285 ჟან-ჟაკ რუსო 1712-1778 დაიბადა ქალაქ ჟენევაში ხელმოკლე მესაათისა და ცეკვის მასწავლებლის ოჯახში. მისი ბავშვობა დრამა ტულად წარიმართა – დედა ადრე გარდაიცვალა, ხო ლო დანაშაულში ეჭვმიტანილმა მამამ თავი მეზობელ კანტონის ოლქს შეაფარა, სადაც ახალი ოჯახი შექმნა. რუსო იძულებული იყო ადრეული ასაკიდანვე დღიუ რი მუშაობით ერჩინა თავი; მოგვიანებით მდივნობას, შინამასწავლებლობას, მთარგმნელობასა და კომპო ზიტორობას მიჰყო ხელი, მაგრამ თავის დამკვიდრება ვერსად შეძლო – „ძალიან ცუდად იყო მაშინ ჩემი საქმე, ყველა მიხვდება, თუ რა მდგომარეობაში ჩავვარდი“, – წერდა იგი. უსახსროდ დარჩენილი 1741 წელს პარიზის გარეუბანში დასახლდა და დრამატურგიაში სცადა ბე დი, მაგრამ წარუმატებლად. მალე რუსო დაოჯახდა. თავისი ხუთივე შვილი ბავშვთა სააღმზრდელო სახლს მიაბარა და, უყურადღებობის გამო, სამუდამოდ დაკარგა კიდეც. მოხუცებულობაში რუსო ამაოდ დაეძებდა მათ გზასა და კვალს. თავს კი იმით იმართლებდა, მათ სარჩენად სახსარი არ გამაჩნდაო, მშვიდად მე ცადინეობის საშუალებას არ მაძლევდნენ და მერჩევნა მათგან გლეხები გამოსულიყვნენ, ვიდრე ჩემებრ თავგადასავლების მაძიებლებიო. პარიზში რუსო განმანთლებლებს დაუკავშირდა. 1749 წელს მან დიდ როს რჩევით დიჟონის აკადემიის მიერ გამოცხადებულ კონკურსზე წა რადგინა ფილოსოფიური ტრაქტატი „მსჯელობა მეცნიერებისა და ხელოვ ნებათა გამო“. ნაშრომმა, რომელშიც იგი საუბრობს კაცობრიობისთვის ცივილიზაციის უპირატესად მანკიერ როლზე, ავტორს საქვეყნო აღიარება მოუტანა. 1754 წელს რუსომ გამოსცა თხზულება „მსჯელობანი ადამიანთა შორის უთანასწორობის წარმოშობასა და საფუძველზე“. ამ ნაშრომში იგი ადამი
142
Embed
ჟან-ჟაკ რუსო - Ning2QsBFtZknnKuJ*VWPTc1W4NDsbcgNd59... · ჟან-ჟაკ რუსო 290 რომ ასეთი აღზრდა გონიერია,
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
აქ არის ცხოვ რე ბის მე ო რე მიჯ ნა, სა დაც, ზუს ტად რომ ით ქვას, თავ დე ბა ბავ შ ვო ბა (I’enfance), რად გან სიტყ ვე ბი infans და puer სი ნო ნი მე ბი ა. პირ ვე ლი თავ ს დე ბა მე ო რე ში და ნიშ ნავს: რო მელ საც ლა პა რა კი არ შე უძ ლი ა. ამი ტო მაც არის, რომ ვა ლე რი უს მაქ სი მუსს უწე რია puerum infantem. მაგ რამ მე ჩვენს ენა ში მი ღე ბუ ლი სიტყ ვახმა რე ბის მი ხედ ვით მა ინც „ბავშვს” ვამ ჯო ბი ნებ იმ ასა კამ დე, რო მელსაც ჩვე ნი ენა სხვა სა ხელს ეძა ხის.
რა კი ბავ შ ვი ლა პა რაკს და იწყებს, იგი ნაკ ლებს ტი რის. ეს პროგრე სი ბუ ნებ რი ვი ა: ერ თი ენა მე ო რემ შეც ვა ლა, რო გორც კი ბავშვს შე უძ ლია სიტყ ვით გა მოთ ქ ვას, რაც აწუ ხებს, რა ღად უნ და ამას ყვირი ლი, თუ ტკი ვი ლი მარ თ ლაც ისე ძლი ე რი არ არის, რომ სიტყ ვით ვერ გა მო ით ქ მე ბა. თუ იგი მა ინც ტი რის, ეს იმა თი ბრა ლი ა, ვინც ბავშ ვის გარ შე მო ა. რა კი ემი ლი ერ თხელ იტყ ვის მტკი ვა ო, ძლი ერ დი დი ტკი ვი ლია სა ჭი რო, რომ აატი როს იგი.
თუ ბავ შ ვი აზი ზი ა, მგრძნო ბი ა რე, ბუ ნე ბით მტი რა ლა და ტყუ ილუბ რა ლოდ ტი რის, სულ მა ლე და ვა შო რებ ამის სა თა ვეს, იმით რომ მის ყვი რილს უსარ გებ ლო სა და უშე დე გოს გავ ხ დი. სა ნამ ტი რის, არ მი ვალ მას თან: გა ჩუმ დე ბა თუ არა, მი ვირ ბენ. სულ მა ლე მის თ ვის ჩემ და სა ძა ხე ბელ სა შუ ა ლე ბად იქ ცე ვა გა ჩუ მე ბა, ან და დი დი დი დი ერ თი წა მოყ ვი რე ბა. ბავ შ ვი თა ვის გრძნო ბებ ზე იმ ეფექ ტის მი ხედ ვით მსჯელობს, რა საც ჩვენ ში ხე დავს; სხვა კრი ტე რი უ მი მას არ აქვს: რაც არ უნ და იტ კი ნოს ბავ შ ვ მა, ძლი ერ იშ ვი ა თია იტი როს, რო ცა მარ ტო ა, თუ კი არა აქვს იმის იმე დი, რომ ვინ მე გა ი გო ნებს.
