Formy rehabilitacji wzroku Agata Grzegorzewska terapeuta Regionalna Fundacja Pomocy Niewidomym, Specjalistyczny Punkt Wczesnej Rewalidacji
Jan 03, 2016
Formy rehabilitacji wzroku
Agata Grzegorzewskaterapeuta
Regionalna Fundacja Pomocy Niewidomym,
Specjalistyczny Punkt Wczesnej Rewalidacji
Stymulacja widzenia
-
integralna część programu
wczesnego wspomagania rozwoju słabo widzącego dziecka
2
Warunki prawidłowego rozwoju widzenia
• Prawidłowo zbudowany i funkcjonujący układ wzrokowy
• Odpowiednie światło
• Obecność bodźców wzrokowych
Tylko dzięki równoczesnej obecności tych trzech czynników dziecko terminowo osiąga kolejne etapy w procesie rozwoju widzenia. 3
Natomiast ograniczenie ilości wrażeń wzrokowych w pierwszych miesiącach i latach
życia może zahamować strukturalny
i funkcjonalny rozwój siatkówki
oraz dróg wzrokowych.4
Zaburzenia w rozwoju układu wzrokowego ograniczają liczbę odbieranych drogą wzrokową informacji i niekorzystnie
wpływają na ich jakość.
Przypadkowość w zdobywaniu informacji wzrokowych wywiera negatywny wpływ
na funkcjonowanie małego dziecka.
5
Rehabilitacja wzroku - rozwijanie umiejętności posługiwania się
wzrokiem tak, by wzrósł poziom skuteczności wykorzystywania
wzroku w codziennym funkcjonowaniu.
6
Inaczej: rehabilitacja wzroku jako konieczna, systematyczna,
dostosowana do aktualnego poziomu funkcjonowania wzrokowego pomoc w uporządkowaniu i zapamiętaniu
odbieranych drogą wzrokową informacji / bodźców.
7
Kluczem do uporządkowania podawanych informacji wzrokowych jest diagnoza funkcjonowania wzrokowego dziecka. Skoncentrowana jest ona na ocenie
osiągniętego etapu rozwoju widzenia oraz próbie dobrania najbardziej korzystnych
dla aktywności wzrokowej czynników zewnętrznych.
8
Stymulacja rozwoju widzenia prowadzona zgodnie z etapami rozwoju
widzenia przebiega wg następującej kolejności:
• Pobudzanie widzenia
• Stymulacja widzenia
• Rozwijanie podstawowych sprawności wzrokowych związanych z motoryką gałek ocznych
• Kształtowanie pojęć i pamięci wzrokowych
• Rozwijanie wyższych sprawności wzrokowych
9
Jednak ocena, na jakim etapie rozwoju funkcji wzrokowych należy rozpocząć (czy kontynuować) rehabilitację wzroku, uzupełniona być musi o wiedzę na temat
wszystkich czynników mających wpływ na funkcjonowanie wzrokowe każdego,
nie tylko słabo widzącego, dziecka.
10
Zebrane wszystkie razem, usystematyzowane czynniki
wpływające na funkcjonowanie wzrokowe słabo widzącego
znajdziemy w popularnym Modelu Ann Corn:
• Czynniki fizjologiczne
• Wyposażenie i predyspozycje indywidualne
• Warunki zewnętrzne
11
Czynniki fizjologiczne
• Ostrość wzroku (do bliży, do dali oraz do średnich odległości);
• Pole widzenia (centralne i obwodowe);• Motoryka gałek ocznych;• Funkcje pól mózgowych odpowiedzialnych
za fiksację, akomodację, postrzeganie ruchu i łączenie obrazów z obu oczu;
• Recepcja światła i barwy, czyli odbieranie wrażeń wzrokowych związanych ze światłem i barwą, natomiast w przypadku występowania ślepoty na barwy, recepcja różnych odcieni szarości
12
Wyposażenie i predyspozycje indywidualne
• Zdolności poznawcze, czyli inteligencję, rozwój i zasób pojęć, pamięć, doświadczenie, umiejętność rozwiązywania problemów;
• Rozwój pozostałych zmysłów oraz ich integrację;• Zdolności percepcyjne, czyli takie, między innymi
umiejętności, jak umiejętność wyodrębniania figury od tła, dopełnianie wzrokowe;
• Cechy psychiczne - istotnymi cechami są tutaj uwaga, motywacja, stabilność emocjonalna;
• Cechy fizyczne obejmują przede wszystkim rozwój motoryczny, wytrzymałość i ogólny stan zdrowia
13
Warunki zewnętrzne
• Barwa - jej stopień nasycenia, odcień i jaskrawość;
• Kontrast wytwarzany przez barwy i światło padające na obiekty;
• Czas obejmujący: częstotliwość, czas trwania i tempo ekspozycji;
• Przestrzeń, czyli wielkość, liczbę, odległość, układ i relacje między przedmiotami;
• Oświetlenie: natężenie światła oraz odbicia od obiektów
14
Każdy z wymienionych czynników pozostaje w związku z pozostałymi i wywiera mniejszy bądź większy wpływ na jakość reakcji wzrokowych.
