1 Focussen in pastorale toepassing aandacht voor wat er in je hart omgaat Recovery Focusing Een Bijbels gefundeerde gids naar persoonlijk herstel Wil je voorkomen dat je karakter wegrot door verslavende verleidingen? Wil jij je ontwikkelen van heerlijkheid tot heerlijkheid naar het beeld van Christus? Jaap Bos versie 5/08/11
86
Embed
Focussen - Bijbels perspectief › recovery focusing...De zes stappen van Gendlin 20 7. Het twaalf stappen herstelprogramma van de Anonieme Alcoholisten 22 ... inzicht te krijgen in
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
1
Focussen in pastorale toepassing
aandacht voor wat er in je hart omgaat
Recovery Focusing Een Bijbels gefundeerde gids naar persoonlijk herstel
Wil je voorkomen dat je karakter wegrot door verslavende verleidingen?
Wil jij je ontwikkelen van heerlijkheid tot heerlijkheid naar het beeld van Christus?
Jaap Bos
versie 5/08/11
2
Inhoud
Voorwoord 3
1. Lesprogramma focustraining 4
2. Aandacht voor je innerlijk 5
3. Lesprogramma voor focussen en luisteren 10
4. Focusinstructies voor beginners 16
5. Praktische oefening ruimte maken (Mary Armstrong) 17
6. De zes stappen van Gendlin 20
7. Het twaalf stappen herstelprogramma van de Anonieme Alcoholisten 22
8. Recovery focusing in een twaalf stappen herstelprogramma (Suzanne Noël) 23
9. Oefening ruimte maken voor twaalf stappers (Suzanne Noël) 26
10. Zelfempathie voor twaalf stappers (Suzanne Noël) 27
11. Lesprogramma voor gevorderd luisteren en begeleiden 28
12. Ruimte maken is een integratieproces 35
13. Een focusmoment en het verkennen van gevoelens 35
14. De kracht van luisteren (Ann Weiser Cornell) 36
15. Voorbeelden uit de handleiding voor focusbegeleiders (Ann Weiser Cornell) 38
Dit is een vertaling en bewerking van een tape van Mary Armstrong.
Ruimte maken is de eerste stap van een zes stappen model voor focussen.
Wanneer we een focussessie beginnen, gaan we meestal ergens rustig zitten.
We gaan er ruimte voor maken. Hierbij bedoel ik onze innerlijke ruimte.
We gaan eerst onze lichamen innerlijk opruimen.
Op deze manier zullen we beter stil kunnen staan bij wat voor onderwerp dan ook, of een probleem of een levenssituatie, waar we op dat moment bij willen stilstaan.
Ruimte maken is net zoiets als een rommelige kamer binnen gaan
Je kent dat wel, hoe het is als je een rommelige kamer binnen gaat.
De kranten liggen overal verspreid en er slingert een trui op de bank.
Misschien staan er nog vuile kopjes op tafel en zie je kruimels op de vloer. Daar moet gewoon nodig eens opgeruimd worden.
Eerst ga je misschien de kranten oprapen.
Je legt ze op stapels ergens apart. Je gaat niet meteen de kranten lezen.
Want eerst wil je de kamer opgeruimd hebben. Dat kranten lezen kan wel even wachten voor later.
Je pakt de trui op en hangt hem ergens netjes op. Je brengt de kopjes naar de keuken.
Dit is eigenlijk een goed voorbeeld van wat we doen voor we met focussen beginnen. Want focussen is een manier om aandacht te gaan besteden aan onze innerlijke warboel.
Gedurende het volgende half uur op dit bandje zullen we onze aandacht gaan richten op de warboel in
ons innerlijk. We gaan ons afvragen: wat zou hier toch aan de hand zijn?
Wat zit me in de weg om me echt lekker te voelen, of echt opgeruimd?
Of met andere woorden: Hoe ziet de warboel eruit, hierbinnen in mij? Ik zal je hierdoor heen leiden
En als we door het 'ruimte maken' heen gaan, zul je ondertussen misschien weerstand opmerken.
Iets in jou zal dit misschien niet echt willen doen.
Het voelt zich misschien wat ongemakkelijk bij het vooruitzicht om zich anders te voelen van binnen.
Als dat gebeurt, merk het dan eenvoudig op: Ja, er is een stukje van mij dat het er moeilijk mee heeft.
Dat vindt het helemaal niet leuk om de warboel op te geven, zelfs al was het maar voor eventjes.
Maar als je kunt, ga dan je gewoon door met focussen.
Want als je het in de praktijk brengt door het gewoon te doen, dan zul je merken dat 'ruimte maken'
zeer effectief gebruikt kan worden. Gewoon alleen maar door het zelf te doen.
Er zal dan een dag komen dat je focussen ingepast hebt in je dagelijks leven.
Je kunt daarbij gaan zover als je zelf wilt.
Misschien wil je gewoon eindigen bij deze eerste stap van het focussen. Maar ik hoop dat je wegen zult vinden in je leven waarbij focussen goed bruikbaar zal zijn voor jou.
Ik zal je een voorbeeld geven:
Als je moeite hebt om in slaap te vallen en de hele wereld lijkt steeds maar op je af te komen,
dan is ruimte maken een uitstekende manier om je bepaalde dingen te realiseren
die je tegenhouden om te gaan slapen. Dan kun je die buiten je lichaam plaatsen.
Daarmee kun je een soort orde scheppen in je innerlijke chaos.
Veel mensen zeggen dat dit erg goed helpt om in slaap te vallen.
Als je ervaring hebt opgedaan met 'ruimte maken', dan kun je het ook gewoon overdag gebruiken in je
dagelijkse doen en laten. Je kunt dan ook 'ruimte maken' volgens een verkorte methode.
Dit helpt preventief tegen het opbouwen of opstapelen van stress in de loop van de dag.
Je geeft dan aandacht aan je innerlijk. Je erkent dat je door bepaalde angsten heengaat. En dan plaats je die buiten jezelf. Dan voelt je lichaam zich erg prettig.
En nu gaan we ons klaar maken voor het 'ruimte maken'
Zorg ervoor dat je het volgende half uur niet gestoord wordt.
Leg de telefoon van de haak of zet de deurbel af. Kijk eens of je kleren lekker zitten.
Maak eventueel je riem los of je trek je schoenen uit. Kijk eens of je lekker zit.
Houdt de pauzeknop van je cassetterecorder bij de hand.
Dan kun je meer tijd voor jezelf nemen, zodra je dat zou willen.
Let op je fysieke lichamelijke gesteldheid, zoals je daar zit.
Breng je aandacht ergens in het midden van je lichaam.
Hoe voel jij je daarbinnen?
Doe alsof je aan iemand anders die vraag stelt, iemand waar je echt om geeft,
iemand die je echt respecteert.
Als je echt het antwoord wilt weten, wacht dan geduldig op dat antwoord, tot het komt.
Hoe ben ik hier eigenlijk van binnen?
...........stilte voor focussen
Ga maar gewoon ontvangen wat er komt. Zonder het mooier te maken dan het is.
Ontvang het gewoon zoals het komt: Vers, ruw, ongepolijst en natuurlijk.
Zoals je het ook zou ontvangen als het van een ander persoon zou komen.
Neem nu even tijd om je lichamelijke gesteldheid te controleren.
Staat je hoofd recht op je ruggengraat, zodat je lichaam je hoofd moeiteloos kan dragen.
Hangen je schouders losjes? Zijn je handen ontspannen?
Voelt het midden van je lichaam zacht en staat het open om vredig adem te halen?
Laat gewoon je lichaam rusten waar je maar op zit.
Geef je gewicht over aan de zwaartekracht. Laat je benen en voeten ook ontspannen.
Breng je aandacht terug naar het midden van je lichaam. En vraag van binnen:
Staat er mij iets in de weg om me echt lekker te voelen, echt opgeruimd
Wacht maar tot er iets boven komt, iets, dat er gewoon voor jou is
Wat voor onderwerp, probleem, uitdaging, een lichamelijk gevoel, of wat dan ook.
..........stilte voor focussen
Wanneer het eerste boven komt, laat je daar dan niet door gevangen zetten.
Dit is nog niet het moment om je erin te verdiepen, of om het uit te zoeken.
Maar voel de emotionele lading ervan.
Dit is alleen maar het moment om het te onderkennen.
Ja, ik heb dat, ah ha, dat was ook zo! Ik draag dat met me mee.
Ik wil dat je 'het' onderkent. Plaats 'het' dan allemaal buiten je lichaam
Dus, in je verbeelding pak je alles op, al die gevoelens over dat gehele onderwerp
En plaats ze op een afstand, weg van je lichaam
Het is nu buiten je lichaam en jij bent binnen je lichaam.
Er bestaat dus een 'jij' en er bestaat een 'het'
..........stilte voor focussen
Je hebt het nu op een afstand geplaatst, maar je kunt het altijd weer terugpakken
om er later aan te werken.
Breng dan nu je aandacht weer terug naar binnen in je innerlijke ruimte
Nog een keer vraag je: Oh, .. is er misschien nog iets anders,
dat mij ervan weerhoudt, om me vandaag echt lekker te voelen?
Wacht maar weer op dezelfde manier of er nog iets boven komt vanuit die innerlijke ruimte.
En als er iets komt, Zeg er dan maar gewoon 'hallo' tegen, tegen 'het'
Erken maar gewoon dat het er is. Ja, ja, ik heb dat, ah, ha!
En als je het onderkend hebt, plaats het dan naar buiten op een gepaste afstand.
Sommige dingen kun je gewoon vlakbij zetten, zodat je je hand uit kunt strekken om ze aan te raken
Andere dingen geven meer problemen; Die zijn moeilijker om op afstand te zetten.
Die dingen kun je in een doos plaatsen; Gebruik je eigen verbeelding!
Andere dingen moet je zelfs erg ver weg zetten, waar je ze nauwelijks kunt zien.
Sommige dingen zul je in een kooi willen zetten of in een archiefkast.
Je mag ze ook letterlijk op een briefje schrijven en in een doos stoppen.
Doe maar wat je het beste lijkt.
Dus nu is dat bepaalde onderwerp of probleem veilig naar buiten geplaatst
19
En jij hebt nu de ruimte gekregen, die het voor jou innam in je innerlijk.
En nu ga ik je zo meteen vragen om de pauzeknop van je recorder in te drukken.
Dan kun je meer tijd maken.
Neem zoveel tijd als jezelf nodig hebt, om je eigen ruimte vrij te maken.
Ik denk dat je nu wel een idee hebt, hoe je dat doen moet.
Even een herhaling:
Breng je aandacht naar binnen
Laat een onderwerp naar boven komen, een probleem, iets wat ongemakkelijk is,
Laat dat maar aan de oppervlakte komen.
Eén ding tegelijk
En als dat onderwerp, gevoel of iets anders boven komt, pak het op
en vind een manier om het buiten je lichaam te plaatsen.
Zodat je meer en meer ruimte krijgt voor je eigen innerlijk.
Gendlin zegt dat de meesten van ons zorgen hebben
over wel drie belangrijke levensonderwerpen
en over wat ons op dat moment speciaal bezighoudt,
iets wat gisteren gebeurd is, of wat morgen pas erg belangrijk zal zijn,
maar waar we ons vandaag al vreselijk druk om maken.
Dus neem zoveel tijd als jij zelf nodig hebt
om jouw levensvragen en onderwerpen helder te krijgen
en wat er jou vandaag ook maar bezig houdt
of wat misschien morgen belangrijk is.
Probeer je ruimte zo schoon mogelijk te maken.
Zodat je zoveel mogelijk ruimte voor je zelf ter beschikking hebt vandaag.
Zodat jij daarbinnen tot je recht kunt komen, en de problemen buiten je zelf geplaatst zijn.
Als er tenslotte een moment komt dat je alles opgeruimd hebt wat vandaag maar mogelijk is, druk dan weer op de pauzeknop van de recorder, zodat je verder kunt luisteren.
Voor de meesten van ons die ruimte gemaakt hebben, is er toch vaak nog iets daarbinnen
overgebleven. Iets dat we een achtergrondgevoel noemen
Dat is een gevoel dat er altijd is.
Altijd bedrukt voelen; Altijd jezelf opjagen; Altijd je een beetje boos voelen
Neem de volgende minuten om jouw achtergrondgevoel uit te vinden.
...........stilte focussen
Als jij je achtergrondgevoel hebt gevonden
dan voelt het erg goed om dat naar buiten te plaatsen
om er een poosje afstand van te kunnen nemen.
Neem de volgende minuten om hier eens mee te spelen, om erbij stil te staan
Dat is een manier om jezelf te ervaren, hoe jij je voelt zonder je achtergrondgevoel. .......focussen
We gaan hierna eens kijken naar een dag
dat het moeilijk is om 'ruimte te maken', om überhaupt een innerlijke ruimte te vinden
Dit is misschien een dag dat jij je depressief voelt,
als je erg ziek blijkt te zijn, of als je in de problemen zit.
