folklor I edebiyat - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D01234/2002_29/2002_29_STUMPAK.pdf · folklor I edebiyat . halkbilim• etnoloji • antropoloji • mOzikoloji • tarih •

folklor I edebiyat . halkbilim• etnoloji • antropoloji • mOzikoloji • tarih • edebiyat

Oc;: AYLIK KOLTOR DERGiSi

CiLT: VIII

ISSN 1300-7491

SAYI:X)[X 2002/1

· Sahibi Ulus/ararasr

Egitim Basm Yaym Turizm Tic. Ltd. $ti.

Gene/ Yaym Yonetmeni Metin Turan

Sorumlu Yazri§leri Miidiirii Dr. Faruk Gii~lii

Akad~mik Dam~ma ve Hakem Kurulu Prof. Dr. ilhan B~goz, Prof. Dr. Hasan Ozdemir, Prof. Dr. Taner Timur, Prof. Dr. Fuat Bozkurt, Prof. Dr. ilhan Tomanbay, Prof. Dr. Muhan Bali, Prof. Dr. Metin Karadag, Prof. Dr. Ha~im Karpuz, Prof. Dr. Ensar Asian,

Doc;.Dr. ismaU Ozturk, Doc;. Dr. Asker Kartan·, Doc;. Dr. Ali Osman OztUrk, Doc;. Dr. Er~an Artun, Doc;: Dr. Ata Atun, Yrd. Doc;. Dr. Muhsine Helimoglu Yavuz,

Yrd. Doc;. Dr. Mehmet Yardtmct, Dr. ~ukru Gnnbulut

Yonetim Yeri ve Yaza~ma Adresi Hatay Sokak 9/19, 06410 Klz~ay-Ankara

Tel:(312) 425 39 20 Fax: (312) 417 57 23

E-mail: [email protected]

Abone Ko~ullan Yurtic;i Y!lhk (Postalama ucreti dahil): 40.000.000.-TL

(Ogrenci ve ogretim uyelerine %50 indirirrllid!r.)

Avrupa ic;in Saytst: 25 OM Y!lhk Abone Bedeli: 100 OM

Amerika ic;in SayJSt: 25 $ Y!lhk Abone Bedeli: 100$

Abone bedelinin Metin Turan adma 104233 numarah pasta c;eki hesabma ya da Halk Bankast Me~rutiyet ~ubesi'ndeki 15528 numarah hesaba yabruarak, dekonfun adresimize

gonderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz y!l ic;indekl fiyat artt~lanndan etkllenmezler.)

Folklor/Edebiyat'ta yaytmlanan yaztlar Indiana Uniuersity-MLA Folklore Bibliyography ic;inde kaydedilmektedir_

Dizgi ve Ofset Hazrrlrk Uluslararast Ltd. ~ti.

Tel: (312) 425 39 20 Fax: (312) 417 57 23 Baskt&CUt: Ba~kent Matbaast, Ankara

=m==-mm===,;,,;.,,,_,,.,.,_,.,.,, folklor/edebiyat, cilt:vm, say1: 29 =m=.--"""'""""""..,""'"·'""'·'·-"""'"""""-'"'""--·""N-""'""""''

Ayfer l<arakaya-Stump·

Alevilik Hakktndaki 19. Yuzytl M.isyoner Kay1tlanna Ele~tirel Bir Bak1~ ve Ali

· Gako'nun Oykusu

5 on 10-15 ylldtr ya~anllagelen "Aieviligin ihyast"' surecinin temel unsurlanndan biri, 19. yuzytltn sonu ve 20. yuzytlm ilk yansmda Batt It ve Turk yazarlarca kona hakkmda kaleme almmt~ yaztlann deyim yerindeyse tozlu

aflardan indirilmesidir. Bunda ~a~tlacak bir ~ey yok aslmda, zira sozu gec;en •aztlarin uretildigi donem Alevil[gin modern zamanlardaki ilk "hattrlant~" done­nidir. Bununla bi_rl!kte son 10-15 ytldtr Alevilik konulu c;alt~malann, bu kUitUrun :endi ic;inden c;tkmt~ ve agtrltklt olarak sozlu nitelikteki kaynaklardan c;ok modern lonemin yaztlt kaynaklanna -dogrudan veya ba~ka c;alt~malar aractltgtyla- attfta 'ulunmast dikkate ~ayan bir husustur. Elbette bu metinlerin yakm donem Alevi arihinin aydmlattlmast konusundaki ktymetini kuc;umsemek mumkun degil, ncak gene de bahsi gec;en kaynaklann tUm boyutlanyla ele~tirel bir okumaya tabii utularak kullantmt hususunda gosterilen yaygtn zaafiyet bizce uzerinde u~unulmeye deger bir konu.> Alevilik gibi oldukc;a yaygtn bir inane; sistemi ve ulturun geleneksel kaynaklanntn sistemli bir ~ekilde derlenip kayda gec;irilmesi c;tkttr ki birc;ok ac;tdan bu modern yaztlt kaynaklann temininden c;ok daha c;etrefil ir i~tir.3 Bu zorluk mevcut durumu ktsmen ac;tklasa da kanaatimizce durumu ~ekil-

Dokcoro ogrencis1: H:uvard Onivcrsicesi Tarib/Orcadogu <;:Jh§mal:m, Cambridge, Massachusecrs I ABD. "AI~viligin ihyast" ~eklindeki kullanum, lngilizce "Alcvi revival~ ifadesioden esinleodim.lngili.zce olarak bu

rerimin kullanunt i~in bkz. Reha <;:amuroglu: "Aievi Revivalism in Tur!<ey" .Aievi Idenriry: Cultural, Religious and Social Perspectives. Istanbul (Swedish Research Insrirure) ~998: 79-84; Marrin van Bruiness~o: "Kurds, Turks and rhe Alevi Revival in Turkey" Middle Easr Report, Temmuz-Eylill1996: 7-9.

Elbette bu kaynaklarda bilgi yanh~larmm var oldugu gene! olarak bilinmekre ve konuyla ilgili ara~nnnaetlar tara&ndan zaman zamao bu durum a.;lk~ if:tde cdilmekredir. Bununla birlikte bizim burada soz.iinii ettigimiz. daha gene! anlamda ve daha sisremarik bir el~tirel okumadtr. .

Ashnda son ytllarda Aleviligin geleneksel kaynaklactmn derlenmesi giri~imlerinde, heoiiz son decece dagmtk ve yerecsiz de olsa belirgin bir am~ olm~rur. Bunlardan belli bir koy veya ocak baglammda yaptlan '>alt~malara omek olarak mesela bkz. Kaz.un Balaban: "B~koylu Hasan Efendi" [bkz.. ilerleyen boliimler]. Daha makro diizeyde bir ~~~maya omek olaraksa, Alevilikreki dedelik kururnunu konu edineo ve lsran­bul Oniversiresi'nde yakm zamaoda tamamlanma~ olan ~u doktora rez.ine baktlabilic: Ali Yaman: Dedelik Kurumu Ekseninde Degi1im Siirecinde Alevilik. Dokrora Tez.i, l. 0. lktisat Fakulresi, Uluslacarast lli~kiler Anabilim Dala, Istanbul 2001.

301

~mWM""'··""""'"mi<Olm"""""'· --=-~-- folklor/edebiyat

lendiren diger bir etken, ha l en c;ok yaygrn olarak yazrh olan'rn soziU olana -ikisi de pek fazla sorunsalla~trnlmadan- kayrtsrz ~artsrz elzem tutulmasr ve yazrlr olanrn yarattrgr saglamlrk ve gUvenilirlik sanrsrdrr.

Bu makale bir anlamda bu sanryr sorgulamak amacryla kaleme alrnmr~trr. Alevilik hakkrndaki misyoner kayrtlarrnr kullanarak• vurgulamaya c;alr~acagrmrz, yazrlr kaynaklan anlamlandrrrrken metinlere kendi baglamlan dahilinde ve .kurgu­layrcrlannrn kaygr ve srnrrlanmr~llklannr anlamaya c;alr~arak yakla~manrn onemi ve geregidir. Diger bir deyi~le bu c;alr~ma bir ele~tirel okuma denemesidir.

-:-v.><...;..

<;ah~mamrzrn temel malzemesi, 183o'larda Anadolu'da faaliyete ba~layan

American Board of (ommissioners for Foreign Missions'a (ABCFM) baglr prates­tan misyonerlerin c;alr~malarrnrn bir anlamda kaydrnr tutan American Missionary Herald (MH) adlr sUreli yayrndrr5 ic;erigi hemen bUtUnUyle alandaki misyonerlerin faaliyet raporlarrna dayanan derginin gorUnUrdeki asrl hedef kitlesi, bagr~larryla misyoner faaliyetlerini destekleyen Amerika'nrn dinibUtUn kesimleri ile halihazrrda faal veya gelecekte gorev Ustlenecek diger misyonerlerdi. Ancak bUyuk olasrlrkla dergi, bu hedef kitlenin otesinde de kendine okuyucu bulmaktaydr. Her ~eyden once Batrlr diplomatik c;evrelerin, ozellikle de Osmanlr imparatorlugu'na yonelik c;alr~an ingiliz ve Amerikalr diplomatlann dergiyi takip ettiklerini dU~Unmek yanlr~ olmaz, hele hele de bu Batrlr Ulkelerle Osmanlr hUkumeti arasrndaki ili~kil­erde misyonerlik faaliyetlerinin tuttugu onemli yeri goz onUne alrrsak6 Aynca o donemlerde Anadolu'da yol kateden seyyahlar ic;in de misyoner raporlan bilinmez

4 Klzllba~lar hakkmdaki misyoner raporlarma ilk dikkatimizi ~eken, bu raporlardan baz1 kistmlan ~evirip Tiirk~e olarak yaymlayan ara~nrmac1 Mehmer Bayrak'ur: Alevilik ve Kiicdec (/nceleme­Ara~tuma-Belge/ec). (Oz-Ge Yaymlan) 1997.

5 ABCFM'm Osmanh lmparatorlugu dahilindeki ~~malan aslmda 1820 y1lmda ba~lam1~Ur, ancak ilk on ytl bu ~al~malar ozellike Filisrin ve ~cvresiyle sm1rh kalrm~nr. Anadolu'daki faaliyederinin ba~lang•c• ise 1830 yumda Amerika Birl~ik Devlederi'ne kapiriiler haklarm ramnmast ve akabinde iilkede ilk Amerikan remsilciklerinin kurulrnas1yla e~zamanh olmu~rur. Bu konuda daha ayrmnh bilgi i~in bkz. Uygur Kocaba~oglu: Kendi Belgeleciyle Anadolu'daki Amecika: 19. Yiizy1lda Osmanfl lmpacatoclugu'ndaki Amecikan lv!isyoner OkullacJ. !sranbul 1989. Aynca ABCFM'm donemin Anadolu merkezli faaliyerlerine yonelik yaymlad1gt gene! rapodardan biri olarak bkz. Condensed Sketch of che Missions of che American Board in Asia ric Tuckey. Boston 1910.

6 Amerikan misyonerler i880'li yillara kadar Osmanh Hiikiirneri ile aralannda orraya ~tkan sorun­)anru, Orradogu'da ~ok dah~ uzun siiredir ve ~ok daha fazla say1da bulunan lngiliz cliplomarik remsilcikleri aracwgiyla haUerme yoluna girm~lerdir. Msyoner faaliyederinin Arnerika ve !ngilrere'nin Osmanh lmpararorlugu ile siirdiirdiikleri ili~kilerdeki yeri konusunda Kocaba~oglu, Kendi Belgeleciyle Anadolu'daki Amerika, ozellik.le de 20-23 arasmdaki sayfalara bakllabilir. Aynca MH'da da bu yakm illi~kiyi kamdayan haberlere rasdtyoruz. Mesela 1862 ytlmda Marafta bir Hlrisdyan koyiiyle bir Miisliiman koyii arasmda c;U<an siirt~meler sonucunda misy­onerlerin giivenligi rehlikeye dii~er. Bolgedeki misyonerleri "fanarik Musliimanlarm" saldmsrndan bir grup ·askeriyle Halep'ten ram vakrinde yeti~en lngiliz Konsiilii kurtanr. Bu olay­lar donemin lngiliz basllllnda da yeralmt~rtr: "The Missions-Items of Intelligence: Cenrral Turkey" MH Kastm (1862): 351. 1850 y1lmda Prorestanlann bagtmstz bir cemaat olarak Osmanh hiikiirned rarafmdan tanmmasmda da gene lngiliz diplomadann, ozellikle de Sir Srrarford Canning adlt birinin ba~at rol oynad!gllll goriiyoruz: bkz. Condensed Sketch, sf. 19.