თუ ბავ შ ვი და ე ცა, კო პი ამო უ ვი და, ცხვი რი დან სის ხ ლი წას კ და, თი თი გა იჭ რა, იმის მა გივ რად, რომ შე წუ ხე ბუ ლი სა ხით ფა ცა ფუ ცი ავ ტე ხო მის გარ შე მო, სიმ შ ვი დეს გა მო ვი ჩენ, ცო ტა ხნით მა ინც. რაკი ტკი ვა, მე ტი გზა არ არის – უნ და მო ით მი ნოს, ჩე მი ფა ცა ფუ ცი ვე რა ფერს იზამს გარ და იმი სა, რომ უფ რო შე ა ში ნებს და უფ რო აგრ ძ ნო ბი ნებს ტკი ვილს. არ სე ბი თად კაცს იმ დე ნად ჭრი ლო ბა კი არ აწუ ხებს, რამ დე ნად მის გა მო ში ში. ამ უკა ნას კ ნელ სა ტან ჯ ველს მაინც ავა ცი ლებ, რად გან უეჭ ვე ლი ა, რომ იგი ტკი ვილს იმის მი ხედ ვით
ჟან-ჟაკ რუსო
288
შე ა ფა სებს, რა საც შე მამ ჩ ნევს; თუ და მი ნა ხა, რომ შე წუ ხე ბუ ლი მივვარ დი მას თან, ვა ნუ გე შებ, შე მე ცო და, იგი ფიქ რობს – და ვი ღუ პე ო; თუ კი ხე დავს, რომ არ დავ კარ გე სიმ შ ვი დე, ისიც მა ლე დამ შ ვიდ დება და იფიქ რებს მოვ რ ჩიო და აღარ იგ რ ძ ნობს ტკი ვილს. სწო რედ ამ ასაკ ში გვეძ ლე ვა მხნე ო ბის პირ ვე ლი გაკ ვე თი ლე ბი და თუ მცი რე ტკი ვი ლე ბი, უშიშ რად აიტა ნე, თან და თან დი დი ტკი ვი ლის ატა ნა საც მი ეჩ ვე ვი.
მე არა თუ არ ვზრუ ნავ ავაც დი ნო ემილს ტკი ვი ლი, არა მედ ძლიერ უკ მა ყო ფი ლო ვიქ ნე ბო დი, რომ მას არას დ როს არა ვი თა რი ზი ა ნი არ მოს ვ ლო და და გაზ რ დი ლი ყო ისე, რომ ტკი ვი ლი არ გა მო ე ცა და. ტან ჯ ვა – ის პირ ვე ლი ა, რა საც იგი უნ და გა ეც ნოს და ამას ყვე ლაზე დი დი მნიშ ვ ნე ლო ბა ექ ნე ბა მის თ ვის. ბავ შ ვი თით ქოს სწო რედ იმის თ ვის არის პა ტა რა და სუს ტი, რომ ეს სა ჭი რო გაკ ვე თი ლე ბი უხი ფა თოდ გა ი ა როს. ბავ შ ვი რომ და ე ცეს, ფეხს არ მო ი ტეხს, ჯოხის დარ ტყ მით ხელს არ მო ი ტეხს, წვე ტი ან რკი ნას რომ წა ავ ლოს ხე ლი, ხელს არ მო უ ჭერს და ვერ გა იჭ რის დიდ ზე. არ ვი ცი, უნა ხავს კი ვინ მეს, რომ მის ნე ბა ზე მიშ ვე ბულ ბავშვს თა ვი მო ეკ ლას, და ე სახიჩ რე ბი ნოს ან დი დი ზი ა ნი მი ე ყე ნე ბი ნოს თა ვი სათ ვის, თუ მა ინ ც დამა ინც მა ღალ ად გი ლას ან ცეცხ ლ თან არ მი ა ტო ვე მარ ტო, ან რა ი მე სა ხი ფა თო იარა ღი არ დას ტო ვე ახ ლო მახ ლო. რა ღა უნ და ით ქ ვას იმ მან ქა ნე ბის საწყო ბებ ზე, ბავ შ ვის გარ შე მო რომ აგ რო ვე ბენ ხოლ მე, რა თა ყო ველ გ ვა რი იარა ღით შე ა ი ა რა ღონ იგი ტკი ვი ლის წი ნა აღ მდეგ – ასე რომ, მო წი ფუ ლო ბა ში იგი დარ ჩე ბა მხდა ლი და გა მო უცდე ლი: ეკა ლი რომ შე ე სოს, ფიქ რობს, რომ მოკ ვ და და ერ თი წვე თი სის ხ ლი რომ გა მო უ ვი დეს, გუ ლი წა უ ვა.
სწავ ლე ბის ჩვე ნი პე დან ტუ რი მა ნია ისა ა, რომ ვას წავ ლით ბავ შვებს იმას, რა საც თა ვი სით გა ცი ლე ბით უკე თე სად ის წავ ლიდ ნენ და არა იმას, რაც მხო ლოდ ჩვენ შეგ ვეძ ლო გვეს წავ ლე ბი ნა. იმა ზე უფრო სუ ლე ლუ რი შრო მა რა ღა ა, რომ ბავშვს სი ა რულს ას წავ ლი ან – თით ქოს ვინ მეს ოდეს მე ენა ხოს ისე თი ადა მი ა ნი, რო მელ საც ძი ძის და უ დევ რო ბის გა მო სი ა რუ ლი არ სცოდ ნო დეს მოზ რ დი ლო ბა ში, პი რი ქით, რამ დე ნია ისე თი, რომ მთე ლი სი ცოცხ ლე ცუ დად და დის, რად გან ცუ დად ას წავ ლეს სი ა რუ ლი.