Het is misschien op een keer
dat je iemand anders met focussen aan het begeleiden bent.
waar zo iemand voor is komen te staan.
Die voelt zich misschien erg depressief,
Of er is een ernstige ziekte geconstateerd,
Of anderszins is die niet in staat
om enig gevoel van vrede te voelen of afstand kan nemen
tussen zichzelf en de situatie,
.................
20
6. De zes stappen van Gendlin
1 Ruimte maken Als je een verminderd ervaringsniveau hebt, dan word je misschien overspoeld door emoties,
of je bent er zo bang voor dat je ze probeert te vermijden. Je durft ze niet onder ogen te zien.
Daarom kun je in de eerste fase van het focussen meestal niet meteen aan het probleem zelf werken,
maar wel aan de manier waarop jij je verhoudt tot het probleem en tot jezelf.
Allereerst leer je om ruimte te maken voor je lichamelijke aanwezigheid.
Daartoe geeft de begeleider eenvoudige ontspanningsinstructies.
De graad van ontspanning mag echter niet te diep zijn.
Je mag beslist niet in hypnose raken. Je moet je nog helder kunnen concentreren.
Hij laat je innerlijke ruimte maken door je te laten nagaan wat je allemaal bezighoudt.
De begeleider laat je een inventaris maken van wat je belet je helemaal goed te voelen.
Je wordt voorgehouden om je niet meteen in je problemen te storten,
maar een stapje achteruit te doen en een ruimte te scheppen
waarin jij jezelf kunt voelen als een persoon los van je problemen.
2 Vorming van een lichamelijk gevoelde gewaarwording (felt sense), een gevoelde zin. In de tweede focusstap laat de begeleider je een probleem uitkiezen met de bedoeling
om ergens midden in het lichaam zich de bijbehorende gevoelde betekenis te laten vormen.
Het is niet de bedoeling midden in het probleem te duiken,
maar er een beetje afstand van te nemen en er naar te kijken als naar een muurschildering:
'Hoe voelt dit hele probleem aan?'
Soms gaat je aandacht voortdurend naar een gespannen lichaamsdeel.
Dan kan de begeleider vragen:
'Laat die specifieke spanning eens naar het centrum van je lichaam gaan,
zodat je er meer rond omheen kunt voelen'.
Het is vaak verrassend hoe dan een betekenisvolle beleving opduikt.
De gevoelde betekenis is iets waaraan de meeste mensen voorbijgaan
omdat die in het begin wazig en vaag is.
Pas als je er de aandacht (focus) op richt,
komen er bepaalde gevoelskwaliteiten uit naar voren die de gehele beleving omvatten.
Dat is het moment waarop jij je perspectief van buiten naar binnen kunt verleggen.
Een afwachtende en ontvankelijke aandacht is erg belangrijk.
En als je die gevoelde zin (felt sense) ontdekt hebt, sta er dan eens rustig bij stil.
Wees er blij mee, dan kan dat gevoel zich verbreden en tot volle ontplooiing komen.
3 Een handvat vinden Wanneer je contact hebt met een gevoelde betekenis (felt sense),
dan wacht je in stilte af of zich een woord of een beeld aandient
dat de aard van het nieuw ontdekte lichaamsgevoel uitdrukt,
Het is een extern aangrijpingspunt, een handvat voor je innerlijke beleving.
Als de begeleider niet alleen cognitief luistert maar met heel zijn wezen jouw verhaal in zich opneemt,
kan hij zijn globaal aanvoelen synthetiseren in een beeld dat dichter bij je oorspronkelijke beleving aansluit dan je eigen woorden.
4 Resoneren De begeleider zal je vragen: 'klopt dit woord of dit beeld helemaal, geeft het weerklank?'
Daarbij ga je heen en weer tussen het handvat en je innerlijke beleving:
het lichamelijk ervaren gevoel of de gevoelde zin (felt sense).
Een juiste explicitering van het impliciete gaat meestal gepaard
met het ervaren van een lichamelijke beleving van opluchting, een verschuiving (felt shift):
doordat het innerlijk een juiste uitdrukking heeft gevonden verandert er iets in het lichaam. Die eventuele gevoelde verschuiving kan zich reeds eerder, maar ook later voordoen.
21
Het referentiepunt voor de juistheid van de uitdrukking ligt dus in de lichamelijke gewaarwording.
Wees niet bang om eventueel de uitdrukkingen of suggesties van de begeleider te verwerpen wanneer die niet volledig overeenstemmen met de wijze waarop jij het zelf van binnen aanvoelt.
5 Vragen, exploreren In de vijfde fase zoek je naar een nieuw perspectief in het probleem,
iets dat nog verborgen ligt in de gevoelde betekenis
en dat nog niet ten volle tot het bewustzijn is doorgedrongen.
Mogelijke interventies van de begeleider:
'Wat is hierin het ergste'?
'Wat valt je daarin het zwaarst?'
'Wat is hierin de kern, de crux?'
Wat maakt het zo ondraaglijk, of zo ...(sleutelwoord)?',
'Wat heeft het nodig?',
'Waar zou het naartoe willen?',
'Hoe zou je eruit kunnen zien, als het helemaal naar je zin was?'
6 Afronden: ontvangen Ontvangen, welkom heten:
Durf je uitdrukkelijk toe te laten en te accepteren wat je bij jezelf aantreft
en durf jij jezelf te leren kennen?
De begeleider zal je vragen om het te benoemen, en je vragen welke stappen of stapjes je wilt gaan ondernemen.
Omgaan met je innerlijke criticus Tijdens de focustraining leer je ook om oude stemmen terzijde te
schuiven voordat zij de lichamelijke beleving van opluchting, de
verschuiving (shift) overstemmen.
Gendlin stelt dat deze normerende stem, die overgenomen werd van
de veeleisende of kritiserende ouders, soms veel strenger geworden
is dan de ouders in feite ooit geweest zijn.
Op elk moment van het proces kan deze criticus zich aandienen.
De begeleider zal je dan eerst terugleiden naar de 1e stap van 'ruimte
maken' voor het leren omgaan met deze criticus of met die angst.
Omgaan met angst
Als je leert om er enige afstand van te nemen, kun je een op wat hoger
ervaringsniveau te kunnen focussen.
Dan blijkt die angst juist een goed aanknopingspunt te kunnen zijn voor je
groeiproces.
Dat groeiproces kan dus voortdurend verder gaan.
Vaak in kleine stapjes, maar kleine stapjes zijn ook stapjes.
Grenzen van het focussen Focussen werkt alleen als je goed bij je positieven blijft en niet wegzakt in een trance, of in hypnose.
Het is beslist niet de bedoeling dat je onder machtsinvloed van de begeleider komt. Cliënten met
ervaring met hypnose of yoga willen soms onwillekeurig die richting uitgaan. Maar een goed
getrainde begeleider zal hen meteen terugleiden naar de realiteit van het lichaam en hen bevragen naar
hoe het voelt in het lichaam. Back to the body, zegt Gendlin.
Bovendien zijn hypnose en yoga on-Bijbelse benaderingen. Het moet ook on-Bijbels geacht worden,
om in het lichaam op zoek te gaan naar een godheid, zoals de gnostiek deed. Paulus waarschuwt
ertegen, maar hij gebruikt zelf gnostische termen zoals gnosis en pleroma.
Moderne vormen van gnostiek kun je aantreffen in de New Age beweging.
Zelf hanteer ik Bijbelse uitgangspunten!
22
7. De twaalf stappen van het herstelprogramma van de Anonieme Alcoholisten (AA)
1. Eerlijkheid in plaats van ontkenning
Ik geef toe dat ik machteloos sta tegenover mijn pijn, mijn problemen of mijn psychische
verwondingen en ik erken dat mijn leven onhandelbaar is geworden
2. Geloofsvertrouwen en eigen machteloosheid
Ik geloof dat er een Macht – groter dan ik zelf – bestaat, die mij herstel kan geven
3. Hoop en overgave
Ik neem een beslissing om mijn leven en mijn wil over te geven aan Gods zorg.
4. Moed en actie
Onder Gods leiding onderzoek ik mijn leven op een open en eerlijke manier.
5. Integriteit en delen
Ik maak mijn fouten op een concrete manier bekend aan mijzelf, aan God en aan anderen.
6. Bereidheid
Ik ben er helemaal klaar voor dat God mij bevrijdt van mijn verkeerde denk- en gedragspatronen.
7. Nederigheid
Ik vraag Hem nederig om vergeving van al mijn zonden en van het onrecht dat ik deed; en om mij te
herstellen waar ik in gebreke bleef.
8. Discipline en broederlijke liefde
Ik maak een lijst van alle personen die ik schade heb berokkend en verklaar mezelf bereid om het met
hen in orde te maken.
9. Verzoenen en vergeven
Ik maak het, indien mogelijk, zo snel mogelijk weer goed met die mensen, behalve als ik hen of
anderen daardoor zou benadelen of beschadigen.
10. Waakzaamheid
Ik ga door met mijn persoonlijk zelfonderzoek en als ik fouten tegenkom, beleid ik die meteen.
11. Spiritualiteit
Door middel van gebed en bijbel lezen zoek ik wegen om mijn persoonlijke relatie met God te
verdiepen, met het doel om Zijn wil te leren kennen en om de kracht te ontvangen Zijn wil te doen.
12. Dienstbaarheid
Het gevolg van deze stappen is dat ik geestelijk ben veranderd. Ik probeer deze boodschap aan anderen
uit te dragen en ik probeer deze principes in de praktijk te brengen in heel mijn doen en laten.
Ditzelfde twaaf stappenprogramma van de AA wordt gebruikt in het
pastorale herstelprogramma ‗Celebrate Recovery‘, maar met toevoeging
van een aantal bijbelse principes.
Focustrainer Suzanne Noël heeft ontdekt dat je de innerlijke verwerking
van dit twaalf stappen herstelprogramma kunt versterken met focussen
in groepsverband. (Noël 2010)
23
8. Recovery focusing Artikel van Suzanne Noël, Focustrainer in Costa Rica (vertaling Jaap Bos)
Focussen is praktisch hulpmiddel om zaken, situaties of gevoelens te verwerken in een lichamelijk
gefundeerde innerlijke houding van wisselwerking met de gevoelde betekenis (‗felt sense‘) van deze
zaken of gevoelens.
Eugine Gendlin heeft destijds bij de universiteit van Chicago door 25 jaar onderzoek ontdekt dat
therapiecliënten, die veranderen, dit doen via deze innerlijke daad van een proces vanuit een ruimte in
hun binnenste. Hij noemde dat ‗felt sensing‘ of ‗focusing‘. Daarna heeft hij hiervoor een trainings-
programma ontwikkeld voor wie niet zomaar in staat is om dat zelf te doen.
Recovery focusing biedt ondersteuning en verdieping van het 12 Stappen Herstelprogramma (AA).
Het leidt ons door de kern van de verslaving en de verwonding heen, op een zachte maar krachtige
manier, naar een genezingsproces. We herontdekken onze waarheid, de betekenis van ons ware zelf,
dat we in leven zijn. Recovery focusing maakt het ons mogelijk om elke Stap meer innerlijk te ervaren
dan alleen maar het proces verstandelijk te doorlopen. Recovery focusing onderzoekt „het ergste van‟
een verslavingsproces en vergelijkt dit met „het beste herstel‟. Deze aanpak van ‘vergelijken en
contrasteren‟ maakt het ons mogelijk om helder onze basiskeuze in te ‗zien‘: terugkeren naar de
verzonken platte machteloosheid van de verslaving of vreugde scheppen in het versterkt
herstelde leven. Ervaren van de beste herstelmogelijkheid maakt het ons lichaam mogelijk om hoop
op herstel te voelen; dus een innerlijke manifestatie van alles wat het zou kunnen zijn. Het gedraagt
zich als een licht waarheen we ons kunnen bewegen, een licht dat we eigenlijk nu kunnen ervaren!
Stap 1: Ik erken, dat ik machteloos sta tegenover mijn verslaving, pijn, problemen of psychische
verwondingen en ik erken dat mijn leven onhandelbaar is geworden
Focusinstructie: wat komt er van binnen bij me op over machteloosheid en onhandelbaarheid? P (alcoholiste): Ik zie mijn brein; alle aderen zijn gevuld met bloed. Het verandert nu in iets wits, en
dan komt er iets, een verbinding tussen mijn brein en mijn hart – een heen en weer verbinding
daartussen. (ze blijft erbij stil staan): Nu, voel ik een brok in mijn keel. Een brok dat door alcohol is
veroorzaakt. (en het inzicht komt): Ik zie dat de alcohol de verbinding tussen hart en brein aan het
verbreken is.
M (cocaïne verslaafde): ik zie een hoop dingen; ze zijn opgebroken, ze lijken incompleet. Ik voel me
als een lege zak. Een lege zak en bovendien zonder geestelijke gezondheid .
