

qilinmaydi va ko’rilmaydi.

Apellyatsiya instantsiyasida ishni ko’rish chegaralari deganda birnchi instantsiyaning h’al

qiluv qarorini tekshirish h’ajmi tushuntiriladi. Avvalgi Xo’jalik Protsessual Kodeks bo’yicha

h’am, yangi Xo’jalik Protsessual Kodeks bo’yicha h’am shikoyat to’la h’amjda tekshiriladi.

İshni to’la h’ajmda kurar ekan, apellyatsiya instantsmiyasining sudi birinchi instantsiya

sudining h’al qiluv qarorining qonuniyligi va asoslanirilganligini shikoya qilingan qismiga

nisbatan h’am, shikoyat qilinmagan qismiga nisbatan h’am shunindek shikoyat bermagan

shaxlarga nisbatan h’am tekshiriladi.

Apellyatsiya instantsiyasi ishda mavjud bo’lgan va qo’shimcha taqdim qilingan dalillar

asoida birini instantsiya sudi tomonidan aniqlanmagan eki rad qilingan faktlarni aniqlash, ishni

qayta ko’rib iqishi, uni mazmunan h’al qilishi mumkin va lozim.

Shuning uchun apellyatsiya shikoyatidan ko’rsatilganidan tashqari qo’shimcha dalillarni

sud jaraenining qaror qabul qilishga bo’lgan istalgan bosqichida taqdim etish mumkin.

Apellyatsiya shikoyatini ko’rish muddati

Xo’jalik sudining h’al qiluv qarori ustidan tushgan apellyatsiya shikoyati xo’jalik sudiga

tushgan kundan etiboran bir oylik muddatda ko’riladi. Apellyatsiya shikoyatini ko’rish uchun

ajrailgan bir oylik muddat tiklanmaydi va uni cho’zishga yo’l qo’yilmaydi.

Apellyatsiya shikoyatini ko’rib chiqish muddatining h’isoblanishi, tugashi va to’xtatilishi

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 96-98 moddalarida baen qilingan qoidalarga ko’ra amalga

oshiriladi. bir oylik muddatning h’isoblanishi apellyatsiya shikoyatining tegishli xo’jalik sudiga

kelib tushishi sanasidan boshlanadi.

Apellyatsiya shikoyatining kelib tushish uni uning tegishli xo’jalik sudida ro’yxatga

olingan sanasiga qarab aniqlanadi.

Apellyatsiya instantsiyasining vakolatlari

Xo’jalik sudi ishni apellyatsiya instantsiyasida kurgach:

1) udning h’al qiluv qarorini o’zgarishsiz qoldirgishga. shikoyatni esa

qanoatlantirmaslikka;

2) h’al qiluv qarorini to’la eki qisman bekor qilib, yangi qaror qabul qilishgan;

3) h’al qiluv qarorini o’zgartirishga;

4) h’al qiluv qarorini to’la eki qisman ko’rmasdan qoldirishga;

5) h’al iqluv qarorini bekor qilishga va Xo’jalik Protsessual Kodeksning 170-

moddasining ikkinchi qismida nazarda tutilgan asoslar mavjud bo’lgan taqdirda ishni yangidan

ko’rish uchun yuborishga h’aqli.

Apellyatsiya instantsiyasi o’zi tekshirilaetgan birinchi instantsiya sudining h’al qiluv

qaroriga nissbatan muayyan h’ajmdagi protsessual vakolatlarga ega bo’lishi kerak.

Apellyatsiya instantsiyasi sudining vakolatlari deganda apellyatsi sudining aellyatsiya

shikoyati bo’yicha tekshirilaetgan, h’ali qonuniy kuga kirmagan h’al qiluv qaroriga nisbatan

qonun bilan o’rnatilgan protsessual h’arakatlarni amalga oshirish uchun zarur h’uquqlarning

majmun tununiladi.

Hal qiluv qarorini o’zgartirish eki bekor qilish

asoslari

Qo’yidagilar xo’jalik sudining h’al qiluv qarorini o’zgartirish eki bekor qilish uchun asos

bo’ladi:

1) ish uchun ah’amiyatli h’olatlarning to’liq aniqlanmaganligi;

2) xo’jalik sudi aniqlangan deb h’isoblagan ish uchun ah’amiyatli h’olatlarning

isbotlanmaganligi;

3) h’al qiluv qarorida baen qilingan xuloalarning ish h’olatlariga muvofiq kelmasligi;

4) moddiy eki protsessual h’uquq normalarning buzilganligi eh’ud notug’ri

qo’llanilganligi.

Xo’jalik sudi h’al qiluv qarorining bekor qilinishi-bu apellyatsiya instantsiyasi sudi

tomonidan amalga oshiilgan protsessual h’arakat bo’lib, birini instantsiya sudi ishni mazmunan

ko’rib chiqargan h’al qiluv qarorining h’aqiqiy emas deb topishga yo’naltirilgandir.

Hal qiluv qarorini o’zgartirish deganda unga kiritilgan, ammo birini instantsiya udining

ishda ishtirok etuvchi shaxslarning h’uquq va majburiyatlariga doir so’nggi xulosalariga tasir

etmaydigan tuzatishlar tuguntiriladi.

Ko’rsatilgan protsessual h’arakatlar apellyatsiya instantsiyasi sudi tomonidan qonunda

ko’zda tuilgan asoslar mavjud bo’lgandagina amalga oshirildi. Barcha sanab o’tilgan xo’jalik

sudi h’al qiluv qarorini o’zgartirish eki bekor qilish asoslari h’al qiluv qarorining noqununiyligi

va asoslanirlmaganligiga kelib taqalishi mumkin.

Noqonuniylik va asoslantirlmaganlik tushunchalari o’rtasida chambaras bog’liqlik

mavjud. Qonunni buzgan h’olda chiqarilgan h’al qiluv qarori asoslantirilgan h’isoblanishi

mumkin emas, asolantirlmagan qaror qonuniy h’isoblanmaydi.

Shu bilan birga, chambarchas bog’liqlik bo’lishi qaramay, bu tushunchalarning h’ar biri

yuridik fanda va amalietda o’z mazmunaniga ega mustaqil tushuna sifatida qaraladi. İshning

faktik h’olatlari notug’ri aniqlangan h’al qiluv qarorini asoslantirilmagan h’isoblanadi. Ular turli

shakllarda namoen bo’lishi mumkin:

1) ish uchun ah’amiyatli h’olatlaarning to’liq aniqlanmaganligi qo’yidagilarning oqibati

bo’lishi mumkin:

-ushbu ish bo’yicha isbotlashi kerak bo’lgan h’olatlar doirassining sud tomonidan

notug’ri belgilanishi (isbotlanish predmeti);

-ishda ishtirok etuvchi shaxslar tomonidan taqdim etilgan dalillarning to’liq h’ajmda

o’rganilmaganligi;

-sud tomonidan Xo’jalik Protsessual Kodeksning 55-122 moddalarida ko’zda tutilgan

qo’shimcha dalillarni jalb etish imkoniyatidan foydalilmaganligi;

-sud tomonidan ishda ishtirok etuvchi shaxslar tomonidan aqdim etilgan h’amda ish

yakuni uchun ah’amiyatli bo’lgan dalillarning sudlovdan notug’ri etlashtirilishi;