302

Olkelere ac;llan ilk pencereler olmu~ olsa gerek. <;;ogu ya Bat1ll Olkelerin resmi gorevlisi kimligiyle ya da antik donem hakkmda ara~t1rma yapan arkeologlar olarak yola revan olan bu seyyahlar arasmda Anadolu'y!3 yayllm1~ misyoner merke­zlerini birincil baglant1 ve durak noktas1 olarak kullananlar da az degildi. 7 Belki bunlardan daha da ilginci, AbdOihamit doneminde, Amerikah Protestan misyoner­lerin faaliyetleri kar~1smda giderek artan tela$a ko~ut olarak Osmanll Devleti'nin . .

gorevlilerince de bu tOr yaymlann, ozellikle de MH'm takip edildigine dair verilerin elimizde mevcut olmas1d1r.• ·

Ashnda Osmanl1 topraklan ABCFM'nin gonOIIi.lleri bura larda gori.lnmeden c;ok ~aha once misyonerlik faaliyetlerine sahne olmaya ba$1arnl$tl. Mesela Fransa <okenli katolik misyonerler ta 17. yi.lzylldan beri Osmarih imparatorlugu sm1rlan c;erisinde faaliyet gostermekteydiler, ancak Amerikan misyonerlerinin yaratt1g1 ;ev.iyede bir tela~a hic;bir zaman yol ac;mam1$lard1. Amerikan misyonerlere kar~1 ~osteril en bu farkl1 tepkinin <;e$itli nedenleri vard1. Birincisi ABCFM'e bagh )rotestan misyonerler diger misyoner gruplanna oranla c;ok daha iyi finanse edil­ni$ti ve c;all~malannda c;ok daha 1srarc1 ve etkindiler. Aynca diger misyoner gru­>lanndan farkll olarak Anadolu en yogun faaliyet gosterdikleri alanlardan biriydi. ::ierc;i misyonerler ic;in aslolan hedef, cahil ve sadece sozde (nominal) H1ristiyanlar )la rak gordi.lkleri ~arkh (oriental) H1ristiyanlar, ozellikle de Gregoryan mezhe­>inden Ermenilerdi. Mi.lsli.lmanlann din degi$tirmesi $eriat kurallanna gore mkans1z oldugundan, misyonerlerin onlara yonelik etkinlik gostermesi yasakt1 ve 1er ne kadar 1856'daki lslahat Ferinan1 ile dfnsel ozgOriUkler arttmlm1~ ise de gele­:ek tepkilerden korkuldugu ic;in en azmdan ac;~ktan a<;1ga Mi.lsiUmanlann Hlris­·iyanllga gec;mesi te$vik edilemiyordu.9 Dahas1 Ermeni cemaati bile Protestan

7 Mesela Kurdistan Konsulu safauyla Anadolu'yu gezen ve bu gezi esnasmda derledigi norlaram bir cografya dergisinde basan j.G. Taylor, a~agada kcndilerinden uzun uzun siiz edecegimiz misyoner Mr. Dunmore ile bir Alevi a~iretinin reisi olan Ali Gako'dan yazalannda bahscrmcktedir. Taylor gezilcri esnasmda, MH'm okuyucalarmm "Me~hur Protesr:m Kurt" olarak yakmdan tamdaga Ali Gako'yu ziyare t etmeyi de ihmal crmemi~tir: bkz. ].G. Taylor H.M. Consul for Kurdisran: "journal of a Tour in Armenia, Kurdistao, and Upper Mesopotamia, wirh Notes of Researches in the Deyrsim Dagh in 1866" The journal of rhe Royal Geographical Sociery 38 (1868): 281-361. Gene Anadolu'nun c;~icli yerlerine seyahar ermi~ ve bu seyaharleriyle ilgili yazdaklannda Alevilerden de sakc;a bahseani~ olan arkeolog William M. Ramsay'nin misyonerlerle olan yakm remas101 Impressions of Turkey duiing 12 Years' Wandering. London 1897, agh kirabmda iizcl olarak Amerikan misyoner faa liyederine o.yardaga biilum'den an la yoruz. Aym yazarm Aleviler ve bcnzeri gruplar hakkmda misyoneclerin yazdaklanyla iinemli olc;ude or~en gozlemleci i'Jin ~u makalesine de bakabilir: "The Intermixture: of Races in Asia Minor: Some of its Causes and Effects" Proceedings of the British Ac.1demy 1915-1916 (Nendeln/Liechrensrein: 1976).

Bkz. Selim Deringil: The Wle/1-Prorecced Domains: Ideology and Legirimarion of Power in rhe Ocrom::an Empire, 1876-1909. Loodra 1998: 125.

' MH'an Subar 1880 rarihli sayasmd:1ki genet geli~me C:!p'orunda ~oyle deniyor: "[Hukumet] i'fin, kendi­lerinden igrenilen Haristiyanlarm bir mezhepten diger mezhebe gec;meleri hir; iinemli degildi r, anp her ne kadar din degi~tiren Musliimanlara oliim cezasa verilmesi kur:~la yabanca baskasayla ipral edilmi~se de prarikte halen Musliimanlac ic;in dinsel ozgurluk yok. Orra Anadolu'da ~u ana kadac ihrida ermi~ tek Musliimanlar olan iki ki~i sarf Haristiyan olduklan i'fin yall:1rdar surguodedirler ve Harisriyan kon­sullerin ~U ana kad:~rk.i c;abaJan ozgiirliiklc:rine kavu~malar101 saglayamama~tar." sf. 49. As Janda, Musliim:~olann din degi~rirmelerinin te~viki maksadayla kullandmasam engellemek ir;in Osmanla hukumeti 1856 lslahat Ferm:ma'm muayyen bir ~ekilde yorumlay1p, bu yorumlanm Banh diplom:nlara da kabul ettirmeye c;ah~ma~tar; bu konuda bkz. Deringi l, The We/1-Prorecred Domains, sf. 115-116.

303

misyonerleri hie:; de dostc:;a kar~llamam1~t1, hatta faaliyetlerinin ilk ylllannda Ermeniler tarafmdan saldmya ugrayan misyonerler bile olmu~tu.'o Bununla birlik­te 1srarla c:;al1~malann1 si.irdi.iren Amerikall misyonerler, bir yandan yava~ yava~_da

olsa Ermeniler arasmda kendi mezheplerine taraftar kazan1rken, ate yandan da etki alanlann1 geni~letmek ic:;in b~~anyla yeni yontemler geli~tiriyorlard1. Ac:;t1klar~ hastanelerle ve her seviyede modern egitim kurumlanyla -ki bunlar ilk zama_nlar kurduklan ve mf din egitimi veren r:nisyoner okullanndan farkl1yd1-hic:;bir fark gozetmeksizin tOm yerli halka hizmet goti.irmek, bu yontemlerin en ba~ta ge~eniydi. Bu hizmetler Osmanll tebaas1 tarafmdan o kadar bi.iyi.ik taleple kar~llanm1~t1 ki zamanla MUsiUman hall< dahi bu kurumlann mUdavimleri arasmda boy gostermeye ba~lam1~t1. Ostelik zamanla MOsli.imanlardan bile, birkac:; taneyi a~mayacak kadar dahi ~!sa taraftar kazanmay1 ba~arm1~lard1; hatta MH'den ogrendigimize gore bu· yeni taraftarlar aras1nda "Ahmed Tewfik Effendi" admda istanbul ulemasmdan biri de vard1."

Selim 6eringil yak1n zarnanda yaymlanan bir c:;all~mas1nda, Sultan Abdi.ilhamit'in Anadolu'yu bir ag gibi sarmakta alan misyoner grup ve kurumlanndan c:;ok ciddi rahats1zlll< duydugunu gostermi~tir" Herne kadar resmi devlet gorevlisi olmasalar da ve zaman zaman kendi hOkUmetleriyle bile ters dO~ebilseler de Amerika ve ingiltere'den gelebilecek diplomatik bask1 korkusuyla donemin yon.eticilerinin Protestan misyonerlerin faaliyetlerini kayda deger oranda · sm1rlamalan olas1 degildi. Bu durumda Osmanl1 Hi.iki.imeti misyonerlerin artan gUcUne kar~1 gene onlann, yani misyo~erlerin kendi silahlanyla mOcadele yolunu tutmu~tu. HUki.imet bir yandan misyoner okullanna kar~1 Batll1 anlamda modern

10 Ermenilerin, roplumsal yaptlarina ve geleneksel dinlerine kar§J rehdit olarak gordiikleri Protestan misyonerlere kaqt gosrerdikleri olwnsuz, hatta dii~manca tepkilerin MH'a yan.styan saytslz omek­leri mevcuttur. Mesela Ermeniler tarafmdan saldutya ugrayan ve i~lerinden biri.n.in de Mr. Dunmore oldugu iki misyonerin haberi i~in bkz. "Kharpoot.: Letter from Mr. Wheeler, June 2, 1858" MHEyliil1858: 280. Hatta Ermenilerin Tiirklerle el ele verip Protestanlara kar~t ~birligi yapngma dair haberler de MH sayfalarmda stk stk goriilmektedir; ornegin bkz. "Kharpoor: Letter from Mr. Dunmore, March 4, 1857" MH Temmuz 1857: 218; "Station Reporrs" MH Eyliil 1857: 290 ve 292. .

llllgili yaZida Ahmet Tevftk Efencli'nin !ncil'in Tiirk~e'ye ~evrilmesine yard.unc1 oldugu, ancak din degi~rircligi iddiastyla yargilarup oliim cezasma ~ptmlcLgt ve sonunda !ngiliz biiyiikel~isinin giri~imleriyle cezanm siirgiine ~evrilcligi soylerunektedir. Sonunda Ahmet Tevfik gizlice !ngiltere'ye ka~1p orada vaftiz edilmi~tir. "Notes from the Wide Field: Turkey" MH~ubar 1882: 76.

12 Bu konuda Deringil'in yukartda zikrettigimiz kitabmm ozellikle ~u iki boliimiine baktlmalJdtr: '"To Enjoin the Good and .to Forbid Evil': Conversion and Ideological Reinforce.ment" ve "'They Confuse and Excite Minds': The Missionary Problem". Her ne kadar sonu~ta misyonerler ba~anstz olro~sa da Deringil o donemde Osman.IJ Hiikiimeri'nin Miislilinan ahaliye yonelik misy­oner faaliyetlerinden biiyiik kayg• duydugunu belirtmekte ve bu durumu Anadolu'da ya~anan bir ­"clini kriz" [religious crisis) hali olarak tarumlamaktadtr, bkz. sf. 77. MH'da da sonu~ra ula~t.lmak istenen astl gayenin tiim !mpararorlugu Htrisriyan.IJga kazandmnak oldugu ifade edilmi~rir: "Tiirkiye'ye yonelik misyonerlik ~malarmm destek~ileri insan ve para saglarlarsa ve dualanru eksik etmezlerse ktsa siirede en gii~lii engeller bile ortadan kalkacak ve iilkenin ~u anda kencli i~inde urmnusuz olan halkt Hu-isriyan.IJk inancmda birl~eceklerdir ve Tiirk !mparatorlugu temi­zlenip !ncil'e kavu~tuktan sonra diinyanm Htrisriyan rnilletleri arasmda yerini alacaknr." Rev. Henry Marden: "Central Turkey" MH~ubat 1880: 50.

304

~*"om.-=----==···-=,_=,... folklor!edebiyat \'l:=..,~mm:om"""~""""""'=-===""""'· """"~""""'""'·==-~

egitim veren kendi okullann1 Olke sathma yaymaya c;al1~1rken'l diger yandan da imparatorluk sm1rlan ic;erisindeki islami unsuru peki~tirip gOc;lendirme c;abasma giri~mi~ti. Bu baglamda camisi olmayan koylere cami yap1m1 te~vik ediliyor ve gerekli gorOien yerlere Hanefi misyonerler'• yol lan1yordu. Osmanl1 HOkOmeti'nin bu tOr faaliyetlerine hedef olan yerler arasmda, halk1 Ehli SOnnet olmamakla bir­likte resmi kay1tlarda herhangi bir fark belirtilmeksizin MOsiOman kaydedilen bol­gelerin yan1 s1ra, halk1 SOnni mezhepten olup da ornegin o vakte kadar camisi olmayan koyler de vard1.'s

Res111en farkl1 dini kimliklerinin tanmmamasma ragmen bir sOredir c;ogunluk­la ke.ndi haller ine b1raklim1~ olan bu SOnni cemaat dt~l gruplann Osmanh HOkOmeti'nce yeniden ciddi olarak gOndeme almmalannm ve zaman zaman ikna yontemiyle zaman zaman da kaba kuvvet kullanliarak SOnn i islama c;evrilmeleri gayretlerinin birbirleriyle ic; ic;e gec;mi~ hem ideolojik hem de pragmatik nedenleri vard1.'6

• Bu nedenler arasmda, merkezile~me egilimlerinin bir parc;as1 olarak vergi toplamada devletin etkinligini artt1rma c;abas1 ve askerlik hizmetinden kac;ma lann onlenmesi gayesi i lk akla gelenlerdir. Her iki ac;tdan da goc;ebe ya~am tarzm1 ben­imsemi~ gruplar ile resmi din anlay1~1nm d1~mda kalan kesimler yOksek risk gru­planm te~kil etmekteydiler. l<onumuz ac;1smdan daha da onemlisi, SOnni cemaate dahil olmayanlann bOyOk bir olasll1kla misyonerlik faaliyetleri itibariyle de yOksek risk gruplan olarak gorOimO~ olmalanyd1. Diger bir deyi~le, bu gruplar birc;ok­lanna gore imparatorlugun bel kemigini olu~turan Milleti islamiye'nin misyoner­lik faaliyetleri kar~1s1ndaki yumu~ak karmyd1. ·En azmdan ABCFM misyonerleri tarafmdan, her ne kadar sonuc;ta hic;bir somut ba~an elde edilememi~se de o donemde bu gruplann H1ristiyan gruplardan sonra potansiyel olarak "ihtidaya'"' en ac;1k kesimler olarak telakki edildiklerine ~Ophe yak. i~te bu yuzdendir ki MH'da yer alan yazllann Osmanh topraklanndaki faaliyetleri hakkmdaki raporlarda yerli H1ristiyanlardan son~a en c;ok bahsi gec;en gruplar arasmda Yezidi ler, DOrziler, Nusayriler ve I<IZIIba~lar da vard1. Biz yaz1m1z1n geri kalan k1smmda misyonerlerin benzeri diger gruplara nispeten daha· gee; "ke~fettikleri" 1<1zliba~lar'' hakkmdaki

13 Harput'da nerede bir Protestan okulu kurulsa derhal ayru yerde Ermeniler de bir okuJ a~armt~ ki c;ocukJannm Protestan okullanna ragbet ermesinin oniinii alabilsinler: "Eastern Turkey Mission: Kharpoot" MH Agustos 1868: 246

14 Hanefi misyonerler ~eklindeki kullarum Deringil 'den ahnmadtr: "Well-Protected Domains" mesela bkz. sf. 113

15 Bkz. age., ozellikJe sf. 91 16 Bu gene! politikanm iyi bir ornegi Yezidilere yonelik Siinnil~rirme ~abalandu; bu konuda bkz.

· Deringil: "Well-Protected Domains" sf. 69-75. Aym boliimiin diger snyfalannda Deringil diger Siinni cemnat dt§t gruplara dn deginmektedir.

17 Herne kadar "ihrida" gene I olarak ba~ka bir dindcn lslama gec;mek anlamrnda kuJiarulsa da ben yaztmda bu kelimeyi daha geni~ bir anlamda ve lngilizce "conversion" kelimesinin kar~tltgt olarak kullandtm, dolayiSiyla Htristiyan misyonerlerin perspektifinden yazdtgLm ifadelerde "ihri­da" kclirnesi Htristiyanhga gec;me anhmmdn anb~tlmaltdtr.

18 Bu donemde heniiz AJevi adt kullnmmda degildir, bu yiizden ben de yararlandigun kay­naklnra sadik kaltp makalenin geri kalan kismrnda KJZuba~ admt kull:macagun.

305

~====""·"""'==·=~=""•"""'""''" jolklor/edebiyat •-=mw"'==·"'"

kayrtlarrnm ele~tirel bir okumasrnr sunup, ardrndan· "Protestant l<urd" Ali Gako'nun'9 misyonerlerle olan macerasma goz atacagrz.