ემილს არ ექ ნე ბა არც სა ბავ შ ვო ქუ დი, არც ბორ ბ ლე ბი ა ნი კალა თი, არც ეტ ლი, არც საშ ვე ლი ღვე დე ბი; რო გორც კი ის წავ ლის
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
289
ფე ხე ბის დად გ მას, დი დი დი დი, უს წორ მას წო რო ად გი ლებ ზე შე ვეშვე ლოთ და რაც შე იძ ლე ბა ჩქა რა გა ვა ტა როთ ასე თი ადგილი.1 ნაცვ ლად იმი სა, რომ ბავ შ ვი და ხუ თულ ოთახ ში და ვახ რ ჩოთ, იგი ყოველ დღე მინ დორ ში გა ვიყ ვა ნოთ, ირ ბი ნოს, იცელ ქოს, და ე ცეს ას ჯერ დღე ში – მით უკე თე სი, უფ რო მა ლე ის წავ ლის ად გო მას. თა ვი სუფლე ბის სი კე თე ბევრ ჭრი ლო ბას მო ურ ჩენს: ჩემს შე გირდს ხში რად მო უ ვა მარ ცხი, სა მა გი ე როდ იგი მუ დამ მხი ა რუ ლი იქ ნე ბა: სა მა გიე როდ თუ თქვე ნებს ნაკ ლე ბი მარ ცხი მოს ვ ლი ათ, ისი ნი მუ დამ შებორ კი ლი, მუ დამ შე ვიწ რო ე ბუ ლი, მუ დამ შე წუ ხე ბულ ნი არი ან. მეეჭ ვე ბა, რომ ეს მათ თ ვის კარ გი იყოს.
კი დევ ერ თი წარ მა ტე ბა აქვს ბავშვს ისე თი, რომ ჩი ვი ლი აღარ არის, იმ დე ნად აუცი ლე ბე ლი: ეს არის ძალ თა წარ მა ტე ბა, რა კი ბავშვს სა კუ თა რი ძა ლით ახ ლა უფ რო მე ტი შე უძ ლი ა, ისე ხში რად აღარ სჭირ დე ბა მას სხვი სი დახ მა რე ბა. ძა ლას თან ერ თად ვი თარ დება შე მეც ნე ბა, რო მე ლიც სა შუ ა ლე ბას აძ ლევს წარ მარ თოს ეს ძა ლა. სწო რედ ამ მე ო რე სა ფე ხურ ზე იწყე ბა არ სე ბი თად ინ დი ვი დუ ა ლუ რი სი ცოცხ ლე, სწო რედ მა შინ შე იც ნობს იგი თა ვის თავს. მეხ სი ე რე ბა აფარ თო ებს იგი ვე ო ბის გრძნო ბას მი სი ცხოვ რე ბის ყვე ლა მო მენ ტ ზე; იგი ახ ლა ჭეშ მა რი ტად ერ თი და იგი ვე ა, მა შა სა და მე, უკ ვე შე უძ ლია ბედ ნი ე რი ან უბე დუ რი იყოს. ამი ტომ სი ჭი რო ა, რომ ამი ე რი დან იგი მო რა ლურ არ სე ბად მიგ ვაჩ ნ დეს.
თუმ ცა, და ახ ლო ე ბით არ კ ვე ვენ ადა მი ა ნის ცხოვ რე ბის უხან გ რ ძლი ვეს ვა დას, რამ დე ნი შან სი გვაქვს ამა თუ იმ ასა კის, ამ ვა დის მიღწე ვი სა, მაგ რამ ყვე ლა ზე უფ რო ძნე ლი საქ მე თი თო ე უ ლი ადა მი ა ნის სი ცოცხ ლის ხან გ რ ძ ლი ვო ბის გან საზღ ვ რა ა; ძლი ერ ცო ტა ნი აღ წე ვენ ხოლ მე დიდ ასაკს. ყვე ლა ზე უფ რო სა ში შია სი ცოცხ ლი სათ ვის მი სი და საწყი სი. რაც უფ რო ნაკ ლე ბი გიცხოვ რი ა, მით უფ რო ნაკ ლე ბია სი ცოცხ ლის გაგ რ ძე ლე ბის იმე დი. და ბა დე ბულ თა შო რის დი დი დიდი ნა ხე ვარ მა მი აღ წი ოს ჭა ბუ კო ბას და სა ფიქ რე ბე ლი ისა ა, რომ თქვე ნი შე გირ დი ვერ მი აღ წევს მო წი ფუ ლო ბას.