-ish uchun ah’amiyatli bo’lgan dalillarni tah’lili etishdan sudning asossiz bosh tortganligi

(masalan. ishda ishtirok etuvchi shaxsning dalillarni talab qilib olish talabini rad qilish,

ekspertiza o’tkazish guvoh’larni chaqirish h’aqidagi iltimosnomasini qondirish rad etish va

h’akoza);

2) sud aniqlangandeb topgan ish uchun ah’amiyatli dalillarning isbotlanganligi qo’yidagi

h’olatlarda bo’lishi mumkin:

-h’al qiluv qarori rad etilgan eki boshqa dalillar biln isbotlanmagan dalillarga asolangan

bo’lsa;

-h’al qiluv qrori asoslangan dalillarni qonunga xilov ravishda olingan, noto’kis, sifatsiz,

h’aqqoniy emas bo’lsa;

-h’al qiluv qarori daxldorlik va dalillarga yo’l qo’yish talablariga javob bermaydigan

dalillarga asoslangan bo’lsa;

3) h’al qiluv qarorida baen qilingan xulosalarning ish h’olatlariga muvofiq kelmasligi

qo’yidagi h’olatlarda bo’lishi mumkin:

-sudning xulosalari sud majlisida tadqiq etilgan dalilar bilan tasdiqlanmasa;

-sud o’z xulosalariga tasir qilishi mumkin bo’lgan h’olatlarni h’isobga olmagan bo’lsa;

-sudning h’al qiluv qarori asoslantirilmagan bo’lsa;

-sudning h’al qiluv qarorida baen qilingan xulosalari qarorining qonuniyligiga tasir qilgan

eki qilishi mumkin bo’lgan qarama-qarshiliklar mavjud bo’lsa.

Preotsessual h’uquq normalarining buzilishi eki

notug’ri qo’llanilishi

Agar protsessual h’uquq normalarining buzilishi eki notug’ri qo’llanilishi notug’ri h’al

qiluv qarori qabul qilinishiga olib kelgan bo’lsa eki olib kelishi mumkin bo’lsa, bu h’ol h’al

qiluv qarorini o’zgartirish eki bekor qilish uchun asos bo’ladi.

Protsessual h’uquq normalarining buzilishi eki notug’ri qo’llanilishi h’ar qanday h’olda

h’am birni instanitsya xo’jalik sudining h’al qiluv qarorini bekor qilish uchun asos bo’ladi, agar:

1) ish sud tomonidan noqununiy tarkibda ko’rilgan bo’lsa;

2) sud ishni majlis joyi va vaqti ug’risida tegishli ravishda xabordor qilinmashgan ishda

ishtirok etuvchi shaxslardan birortasining yo’qligida kirgan bo’lsa;

3) ishni ko’rishda ud ishi yurtiladigan til tug’risidagi qoidalar buzilgan bo’lsa;

4) sud ishda ishtirok etishga jalb qilinmagan shaxslarning h’uquqlari va majburiyatlari

tug’risida h’al qiluv qarori qabul qilgan bo’lsa. ushbu shaxslar bunday h’al qiluv qarori ustidan

Xo’jalik Protsessual Kodeks belgilangan tartibda shikoyat qilishga h’aqlidir;

5) h’al qiluv qarori sudyalardan birortasi tomonidan imzolanmagan bo’lsa eki h’al qiluv

qarorida ko’rsatilmagan sudyalar tomonidan imzolangan bo’lsa;

6) h’al qiluv qarori ishni ko’rgan tarkibidagi sudyalardan boshqa sudyalar tomonidan

qabul qilingan bo’lsa;

7) ishda sud majlisining baennomasi bo’lmasa u Xo’jalik Protsessual Kodeksning 134-

moddasining uchunchi qismida ko’rsatilgan shaxs tomonidan imzolanmagan bo’lsa.

Apellyatsiya instantsiyasining qarori

Apellyatsiya shikoyatini ko’rish natijalari bo’yicha qaror qabul qilinib, u barcha sudyalar

tomonidan imzolanadi.

Qaerda qo’yidagilar ko’ratilishi lozim:

1) qarorni qabul qilgan xo’jalik sudining nomi, qaror qabul qilingan sana, ishning tartib

raqami, qarorni qabul qilingan sud tarkibi, majlisda ishtirok etgan shaxslarning familiyalari va

vakolatlari, birini isntantsiyada h’al qiluv qarori qabul qilingan sana va h’al qiluv qarorini qabul

qilgan sudyalarning familiyalari;

2) ishda ishtirok etuvchi shaxslarning nomi, apellyatsiya shikoyati bergan shaxsning

nomi;

3) qabul qilingan h’al qiluv qarori mazmunning qisqacha baeni;

4) o’al qiduv qarorining qonuniyligi va asosligini tekshirish masalasi qo’yilishiiga sabab

bo’lgan asolar;

5) apellyatsiya shikoyati yuzasidan bildirilgan muloh’azada baen qilingan vajlar;

6) majlisda ishtirok etgan shaxslarning tushunirishlari;

7) ishning xo’jalik sudi tomonidan aniqlangan h’olatlari, xo’jalik sudining shu h’olatlar

tug’risidagi h’ulosalarga asos bo’lgan dalillar h’amda xo’jalik sudi u eki bu dalillarni rad etishga

h’amda ishda ishtirok etuvchi shaxslar asos qilib keltirilgan qonun h’ujjatlarini qo’llanmasligiga

sabab bo’lgan vajlar, shuningdek sud qaror qabul qilishda amal qilgan qonun h’ujjatlari;

8) birinchi instantsiya sudining h’al qiluv qarorini bekor qilaetganda eki

o’zgartiraetganda apellyatsiya isntantsiyasi sudi birini instantsiya sudining xulosalariga

qo’shilmaganligining sabablari;

9) apellyatsiya shikoyatini ko’rib chiqish natijalari bo’yicha xulosalar;

10) sud h’arajatlarning taraflar o’rtasida taqsimlanishi.

Qaror qabul qilingan kunidan etiboran besh kunlik muddatda ishda ishtirok etuvchi

shaxslarga toshirilganligi malum qilinadigan buyurtma xat orqali yuboriladi eki tilxat olib

toshiriladi. Qaror ustidan shikoyat qilish mumkin.

Xo’jalik sudining ajrimi ustidan apellyatsiya

shikoyatlari

Xo’jalik sudining ajrimlari ustidan Xo’jalik Protsessual Kodeksda nazarda tutilgan

h’ollarda shikoyat qilinishi mumkin. Xo’jalik sudining ajrimi ustidan apellyatsiya shikoyatlari

sudning h’al qiluv qarori ustidan berilgan apellyatsiya shikoyatlarini ko’rish uchun nazarda

tutilgan tartibda ko’riladi.

Xo’jalik sudi tomonidan aellyatsiya instantsiyasida davo arizasini qabul qilishni rad etish,

davo arizasini qaytarish, ish yuritishni to’xtatib turish, tugatish, davoni ko’rmasdan qoldirish

tug’risidagi ajrimlar bekor qilingan h’ollarda ish birinchi instantsiya sudiga ko’rish uchun

o’tkaziladi. Apellyatsiya shikoyatining obekti sifatida nafaqat birinchi instantsiya sudining h’al

qiluv qarori, balkim birinchi instantsiya sudining ajrimi h’am ko’rilishi mumin.