MH okuyucularr "Kuzulbashlar"ile ilk olarak 1855 yrlrnrn $ubat ayrnda tan 1 ~t1. 0 esnada ABCFM'm Arapkir ~ubesinde gorevli misyoner Mr. Dunmore merkeze yolladrgr Ekim 1854 tarihli mektubunun "Sozde MOsiOmanlar" ba~llkh krsmrnda l<tzrlba~lan okuyuculara ~6yle tanrtm1~t1:

Bu bolgede dagm1k olarak ya;ayan sozde Musliiman bir mezhep var l<i daha once hal<lannda hit;bir ;ey duymadlglniZI zannediyorum. Ad/an l<elime anlamwla 'l<lrmiZI ba;' demel< alan J<uzulbash. Ama onlara neden bu adm verildigini henuz tespit edemedim . ... Gen;ekten de o!aganusW insanlar ve ilgirnizi hakediyor!ar. Her ne kadar Miisliiman/ar on/an l<endilerinden ·saysalar da on!ar Muhammet'in takip~isi degi/ler. Onlar Tann'nm oglu isa'ya inamyorlar, en azmdan bilebildil<leri l<adanyla ... Hi~bir zaman ya da hemen hemen hi~bir zaman Musliimanlar gibi namaz l<tlmtyorlar, oru~ da tutmuyorlar. Kendilerine ozgu insanlar ve incil'in mesajma a~1klar ... Bazt tuhaf inam;lan ve putataparltk!a alal<ali uygulamalan var. Meseta l<u~uk siyah bir odun par~ast bu/i:Juklannda bir evliyamn ya da atm.m l<almt/Sidtr diye ona tapmmaya ba;/tyorlar. Tarihleri ve inan~lan hakkmda daha c;ol< bi/gi toplamayt umuyoruz. Turkler on/an da J<urtler gibi be; para etmez sapk,nlar (heretics) olarak goruyC?r ve hi~ umursamworlar ve santnm hepsi a~tkc;a ger~egi [Hlristiyanflgl] kucak/asalar bile o taraftan [Turklerden] Ciddi bir gu~/Ukle kar;tla;tlmaz.'"o. ·

Ba~kalarrnrn ayak basmaya bile korktugu yerlere gitmekten <;ekinmemesiyle OniO Mr. Dunmore, gelecek yakla~rk on ytl suresince misyonerlerin l<rzllba~lara yonelik benimseyecekleri umut dolu vizyonunun temelini bu mektupla atm1~

bulunuyordu: l<tzllba~lar MOsiOman <;ogunluga bagllhk duymayan nevi ~ahrslarrna mOnhasrr bir gruptur. Her rye kadar bazr batll inan<;larr olsa da isa'y1 kabul ederler ve H1ristiyanhga a<;1kt1rlar. Hem de ihtida etmeleri durumunda MOsiOmanlar bOyOk olasrlrkla seslerini bile <;rkarmayacaklardrr. l<endini gorevine adamr~ bir misyon.er a<;1srndan o anda bundan daha iyi bir haber olamaid1 her­halde, zira o vakte kadar hemen hemen tamamen Ermeniler ile srn1rl t faa liyetleri i<;in 1<1zflba~lar yeni bir verimli alan te~kil edebilirdi. Mr. Dunmore'un bu heyecanr k1sa surede diger meslekda~lann1 da saracak, Anadolu'da yeni yeni, umut vadeden 1<1zflba~ cemaatleri tespit edilecektir.

SOrekli yeni l<fzJiba~ cemaatler ve gene l<fZIIba~lar gibi MOsiOmanlar tarafrndan sapkm o"larak kabul edilip hor gorOidOgO gozlemlenen I<Ort gruplar ke~fetmeye devam eden misyonerler, bu iki grup ara5rndaki baglant1y1 hemer

19 Bakogun birka~ Kiirr~e sozliikte "Gako" veya benzeri bir kelimeye rastlamadun. Ancak sozlii bazt kaynaklardan o~rendigim kadanyla, Kiirt~e konu~an Aleviler arasmda "Gako" kelimesi -yoresel baz1 telafuz farkhl.tklanyla beraber- dar anlamda "Baba ", daha gene! anlamda ise saygt ifade eden bir iinvan olarak kullarulmaktadtr.

20 "Arabkir: Lerter from Mr. Dunmore, October 24, 1854" MH ~ubar 1855: 55-56.

306 ________ ...... ,... ---

-= • ~-•==raws. jolklor/edebiyat

<;ozemeyecektir. 0 an henUz farkrnda degildi, ama Mr. Dunmore'un kendisi, yukarrda alrntrladrgrmrz mektubunda bahsettigi J<rzrlba~larla kar~lla~madan aylar once bu ki~ilerin dinda~larryla tanr~mr~, hatta onlarla yakrn ili~ki kurmu~tu. Mektubunda TUrklerin J<rzrlba~lar ile bir tuttuklannr soyledigi sapkrn J<Urtler i~te bu aslrnda ilk ili~kiye ge<;ilen J<rzrlba~lardr. Mr. Dunmore'un sonraki mektuplarrndan birinden ogrendigimiz uzere, bu J<Urt<;e konu~an grup onemli Alevi ocaklarrndan Agui<;en'e baglr bir J<rzrlba~ a~iretiydi." Gene yukarrda bahsi gec;en mektubunun ba~ka bir yerinde "Protestan bir J<lirt reisi" diye bahsettigi Ali Gako da bu ilk temasa gec;ilen Krzrlba~lann ba~rydr. Henuz daha TUrkc;e konu~an J<rzrlba~lar ile l<urtc;e konu~anlan arasrndaki baglantrnrn ke~fedilemedigi bir donemde, J<rzrlba~lann etnik kokenine dair ilk tezi Arapkir'den yazan Mr. Richardson adlr misyoner Temmuz 1856 tarihli mektubunda ortaya atmr~tr:

"~tzlfba~lann Kurt olmadtgt kesindir, <;Dnku I<Drt<;e konu~muyorlar ve I<Drtler onlardan nefret ediyor. l<endilerine ozgu bir lisanlan eskiden var o/mu~ olsa bile ~imdi tamamen unutulmu~ olmalt, <;DnkO ~u anda sadece TOrk<;e koriu~uyorlar. Osmanltlardan [da] tamamiyle fark/1 bir ha/k o/duklan bu iki 1rkm birbirlerine kar~t duyduklan buyuk nefretten belli.",. Mr. Dunmore, Mr. Richardson'r n J< r zrlba~larrn

etnik kokeni_ konusundaki fikrine katrlmayacaktrr, zira onun tanrdrgr J<urtler ile J<rzrlba~lar arasrnda dil dr~rnda hic;bir fark yoktur, dolayrsryla o, J<urtlerle

. J<rzrlba~lann aynr kokenden geldiginden ·emindir. Mr. Richardson'r ve onun gibi du~unenleri yanrltanrn ne oldugu hakkrndaysa ~oyle bir ac;rklama getirir: "Harput'un ovalannda ve Arapkir i/e Sivas bolgelerinde l<tztlbajlann I<Drt<;e degil de TOrk<;e konu~uyor olmalan aslmda o kadar da tuhaf degil. On far uzun zaman once go<;ebe hayatt bJraktp koylere yer/e~en ve tanmla ugra~maya ba~layan, bi:5ylece de TUrk/erie surek/i ~ekilde temas halinde o/up dag J<urt/eriyle hemen hemen Wm ili~kilerini kesmi~ ve bu yiizden de zamanla t<Drt<;eyi unutmu~ Kurtlerin soyundan·geliyor/ar.">l Herne kadar bu etnik ki:iken. tartr~masr ac;rk bir sonuca ula~mayacaksa da Ali Gako ve a~ireti MH'da bundan sonra sadece Ki.irt degil, J<rztlba~ J<urt olarak tanrmlanacaktrr; yani TOrkc;e konu$an J<rzrlba~lar ile J<urtc;e konu~anlarr arasrndaki baglantrnrn farkrna varrlmr~t r r artrk.

J<rzllba~lann etnik ki:ikeni hakkrnda kar~rt tezler one sl.iren Mr. Dunmore ve Mr. Ric~ardson'ln bolgenin ozellikle de islam donemi tarihiyle ilgili bilgilerinin fazla olmadtgr ac;rktrr. Mliste~rik l erin kaleme aldrklarr en temel literatUrU dahi pek yakrndan takip etmedikleri, mesela J<rzrlba~lar ve kokenleri hakkrnda yazdrklarr hic;bir yazrda bu gruplarla Safeviler arasrndaki tarihsel baglantrdan haberdar olduk­larrna dair bir ipucu vermemelerinden bel li oluyor. Aynca her bir misyonerin

21 Mr. Dunmore Agui~en'in bir K.tztlba~ ocagt oldugunu bilmemektedir. Ancak mekrubunda Ali Gako'nun akrabalanrun orurdugu "Aghouchan" adh bir koye girtigini yazmasmdan, koyiin admm kelime anlamt olarak "zehir i~en" anlamma geldigini ve ~evredcki a§iretlcrin dini lider­lerinin bu koyde ya§adt~ soylemesinden sozkonusu koyiin bu ocagm merkezlerinden biri oldugu sonucunu ~tkarabiliyorl¥. "Kharpoot: Letter from Mr. Dunmore, March 4, 1857" MH Temmuz 1857: 219.

22 "Arabkir: Letter from Mr. Richardson, july 14, 1856" MHEkim 1856: 298. 23 "Kharpoot: Letter from Mr. Dunmore, March 4, 1857" MHTemmuz 1857: 220

L 307 --- --- ---- ---

""·==~~"="'"""="""·.,;.\.,._. """""""""""""'="""""·=~ folklor!edebiyat ==""'--=""""'~==-,,_,..,_.,.~=""·~·"'

gozlem yapt1g1 alan dogal olarak olduk<;a sm1rliyd1 ve kendine ozgi.i yerel dinamik­lere sahipti, ancak bi.iti.in bunlar misyonerlerin konu hakkmda kesin dille bi.iyi.ik genellemelerde bulunmalanm engellemiyordu. MH'm sayfalannda yer alan Krzilba$1ann etriik kokenine dair k1sa tartl$ma h1zla yerini misyonerler ac;1s1ndan c;ok daha onemli alan 1<1zilba~lann dini kokenleri sorusuyla yer degi~tirecek, ancak son derece sm1rh bilgi ve gozleme dayali olarak bu gruplar hakkmd~ bi.iyi.ik speki.ilasyonlarda bulunma egilimi artarak devam edecektir. $imdi I<ISaca bu konudaki tezlere bir goz atahm.

Mr. Dunmore'un ·l<lzilba$1arla ile ilgili ilk mektubunda bu ki~ilerin inanc;lann~ dair i.ic; gozlem yer aliyordu; ancak sozde Mi.isli.iman olduklan, bi lebi ldikleri kadanyla isa'ya inan1p incil'i benimsemeye ac;ll( olduklan ve bir tak1m tuhaf batrl inan<;lan oldugu. I<•zilba~lann neden yaln1zca sozde Mi.isli.iman olduklan ve din­lerindeki "batil inanc;lann" yogunlugu bir sure sonra Mr. Dunmore taraf1ndan c;ok daha "teknik" bir ~ekilde ac;•klanacakt1r. 1<1zilba~lar ancak sozde Mi.isli.imanlard1, c;i.inki.i "onlar l<tft<; zoruyla Musliiman yaplfmt~ Htristiyan bir 1rkrn neslindendir." I<uranlkerim'e ve Muhammed'e degil incil'e ve isa'ya inan•yorlard1, ama Mi.isli.imanlardan korktuklan ic;in isa'y1 Ali ad1yla amyorlardL'l Mr. Dunmore'un bu iddias1n1 teyid eden Mr. Nutting, Adryaman'qa dinledigi l<lzilba~ deyi~lerinde isa'dan "AIIah'm Arslam" olarak soz edild igini bile tespit etmi~ti."' Aslinda Urfa'da gorevli alan Mr. Nutting, k1smen de Ad1yaman'da mevcut bu 15, ooo kadar isa dos­tuna yakm olmak ic;in bir si.ireligine c;ali~malann1 o bolgeye kayd1rmaya karar vermi~ti.

Alevilerin batil inanc;lan konusuna gelince, Yozgat ~ubesinde gorevli Mr. Ball bi.iti.in bu inanc;lann kokenini <;ok daha bilimsel gori.inen bir kavram ile, paganizm_ kavram1yla ac;il<lamayl yerinde bulmu~tur: "Klzilba~lar tam anla,mtyla Mus!Dman olarak kabul edilemezler. On/ann dini daha ziyade Htristiyanftk, Mus!Dmanfll< ve paganizmin bir kan~tmt gibi gorunuyor:·•s Bu paganizm l~avram1, ne Mr. Ball ve ondan sonra bu kavram1 kullananlar tarafmdan tam anlamryla tarihselle~tirilmi~ ne de nasil anla~ilmas1 gerektigi aynntil1 bir ~ekilde a<;1klanm1~t1r. Bununla bir­likte bu muglak kullan1m1yla paganizm artil< 1<1zilba~ dininin tarifinde olmazsa olmaz bir nitelik kazanm1~t1r.

Aslinda Mr . . Ball'un kendisi aym mektubunda, misyonerlerin I<•zilba~l•k hakkmda bu tip bi.iyi.ik tezlerle ortaya <;1kmalannm ne derece sorunlu giri$imler: oldugunun ipuc;lann1 vermi~tir: "[Klztlba~lann] dini inan<;lan hakkrnda kesin bi/gi edinmel< <;ok zor, qunku Mus!Dmanlann ger<;ek kimliklerini o§renmelerinden awt derecede korkuyorlar."•6 Ger<;ekten de o donemde I<•zilba~larm inanc;lan konusundaki me~hur ketumluluklan MH sayfalannda s1k s1k .dile getirilen bir durumdur. Ancak misyonerlerin I<1zilba~hk hakkrnda yeterli bilgi edinmelerini

23 age., sf. 220. 24 "Mission to Central Turkey: Oorfa: Letter from Mr. Nutting, July 30, 1860" J'vJH Kasim 1860:

345. 25 "Lerrer from Mr. BaU, August 8, 1857" lvJH Arahk 1857: 395. 26 age., sf. 395.