M2 (crack en cocaïne verslaafde): ik zie mezelf slapend onder een brug. Ik voel afschuw,
misselijkheid hier midden in mijn buik. Dit heeft liefde nodig.
L: Het woord dat van binnen naar boven komt is: wroeging. Ik wil alles uit mijzelf wegnemen dat ook
maar iets of iemand heeft beschadigd.
E: Ik heb het gevoel alsof ik helemaal onder het zand zit, en ik wil mezelf schoon maken, het zand
helemaal afwrijven, maar ik kan het niet (maakt bewegingen van zand afwrijven).
Hier hebben we nu gezien hoe cliënten het ergste van hun verslaving hebben ervaren op dit moment.
Ze zijn innerlijk in contact gekomen met een nieuw gevoel erover en hebben dat tot uitdrukking
gebracht. Omdat het vertellen zo vanuit het hart komt, luistert de hele groep rustig en intensief.
Focusinstructie: Wat komt er van binnen bij je op bij het woord: Nuchter (droog staan)
M: ik krijg een beeld van een gezinsportret, iedereen glimlacht. De woorden die bij deze foto
komen zijn: gezamenlijke harmonie waar iedereen gelukkig is. Hij gaat rechtop zitten, lijkt trots.
M2: Ik zie een explosie van licht. Ik zie mezelf een wit pak dragen. Het woord adt boven komt
is: metamorfose. Alles van binnen en van buiten is wit. Hij blijft hierbij stilstaan: wat er nu komt
is ‗Hallo‘ (en hij glimlacht); Hallo (Hij blijft glimlachen).
L: Nuchterheid betekent voor mij: me goed voelen. Het betekent me goed voelen, in volle lengte
rechtop staan en geliefd worden. Zijn gehele lichaamspostuur verandert als hij rechtop gaat
zitten en dit vertrouwelijk vaststelt.
E: Ik krijg het woord vrijheid. Ik zie mezelf naar de top van de berg gaan, er is een reling waaraan ik
me kan vasthouden. De wind waait om me heen en ik vind het uitzicht mooi. Ik voel me vrij.
24
P: Ik zie een weg, en sommige auto‘s rijden komen mooi vooruit, terwijl andere auto‘s vaststaan aan
de kant van de weg, als gehandicapten. Ik beschouw mezelf niet langer als gehandicapt. Ik ben nu fijn
de weg aan het afrijden.
Deze cliënten hebben nu een ervaren gevoel van ‗nuchterheid‘ gehad. Ze hebben hun verslaving mee
naar binnen genomen en de machteloosheid ervan gevoeld; en toen hebben ze die veranderd in een
gevoel hoe ze zouden zijn in een nuchtere staat, zoals Nu bij hen van binnen. Hun gemoedstoestand
is verschoven en ze hebben nu hoop voor zichzelf gekregen.
Recovery Focusing introduceert ook de barmhartige ‗focushouding‘ in ons Stappenwerk door enige
manieren te laten zien waarop Zelfempathie kan worden onderzocht en in ons binnenste kan worden
ingebracht (Lee, Domain Focusing). Deze aardige, vriendelijke, of nieuwsgierige manier van bij jezelf
zijn en bij onze gevoelde ervaring schept een verwelkomend gevoel van veiligheid voor het
focusproces, het laat toe dat het zich opent en ontplooit naar believen.
G. werkt aan haar Stap 6 karakterfout van ‗luiheid‘.
Ze zegt: Ik krijg er een beeld van alsof ik binnen in een cocon zit. Doordat ze er bij stil blijft staan, is
ze in staat zich te realiseren dat dit haar enig broodnodige behaaglijkheid geeft en kan ze enige
vriendelijkheid opbrengen voor haar luiheid. Ze glimlacht als ze zich realiseert dat haar luiheid
helemaal geen slecht iets is, maar dat het haar iets positiefs geeft, wat ze nodig heeft. Dan vraagt ze het
wat het nodig heeft. Ze zegt: Ik krijg een beeld van een kever, die bezig is een bal vuiligheid voort te
duwen. Dat betekent dat ik het werk moet doen dat ik moet doen. Het zal moeilijk zijn zoals het
beklimmen van een berg, maar zal in staat zijn om de top te halen en dan zal ik me goed voelen.
We beginnen Recovery Focusing groepen vaak met Zelf empathie; jezelf liefhebben.
We vragen onszelf af hoe we graag bij onszelf willen zijn. We checken dat door te
bezien of we dat bij ons naar ons binnenste kunnen brengen.
P. was bijvoorbeeld in staat om te zien dat hij het nodig heeft om barmhartig te zijn
voor zichzelf, en hij gaf zichzelf een schouderklopje. Hij zei dat hij zichzelf nog
nooit een schouderklopje had gegeven. Dit klopje bracht de noodzakelijke
barmhartigheid naar zijn binnenste. Beginnen met zelfempathie schept een gevoel
van innerlijke veiligheid.
Elke Stap krijgt een grotere persoonlijke betekenis voor diegenen van ons die dit doorlopen op onze
eigen unieke belichaamde manier. We hebben persoonlijk de Stap ervaren, zoals ons lichaam het
beleeft. Cliënten die focussen praktiseren zijn meer en meer in staat om werkelijk een gevoel in hun
lichaam te ervaren, en te beschrijven wat er is, diepgaander dan alleen maar inzicht te verkrijgen
vanuit de beelden zelf. In Recovery Focusing verwelkomen we alles wat er komt. Sommige cliënten
krijgen alleen een zinnetje of een woord. Dat is hun zin en het kwam vanuit hun binnenste.
Hier zijn nog een paar voorbeelden van focussen in Stap 2:
Ik geloof dat er een Macht is, groter dan onszelf, die mij geestelijk herstel kan geven. Na het delen van beelden van henzelf zoals ze echt waren toen ze hun ‗bodem‘ raakten, kwam er dit
naar boven omtrent hun Hogere Macht.
J: Ik zie een superieur wezen met een lange cape. Deze cape is gemaakt van het heelal en lijkt levend
te zijn. Het voelt majestueus. Dit majestueuze wezen heeft zich omgedraaid, maar op een manier alsof
het wil zeggen: volg mij.
L: Ik zie Jezus, maar Jezus is bezig om mijn rug te ondersteunen , vriendelijk zachtjes me voort te
duwen en te zeggen: ga maar verder.
L: Ik krijg een beeld van grote handen, die bezig zijn om me uit woelig water op te scheppen, en me
op het droge te zetten. Ik voel verlichting van binnen. Alsof het ergste over is.
V: Ik zie een wit licht dat me omringt. Ik kan het voelen op mijn huid, helemaal om me heen. Ik voel
me omwikkeld met wit Licht als in een cocon . Beschermd.
C: Ik zie een opening, iets kleins aan de horizon, waar ik naartoe aan het bewegen ben. Als ik er naar
toe ga, opent het zich naar een grote ruimte waar alles goed is. Dat voelt goed.
25
M2: Ik zie een mummie, die uit zijn wikkels aan het breken is. De woorden die daarbij komen zijn: de
ketenen verbreken. Ik zie mijn gezicht als het te voorschijn komt uit deze wikkels. Ik voel me vrij, en
vredig. Met Hoop.
L: ik voel me capabel. En alsof ik mijn proces aan het volgen ben. Ik voel me gelukkig. Bewust.
E: Ik zie mezelf bezig met het nemen van besluiten, en met het maken van enige aantekeningen – aan
het werk. Het gevoel dat erbij hoort is zekerheid en veiligheid.
M: ik zie een wereld van witte katoen, waar alles schoon is. Alles is nieuw. Ik voel verlichting van
binnen. En een gevoel van mogelijkheden.
R: ik zie een Griekse godin. Het woord ‗verlichting‘ komt. Ik voel me op mijn gemak.
J: ik zie mezelf de teugels van een paard pakken, in een rijtuig. Ik voel me erg zeker van mezelf.
En tenslotte, een cliënt deelt wat er bij hem opkomt bij Stap 3:
Ik neem een beslissing om mijn wil over te geven aan de Hogere Macht (God). Hij ziet licht aan en uit flikkeren, in een kamer, totdat, eindelijk, het licht aanblijft. (Tevoren had hij
een gevoelde betekenis gehad van vallen, vallen in een zwart gat middenin zijn borst, een grote
leegte). Hij begrijpt nu dat hoewel hij het contact met zijn Hogere Macht zou kunnen verliezen (lichten
aan en uit), tenslotte het licht aan zal blijven.
We kunnen zien dat de meeste cliënten beelden krijgen, en dat deze
beelden een zeker gevoel binnen in hun lichaam dragen. Uit deze
voorbeelden zien we focussen in geestelijke gezondheid voor hen
mogelijkheid heeft geopend om dat te ervaren als ‗veiligheid‘, ‗op je
gemak voelen‘, ‗bewust‘, ‗met hoop‘. Door te focussen ervaren deze
cliënten zelf het beste van Recovery (Herstel). Bovendien kan het
focusproces iedere ochtend worden gebruikt als een manier om de dag te
beginnen of ‘s avonds om een dag af te sluiten met een oefening van
‗ruimte maken‘. Het kan worden toegepast op wat voor manier dan ook
bij het werken aan een bepaalde Stap, of onze zuiverheid, nuchterheid, herstel. Het maakt het ons
mogelijk om gevoelens te verwerken, die op mochten komen als we door de stappen heen werken, het
biedt ons zo een extra gereedschap om het leven in ogenschouw te nemen volgens zijn eigen typische
karakteristieken.
Mochten 12 Stappers tenslotte gaan meedoen aan diepgaander focustraining waarbij duo‘s als
focusmaatjes oefenen en met focusworkshops, dan zullen ze nog een andere veilige ‗heilige deelplek‘
hebben voor dit krachtige proces om hun herstelprogramma te versterken. De onder-
steunende kwaliteit van focussen / luister uitwisselingen in een focuspartnerschap schept een sfeer
van wederzijds respect en zelfrespect. De onvoorwaardelijk positieve aandacht, die in dit
gelijkwaardig partnerschap wordt geboden is als medicijn voor ons kwetsbare, beschadigde zelf. Focus
partnerschap helpt ons vertrouwen te verbeteren in eerlijke communicatie en in onze eigen
mogelijkheid om toegang te krijgen tot de waarheid. Het geeft ons ook een gevoel van ‗waardigheid‘
doordat het ons mogelijk maakt om te zorgen voor betekenisvol naar elkaar te luisteren, zodat we het
gevoel krijgen te geven als we ontvangen.
Zo voegt focussen iets toe aan de basis dynamiek van Recovery: delen en elkaar ondersteunen.
Kruisbestuiving van deze twee krachtige praktijken maakt Recovery des te meer begerenswaardig en
om je in te verheugen. Zowel focussen als het werk in Stappen helpt mensen het woord ‗zuiverheid‘
te begrijpen en een nieuwe vrede te leren kennen en nieuw geluk (Big Book, Promises). Niet langer
vastzittend in een verslavingsproces, zijn we vrij om ons vastzitten in een voortgangsproces te
brengen. Door dit proces, komt ons ware zelf te v oorschijn in een gefundeerde autenticiteit. Door
onze mogelijkheid te ontwikkelen om ons ‗zelf in het nu‘ (zie Ann Weiser Cornell) door te werken,
ervaren we ons Hogere Zelf, dat wijze gevoel van onze eigenste beschouwer / getuige zelf dat in staat
is aanwezig te zijn bij alle ervaringen op een kalme, liefdevol betrokken manier. Tenslotte opent
focussen voor ons vaak direct toegang tot een geestelijke ervaring van verbondenheid met alles wat er
is, een ‗overgegeven‘ staat waar alles goed is, die geheel ervaren wordt in verstand, ziel en lichaam, je
hart als een complete ervaring van op je gemak zijn, in de rust.
26
9. Oefening Ruimte maken voor twaalf stappers (AA)
Recovery focusing manual, Suzanne Noël (2010)
1. Ontspanningsoefening ter inleiding
Neem een paar minuten om je lichaam te voelen. Let eens op je voeten. Haal diep adem. Beweeg je
aandacht van je voeten langzaam naar boven naar je gezicht. Let intussen op hoe je van binnen bent.
Haal nog eens diep adem en let eens op je borst en je buik, hoe die op dit moment zijn. Let op je
gezicht en je voorhoofd. Haal diep adem.
2. Ruimte maken
Stel jezelf de volgende vragen:
Wat staat er in de weg om vandaag nuchter (niet toegeven aan verslaving) te zijn?
Wat maakt het verlangen naar die verdovende werking zo sterk? Wat is er met je aan de hand?
Wacht.…. Antwoord (schrijf het kort op met een paar steekwoorden) ……..
Neem dit in gedachten uit je zelf weg en plaats het voorzichtig naast je, op een plank misschien.