რა აზ რის უნ და ვი ყოთ იმ ბარ ბა რო სულ აღ ზ რ და ზე, რო მელსაც უც ნო ბი მო მავ ლი სათ ვის აწ მ ყო შე უ წი რავს მსხვერ პ ლად, ბავშ ვი ათა სი ბორ კი ლით შე უ ბორ კავს და ჯერ უბე დუ რე ბა ში ჩა უგ დი ა, რა თა სა მერ მი სოდ მო უმ ზა დოს, კაც მა არ იცის რა სა ეჭ ვოა ბედ ნიე რე ბა, რო მე ლიც შე იძ ლე ბა ვერც კი იგე მოს, კი დეც რომ და ვუშ ვა,
ჟან-ჟაკ რუსო
290
რომ ასე თი აღ ზ რ და გო ნი ე რი ა, რო გორ შე მიძ ლია აღუშ ფო თებ ლად ვუ ყუ რო ამ უბე დურ არ სე ბებს, მძი მე უღელ ში რომ გა უ ბამთ, სა მუდა მო ჯა ფა მი უს ჯი ათ, თით ქოს კა ტორ ღე ლე ბი იყ ვ ნენ და იმის იმედიც კი არ არის, რომ ეს ჭა პან წყ ვე ტა ოდეს მე რა მე სარ გებ ლო ბას მო უ ტანს მათ! სი ხა რუ ლის წლე ბი ტი რილ ში, სას ჯელ ში, მუ ქა რა ში და მო ნო ბა ში გა დის. სა ცო დავ ბავშვს მი სი ვე სა სი კე თოდ ტან ჯა ვენ და ვერც კი ხე და ვენ სიკ ვ დილს, რო მელ საც თვი თონ აჩ ქა რე ბენ და რო მე ლიც მო უ ლოდ ნე ლად მო ი ტა ცებს მას ამ სამ წუ ხა რო მზა დების დროს. ვინ იცის, რამ დე ნი ბავ შ ვი უმ ს ხ ვერ პ ლია მი სი მა მის ან მას წავ ლებ ლის ახი რე ბულ სიბ რ ძ ნეს? თუ ბედ მა გა უ ღი მა და ბავ შ ვი გა და ურ ჩა ამ სიბ რ ძ ნის სუსხს, ერ თა დერ თი სი კე თე იმ ტან ჯ ვი სა, რომე ლიც მას გა და ა ტა ნი ნეს, ის იქ ნე ბა, რომ სიკ ვ დი ლის წინ სი ცოცხ ლე მა ინც აღარ და ე ნა ნე ბა, რად გან სი ცოცხ ლე ში ტან ჯ ვის მე ტი არა ფერი უნა ხავს. ადა მი ა ნო, იყა ვი კაც თ მოყ ვა რე! ეს შე ნი პირ ვე ლი მოვა ლე ო ბა ა. იყავ ლმო ბი ე რი ყო ვე ლი მდგო მა რე ო ბის, ყო ვე ლი ასა კის და ყო ვე ლი ვე იმის მი მართ, რაც ადა მი ა ნი სათ ვის არ არის უცხო. რა სიბ რ ძ ნე შე იძ ლე ბა არ სე ბობ დეს თქვენ თ ვის ადა მი ა ნე ბის გა რე შე? გიყ ვარ დეთ ბავ შ ვო ბა, მე გობ რუ ლად შე ხე დეთ მის თა მაშს, მის სიხა რულს, მის საყ ვა რელ ინ ს ტინქტს. რო მელ თქვენ განს ხში რად არ მო უ გო ნე ბია სი ნა ნუ ლით ხა ნა, რო დე საც ტუ ჩებს ღი მი ლი არ სცილდე ბო და და სულ შიც მუ დამ მშვი დო ბა სუ ფევ და? რა ტომ გინ დათ წა არ თ ვათ ამ უმან კო ბალ ღებს ეგ ზომ ხან მოკ ლე სი ხა რუ ლი, რო მელიც მა ლე გა მო ეც ლე ბათ, ამ სა უნ ჯეს ხომ ისი ნი ბო რო ტად ვერ გამო ი ყე ნე ბენ? რა ტომ გინ დათ აუვ სოთ მათ მწუ ხა რე ბი თა და ტან ჯ ვით ეგ ზომ მა ლი პირ ვე ლი წლე ბი, რომ ლე ბიც არა სო დეს აღარ და უბრუნ დე ბათ, ისე ვე, რო გორც არც თქვენ შე იძ ლე ბა და გიბ რუნ დეთ? მა მე ბო, იცით გა ნა რო დის წა მო ე წე ვა სიკ ვ დი ლი თქვენს შვი ლებს?! ნუ ჩა აგ დებთ მათ სი ნა ნულ ში და ნუ წა არ თ მევთ მათ იმ მცი რე წუთებს, რომ ლე ბიც ბუ ნე ბამ აჩუ ქა; რო გორც კი მომ წიფ დე ბი ან იმდე ნად, რომ სი ცოცხ ლის სი ხა რუ ლი იგ რ ძ ნონ, მო ი ქე ცით ისე, რომ იგე მონ კი დეც ეს სი ხა რუ ლი; მო ი ქე ცით ისე, რომ რა წუთ შიც კი არ მი იხ მოს ღმერ თ მა, ცხოვ რე ბის გე მო ნა ხუ ლი ჰქონ დეთ.
რა ხმა ურს ატე ხენ ჩემს წი ნა აღ მ დეგ! შო რი დან მეს მის იმ ცრუ სიბ რ ძ ნის ყი ჟი ნი, რო მე ლიც ჩვენ მუ დამ ჩვენს გა რეთ გვე რე კე ბა და რო მელ საც აწ მ ყო მუ დამ არა რა ო ბად მი აჩ ნია და შე უ ჩე რებ ლად
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
291
მის დევს მო მა ვალს; რო მე ლიც მით უფ რო გაგ ვირ ბის, რაც უფ რო წინ მი ვი წევთ, რა თა გა დაგ ვი ტა ნოს იქ, სა ცა არ ვართ ან გა დაგ ვიყვა ნოს იქ, სა დაც არა სო დეს არ ვიქ ნე ბით.