Celem diagnozy funkcjonalnej jest więc „skomponowanie” zestawu: odpowiedni etap
rozwoju widzenia, optymalne warunki zewnętrzne oraz poczucie bezpieczeństwa i
komfort fizjologiczny.15
Etapy rozwoju widzenia
• Reagowanie w sposób świadczący o spostrzeganiu bodźców wzrokowych (1 – 3 m. ż.);
• Rozwijanie i usprawnianie dowolnej kontroli ruchów gałek ocznych. Pojawiają się wybieranie i różnicowanie konkretnych obiektów o wyraźnych barwach i kształtach (4 – 12 m. ż.);
• Rozróżnianie, rozpoznawanie i posługiwanie się konkretnymi obiektami (1 – 3 lata)
• Rozróżnianie i identyfikowanie kształtów i szczegółów obiektów oraz obrazków przedstawiających przedmioty, ludzi i czynności (2 – 4 lata);
• Zapamiętywanie szczegółów w złożonych obrazkach i wzorach. Odnoszenie części do całości, rozróżnianie figury na tle w relacji blisko – daleko (3 – 5 lat);
• Rozróżnianie, identyfikowanie i odtwarzanie figur abstrakcyjnych i znaków (4 – 5 lat);
• Rozróżnianie, identyfikowanie i spostrzeganie układów na obrazkach, w figurach przestrzennych i znakach (5 – 6 lat);
• Identyfikowanie, spostrzeganie i odtwarzanie pojedynczych i złożonych znaków (6 – 7 lat)
16
Praca z Dziećmi17
Dziewczynka lat 5pod opieką Fundacji od 6 miesięcy
• Diagnoza medyczna: hypoplazja nerwów wzrokowych• Funkcjonowanie na poziomie upośledzenia umysłowego
w stopniu głębokim• Reakcje wzrokowe: brak konsekwentnych reakcji
wzrokowych• Warunki oświetleniowe – ciemnia• Rodzaj bodźca – bezpośrednie źródło światła• Cel: reagowanie w sposób świadczący o spostrzeganiu
bodźców wzrokowych
Slajdy do stymulacji widzenia (Wuerzburg), obiekty odbijające światło, reflektor…
Dziewczynka lat 3pod opieką Fundacji od 2 lat
• Diagnoza medyczna: wodogłowie wrodzone, zanik nerwów wzrokowych
• Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim• Reakcje wzrokowe: reagowanie w sposób świadczący
o spostrzeganiu bodźców wzrokowych, krótkotrwała fiksacja
• Warunki oświetleniowe – ciemnia, warunki znacznego i umiarkowanego zaciemnienia
• Rodzaj bodźca – światło odbite, podświetlone obiekty• Cel: rozwijanie i usprawnianie dowolnej kontroli ruchów
gałek ocznych
Slajdy do stymulacji widzenia, obiekty podświetlane, reflektor, kontrastowe tło…
21
Chłopiec lat 4pod opieką Fundacji od 6 miesięcy
• Diagnoza medyczna: hemofilia, niedorozwój nerwów wzrokowych
• Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim• Reakcje wzrokowe: reagowanie w sposób świadczący o
spostrzeganiu bodźców wzrokowych, niekonsekwentnie: dowolne ruchy gałek ocznych, wybieranie i różnicowanie konkretnych obiektów o wyraźnych barwach i kształtach
• Warunki oświetleniowe – warunki znacznego i umiarkowanego zaciemnienia, naturalne warunki oświetleniowe
• Rodzaj bodźca – światło odbite, podświetlone obiekty, obiekty w wysokim kontraście, obiekty w ruchu
• Cel: rozwijanie i usprawnianie dowolnej kontroli ruchów gałek ocznych, stymulowanie do różnicowania obiektów
Plansze odbijające światło, plansze w wysokim kontraście, reflektor…