Kassatsiya instantsiyasida ish yuritish. Kassatsiya shikoyati

berish h’uquqi

Xo’jalik sudining qonuniy kuchga kirgan h’al qiluv qarori h’amda apellyatsiya

instantsiyasining qarori ustidan ishda ishtirok etuvchi shaxslar kassatsiyasi shikoyati berisha,

prokuror esa-kassatsiya protesti keltirishga h’aqlidir.

Xo’jalik Protsessual Kodeksda ko’zda tutilgan tekshiruvlarning boshqa barcha

shakllaridan farqli ravishda sud aktlari kassatsiya instantsiyasi tomonidan faqat qonuniyligi

jih’atidan tekshiriladi. Sud h’ujjatlarini tekshirishning yangicha usuli, chet el tajribasini h’isobga

olgan h’olda, ishda ishtirok etuvchi shaxslarni h’imoya qilishning qo’shima kafolatlarini nazarda

tutadi.

Kassatsiya instantsiyasida qabul qilingan qarorlarning

qonuniyligii tekshiruvchi

xo’jalik sudlari

O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi Qoraqolpog’iston Respublikasi, viloyatlar va

Toshkent shah’ar xo’jalik sudlari tomonidan birinchi va apellyatsiya instantsiyalarida qabul

qilingan h’al qiluv qarorlari va qarorlarning qonuniyligii tekshiradi.

Oliy xo’jalik sudining Raesati shu sud tomonidan birinchi instantsiyada qabul qilingan

h’al qiluv qarorlarining qonuniyligini tekshiradi.

Qonuniy kuchga kirgan sud aktlarini kassatsiya tartibida tekshirishni bevosia O’zbekiston

Respublikasi Oliy xo’jalik udining sudlov kollegiyalar amalga oshiraladi. Sudlov kollegiyalarida

o’z navbatida kassatsiya shikoyatilari va protestlarini ko’rib chiqish uchun tegishli sudlov

kollegiyalariga kiruvchi sudyalardan sudlov tarkiblari tuzilishi mumkin.

Oliy xo’jalik sudi raisi o’z farmoyishi bilan bir sudlov kollegiyasi sudyalarini boshqa

sudlov kollegiyasi tarkibida ishni ko’rib chiqish uchun jalb etish h’uquqiga ega.

Kassatsiya shikoyatini (protestini) berish

tartibi

Kassatsiya shikoyati (protest) O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudiga h’al qiluv

qarori, qaror qabul qilingan xo’jalik sudi orqali beriladi. Hal qiluv qarori, qarori qabul qilgan

xo’jalik sudi shikoyati (protest) tushgan kundan etiboran besh kunlik muddatda uni O’zbekiston

Resublikasi Oliy xo’jalik sudi ish bilan birga yuborilashi shart.

Xo’jalik Protsessual Kodeks kassatsiya shikoyati (protestini) ustidan shikoyat qilinatgan

sud h’ujjatini qabul qilgan xo’jalik sudi orqali berilishi zarurligi tug’risida qattiq talab o’rnatgan.

Kassatsiya shikoyatini (protestini) berish

muddati

Kassatsiya shikoyati (protesti) xo’jalik sudining h’al qiluv qarori eki apellyatsiya

instantsiyasining qarori qonuniy kuga kirgandan keyin bir oy davomida berilishi mumkin.

Kassatsiya shikoyatining (protestining) mazmuni

Kassatsiya shikotida (protestida) qo’yidagilar ko’rsatilishi kerak:

1) shikoyat (protest) yo’nalanaetgan xo’jalik sudining nomi;

2) shikoyat (protest) beraetgan shaaxsning va ishda ishtirok etuvchi shaxslarning nomi;

3) ustidan shikoyat (protest) berilaetgan h’al qiluv qarorning eki qarorni qabul qilgan

xo’jalik sudining nomi, ishning tartib raqami va h’al qiluv qarori, qaror qabul qilingan sana, nizo

redmeti;

4) shikoyat (protest) bergan shaxsning talablari, moddiy eh’ud protsessual h’uquq

normalarining buzilishi eki notug’ri qo’lanilishi nimadan iboratligi;

5) shikoyatga (protestga) ilova qilinaetgan h’ujjatlar ro’yxati.

İshda ishtirok etuvchi shaxslarga kassatsiya shikotining

(protestining) nusxalarini

yuborish

Kassatsiya shikoyatining (protestini) beraetgan shaxs ishda ishtirok etuvchi boshqa

shaxslarga shikoyat (prtesti) nusxasini va unga ilova qilingan, ularda bo’lmagan h’ujjatlarning

nusxalarini yuboradi.

Kassatsiya shikoyati (protesti) yuzasidan ezma

fikr bildirish

İshda ishtirok etuvchi shaxs kassatsiya shikoyatining (protestining) nusxasini olgandan

keyin uning yuzasidan o’z ezma fikrini o’amda ishtirok etuvchi shaxslarga fikr nusxalari

jo’natilganligini tasdiqlovchi h’ujjatlarni kassatsiya shikoyati (protesti) ko’rib chiqariladigan

kungacha etib borishini taminlaydigan muddatda xo’jalik sudiga yuborishga h’aqlidir.

Ezma fikr ishda ishtirok etuvchi shaxs eki uning vakili tomonidan imzolanadi. Vakil

tomonidan imzolangan ezma fikrga uning ishni yuritishga vakolati borligini tasdiqlovchi

ishonchnoma ilova qilinadi.

Kassatsiya shikoyatini (protestini) qaytarish

Kassatsiya shikoyati (protest) qo’yidagi h’ollarda qaytariladi:

1) kassatsiya shikoyati (protesti) imzolanan eki uni imzolashga h’uquqi bo’lmagan shaxs

eh’ud mansab mavqei ko’rsatilmagan shaxs tomonidan imzolangan bo’lsa;

2) shikoyat (protest); h’al qiluv qarorini qbul qilgan xo’jalik sudini chetlab o’tgan h’olda

yuborilga bo’lsa;

3) kassatsiya shikoyatiga (protestiga) ishda ishtirok etuvchi shaxslarga uning nusxalari

jo’natilganligini tasdiqlovchi dalillar ilova qilinmagan bo’lsa;

4) kassatsiya shikoyatiga belgilangan tartibda va miqdorda davlat boji to’langanligini

tasdiqlovchi h’ujjatlar ilova qilinmagan bo’lsa, qonunda davlat boji to’lashni kechiktirsh, bo’lib-

bo’lib to’lash imkoniyati nazarda tutilgan h’ollarda esa, bu h’aqda iltimosnoma berilmagan

eh’ud iltimosnoma rad etilgan bo’lsa;

5) kassatsiya shikoyat (protest) belgilangan muddat o’tganidan keyin berilga bo’lsa va

o’tkazib yuborilgan muddatni tiklash tug’rida iltimosnoma bo’lmasa;

6) kassatsiya shikoyatida (protestida) moddiy eki protsessual h’uquq normalarini buzish

eki notug’ri qo’llanish nimadan iboratligi ko’rsatilgan bo’lmasa;

7) ishda ishtirok etuvchi shaxslarga kassatsiya shikoyat (protesti) ish yuborishga qabul

qilingan tug’risidagi ajrim yuborilgunga qadar shikoyatini (protesti) bergan shaxsdan uni

qaytarish tug’risidagi ariza tushgan bo’lsa.