თქვენ მეტყ ვით, ეს სწო რედ ადა მი ა ნის ცუ დი მიდ რე კი ლე ბე ბის გა მოს წო რე ბის ხა ნა ა, სწო რედ ბავ შ ვო ბის ასაკ ში, რო ცა მწუ ხა რე ბა ნაკ ლე ბად არის საგ რ ძ ნო ბი, სა ჭი როა მი სი გამ რავ ლე ბა, რა თა გო ნიერ ასაკს ავაც დი ნოთ იგი. მაგ რამ ვინ მო გახ სე ნათ, რომ მთე ლი საქ მე თქვენ ზეა და მო კი დე ბუ ლი და ყო ვე ლი ის სწავ ლა და რი გე ბა, რო მელიც ბავ შ ვის სუსტ გო ნე ბას ტვირ თავს, ერ თხე ლაც იქ ნე ბა უფ რო მავ ნე არ აღ მოჩ ნ დე ბა, ვიდ რე სა სარ გებ ლო. ვინ გარ წ მუ ნებთ, რომ ის მწუ ხა რე ბა, რო მელ საც ასე უხ ვად ახ ვედ რებთ მათ, რა მეს უშ ველის მო მა ვალ ში? რა ტომ გინ დათ მი ა ყე ნოთ მას მე ტი უბე დუ რე ბა ვიდ რე მი სი მდგო მა რე ო ბა აიტანს, თუ არ ხართ დარ წ მუ ნე ბუ ლი, რომ ამ ჟა მინ დელ უბე დუ რე ბას მო მა ვა ლი გა მო ის ყი დის? რო გორ და მიმ ტ კი ცებთ, რომ ცუ დი მიდ რე კი ლე ბე ბი, რი სი აღ მოფხ ვ რაც გინ დათ, უფ რო ბუ ნე ბის ბრა ლი ა, ვიდ რე თქვე ნი უგუ ნუ რი მზრუნვე ლო ბი სა. უბად რუ კია ის შორ ს მ ჭ ვ რ ვე ტე ლო ბა, რო მე ლიც აუბედუ რებს ცოცხალ არ სე ბას ახ ლა იმ სა ფუძ ვ ლი ა ნი თუ უსა ფუძ ვ ლო იმე დით, რომ ოდეს მე ბედ ნი ე რე ბას მი ა ნი ჭებს. თუ ეს ვულ გა რუ ლი მსჯე ლო ბა ვერ გა ნუს ხ ვა ვე ბია ერ თ მა ნე თი სა გან, თა ვაშ ვე ბუ ლო ბა და თა ვი სუფ ლე ბა, ბავ შ ვის გა ბედ ნი ე რე ბა და გა ნე ბივ რე ბა, შე ვე ცა დოთ გან ვას ხ ვა ვე ბი ნოთ.
ქი მე რებს რომ არ ავ ყ ვეთ, ნუ და ვი ვიწყებთ იმას, რაც ჩვენ პირო ბებს შეჰ ფე რის. ქვეყ ნის წეს რიგ ში ადა მი ანს აქვს თა ვი სი ად გი ლი; ბავ შ ვო ბა საც თა ვი სი ად გი ლი აქვს ადა მი ა ნის ცხოვ რე ბა ში. ადა მი ანში ადა მი ანს უნ და ვხე დავ დეთ, ბავ შ ვ ში – ბავშვს. თი თო ე ულს თა ვი სი ად გი ლი მი ვუ ჩი ნოთ და და ვუმ კ ვიდ როთ, მივ ცეთ ადა მი ა ნის ვნე ბებს წეს რი გი ადა მი ა ნის კონ ს ტი ტუ ცი ის შე სა ფე რი სად – აი, ყვე ლა ფე რი ის, რაც შეგ ვიძ ლია გა ვა კე თოთ მის სა სი კე თოდ. და ნარ ჩენს გან საზღვ რავს ჩვენ გან და მო უ კი დე ბუ ლი მი ზე ზე ბი.
ჩვენ არ ვი ცით, რა არის სრუ ლი ბედ ნი ე რე ბა თუ უბე დუ რება, ცხოვ რე ბა ში ყვე ლა ფე რი არე უ ლია ერ თ მა ნეთ ში: აქ ვერ იგე მებ ვე რა ვი თარ წმინ და გრძნო ბას. ორი წუ თიც კი არ ვრჩე ბით ერ თ სა და იმა ვე ყო ფა ში. სუ ლის მოძ რა ო ბა ნი, ისე ვე, რო გორც სხე უ ლის ცვლი ლე ბე ბი, უწყ ვე ტი ნა კა დი ა. ავი და კარ გი ყვე ლა სათ ვის სა ერ
ჟან-ჟაკ რუსო
292
თო ა, მაგ რამ ზოგს მე ტი შეხ ვ დე ბა, ზოგს – ნაკ ლე ბი. ყვე ლა ზე ბედნი ე რი ის არის, ვი საც ნაკ ლე ბი ტან ჯ ვა შეხ ვ დე ბა. ყვე ლა ზე უბე დუ რი, ის, ვინც ნაკ ლებ სი ა მოვ ნე ბას მი ი ღებს. მუ დამ მე ტი ტან ჯ ვა, ვიდ რე სი ხა რუ ლი – აი, ის გან ს ხ ვა ვე ბა, რო მე ლიც ყვე ლა სათ ვის სა ერ თო ა. ამ რი გად, ადა მი ა ნის ბედ ნი ე რე ბა წუ თი სო ფელ ში მხო ლოდ ნე გა ტიუ რი მდგო მა რე ო ბა ა: მი სი სა ზო მია გან ც დი ლი მწუ ხა რე ბის უმ ცი რესი ოდე ნო ბა.
მწუ ხა რე ბის ყო ველ გან ც დას გა ნუყ რე ლად სდევს მის გან გან რიდე ბის სურ ვი ლი, სი ა მოვ ნე ბის ყო ველ იდე ას ახ ლავს ამ სი ა მოვ ნე ბის სურ ვი ლი; ყო ვე ლი სურ ვი ლი და ნაკ ლისს გუ ლის ხ მობს, და ნაკ ლისს კი ყო ველ თ ვის მტკივ ნე უ ლად გან ვიც დით, ჩვე ნი უბე დუ რე ბა ისა ა, რომ ჩვენს სურ ვი ლებ სა და უნარს შო რის დის პ რო პორ ციაა და რომე ლი მე გო ნი ერ არ სე ბას სურ ვი ლე ბის თა ნა ბა რი უნა რი რომ ჰქო ნოდა, ის აბ სო ლუ ტუ რად ბედ ნი ე რი იქ ნე ბო და.
