-
1 JTJ / 04.11.02
Framtíð háskóla á Íslandi í ljósi sögunnar1
Erindi flutt á málþingi menntamálaráðuneytisins um
háskólastigið
í Reykjavík, 19. febrúar 2000. Það er sagt að erfitt sé að spá
um framtíðina. Ég er ósammála því og held að hægt sé að spá nokkuð
rétt fyrir um margt sem máli skiptir. Og það getur verið gagnlegt
að skyggnast inn í framtíðina. Hvernig breytist háskólamenntun
næsta aldarfjórðunginn hér á landi? Um hvað verða átök? Að hverju
þurfa skipuleggjendur háskóla að gefa mestan gaum? Er háskólastigið
hér á landi í annarri stöðu eða verða breytingarnar aðrar en
almennt gerist í nágrannalöndum okkar? Lítum aðeins til baka. Árið
1847, fyrir rúmum 150 árum, var stofnuð háskóladeild á Íslandi, –
þá tók til starfa tveggja ára prestaskóli. Athugun á þessari
breytingu varpar ljósi á ýmislegt sem gerðist síðan og þá þegar
sáust nokkur einkenni þróunar háskóla sem verið hafa áberandi alla
tíð síðan og verða líkast til áfram. Með stofnun
háskóladeildarinnar var hið eiginlega hlutverk Lærða skólans
viðurkennt. Þegar um miðja 19. öld var helsta verkefni hans að
veita ungum mönnum almennan undirbúning undir háskólanám og þetta
hlutverk ryður embættismenntuninni, starfsmenntuninni út úr
skólanum (og upp um skólastig). Verið var að viðurkenna og
staðfesta breytingu sem var í vissum skilningi fyrir löngu
orðin.
Þessi breyting átti sér allnokkurn aðdraganda. Í a.m.k. 20 ár
hafði nokkuð verið rætt um þennan möguleika meðal Íslendinga og
breytingar af þessu tagi verða ekki allt í einu. Að öllu samanlögðu
breytist skólakerfið frekar rólega.
Brautin sem stofnuð var í upphafi var stutt námsbraut og
talsverður tími leið þangað til hún lengdist, en þau verða einmitt
örlög flestra stuttra námsbrauta.
En þrátt fyrir að nú væri til raunveruleg háskóladeild – og
þrátt fyrir að hér væru síðar stofnaðar lækna- og lagadeildir þótti
engum sem hér hefði verið stofnaður háskóli fyrr en bætt hafði
verið við heimspekideild. Þess vegna varð ekki til Háskóli Íslands
fyrr en 1911. Raunar er deilan um hvað sé raunverulegur háskóli
aldagömul og hefur verið áberandi allan seinni hluta þessarar aldar
víða í Evrópu.
Allt eru þetta atriði sem skipta miklu máli í umræðu um þróun
skólakerfisins ekki síst háskólastigsins.
Fyrri hluti erindisins: Tölur og spár En hvað hefur gerst síðan?
Ég ætla fyrst að draga fram hér það sem einfalt er að sýna.
Skólasókn er einfaldasti mælikvarði sem ég finn og ég ætla því að
nota hann í upphafi. Skólasókn ræður auðvitað miklu í umræðu um
þróun háskólastigsins.2
1 Þessi texti ber það með sér að erindið var ekki fullskrifað
við flutning, heldur flutt með tilvísun
í myndir sem varpað var á sýningartjald. Einstaka kaflar í
síðari hluta erindisins voru ekki lesnir vegna þess tímaramma sem
skammtaður var.
2 Umfjöllunin um fjöldatölur byggir að mestu leyti á Jón Torfi
Jónasson (1999). The Predictability of Educational Expansion:
Examples from Secondary and Higher Education. Í Higher Education at
the Crossroads. Tradition or Transformation? Ritstj. I. Fägerlind,
I. Holmesland, & G. Strömqvist. Stockholm: Institute of
International Education. Stockholm Univeristy. [Bls. 113-131.] og
Jón Torfi Jónasson (2000). Þróun háskólastigs á Íslandi. Í
Rannsóknir í félagsvísindum III. Ritstj. Friðrik H. Jónsson.
Reykjavík: Félagsvísindastofnun HÍ, Hagfræðistofnun HÍ,
Háskólaútgáfan. [Bls. 147-169.]
-
2 JTJ / 04.11.02
Ég set hér fram fjöldatölur, nánast alltaf sem hlutfall af
viðeigandi árgangsstærðum til þess að spegla menntunarstigið fremur
en fólksfjölgun. Ég byrja á því að setja fram tölur fram til ársins
1970 og set eins konar vörðu þar. Það er gert vegna þess að miklar
breytingar hafa orðið á þeim 30 árum sem liðin eru síðan og engin
ástæða til annars en að ætla að minnsta kosti jafnmiklar breytingar
ættu að verða á næstu 20-30 árum. Um og uppúr 1970 telja sumir að
eitthvað nýtt og dramatískt hafi gerst í íslensku háskólastarfi.
Jafnframt ætla ég að biðja ykkur um að hugsa um næstu 30 ár (fram
til 2030) í ljósi reynslunnar.
Allir íslenskir háskólanemar á Íslandi. Hlutfall (%) af
meðalárgangi 20-24 ára.
0
1020
3040
50
6070
8090
100
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
Mynd 1. Fjöldi nemenda sem skráðir eru í háskóla á Íslandi. Hér
sýni ég aðeins gögn frá 1911-1970. Til þess að átta mig á þróuninni
miða ég við árgangsstærð (stærð eins árgangs) og þarf þá ekki að
hafa verulegar áhyggjur af fólksfjölgun. Við sjáum að miðað við
einn árgang fólks um tvítugt nemur fjöldi háskólanemenda 1970 nærri
40%.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
2000
2010
2020
Allir íslenskir háskólanemar á Íslandi.Hlutfall (%) af
meðalárgangi 20-24 ára.
Linear (Allir íslenskir háskólanemar áÍslandi. Hlutfall (%) af
meðalárgangi20-24 ára.)Linear
Mynd 2. Næst set ég fram línulega spá, raunar tvær, aðra byggða
á öllum gögnunum, hina aðeins á gögnum frá 1940-1970. Hún fer
aðeins hærra. Við sjáum að miðað við þessar einföldu spár má búast
við talsverðum vexti og um aldamótin er fjöldi þeirra sem sækja
háskóla kominn nær 70% miðað við árgang og stefnir í um heilan
árgang, nærri 100% um 2020.
-
3 JTJ / 04.11.02
0
50
100
150
200
250
300
350
400
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
2000
2010
2020
Allir íslenskir háskólanemar á Íslandi.Hlutfall (%) af
meðalárgangi 20-24 ára.
Linear (Allir íslenskir háskólanemar áÍslandi. Hlutfall (%) af
meðalárgangi20-24 ára.)Linear
Mynd 3. Sama myndin aftur en nú hef ég breytt kvarðanum nánast
til þess að undirstrika að þessi línulegi framreikningur sé líklega
ansi varfærinn. Ég er eiginlega að undirbúa aðra spá og kvarðinn á
lóðrétta ásnum ræður við áttföldun, en ekki aðeins tvöföldun. Ég
hef nú um nokkurra ára skeið leitt rök að því að vexti tiltekinna
þátta menntunar sé best lýst með veldisvexti.