Kassatsiya shikoyati (protesti) birini instan sudining sudyasi tomonidan qaytariladi. Agar

shikoyati (protesti) qaytarish asoslari kassatsiya instantsiyasida aniqlangan bo’lsa, shikoyati

(protesti) shu instantsiya sudining sudyasi qaytaradi.

Kassatsiya shikoyati (protesti) qaytarish tug’risida birinchi instantsiya sudyasi tomonidan

iqrilgan ajrim ustidan kassatsiya instantsiyasiga shikoyat qilinishi (protest keltirish) mumkin.

Ushbu modda birini qismining 1, 2, 3, 4-bandlarida ko’rsatilgan h’olatlar bartaraf

etilgach, shikoyati (protesti) bergan shaxs kassatsiya shikoyati (protesti) bilan xo’jalik sudiga

umumiy tartibda yana murojaat qilishga h’aqli.

Kassatsiya shikoyati (protesti) ish yuritshga qabul

qilingani tug’risidagi ajrim

Kassatsiya shikoyati (protesti) ish yuritshga qabul qilingani tug’risidagi sudya ajrim

chiqaradi. Ajrimda kassatsiya shikoyati (protesti)ko’rish vaqti va joyi ko’rsatiladi. Ajrim ishda

ishtirok etuvchi shaxslarga toshirilganligi malum qilinadigan buyurtma xat orqali yuboriladi.

Kassatsiya instantsiyasida ishni

ko’rish tartibi

İsh kassatsiya instantsiyasida ushbu bobda nazarda tuilgan h’ususiyatlarni h’iosbga olgan

h’olda birinchi instantsiya xo’jalik sudi tomonidan ishni o’rish qoidalari asosida ko’riladi. Bunda

biri instantsiya uchungina belgilangan qoidalar qo’llanilmaydi.

Sharh’lanaetgan modadaning ko’rinishicha ishni kassatsiya instantsiyasida ko’rib chiiqsh

tartib, umuman xo’jalik sudi tomonidan ishni birinchi instantsiya mazmunan ko’rib chiqish

uchun o’rnatilgan tartib kabidir (Xo’jalik Protsessual Kodeksning 17-bobiga sharxga qarang).

Faqat birni instantsiya sudiga xos bo’lgan va kasatsiya ish yuritishida qo’llanilmayligan

qoidalar jumlasiga, masalan, dalil-isbotlarning sud majlisida tekshirishni kiritish mumkin

(Xo’jalik Protsessual Kodeksda 18 -moddasi).

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 40 moddasi 1-qismiga muvofiq davogarning davoning

asosi eki predmetning o’zgartirish, davo talablari miqdlorini kuaytirish eki kamaytirish

h’uquqlari davogar tomonidan birinchi instantsiya sudi tomonidan h’al qiluv qarori qabul

qilinguncha qadar foydalanishi mumkin.

Bu norma ish boshqa instantsiyalarda ko’rilaetganida qo’llanilmaydi, binobarin bunday

formoyish h’arakatlari kassatsiya instantsiyasida h’am amalga oshirilishi mumkin emas.

Kelishuv bitimi h’aqidagi masala bosqacha h’al etiladi. Xo’jalik Protsessual Kodeksning

40 moddasi 3 qismiga muvofiq u o’ar qanday instantsiyada, shu jumladan kassatsiya

instantsiyasida h’am tuzilishi mumkin. Kassatsiya instantsiyasida kelishuv bitimiga erishish

qaror bilan rasmiylashtiriladi, unda kelishuv bitimini tasdiqlash. ish bo’yia ish yuritishni tugatish

va birinchi instantsiya sudining h’al qiluv qarori (apellyatsiya instantsiyasi qarori) ni bekor qilish

tug’risidagi masalalar bir vaqtning o’zida h’al etiladi.

Kassatsiya shikoyatini ko’rish

muddati

Xo’jalik sudining h’al qiluv qarori eki apellyatsiya instantsiyasining qarori ustidan

kassatsiya shikoyati (protesti) ish bilan birga O’zbekiston Resublikasi Oliy xo’jalik sudiga

tushgan kundan etiboran bir oylik muddatda ko’riladi.

O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudining h’al qiuv qarori ustidan kassatsiya

shikoyati (protesti) uning Raesai tomonidan bir oylik muddatda ko’riladi.

Kassatsiya instantsiyasida ishni

ko’rish chegarasi

Xo’jalik sudi ishni kassatsiya instantsiyasida ko’rganida birini insatntsiya va apellyatsiya

instantsiyasi sudida moddiy va protsessual h’uquq normalari tug’ri qo’llanilganligini tekshiradi.

Xo’jali sudining ish ko’rib chiqaladigan va mazmunan h’al etiladigan birini instantsiya

va apellyatsiya instantsiyasidan farqli ravishda kassatsiya instantsiyasimning vazifasi ish

bo’yicha chiqarilgan h’al qiluv qarori (qaror) ning qonunniyligini tekshirishdan iboratdir.

Xo’jalik sudi kassatsiya ish yurgizishligi tartibida ishni ko’rib chiqishda moddiy h’uquq

normalari tug’ri qo’llanilshganligi, protsessual qoidalarga rioya etilganligini tekshiradi. Hal qiluv

qaror (qaror) ni asoslanganligi nuqtai nazaridan tekshirish, amaldagi Xo’jalik Protsessual

Kodeksga muvofiq, kassatsiya instantsiyasining vakolatiga kirmaydi.

Kassatsiya instantsiyasining vakolatlari

Kassatsiya instantsiyasi xo’jalik sudi ishni ko’rganidan keyin qo’yidagilarga h’aqli:

1) birini instantsiyaning h’al qiluv qarorini va (eki) apellyatsiya instantsiyasining qarorini

o’zshgarishsiz, shikoyati (protesti)esa qanoatlantirilmasdan qoldirishga;

2) birinchi instantsiyasining h’al qiluv qarorini va (eki) apellyatsiya instantsiyasining

qarorini to’la eki qisman bekor qilish h’amda yangi qaror qabul qilishga;

3) birinchi instantsiyasining h’al qiluv qarorini va (eki) apellyatsiya instantsiyasining

qarorini, agar qabul qilingan h’al qiluv qarori va qaror etarlii asoslanmagan bo’lsa, bekor qilish

h’amda ishni h’al qiluv qarori va (eki) qarori bekor qilingan xo’jalik sudi instantsiyasiga

yangidan ko’rish uchun yuborishga;

4) birinchi instantsiyaning h’al qiluv qarorini va (eki) apellyatsiya instantsiyasining

qarorini o’zgartirishga;

5) birinchi instantsiyaning h’al qiluv qarorini va (eki) apellyatsiyasining qarorini to’la eki

qisman bekor qilish va ish yuritishni tugatishi eh’ud davoni to’la eki qisman ko’rmasdan

qoldirishga;

6) avval qabul qilingan h’al qiluv qarorlaridan eki qarorlardan birini kuchda qoldirishga.