Of leg letterlijk het beschreven papiertje naast je neer.
Dan weet je dat je eraan kunt werken als dit werkelijk je focussende aandacht vergt.
Als het te groot is, dan plaats je het in een andere provincie of land, of in de verzorgende handen van
je Hogere Macht (God), als je die al hebt ontdekt en geaccepteerd.
Vraag nog eens: wat staat er in de weg om te gaan werken aan Stap 1 (of welke andere stap ook)
Antwoord (schrijf het op in steekwoorden): ………
Leg dit ook voorzichtig ter zijde, terwijl je weet dat je erop terug kunt komen zodra het nodig is.
Nu vraag je: wat staat er op dit moment mijn rust in de weg
Antwoord (schrijf het op): …. Leg dit ook ter zijde.
Ga tenslotte nog eens van binnen alles nakijken:
Vraag: schuilt er hieronder nog iets anders dat nu mijn focussende aandacht nodig heeft?
Wacht … Antwoord (schrijf het op): ….
Leg elk van deze dingen ter zijde totdat je gevoel hebt van ‗hier ben ik zelf‘, een gevoel van jezelf als
een wezen dat afgescheiden is van al deze dingen, een toeschouwer of getuige van jezelf (Cornel).
3. Wachten op een lichamelijk ervaren gevoel omtrent één der eerder opgekomen onderwerpen
Kun je ergens in je lichaam voelen waar je dit vasthoudt: buik, borst, keel? Antwoord: ………..
Beschrijf hoe het voelt in je lichaam? Strak, open, hard, een kleur etc.? ………
4. Symboliseer dat ervaren gevoel met een opkomende zin, beeld, metafoor, herinnering, gebaar.
Als je geen actueel lichamelijk gevoel hebt gekregen, dan heb je misschien een zin gekregen of een
beeld of metafoor (herinnering, gebaar, geluid, etc.) dat je ervaring beschrijft omtrent waaraan je
gekozen hebt om aan te werken.
Vraag: wat is er het ergste aan? (of wat is de crux ervan?) Antwoord: …
Vraag: wat heeft het nodig? Antwoord: …………
5. Beschouw nu het woord „nuchter‟ (droog staan, onthouding).
Wat betekent dat voor je? Wacht tot er een gevoel bij dat ‗nuchter‘ bij je van binnen opkomt,
laat een nieuwe lichamelijke ervaring van ‗nuchter‘ zich vormen.
Zie je er een beeld bij? Of komt er een zinnetje bij je op? Beschrijf wat er opkomt: …
Hoe voelt het in je borst/buik/lichaam als je hier aan denkt? Schrijf het op:…………….
Houd vast aan hoe je voelt over ‗nuchter zijn‘
en vraag jezelf: Wat is het beste hiervan? Antwoord: ……
Elke keer als je je niet goed voelt, kun je een ogenblik nemen om te focussen op wat je ook maar
dwarszit. Neem een minuut om te wachten tot er een gevoelde ervaring van binnen uit opkomt, of een
zin, een gevoel in je lichaam, een beeld of een metafoor, of een herinnering. Beschrijf die. Vraag dan
jezelf: wat is het ergste hieraan? Vraag dan jezelf wat het nodig heeft. Verbeeld je tenslotte hoe het
zou zijn als het was opgelost. Sta jezelf toe dat dit gevoel in je lichaam komt. Let op het beste bij jou
van binnen. Vreugde. Deel dat met je maatje.
27
10. Voorbereiding op AA Stap 4: moed/actie beginnen met Zelf Empathie Noël (2010)
Laten van nu af aannemen dat we beginnen met een lezing uit ons meditatie dagboek of een passend
Bijbelgedeelte, bv Mat 25: 14 e.v. de parabel over de talenten: vertrouwen tegenover angst, of gehoor-
zaamheid tegenover rebellie. Daarna ons zelf tijd gunnen om in contact te komen met ons lichaam.
Laten we beginnen met Zelf Empathie
Als we denken aan onze verslaving of problemen en onze machteloosheid, wat hebben
we dan nodig om juist nu bij onszelf present te zijn? Hoe dan? (Als je
helemaal niets kunt bedenken, vraag dan aan jezelf: Kan ik aardig zijn voor mezelf, nu
op dit moment? Vriendelijk? Geduldig? Vergevend? Accepterend? Ondersteunend?)
Vind een soort van zelf empathie die past bij jouw behoefte om bij jezelf present te zijn
en bij het feit dat je deze ziekte, verslaving of problemen hebt. Schrijf het antwoord hieronder op:
……………………………………………………………………………………………
Nodig een lichamelijk ervaren gewaarwording daarvan uit. Kijk of iets van die zelf empathie naar
jezelf kunt voelen. Misschien kun je jezelf vasthouden, op je zelf een schouderklopje geven, of doe
iets dat dit naar binnen kan brengen.
Deelronde in de groep. Beoefen focussend luisteren.
Vanuit die ruimte van Zelf Empathie ga je nadenken over Stap vier, of ‗erbij zijn‘
Stap vier: Maak een onderzoekende en onbevreesde morele inventaris van jezelf.
Ga ruimte maken: Vraag jezelf: Wat staat me in de weg om deze stap te nemen? Wacht op wat er ook maar van binnen
bovenkomt. Merk het op en leg het voorzichtig ter zijde.
Leg vervolgens elk ding dat boven komt ter zijde, totdat je voelt dat de ruimte van binnen schoon is.
Schrijf het op………………………………………………………………………..
Deelronde in de groep.
Vanuit deze schoongemaakte ruimte en met je Zelf Empathie vlakbij, kies je één van die dingen eruit,
die in de weg staan, om daarop te gaan Focussen. Houd dit als een geheel, en wacht, en sta toe dat een
lichamelijk gevoelde gewaarwording daarvan zich vormt. Neem er een poosje tijd voor.
Beschrijf deze gevoelde ervaring Kijk uit naar een symbool dat het kan omvatten, een woord, zin,
beeld, metafoor, gebaar, houding of emotionele lading of kwaliteit, of herinnering die echt past bij die
gehele lichamelijk gevoelde gewaarwording bij dit onderwerp.
……………………………………………………………………………
Wat is het ergste hiervan?
…………………………………………………………………………
Wat heeft het nodig? (wacht op HET om je antwoord te geven)
…………………………………………………………………………….
Of vraag jezelf: wat heb jij nodig om deze stap te zetten?
…………………………………………………………………………………..
Merk eens op hoe jij je van binnen voelt met al die gestelde vragen
Focussen op Herstel
Nu je een van de dingen onder ogen hebt gezien (erbij present bent geweest) die je in de weg staan om
een onbevreesde en onderzoekende morele inventaris van jezelf te maken, sta je zelf toe om je te
verbeelden hoe jij je zou voelen na het maken van een morele inventaris; nadat je die voltooid hebt, en
je al je positieve en negatieve denkpatronen, gevoelens en gedrag kunt zien.
Houd dit vast en wacht op iets dat zich kan vormen over hoe dit zou zijn - je kan een lichamelijk
gevoel krijgen, of een beeld, zin/woord, lichamelijke houding etc. Schrijf je antwoord hieronder op.
…………………………………………………………………………
Sta jezelf toe weer van binnen af te tasten, om je lichaam echt hierin te laten invoelen.
Wat is het beste hiervan?
……………………………………………………………………….
Geniet ervan en sta je zelf toe om dat gevoel zich te laten uitbreiden. Laat je hele lichaam dit invoelen
en verschuif naar een nieuwe houding die dit echt kan vasthouden. Blijf ervan genieten.
Deelronde met de groep, of met je begeleider, je focusmaatje, of een goede vriend.
28
11. Lesprogramma voor de verdiepingscursus focussen:
gevorderd luisteren, begeleiden, omgaan met blokkades
7e dagdeel: De kracht van luisteren
Thema: luisteren zonder te oordelen
Bijbelsstudie: Jezus: ook ik veroordeel u niet Joh 8: 11.
Heb je naaste lief, want hij is als jezelf
De Emmaüsgangers (Lucas 24;13-35)
De Emmaüsgangers (Lucas 24) waren overweldigd door hun gevoelens aangaande alle ellende die hun
de laatste paar dagen was overkomen. Hoe Jezus was vermoord, terwijl ze al hun hoop op Hem hadden
gesteld, dat Hij hen zou bevrijden van de Romeinen. Hun gedroomde koning was dood. En nu waren
er ook nog een paar vrouwen, die een leeg graf hadden gezien. Ze waren compleet in verwarring.
Jezus komt naast hen lopen en geeft hen de ruimte om hun hart te luchten.
Jezus vraagt: wat is er toch aan de hand, wat jullie zo druk met elkaar
bespreken? Ze antwoorden met een verwijt, dat hij dan wel de enige
vreemdeling in Jeruzalem is, die niet zou weten wat er gebeurd is. Jezus
hoort ze geduldig aan. Hij laat ze helemaal uitpraten. Maar dan gaat zijn
luisteren over in een confrontatie. Stommelingen, begrijp je dan niet wat
er in de Bijbel allemaal staat over de Messias, de verlosser, de bevrijder?
Maar even geduldig begint Jezus het hun uit te leggen. Het blijft echter
op dat moment allemaal een dikke mist voor hen, het is te complex om
dat in één keer te bevatten, het begint wel een beetje te dagen, maar de
zon komt nog niet op. Later zullen ze daarover zelf zeggen: was ons hart
niet brandende in ons toen Hij ons de Schriften uitlegde?
Een herstelproces ondervindt zijn grootste belemmering meestal in een overweldigd worden door
gevoelens omtrent alle ellende die iemand is overkomen. Je voelt je slachtoffer en je bent je als
zodanig gaan gedragen. Slachtoffergedrag is vaak erg destructief, met verslavende zelfmedicatie tegen
de innerlijke pijn. Een luisteraar moet erop bedacht zijn, om de focusser ruim de gelegenheid te geven
om die pijn te vertellen, zonder enig verwijt over de eventuele verslaving.
Als ik als jurist naar een schuldsaneringcliënt luister, dan probeer ik daarbij gelijktijdig te luisteren
naar zowel diens gevoelens als naar juridisch relevante feiten. Daarna probeer ik die gevoelens te
spiegelen en geef ik een samenvatting van de feiten. Ik vraag ze ook om hun eigen aandeel onder ogen
te durven zien, hoe klein dat ook moge zijn. Dat vergt een focusproces.
Ik heb ook wel eens iemand rechtstreeks geconfronteerd met zijn overtreding van
het tiende gebod. Die cliënt besefte dat meteen, kon het belijden en had er diep
berouw over. Dat werkte bevrijdend. Hij kon zijn slachtoffergedrag afleggen en
vond binnen een week weer een baan, waarmee hij zich uit de schulden kon werken.
Confrontatie vergt liefde voor de confident, geen veroordeling. Tenslotte ben ik geen haar beter!
Heb je naaste lief, want hij is als jezelf
Jezus confronteerde de Emmaüsgangers met de Schriften. Dat konden ze niet in één keer bevatten.
Meestal is er een veel langduriger herstelproces nodig, waarbij iemand begeleid wordt door een
geduldige luisteraar, die in de eerste plaats helpt om overweldiging van gevoelens te voorkomen of te
verhelpen. Een belangrijk hulpmiddel is desidentificatie. Vaak zijn het slechts delen van iemands
persoonlijkheid die getraumatiseerd zijn. Maar die delen dreigen een overweldigende invloed te
hebben op zijn gehele persoonlijkheid. Zo‘n gevoelsuiting van een focusser, kan een luisteraar
spiegelen met er is ‗iets‘ in jou dat zich ‗…‘ voelt, zou je dat aspect aandacht kunnen geven. Dat helpt
om enige afstand te nemen tot het probleem. Dit is uitvoerig uitgewerkt door Ann Weiser Cornell.
De begeleider houdt het proces in de gaten. Hij is proactief present bij het proces van de focusser.
Luister- en focusoefening in groepsverband volgens het model van Suzanne Noël (2010)
Huiswerk: minstens eenmaal per week oefenen met je focusmaatje
29
8e dagdeel: De criticus en andere stemmen
Thema: geweten, consciëntie, onderscheiden van andere stemmen
Zuivering door het Woord Joh 15: 3
De criticus als een bezorgde vriend
Embracing the inner critic (Stone 1993)
Wanneer is bevrijding geëigend?
Luister- en focusoefening in de groep
Rom2:15
immers, zij tonen, dat het werk der wet in hun harten geschreven is, terwijl hun geweten medegetuigt
en hun gedachten elkander onderling aanklagen of ook verontschuldigen
Rom9:1
Ik spreek de waarheid in Christus, ik lieg niet, want mijn geweten betuigt mij dit mede door de heilige
Geest
1Cor8:7
Maar niet bij allen is die kennis. Want sommigen, in hun geweten nog niet los van de afgod, eten (dit
vlees) als afgodenoffer en hun geweten, dat zwak is, wordt erdoor besmet
Hoe kun je nu eigenlijk weten waar een innerlijk stem vandaan komt?