0
50
100
150
200
250
300
350
400
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
2000
2010
2020
2030
2040
2050
2060
Allir íslenskir háskólanemar á Íslandi.Hlutfall (%) af
meðalárgangi 20-24 ára.
Besta veldisfall. Allir íslenskirháskólanemar á Íslandi.
Hlutfall (%) afmeðalárgangi 20-24 ára. Spá byggð áárunum
1911-1970.Linear (Allir íslenskir háskólanemar áÍslandi. Hlutfall
(%) af meðalárgangi20-24 ára.)
Mynd 4. Á þeim grundvelli að um veldisfall sé að ræða athuga ég
hvaða veldisfall lýsi best vexti kerfisins frá 1911 til 1970 og
spyr: Hverju ætti ég að spá ef ekkert breytist, það er ef kerfið
heldur áfram að vaxa eftir 1970 eins og það hefur vaxið fram að
því? Hvað ef ég geri ráð fyrir að sókn nemenda á háskólastig lúti
sama veldislögmáli síðustu 30 ár aldarinnar og það hefur gert
fyrstu 70 árin? Getur verið að það sé verið spá því að skólasókn
ungs fólks fjórfaldist frá 1970 til aldamóta?
Líka væri hægt að spyrja sig (og munið að við erum stödd á árinu
1970): Hvað þarf að gera til þess að ráða við þennan vöxt ef áfram
heldur sem horfir? Verður ekki að fjölga skólum eða háskóladeildum?
Verður ekki að gefa fólki kost á ólíkum gerðum háskólanáms? Munum
við flytja framhaldsnám inn í landið? Verður ekki að gera ráð fyrir
að sókn í háskóla erlendis
-
4 JTJ / 04.11.02
minnki ef við ætlum að laða fólk í skóla í þessum mæli hér á
landi. Verður ekki að stofna háskóla víðar en í Reykjavík? Verður
ekki að auðvelda fólki að sinna náminu utanskóla? Verður ekki að
breyta kennsluháttum? En auðvitað er ólíklegt að fjölgunin verði
svona mikil! Ætli varfærna línulega spáin sé ekki nær sanni? Myndin
(Mynd 4) sýnir hverju ég spái ef ekki verður nein breyting á
veldisvextinum, ef aukningin heldur áfram að vera um 4,5% á ári
síðasta hluta aldarinnar, eins og hún var að jafnaði þann fyrri.
Skoðum nú hvað gerist á áttunda áratugnum.
0
50
100
150
200
250
300
350
400
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
2000
2010
2020
2030
2040
2050
2060
Allir íslenskir háskólanemar á Íslandi.Hlutfall (%) af
meðalárgangi 20-24 ára.
Besta veldisfall. Allir íslenskirháskólanemar á Íslandi.
Hlutfall (%) afmeðalárgangi 20-24 ára. Spá byggð áárunum
1911-1970.
Mynd 5. Áttunda áratugnum er bætt við. Vöxturinn er enn sá sami.
En hvað gerist á níunda áratugnum?
0
50
100
150
200
250
300
350
400
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
2000
2010
2020
2030
2040
2050
2060
Allir íslenskir háskólanemar á Íslandi.Hlutfall (%) af
meðalárgangi 20-24 ára.
Besta veldisfall. Allir íslenskirháskólanemar á Íslandi.
Hlutfall (%) afmeðalárgangi 20-24 ára. Spá byggð áárunum
1911-1970.
Mynd 6. Níunda áratugnum er nú bætt við. Vöxturinn er enn sá
sami. En hvað gerist á síðasta áratug aldarinnar? Hvenær linnir
þessum vexti?
-
5 JTJ / 04.11.02
0
50
100
150
200
250
300
350
400
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
2000
2010
2020
2030
2040
2050
2060
Allir íslenskir háskólanemar á Íslandi.Hlutfall (%) af
meðalárgangi 20-24 ára.
Besta veldisfall. Allir íslenskirháskólanemar á Íslandi.
Hlutfall (%) afmeðalárgangi 20-24 ára. Spá byggð áárunum
1911-1970.
Mynd 7. Nú er komið fram til aldamóta, tíunda áratugnum hefur
verið bætt við. Ennþá stenst spáin. Það er eins og þróunin síðasta
fjórðung aldarinnar hafi fylgt fyrri hluta aldarinnar. Líklega er
engin ástæða til þess að ætla annað en að sama þróunin haldi áfram
enn um hríð. Í þeim skilningi varð engin breyting um 1970. En þetta
er gróft yfirlit. Ekki er gerður greinarmunur á tegundum náms
heldur aðeins tekið allt það nám sem Hagstofan flokkar sem nám í
háskólum á Íslandi. Mér þykir eðlilegt að setja fram spá sem sýnir
einhvern samdrátt, því eðli málsins samkvæmt getur þróunin ekki
haldið áfram svona endalaust. Ég set fram spá sem gerir ráð fyrir
minnkandi vexti og því að hámarkið sé að allir Íslendingar ljúki að
jafnaði fimm ára námi frá háskóla. Til þess að þessi fjölgun geti
haldið áfram verður aðgengi að menntun að aukast, margir að ljúka
meira námi en fimm árum, fjölmargir skólar sem nú eru skráðir á
framhaldsskólastig og aðrir sem ekki hafa stöðu háskóla fylli flokk
háskóla - nám sem nú er talin óformleg starfsmenntun verði flutt
inn í skólakerfið og smám saman flokkað sem háskólamenntun.
Framhaldsnám mun sjálft hlíta sömu veldislögmálum og fjölgun þar
verið býsna mikil. Þið áttið ykkur auðvitað á því að ég er að lýsa
sókn fólks inn í kerfið. Þangað vill það fara og þangað mun það
fara. Auk þess sem ég hef nefnt verður nám í auknum mæli að
flytjast inn í landið en ég vík að því síðar. Það verður nóg að
gera hjá stjórnvöldum við að opna og fjármagna kerfið svo það geti
sinnt þessum vexti.
0
50
100
150
200
250
300
350
400
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
2000
2010
2020
2030
2040
2050
2060
Allir íslenskir háskólanemar á Íslandi.Hlutfall (%) af
meðalárgangi 20-24 ára.
Besta veldisfall. Allir íslenskirháskólanemar á Íslandi.
Hlutfall (%) afmeðalárgangi 20-24 ára. Spá byggð áárunum
1911-1970.Besta veldisfall. Allir íslenskirháskólanemar á Íslandi.
Hlutfall (%) afmeðalárgangi 20-24 ára. Spá byggð áárunum
1911-1998.S-kúrfa / 500 %
Mynd 8. Ég er sannfærður um að fjölgunin verður einhvers staðar
á milli þessara spálína og satt að segja held ég að hún verði nær
óheftu veldislínunni en línunni sem gerir ráð fyrir samdrætti í
vexti, en
-
6 JTJ / 04.11.02
það er nú aukaatriði. En ég hef reynt að sannfæra ykkur um að
vexti háskólakerfisins hafi verið vel lýst með veldisvexti í heila
öld og ég geri ráð fyrir að sú lýsing eigi einnig við um þá næstu.
Að þessu leyti vitum við því hvað mun gerast.
0
1.000
2.000
3.000
4.000
5.000
6.00019
77
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
Fjöldi nemenda áháskólastigi á Íslandi. KonurFjöldi nemenda
íháskólum á Íslandi. Konur
Heimild : Hag s to fa Ís land s . F eb . 2 0 0 0 .