Hal qiluv qarori eki qarorni o’zgartirish

eki bekor qilish

asoslari

Moddiy eki protsessual h’uquq normalarining buzilishi eh’ud notug’ri qo’llanilishi

xo’jalik sudining h’al qiluv qarorini eki qarorini o’zgartirish eh’ud bekor qilish uchun asos

bo’ladi.

Protsessual h’uquq normalarining buzulishi eki notug’ri qo’llanilishi, agar bu buzilish

notug’ri h’al qiluv qarori eki qarorni qabul qilinishiga olib kelgan eki olib kelishi mumkin

bo’lsa, h’al qiluv qarorini ei qarorni o’zgartirish eh’ud bekor qilish uchun asos bo’ladi.

Protsessual h’uquq normalarining buzilishi eki notug’ri qo’llanilishi qo’yidagi h’ollarda

h’al qiluv qarorni eki qarorni bekor qilish uchun asos bo’ladi:

1) ish xo’jalik sudi tomonidan noqonuniy tarkibda ko’rilgan bo’lsa;

2) ish xo’jalik sudi tomonidan ishda ishtirok etuvchi, majlis vaqti va joyi tug’risida

tegishli ravishda xabardor qilinmagan shaxslardan birontasining yo’qligida qko’rilgan bo’lsa;

3) ishni ko’rishda sud ishi yuritiladigan til tug’risidagi qoidalar buzilgan bo’lsa;

4) xo’jalik sudi h’al qiluv qarorini eki qarorni qabul qilishda qaysi qonun h’ujjatlariga

amal qiliganligi h’al qiluv qarorida eki qarorda ko’rsatilmagan bo’lsa;

5) xo’jalik sudi ishda ishtirok etishga jalb qilinmagan shaxslarning h’uquq va

majburiyatlari tug’riida h’al qiluv qarori eki qaror qabul qilgan bo’lsa. Mazkur shaxslar bo’yicha

h’al qiluv qarori eki qarr ustidan Xo’jalik Protsessual Kodeksda belgilangan tartibda shikoyat

qilishga h’aqli;

6) h’al qiluv qarori eki qaror sudyalardan biri tomonidan imzolanmagan bo’lsa eh’ud h’al

qiluv qarori eki qarorda ko’rsatilganidan boshqa sudyalar tomonidan imzolangan bo’la;

7) h’al qiluv qarori ishni ko’rgan sud tarkibiga irmagan sudyalar tomonidan qabul

qilingan bo’la;

8) ishda sud maelissining baennlomasi bo’lmasa eki u Xo’jalik Protsessual Kodeksning

134-moddasining uchunchi qismida ko’ratilgan shaxs tomonidan imzolanmagan bo’lsa.

Kassatsiya instantsiyasi sudining qarori

Kassatsiya shikoyati (protestini) ko’rish natijalari bo’yiyaa qaror qabul qilinib, u barcha

sudyalar tomonidan imzolanadi.

Qarorda qo’yidagilar ko’rsatilishi orzim:

1) qarorni qabul qilgan xo’jalik sudining nomi, ishning tartib raqami va qaror qabul

qilingan sana, qarorni qabul qilga ud tarkibi, majlisda h’ozir bo’lgan shaxslarning familiyalari

va vakolatlari;

2) kassatsiya shikoyatini (protesti) bergan shaxsning va ishda ishtirok etuvchi

shaxslarning nomi;

3) ishni birinchi kassatsiya va apellyatsiya instantsiyalarida ko’rgan xo’jalik sudining

nomi, ishning tartib raqami, h’al qiluv qarori, qaror qabul qilingan sana, uni qabul qilgan

sudyalarning familiyalari;

4) qabul qilingan h’al qiluv qarori, qaror mazmunining qisqacha baen;

5) h’al qiluv qarori, qarorning qonuniyligini tekshirish tug’risida masala qo’yiliishiga

sabab bo’lgan asolar;

6) kassatsiya shikoyati (protesti) yuzasidan ezma fikr baen qilingan vaj;

7) majlisda h’ozir bo’lgan shaxslarning tushuntirishlari;

8) xo’jalik sudi ishda ishtirok etuvchi shaxslar asoslangan qonun h’ujjatlarini

qo’llamasligining sabablari, shuningdek, qarorni qabulqilishda sud amal qilgan qonun h’ujjatlari;

9) birinchi instantsiyasining h’al qiluv qarorini, apellyatsiya instantsiyasining qarorni

bekor qilganda eki o’zgartirganda kassatsiya instantsiyasida sudi birini instantsiya eki

apellyatsiya instantsiyasi sudining xulosalariga rozi bo’lganligining sabablari;

10) kassatsiya shikoyati (protesti) ko’rish natijalari bo’yicha xulosalar;

11) agar ish yangidan ko’rish uchun yuborilaetgan bo’lsa, ishda ishtirok eataetgan

shaxslar va xo’jalik sudi tomonidan bajarilishi kerak bo’lgan h’arakatlar;

12) ishda ishtirok etuvchi shaxslar o’rtasida sud h’arajatlarining taqsimlanishi.

Qaror qabul qilingan kundan etiboran besh kunlik muddatda ishda ishtirok etuvchi

shaxslarga topshirilganligi malum qilinadigan buyurtma xat orqali yuboriladi eki tilxat olib

topshiriladi. qaror qabul qildingan paytdan boshlab qonuniy kuchga kiradi va uning ustidan

shikoyat qilish mumkin emas.

Kassatsiya instantsiyasi sudi ko’rsatmasining majburiyligi

İshni kassatsiya instantsiyasida ko’rgan xo’jalik sudining qarorda baen qilingan

ko’rsatmalari shu ishni yangidan ko’raetgan sud uchun majburiydir. İshni kassatsiya

instantsiyasida ko’raetgan xo’jalik sudi u eki bu dalillning ishonchli eki ishonchsizligi bir

dalilning boshqalridan ustunligi, ish yangidan ko’rilganida qanday h’al qiluv qarori qabul

qilinishi tug’riidagi masalalarni avvaldan h’al qilub qo’yishga h’aqli emas.

10-tema. Nazorat tartibida ish yuritish. Xo’jalik sudining qonuniy kuchga kirgan

h’ujjatlarni yangidan ochilgan h’olatlar bo’yia qayta ko’rish.

Sud h’ujjatlarni ijro etish. Chet el tashkilotlari fuqarolar

va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar ishtirokidagi

ishlarni yuritish.

1. xo’jalik sudining h’al qiluv qarorlari va qarorlarini nazorat tartibida qayta ko’rish

2. protest keltirish h’uquqiga ega bo’lgan shaxslar

3. protest keltirish

4. protestni ko’rish tartibi

5. xo’jalik sudining qonuniy kuchga kirgan h’ujjatlarni yangidan ochilgan h’olatlar

bo’yicha qayta ko’rish.