Johannes 15 Zuiveringsproces
1 Ik ben de ware wijnstok en mijn Vader is de wijngaardenier. 2 Als een van mijn ranken geen vrucht
draagt, snoeit Hij die weg. En als een rank wel vrucht draagt, snoeit Hij die bij, zodat ze gezuiverd
wordt en nog rijkelijker vrucht draagt. 3 Jullie zijn al gezuiverd door het woord dat Ik jullie
verkondigd heb.
Bij een focusproces kun je te maken krijgen met innerlijke stemmen, die niet gebaseerd zijn op een
zuiver geweten, noch op de stem van de Heilige Geest, maar die te maken hebben met een streng
oordelende ouder of andere autoriteit, waarvan de innerlijke stem nu nog luider en indringender klinkt
dan die ouder zich ooit geuit heeft. Soms misbruiken ze ook de Bijbel om anderen de les te lezen.
In ernstige gevallen gaat het om stemmen van een afgesplitst deel van de persoonlijkheid, soms zijn
die zo vast gaan zitten dat ze zelfs demonische vormen aangenomen hebben.
Het is belangrijk om
die criticus en andere stemmen te leren onderscheiden van het geweten.
een goede verhouding tot je innerlijke criticus te ontwikkelen; embracing the inner critic (Stone 1993)
andere stemmen te leren onderkennen als delen, die getraumatiseerd zijn: desindentificatie en presentie.
Bevrijding
Ik heb eens iemand begeleid in een focusproces, waarbij we op zijn verzoek met gebed gestart waren.
In de loop van de sessie verscheen er een heel sterke criticus op het toneel, die samenhing met een
onverwerkte zonde uit het verleden. Hij had die zonde beleden tegenover God en tegenover de
betrokken mensen. Hij wist heel goed dat Jezus voor zijn zonden gestorven was en toch kon hij er niet
los van komen. Zijn geweten was op dit punt misvormd. Het zat zo diep dat hij bevrijding nodig had.
Die bevrijding heb ik toen in Jezus' naam uitgesproken. Deze confident heeft toen uitdrukkelijk
bevrijding ervaren in zijn innerlijk. Deze criticus is daarna ook weggebleven.
Luister- en focusoefening in de groep
Huiswerk: minstens eenmaal per week oefenen met je focusmaatje
30
9e dagdeel: Angst Thema: angst is een gebrek aan vertrouwen
Vertrouwen en angst, of gehoorzaamheid en rebellie Na de ommekeer in het leven van Zacheüs komt Jezus met een waarschuwing, dat leven in Gods
koninkrijk veel meer vergt dan alleen maar bekering. Je overgeven aan een veranderingsproces vergt
veel vertrouwen. Jezus legt dat uit in de parabels van de ponden (Luc19) en de talenten (Mat25).
Mattëus 25 14 Of het zal zijn als met een man die op reis ging, zijn dienaren bij zich riep en het geld
dat hij bezat aan hen in beheer gaf. 15 Aan de een gaf hij vijf talent, aan een ander twee, en aan nog
een ander één, ieder naar wat hij aankon. Toen vertrok hij. Meteen 16 ging de man die vijf talent
ontvangen had op weg om er handel mee te drijven, en zo verdiende hij er vijf talent bij. 17 Op
dezelfde wijze verdiende de man die er twee had gekregen er twee bij. 18 Degene die één talent
ontvangen had, besloot het geld van zijn heer te verstoppen: hij begroef het. 19 Na lange tijd keerde de
heer van die dienaren terug en vroeg hun rekenschap. 20 Degene die vijf talent ontvangen had, kwam
naar hem toe en overhandigde hem nog vijf talent erbij met de woorden: ―Heer, u hebt mij vijf talent
in beheer gegeven, alstublieft, ik heb er vijf talent bij verdiend.‖ 21 Zijn heer zei tegen hem:
―Voortreffelijk, je bent een goede en betrouwbare dienaar. Omdat je betrouwbaar bent gebleken in het
beheer van een klein bedrag, zal ik je over veel meer aanstellen. Wees welkom bij het feestmaal van je
heer.‖ 22 Ook degene die twee talent ontvangen had, kwam naar hem toe en zei: ―Heer, u hebt mij
twee talent in beheer gegeven, alstublieft, ik heb er twee talent bij verdiend.‖ 23 Zijn heer zei tegen
hem: ―Voortreffelijk, je bent een goede en betrouwbare dienaar. Omdat je betrouwbaar was in het
beheer van een klein bedrag, zal ik je over veel meer aanstellen. Wees welkom bij het feestmaal van je
heer.‖ 24 Nu kwam ook degene die één talent ontvangen had naar hem toe, hij zei: ―Heer, ik wist van
u dat u streng bent, dat u maait waar u niet hebt gezaaid en oogst waar u
niet hebt geplant, 25 en uit angst besloot ik uw talent te begraven;
alstublieft, hier hebt u het terug.‖ 26 Zijn heer antwoordde hem: ―Je bent
een slechte, laffe dienaar. Je wist dus dat ik maai waar ik niet heb gezaaid
en oogst waar ik niet heb geplant? 27 Had mijn
geld dan bij de bank in bewaring gegeven, dan zou
ik bij terugkomst mijn kapitaal met rente hebben
terugontvangen. 28 Pak hem dat talent maar af en
geef het aan degene die er tien heeft. 29 Want wie
heeft zal nog meer krijgen, en wel in overvloed, maar wie niets heeft, hem zal
zelfs wat hij heeft nog worden ontnomen. 30 En die nutteloze dienaar, gooi
die eruit, in de uiterste duisternis, waar men jammert en knarsetandt.‖
Vrede & Verzoening
Zacheüs hunkerde naar verzoening. Jezus hem zag zitten en wilde maaltijd met hem houden (Op 3:20).
Petrus werd bang toen hij op het water liep, maar riep meteen ‗help‘ (Mat14: 28-32)
en kreeg een maaltijd (Joh21:15). In de Oosterse cultuur heeft een gezamenlijk
maaltijd de betekenis van verzoening. Na ondertekening van het vredesakkoord in
Camp David hebben Anwar Sadat en Menachem Begin dit een paar dagen later
bezegeld met een gezamenlijk maaltijd in Beersheba. Na de Oslo akkoorden zijn
Jasser Arrafat en Jitzchak Rabin daar nooit aan toe gekomen (McCarl 2009).
Angst als vruchtbare focusplek Zou je met zelfempathie naar je angst durven kijken? Wat is er toch zo angstig aan? Vraag of dat
misschien een stapje achteruit zou willen doen, of anders doe je zelf een stapje achteruit, om er wat
beter omheen te kunnen kijken wat het nu eigenlijk is, dat je zo angstig maakt. Vaak heeft het te
maken met een traumatische gebeurtenis in je jeugd. Zou je eens in gedachten als volwassene naast dat
kleine jongetje willen gaan zitten en een arm om hem heen slaan? Door naast het kleine kind te gaan
staan, ben je bezig te voorkomen dat de traumatische gevoelens uit je jeugd je overweldigen in je
volwassen leven, zodra iets in het heden je herinnert aan dat trauma. Je hebt dan de neiging te reageren
als een klein kind. Desidentificatie voorkomt overweldiging. Presentie op een gepaste afstand.
Angst betekent dat er iets je dwars zit, dat nog verwerking behoeft. Angst biedt daarom een vruchtbare
plek om al focussend aandacht te geven aan de onderliggende pijn. Dan komt vertrouwen weer terug!
31
10e dagdeel: Karaktervorming
Thema: rotting of groei van je karakter
Negenvoudige vrucht van de Geest Gal 5: 22
Vergeving vergt een rouwproces
Luister- en focusoefening in de groep
Matteus 6 Beproeving en het kwaad 13 En breng ons niet in beproeving, maar red ons uit de greep van het kwaad.
Jacobus 1 Beproevingen
2 Het moet u tot grote blijdschap stemmen, broeders en zusters, als u allerlei beproevingen ondergaat.
3 Want u weet: wanneer uw geloof op de proef wordt gesteld, leidt dat tot standvastigheid. 4 Als die
standvastigheid ook daadwerkelijk blijkt, zult u volmaakt en volkomen zijn, zonder enige
tekortkoming.
Galaten 5 De negenvoudige vrucht van de Geest
22 Maar de vrucht van de Geest is liefde, vreugde en vrede, geduld, vriendelijkheid en goedheid,
geloof, 23 zachtmoedigheid en zelfbeheersing.
Johannes 15 Snoeiproces
1 Ik ben de ware wijnstok en mijn Vader is de wijngaardenier. 2 Als een van mijn ranken geen vrucht
draagt, snoeit Hij die weg. En als een rank wel vrucht draagt, snoeit Hij die bij, zodat ze gezuiverd
wordt en nog rijkelijker vrucht draagt. 3 Jullie zijn al gezuiverd door het woord dat Ik jullie
verkondigd heb.
situatie verleiding zuivering (Joh 15: 3 en Gal 5: 22,23)
verzoeken om vergeving, hoe kan een gekrenkt persoon dan 'nee' zeggen? Vooral als ze nog in een
shock zijn of de aangedane krenking nog niet kunnen geloven. Ze weten nog niet eens wat hen is
aangedaan, maar hen wordt al om vergeving gevraagd. Als ze 'ja' zeggen, zal er dan geen verborgen
wrok zijn? Zou het later niet voelen alsof bij het vragen om en geven van vergeving enige kritische
stappen zijn overgeslagen, waardoor de echte oplossing van de krenking of verwonding onmogelijk is
geworden?
STEPS: Wat doe je als iemand je om vergeving vraagt en je bent er nog niet klaar voor?
DAVID: Nou, je kunt zoiets zeggen als: ―Ik wil ook echte vergeving tussen ons. Kunnen we eraan
werken tot we weten, dat we het samen ervaren hebben?‖ Gisteravond hoorde ik op het nieuws hoe het
gemeenteraadslid van de binnenstad van Los Angeles vroeg om vergeving aan zijn gezin en de
stemgerechtigden van Los Angeles in verband met zijn recente arrestatie voor cocaïnebezit. Maar het
is nog niet duidelijk of de man berouw heeft en een verandering in zijn leven gaat brengen. Bij
afwezigheid van berouw, kan vergeving gemakkelijk alleen maar een manier zijn om de werkelijkheid
te ontlopen.
STEPS: Ik weet dat je niet gaat zeggen dat we het vergiffenis schenken dan ook maar moeten
vergeten.
DAVID: Nou, niet echt, nee. Maar het is zeker waar dat sommige dingen die doorgaan voor ‗ver-
giffenis schenken‘ inderdaad erg verwrongen en pijnlijk kunnen zijn. Ik veronderstel dat een van de
meest voorkomende manieren om vergeving te misbruiken is, om op een lege manier, overhaast
vergiffenis te schenken zonder behoorlijk proces. Ik denk aan de vele Latijns Amerikaanse landen die
in de afgelopen jaren straffeloosheid hebben verleend aan mensen die de mensenrechten hebben ge-
schonden en andere wreedheden hebben begaan. Op het eerste gezicht mag dit een genereus, genadig
gebaar lijken van vergeving. Maar het laat zo veel buiten schot. Dit staat in schril contrast met het
proces in Zuid Afrika waar er een openhartige erkenning van de waarheid moest zijn van wat er
verkeerd gedaan was, voordat er vergeving mogelijk was. De daad van verlening van straffeloosheid
zonder dat dit steunt op de waarheid en zonder passend proces is geen echte vergeving, maar een
manier om de waarheid te ontlopen. Het is niet productief in termen van gerechtigheid en genezing op
de lange termijn. Dit geldt net zo goed voor interpersoonlijke relaties als op het hogere sociaal–
politieke niveau.
STEPS: Dus, we kunnen te spoedig vergeven of belangrijke stappen weglaten in het proces. Zijn er
momenten dat het wel passend is om onmiddellijk te vergeven, zonder voorwaarden, zonder berouw?
DAVID: Ja, er zijn situaties waarin het passend is om te vergeven, zelfs als er geen proces is geweest.