308

engelleyen tek ~ey bu degildi. Her ~eyden once misyorierlerin bi.iyuk lmm1 ve gorebildigimiz kadanyla I<IZIIba~lar hakk1nda yazanlann · tumu yerli halkla dogrudan ileti~ime gec;ebilmelerini saglayacak dilsel yetkinlikten yaksundular ve c;ogunlukla tercuman kullanmak zorundaydilar. S1k s1k da edindikleri bilgiler dogrudan dogruya gozleme degil, bu tip, c;esitli vesilelerle ili~ki halinde bulun­duklan ve kendileri l<1z11ba~ olmayan ~ah1slardan duyduklanna dayan1yardu. Tabii butun bunlar misyonerlerin yapmaya c;al1~t1klan i~in dogasmdan kaynaklanan sarunlard1. Ancak gene de Uzerinde du~Unmeye deger olan, bilgi teminindeki buti.in bu s1nlrlanm1~111<1anna ragmen baz1 misyonerlerin 1<1z 1 1ba~lar ve· 1<1zilba~l1gm kokeni hakkmda ciddi spekulasyonlarda bulunmaktan geri dur­maml~ olmaland1r, zira her ne kadar sahiplerinin ac;1kc;a bir bilimsellik iddialan yak idiyse de misyonerlerin bu spekulasyonlannm zamanla ya dogrudan, daha Slkllkla da seyyahlar vas1tas1yla· akademik c;evrelerin de kanuyla ilgili soru ve _ yakla~1mlann1 onemli oranda ~ekillendirmi~ aldugu kamsmday1m.>.6

Peki bu tezlerin genel misyonerlik soylemi ic;erisindeki i~levi neydi? Bu soruyu yamtlamada misyonerlerin asll hedef kitleleri alan Ermenilerin dini inanc;lanna yonelttikleri ele~tiriler ile 1<1zllba~llk hakkmda yaptll<lan gozlemler arasmdaki paralelliklere k1sa bir goz atmak aydmlatiCI olabi lir. Misyonerle.re gore Ermenilerin de sozde ait olduklan din ile alan ili~kileri sadece yuzeyseldir ve c;ogun lukla dogudan 9elen etkiler sonucu dinleri bat1 l inanc;larla orulmu~tur. Ermenilerin misyonerlerce s1k s1k ele~tiri ve alayla kar~llanan evliyalara baglil1k ve kabir ziyaretleri ti.irunden bu batll inanc;lan I<IZIIba~lannkiyle onemli oranda ortu~mek­teydi. Aynca bu iki grubun da dini liderleri surekli alarak cahillikle ve kendi halk­lanna kar~1 istismarCI olmakla suc;lanmaktayd1. Herne kadar MH'da l<1z1lba~lar ile Ermeniler aras1nda bu tOr ac;1k ve birebir bir kar~lla~t1rma yapllmam1~sa da her iki grup hakkmda yapllan gozlemlerin destekledigi sonuc; herhalde a~ag1 yu~<an

ayn1yd1: Bu iki gn,Jbun da· dini inanc;lan pek fazla "ag1rllg1 olan" cinsten degi ldi, dolay1s1yla Protestan llga dondurulmeleri pek de zar almasa gerekti. Mr. Herricl<'in 1<as1m 186s'de kaleme ald1g1 sozlerinde, bu du~unce I<Jzllba~ l ara yonelik olarak ~oyle ifade ediliyardu: "[KIZIIba;lar hal<l<tnda] arttf< bazt noi<talar a~tl<!tga kavu;mu;tur. (. . .) dini inan~!an ve ge!ene!derinin on/art stktca bag!ayacak i<adar

26 Yukanda, o donemde Anadolu'yu gezen ve ~ogunlugu bilim adanu veya diplomat slf:l(h seyyahlarm misyonerlerin K•z•lba~lara yonelik fikirlerinden, ya dogrudan remas ya da misyoner­lerin yaymlan aractiJg• ile habc:rdar oldugunu beliruni~tik. Misyonerlerin bu rip konulard:tki fikirlerini yaymalarmda ba~ka mekanizmalar da onemli rol oynuyordu. Bunlardan en onemlisi, miyonerlerin dogrudan akademik ve yan popiiler nitelikteki dergiler i~in haz1rlamt~ oldukl:m makalelerdi. Bu tip dcrgilerde Aleviler hakkmda yaptikl:tn yaymlarla dikkat ~eken iki misyoner G.E. White ve Steven van Rensselaer Trowbridge'dir. Ornek olarak bu ki~ilerin ~u yaymlanna baktlabilir: Reveran G.E. White: "Survivals of Primitive Religion Among Peoples of Asia Minor" journal of the Transactions of the Victoria Jnsrirure 39 (1907): 146-166; "The Shia Turks" journal of the Transactions of rhe Viccoria lnsciruce 40 (1908): 225-239; "The Alevi Turks of Asia Minor" Contemporary Review 104 (1913): 690-698; "Some Non-Conforming Turks" Moslem World 8 (1918) 3: 242-248; Sreven van Rensselaer Trowbridge: "The Alevis, or Deifiers of Ali" Harvard Theological Review 2 (1909) 3; "The Alevis" The Moslem World 11 (1921): 253-266.

309

ag!rllgl ve ciissesi yol<tur, Muhammed'e ve J<uraml<erim'e olan inanc;lan da sadece sozde l<almal<tad!r: i~te bu yiizden, yal<la;ll< 12 y!l once Protestan Ermeni l<arde;lerimiz onlara incil'i gotiirdiigiinde onu kabul etmi;lerdir, her ne l<adar bunu samimiyetle mi yol<sa <;1l<ar umuduyla m1 yapt1klanm bilmesel< de."" 6yte gori.inuyor ki Mr. Heri-icl<'e gore l<lzllba~lann dini -herhalde aynen Ermenilerinki gibi- Protestanilk ile ayn1 klasmanda degildi. i~te bu "hafifliklerinden" dolay1d1r ki Protestan H1ristiyanlar ic:;in Ermeniler ve 1<1zllba~lar en verimli c:;all~ma alanlan olmaya adayd1. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus da bu "hafifligin" aslmda bir "kan~1m" olma haliyle bir arada bulunmas1, hatta biraz ironikc:;e de olsa bir­incinin otekinin bir anlamda nedeni olmas1d1r. •a Bu baglamda hafiflik, saf ve otan­tik olandan farkll olarak ozde birbiriyle hic:;bir uyumu olmayan, adeta tesadufe11 bir araya gelmi~ ogelerin kan~1mmdan olu~mamn veya saf ve otantik bi:- gelenegin d1~ardan gelen yabanc1 etkilerle safl1g1n1 yitirmesinin bir turevidir. Si.irekli incil'e yapt1klan vurgu ile bu saflll< ve otantiklik iddialanm kamtlay1p peki~tiren misyon­erler, "ag1rllga" haiz geleneklerinin en dogru temsilcileri olarak kendilerini de bu soylemsel yontemle "hafif" dinlerin cahil ve sahtekar liderlerinden ayn~tmyor­lardl.

Peki misyonerlerin I<1Z1Iba~lara yonelik ilgisini bu kadar uzun sure canh tutan neydi? Misyonerlerin mektuplanna bakll1rsa bu ilgiyi bu kadar uzun sure canh tutan, ilginin kar~ll1kl1 olmas1yd1. Dunmore'un l<1zllba~lara yonelik ilk umut dolu te~hisinden sonra Anadolu'nun farkll bolgelerinde gorevli birc:;s>k ·misyoner merkeze yollad1klan raporlarda 1<1zllba~lara ozel yer aymp, bu ilginc:; insanlar tarafmdan ne kadar dostane kar~lland1klanna ve bu gruplann Protestanl1ga ne kadar meyilli olduklanna dair haberler gec:;iyorlard1. Her ~eyden once 1<1zllba~lar, misyonerlerin yapt1klan i~i "aptall1k" (foolishness) olarak gormeyip, kendilerini ilgi ve sayg1yla dinliyorlardl.'9 l<oylerini ziyaret eden misyonerlere bir c:;ogu izzet ikramda bulunmayl da ihmal etmiyordU.10 Bunun da otesinde kendi dinlerinden art1k koptuklanm ve Protestan olmaya haz1r olduklann1 ac:;1kc:;a soyleyenler bile

27 "Westen Turkey Mission: Letter from Mr. Herrick, November 16, 1865" MHMart 1866:69 28 Yani Mr. Herrick'e gore bu "hafiflik" ~tlba~ dininin oziinde olan bir ~eydir, dolaytstyla

Kmlba~lar dogal olarak dinlerine stk.tca bagh olrnamahyduar. Oysa MH'da bu varsay1mm aksine ~aret eden gozlemler de yeralmaktaydt. Mesela 1857 yLlmda Yozgat'ran yazan Mr. Ball bu konu­da ~unlan soyliiyordu: "Onlar [K!ZLiba~lar] iilkedeki diger mezheplerden, her birinin dinlerinin inane; ve ririielleriyle tamamiyle yogrulmu~ olmalan iribariyle belirgin bir fark arzennektedirler." "Letter from Mr. Ball, August 8, 1857" MH Arahk 1857: 395.

29 Slk slk misyonerlerin yapnklan i§in yerli halk tarafmdan "aptalltk" olarak telakki edildigini Mr. Pollard adh bir misyonerin mekrubundaki ifadeden anhyoruz: "Arabkir: Lener from Mr. Pollard, August 20, 1858" MH, Arahk 1858: 375.

30 Misyonerlerin nispeten ayrmnh bir ~ekilde anlatnklan KJZLlba~ gruplarma yonelik birkac; ziyaret­ren bu izlen.imi ediniyoruz. Bununla birlikte misyonerlerin neleri anlatlp neleri anlaonadudau konusunda sec;ici davrandtklarmt rahmin edebiliriz, yani biiyiik olastltkla onlan pek de h~c;a kar~Liamayan Ktztlba~ gruplan da vardt. Ornegin MH'a sayfalarma yanstyan bir olayda, kendi­sinc I.ncil'iil bir niishast verilmek istenen ve biiyiik olasthkla Ktztlba~ dedesi olan bir ki~i misyon­erlerin bu davraru§ma sin.irlenir, onlan dovmekle rehdir edip soyle de.r: "Her millerin kendi ibade­ti oldugunu bilmez misiniz? Gidin kendi milletinize vazedin ve bizi rahat btrakm . " "Arabkir: Letter from Mr. Richardson, July 14, 1856" MHEkirn 1856: 297.

310

• !

I

vard1. Mesela Ad1yaman'da bir grup 1<1zilba~1 ziyarete giden Mr. Nutting, bu insan­lann i<;inde bulunduklan ruh halini ~oyle yorumluyordu: "Bu civarlarda kendi din­/erinden tatmin olmayan ve incil'i arzulayan KIZJ!ba~lar oldugunu biliyordum. Artlk bu bolgedeki koylerde mevcut ibadetlerinden tatmin qlmama halinin son derece yaygm o/dugunu rahat!Jk/a bildirebilirim.''l' Mr. Nutting1n soyledigine gore onun Ad1yaman'a gelecegini duyan birc;;ok 1<1zllba~, kendilerini ziyaret edip onlara incil'i ogretmesi i<;in haber yollam1~t1. Bunlar arasmda ozellikle koylerini ziyaret etmesini rica eden bir grubun bu arzusunu yerine getirir Mr. Nutting. Bu koyde c;;admna misafir oldugu a~iret lideri "Ali Molah"1' ona, yakm zamanda ikiyiiz ki$i ile birlikte dedelerinden, var oldugunu iddia ettigi kitaplann1 gormeyi talep ettik­lerini ve art1k bu kitapta yazan m d1~1nda hic;bir ~ey uygulamak istemedilerini bildirdiklerini soyler. Dede tek niishanm mi.ir~idinde oldugunu soyleyip kitab1 c;;1karamaymca, Ali Mola ve yanda~lan herkesin oni.inde onu reddetmi~, art1k hic;bir konuda dedelerine dam~mama karan alm1~lard1r. Aynca kendi kendilerine o tarihten itibaren ic;;ki ic;meyeceklerine, h1rs1zhk yapmayacaklanna, adam oldi.irmeyeceklerine ve ibadetlerini art1k gizlice degil ac;;1ktan ac;1ga ve hangi inan<;­tan olursa olsun hi<; bir insan1 d1~lamadan yapacaklanna dair de soz verirler.u

Misyonerlerin onlann koylerini ziyaretlerine mukabil kimi l<lzllba$1ar da misy­onerlerin $ehirlerdeki merkezlerini ziyaret ediyorlard1. Baz1lan pazar ayinlerine kat1hyor, hatta koylerine ya da a$iretlerine incil'i ogretecek hoca talep ediyorlard1. Daha da onemlisi bunlar arasmda ac;;1kc;a Protestanhgm1 ilan edenler bile vard1. Sivas'tan "KIZIIba~lar-YardJm Laz1m" ba~llg1yla yazan Mr. Parsons, c;evreden gordi.ikleri bi.iti.in zuli.im ve bask1ya ragmen Protestanhklannda 1srar eden boyle bir

·gruptan Ocak 1857 tarihli mektubunda ~oyle bahsediyordu: "Gec;en El<im aymda, bu l<i~ilerden be~i pazar ayinimize l<atJ!dJ ve ertesi gunu beni c;agJrdJ. Protestan oldul<lanm ve esl<i putlara tapma gelenel<lerini bJral<1p yeni bir dine gec;tikleri ic;in zuli.im gormel<te o/dul<lanm (persecution) soyledi/er. I<oylerinin yoneticisi l<onu­rrwdaki bir Turk bunian hapsetmi~ ve putatapar Kurt akrabalanmn ki~/artmaswta bunlara zulmedFyormu~." Mektubun devam1nda Mr. Parsons, bu gruptan olup aylar once satm ald1g1 bir Ti.irkc;e incil'i koyi.ine gotiirdi.igi.inden beri c;e~itli

baskllara maruz kalan bir gencin ba$mdan ge<;enleri anlat1r. Bu inan<;ll gene; c;;ocugun elinden once incil'i allmr, sonra bu gene; <;ocuk haj:>se at1llr ve ondan sonra da zorla· dagdaki isyankar l<i.irtlere kar$1 sava$Sin diye askere yollamr. Bu da yet­mezmi$ gibi en sonunda zincire vurulup istanbul'a si.irgi.in edilir. Bi.iti.in bunlara "hie;

31 "Mission ro Central Turkey: Oorfa: Lecrer from Mr. Nutting, july 30, 1860" MHKasun 1860: 345.

32 "Molah" olarak yaztlnn iinvan, "Molla" kelimesinin bozulmu~ bir §ekli olabilir. Ancak MH'mn ba§ka yerlerinde "Molla" kelimesi "Mollah" §eklinde, yani iki "I" ile transkribe edilmi§ oldugu i~in biz burada sozi.i ge~en kelimeyi okimdugu §ekliyle btrakmayt rercih ecrik.