6. sud h’ujjatlarni ijro etish tartibi

7. ijro varaqasining mazmuni

8. sud h’ujjatlarni ijro etmaganlik javobgarlik

9. sud h’ujjatining qaytarma ijrosi

10. chet el tashkilotlari, xalqaro tashkilotlar va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiraetgan

chet ellik fuqarolar, fuqaroligi bo’lmagan shaxslarning protsessual h’uquqlari

O’zbekiston Respublikasi xo’jalik sudlarining qonuniy kuga kirgan h’al qiluv qarorlari va

qarlorlari kassatsiya Xo’jalik Protsessual Kodeksning 193-moddasida ko’rsatilag mansabdor

shaxslarning protestlari bo’yicha nazorat tartibida qayta ko’rilishi mumkin.

O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi Raesatining qarorlari bundan mustasno.

Protest keltirish h’uquqiga ega bo’lgan

shaxslar

O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudining Raisi va uning o’rinbosarlari,

O’zbekiston respublikasi bosh prokurori va uning o’rinbosarlari O’zbekiston Respublikasining

h’ar qanday xo’jalik sudining qonuniy kuchga kirgan h’al qiluv qarorlari va qarorlar ustidan

protest keltirishga h’aqli. O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi Raesatining qarorlari

bundan mustasno.

Hal qiluv qarorining, qarorning ijrosini

to’xtatib turish

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 193-moddasida ko’rsatilgan shaxslar protest keltirgan

taqdirda O’zbekiston Respublikasi oliy xo’jalik sudi tegishli h’al qiluv qarorining, qarorining

ijrosini nazorat tartibidaish yuritish tamomlangunga qadar to’xtatib turishi mumkin.

İshlarni protestlar bo’yia nazorat tartibida ko’ruvchi

xo’jalik sudi

O’zbekiston Respublikasi oliy xo’jalik sudining raesati barcha xo’jalik sudlarining h’al

qiluv qarorlari va qarorlari ustidan keltirilgan protestlar bo’yicha ishlarni nazorat tartibda

ko’radi.

İshlarni talab qililb olish

Xo’jalik Protsessual Kodeksning 193-moddasida ko’rsatilgan mansabdor shaxslar nazorat

tartibida protest keltirishga asolar mavjudligi masalasini h’al etish uchun tegishli xo’jalik

sudidan talab qilib olishga h’aqli.

Protest keltirish

Protest keltirish uchun asoslar mavjud bo’lganda, shu jumladan ishda ishtirok etuvi

shaxsning arizasi munosabati bilan Xo’jalik Protsessual Kodeksning 193 moddasida ko’rsatilgan

mansaobdor shaxs protest keltiradidi va uni ish bilan birga O’zbekiston Respublikasi oliy

xo’jalik sudi Raesatiga yuboriladi.

Xo’jalik sudining qonuniy qonuniy kuga kirgan h’al qiluv qarori, qaroriga protest

keltirish tug’risidagi ariza ish ko’rilganidan keyin apellyatsiya eki kassatsiya instantsiyasi sudida

berilishi mumkin.

Protest keltirish uchun asoslar yo’qligi tug’risidagi ariza bergan shaxs xabardor

qilinadi. Protestning nuxalari ishda ishtirok etuvchi shaxslarga yuboriladi. Nazorat tartibida

protest keltirgan mansabdor shaxs uni ishni ko’rish boshlanishidan avval chaqirib olishga h’aqli.

Protest chaqirib olingani tug’risidagi isha ishtirok etuvchi shaxslar xabardor qilinadi.

Protestni to’rish tartibi

O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi Raesati protestini ko’rishda Oliy xo’jalik

sudi sudyasining ishning h’olatlari va protest vajlari tug’risidagi maruzasini eshitadi.

Tushuntirishlar berish uchun Raesat majlisiga ishda ishtirok etuvchi shaxslar chaqirilishi

mumkin.

Bunday h’olda ularga Raesat majlisining vaqti va joyi tug’risida xabarnomalar yuboriladi.

Ularning kelmasligi ishni ko’rib chichiqshga to’siq bo’lmaydi. İshni nazorat tartibida ko’rishda

O’zbekiston Respublikasining Bosh Prokurori eki uning o’rinbosari ishtirok etib, o’zi keltirgan

protestni quvvatlaydi eki O’zbekiston Respublikasi oliy xo’jalik sudi Raisi eki uning o’rinbosari

keltirgan protest bo’yicha ko’rilaetgan ish yuzasidan xulosa beradi.

Hal qiluv qarorni, qarorni o’zgartirish

eki bekor qilish asolari

Sud h’ujjatning noqonuniyligi eki asossizligi h’al qiluv qarorini, qarorni nazorat tartibida

o’zgarirish eki bekor qilish uchun asos bo’ladi. Xo’jalik sudining mazmtsnan tug’ri bo’lgan h’al

qiluv qarori, qarori yuzaki asoslar bo’yichagina bekor qilinishi mumkin emas.

Qaror qabul qilish

tartibi

O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi Raesati ishni nazorat tartibida ko’rish

natijalari bo’yicha qaror qabul qiladi. Agar Raesatning h’ozir bo’lgan azolaridan ko’pchiligi

eqlab ovoz bersa, qaror qabul qilingan h’isoblanadi.

Raesat azolari ovoz berishda betaraf qolishga h’aqli emas. Raesat qarori O’zbekiston

Respublikasi Oliy xo’jalik sudining Raisi tomonidan imzolanadi. Raeat qarori qabul qilingan

kudan etiboran besh kunlik muddatda ishda ishtirok etuvchi shaxslarga topshirilganligi malum

qilinadigan buyurtma xat orqali yuboriladi.

İshni nazorat tartibida ko’rgan xo’jalik

sudi ko’rsatmalarining

majburiyligi

İshni tartibida ko’rgan xo’jalik sudining h’al qiluv qarorini, qaror bekor qilish tug’risidagi

qarorida baen etilgan h’ujjatlari shu ishni yangidan ko’raetgan xujalik sudi uchun majburiydir.

İshni nazorat tartibida kuraetgan xo’jalik sudi h’al qiluv qarorida, qarorda aniqlanmagan eh’ud

rad etilgan h’olatlarni aniqlashga eki isbotlangan deb h’issoblashsa, u eki bu dalilning ishonchli

eki ishonsizligi, bir dalillining boshqalridan ustunligi, ishni yangidan ko’rishda qanday h’al qiluv

qarori, qaror qabul qilinishi kerakligi masalalarini oldindan h’al qilishga h’aqli emas.

Xo’jalik sudining qonuniy kuga kirgan h’ujjatlarini

yangi ochilgan h’olatlar bo’yicha qayta ko’rish.

Qayta ko’rish asoslari

Xo’jalik sudi o’zi qabul qilgan va qonuniy kuchgna kirgan sud h’ujjatlarini yangi

ochilgan h’olatlar bo’yicha qayta ko’rishi mumkin.