Als iemand lijdt als een gevolg van een ongeluk, waar er geen sprake is van opzet om pijn te doen of
waar er een beperkte mogelijkheid was om de beschadiging te voorkomen, dan moeten we vrij en
genereus vergeven. En we zijn in staat om het te doen zelfs zonder dat om vergeving is gevraagd of er
berouw is getoond. Wanneer je ziet dat een persoon die jou verwond heeft, niet echt verantwoordelijk
is voor wat er gebeurde, dan kun je hem vrijuit vergiffenis schenken. Maar dit soort vrije en genereuze
vergeving is niet passend in die gevallen waar de beschadiging opzettelijk geschiedde. Hier verschil ik
van mening met veel mensen over de woorden van Christus vanaf het kruis. De absolute onvoor-
waardelijkheid van die vergeving heeft altijd in tegenspraak gestaan met zijn lessen in Matth 18 en
Lucas 17, waar hij duidelijk oproept tot berouw als een voorwaarde voor vergeving. Ik denk dat hij zei
'want zij weten niet wat ze doen', omdat hij erkende dat ze niet verantwoordelijk waren voor hun
daden. Hij confronteert hen met hun blindheid en brengt zijn gewilligheid tot uitdrukking, maar dat
betekent niet dat iedereen aan de voet van het kruis automatisch voor eeuwig werd vergeven,
76
onafhankelijk van hun toewijding aan berouw. Eén dief werd vergeven, de ander niet.
STEPS: Dus, zelfs Jezus vergaf niet onvoorwaardelijk?
DAVID: Christenen zijn het hierover niet altijd eens geweest. Als je de boeken leest van mijn collega
Lou Smedes2[2] over vergeving, dan zie je een uitstekend voorbeeld van een reformatorische leer over
vrijgevige genade, die vergeeft zonder verzoek en die vergeeft op zo‘n bijna onvoorwaardelijke
manier als maar enigszins mogelijk is. Berouw is in deze benadering geen centrale vereiste. Calvijn zei
dat niemand ooit berouw heeft, voor ze eerst de mogelijkheid van vergeving ervaren – dan heeft verge-
ving dus een soort van logische voorrang boven berouw, dat later komt. Mijn eigen visie is dat
vergeving bij afwezigheid van berouw bijna zonder betekenis is. Het mag genadig klinken en
liefdevol, maar gewoonlijk is de persoon die voortijdig, overhaast, of onvoorwaardelijk vergeeft, bezig
om te proberen het moeilijke werk van het vergevingsproces te vermijden. Hij zegt: ―ik wil niet
strijden. Ik kan het niet langer verdragen. Ik kan de last niet onder ogen zien.‖ Dit leidt tot een
religieus bekrachtigde vorm van ontkenning die de persoon toestaat zijn handen van de
omstandigheden schoon te wassen. In dit geval betekent mijn ―ik vergeef je‖ wellicht alleen maar ―ik
weiger te kijken naar de verwonding die je hebt veroorzaakt.‖ In dit soort ontkenning worden zowel de
persoon die verwond is, alsook de persoon die verantwoordelijk is voor de verwonding, gedevalueerd.
Als jij een persoon bent van diepe, diepe waarde en betekenis, die ik op waarde schat, liefheb zoals ik
mezelf liefheb, en als ik evenzo ben, dan nodigt de verwonding ons uit om erover te praten. Niet alleen
maar te zeggen ―dit is niet belangrijk.‖
STEPS: Ik herinner me dat ik ooit vaak zei ―ik vergeef je‖, opdat mensen me met rust zouden laten.
DAVID: Juist. Dat is niet de manier van vergeven waar Jezus over sprak. Het doel van vergeving is
niet om het probleem of de persoon uit de weg te ruimen. Het is altijd om de broeder of zuster te
herwinnen, op wat voor niveau ook maar passend is. Wellicht is dit alleen maar een terugkeer naar een
beleefde omgang of het zou een terugkeer kunnen betekenen naar intieme relatie, maar het betekent
altijd meer dan alleen maar vermijden van de pijn van de verwonding (krenking).
STEPS: Vergeving zou niet een terugkeer naar intieme relatie betekenen. Wat bedoel je daarmee?
DAVID: Vergeving brengt ons nooit terug naar dingen zoals ze waren, het gaat nooit alleen maar om
herstel van een relatie tot een vroegere staat. De relatie moet veranderen als het gevolg van de
krenking, anders is de vergeving een vorm van ontkenning. Neem het voorbeeld van een vader die zijn
dochter seksueel heeft misbruikt. Als volwassene confronteert de dochter hem ermee en door een lang
proces komt ze ertoe om hem te vergeven. Veronderstel dat hij dan zegt ―ik wil graag dat de dingen
weer worden zoals ze eerst waren toen ik soms tijd alleen met m‘n kleinkinderen kon hebben.‖ Om
terug te keren tot de oude relatie en dat voorrecht toe te staan zou onverantwoordelijk en gevaarlijk
zijn. Opbouwen van een nieuw soort relatie betekent, dat we tijd moeten hebben om te weten te komen
dat hij helemaal en volkomen te vertrouwen is. Tot het eind van dat lange proces van vergeving zal
een verantwoordelijke dochter zeggen 'Nee, we zullen niet terugkeren tot hoe de dingen vroeger
waren. Ik verwelkom je weer in de relatie met mij en mijn gezin, maar de dingen zijn niet hetzelfde. Je
mag de kleinkinderen zien, maar altijd alleen in mijn aanwezigheid.‖ De vader zegt dan wellicht: ―zie
je wel, je hebt me niet echt vergeven.‖ Maar vergeving betekent niet gewoon terugkeren naar de
gebruikelijke gang van zaken, maar werken aan een nieuwe relatie met een niveau van intimiteit dat
past bij ons niveau van vertrouwen. Terugkeer naar een relatie van beleefdheid kan al een enorme
2[2] Noot van de red.: zie bijv. Lewis Smedes, Vergeven IS genezen – een handleiding, Callenbach, Kampen
NL, 1998 (vertaling van: Forgive and forget, Harper, San Francisco, 1984/1986).
77
prestatie zijn in situaties als deze. Een terugkeer naar intimiteit is wellicht nooit meer mogelijk of
passend kunnen zijn en het is zeker niet vereist voor vergeving.
STEPS: Er zijn een heleboel dingen die op vergeving lijken of die we ermee verwarren. Vergeven is
niet hetzelfde als accepteren wat de persoon deed. Het is niet voorwenden alsof dat wat er gebeurde
niet zou zijn gebeurd. Het gaat niet over ontkenning.
DAVID: Nee. En het gaat zelfs niet noodzakelijkerwijze over volledige uitwissing van verontwaardi-
ging of wrok. Ik denk aan Jim McClendon‘s uitspraak: ―verontwaardiging is Gods goede gave die ons
ertoe leidt om gerechtigheid te waarderen‖. Dat is belangrijk in dit verband.
STEPS: Bedoel je dat zelfs wanneer je iemand volledig hebt vergeven, er een passende plaats is voor
verontwaardiging of wrok?
DAVID: Er is natuurlijk een kwaadwillende soort verontwaardiging of wrok die destructief is en de
afstand vergroot. Er kan echter een weldadige vorm van verontwaardiging zijn die zegt ―ik verafschuw
handelingen die onschuldige partijen verwonden of krenken. Ik zal die nooit verontschuldigen. Ik strek
me uit naar relatievorming waar dat ooit maar enigszins mogelijk is, maar ik zal mijn toewijding aan
gerechtigheid niet prijsgeven.
STEPS: Vertel me over de rol van herinnering bij vergeving – over het 'vergeven en vergeten'.
DAVID: Ik herinner me de vrouw van een voorganger, wier echtgenoot een serie affaires had met
vrouwen in hun gemeente. In zo ongeveer onze derde sessie samen, toen de echtgenoot eindelijk
genoeg schaamte had overwonnen, om in staat te zijn met haar te praten over de last die hij van binnen
voelde zei hij onmiddellijk tegen haar ―wil je mij vergeven?‖ Waarop zij zei ―o, nee! Nee, ik wil onze
relatie niet voor altijd bestempeld zien door het feit dat ik in de positie was waarin ik jou vergaf. Trou-
wens, ik wil aan de weet komen welk aandeel elk van ons heeft gehad in de verblinding die dit heeft
laten gebeuren. Ik wil er zeker van zijn dat we dit doorwerken. Ik wil je nooit laten denken dat ik wat
er gebeurd is zo licht zou opvatten dat ik jou kon vergeven of mezelf, voor we zelfs echt begrepen
hebben wat er gebeurd is.‖ Ik dacht dat dit een goed voorbeeld was van een koppig briljante weigering
om te vergeten. Vergeten neigt ernaar om een soort vrome ontkenning te worden vermengd met
geheugen-moeheid. Je raakt vermoeid van het je herinneren en je verlangt er eens te meer naar, om je
gedachten vrij te hebben van het terugkijken naar de verwonding of krenking.
STEPS: Herinnering kan juist uitputtend zijn. Herkauwen op een verwonding. . .
DAVID: Dat is een goed woord in dit verband. Trachten te vergeten lijkt erg op een gras etend dier
dat de brok voedsel weer oprispt, het nog een keer kauwt, het doorslikt, maar als het nog niet ver-
teerbaar is, dan herhaalt zich de cyclus. Herinnering kan ook zo zijn – je rispt een herinnering op. Als
de persoon of de verwonding niet belangrijk is, denk ik dat je het gewoon zou kunnen uitspuwen.
Maar als de persoon of de relatie belangrijk is dan moet het proces voortgaan, totdat de betekenis van
de verwonding op de een of andere manier verteerbaar is geworden.
STEPS: Een ding dat het hele onderwerp van vergeving speciaal moeilijk maakt voor Christenen is de
uitzonderlijke druk die we erover voelen. Mij was altijd geleerd dat ik ‗nu meteen‘ moest vergeven. Ik
ben bang dat als ik niet nu meteen vergeef, dat mijn bitterheid dan een groter probleem in de relatie zal
zijn dan de krenking of verwonding die ik heb ervaren. Mij zal op een of andere manier te verwijten
zijn dat ik vasthoud aan grieven.
DAVID: Wij worden gegijzeld door een misverstaan van de zinnen die meteen volgen op het gebed
78
des Heren. ―Als je mensen hun overtredingen niet vergeeft, dan zal je hemelse Vader de jouwe niet
vergeven.‖ Op de een of andere manier, als we deze tekst lezen, en het doet er niet toe wat ons begrip
is van de genade, dan geloven we in de absolute noodzakelijkheid van onze vergeving als we zelf
begenadigd willen worden. Wat gebeurt is dat 'vergeving' een werk wordt, dat ik moet doen om mijn
eigen verlossing te verdienen. Ik versta Jezus onderwijs hier heel anders. Jezus erkent dat het koppige
onvergevingsgezinde hart zichzelf sluit voor zowel geven als ontvangen – en hij dringt er bij ons op
aan, om een open hart te hebben voor vergeving. Maar tijd nemen om door de verwonding heen te
werken, om de broeder of zuster te herwinnen, zoals Jezus op een andere plaats leert, dat is hoe ‘t eruit
ziet als we vergeving serieus nemen. Het is geen onvergevingsgezinde houding om vast te houden aan
de volledigheid van het proces. We sluiten onze harten niet voor vergeving wanneer we ons toewijden
aan het proces van vergeving. Juist het tegenovergestelde is waar, als we voortijdig vergeven uit een
gevoel van verplichting dan hebben we onze harten gesloten voor de mogelijkheid van ware vergeving
en verzoening.
STEPS: Voortijdige vergeving kan veel aantrekkelijker schijnen dan al het harde werken dat ver-
geving vereist. Soms wil je gewoon dat het over is.
DAVID: Snelle vergeving springt zo ongeveer van stap 2.5 gelijk naar stap 12. Het slaat al het harde
werk over. De meesten van ons zouden dat graag willen. Waarom zou je stappen 3, 4, 5 en vooral 6
doen, wanneer je zo naar het eind kunt springen3[3]. Een andere manier om er theologisch over te
spreken is om te zeggen dat je de opstanding wilt zonder het kruis. Het kruis is nu eenmaal te veel
narigheid. Een van mijn leermeesters zei nogal eens dat therapie verwant is aan aanbidding. Bij pasto-
raat is de juiste houding een gevoel van diepe eerbied voor wat God aan het doen is in het leven van de
persoon. Ik gaf hem eens een bandje van een pastorale sessie. Ik was zo in mijn nopjes met deze sessie
omdat ik dacht dat hij een dramatische doorbraak markeerde in het leven van de cliënt. En ik zei ―nu
begrijp ik wat je bedoelt met verwantschap van therapie met aanbidding.‖ En hij zei, ―O nee, je
begrijpt het niet. Vorige week toen deze persoon zo intens worstelde met haar depressie en er geen
weg doorheen kon vinden, was God aan het werk in die worsteling net zo wonderbaarlijk als hier in
deze doorbraak. Alleen als je Gods aanwezigheid in de strijd op de juiste waarde schat, heb je enig
recht om te spreken over Gods aanwezigheid in de doorbraak.‖ Ik werd vriendelijk terecht gewezen en
ik heb het nooit vergeten.
STEPS: Als we zo van dichtbij naar vergeving kijken, dan blijken we dus ook aan de praat te komen
over genezing. Het gaat over hoe je door het hele proces van genezing heengaat als je de verwonde
partij bent. Of als je de veroorzaker van de verwonding bent, dan gaat het betekenen dat je door een
soortgelijk proces van verandering heengaat.