Mynd 9. Konur. Meðal röksemda fyrir því að ætla að spáin haldi
er sú að gráa svæðið á háskólastiginu hefur stækkað, þ.e. þeim
fjölgar sem ekki eru taldir í háskóla en eru þó á háskólastigi. En
þeir skólar verða smám saman felldir undir háskólaskilgreininguna
þannig að svæðið mun dragast saman og þenjast út eins og harmoníka.
Ég ætla að sýna ykkur myndir fyrir konur og karla sérstaklega.
Græna línan sýnir þann hóp nemenda sem skráðir eru á háskólastigi
en bláa lína þá sem skráðir eru í háskóla. Takið eftir því hve
munurinn á þessum tveimur línum minnkar snögglega einkum vegna
endurskil-greiningar Kennaraháskólans. Með nýjum lögum um
Kennaraháskólann eru Fósturskólinn og Þroska-þjálfaskólinn færðir
inn í hann og þar með verða þeir fullgildir háskólar. Nemendur
þeirra eru því flokkaðir sem nemendur í háskóla, en ekki aðeins
nemendur á háskólastigi. Það er eins og efri línan togi í þá neðri
á Mynd 9.
0
1.000
2.000
3.000
4.000
5.000
6.000
7.000
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
Fjöldi nemenda áháskólastigi á Íslandi. KarlarFjöldi nemenda
íháskólum á Íslandi. Karlar
Mynd 10. Karlar. Takið eftir því að þrátt fyrir allt tal mitt um
fjölgun þá hefur lítið gerst hjá körlum í 10-15 ár, þótt aðeins sé
að komast skriður á. Þróunin hjá körlum og konum er ótrúlega
mismunandi.
-
7 JTJ / 04.11.02
Þróun háskólamenntunar árin 1900-1993.Hlutfall miðað við stærð
árganga 20-24 ára fólks.
Hltufall stúdenta er sett =1 skv. meðaltali 1911-1920.
0
5
10
15
20
25
30
35
1900
1905
1910
1915
1920
1925
1930
1935
1940
1945
1950
1955
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
FinnlandFrakklandNoregurÍslandSvíþjóðBandaríkinÞýskalandHollandBretland
Mynd 11. Hvernig kemur þetta heim og saman við það sem er að
gerast í nágrannalöndum okkar? Ég sýni örfá dæmi. Aftur miða ég við
stærð árgangs. Miðað er við nemendur í háskóla samkvæmt flokkun
hvers lands. Þar sem ég hef mestan áhuga á að skoða hvernig
hlutirnir breytast í hverju landi fyrir sig hef ég stillt tölurnar
þannig að í öllum löndum er hlutfall skólasóknar sett jafnt og 1 á
öðrum áratug aldarinnar. Þá er aðeins sýnd breytingin, en sneitt
hjá þeim vanda hve misjafnt skipulag háskólanna er og hve misjafnar
skilgreiningar eru á því hvaða skólar eru skilgreindir sem
háskólar. Mér sýnist að þróunin sé víðast mjög svipuð. Finnar eru
þó efstir, miklu ofar en Bretar sem eru neðstir, en líklega
jafnframt tiltölulega íhaldssamir í skilgreiningum sínum á háskóla.
Nú ætla ég að sýna ykkur hve þróunin er almennt regluleg með því að
sýna hvert land fyrir sig.
Einstök lönd skoðuð. Myndirnar eiga aðeins að sýna það eitt
hvort þróunin hafi verið látin í friði eða ekki. Athugið •
Frakkland, Finnland og Ísland annars vegar og • Svíþjóð og Noreg
hins vegar.
Þróun háskólamenntunar árin 1900-1993.Hlutfall miðað við stærð
árganga 20-24 ára fólks.
Hltufall stúdenta er sett =1 skv. meðaltali 1911-1920.
0
5
10
15
20
25
30
35
1900
1905
1910
1915
1920
1925
1930
1935
1940
1945
1950
1955
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
Frakkland
Mynd 12. Frakkland.
-
8 JTJ / 04.11.02
Þróun háskólamenntunar árin 1900-1993.Hlutfall miðað við stærð
árganga 20-24 ára fólks.
Hltufall stúdenta er sett =1 skv. meðaltali 1911-1920.
0
5
10
15
20
25
30
35
1900
1905
1910
1915
1920
1925
1930
1935
1940
1945
1950
1955
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
Ísland
Mynd 13. Ísland.
Þróun háskólamenntunar árin 1900-1993.Hlutfall miðað við stærð
árganga 20-24 ára fólks.
Hltufall stúdenta er sett =1 skv. meðaltali 1911-1920.
0
5
10
15
20
25
30
35
1900
1905
1910
1915
1920
1925
1930
1935
1940
1945
1950
1955
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
Finnland
Mynd 14. Finnland. Tölurnar eru athyglisverðar vegna þess hve
fjöldatakmörkunum hefur mikið verið beitt í finnsku háskólunum.
En svo eru aðrir (svo sem Norðmenn og Svíar) sem alltaf eru að
reyna að stýra kerfunum sínum, en einu áhrifin þegar til lengri
tíma er litið eru þau að meiri þörf er fyrir pennastriks aðgerðir -
það er - skilgreiningum er breytt. Þróunin er samt sem áður sú
sama.
-
9 JTJ / 04.11.02
Þróun háskólamenntunar árin 1900-1993.Hlutfall miðað við stærð
árganga 20-24 ára fólks.
Hltufall stúdenta er sett =1 skv. meðaltali 1911-1920.
0
5
10
15
20
25
30
35
1900
1905
1910
1915
1920
1925
1930
1935
1940
1945
1950
1955
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
Svíþjóð
Mynd 15. Svíþjóð.
Þróun háskólamenntunar árin 1900-1993.Hlutfall miðað við stærð
árganga 20-24 ára fólks.
Hltufall stúdenta er sett =1 skv. meðaltali 1911-1920.
0
5
10
15
20
25
30
35
1900
1905
1910
1915
1920
1925
1930
1935
1940
1945
1950
1955
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
Noregur
Mynd 16. Noregur.
Niðurstöðurnar eru: • Þróunin er býsna lík í mörgum löndum.
Ísland sker sig ekki úr jafnvel þegar litið er til
mjög langs tíma. • Sumar þjóðir hafa reynt að stýra kerfum sínum
og það hefur gengið um hríð en síðan
hefur „náttúrulegur” vöxtur haldið sínu striki. Þetta gæti m.a.
þýtt að ástæðulaust sé að styðjast við mjög íhaldssama
skilgreiningu á háskólamenntun.
Ályktun: Leyfum unga fólkinu að fá þau tækifæri sem það sækist
eftir. Það virðist hafa býsna gott vit fyrir sér.
-
10 JTJ / 04.11.02
En athugum nú menntun á háskólastiginu almennt (ter iary
education). Hér er gerður greinarmunur á háskólastigi og námi í
háskóla. Í sumum löndum er munurinn mikill en í öðrum löndum, t.d á
Íslandi, gerum við ekki mikið úr þessum greinarmun.
t
Meiningin með þessum myndum sem ég ætla nú að sýna er fyrst og
fremst að benda á hve svipaðir hlutir eru alls staðar að gerast. •
Skilgreiningin á háskólamenntun er vitanlega víðari og sveiflur
ekki eins miklar. Í sumum
löndum er mikill munur á því hvort aðeins er athugað
háskólanámið, í öðrum minni. • Hver er þróunin á Íslandi miðað við
önnur lönd? • Stuðst er við Gross enrolment ratio, þ.e. skólasókn
miðað við þann aldurshóp sem „ætti”
að vera í náminu. Gögnin eru úr gagnagrunni UNESCO.