Kontrastujące z tłem obiekty, zabawki przyczynowo – skutkowe…
Dziewczynka lat 3Pod opieką Fundacji od 2 lat
• Diagnoza medyczna: Zespół Axenfelda-Riegera (obustronne wady przedniego odcinka oka)
• Funkcjonowanie na poziomie normy intelektualnej• Reakcje wzrokowe: rozróżnianie i identyfikowanie
kształtów i szczegółów obiektów oraz obrazków przedstawiających przedmioty i ludzi
• Warunki oświetleniowe – dobre i naturalne warunki oświetleniowe
• Rodzaj bodźca – obiekty, reprezentacje obiektów• Cel: identyfikowanie obrazków przedstawiających
przedmioty, ludzi i czynności, zapamiętywanie szczegółów w złożonych obrazkach i wzorach, odnoszenie części do całości 25
Program Lily & Gogo
26
Chłopiec lat 5Pod opieką Fundacji od 2 lat
• Diagnoza medyczna: Wcześniactwo, ROP III st.• Funkcjonowanie na poziomie normy intelektualnej• Reakcje wzrokowe: zapamiętywanie szczegółów w
złożonych obrazkach i wzorach, odnoszenie części do całości, rozróżnianie figury na tle w relacji blisko – daleko, rozróżnianie figur abstrakcyjnych i znaków
• Warunki oświetleniowe – dobre i naturalne warunki oświetleniowe
• Rodzaj bodźca – obiekty, reprezentacje obiektów• Cel: identyfikowanie i odtwarzanie figur abstrakcyjnych i
znaków, rozróżnianie, identyfikowanie i spostrzeganie układów na obrazkach, w figurach przestrzennych i znakach 27
Light Box, Program Frostig, zamiast ołówka – miękka kredka…
28
Często najważniejszy sprzęt terapeuty pracującego ze słabo widzącym dzieckiem
Jednak poziom oświetlenia dostosowany być musi do bodźca oraz potrzeb dziecka
Często ogromną poprawę w funkcjonowaniu wzrokowym dziecka obserwujemy już po
zastosowaniu wzmożonego kontrastu
Najczęściej konieczne okazuje się własnoręczne „ulepszanie” lub tworzenie
zabawek
Jednak okazjonalnie producenci przedmiotów użytkowych ułatwiają nam
zadanie
Podsumowując:
• Kolejność osiągania etapów rozwoju widzenia
• Wyposażenie i predyspozycje indywidualne podopiecznego
• Czynniki fizjologiczne
warunkują dobór metod i form pracy podczas rehabilitacji wzroku….
…oraz układają się w etapy stymulowania rozwoju widzenia:
• Poczucie widzenia – uwaga wzrokowa – spostrzeganie ruchu – fiksacja;
• Pojęcie i spostrzeganie obiektu;• Percepcja form trójwymiarowych;• Percepcja form dwuwymiarowych – reprezentacje
konkretnych przedmiotów;• Obrazki przedstawiające postaci i sceny;• Układanki trójwymiarowe i obrazkowe –
porządkowanie, dopełnianie wzrokowe, pamięć wzrokowa, scalanie wzrokowe;
• Znaki abstrakcyjne – litery, wyrazy, zdania, ich różnicowanie, kojarzenie, interpretowanie i czytanie 35
Dziękuję za uwagę
Bibliografia
Adamowicz-Hummel A.: Na czym polega ocena funkcjonalna? Maszynopis, Warszawa 1988
Barraga N., Morris J.: Program rozwijania umiejętności posługiwania się wzrokiem. Założenia do wszechstronnego programu. Materiały źródłowe na temat słabowidzących. WSPS-PZN, Warszawa 1989
Corn A.: Model funkcjonowania wzrokowego słabowidzących. „Materiały tyflologiczne 1991, nr 7. PZN, Warszawa
36