Sud h’ujjatini yangi ochilgan h’olatlar bo’yicha qayta ko’rish uchun qo’yidagilar asos

bo’ladi:

1) arizachiga malum bo’lmagan va malum bo’lishi mumkin bo’lmagan, ish uchun

muh’im h’olatlar;

2) guvoh’ning bila turib elg’on ko’rsatuvlar bergani, ekspertning bila turib yalg’on xulosa

bergani, tarjimonning bila turib notug’ri tarjima qilgani, h’ujjaitlar eki asheviy dalillarning

soxtaligi, bu h’ol sudning qonuniy kuchga kirgan h’ukmi bilan aniqlangan va noqonuniy ei

asolanmagan sud h’ujjati qabul qilinishiga sabab bo’lgan bo’lsa;

3) ishda ishtirok etuvchi shaxslarning eki ular vakillarning eh’ud sudyalarning shu ishni

ko’rish vaqtidagi sudning qonuniy kuchga kirgan h’ukmi bilan aniqlangan jinoiy qilmishlari;

4) ushbu h’al qiluv qarorini qabul qilishga asos bo’lgan xzo’jalik sudining h’ujjati eki

sudning h’al qiluv qarori, h’ukmi eh’ud boshqa organning qarori bekor ilinmaganligi.

Arizani berish tartibi va muddati

Qonuniy kuchga kirgan sud h’ujjatini yangi ochilgan h’olatlar bo’yicha qayta ko’rish

tug’risidagi ariza ishda ishtirok etuvchi shaxslar tomonidan shu h’ujjatni qabul qilgan xo’jalik

sudiiga sud h’ujjatini qayta ko’rrish uchun asos bo’lib xizmat qiluvchi h’olatlar oilgan kundan

etiboran bir oydan keiktirmay berilishi mumkin.

Arizaga uning nusxalari va unga ilova qilingan h’ujjatlarning nusxalari ishda ishtirok

etuvchi boshqa shaxslarga yuborilganini tasdiqlovchi h’ujjatlar ilova qilinadi. Ariza belgilangan

muddat o’tgandan keyin berilsa va o’tkazib yuborilgan muddatni tiklash tug’risida iltimlsnoma

bo’lmasa eh’ud ariza nusxalari va unga ilova qilingan h’ujjatlarning nusxalari ishda ishtirok

etuvi boshqa shaxslarga yuborilganini tasdiqlovchi dalillar taqdim etilmasa, u sudya tomonidan

arizaiga qaytariladi. Arizani qaytarish tug’risida ajrim chiqariladi. Ajrim ustidan shikoyat qilish

(protest kelitirish) mumkin.

Arizani ko’rish

Xo’jalik sudi qonuniy kuchga kirgan sud h’ujjatini yangi ochilgan h’olatlar bo’yicha

qayta ko’rish tug’rissidagi arizani, u tushgan kundaan etiboran bir oylik muddatla o’z majlisida

ko’radi.

Arizai va ishda ishtirok etuvchi byuoshqa shaxslar majlis vaqti va joyi tug’risida

topshirilganligi malum qilinadigan buyurma xat orqali xabardor qilinadi. Biroq ularning

kelmaganligi arizani ko’rishga to’sqinlik qilmaydi.

Sud xujjatlarini ijro etish. Sud h’ujjatlarini

ijro etish tartibi

Qonuniy kuchchga kirgan sud h’ujjatlari O’zbekiston Resublikasining butun h’ududida

bara davlat organlari, fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari, tashkilotlar, mansabdor

shaxslar va fuqarolar tomonidan Xo’jalik Protsessual Kodeksda va boshqa qonunlarda

belgilangan tartibda ijro etiladi.

İjro varaqasi

Sud h’ujjatlarining ijro etish shu h’ujjatni qabul qilgan xo’jalik sudi tomonidan

beriladigan ijro varaqasi asosida amalga oshiriladi.

İjro varaqasi undiruvchiga sud h’ujjatini qonuniy kuchga kirgandan keyin beriladi. Pul

mablag’larini byudjet daromadiga undirish uchun ijro varaqasi qarzdor turadigan joydagi soliq

organiga yuboiladi. Pul mablag’larini undirish uchun ijro varaqasi undiruvchi tomonidan bankka

eki boshqa kredit muassasasiga, boshqa h’ollarda esa sud ijroisiga yuboriladi.

Bitta sud h’ujjati bo’yicha bir necha ijro

varaqasi berish

Agar sud h’ujjati bir nea davogar foydasiga eki bir nechta javobgar qarshi qabul qilingan

bo’lsa eh’ud ijro turli joylarda amalga oshirilishi kerak bo’lsa, ijro varaqalari sud h’ujjatining

qaysi qismi ushbu ijro varaqasi bo’yicha ijro etilishi ko’rsatilgan h’olda beriladi.

İjro varaqasi mazmuni

İjro varaqasi qo’yidagilar ko’rsatilishi kerak:

1) ijro varaqasini bergan xo’jalik sudining nomi;

2) ijro varaqasini berilgan ish va uning tartib raqami;

3) ijro etilishi lozim bo’lgan sud h’ujjatini qabul qilingan sana;

4) undiruvchining va qarzdorning nomi, ularning manzillari;

5) sud h’ujjatining xulosa qismi;

6) sud h’ujjati qonuniy kuchga kirgan sana;

7) ijro varaqasini berilgan sana va uning amal qilish muddati.

Agar xo’jalik sudi tomonidan ijro varaqasi berilguncha sud h’ujjatini ijro etishni

kechiktirish eki bo’lib-bo’lib ijro etishga ruxsat berilgan bo’lsa, unda ijro varaqasining muddati

qachondan o’ta boshlashi ko’rsatiladi. İjro varaqasini sudya imzolaydi va u xo’jalik sudining

gerbli muh’ri bilan tasdiqlanadi.

İjro varaqasini ijoraga taqdim

etish muddati

İjro varaqasi sud h’ujjati qonuniy kuchchga kirgan kundan eh’ud ijroni keiktirish eki

bo’lib-bo’lib ijro etishda belgilan muddat tugagan kundan eh’ud ijro varaqasini ijroga taqdim

etish uchun o’tkazib yuborilgan muddatni tiklash tug’risida ajrim chiqarilgan kundan boshlab olti

oydan kechiktirmasdan etilashi mumkin.

Agar sud h’ujjatining ijro etilishi to’xtatib turilgan bo’lsa, u tuo’xtatib turilgan vaqt ijro

varaqasi ijroga taqdim etiladigan olti oylik muddatga qo’shib h’isoblanmaydi.

İjro varaqasini ijroga taqdim etish

muddatining uzilishi

İjro varaqasini ijro etishga taqdim etish muddati ijro varaqasi ijro etishga taqdim etish,

sud h’ujjatini qisman ijro etish bilan uziladi. İjro varaqasini ijro etish imkonyaiti yo’qligi sababli

u undiiruviga qaytarilgan taqdirda, ijro varaqasini aqdim etish uchun yangi muddat u qaytarilgan

kundan boshlab h’isoblanadi.

Sud h’ujjatining ijrosini keiktirish eki uni bo’lib-bulib

ijro etish, ijro etish usulini va

tartibini o’zgartirish

Xo’jalik sudi undiruvchi, qarzdor eki sud ijrochisining arizasiga o’ra sud h’ujjatining

ijrosini kechiktirish eki uni bo’lib-bo’lib ijro etishga, ijro etish usulini va tartibini o’zgartirishga

h’aqli.