მა შა სა და მე რა შია ადა მი ა ნის სიბ რ ძ ნე ანუ გზა ნამ დ ვი ლი ბედ ნიე რე ბი სა კენ? ზუს ტად რომ ით ქ ვას, არა სურ ვი ლე ბის შემ ცი რე ბა ში, რად გან სურ ვი ლე ბი ჩვენს უნარ ზე ნაკ ლე ბი რომ ყო ფი ლი ყო, მა შინ მი სი ერ თი ნა წი ლი უმოქ მე დოდ დარ ჩე ბო და და ვერ ვი გე მებ დით მთელს ჩვენს არ სე ბას. არც ჩვე ნი უნა რის გა ფარ თო ე ბა შია სიბ რ ძ ნე, რად გან ჩვე ნი სურ ვი ლე ბიც რომ ამა ვე დროს უფ რო მე ტი პრო პორცი ით გა ფარ თოვ დეს, უფ რო დიდ უბე დუ რე ბა ში ჩა ვიგ დებთ თავს. სიბ რ ძ ნე იმა ში ა, რომ შე ვამ ცი როთ სურ ვი ლე ბის სი ჭარ ბე უნა რის შე სა ბა მი სად და სრუ ლი თა ნას წო რო ბა და ვამ ყა როთ უნარ სა და სურ ვი ლებს შო რის. მხო ლოდ მა შინ ამოქ მედ დე ბა ყვე ლა ძა ლა, სული არ დაჰ კარ გავს სიმ შ ვი დეს და ადა მი ა ნიც მო წეს რიგ დე ბა
საქ მე იმა ში ა, რომ ბუ ნე ბამ, რო მე ლიც ყვე ლა ფერს სა სი კეთოდ აკე თებს, თა ვი დან ვე ასე შექ მ ნა იგი, ბუ ნე ბა უშუ ა ლოდ მას აძ ლევს მხო ლოდ ისეთ სურ ვი ლებს, რომ ლე ბიც სა ჭი როა თა ვის შე სა ნარ ჩუ ნებ ლად და ისეთ უნარს, რო მე ლიც ამ სურ ვი ლე ბის და საკ მა ყო ფი ლებ ლად საკ მა რი სი ა. და ნარ ჩე ნი კი მან სუ ლის სიღრ მე ში ჩა უ დო რო გორც მა რა გი, რა თა იქ გა ი შა ლოს, თუ სა ჭი როე ბამ მო ითხო ვა. მხო ლოდ ამ პრი მი ტი ულ მდგო მა რე ო ბა ში აქვს ად გი ლი შე საძ ლებ ლო ბა სა და სურ ვი ლებს შო რის წო ნას წო რობას და მხო ლოდ მა შინ არ არის ადა მი ა ნი უბე დუ რი. რო გორც კი ამოქ მედ დე ბა ეს ვირ ტუ ა ლუ რი უნა რე ბი, გა იღ ვი ძებს და გა უს წ
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
293
რებს და ნარ ჩენთ ყვე ლა ზე უფ რო აქ ტი უ რი უნა რი – ფან ტა ზი ა. ფან ტა ზია გვი ფარ თო ვებს შე საძ ლებ ლო ბის ფარ გალს (როგორც ავ ში, ისე კარ გ ში) და, მა შა სა და მე, აღ ვი ძებს და ასაზ რ დო ებს სურვი ლებს მა თი გან ხორ ცი ე ლე ბის იმე დით. მაგ რამ მი ზა ნი, რო მე ლიც თავ და პირ ვე ლად ხელ შე სა ხე ბი გვგო ნი ა, გარ ბის ისე სწრა ფად, რომ ვერ და ე წე ვი, რომ გგო ნია მივ წ ვ დი ო, იგი სა ხეს იც ვ ლის და ისევ სადღაც შორს გა მოჩ ნ დე ბა. გავ ლილ გზას უკ ვე ვე ღარ ვხედავთ და ამი ტომ მას არაფ რად ვაგ დებთ; ის გზა კი, რაც დაგ ვ რ ჩა გა სავ ლე ლი, იზ რ დე ბა, გრძელ დე ბა სულ უფ რო და უფ რო და ასე ვი ქან ცე ბით, მი ზანს კი ვერ ვაღ წევთ და რაც უფ რო მე ტი სი ხა რული ვნა ხეთ, მით უფ რო მე ტად გვშორ დე ბა ბედ ნი ე რე ბა.
პი რი ქით, რაც უფ რო ახ ლოს დარ ჩე ბა ადა მი ა ნი თა ვის ბუ ნებრივ პი რო ბებ თან, მით უფ რო ნაკ ლე ბი იქ ნე ბა გან ს ხ ვა ვე ბა მის უნარს და მის სურ ვი ლებს შო რის და, მა შა სად მე, მით უფ რო ნაკ ლე ბად იქნე ბა იგი და შო რე ბუ ლი ბუ ნე ბას. ყვე ლა ზე ნაკ ლე ბად უბე დუ რი იგი სწო რედ მა ში ნა ა, რო დე საც გგო ნი ათ, რომ მას ყვე ლა ფე რი აკ ლი ა. რად გან უბე დუ რე ბა იმა ში კი არ არის, რომ რა ღა ცა გაკ ლი ა, არა მედ იმა ში, რომ მი სი მოთხოვ ნი ლე ბა გაქვს.