0
20
40
60
80
100
120
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
%
K anada K onurBandaríkin K onurFinnland K onurN oregur K
onurFrakkland K onurSvíþjóð K onurBretland K onurDanmörk K
onurHolland K onurÍsland K onurJapan K onur
H eimild: U nesco inidcators
Mynd 17. Konur. Sjáið hvað mynstrið er svipað alls staðar þótt
hin eiginlegu hlutföll séu mjög mis-munandi. Sókn kvenna á Íslandi
í nám sem flokkað er á háskólastigi, þ.e. hin víðari skilgreining,
er í lægri kantinum miðað við það sem gerist í nágrannalöndum
okkar.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
%
K anada K arlarBandaríkin K arlarFinnland K arlarN oregur K
arlarHolland K arlarBretland K arlarJapan K arlarFrakkland K
arlarSvíþjóð K arlarDanmörk K arlarÍsland K arlar
H eimild: U nesco inidcators
Mynd 18. Karlar. Samkvæmt þesari skilgreiningu er skólasókn
karla á hinu vítt skilgreinda háskólastigi tiltölulega lítil hér á
landi.
-
11 JTJ / 04.11.02
Skoðum mynstrið með því að flokka saman nokkur ríki.
0
1 0
2 0
3 0
4 0
5 0
6 0
7 0
8 0
9 0
1 0 0
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
Innr
ituna
rhlu
tfall
(GER
). K
onur
.
K a na d a , B a nd a rík in. K o nur
D a nm ö rk , F innla nd , Ís la nd ,N o re gur, S víþ jó ð . K
o nurF ra k k la nd , H o lla nd , B re tla nd .K o nur
%
Mynd 19. Vöxturinn í skólasókn kvenna á háskólastigi.
Breytingin í skólasókn kvenna er alls staðar mikil og
athyglisvert er hve svipuð hún er í ólíkum ríkjahópum.
0
1 0
2 0
3 0
4 0
5 0
6 0
7 0
8 0
9 0
1 0 0
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
Innr
ituna
rhlu
tfall
(GER
). K
arla
r
K a na d a , B a nd a rík in . K a r la r
F ra k k la nd , H o lla nd , B re tla nd .K a rla rD a nm ö rk
, F innla nd , Ís la nd ,N o re gur , S víþ jó ð . K a rla r
%
Mynd 20. Vöxturinn í skólasókn karla á háskólastigi.
Breytingin í skólasókn karla er alls staðar talsverð og það er
athyglisvert hve svipuð hún er í ólíkum ríkjahópum. Sérstaklega er
eftirtektarvert hve breytingin er alls staðar svipuð fyrir hvort
kyn fyrir sig en jafnframt ólík á milli kynja.
-
12 JTJ / 04.11.02
-2 0
-1 5
-1 0
-5
0
5
1 0
1 5
2 0
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
Mun
ur á
innr
ituna
rhlu
tföllu
m k
venn
a og
kar
la
K a na d a , B a nd a rík in . M unur:K o nur - K a r la r
D a nm ö rk , F innla nd , Ís la nd ,N o re gur , S víþ jó ð . M
unur:K o nur - K a r la rF ra k k la nd , H o lla nd , B re tla nd
.M unur: K o nur - K a r la r
Mynd 21. Munur á skólasókn kvenna og karla fyrir ríkjahópana
þrjá. Breyting er sláandi mikil á aðeins 25 árum, keimlík alls
staðar og hvergi verða skil þegar jafnræði er náð. Um er að ræða
háskólastig (tertiary education).
En hvað um skólasókn? Vegna þess hve ólík þátttaka kynjanna er
almennt í æðri menntun, þá hef ég sett í línurit sókn kvenna og
karla í ólíkar greinar í háskóla. Sannast sagna finnast mér
breytingarnar á árunum 1977-1997 þar vera miklu minni en ég átti
von á. Kvennagreinarnar halda áfram að vera kvennagreinar og sókn
kvenna í karlagreinarnar gengur hægar en ég hefði búist við - það á
sérstaklega við um tæknigreinarnar, en einnig í viðskiptagreinunum.
Skoðum nokkrar myndir og metum hvort þróunin sýnir hægar eða hraðar
breytingar.
Guðfræði, læknisfræði og lögfræði
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
JTJ /Heimild : Hags to fa Ís land s , mars 9 9 .
Hlutfall kvenna
Karlar: Hlutfall afkörlum sem skráðireru á háskólastigKonur:
Hlutfall afkonum sem skráðareru á háskólastig
Mynd 22. Guðfræði, læknisfræði og lögfræði.
Blá lína: Hlutfall karla á háskólastigi sem leggur stund á
þessar greinar. Rauð lína: Hlutfall kvenna á háskólastigi sem
leggur stund á þessar greinar. Opnir hringir: Kynjaskipting í þeim
greinum sem sýndar eru.
-
13 JTJ / 04.11.02
Heilbrigðisnám á háskólastigi annað en læknisfræði
0%
5%
10%
15%
20%19
77
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
J TJ / Heimild : Hag s t o fa Ís land s , mars 9 9 .
Konur: Hlutfall afkonum sem skráðareru á háskólastigHlutfall
karla
Karlar: Hlutfall afkörlum sem skráðireru á háskólastig
Mynd 23. Heilbrigðisnám á háskólastigi annað en læknisfræði.
Viðskipta- og hagfræðinám
0%
10%
20%
30%
40%
50%
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
J TJ / Heimild : Hag s t o fa Ís land s , mars 9 9 .
Hlutfall kvenna
Karlar: Hlutfall afkörlum sem skráðireru á háskólastigKonur:
Hlutfall afkonum sem skráðareru á háskólastig
Mynd 24. Viðskipta og hagfræðinám.
Tækni- og verkfræðinám +
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
J TJ / He imild : Hag s t o fa Ís land s , mars 9 9 .
Karlar: Hlutfall afkörlum sem skráðireru á háskólastigHlutfall
kvenna
Konur: Hlutfall afkonum sem skráðareru á háskólastig
Mynd 25. Tækni og verkfræðinám.
-
14 JTJ / 04.11.02
Af þessu má sjá að það eru engin – alls engin merki um annað en
að kvennagreinarnar haldi áfram að vera kvennagreinar um langa
hríð, konur munu sækja á hægt og sígandi í nokkrum greinum
(embættis- og viðskiptagreinunum), en í tæknigreinunum verður
hlutur kvenna áfram rýr – eigum við að segja að þessi spá dugi
fyrir næstu 30-50 ár??
Innlend menntun eða erlend Síðasta atriðið sem ég nefni í þessum
þætti um tölur í skólakerfinu er spurningin um flutning
menntunarinnar inn í landið. Ætlum við að flytja háskólastarfið
alfarið inn í landið? Jón Ófeigsson, menntaskólakennari segir 1922
í grein3 um utanfarir einmitt þegar sókn í HÍ er bersýnilega að
aukast:
Í þessu sambandi virðist ekki ástæðu laust að minnast á hve
mikinn þátt utanfarir menntamanna hafa átt í andlegri þróun og
framförum þessa lands frá upphafi (bls. 107). ... tel ég það mikla
afturför ef utanförum menntamanna hnignar. (bls. 108).