Xo’djalik sudi qarzdorga h’ujjatni keiktirib eki bo’lib-bo’lib ijro etish imkonini berar

ekan, Xo’jalik Protsessual Kodeksning 7-bobida nazarda tutilgan tartibda sud h’ujjatining ijro

etilishini taminlashsh choralarini ko’rishi mumkin.

Sud h’ujjatining ijrosini kechiktirish eki uni bo’lib-bo’lib ijro etish uni ijro etish usulin va

tartibini o’zgartirish masalalari xzo’jalik sudining majlisda, undiruvchi va qarzdor toshirilganligi

malum qilinadigan buyurtma xat orqali xabardor qilingan h’olda ko’riladi.

Arizani ko’rish natijalari bo’yia ajrim chiqarilib, u undiruvi h’amda qarzdorga yuborilaji.

Ajrim ustidan shikoyat qilish mumkin.

Chet el tashkilotlari, xalqaro tashkilotlar va tadbirkorlik faoliyatini amalga

oshiraetgan et ellik fuqarolar,

fuqaroligi bo’lmagan shaxslarning

protsessual h’uquqlari

Chet el tashkilotlari, xalqaro tashkilotlar va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiraetgan et

ellik fuqarolar, fuqaroligi bo’lmagan shaxslar (bundan buen matnda chet ellik shaxslar),

o’zlarining buzilgan eki nizolashilaetgan h’uquqlari va qonun bilan muxofaza qilinadigan

manfaatlarini h’imoya qilish uchun O’zbekiston Respublikasi xo’jalik sudlariga murojaat qilish

h’uquqiga ega.

Chet ellik shaxslar O’zbekiston respublikasi tashkilotlari vasfuqarolari bilan baravor

protsessual h’uquqlardan foydalanadilar va protsessual majburiyatlarnii bajaradilar.

O’zbekiston Respublikasi sudlarida tashkilotlari va fuqarolarining maxsus protsessual

h’uquqlariga nisbatan maxsus cheklashlarga yo’lqo’yilgan davlatlarning shaxslariga nisbatan

O’zbekiston Respublikasi Xukumati tomonidan javob tariqasida cheklashlar belgilanishi

mumkin.

Foydalanilgan adabietlar

1. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tah’did,

barqarorlik shartlari va taraqqiet kafalotlari. O’zbekiston 1997y.

2. Karimov İ.A. İnson, uning h’uquq va erkinliklari h’amda manfaatlari – eng oliy

kadriyat. T.: O’zbekiston 2005 y.

3. Karimov İ.A. O’zbek xalqi h’ech qachon, h’ech kimga qaram bo’lmaydi. T.:

O’zbekiston 2005 y.

4. Karimov İ.A. İnson manfaatlarini taminlash, ijtimoiy h’imoya tizimini

takomillashtirish ustuvor vazifamizdir. Xalq so’zi gazetasi 2006 yil 8 dekabr

5. Karimov İ.A. Mamlakatimiz taraqqieti va xalqimizning h’aet darajasini

yuksaltirish barcha demokratik yangilanish va iqtisodiy isloh’otlarimizning

pirovard maqsadidir. T.: O’zbekiston 2007 y.

6. Karimov İ.A. Yuksak manaviyat engilmas kuch T.: «Manaviyat» 2008 yil

4. Urazaev Sh. Xususiy mulk h’uquqi. ″Qonun h’imoyasida″, 1997 y., N1

5. Abdusalimov M.E. Xozyaystvennıy sud: utverjdat kachestvenno novıe pravovıe

otnosheniya. Xozyaystvo i pravo. 1996. N1

6. Kaschaev İ.N. pravovıe predposılki integratsii v mirovuyu ekonomiku. Xozyaystvo i

pravo. 1996, N 1

7. Axmedov L., Bezborodov A. zakonı, sudebnaya vlast i rınochnaya ekonomika.

Xozyaystvo i pravo. 1996, N 8-9

8. Azimov M. Nujen novıy Xozyaystvennıy protsessualnıy Kodeks. Xozyaystvo i pravo.

N 7

9. Karimov O., Gaffarov Z. Osnovı gosudarstvo i prava. T., ″Uqituvchi″

10. Konstitutsiya Respubliki Uzbekistan T., ″Uzbekistan″ 1993

11. Konstitutsiya Respubliki Karakalpakstan. N., ″Karakalpakstan″

12. Xozyaystvenno-protsessualnıy Kodeks Respubliki Uzbekistan. Vedomosti

Verxovnogo Soveta Respubliki Uzbekistan, N 10, 1993

13. Zakon ″O sudax″ Respubliki Uzbekistan. vedomosti verxovnogo Soveta Respubliki

Uzbekistan. N 10, 1993

14. Ukaz Prezidenta Respubliki Uzbekistan ″O merax po povısheniyu otvetstvennosti

rukovoditeley predpriyatiy i organizatsiy za svoevremennost provedeniya raschetov v narodnom

xozyaystve″ ot 12-maya 1995. ″narodnoe slovo″

15.Ukaz Prezidenta Respubliki Uzbekistan ″O sovershenstvovanii strukturı

xozyaystvennıx sudov Respubliki Uzbekistan″. ″Narodnoe slovo″

16. Soglasheniya stran SNG ″O poryadke razresheniya sporov, svyazannıx s

osushestvleniem xozyaystvenoy deyatelnosti″. ″Ob obshix usloviyax postavki tovarov mejdu

organizatsiyami gosudarstv-uchastnikov SNG″. ot. 20-marta 1992 g. ″Narodnoe slovo″

17. Reglament Plenuma Vısshego Xozyaystvennogo Suda Respubliki Uzbekistan.

Xozyaystvo i pravo. 1996, N 3

18. Materialı Plenuma vısshego Xozyaystvennogo suda Respubliki Uzbekistan.

Xozyaystvo i pravo. 1996, N 3

19. Postanovlenie Prezidiuma vısshego Xozyaystvennogo Suda Respubliki Uzbekistan ot

31 oktyabrya 1996 g. ″O sudebnoy praktike vneseniya chastnıx opredeleniy i sostoyanii

kontrolya za ix ispolneniem xozyaystvennımi sudami″. Xozyaystvo i pravo. N 12, 1996

20. O’zbekiston Respublikasi h’o’jalik protsessual kodeksi Sharh’lar. G’İqtisodiet va h’uqıq

dunesiG’ Tashkent 2002 y.

21. O’zbekiston Respublikasining xo’jalik protsessual h’uquqi. Sh.Sh.Shorah’metov.

O’zbekiston ezuvchilar uyushmasi G’Adabiet jamg’armasiG’ nashrieti. 2001 y.

g’g’. Xozyaystvennıy protsessualnıy kodeks Respubliki Uzbekistan.Kommentariy. İzd.dom

G’Mir ekonomiki i pravaG’, T.U’ g’00a’

g’q. Rezolotsiya Gen. Ass. OON o’0/o’0 ot a’a’ dekabrya a’99o’.

g’n’. Gaagskaya konventsiya o mirnom reshenii mejdunarodnıx stolknoveniy a’h’99

(dopolnennaya v a’90o’).

g’o’. Konventsiya po primireniyu i arbitraju v ramkax SBSE.

g’u’. Manilskaya deklaratsiya o mirnom razreshenii sporav ot a’9h’g’ g.