DAVID: In onze cultuur is hebben we vergeving afgesplitst van verzoening. We denken aan verge-
ving als een proces van houding of emotie; en bij verzoening als iets dat mogelijk wel of niet een ge-
volg is. In de bijbelse gelijkenis zijn vergeving, verzoening en genezing ondeelbaar. Je kunt ze niet
splitsen.
STEPS: In de herstelgemeenschap4[4] als geheel zijn er veel mensen die simpel weigeren om
vergeving te zien als een wettig doel. Ik denk dat deze editie van STEPS de titel ―Het V Woord‖ te
geven, suggereert dat we er zelf nogal ambivalent naar kijken. We hebben gesproken over hoe het
3[3] Noot van de vertalers: stap 6 gaat er over of je er klaar voor bent om God al je aan het licht gekomen
karaktergebreken te laten wegnemen. 4[4] Noot van de red.: bedoeld wordt het Amerikaanse begrip hiervan: de AA- en verwante groepen, maar
ook breder.
79
verwrongen kan zijn, maar wat maakt het eigenlijk in de eerste plaats tot een belangrijk doel?
DAVID: Nou, om eerlijk te zijn naar de critici van vergeving, is het belangrijk om te benadrukken dat
vergeven zo verwrongen kan worden dat het een deel van het probleem wordt. Wanneer er cyclisch
misbruik is in een relatie, bijvoorbeeld, is vergeving meestal een belangrijke factor die hieraan bij-
draagt. De partner vergeeft en dan gaan ze door de fase van wittebroodsweken en dan is er het
koesteren en vermeerderen van woede en dan is er geweld en dan de kalmering (ik heb er zo'n spijt
van, en het zal nooit meer gebeuren) en dan weer meer vergeving. In deze cyclus is vergeven het hart
van de pathologie. Dezelfde soort cyclus komt gewoonlijk voor in iedere relatie die behept is met
verslaving. Vergeving kan dus helpen, aansteken en mogelijk maken. Vergeving is de centrale functie
van degene die het allemaal maar laat gebeuren. Dus is het begrijpelijk dat mensen deze soort verge-
ving verwerpen, want het is onderdeel van het probleem.
STEPS: Dus, als je alleen maar bekend bent met dit soort vergeving – de soort die deel is van de
dynamiek van misbruik – dan helpt het niet als je verteld wordt dat je moet vergeven. Die soort ver-
geving is wat ons juist in de problemen heeft gebracht waar we nu in zitten. We hebben behoefte aan
een heel nieuwe manier van denken en voelen over vergeving, en een nieuwe manier van doen ten
aanzien van vergeving.
DAVID: Misschien is er een manier om hier uit te komen door te spreken over de ware natuur van
authentiek spijt betuigen of schuld bekennen5[5]. Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen
een waarachtige spijtbetuiging en aan de andere kant een geruststelling of wat ik noem een verklaring.
Een geruststelling is wanneer ik jou naar me toe trek en mezelf neerhaal. Ik zou kunnen zeggen: ―Dat
was lelijk van mij, ik ben verschrikkelijk.‖ Ik kruip aan je voeten tot je zegt: ―je hebt nu genoeg
gekropen, je kan weer gaan staan, het is OK.‖ In dit proces van geruststelling zuig ik je in de situatie
om me te vergeven, omdat ik zo slecht over mijzelf spreek, dat het ervoor zorgt dat jij je slecht voelt
over de relatie of slecht over mij. Naderhand voelt de persoon die in de vergeving was getrokken in
zichzelf verontwaardiging, omdat niet echt recht gedaan is. Een vergelijkbare vermijding gebeurt,
wanneer ik een verklaring geef in plaats van een spijtbetuiging. Een verklaring is een uitleg van
waarom ik deed wat ik deed. Het is een verhaal dat is opgezet om mijn verantwoordelijkheid te
minimaliseren door alle redenen voor mijn gedrag uit te leggen. Een verklaring vermijdt authentiek
berouw en springt onmiddellijk naar rechtvaardiging in de hoop mijzelf te ontlasten. De persoon die
dit soort pseudo-schuldbekentenis accepteert, vindt zichzelf later beroofd van elke echte verbinding
met de persoon die verantwoordelijk is voor de krenking. Een echte spijtbetuiging of schuldbekentenis
houdt kort gezegd in: ―Ik betreur heel diep wat ik deed. Ik was verkeerd. Ik heb er spijt van. Ik zal in
de toekomst niet meer op deze manier handelen. Als er enige uitleg geboden kan worden waarom ik
op die manier handelde, dan kan dat wachten tot een ander gesprek. Voor dit moment zeg ik, dat mijn
gedrag niet te verontschuldigen is.‖ Het is erg gebruikelijk voor begaafde mensen om hun opleiding te
gebruiken om slimme wegen te vinden, om een verklaring als spijtbetuiging te verpakken. Het is
verbazingwekkend wat voor manieren we vinden, om een verklaring te laten klinken als een
spijtbetuiging. Maar je kunt altijd zien wat echt is door naar de ontvanger te kijken. Zij zullen bewust
of onbewust weten wanneer de zelfrechtvaardiging begint. Ik suggereer soms om een persoon die een
verklaring aan het geven is, eenvoudig te laten zeggen: ―‘t spijt me erg. Ik ben volledig verant-
woordelijk.‖ Bijna onveranderlijk zullen ze er een zin aan toe voegen in een poging zichzelf te
ontlasten in een belangrijk opzicht. Voor mij is het belangrijkste, dat wanneer ik een ander persoon
5[5] Noot van de red.: Er is geen goed Nederlands equivalent voor het Engelse ‘apology’ dat hier door
Augsburger gebruikt wordt. ‘Apology’ houdt in dat men het onrecht toegeeft en er spijt van heeft. Bij gebrek aan beter is in de vertaling ‘spijt betuigen’ of ‘schuld bekennen’ gebruikt.
80
heb beschadigd, ik wil zeggen ―eens komt er een dag dat ik met jou zal praten over alle dynamiek en
complicaties en redenen, maar nu is enkel belangrijk voor mij, om je te vertellen dat ik het diep
betreur.‖
STEPS: Verandert het gepaste antwoord wanneer we een verklaring of een geruststelling ontvangen
in plaats van een spijtbetuiging of schuldbekentenis?
DAVID: Zeker als de persoon je een geruststelling heeft aangeboden, kun je zeggen: ―Kom, laten we
praten over wat er werkelijk plaatsvond tussen ons zonder dat iemand van ons een competentiegevecht
aangaat over wiens fout het grootst is.‖ Misschien kun je ze helpen te bewegen in de richting van echte
schuldbekentenis. Maar wanneer een persoon alleen maar een verklaring aanbiedt, dan geven ze
waarschijnlijk niet thuis. Het beste wat je dan meestal kunt doen is het te betreuren.
STEPS: Dat is inderdaad een veel voorkomende situatie die herstellende mensen tegenkomen. Er is
een krenking geweest en de persoon die verantwoordelijk is voor de krenking is hetzij dood, of
emotioneel niet beschikbaar of ze erkennen de krenking niet. Wat kun je dan doen?
DAVID: Ik heb geprobeerd hier een woord voor te bedenken. In plaats van Ver-geven, spreek ik over
Ver-treuren of Ver-driet. Ik denk dat wanneer de voor de verwonding verantwoordelijke persoon vol-
ledig buiten beeld is geraakt, emotioneel dood, of fysiek dood, dan is spreken over vergeving een soort
nonsense. Er is geen emotionele transactie mogelijk, geen authentieke erkenning of berouw, daarom is
de enig mogelijke verandering een soort innerlijke loslating – niet een verandering in de relatie. Ik
denk wat we in feite doen in omstandigheden als deze is treuren. Ik noem dat Ver-treuren of Ver-
driet6[6].
STEPS: De meeste mensen zullen gewend zijn aan het idee dat treuren (droefheid, smart) een proces
is. Zijn er stadia van ver-treuren zoals er stadia zijn van smart of verdriet?
DAVID: Absoluut. Er is de schok van de krenking. De verdoving. Dan is er het proces van het onszelf
toestaan om stapsgewijs in woede te geraken die naar buiten keert en naar schuld die naar binnen
keert. Dan raakt de woede langzamerhand uitgeput en komen we in een soort acceptatiefase. Op de
bodem van het proces ligt wat ik nog steeds graag Gethsemané noem. Dat is de plek waar je de ver-
wonding zo diep voelt dat je alleen kunt bidden ―laat dit aan mij voorbijgaan.‖ En dan realiseer je je,
dat het niet weg aan het gaan is en dus bid je ―zo niet, God, help me uit te vinden wat uw wil is.‖ Al-
leen op dit punt in het proces kunnen we het overlaten aan een kracht die groter is dan wijzelf. We
kunnen beginnen het los te laten en verder gaan naar acceptatie.
STEPS: Ik wil praten over de notie van onszelf vergeven. Zoals veel herstellende mensen heb ik ‘t
hier moeilijke mee gehad. Wanneer we ons realiseren dat we ons zelf hebben beschadigd, evenals
anderen, zijn we beiden degene die het nodig heeft om vergeving te ontvangen en degene die het nodig
heeft om vergiffenis te schenken. Dat wordt erg ingewikkeld en verwarrend.
DAVID: Er is een splitsing binnen in dat proces. Onszelf vergeven is een overbrugging of genezing
van die spleet tussen de zelfveroordeling en het veroordeelde zelf, tussen het zelf beoordelende en het
geoordeelde zelf. Het woord vergeving gebruiken voor deze genezing is verwarrend en misschien is
dat het wel, wat het zo moeilijk maakt. Hoe kun je tegelijk rechter zijn en berechte? Hoe kan ik er
zeker van zijn dat ik werkelijk berouw heb? Daarom denk ik dat Dietrich Bonhoeffer zo behulpzaam
was, toen hij de suggestie deed dat we er niet zozeer naar moeten streven onszelf te vergeven, maar
6[6] Noot van de vertalers: etymologisch hangt verdriet samen met het oudnoorse woord throt = gebrek.
81
eerder zouden moeten zoeken naar een vertrouwd persoon, die we zouden kunnen ontmoeten, zoals hij
zegt, ‗onder het kruis‘, en de verootmoediging (vernedering) van onze zonden mogen ervaren en die
persoon toestaan de kant van de rechter te belichamen en het woord van vergeving over ons uit te
spreken. Hij suggereert dat de reden van onze onmogelijkheid om onszelf te vergeven erin bestaat dat
we tegelijk rechter en berechte zijn. Ik heb mijn zuster en broeder nodig om de rechterlijke dingen te
belichamen.
STEPS: Een ander ingewikkelde soort van vergeving is wanneer de persoon die verantwoordelijk is
voor de krenking helemaal geen andere persoon is maar een instituut. Is het vergevingsproces geheel
anders wanneer er een organisatie in betrokken is? Hoe vergeef je een kerk of een organisatie?
DAVID: Vergeven van instituties. Nou. We kunnen niet leven zonder instituties maar we moeten er-
kennen dat instituties bestaan om zichzelf te beschermen. Overleving is een van hun belangrijkste
beweegredenen. En leden van instituties zullen met het doel om te overleven besluiten nemen, waar ze
als onafhankelijk persoon niet over zouden denken om ze te doen, maar als een instituut moeten ze het
eenvoudig doen om te overleven. Dus zijn alle instituten en organisaties op een bepaalde manier niet te
vergeven, omdat ze dingen doen die anderen schenden. Ze zijn autoriteiten en machten. Maar zij
kunnen worden hervormd. Dat is de hoop van Gods heerschappij, dat instituties ter verantwoording
kunnen worden geroepen en dat zij berouw kunnen tonen. Bijvoorbeeld: Luther zei absoluut
afschuwelijke en onvergeeflijke dingen over de Joden. Vorig jaar erkende de Lutherse kerk het, nam
afstand van dat speciale gedeelte van de Lutherse leer en bood verontschuldiging aan. De Paus werkte
samen met het Nazisme tijdens de tweede wereldoorlog. Tenslotte kwam de Rooms Katholieke kerk
drie jaar geleden tot de erkenning van de noodzaak van berouw daarover. Er moet iets gezegd worden
om een echte verontschuldiging aan te bieden, meer dan alleen maar een verklaring te geven.
Instituties kunnen dat doen. Ongelukkigerwijs doen ze dat gewoonlijk alleen maar wanneer ze denken
dat ze dan beter kunnen overleven door dat gedaan te hebben.