Þetta hefur alltaf verið áhyggjuefni þeirra sem létu sig menntun
skipta, þótt rökin fyrir inn-lendri menntun hafi iðulega, og ég
held réttilega, orðið yfirsterkari. En mér sýnist að mennta-kerfi á
Vesturlöndum séu í ótrúlegum mæli að staðbindast (þ.e.e að bindast
byggðarlagi nemendann) þrátt fyrir ýmis gögn og mikla umræðu um hið
gagnstæða. Ég bregð upp tveimur myndum til umhugsunar, þótt það sé
líklega umdeilanlegt hvað þær sýni. Fyrri myndin sýnir að lengi vel
hafi um þriðjungur nemenda á háskólastigi verið skráður erlendis,
ef stuðst er við gögn frá LÍN. En á síðustu árum hefur þetta breyst
talsvert og innan við 20% nemenda eru erlendis miðað við þessi
gögn.
Hlutfall nemenda á háskólastigi skráðir í nám erlendis,
1927-1998. Tölur frá 1970 miða við lánþega LÍN.
05
1015202530354045
1927
1931
1935
1939
1943
1947
1951
1955
1959
1963
1967
1971
1975
1979
1983
1987
1991
1995
%
Mynd 26. Hlutfall nemenda á háskólastigi sem eru í námi
erlendis.
Þessi þróun er svipuð fyrir karla og konur eins og sýnt er á
næstu mynd.
3 Jón Ófeigsson, Utanfarir, Skírni 1922
-
15 JTJ / 04.11.02
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
H lutfall nem end a áhás kó las tigi erlend is afheild , m ið að
við tö lurfrá LÍN . (% ). K arlarH lutfall nem end a áhás kó las
tigi erlend is afheild , m ið að við tö lurfrá LÍN . (% ). K o
nur
H e im ild : H a g s t o fa Ís la n d s . F e b . 2 0 0 0 .
%
Mynd 27. Hlutfall nemenda á háskólastigi sem eru í námi
erlendis, karlar (blá lína) og konur (rauð lína).
Mér finnst þetta visst áhyggjuefni, þótt nemendaskipti vegi
þarna á móti. Það er ekki vegna þess að ég haldi að sú menntun sem
við veitum sé í nokkru lakari en margt af því sem fólki býðst
erlendis, heldur óttast ég að hún sé fábreyttari. En vera má að
bókhaldið sé vafasamt, t.d. er aukin fjarkennsla ekki tekin þarna
með, því ugglaust færist það í aukana að nemendur stundi nám við
erlenda háskóla en sitji hér heima, séu jafnvel jafnframt nemendur
í háskólum hér. Það má vera að þeim nemendum hafi fjölgað sem
stunda nám erlendis og leita ekki til LÍN. En þetta er örugglega
atriði sem ætti að gefa gaum. ___ ___ ___
Ágreiningsefni Nú hef ég vikið að nokkrum vísbendingum um
breytingar í háskólaumhverfinu sem ráða miklu um umfang þess og
eðli. Næst leita ég á allt önnur mið. Ég er sannfærður um að nokkur
ágreiningsefni 19. og 20. aldar munu áfram vera það á þeirri næstu.
Ég drep á nokkur.
Starfsmenntun í háskóla Fyrst vík ég að hlutverkum og markmiðum
háskóla, því ég tel skynsamlegt að reyna að átta sig á baksviðinu,
rótunum og hugsuninni sem að baki býr. (En um þetta fjallar
Kristján Kristjánsson rækilega hér á eftir.) Í umræðu um háskóla á
Íslandi hafa alla tíð verið uppi mjög ólíkar hugmyndir um hvers
vegna mikilvægt sé að starfrækja háskóla og þá sérstaklega hvers
vegna háskóli skuli vera á Íslandi. Við kynnumst rökum fyrir
sérstökum íslenskum embættismannaskólum á 19. öld sem hvíla á
sterkri norður-evrópskri hefð, en starfsemi þeirra minnir um margt
á frönsku sérskóla-hefðina. Slík rök lágu að baki háskóladeildunum
þremur sem settar voru á stofn hér á landi fyrir 1909 og ég tel
reyndar að nánast allar hugmyndir um viðbætur við íslenska
háskólakerfið eftir 1911, hafi einnig verið þessarar ættar. Líklega
hafa allar nýjar brautir, að undanskilinni heimspekideildinni eins
og hún þróaðist á fyrstu áratugum 20. aldarinnar, í upphafi verið
rökstuddar með tilvísun í einhvers konar starfsmenntun.
-
16 JTJ / 04.11.02
Mér virðist að hugmyndin um hreinræktaða engilsaxneska
menntunarstofnun í anda Newmans (sjá erindi Kristjáns) hafi ekki
átt sér ákafa málsvara í háskólaumræðunni hér á landi þótt hennar
sjáist víða merki, enda er hún um margt skyld hugmyndum þýsku
ný-menntastefnunnar um menntun (Bildung) eins og þær mótuðust á
seinni hluta 18. aldar og í upphafi þeirra 19. Báðar þessar
hugmyndir settu þroska manneskjunnar í öndvegi. Það var einmitt á
grundvelli nýmenntastefnunnar sem hugmyndin um rannsóknarháskóla
var útfærð í upphafi 19. aldar, stofnun sem fléttaði saman
rannsóknir og kennslu. Hugmynda-smiðirnir útskýrðu hvers vegna
þetta hvoru tveggja væri nauðsynlegt til þess að ná háleitum
markmiðum menntunar í þágu manngildis og þar af leiðandi hvers
vegna rannsóknir skyldu fara fram í háskólum; hvers vegna hugmyndin
um háskóla krefðist heimspekideildar, einkum kennslu í sagnfræði,
málvísindum og heimspeki (náttúruvísindin og stærðfræði voru raunar
innifalin) og hvers vegna háskólastarf krefðist sjálfstjórnar og
frelsis í rannsóknum, kennslu og námi. Á grundvelli þessara
hugmynda ýtti Wilhelm von Humboldt úr vör nýjum háskóla í Berlín
upp úr aldamótunum 1800. Þýski Humboldt háskólinn varð um margt
fyrirmynd bandarísku framhaldsháskólanna upp úr miðri 19. öld - og
á 20. öld hafði þessi fyrirmynd náð því að verða ráðandi í umræðu
Vesturlandabúa um háskóla. Hún speglast árið 1850 í umræðu Péturs
Péturssonar, forstöðumanns prestaskólans, um mun á embættisskólum
og vísindaskólum, einnig í ýmsum tillögum Benedikts Sveinssonar um
háskóla um og eftir 1880. - Humboldskum háskóla er skýrt lýst í
setningarræðu Björns M. Olsen 1911 og á þeirri hugmynd hefur verið
hamrað alla tíð síðan. Hún er skráð í lög Háskóla Íslands frá árinu
1956 og í hana er enn vísað, bæði hér á landi og í nágrannalöndum
okkar, þegar í daglegu tali er talað um „alvöru” háskóla. Hugmyndin
er einföld, skýr, hún er aðlaðandi og sannfærandi og hún er (að
vissu marki) skiljanleg; - hún virðist skilgreina háskóla. Ég rifja
þessa sögu upp af mörgum ástæðum.