33 age., sf. 346. Mr. Nurring'in yazdtklanrun dogruluk pay~n~ ol~mek elberre mi.imki.in degil, bunun­la birlikre Ali Mola'nm dedeleri konusunda soyledilerinin hemen akabinde Mr. Nutting onun ~ad~t~nda yaptlan ve kendinin de katudtgt bir cern rorenini rasvir etmi§ olduguna gore Ali Mola'run dedele.rle olan artla~mazhg1 belli ki cern roreni yapmalanm engelleyecek nirelikre degildi

3ll

:ssmm:um $$.

geri ad1m atmadan, inci/'e alan inanom hic;bir zaman inkar etmeden" dayanm1~t1r sozO edilen gene;. Bu ac1kli zuiOm hikayelerinden daha da ac1s1 bu yeni ~ Pratestanlara yallanacak bir hacanm bile bulunmay1~ almas1d1r diyerek mek­tubuna devam eden Mr. Parsons yaZISinl ~u mesajla sonlandmr: " 'Mahsu/ gerc;ek­ten c;ok bot ama c;alt;an yetersiz; buraya gelin ve bize yardtm edin' demel<ten kendimi alamworum. Ameril<a'da l<orl<anm duyulmast gerektigi l<adar duyu/­mayan bu feryad l<ulaklanmtza tazelil<le, yiirel< ezici bir mert/i/(/e u/a;wor."14

Buradaki amaCimlz bu hikayelerin gerc;ekl ik payrn1 olc;mek degil. Bununla bir­likte hem 1<1zilba~lara hem diger gruplara yonelik anlatilan ihtida hikayelerinde mevcut alan bir tak1m artak temalan ve kalipla~m1~ anlat1m tekniklerini tespit etmemiz yerinde alur. Her~eyden once dikkat c;eken, bu durumlann hemen hep­sinde Pratestanlig1 sec;enlerin bu sec;imlerinin dagrudan incil'in etkisiyle meydana gelmi~ almas1d1r. Bu temanm yaygmlig1 bir yandan Protestanl1gm kitab1, dolay1slyla saf ve otantik boyutunun vurgulanmas1 i~levini gorOrken, ayn1 zamal")-. da yeni H1ristiyanlann samimiyetlerini kan1tlamanm da temel soylemsel teknigidir. Aynca her keresinde ihtida eden kOc;Ok bir gruptur ve Protestanligr sec;meleriyle e~zamanli alarak c;ok daha dOrOst ve ahlakl1 bir ya~am sOrmeye ba~larlar. Hem de bu sec;imlerinden dolayr . c;evrelerinden gordOkleri zuiOme ragmen inanc;lanna alan bagliliklanndan odOn vermezler. I<onuyla ilgili mektu­plann c;ogunda bu kOc;Ok gruplann c;ektikleri zuiOmlerin -<;ogu zaman pel< de aynntr verilmeden- vurgulanmasrnrn akabinde metin, kaleme alan misyoner tarafuidan bir yandan gelecege yonelik ca~ku dolu bir ongorO, diger yandan da gerekenin yapilabilmesi ic;in Amerika'daki destekc;ilerinden yardrm talebi ile son­landrnlrr. Bahsi gec;en talepler bazen dogrudan para yardrmr bazen de ek insan. gOcO niteligindedir. Bu ozellikleriyle misyaner mektuplan c;al1~ma raporu olduk­lan kadar, dokunaklr ama sanu umut do.lu sOrOkleyici hikayeler anlatarak okuyu­cunun ilgisini canl1 tutmak ve ayn1 zamanda misyonerlik faaliyetlerine yapt1g1 . destegi sOrdOrmesi yonOnde okuyuc.uyu ikna etmek maksad1yla kaleme alrnmr~ edebi mahiyet ta~1y~n metinler olarak degerlendirilmelidir. .

. Tabii ki misyoner mektuplannm ic;eriklerini sadece okuyucu Ozerinde belli etk­iler yaratabilmek amac1yla ve belli kalrplar ic;erisinde anlatilan hayal OrOnO hikayelere indirgeyemeyiz. Diger bir deyi~le, baz1 K1zilba~ gruplanmn misyaner­lere -her ne kadar sunulan ideal kalrplar ic;erisinde almasa da- ilgi gostermi~ olduk­lan muhakkakt1r. Bu ilginin potansiyel olarak samut ve ciddi sonuc;lan olabileceginin farkedilmesi uzun surmeyecektir, zira Protestanliklann1 ilan edip kendilerine inci l'in vazedilmesini isteyen I< I ZI I ba~lann c;ok kritik bir ba~ka talc,;bi daha vard1 ki o da siyasi korunmayd1. Deyim yerindeyse i~in ciddiye bindigi tam da · bu noktada misyanerler nasil davranmalan gerektigi kanusunda ikilemler ya~l'(or­lardl. Mesela 1856 yilmm Ekim aymda ABCFM'1n Sivas ~ubesine, bu ~ehre 3a-4o mil mesafedeki bir koyden bir grup 1<1zilba~ gelip "Biz Protestamz'' deyince ve

34 "Letter from Mr. Benjamin Parsons, January 6, 1857" lviH May1s 1857: 144-145.

312

=

ardrndan misyonerlerden kendilerini egitecek hoca ile birlikte c;evreden gelen baskrlara kar~r siyasi korunma isteyince ~ubede gorevli Dr. Jewettve yanrndakiler ne yapacaklarrnr ~a~rrrrlar. Bu ~a~krnlrgrn nedenini Dr. Jewett~oyle ac;rklar: "Bu 'yeni mi.ihtedilere' ne diyecegimizi ~a~trmt~ttk. Mi.isli.imanltktan donmi.i~ birini korumaya c;alt~mak bu bO/gede heni.iz denenmemi~ bir ~ey."3s Misyonerleri di.i~i.indOren asl rnda iki soru vardr: Birincisi, bu yeni Hrristiyanlara incil'i ogret­meleri ic;in yerli halktan hoca yollansa, etraftal<i kom~u a~iretlerin tepkisinin olum­suz olma ihtimali kar~rsrnda yollanan ld~ilerin gUvenliklerini saglamak zor ola­bilirdi;36 ikincisi ve belki de ~aha onemlisi, l<rzrlba~lara yonelik tam te$ekki.i11U bir giri~im adeta hUki.imetin ve ortodoks Mi.isiOmanlarrn tahammi.i l srnrrlarrnr test etmek anlamrna gelebilirdi, zira l<rzrlba~lar sadece sozde de olsa MOsiUmandrlar.37

Ayrrca bu tor bir c;aba misyonerlerin Ermeniler arasrndaki c;alrsmalarrnr da tehlik­eye atabilirdi. Dr. Jewett'ln yazdrgr mektubun ";a~ktnftk' ba~lrklr krsrnirnda, Krzrlba~lara yonelik c;alr~malarrn doguracagr bu sorunlara deginilmesini takiben ~u sozler yer alrr: ''Ama ate yandan, dogrudan Rabbimiz'den aldtgtmtz rehber Kitabtmtz'a bakttgmtzda 'incil'i bi.iti.in yarattlmt;lara goti.iri.in' emrini gori.iyoruz ve bunun otoritesinin her~eyin i.isti.inde o/dugunu di.i~i.inerek, (hocaiJI< ic;in) uygun bir ki;i bulundugu taktirde talepte bulunan bu t<tzJiba~lann arzulanm yerine getirmeye l<arar verdik."18 Hakikaten de krsa bir sure ic;in dahi olsa Baron l<ril<ore adrnda, MH'a gore eskiden Mi.isiUman olan . biri Sivas'ta Hrristiyanlrgr sec;tigini soyleyen l<rzrlba~lara yollanrr.39 Aynr zamanda birkac; misyoner, "az saytda ve cahil de olsa bu insanlart"n al<tfll ve gi.ic/i.i dostlan oldugunu" gostermek maksadryla bolgenin mUiki amir-iyle baskrlarrn sona erdirilmesi konusunda gidip konu~ur.•o

Ancak l<rzrlba~larrn istedigi ~ekilde bir siyasi koruma hic;bir zaman saglanmaz, c;i.inkU onlarrn bekledigi, kendilerine mi.idahale edilmeyecegine dair bir padi~ah fermanrdrr, aynen Protestan Ermeniler ic;in c;rkartr-lr'nr~ olanr gibi: "Hemen hemen her gi.in her ko~eden [f<Jztlba,Jiar) arasmda bir hareketlilil<, bir uyanma haberi altyoruz. Diyorlar l<i tel< istedigimiz Ermenilerin Protestan olanlarmda oldugu gibi, dinimiz yi.izi.inden taciz edilmeyecegimize dair bize de bir padi~ah fermam ver­ilmesi. 0 zaman her konuda ona (sultana) boyun egeriz, bi.iti.in vergilerimizi Oder, daha once yapttgtmtz gibi htrstzltk yaptp adam oldi.irmeyiz." .. Bu tip talepleri mek­tuplarr aracrlrgryla merkeze ileten misyonerler srk srk 1856 yrlrnda c;rkan lslahat Fermanr'na atrfta bulunup, aslrnda bu ki~ilerin Hrristiyanlrk'a donmesinde artrk

35 "Sivas: Letter from Dr. Jewett, December 16, 1857" MHNisan 1858: 109. 36 Mesela Sivas'ta bir grup KIZ!lba~'a yollanan bic lncil hocasmm kom~u a~iredecin basktst nedeniyle

ocadan aynlmak zorunda kalmast hakkmda bkz. "Sivas: Letter from Dr. West" MHNisan 1861: 101

37 Bu kockunun ilk ve en a<;tk ifadesi io;in bkz. "Arabkic: Lerrer from Mr. Richardson, July 14, 1856" Ekim 1856: 296.

38 "Siv:ts: Lerrer from Dr. Jewett" sf. 110. 39 Ancak B:tron Krikore kts:l siire sonr:1 giivenliginin garanrilenememesi nedeniyle gorevini y:mda

bLCaktp geri doner: "Sivas: Letter from Mr. Winchester, November 28, 1860" MH Marr 1861: 71. 40 "Sivas: Letter from Dr. Jewett" sf. 109-110. 41 "Mission to Central Turkey: Oorfa: Letter from Mr. Nutting, July 30, 1860" MH Kastm 1860:

347. ~W-o-=o·_H_O_m __ O_IO-OOO-OO:C_O_O_O ______________ :M 313

...... """'"""""'""""'""""=-"""-"""'==""""'· -="' folklor/edebiyat . -~-~'""'~-====-""'""'""''==-•""''·~=

yasal hic;bir engel in kalmadrgrnr belirtirler, ancak gene de -belki de .i.ist kademeler­den onay gelmediginden-l<rzllba~lann resmi anlamda politik korunma taleplerine olumlu yanrt veremezler.~

Misyonerlerin l<rzllba~lara yonelik risk almadaki isteksizliklerinin neden­lerinden biri de onlann samimiyetleri hususundaki ~Opheleriydi. Herne kadar ozel­lil<le ilk ylllarda konu hakhnda yazllan mektuplann c;ogunun genel havasr son ·derece iyimser ve co~kulu idiyse de satrr aralannda bu ti.ir ~i.iphelerin varlrgmr ve zamanla arttrgmr farketmek hie; de zor degil. Mesela, l<rzllba~lara yonelik ilginin nispeten azaldrgr bir donemde, 1869 yrhnda misyonerlik faaliyetlerinin Batr Anadolu kanadr krsmr hakkmda kaleme .alman bir raporda ~unlar yazllmr~tr: "l<tzlfba~ l<iirtler gene l<endilerine hoca gonderilmesi ir;in talepte bulunuyorlar. Bir onceki pazar ayininde yedisi haztr bulundular; onlar l<adar dil<l<atli dinleyici hir; gormemi~tim. Artlf< biraz anlamaya ba~ladtgtm ~ark sahtel<arligml goz ardt etmeksizin bile duruma bakt1§1mda, incil'in ne soyledigini bilmel< arzusunda olduklanna inanmal< dt~mda bir ~ey yapamtyorum. Baztlan Protestan olarak l<ayda ger;irilmek istedil<lerini bile soyledi. Bu ad1m1 atarlarsa, r;ol< uzun siirmeden on lara hocalar yol/ay1p bu tiir taleplerde bulunmalanmn diinyevi kayglfar dt~mda nedeni olup olmadtgmt l<esin olaral< belirleyebilmeliyiz."n Aslmda Protestanhk'r sec;mi~ Krzrlba~lann niyetlerinin krsmen ya da tamamen dunyevi olmasr tek ba~ma o kadar da_kaygr verici bir durum degildi, ~atta buyi.ik olasrhkla c;ogu iht i­da durumlannda srk srk· soz konusu olmu~, bir anlamda misyonerlerin ah~m1~ oldugu ti.irden ikilemlerdi bunlar. itici guci.in ilk anda dunyevi motiflerde bulun­masr dinen de ilia ki sorunlu bir ~ey degildi, zira bu ilk hareketler uzun vadede daha anlamh sonuc;lar dogmasrna vesile olabilirdi. Bu ac;rdan l<rzllba~lara yonelik kaleme allnmr~ a~agrdaki ifade ve benzerleri ilgin<;tir: "Niyetlerinin miimkiin olanm en kotiisii oldugunu itiraf etsek bile, ·kim diyebilir l<i Tann on/ann ihtidasrnt kutsamayacal<ttr ve belki de onlan imparatorlugun ortodol<s Miisliimanlanna u/a~mak ir;in arar; yapmayacakttr."""" He ne kadar Anadolu halkmm ic; dinamikleri hakkmda daha derin bilgiye sahip biri ic;in, Protestan olmu~ bir grup l<rzllba~m ortodoks Muslumanlann Hrristiyanla~masma vesile olabilecegi fikri bir safdillik. olarak gorulebilse de burada onemli alan, din degi~tirme olaylannda pragma­tizmin yerinin olabilecegini misyonerlerin kendilerinin de kabul etmi~ olmalandrr. Dolayrsryla l<rzrlba~lann samimiyeti konusunda asll rahatsrzhk veren bi.iyi.ik olasrlrkla onlan harekete gec;iren gi.iduni.in niteliginden c;ok, Protestanlrk iddiasmda olmalanna ragmen bu konuda attrklan somut adrmlann yetersizligiydi. Bu somut adrmlar arasmda, ihtida eden gruplann Hrristiyan olarak kayd edilip vaf-

42 Mesela age., sf. 347. 43 "Mission of the Board: Western Turkey Mission" MHTemmuz 1869: 224. 44. "Western Turkey Mission: Sivas: Letter from Mr. Livingston, May 15, 1865" MH Agustos 1865:

246.