82
Registers
Doelen en vaardigheden op de vier verschillende niveaus bij de opleiding tot focusbegeleider
1 Focussen 2 Luisteren 3 Begeleiden 4 Blokkades
Overzicht
Focusproces zelf
leren ervaren
Zelf begeleiding
Gevorderd
luisteren
Het normale
verloop van een
ongecompliceerde
begeleidingssessie
Bewogen benadering
van eigen blokkades:
innerlijke criticus,
gedachten, afleidingen,
lichamelijke
symptomen
De ander
Luistervaardigheden
ontwikkelen om te
kunnen oefenen met
focusmaat
Begeleidings-
technieken om te
kunnen oefenen
met focusmaat
Een nieuweling
begeleiden en
ondersteunen
Een ander begeleiden
bij een bewogen
benadering van zijn
blokkades
Focusser mag de
luisteraar vertellen
hoe hij graag
beluisterd wordt
Vraag de focusser
hoe hij graag
beluisterd wil
worden
Aandacht
ontwikkelen voor
de behoeften van de
focusser
Attent leren zijn op de
meest geschikte
manier van begeleiden
van een individu
De focusser is de
baas bij de
uitwisseling met de
luisteraar
Volg de focusser
in zijn proces
Een begeleider laat
zich leiden door het
proces van de
focusser
De begeleider ‗houdt‘
de sessie en voelt zich
verantwoordelijk voor
goed verloop
Houding
Begrip voor het
belang van een
welkome houding
voor ‘t innerlijk:
zelfempathie
Gevorderde
luistertechnieken
om beter innerlijk
present te blijven
bij de focusser
Houding van de
absolute juistheid
van het eigen
integere proces van
de focusser
Begeleiding met
stevige, voorzichtige
hand, nooit dwingend,
nooit iemand laten
vallen of verdwalen
Houding van geduld
van het niet weten,
innerlijke presentie,
innerlijk luisteren
Verdiepen van je
vaardigheid om
bij een ander
present te zijn
‗ja‘ zeggen tegen
wat er gebeurt bij
de focusser, ook als
je anders suggereert
Aandacht voor je eigen
felt sense, om van
daaruit suggesties te
doen aan de focusser
Leren wat je moet
doen als je die
houding niet kunt
vasthouden
Leren bij jezelf
present te zijn,
terwijl je naar de
ander luistert
Gebruik toon en
snelheid van je
stem ter onder-
steuning van de
focusser
Help de focusser als
die zijn innerlijke
presentie niet kan
vasthouden
Felt sense
Hoe breng je je
bewuste aandacht in
je lichaam, speciaal
je romp
Hoe kom je terug
bij het lichaam als
je contact hebt
verloren bij serie
beelden e.d.
Helpen van de
focusser zijn
bewuste aandacht
in zijn lichaam te
brengen
Helpen van een
focusser, die moeilijk
een felt sense kan
ontdekken; technieken.
Een ervaren gevoel
over een onderwerp
Een ervaren gevoel
zonder onderwerp
Onderkennen /
herkennen /
erkennen van iets
Helpen van een
focusser om te
onderkennen wat er
komt
Wat er ook komt, er
gewoon in betrekken
Bewustmaking van
positieve gevoelens
83
Ervaren gevoel
onderkennen om er
een innerlijke relatie
mee aan te gaan
Geduld oefenen
om de focusser de
rust te gunnen de
felt sense te laten
groeien
De focusser helpen
een positieve
houding te vinden
voor de felt sense
Als de focusser het
spoor bijster raakt, het
voorafgaande proces
samenvatten
Handvat
Omschrijving vinden
voor innerlijke
ervaring
Vraag de focusser
om een
omschrijving
Focusser helpen
een omschrijving te
vinden
Een afdwalende
focusser bij de les
houden
Resoneren
Beschrijvingen
controleren met de
felt sense. Durf
‗neen‘ of ‗niet
helemaal‘ te zeggen
tegen luisterende
antwoorden
Attent zijn op het
controleren van
de juiste
omschrijving. De
focusser ruimte
geven om ‗neen‘
te zeggen
Focusser helpen om
de beschrijving te
controleren, of wat
er ook anderszins
maar komt tijdens
de sessie
Omgaan met een
dubbele of
afwisselende felt
sense, die zich lijkt te
willen onttrekken aan
een omschrijving
Bevragen
De felt sense
gezelschap houden
met een nieuws-
gierige houding.
Vragen stellen
zonder rationeel
antwoord!
Behulpzame
vragen stellen.
Eventuele
suggesties
verzachten met
‗misschien‘, of ;
als het goed voelt‘
Help de focusser
om nieuwsgierig
present te zijn bij
de felt sense;
eventueel vragen
stellen
Vragen stellen:
Wat is er zo erg aan?
Wat heeft het nodig?
Hoe zou het voelen als
het probleem opgelost
was?
Nieuwe positieve
bewustwording
ontvangen en erbij
present blijven
Ervaren vanuit het
oogpunt van de
felt sense, die zich
beluisterd moet
voelen.
De focusser helpen
met een positieve
innerlijke relatie tot
de felt sense
Bij blokkades de
focusser laten terug-
schakelen naar ‗ruimte
maken‘
Spiegelend luisteren,
verwoorden, of soms
parafraserend, zonder
te interpreteren
Antwoord op
‗hier en nu‘;
niet antwoorden
op twijfels of wat
er niet is
Gebruik ‗iets‘ om
de focusser zich te
laten des-
identificeren van
het gevoel
Als gevoelens te
beangstigend zijn in
het ‗hier en nu‘,
probeer dan ‗daar en
toen‘.
Blokkades
Voorkomen van
blokkades door
ruimte te maken,
zelfempathie,
presentie en
lichamelijke
ontspanning
Ervaren van
afstand en
nabijheid.
Herkennen van
blokkades.
Angst is een
vruchtbare plek
om op te focussen
De focusser leren
om de juiste afstand
te vinden, als iets te
dichtbij komt of
juist te veraf
De focusser leren
omgaan met de criticus
en andere inter-
fererende stemmen, of
andere blokkades.
Als de focusser dit
wenst, kan bevrijding
soms geëigend zijn.
Ontvangen
Bedanken,
memoreren en
opschrijven wat er
gekomen is
Laat de focusser
benoemen wat hij
over zijn innerlijk
te weten is
gekomen
Helpen om
voorzichtig af te
ronden, de plek te
markeren en te
bedanken
Toespitsen op
individuele behoefte
van de focusser,
Desgewenst met
zegening.
84
Geraadpleegde literatuur:
Augsburger David Forgiveness, interview with STEPS (2002?)
Beumkes, Eveline interview in Focusnieuws 26 (2011)
Bos, Jaap P. De schuldendokter (versie 2011)
Bosch, Ingeborg De herontdekking van je ware zelf. (2003)
Bradley, Ian The Celtic way (1995)
Buck, Geoff (DPM) De negenvoudige vrucht van de Geest (blad Herstel dec 2001)
Davis, Ronald D. De gave van dyslexie (1998)
Flesch, Rudolf Helder schrijven, spreken, denken (1977)
Flusser, David Over het juiste gebruik van gelijkenissen (1968)
Hubers, Sandra Een focusmoment (2011) Focusnieuws 26
Jenson, Jean Op weg naar je ware zelf (2002)
Kübler –Ross, E De laatste uitdaging (1988)
Küng, Hans De katholieke kerk, een geschiedenis (2001)
Lahay, Tim Geest en temperament (1995)
Leijssen, Mia Gids voor gesprekstherapie (2001)
McCarl, Jay R. Broken Bread, an ancient look at the first last supper (2009)
Noël, Suzanne L. Loving at the Edge (2010)
Noël, Suzanne L. Recovery focusing manual (2010)
Noël, Suzanne L. Community Wellness Focusing and Recovery (2011)
Palmer, Catherine The Happy Room (2000)
Payne, Leanne The Healing Presence, curing the soul through Union with Christ. (1995)
Payne, Leanne Restoring The Christian Soul, overcoming Barriers To Completion in Christ (1991)
Regenmortel, Tine v. Empowerment en Maatzorg dissertatie (2002)
Robbins, Anthony Je ongekende vermogens, NLP. 1986, Nederlandse vertaling 1995
Stern, David Jewish New Testament Commentary (1992)
Stone, Hal & Sidra Embracing your inner critic. De innerlijke criticus ontmaskerd (1993) Weiser Cornell, Ann Handleiding bij het focussen (voor studenten) (1992)
Weiser Cornell, Ann De kracht van focussen (2001)
Weiser Cornell, Ann The focusing guide's manual (1993)
Weiser Cornell, Ann The focusing student's and companion‘s manual (2001)
Wilder, Jim e.a. Leven naar Gods plan 2004 Nederlandse vertaling; 1999 Engelse editie Yancey, Philip Where is God when it hurts (1990)
85
Geraadpleegde Bijbelgedeelten
Genesis 32:27 Ik laat u niet gaan, tenzij gij mij zegent
Psalm 1:3 Wie zijn wortels diep uitslaat naar water, zal niet verdorren maar vrucht dragen.
Psalm 14:1 De dwaas zegt in zijn hart: er is geen God
Psalm 23 Al ga ik door een dal van diepe duisternis, ik vrees geen kwaad; want Hij is bij mij
Psalm 55:23 Leg uw last op de Heer en Hij zal u steunen
Klaaglied 3:22 Het zijn de gunstbewijzen des HEEREN, dat wij niet omgekomen zijn
Mattëus 4:1ev Satan probeert Jezus te verleiden
Mattëus 5:3 Zalig wie snakt naar Adem, voor hem is het hemelse koninkrijk.
Mattëus 5:4 Zalig de treurenden, want zij zullen vertroost worden.
Mattëus 5: 5 Zalig de zachtmoedigen, want zij zullen bezit nemen van het beloofde land (sabbatsrust).
Mattëus 5: 6 Zalig wie hongeren en dorsten naar gerechtigheid, want zij zullen verzadigd worden.
Mattëus 5: 7 Zalig de barmhartigen, want zij zullen barmhartigheid ondervinden.
Mattëus 5:8 Zalig de zuiveren van hart, want zij zullen God zien.
Mattëus 5:9 Zalig de vredestichters, want zij zullen kinderen Gods genoemd worden.
Mattëus 5: 10 Wie vanwege de gerechtigheid vervolgd wordt, zal het hemels koninkrijk ten deel vallen.
Mattëus 6:13 Laat ons niet in verleiding komen, maar verlos ons van het kwaad.
Mattëus 9:36 Jezus werd met ontferming bewogen daar zij opgejaagd/afgemat waren, als schapen zonder herder
Mattëus 11:29 Neem mijn juk op je en leer van mij; mijn juk is zacht en mijn last is licht.
Mattëus 25:1 De tien bruidsmeisjes (wees waakzaam, zorg voor genoeg olie; laat je niet leegzuigen)
Mattëus 25:14 De talenten (vertrouwen/gehoorzaamheid tegenover angst/rebellie);
Matteus 26:56 Angst en verwarring
Mattëus 28:19 Onderdompelen in de werkelijkheid van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest (Stern CJB)
Lucas 2:19 Overwegen in je hart
Lucas 6: 28 Zegen wie u vervloeken
Lucas 7: 13 Jezus werd met ontferming bewogen over de weduwe te Nain.
Lucas 8:5-15 De zaaier (voor hoe veelvoudige vrucht ga jij?)
Luc 10 Heb je naaste lief (want hij is) als jezelf
Lucas 19:1 Zacheüs (liefde ontvangen en boete doen)
Lucas 19:11 De ponden (na bekering volgt de uitdaging om angst in te wisselen voor vertrouwen)
Luc 22: 44 Angst en verwarring
Lucas 24: 32 Emmaüsgangers: was ons hart niet brandende in ons?
Johannes 8: 6 Jezus schreef op de grond
Johannes 8: 11 Aandacht voor het slachtoffer; Jezus: ook ik veroordeel u niet
Johannes 15:3 Zuivering door het woord (om vrucht te dragen moet je gesnoeid worden)
Johannes 4:23 God zoekt aanbidders in Geest en in waarheid
Rom. 2:15 terwijl hun geweten mede getuigt en hun gedachten elkander onderling aanklagen
Rom. 9:1 ik lieg niet, want mijn geweten betuigt mij dit mede door de heilige Geest
1 Cor 8:7 in hun geweten nog niet los van de afgod, eten (dit vlees) als afgodenoffer en hun
geweten, dat zwak is, wordt erdoor besmet
1 Cor 9: 24,25 Al wie aan een wedstrijd deelneemt beheerst zich in alles
2 Cor 3: 18 veranderen naar Zijn beeld van heerlijkheid tot heerlijkheid door de HERE GEEST
Galaten 5:22 De negenvoudige vrucht van de Geest
Efez. 6:4 Vaders, provoceer of verbitter je kinderen niet
Filip 3: 8,-10 doel van Paulus: Jezus leren kennen in al zijn opstandingskracht en eraan deel mogen hebben
Filip 4: 6,7 Wees over niets bezorgd, maar vraag God wat u nodig hebt, dank; dan zal de vrede van God ..
Col. 3:5 Paulus noemt hebzucht een vorm van afgoderij
Hebreeën 4:7 Sabbatsrust (ook vandaag is er nog een dag om een keuze te maken)