Ég bendi á rætur þess kerfis sem við höfum, sem liggja annars
vegar í hefðum forns embættisskólakerfis og hins vegar í háleitri
hugsjón um menntun.
Ég læt líka að því liggja að býsna langt kunni að vera á milli
hugsjónarinnar um menntun í háskóla og velflestra hugmynda sem
settar hafa verið fram um nýjar brautir hvort heldur er við Háskóla
Íslands eða aðra háskóla hér á landi. Ég vil ekki láta að því
liggja að háskólahugsjónin sé andstæð hugmyndinni um starfsmenntun,
þvert á móti þá eiga þær sífellt meira sameiginlegt, (eins og Pétur
Pétursson útskýrði skilmerkilega 1850), en tengslin þarna á milli
eru flókin og mótsagnakennd, líklega mjög svipuð þeim sem eru á
milli upplýsinga og þekkingar.
Í þriðja lagi tel ég mig með þessu gefa vísi að skýringu á því
hvers vegna námsbrautir og jafnvel heilir skólar, bæði hér á landi
og erlendis, virðast iðulega sigla hraðbyri í átt til ímyndaðrar
Humboldtskrar fyrirmyndar. Stundum hafa brautir breyst úr
starfsmenntabrautum í fræðilegar brautir áður en starfræksla þeirra
hófst.
Í fjórða lagi til þess að minna á að það er nær öld síðan
íslenska þjóðin sýndi þann metnað að vekja til lífs sinn eigin
háskóla – stofnun sem ætlað er að gegna mjög sérstöku
menningarhlutverki umfram það sem einstakir skólar eða
rannsóknarstofnanir gátu gert.
Í síðasta lagi vekur þessi saga upp spurningu um hvort róttæk
endurskoðun hugmyndarinnar um háskóla kunni að vera tímabær.
Sérstaklega hvort það sé eða eigi að vera ein hugmynd eða margar,
og hvort umhverfi 21. aldarinnar kalli ekki á mörg ólík
háskólakerfi frekar en aðeins eitt.
Um rannsóknir í háskóla Sú spurning kemur oft upp hvort
háskólaheitið á íslensku sé misvísandi að því leyti að eiginlegur
háskóli sé í raun fyrst og fremst rannsóknarstofnun. Það er alveg
ljóst að svo er ekki samkvæmt íslenskri starfshefð, en alveg frá
upphafi stofnunar HÍ má líta svo á að það hafi aðeins verið
spurning um tíma hvenær hann gæti gegnt rannsóknarhlutverki sínu
með fullri reisn.
-
17 JTJ / 04.11.02
Nú þegar horft er fram á veg, háskólar orðnir margir og
starfsemi þeirra væntanlega að sama skapi fjölþætt er mikilvægt að
ræða hvers vegna rannsóknir eigi heima í háskóla, í hvaða mæli og
með hvaða skipulagi.
Í því sambandi má gefa gaum að rökum Humboldts fyrir rannsóknum
í háskóla, vegna þess hve oft er vísað til Humboldska háskólans.
Hann taldi að kennurum, fræðimönnunum, væri nauðsynlegt að
umgangast unga fólkið, rannsóknir þeirra sjálfra og hugmyndaheimur
héldu sér betur við með því móti. Þrátt fyrir reynsluleysi hinna
ungu manna fylgdi þeim eldmóður og nýjabrum og rannsóknarstarf ætti
einmitt að vera rauður þráður í menntuninni. En það eru fleiri rök
sem hníga að því að öflugt rannsóknarstarf sé stundað í háskóla.
Samkvæmt anda og eðli háskólastarfsins eiga rannsóknir að vera
fræðilegar og þar að auki allsendis óbundnar tilteknum hagsmunum og
eru þess vegna líklegri til þess að leiða til þekkingarleitar á því
sem skiptir mestu máli heldur en rannsóknir sem ráðast af skammtíma
hagsmunum.
Þar við bætist að fólk þarf í auknum mæli að temja sér verklag
og viðhorf agaðrar þekkingarleitar; þarf að hafa verið þátttakendur
í virku rannsóknarumhverfi og ef samstarf kennara og nemenda er
lifandi getur það verið áhrifarík leið til þess að tryggja að
viðhorf og afrakstur rannsókna nái út í það samfélag sem næst
stendur. En hvað um rannsóknarstofnanir? Á að byggja þær upp innan
eða utan háskólakerfisins. Þetta var sérstakt umhugsunarefni
Humboldts, hann lagði gífurlega áherslu á tengsl þeirra við
háskólana og ég tel sérstaklega brýnt að taka þetta efni
sérstaklega til umfjöllunar þegar rædd er uppbygging
rannsóknarstarfs í landinu. Ég held ég sé á alveg sama máli og
Humboldt og tel að nauðsynleg endurnýjun og kraftur fáist að öðru
jöfnu best í rannsóknum sem tengdar eru háskólastarfi.
Síðasta efnið sem ég drep á hér eru tengsl háskóla og
atvinnulífs Varla hefur neitt umfjöllunarefni valdið eins miklum
deilum um og innan háskóla eins og spurningin um tengsl háskóla við
atvinnulífið. Ég ætla að víkja að þessu efni frá þremur
sjónahornum. Í fyrsta lagi ræða um tengslin almennt, í öðru lagi um
hagnýtar (stuttar) námsbrautir og í þriðja lagi um
rannsóknarstofnanir. Þegar saga háskólastarfs á Íslandi er skoðuð
er athyglisvert hve lifandi þessi umræða hefur verið alla tíð. Oft
er sett fram krafa um meiri tengsl háskóla og atvinnulífs. En -
hver hafa verið tengsl háskóla á Íslandi og atvinnulífs? Þau hafa
alla tíð verið gríðarlega mikil. Fyrstu skólarnir voru
embættismannaskólar sem höfðu löngum náið samband við sinn
starfsvettvang. Prófessorar guðfræðideildar hafa lengst af verið í
mjög nánum tengslum við prestastéttina. Prófessorar lagadeildar
hafa löngum setið á löggjafarþinginu og eiga sæti í hæstarétti.