რე ა ლუ რი ქვე ყა ნა შე მო საზღ ვ რუ ლი ა, წარ მო სა ხუ ლი ქვე ყა ნა კი – უსაზღ ვ რო ა. რა კი არ შეგ ვიძ ლია პირ ვე ლის გა ფარ თო ე ბა, შევზღუ დოთ მე ო რე, ვი ნა ი დან მხო ლოდ ამ გან ს ხ ვა ვე ბის ბრა ლია ყვე ლა ის მწუ ხა რე ბა, რაც ნამ დ ვილ უბე დუ რე ბას გვგვრის. გა მო რიცხეთ ძა ლა, ჯა ნი, კარ გი თვით გ რ ძ ნო ბა და მა შინ ყო ვე ლი სი კე თე ამ ქვეყნი სა უბ რა ლო მოჩ ვე ნე ბა იქ ნე ბა. გა მო რიცხეთ ხორ ცი ე ლი ტკი ვი ლი და სი ნი დი სის ქენ ჯ ნა და ყო ვე ლი ჩვე ნი მწუ ხა რე ბა მოჩ ვე ნე ბი თი გამოდ გე ბა. ეს ზო გა დი პრინ ცი პე ბი ა ო, მეტყ ვი ან; გე თა ნახ მე ბით ვარ: მაგ რამ მი სი პრაქ ტი კუ ლი გა მო ყე ნე ბა აღარ არის ზო გა დი; აქ საქ მე მიმ დ გა რია მხო ლოდ და მხო ლოდ პრაქ ტი კა ზე.
რო ცა ამ ბო ბენ ადა მი ა ნი სუს ტი ა ო, რი სი თქმა უნ დათ? სიტყვა „სისუსტე” მი მარ თე ბას ნიშ ნავს, იმ არ სე ბის მი მარ თე ბას, ვის ზედაც ამ ბო ბენ ამ სიტყ ვას. ის, ვი სი ძა ლაც აღე მა ტე ბა მის მოთხოვ ნილე ბებს მწე რიც, ჭი აც რომ იყოს, იგი ძლი ე რი არ სე ბა ა, ის კი, ვი სი მოთხოვ ნი ლე ბა აღე მა ტე მა ძა ლას – სპი ლოც რომ იყოს იგი ან ლომი, ქვეყ ნის დამ პყ რო ბი ან გმი რი, თვით ღმერ თიც რომ იყოს – სუსტი არ სე ბა ა. მე ამ ბო ხე ან გე ლო ზი, რო მელ მაც ვერ გა მო იც ნო თა ვი სი
ჟან-ჟაკ რუსო
294
ბუ ნე ბა, უფ რო სუს ტი იყო, ვიდ რე ბედ ნი ე რი მოკ ვ და ვი, რო მე ლიც მშვი დო ბი ა ნად ცხოვ რობს თა ვის ბუ ნე ბის თა ნახ მად. ადა მი ა ნი ძალი ან ძლი ე რი ა, თუ იგი თა ნახ მაა იყოს ის, რაც არის; იგი ძლი ერ სუს ტი ა, თუ ადა მი ა ნო ბა ზე მაღ ლა სურს ამაღ ლ დეს. ნუ გგო ნი ათ, რომ უნარ თა გა ფარ თო ე ბით ძა ლებ საც გა ა ფარ თო ებთ; პი რი ქით, შე ა სუს ტებთ მას, თუ ამ პარ ტავ ნო ბამ თქვენს ძა ლებს გა და ა ჭარბა. გა მოვ ზო მოთ ჩვე ნი სფე როს რა დი უ სი და დავ რ ჩეთ მის ცენ ტ რში, რო გორც ობო ბა თა ვის ქსე ლის შუ ა ში; ჩვენ მუ დამ კმა ყო ფი ლი ვიქ ნე ბით და არ გვექ ნე ბა სა ფუძ ვე ლი ვუ ჩი ო დეთ ჩვენს სი სუს ტეს, რად გან არა სო დეს არ ვიგ რ ძ ნობთ მას.
ყო ველ ცხო ველს სწო რედ იმ დე ნი აქვს ის, რაც სა ჭი რო ა, რომ არ სე ბო ბა შე ი ნარ ჩუ ნოს. მხო ლოდ ადა მი ანს აქვს იგი ზედ მე ტი. განა საკ ვირ ვე ლი არა ა, რომ ეს სი ჭარ ბე მი სი უბე დუ რე ბის იარა ღი ა? ყვე ლა ქვე ყა ნა ში ადა მი ა ნის ნა ხე ლა ვი მე ტი ღირს, ვიდ რე მი სი კვე ბა. ის რომ იმ დე ნად გო ნი ე რი იყოს, ეს სი ჭარ ბე არა რად მი იჩ ნი ოს, მას ყო ველ თ ვის ექ ნე ბა, რაც აუცი ლე ბე ლი ა, რად გან არას დ როს არ ექნე ბო და ზედ მე ტი. დი დი მითხოვ ნი ლე ბა, ამ ბობ და ფა ვო რი ნი, დიდ სიმ დიდ რეს ბა დებ სო; და ხში რად სა უ კე თე სო სა შუ ა ლე ბა იმის შესა ძე ნად, რაც გაკ ლი ა, არის უარის თქმა იმა ზე, რაც გაქვს. ხში რად ბედ ნი ე რე ბის მე ტი წა დი ლით გა მოწ ვე უ ლი შრო მა აქ ცევს მას უბედუ რე ბად. ყო ვე ლი ადა მი ა ნი, ვი საც მხო ლოდ და მხო ლოდ ცხოვ რება სურს, იცხოვ რებს ბედ ნი ე რად; მა შა სა და მე, იგი კე თი ლად იცხოვრებს, რად გან რა სარ გე ბელს ნა ხავს სი ბო რო ტე ში?