314

"'"'"'"~" -==·""=·-""'·""·"'"'" """""~·"""'"' ~ folklor/edebiyar ""'"-'==-==-«=w·'""""'·"""""-"""""'""'m

tiz edilmesi, ilerleyen zamanla kendi kiliselerinin kurulmasr ve <;evreye incil'in vazedilmesi konusunda etkin rol almalan vardr ki bu konulann hemen hemen hi<;birinde I<IZI Iba~lann hareket etmeye hazrr olduklanna dair bir i~aret mevcut degildi.

Yukanda ozetlemeye <;alr~trgrmrz ·Amerikan misyoner ve bazr J<rzrlba~ gru­plan arasrndaki ili~kinin i<; dinamiklerini ~imdi de Ali Gako ve a~iretinin misyoner­lerle alan temaslanna yakrndan bir goz atarak, yani belli bir ornek Ozerinde biraz daha net le~tirmeye <;al r ~alrm . Amerikan misyonerlerin J<rzrlba~lar ile ili~kisi yukanda da belirttigimiz gibi aslrnda Ali Gako ile ba~lamr~tr. 0 hi<; tartr~masrz en me~hur ve MH okuyuculannrn en yakrndan tanrdrgr J<rzllba~ kokenli Protestandr, zira J<rzrlba~lardan bahseden raporlann <;ogunlugunda adr ge<;en ve uzun sureli takip edilen tek isimdi. <;;emi~gezek civarlannda yan go<;ebe bir ya~am sUren ve pek de buyuk olmayan bir a~iretin reisi olan Ali Gako ile MH okuyuculan, Mr. Dunmore'un yukanda alrntrladrgrmrz mektubuhdan once Mr. Clark vasrtasryla tanr~mr~ l ard r . Ancak k r~a surede, J<rzrlba~lann -ihtidasr konusunda en umut dolu ve co~kulu misyoner olarak belirginle~en Mr. Dunmore ile Ali Gako arasrnda yakrn sayrlabilecek bir ili~ki kurulacaktrr. Dergideki sunulu~ ~ekliyle bu hikayenin ba~oyunculanndan Mr. Dunmore cesur ve i~ine sadakatle baglr ideal bir misyon­er, Ali Gako ise Hrristiyanlrga kar~r gosterdigi samimiyetiyle ideal bir muhtediydi.

Dunmore'a gore her~ey 4-5 yrl evvel Ali Gako'nun eline bir incil nushasrnrn ge<;mesiyle ba~lar. Ali Gako incil'i defalarca okur ve iyice ikna olduktan sonra bu sefer kendi a~iret halkrna incil'i ogretmeye koyulur.•s Mr. Dunmore'un bu bilgileri nasrl edindigini bilmiyoruz, ama ilgin<;tir ki kendisinin daha sonraki mektuplanndan birinden Ali Gako'nun aslrn"da okuma yazma bilmedigini ogreniy­oruz.44· ·Eger ortada nedeni belirsiz bir kan~rklrk durumu yoksa, misyonerlerin ihti­da hikayelerinde belli kalrplan, bazen de pel< du~Onmeksizin nasrl kullandrklannrn iyi bir ornegi ile kar~r kar~rya oldugumuzu soylemek herhalde yanlr~ olmaz. Mr. Dunmore'un Ali Gako'ya yonelik idealizasyonunun izlerini aslrnda onun hakkrnda kaleme aldrgr hemen hemen her satrrda gormek mumkun. Mesela ilk goru~melerinden biri vesilesiyle Mr. Dunmore Ali Gako'yu ~oyle tasvir ediyor: "Tabii .ki me;hur Protestan reis Ali Gako'yu gormek ir;in biiyiik bir arzu duyuyor­dum. l<trk ya;larmda, uzun boylu, gorunu; itibariyle mert, yumu;ak ve mutevazi bir adam, diijer a$iret liderleri gibi debdebeli bir giyim tarz1 yok. Dt$ goriintii itibariyle oyle belirgin bir ozelliije sahip deijil, ama gene de tavtrlannda <;ekici ve · soylu olan bir ;ey var. Ba;kalan arasmdan zekast _ve deijeriyle hemen se<;ilebi!ir biri ve yamndakiler de onun bu ozel/i~lerini tes!iin ediyorlar. Etraftndakiler arasmda maneviyattnt, Tann'nm sozunii yakmdan ince/eyip gerr;eiji arayacak kadar onemseyen tel< ki$i o gibi. Belli ki o ger<;eijin samimi ve duriist bir arayam."•'

Mr. Dunmore'un Ali Gako'nun samimiyeti hakkrnda hi<;bir ~Ophesi yoktur ..

45 "Arabkir: Letter from Mr. Dunmore, October 24, 1854" MH~ubat 1855: 55. 46 "Kharpoot: Letter from Mr. Dunmore, June 20, 1855" lvJHKasun 1855: 340. 47 age., sf. 339.

315 - ------------

Onun b1kmadan usanmadan incil dinlemek istedigini ve di.Jyduklanna da ancak ve ancak akllyla tamamen ikna olduktan sonra inand1gJn1 vurgulayarak Mr. Dunmore Ali Gako'nun bu samimiyetini okuyuculanna da gostermeye c;al1~1r. Ali Gako'nun Harput'taki misyoner merkezine yapt1g1 ziyaretlerinden birinden bah.sederken ~oyle yazar Mr. Dunmore: "Oze/lil<le a<;tl< ve al<tif beyninin c;alt~mastnt seyretmel< ve kabul etmeden once biiyiik bir dikkat ve titizlil<le her nol<tayt, her gerc;egi ird­e/emesi ilgimi c;el<iyordu. Manttl<lt bir ~eyi algtfaytp degerlendirmesi c;ok htz!t, ama manttkstz bir ~eyi kabul etmesi yava~tt."""' Mr. Dunmore'un Ali Gako'nun samimiyetine yonelik inancm1 teyid edecek ~ahitleri de vard1. Mesela Ali Gako ile ilk gori..i~mesinde terci..imanl1k yapan Nicogos, bu a~iret liderinin H1ristiyanl1ga bagllgmdaki samimiyete duydugu hayranllg1 ~oyle ifade eder: "Beni c;agtrtttgmda oturup miitevazi bir Htristiyan gibi benimle l<onu~maya ba~ladt. inanCtma ve Htristiyanftgtmt nastf ya~adtgtma dair beni sorguladt; incil'in ic;erigi ve manevi hayat hal<l<mda o kadar bilgiliydi ki hayret ettim. ( ... ) Protestanltl< inaner ve uygulamalan hal<l<mdaki sorgulamalan bittikten sonra, ·~imdi ben sana bizim neye inandtgtmtzt ve neler yapttgtmtzt soyleyeyim. Biz incil'e inantyoruz ve ba~l<a bir l<itap tammtyoruz. Muhammed'i tantmtyor, isa'ya inamyoruz, o Tann'ntn oglu, tel< l<urtanomtzdtr. ( ... ) Biz Protestantz. Biz [de) ytl da bir !<ere A~ai Rabbani (Lord's Supper) ayinini l<utluyoruz. Biz bunu inci/'i bulmadan once de yaptyordul<, ama ~imdi incil'e gore yaptyoruz, aynen l<urtanCtmtz [isa'nm] yapttgt gibi. Bir kilisemiz ve girmel< isteyenleri smamaya tabii tutan bir l<omisyon- . umuz var; stnanan l<i$i iyi biri degilse [l<ilisemize] almaytz. Eger if<i l<i$inin · aralarmda bir kavga olmu~sa veya birbirlerine dii~manlarsa on/an Rabb'in sofrasma gelmeden once ban~tmnz."•9 Ali Gako'nun agzmdanm 1~ gibi yazilan bu sat1rlar oldukc;a ilginc;, zira Protestan olmu~ bir K1zllba~, ibadet olarak olarak yapt1klann1 an lat1rken bildigim_iz cem ayinini ac;1k<;a c;agn~t1ran bir toren betim­lemektedir. Ote yandan, adeta eskiden beri bir ti..ir H1ristiyan olduklann1 ve Mr. Dunmore da dahil olmak i..izere baz1 misyonerlerin A~ai Rabbani ayinini.n bir devam1 olarak gordi..ikleri cem ayinini, asllnda eskiden beri gerc;ekten de bu niyetle yaptll<lann1 ima etmektedir. Bu durumda mektupta Ali Gako'ya atfedilen "Biz Protestan1z" ci..imlesiyle tam olarak ne kastedildigi konusunda bir muglakllk ortaya <;1km·aktad1r. Bu muglakllg1n e~zamanl1 olarak, bir yandan Ali Gako'nun samimiyetle Protestanllg1 sec;tigini, ate yandan da KIZIIba~lann eskiden beri devam eden bir H1ristiyanl1k baglantilan oldugunu kamtlamak c;abasmdan m1 kaynal<land1g1, yoksa Ali Gako'nun soylediklerinin bilinc;li veya bilinc;siz, belki de iki a~amal1 bir terdime sonucu yanl1~ m1 yorumland1g1 sorusuyla kar~1 kar~1ya

kal1yoruz. MH'da yazilanlara bakil1rsa Ali Gako Protestanllg1 konusundaki samimiyetini

hareketleri ile de gosteren biriydi. Protestan oldugundan beri kom~u a~iretler ile

48 age., sf. 340. 49 "Arabkir: Letter from Mr. Dunmore, October 24, 1854" sf. 55. 50 "Mission to Eastern Turkey: Kharpoot: Letter from Mr. Barnum, Dec~rnber 27, 1862" sf. 117.

316

~ .... =====~==-~"' folklor/edebiyat

ban~ ic;erisinde ya~amaya· c;a l 1~1yor, onlar sa ld1rsa bile kar~Jili< vermiyordU.50

Aynca izmir'den memleketi olan ~emi~kezek'e Protestan olarak "donen bir Ermeni'yi, bu ki~inin kendi cematinin husumetine kar~1 da o korumu~tu. 51 Ba~ta

kendi a~iretinin Oyeleri olmak Ozere etrafmdakileri de etkilemekten geri durmuy­ordu Ali Gako. Mesela i lk ba~larda misyonerlere c;ok du~manca davranan hizmetkan Musto bile zamanla tav1rlanm yumu~atm1~ ve misyonerleri takdir etmeye ba~lam1~t1. Mr. Dunmore kanahyla, kendi agzmdan Musto'nun ge<;irdigi degi~im ~oyle anlat1ilr: "Garabed vazetmek i<;in bize ilk geldiginde onu ofdurmek istemijtim, ama jimdi onu siirekli dinlemek istiyorum ve inci/'den bajka rehber tammtyorum." s:>

MH'a y·ans1d1g1 kadanyla Mr. Dunmore Ali Gako'nun koyunu 0<; kere, akrabas1 Yusuf Aga'nm koyunu bir kere ziyaret etmi~tir. Ali Gako'da iki kere Mr. Dunmore'a iadeyi ziyarette bulunmu~tur. Bunlardan ikincisinde Ali Gako yanmdaki bir grup arkada~1yla Mr. Dunmore'un evinde bir sure kalm1~ ve bu esnada a~iretinin

Protestan oldugu takdirde siyasi koruma alt1na alm1p al1namay.acagm1 · soru~turmu~tur.n Bu ziyaret hakkmdaki kay1d'a kadar Mr. Dunmore'un mektu­plannda Ali Gako'nun siyasi korunma istegi hakkmda bir belirti yoktur; Ancak konuyla ilgili MH'daki bu ilk kay1t, ba~mdan beri misyonerlerle olan baglantllannda a~ireti i<;in siyasi korunma hakk1 almanm Ali Gako ac;1smdan merkezi bir konu oldugunu a<;~k<;a gosteriyor: "Protestan t<urt (ajiret) reisi diye bi/inen Ali Gako'nun bir grup adamtyfa evimde bir sure kalmalarrnm usWnden bir ay ge~ti. Aym ilk gordugumdeki gibi yumujak baj!J alan bu adam halen manevi rehberlik istiyor. Bolgesinde bir oku/ kuru/mast konusunda ~ok hevesli, am a ~ok iyi biliyor ki hukumetten korunma a/madan bOyle bir jey mumkiin olamaz. Aslmda buraya gelmesinin temel gayesi bu dilegini bildirmek ve Protestanlarrn gelecekte nastl korunacagma dair bana damjmaktt. <;ok uzulmeme ragmen ona bu lwnuda cesaret veremedim, onu gene eli boj olarak geri yollamak zorunda kafdtm.''H Bel li ki Mr. Dunmore, Ali Gako ve a~iretine siyasi koruma saglanamamasmdan dolay1 Ozgundur, ancak kendi ba~ma. bu ac;1dan yapaoilecegi bir ~ey de yoktur, zira oyle gorOnuyor ki bu onu a~an bir konudur.

Peki Ali Gako'nun ve diger 1<1zllba~ lann talep ettigi siyasi korunmamn mahiyeti tam olarak neydi? Bu konuda c;ok aynntil1 bilgimiz yok, fakat konunun ,1850 yllmda Amerikal1 misyonerlerin· ve onlan destekleyen ingiliz ve Amerikah diplomatlann baskllan sonucu Osmanh Hukumeti'nin Protestanlan ayn bir cemaat olarak resmen tan1mas1 ile yakmdan ilgili oldugu ~Ophesi z. Yani oyle gorunuyor ki Ali Gako Protestanlara saglanan bu siyasi koruma ~emsiyesinden faydal.anmak beklentisindeydi. Bu .ac;1dan bak1ld1gmda Ali Gako ile Protestan misyonerlerin ilk temaslannm 1853 yli1 civarlannda, yani Protestanlann Osmanl1 HukOmeti

51 "Kharpoot: Letter from Mr. Dunmore, June 20, 1855" sf. 339. 52 "Northern Armenian Mission-Turkey: Kharpoot: Letter from Mr. Dunmore, June 18, 1857"

lv.tHEkim 1857: 347. 53 age., sf. 346-347. 54 age., sf. 346-347.

317 -------- --- --~.