Prófessorar læknadeildar eru flestir jafnframt starfsmenn á
spítala, þeir eru læknar. Stór hluti lækna-námsins fer fram á
vinnustað. Geta tengslin verið meiri? Það má þó segja að svo náin
vensl eigi ekki við um nýrri deildir og skóla þótt þau séu í mörgum
tilvikum ákaflega náin. Háskólakennarar hafa í seinni tíð almennt
ekki verið eins bókstaflega inni á gafli starfsgreina sinna, þótt
margir sinni talsverðri ráðgjöf og rannsóknum sem eru mjög
samtvinnuð því starfi sem efst er á baugi í landinu og gífurlegur
fjöldi verkefna nemenda eiga rætur í þjóðlífinu. Þetta á við um
alla háskóla sem starfræktir eru í landinu. Það er einfaldlega
rangt ef einhver telur tengslin lítil. Hins vegar má vera að
tengslin séu oft of mikil. Það má vera að verkefni háskóla hér séu
of bundin viðfangsefnum líðandi stundar, það má vera að
afraksturinn sé of staðbundinn, það má vera að metnaðurinn eigi sér
of þröng viðmið. Hvað vilja þeir sem setja fram kröfur um mikið eða
nánara samband háskóla og þjóðlífs, atvinnulífs? Hvað er það
bókstaflega sem þeir vilja? Er ekki mikilvægt að fjölmargir hafi
það verkefni að afla nýrrar þekkingar og tengja hana því þjóðfélagi
sem verið er að móta? Er ekki
-
18 JTJ / 04.11.02
augljóst að við eigum ekki vera eftirbátar annarra þjóða í því
efni? Er ekki örugglega samkomulag um að fólk fái tækifæri til þess
að öðlast djúpan skilning á viðfangsefni sínu, átti sig á samhengi
hlutanna, þekki grundvöll þess sem það ætlar sér að fást við, sjái
fram fyrir nefið á sér og nái tökum á hugmyndum morgundagsins. Er
ekki samkomulag um að fólk venji sig við að glíma við framandi
viðfangsefni og temji sér linnulausa faglega gagnrýni og öðlist þá
þekkingu sem þarf til þess að skilja hismið frá kjarnanum? Vandinn
er ef til vill ekki síður sá að háskólastarfið kunni stundum að
vera of bundið ríkjandi hefð, verklagi, vitneskju og vandamálum
líðandi stundar. Þetta ætti fólk að hafa í huga þegar það kemur til
álita að háskólastarf eigi að þjóna atvinnulífinu – og m.a. þeir
hagsmunahópar eða – samtök sem vilja taka háskóla í fóstur. Hinn
gullni meðalvegur er vandrataður í þessu efni sem öðrum. En
tengslin við atvinnulífið eiga sér fleiri hliðar í íslenskri umræðu
um háskóla. Hér á ég við drauminn um stuttar hagnýtar námsbrautir.
(Ég hef aldrei almennilega skilið hvers vegna þessi tvö orð eru
alltaf tengd saman, mér finnst að þegar mikið liggi við eigi þau
einmitt ekki saman. Eins – þá er sem hugsjónin um menntun sé ekki
með miklu lífsmarki í umræðu um stuttar brautir. En hvað um það.)
Eins og áður var ýjað að var fyrsta íslenska háskóladeildin,
Prestaskólinn, stutt hagnýt námsbraut. Á krísuárunum í HÍ 1927-1928
var mikið rætt um offjölgun háskólanemenda (sem hefur verið
umræðuefni á 10-15 ára fresti alla þessa öld) og ræddar leiðir til
úrbóta. Rektor háskólans, Ágúst H. Bjarnason, gerir ítarlega grein
fyrir málinu haustið 1928.4 Hann telur að allt stefni í að tvöfalt
fleiri stundi nú háskólanám en „hæfilegt þykir annars staðar.
Vandinn er stærstur í lækna- og lagadeild og þar er „sýnilegur voði
á ferðum fyrir nemendurna sjálfa, sá, að þeir um fjölmörg ár fái
lítið eða ekkert að gera að afloknu prófi″. Hann ræðir tillögur til
þess að bregðast við. Nefnd sem skilaði tillögum um málið taldi
skynsamlegast að
... stofna til nýrra hagnýtra kennslugreina við háskólann og
stuttra námskeiða, er tækju svo sem 1 ár, t.d. verslunarnámskeiðs,
kennaranámskeiðs o.fl. Mundi þetta einna helst draga úr aðsókninni
að embættadeildunum en veita straumi menntamanna inn í aðrar
stéttir, er þarfnast þess á margan hátt, að völ sé vel menntaðra
manna.5
En ekkert varð úr að sinni. Það er síðan ljóst að BA-greinarnar
sem voru þróaðar í heimspekideild HÍ frá 1942 voru hugsaðar sem
hagnýtar greinar, einkum tengdar kennslustörfum, þótt að þær hafi
smám saman farið í hinn fræðilega farveg. Í skýrslu þróunarnefndar
HÍ 1969 er rík áhersla lögð á stuttar hagnýtar námsbrautir á
háskólastigi, bæði innan og utan HÍ, og það er bersýnilega hugsunin
á bak við tillögur um nýjar greinar bæði í raunvísindum og
þjóðfélagsvísindum á árunum 1965-1970. Og við erum ekki ein í
heiminum. Bologna samþykktin frá því í júní 1999 undirstrikar að
þau Evrópulönd sem ekki höfðu enn komið sér upp 3ára+2ára , eða
4ára+1árs prófgráðukerfinu, að meistarprófi ætluðu sér að gera það
nú og feta þannig í fótspor okkar! Á síðustu árum hafa fjölmargar
nýjar hagnýtar brautir verið stofnaðar við ýmsa háskóla hér á landi
og í HÍ hefur verið gert talsvert átak til þess að koma á enn
styttri og enn hagnýtari námsbrautum en fyrr. En ég býst við að það
skipulag fari eðlilega smám saman í sama farið og fyrr, brautirnar
verði almennar býsna fræðilegar brautir og margir nemendanna ljúki
hinu lengra BA/BS námi áður en yfir lýkur.
4 Árbók Háskóla Íslands, háskólaárið 1928-1929 (1929).
Reykjavík. [Bls. 11-17] 5 Árbók Háskóla Íslands, háskólaárið
1928-1929 (1929). Reykjavík. [Bls. 13-14]
-
19 JTJ / 04.11.02
Enn ein hlið á tengslunum við atvinnulífið eru tilraunir til
þess að tengjast rannsóknar-stofnunum. Athyglisverðasta tilraunin
er án efa Rannsóknarstofnun atvinnuveganna sem stofnuð var 1935 og
varð síðan formlega ein af deildum HÍ, atvinnudeild frá 1940.
Alexander Jóhannesson háskólarektor mælir fyrir atvinnudeildinni í
ræðu 1934 og segir:
Kennurum háskólans er það ljóst að það er æskilegt að þessi
æðsta menntastofnun þjóðar-innar geti einnig orðið miðstöð fyrir
hagnýta þekking, sem atvinnurekendur í landinu geti leitað til og
hefði aðstöðu til að geta leyst úr ýmsum vandamálum
þjóðarinnar.6
En þessi viðhorf sem rektor vísar til dugðu ekki. Ég held að
saga atvinnudeildarinnar sé um margt mjög lærdómsrík í umræðu um
tengsl háskóla og atvinnulífs. Það mistókst gjörsamlega að rækta
þau í þessu tilviki og nýta eins og þurft hefði og það þarf
væntanlega að skrifa á reikning allra þeirra sem málið snerti. Ég
held það sé nauðsynlegt fyrir alla háskólana hér á landi að skoða
þá sögu og læra af henni. En ég ætla að skilja við þessa umfjöllun
um tengsl háskóla og atvinnulífs með því að rifja upp að það var
læknadeildin sem best studdi við stofnun atvinnudeildarinnar. Það
er eins og þar hafi ríkt bestur skilningur á þeim möguleikum sem
tengsl atvinnulífs og háskóla hafi haft upp á að bjóða, ekki síst í
rannsóknarstarfi. Enda bjuggu læknarnir í óvenjulegu sambýli
vettvangs og fræða og mér virðist heibrigðisstéttirnar að ýmsu
leyti standa öðrum starfsstéttum framar í að flétta saman fræði og
starf. Ég held að við getum margt af þeim lært.
Góðir áheyrendur, við höfum séð að vöxtur nemendahópsins er
stöðugur, hann er mikill, hann er ólíkur eftir kynjum.
Við vitum hver hann er nú og hver hann verður, spurningin er
hvernig við sinnum honum. Þessi stóri og vaxandi hópur kallar á
mjög fjölþætta, öfluga háskólastarfsemi. Við vitum talsvert um
hvernig hún hefur þróast og vitum talsvert um hvernig hún mun
þróast, en margt er ógert og við verðum að gæta þess sérstaklega að
geta kerfisins til frumkvæðis, sveigjanleika og endurnýjunar verði
í engu skert, – þvert á móti. Við verðum að gera upp við okkur hve
mikinn metnað og alúð við ætlum að leggja í að undirbúa fólk undir
21. öldina – undir framtíð sem ræðst að miklu leyti af því hvernig
þeim undirbúningi er háttað. Við getum séð fyrir sumar breytingar
sem verða á háskólastarfinu. Námsbrautum mun fjölga mjög, bæði á
grunnstigi og framhaldsstigi. Flestar eiginlegar nýjar brautir á
báðum stigum verða svonefndar hagnýtar námsbrautir sem smám saman
taka á sig fræðilegt svipmót. Brautir munu flytjast af
framhaldsskólastigi á háskólastig og af grunnstigi á framhaldsstig.
Endurmenntun vex hraðbyri og talsvert af henni verður metið sem
háskólaeiningar. Ég ætla að fara varlega í að spá fyrir um breytta
kennsluhætti og fjarkennslu, - ég hélt nú að hún væri á næsta leyti
fyrir áratug, kannski er hún það núna. Við vitum að það sem hér er
að gerast er nákvæmlega það sama og í öllum nágrannalöndum okkar og
við glímum við sömu vandamál. (Að mörgu leyti fylgir þróunin í
Evrópu á eftir því sem gerst hefur í Bandaríkjunum, þannig að
auðveldara er að giska á hvað gerist.) Við erum líklega með
einhæfara kerfi en flestir aðrir og ég held að á því verði í sjálfu
sér ekki breyting. Okkur vantar ýmislegt hér sem nágrannar okkar
hafa, m.a. nám sem hefur ekki verið flokkað sem háskólanám, en við
munum bæta það upp innan tíðar - en líklega innan háskólakerfisins.
Það er svolítið óljóst í hvaða mæli við erum að flytja eða viljum
flytja megnið af háskólamenntuninni inn í landið. En almennt
virðist ásetningur okkar vera að gera það í þeim mæli sem við
frekast þorum. Við vitum hvaða hugsjónir hafa ráðið ferðinni hér á
landi, en við vitum líka hvað hefur ráðið framkvæmdum. Við höfum
séð hvernig námsbrautir verða til og breytast.
6 Árbók Háskóla Íslands, háskólaárið 1934-1935 (1936).
Reykjavík. [Bls. 5]
-
20 JTJ / 04.11.02
Rannsóknir eru að ná hér talsverðri fótfestu í háskólakerfinu,
en ekki er ljóst í hvaða mæli það nái að halda þeim innan sinna
vébanda. Það virðist mér eiginlega vera stærsti óvissuþátturinn og
það ræðst af talsverðu leyti af lífsviðurværi framhaldsnáms. Tengsl
við atvinnulífið eru býsna mikil, en rökin fyrir nánari tengslum
eru óljós og þarf að skoða betur. Vafalaust ætti að byggja miklu
traustari brýr á milli margra þátta þjóðlífsins og
háskólastarfsins. En það er snúnara en virðist við fyrstu sýn og
þess vegna er mikilvægt að læra af mistökum. Umfram allt verður að
halda fast við þá sannfæringu að háskólunum, þjóðlífi og
atvinnulífi í nútíð og framtíð sé best þjónað með því að allt
háskólastarfið sé gjörsamlega óháð dægurflugum eða sérhagsmunum
einstaklinga, fyrirtækja eða stjórnvalda. Ég tel að nú sé tímabært
að setja sig í svipaðar stellingar og gert var á sjálfstæðisárunum,
sem leiddi til stofnunar Háskóla Íslands 1911, og aftur var gert á
sjöunda áratugnum sem leiddi til stofnunar nýrra deilda og nýrra
háskóla – og ákveða að gefa háskólastarfinu enn eitt tækifærið til
þess að endurnýja sig hér á landi. Mér sýnist að hvert sem litið sé
finnist fólki stuttar námsbrautir á háskólastigi slík draumalausn
að ekki þurfi að hafa áhyggjur af vexti þeirra og viðgangi þótt það
þurfi að leggja til þeirra talsvert fé. Á þeim virðist vera
feikilegur áhugi, jafnt stjórnvalda, skóla, kennara og sumra
nemenda. En við verðum að hafa efni á að reka öflugt framhaldsnám
sem byggir á rannsóknum. Það vantar ekki vilja fjölmargra nemenda
til þess að sækja slíkt nám. Við rekum þegar ótrúlega fjölþætt
framhaldsnám hér á landi sem hundruð nemenda stunda nú þegar. En
það er augljóslega gert af eldhug kennara og nemenda frekar en
efnum. Í þessu máli þarf sérstakan ásetning stjórnvalda og ég tel
mikilvægt að þau taki höndum saman við háskólasamfélagið um að
staðfesta í verki af miklu meiri krafti en þegar hefur verið gert
hugsjónina frá 1911 um öfluga vísindalega rannsóknar- og
fræðslustarfsemi á Íslandi. Það skiptir sköpum fyrir það þjóðfélag
og umhverfi sem við viljum skapa. Um þetta verða stjórnvöld að
marka sér stefnu. Hver ætti að vera stefna stjórnvalda í málefnum
háskóla; stefna sem yrði framkvæmd í sam-vinnu við háskóla á
Íslandi? Þau ættu að hafa -
Stefnu um að hlúa að fjölþættri grunnmenntun á háskólastigi hér
á landi með því að gefa háskólunum svigrúm til að sinna henni
þannig að námstímanum sé vel varið. Þannig sé stuðlað að mjög
vaxandi menntun þjóðarinnar.
Stefnu um að hlúa að fjölþættri viðbótarmenntun
(framhaldsmenntun) hér á landi, þannig að þekking og færni
vinnuaflsins geti verið í stöðugri endurnýjun.
Stefnu um að tilteknar fræðigreinar búi við lífvænlegar
aðstæður. Hér er átt við fræðin um íslenskt mál, íslenska sögu,
íslenska menningu, íslenskt þjóðfélag og íslenska náttúru.
Stefnu um að nauðsynlegt nýbreytnistarf fari fram á
háskólastiginu, með því að hlutast til um nýjungar og styðja við
bakið á þeim sem brydda upp á þeim.
Stefnu um að þjóðfélagsstaða, búseta eða efnahagur ráði engu um
aðgengi að háskólanámi. En umfram allt, vegna þess að það kostar
sérstakan ásetning og átak, að einsetja sér að fyrsti áratugur 21.
aldarinnar einkennist af uppbyggingu fræðilegs framhaldsnáms og
frjálsra rannsókna. Háskóli Íslands hefur sjálfur sett sér þetta
meginmarkmið og óskar eftir fulltingi ríkisvaldsins til þess að
vinna að því. Þökk fyrir áheyrnina.
Framtíð háskóla á Íslandi í ljósi sögunnarFyrri hluti
erindisins: Tölur og spárEn hvað um skólasókn?Innlend menntun eða
erlendÁgreiningsefniStarfsmenntun í háskólaUm rannsóknir í
háskólaSíðasta efnið sem ég drep á hér eru tengsl háGóðir
áheyrendur, við höfum séð