"""""'"""""-"'~''""'""'w""'. ===•·=• =,.,....,= ... • folklorledebiyat ~"""""""""-=.,....~""'"""'"'"""'""""'IO:W1.""'""""'~W<

tarafrndan resmen tanrnmalannr takiben meydana gelmi~ olmasinrn da tesadufi olmadrgr haklr olarak du~unulebilir. Aynr donem Osmanlr Hukumeti'n.in bolgede­ki a~iretleri daha srkr bir ~ekilde kontrol altrna alma c;abalarrnrn da yogunla~trgl bir donemdir. Dolayrsryla · o yrlllarda siyasi yonden en guc;IO ve en iyi korunan cemaat olarak tanrmlanan Protestanlarrn askerlikten muafiyet ba~a olmak uzere c;e~itli ayrrcalrklarrndan faydalanmak, Ali Gako'nun Protestan misyonerlerle temasa gec;mesinin ba~at itici gOcO olmu~ olsa gerek. Misyonerler ile baglantrya gec;en ve onlara Protestan olabilecekleri yonOnde mesajlar veren diger birkac; l<rzrlba~ grubunun da Ali Gako'dan esinlenerek bu tur giri~imlerde bulunmu~ olmalarr olasrlrgr mevcuttur, zira ~emi~kezek dr~rndaki l<rzrlba~lar arasrnda bile . me~hur Protestan Ali Gako'nun tanrndrgtnt MH'ya yansryan haberlerden ogreniy­oruz.ss

Ali Gako'nun Protestanlrgrnr kurumsalla~trrma yonunde attrgt en onemli somut adrm a~iretine belli bir maa~ kar~rlrg r nda adrnr daha evvel de duydugumuz Baron l<ril<ore'u hoca olarak tutmasrdrr. Bu olay Mr. Dunmore'un bir mektubunda ayrrntrlr olarak anlatrlmr~trr.57 Mr. Dunmore'un anlattrgrna gore, . tercOmanr Baron ile Ali Gako'nun koyOne vardrklarrnda tesadOfen aynr gun koyde. geceleyen bir devlet gorevlisi ile kar~rla~rrlar. istanbul'dan gelip yorenin kay­makamrnr ziyarete gitmekte olan bu ki~i ile tartr~maya girmemesi ic;in Mr . . Dunmore'un, tercOmanr Baron'u uyardrgrnr ozellikle belirtmesi ilginc;tir. Hep bir­likte Aii Gako'nun evinde misafir olan bu Oc;IO ile ev sahipleri arasrnda I<Ortlerin cahilligi ve fakirligi liakkrnda ilginc; bir konu~ma gec;er. Ali Gako'nun kendi a~ireti ve c;evre a~iretlerin ic;inde bulunduklarr geri kalmr~lrktan dolayr uzuntOsunu belirtmesi uzerine, hOkumet gorevlisi ~ahrs kOc;uk bir maa~ kar~rlrgrnda a~iretin c;ocuklarrnr egitecek bir hoca tutmasrnr tavsiye eder ona. Ali Gako bu oneriye cev­aben, bu yonde daha once giri~imleri oldugunu, ama para kar~rlrgrnda bile kims­enin gelip onlann arasrnda hocalrk yapmayr kabul etmedigini soyler: "l<imse bizim maneviyatFmFzla ifgilenmiyor, bir hoca bulsal< bile a neal< para ic;in gelir buralara. Bir keresinde burada hocahk yapmas1 ic;in bir adam bulmu~tum, hem de iyi para odemi~tim, ama zamanmm yansmt agac;lann altmda golgede uyumakla gec;iriy­ordu. Zaten alt1 ay ka/1p daha c;ocuklara a/fabeyi bile tam ogretmeden aynfd1, ondan beridirde kimseyi bulamadFm."58 Bunun i.izerine Baron konu~maya kan~rp, kendisine makul bir i.icret verdigi takdirde orada kalrp a~iretin c;ocuklarrna hocalrk yapmaya hazrr oldugunu bildirir. Ali Gako da buyuk bir memnuniyetle bu teklifi kabul eder ve hemen oracrkta baharda bir okul binasr kuracagrna dair soz verir. Ali Gako, Baron'u hem c;ocuklarrna okuma yazma ogretsin diye hem de kendisine dini konularda rehberlik yapsrn diye tutmu~tur. Ayrrca Ali Gako'nun samimiyetle itiraf ettigi gibi, Baron'u maa~lr olarak tutmasrnrn bir Oc;i.incu nedeni daha vardrr ki o da kendisine hesaplannr tutmasrnda yardrmcr olmasrdrr. Derhal o pazartesi guni.i Ali

56 "Letter from Mr. Dunmore, January 16, 1858" MH Haziran 1858: 167. 57 "Kharpoor: Letter from Mr. Dunmore, December 2, 1857" MHNisan 1858: 113-116. 58. age., sf. 114.

318

Gako'nun c;ocuklanna TOrkc;e okuma yazma ogretmeye koyulan Baron'un bu gorevde en az birkac; ay kaldrgmr MH'rn daha sonraki sayrlanndan ogreniyoruz.59

Ali Gako'nun Baron'u a~iretine hoca olarak tutmasr. hikayesinde ilginc; olan birkac; nokta var. Birincisi, bu hareketiyle Ali Gako, Mr. Dunmore ve MH okuyucalannrn gozOnde Hrristiyanlrk konusundaki samimiyetini peki~tirmi~tir. Hikayenin ikinci ve belki de daha onemli mesajr ise, Protestan misyonerlerin yerli halkrn manevi geli~mesi ile birlikte maddi anlamda uygar l a~masr yolunda da etkilerinin varoldugunu gostermesidir. Yani burada Protestanla~ma ile maddi anlamda uygar­la~ma ic; ic;e gec;mi~ iki olgu olarak kar~rmrza c;rkryor anlatrlan. Tabii hikayenin kur­gusunun bu konuda Osman II H OkOmeti'nin ba~ansrzlrgrnr one c;rkaracak ~ekilde tasarlanmr~ olmasr da dikkat c;eken diger bir husus. Sonuc; olarak mevcut an latrlr~ ~ekliyle, yerli misyoner Baron l<rikore'un Ocra bir dag koyOnde, derin bir fakirlik ve cahi llik ortamrnda ya~ayan Ali Gako'nun a~iretine hocalrk yapmayr kabul ed i~.inin

oykOsO, misyoner faaliyetlerinin sadece dinsel degil, ahlaksal me~ruiyetinin de var oldugunu gosterme c;abasrna i~aret etmektedir.

Ancak bOtOn bu gayretlere ve Mr. Dunmore'un umut dolu ongorOierine ragmen Ali Gako'nuri bir sOre sonra izi kaybedilecektir. Gerc;ekten de 1855-1861 yrllan arasrnda a~agr yukan 20 tane Ali Gako ve diger ba~ka l<rzrlba~

gruplanndan bahseden yazrn 11n varlrgrna kar~rlrk 1861-1880 yrllan arasrnda l<rzrlba~lardan bahseden mektup sayrsr 6 civarlanna dO~er. 1880 tarihinden son­raysa J<rzrlba~lara deginen, uzun aralrklarla kaleme alrnmr~ ve en sonuncusu 1890 tarihli ancak uc; yazr yer alrr MH'da. Tam da l<rz r lba~lann Protestanlrgr benimse­mekte bir gec;i~ donemi ya~adrklan ~eklinde son derece iyimser haberlerin gec;il­digi 1861 yrlrndan itibaren6o, genel olarak l<rzrlba~ lar ozel olarak da Al i Gako'dan bahseden yazrlan n sayrsrnda aniden belirgin bir dO~O~On meydana gelmesindeki sebebin ne oldugunu ke~fetmek asl rnda 0 kadar da zor degil, zira 0 yrl ya~ll misy­oner Mr. Dunmore gittikc;e bozulan saglrk ko~ullan nedeniyle istanbul'da yeni bir goreve atanrr.6

' iki yrl sonra da Mr. Dunmore'un Amerika'da oldOgOne dair bir haber c;rkar MH sayfa lannda. OIOm haberini veren yazrda, ozellike ba~kalannrn gitmeyi gaze alamayacagr yerlere bile misyonerlik davasr ugruna gitmel<ten c;ek­inmemesinden ve yerli ha lkr kendine baglamada gosterdigi yetenekten dolayr ovOien _Mr. Dunmore, kaderin cilvesine bakrn ki saglrk nedeniyle geri dondUgO Ulkesinde eceliyle degil Teksasl r bir adamrn silahrndan c;rkan kur~unla olmU~tOr:

. "l<orkusuzca l<urtler arasmda yapt1g1 geziler yuzunden biz s1k s1k onun hayatmdan endi~e ederdik, ama hi~ du~unmedik ki Amerika'da suikastr:;i l<urtlerden daha beter ellerde hayatm1 kaybedecek."6

'

Mr. Dunmore'un 1861'de Anadolu'dan aynlmasrndan 1880 yrlrna kadar gec;en

59 "Our-stations" Eyliil1858: 279. 60 "Western Turkey-Station Reports" sf. 273. 61 "American Board of Commissioners for Foreign Missions: Recent Intelligence" MH Mart 1861:

91. 62 "Miscellanies: Mr. Dunmore as a .Missionary" MH Ocak 1863: 29. Bu yeni tayin onerisi aslmda

ilk olarak 1857 y1lmda yapllmJ§Or: "American Board of Commissioners for Foreign Missions:

""" --~-~~=·~' .. """"""'·""'·===""*""'-·· folklorledebiyat ...... •--~--'·-""'· ,,.,...._,,_,..,._,_=-=

sOre boyunca konumuzla alakalr ~rkan yazrlarda, her ne kadar Protestan oldugunu soyleyen l<rzrlba~lann samimiyetleri konusunda artrk daha ac;rk olarak tereddutler ifade edilmeye ba~lanmr~sa da genel olarak bu alandaki c;alr~malann uzun vadeli kazanrmlar goz ohi)ne alrnarak devam etmesi yonunde goru~ . bildiri lmi~tir.

Amerikalr misyonerlerin l<rzrlba~lara kar~r tavnnda gerc;ek · anlamda kokiO bir degi~im, Mr. Perry adlr bir 111isyonerin 1880 tarihli mektubuyla kendini gosterir. l<onu hakkrnda kaleme alm r~ oldugu ilk raporda Mr. Perry, bu degi~imin sinyal­lerini l< r zr lba~lann dinlerini yorumlayr~ ~ekliyle vermi~tir: "[Ktztlba~lann) dini, paganizmin islamm gelenek ve gorenekleriyle ~ekillenmi~ bir l<almtJstdtr; ama benim ir;in ozellil</e ilgim; alan gerr;el<, _l<endi l<endi/eri neye dayandtklanm bilme­seler bile on/arm panteist bir millet olmalandtr. inanc;lannt an/atmal<taki sahtekarltklan bile panteistc;e._ Meseta koylerine gittigimizde ba~tmtza ii~ii~iirler, incil'imize alan sevgilerini gosterip onlara ic;erigini vazettigimiz siirece bizi dinler­ler. Aym zamanda Kitabt Mukaddes'in uc; kitabtm da kabul ettiklerini, Kurantker­im'i reddettil<lerini soylerler. Ancak c;ogunluk/a ertesi gun bu iir; kitabm yaniSira 101 kitabt daha kabul ettiklerini ogrenirsiniz ki bu da hie; birini kabul etmemekle aym anlama gelir. isa'mn ilahi/igini de bizimle birlikte tasdil< eder/er~ ama ktsa bir sure sonra goriirsunuz ki aym derecede saygtyt Ali'ye ve ba~ka birr;ok/anna daha gosterirler, hatta ~eyhlerinin bile ilahi nitelikte olduguna inanacak l<adar ileri giderler."61 Mr. Perry'nin l<rzrlba~lann dinini yorumlayr~ ~ekli daha once bl! konu­da yazrlanlardan ~ok onemli farklrlrklar ic;ermektedir. Her~eyden once Mr. Perry l<rzrlba~lrkta herhangi · bir eski Hrristiyanlrk baglantrsr gormemektedir, aynca Krzrlba~lann incil'e ve isa'ya gosterdikleri ilgiyi ac;rk~a hafife almaktadrr. Mr. Perry'e gore l<rzrlba~lann incil 'e ve isa'ya gosterdikleri ilgi ciddiye alrnacak nitelik­te degildir, ~OnkO kendileri farkrnda olmasalar da onlar panteisttir ve neredeyse hemen her ~eyi ilahi saymaktadrrlar. Mr. Perry'nin l<rzrlba~lrgr tan rmlarken · kendinden once bu konuda yazan misyonerlerden farklr olarak, Hrristiyan ogeleri azrmsayrp panteizm kavramrnr vurgulamasr son derece anlamlrdrr, zira bu ~eki lde

Mr. Perry, selefleri Mr. Dunmore ve onun yakla~rmrnr benimsemi~ olan diger misyonerleri ac;rk~a olmasa da ele~tirmekte ve onlann l<rzrlba~lar hakkrndaki iyimser yakla~rmlanna dayanak olan kuramlannrn bir .anlamda altrnr oymaktrr.

Aslrnda Mr. Perry, Mr. Dunmore'un ba~rnr ~ektigi Krzrlba~lara yonelik umut dolu yakla~rma kar~1 en guc;lu bombasrnr mektubunun ilerleyen satrrlannda kul­lanacaktrr: "Bahsigec;en so ai/enin Protestanltgt kendi/erine ozgudur ve bizim Kalvinist ogretilerimizle ilgili degildir. J<endi aralannda r;tkmt~ yeni bir mezhep~ paganizmin bir kalmttst alan ve ~eyhlige aday ki~inin bu mevl<iye <;tkabilmesi ir;in gerel</i alan Kutsal <;ubuk'un l<ullammtnt protesto etmi~tir. Bu adete kar~t sava5 ac;m1~ olan bu 'Protestanlar' ( ... ) r;ok zuliim gormu~/erdir ve bu esnada il<i liderleri surgun edilmi~tir."64 Mr. Perry burada Mr. Dunmore ve diger misyonerlerin buyOk bir hata yaptrklannr ve Krzrlba~lann Protestanlrktan ne kastettiklerini tamamiyle

63 "Westen Turkey Mission" MHMay1s 1880: 185. 64 age., sf. 185.

320

=· ,,.,.,.,.,.-,.... .. ... jolklorledebiyat

yanl1~ yorumladtklannt ima etmektedir. 0, Uc; yil sonraki ba~ka bir mektubunda belki biraz daha yumu~atarak bu iddiasmt tekrar eder: "Bu Protestan Kiirtler bizim anladtgtmtz anlamda Protestan degiller. Bu, f<endi Ktztlba; inant; sistemleriyle baglanttft bazt pagan ayinlerini reddeden bir reform hareketi, ama bu reforme olmu; ai/eler digerlerinden farklt olaral< Htristiyanftgtn gert;eklerine daha yaktnlar ve on/an kabul etme yoniinde belli olt;iide arzulu goriiniiyorlar."65 Mr. Perry'nin adeta bagtmstz bir I<IZIIba~ Protestanligt olarak yorumladtgt bir reform hareketinden bahsetmesi i lginc;, c;UnkU gerc;ekten de o donemde l< t zilba~ l ar

arastnda ~elebi Bekta~ileri'nin giri~imleriyle tarikc;i-penc;eci ~eklinde bir aynm meydana gelmi~tir. "Serc;e~me Hac1 Bekta~'ttr" slogantyla dede ocaklan etrafmda organize olmu~ l<tzilba~ lann dogrudan Hact Bekta~ tekkesine baglanmast yonUnde c;aba sarfeden Bekta~iler, paganhk gostergesidir diyerek kUc;Umsedikleri, belli agac;lann dalindan yapilan ve tarik ya da erkan adtyla anilan c;ubugun cern ayinlerinde ku llantmma son verilmesi ve onun yerine penc;enin, yani elin kullamlmast yonUnde l<tzilba~lara telkinde bulunuyorlar:dL Bu giri~imlerin sonu­cunda daha once tank kullanan ve dede ocaklanna baglt bazt l<tzilba~ cemaatleri

_ayinlerinde penc;e kullanmaya ba~lamt~ ve HaCI Bekta~ Tekkesi'ni ocak olarak tantmt~lardrr. Ancak bu penc;eci l<rzilba~lara Protestan veya benzeri ba~ka bir adrn verildigine dair herhangi bir bilgi elimizde mevcut degildir. ~6 Bu durumda Mr. Perry'nin adlandtrma ~onusundaki analizinin ne derece sagltkft oldugunu sorgula­mak durumundaytz. Bir olasilrk Mr. Pen:y'nin kendisinin l<rzilba~lar arasrnda olup biten ler hakkrnda duyduklannr yanh~ yorumlamt~ olmastdtr. Diger bir olasiltksa Mr . .Perry'nin, seleflerinin l<tzilba~lar konusunda yapttklan hatanrn yanh~ bir an fa-

- madan kaynaklandtgt bic;iminde bir ac;rklamayt bazt nedenlerden dolayt tercih etmi~ olmasrdtr. Yani, uzun sUre haklannda yazilan c;ok saytda umut dolu ve yardtm talepleriyle sonlandmlan rapordan sonra, Ktzrlba~lann Protestanltga gec;meleri konusunda herhangi bir somut ba~an elde edi lememesinden dolayt MH okuyuculan indinde yaratilmt~ olabilecek hayal kmkhgt olasilrgma kar~1 Mr. Perry boyle bir yakr~trrmada b!Jiunmu~ olabilir. Onun 1880 tarihli mektubunda, Ktzilba~ l<i.irtlerin hem yorelerinde misyoner okullannrn ac;ilmasr hem de c;ocuk­lannt ~ehirlerdeki misyoner okullanna gondermeleri konusundaki isteksizlik­lerinden - yakrnmr~ olmasr boyle bir okumayt destekler mahiyettedir.67 Demek ki Mr. Perty'nin l<tztlba~lann dini inane; ve tavtrlan konusunda kaleme aldtgt revizy­onist tezler, bu gruplar arasrnda hafen srntrh bir ~ekilde de olsa devam eden ~abalann bo~a c;tkmast haliyle e~zamanl t olarak geli~mi~ ve belki de ikincisi ilkinin ~ekillenmesinde etkili olmu~tur.

Mr. Perry'nin zikrettigimiz bu iki mektubundan sonra MH'da l<tztlba~lar

65 "Western Turkey Mission" 1\I!H Haziran 1883: 221. 66 Bu konuda onemli oranda unurulmaya yiizrutmu~ ama kimilerince halen sozli.i olarak anlanlage­

len hildiyeler d~mda yaz1h olarak mevcur birka~ kay1t da mevcuttur. Bunlar i~in ornegin bkz. Nuri Dersimi: Ki.irdistan Tarihinde Dersim. Istanbul 1997 ve Yusu£ Ziya Yori.ikan: "Anadolu

, . Alevileri ve Tahtacllar I" Dariilliinun llahiyat Faki.iltesi Mecmuas1 8 (1928): 109-150. l :7 "Westen Turkey Mission" May1s 1880: 185. L . . .. 321 -------~----------

""""'""'"",_ • ..,,.........,o:m, ~ .. ~ •. --m=""""'="'""=:~~~: folklorledebiyat ""' =""-·'""·""""""'""''·'>m""""· =~•==~="""'"'""'~""'.,»m'""""

hakkmda yalnrzca bir yazr yayu~ lanmr~trr. Ancak bu yazr digerlerinden farkll olarak alandaki misyonerlerin kaleme aldrgr bir rapor degil, "Genc;lere" ba~llgr ·

altmda ozel bir bolum ic;in hazrrlanmr~, genel olarak Krzllba~lan tamtrp nitelikte bir yazrydr. MH'da l<r4rlba~lar konusuna noktayr koyan bu yazr Amerikan misyon­erlerin l<rzrlba~lardan, en azmdan krsa vadede umutlannr kestiklerini ~u cumle­siyle teyit ediyordu: "H1ristiyan bir uygarligm par~ast olmalan durumunda imparatorlugun en miikemmel trklanndan olacak bu insanlar halihaztrda dini ve

• 68

ahlaki etkilere pek de a~tf< goriinmiiyorlar." Peki Mr. Dunmore'un alandan aynlmasrndan sonra Protestan Kurt reisi Ali

Gako'ya ne oldu? Mr. Dunmore en son 1857 yllmda ziyaret etmi~tir onu. Bu son ziyaretten 1862. yrlrna kadar Ali Gako'nun adr MH sayfalannda sadece bir iki krsa haber baglamrnda gec;er. Bu uzun aradan sonra, 1862. ve 1863 yrllannda Mr. Barnum adrnda yeni bir misyoner Ali Gako'yu iki kere ziyaret eder ve onun halen kendine Protestan dedigi ve incil'in emrettigi gibi ~iddetten uzak bir ya~am surm­eye c;alr~trgr haberini verir. Ama maalesef Ali Gako surdurdugu tek taraflr ban~ politikasr yuzunden du~man a~iretlere kar~r saldrrrya ac;rk bir konuma sokmu~tur kendisini ve Mr. Barnum'a, eger hukumetin korumasmr saglayamazsa nefsi· mudafa ic;in tekrar eski yontemlere, yani silaha ba~vurmak zorunda kalacagrnr bildirir.69 Bu MH okuyuculannrn Ali Gako'dan aldtgt son haberdir.

Ancak her ne kadar Ali Gako'nun adr arttk duyulmasa da MH'nrn ilerki sayrlannr dikkatli bir ~ekilde okudugumuzda <;;emi~gezek'teki a~iretler arasrnda bir takrm ilginc; geli~meler oldugunu fark ediyoruz. 1873 yrllnda Mr. Allen adlr bir misyoner tarafrndan kaleme alrnan ve son ~n yrlda sozugec;en bolgede oneml.i degi~iklikler oldugunu belirten raporda "Yuseph Agha"ntn yedi a~iretin kay­makamr olarak atandrgr haberi verilir.70 Bu haberin dolaylr olarak Ali Gako ile de ilgisi vardrr, zira kaymakam olarak atanan · bu Yusuf Aga buyuk olasrllkla Mr.Dunmore'un daha once ziyaret ettigi ve Ali Gako'nun akrabalannrn koyu diye tanrttrgr Aguic;en koyi.ini.in Yusuf Agasr'drr.7' Bu aynr Yusuf Aga'ya, l<rztlba~lann MH'daki en son bahsi diyerek yukanda soz ettigimiz yaztda da rastlryoruz. Hatta burada Yusuf Aga'ntn bir re.smi bile vardrr. Bu resim yazt i<;;erisinde ~u ~ekilde ac;rklanrr: "Bir ka~ hafta once o yorenin dort ileri gelen adammdan bir ~agn a!dtm. Buraya bO!genin ba~ mii!ki amirinden aldtldan bir davet iizerine gelmi~ler.

Sultan'm Hiikiimeti'ne bag!tliklanm bildirdikten sonra pa~a on/ann her birine birer kat yeni e/bise ve ba~ka degerli hediye!er verdi. Yeni ktyafetlerini giymi~ bi1 ~ekilde sultana yollamak iizere bir de fotograflarmt ~ekti. Kar~t sayfadaki bL fotografm bir kopyas1dtr. (. .. ) Onun [Seyid ibrahim'in] yanmdaki ya~li adam. daglann en etkili reislerinden Yusuf Aga'dtr."7

•

Elimizdeki buti.in bu ipuc;lannr birle~tirdigimizde Ali Gako'ya ne oldugl

68 H.N. Barnum, "For Young People: The Kuzzel-Bash Koords" MH Agusros 1890: 345-346. 69 "Eastern Turkey: Kharpoor: Lerrer from Mr. Barnum, July 22, 1863" MHEkim 1863: 311. 70 "Eastern Turkey Mission" MH May1s 1873: 159-160. 71 bkz. 20 no'lu not. 72 H.N. Barnum: "For Young People" sf. 344-345.

322

-""'"""' -----=--= ... folklor/edebiyat =

l<onusunda baz1 spei<O iasyonlarda bulunabi liriz. Her ne kadar Ali Gako'nun Protestanl1k konusundak! samimiyetini olc;memiz mOmkUn degilse de misyonerler ile olan temaslanmn son bulmas1nda, bir yandan Protestanl1k ~emsiyesi altrn~a siyasi koruma saglanmas1 gayretlerinin sonuc;suz kalmas1, ote yandan da a~iretinin . hUkUmet ile uzla~maya varm1~ olmas1 etken o l mu~ olabilir. Her halukarda ac;1k olan, Ali Gako'nun ve diger K1z1lba~ gruplann Amerikan misyonerler ile ya~adrklan bu nispeten k1sa sUreli macerayr tam olarak anlamlandrrabilmemiz ic;in, konuyla ilgili 1<1zrlba~ cemaatlerinin o donemde hem kendi aralannda hem de kom~ulanyl a olan ili~kileri ve elbette Osmanl1 HOkUmeti'nin bu gruplara kar~1 misyoner faaliyetlerine ve ba~ka etkenlere ko~ut olarak degi~en siyaseti hakkrnda daha aynntrlr bilgiye ihtiyacrm1z oldugudur.

Sonuc;ta K1zrlba~lar arasrnda gorebildigimiz kadanyla hic;bir somut ba~an kazanamamr~ Amerikan misyonerlerin konu hakkrndaki kayrtlanm anlatt1klan ilginc; hikayeler dr~rnda bu kadar yakrndan irdelememizin gerekc;eleri var mrdrr? Aslrnda ba~lr ba~rna ayn bir c;alr~ma gerektiren bu .soru hakkrnda sadece bir-iki soz soyleyerek yazrmrzr sonlandrralrm.

· Yukanda da krsaca belirtmeye c;alr~trgrmrz gibi, misyo':ler kayrtlannrn onemi sad~ce anlattrklan hikayelerde degil, bu kayrtlann uzun vadede hem yerli hem de yabancr akademisyenlerin Krzrlba~lrl< konusuna ya kla~rmlann r ~ekillendirmedeki

etkilerinde yatmaktadrr. Her~eyden once l<rzrlba~lrk konusunda ileriki tarihlerde akademisyenler tarafrndan sorulacak sorular ile misyonerlerin ilgilendigi sorular arasrnda belirgin parallellikler vard1r. Her iki grup da Krzrlba~ l rg1 belli bir etnisite temelinde anlamaya c;a l 1~mr~ ve gene her iki grup da Krzrlba~lann halihazrrdaki organizasyon ~ekilleri, inanc;lan ve yasam tarzrndan c;ok orijinleri hakkrnda kafa patlatmr~lardrr. K1zrlbaslann orijinleri konusuna gosterilen bu agrrlrklr ilgi gore­bildigimiz kadanyla gene ilk o_larak misyonerler tarafrndan ortaya atr lan ve Krzilba~lrg1n ancak bir senkretizm olarak anlasrlabilecegi teziyle c;ogu zaman birarada bulunmu~tur. Ktzrlbaslar hakkrndaki yakla~rmlan gOnOmOze kadar ~ekil­lendiren bu senkretizim paradigmasr misyonerlerden beri oylesine bir "dogalla$trrma" sUrecine girmi~tir ki gorUnUrde 1<1zilbaslrk hakkrnda taban tabana z:t iddialarla ortaya c;rkan yazarlar bile, temelde bu ortak yaklas1m1 payla~mr~lardrr.

Yabancr yazarlann l<rzilbaslrk konusuna yakla~rmlannr misyoner kayrtlannrn hangi kanallarla etki l em i~ o ldugu sorusuna yuka~1da lmaca deginmi~tik. Misyonerlerin yerli yazarlar Uzerinde dogrudan etkileri olduguna dair de elimizde ipuc;lan mevcuttur. Mesela Krzrlba~lar hakkrnda basrlan ilk TOrkc;e bilimsel makalelerden onemli bir k1smrnrn yazan olan Yusuf Ziya YorUkan, Tahtacrlar hakkrndaki makalelerinde bi rden fazla kere misyonerlerin konuya iliskin gorU~Ieri­ni ele~tirmi~tir. TahtaCIIar hakkrndaki seri makalesinin ilkinin giri~inde YorOkan ~unlan yazar: "Sonra [TahtacJ!arm] di§er bir endi~eleri daha vardtf<i o da c;ol< guc;­lerine gidiyordu. Bun/ann muzlim ehvalinden istifade edenler ilmi olmayaral< baz.t

\ .hul<umler vermi~lerdi: Misyonerler bun/ann en l<adim yerli ehaliden ve htristiyan-

L 323

dan donme olduklanm zan ederek tahtaCt!ar arasma nufuz etmeye r;all~ml~/ard1•

Yerli ehaliden bazllan ise ·bun/ann r;ingene bozmas1 oldugunu,· bazi/an Acem olduk/anm soylemekten r;ekinmiyorlardJ."71 Belli ki Y6ri.ikan, Tahtacllar hakkmdaki makalelerini, en azm<;lan k1smen onlar hakkmda var olan yanl1~ g6ri.i~leri di.izelt­mek maksad1yla kaleme alm1~t1~. Ona gore bu yanll~ g6ri.i~lerin ba~ta geleniyse, ilk olarak misyonerler tarafmdan ortaya atllan ve 1<1zllba~lann H1ristiyan k6kenli olabileceklerine dair tezdi. l<1zilba~lann orijini konusunda savunduklan tezlerin bOtOn z1tl1gma ragmen, Y6ri.ikan ve o d6nemde konu hakkmda yazan diger Ti.irk ara~t1rmaolan ile misyonerlerin konuya yakla~1mlannda 6rt0~en baz1 temel nok­talann daha aynntll1 bir tart1~masm1 ba~ka bir makaleye b1rak1yoruz.

73 Yusuf Ziya Yoriikan: "Tahtactlar" Dariilfiinun llnhiyac Fakiiltesi Mecmu:JsJ 12 (1929): 64.

324