ჩვენ რომ უკ ვ დავ ნი ვი ყოთ, ძა ლი ან უბე დუ რე ბი ვიქ ნე ბო დით. რა თქმა უნ და, სიკ ვ დი ლი მწა რე ა; მაგ რამ ტკბი ლია იმის იმე დი, რომ მუ დამ არ იცოცხ ლებ და უკე თე სი ცხოვ რე ბა ბო ლოს მო უ ღებს ამ ცხოვ რე ბის ტან ჯ ვას. უკ ვ და ვო ბა რომ შე მო გაძ ლი ონ ამ ქვეყ ნად, ვინ2
მი ი ღებს ამ სამ წუ ხა რო სა ჩუ ქარს? რა თავ შე სა ფა რი, რა იმე დი, რა ნუ გე ში დაგ ვ რ ჩე ბო და ბე დის სუს ხი სა და ადა მი ან თა უსა მარ თ ლობის წი ნა აღ მ დეგ? უვი ცი, რო მე ლიც არა ფერს არ მო ე ლის, მა ინც და მა ინც არ აფა სებს სი ცოცხ ლეს და არც ძა ლი ან ეში ნია მი სი და კარ გვი სა. გა ნათ ლე ბუ ლი კი ხე დავს უფ რო ღი რე ბულ სი კე თე ებს და მათ უფ რო მაღ ლა აყე ნებს, ვიდ რე არ სე ბულს. ნა ხევ რად მ ცოდ ნე ო ბა და ცრუ სიბ რ ძ ნეა ჩვენს ცხოვ რე ბას რომ მხო ლოდ სიკ ვ დი ლის წუ თამდე ვვა რა უ დობთ, მის გა დაღ მა კი ვე რა ვის ვხე დავთ და ამი ტომ სიკ
ყვე ლა ჩვე ნი მო რა ლუ რი სე ნის წყა რო შე ხე დუ ლე ბა ა, გარ და ერ თი სა – ბო როტ მოქ მე დე ბი სა, ის კი ჩვენ ზეა და მო კი დე ბუ ლი. ჩვენი ფი ზი კუ რი ქსე ლი თვი თონ ის პო ბა ან და გვსპობს. ჩვე ნი საშ ვე ლი დრო ან სიკ ვ დი ლი ა, მაგ რამ მით უფ რო ვი ტან ჯე ბით, რაც უფ რო ნაკლე ბად შეგ ვიძ ლია ტან ჯ ვის ატა ნა; და უფ რო მეტ ტან ჯ ვას ვა ყე ნებთ თავს იმით, რომ სე ნის გან კურ ნე ბას ვცდი ლობთ, ნაც ვ ლად იმი სა, რომ იგი მოგ ვეთ მი ნა. იცხოვ რე ბუ ნე ბის შე სა ფე რი სად, იქო ნიე მოთმი ნე ბა და მო ი შო რე ექი მე ბი. სიკ ვ დილს ვერ აიცი ლებ, მას მხო ლოდ ერ თხელ იგ რ ძ ნობ, ისი ნი კი ყო ველ დღე ამ ღ ვ რე ვენ სიკ ვ დი ლით შენს ფან ტა ზი ას და მა თი ცრუ ხე ლო ბა, სი ცოცხ ლის გაგ რ ძე ლე ბის ნაცვ ლად, სი ცოცხ ლის სი ხა რულს გარ თ მევს. რა სი კე თე მო უ ტა ნია ამ ხე ლო ბას ადა მი ა ნი სათ ვის – ეს ჩემ თ ვის გა ურ კ ვე ვე ლი იქ ნე ბა, მართა ლი ა, ზო გი ერ თი მი სი მორ ჩე ნი ლი მორ ჩე ბო და, მაგ რამ მის მი ერ მოკ ლუ ლი მრა ვა ლი მი ლი ო ნი, გა დარ ჩე ბო და. გო ნი ე რო ადა მი ა ნო, ნუ ჩა იგ დებ თავს ამ ლა ტა რი ა ში, სა დაც ძლი ერ ბევ რი შან სია შენს წი ნა აღ მ დეგ. ით მი ნე, მოკ ვ დი ან მორ ჩი, მაგ რამ ყო ველ თ ვის იცხოვ რე შენს უკა ნას კ ნელ ჟა მამ დე.
ადა მი ა ნის მი ერ და წე სე ბუ ლი ყვე ლა ფე რი ან სუ ლე ლუ რი ა, ან წი ნა აღ მ დე გო ბე ბის შემ ც ვე ლი. რაც უფ რო მე ტად ეკარ გე ბა ფასი სი ცოცხ ლეს, მით უფ რო მე ტად ვწუხ ვართ მას ზე. მო ხუ ცე ბულს უფ რო ენა ნე ბა იგი ვიდ რე ახალ გაზ რ დას. მან არ უნ და დაჰ კარ გოს ის სა შუ ა ლე ბე ბი, რომ ლე ბიც მან სი ცოცხ ლით დატ კ ბო ბი სათ ვის მოამ ზა და. 60 წლის ადა მი ა ნი სათ ვის დი დი სა ში ნე ლე ბაა მოკ ვ დეს ისე, რომ ცხოვ რე ბა დაწყე ბუ ლიც არ ჰქონ დეს. ამ ბო ბენ, რომ ადა მი ანს აქვს სი ცოცხ ლის დი დი წყურ ვი ლი და ეს მარ თა ლიც არის, მაგ რამ იმას კი ვერ ხე და ვენ, რომ ეს წყურ ვი ლი, იმ სა ხით, რო გორც ჩვენ მას გან ვიც დით, ადა მი ა ნის ნა ხე ლა ვი ა. ბუ ნე ბით კი ადა მი ა ნი მა ნამ დე წუხს სი ცოცხ ლის შე ნარ ჩუ ნე ბა ზე სა ნამ მას სა ა მი სო სა შუ ა ლე ბე ბი გა აჩ ნი ა. რო გორც კი გა მო ეც ლე ბა ეს სა შუ ა ლე ბე ბი, იგი დამ შ ვიდდე ბა, მოკ ვ დე ბა ისე, რომ ტყუ ი ლუბ რა ლოდ თავს არ გა ი ტან ჯავს. ბე დი სათ ვის და მორ ჩი ლე ბის პირ ველ კა ნონს ბუ ნე ბა გვაძ ლევს. ვე
ჟან-ჟაკ რუსო
296
ლუ რე ბი, ისე ვე რო გორც ცხო ვე ლე ბი, მა ინ ცა და მა ინც არ ებ რ ძ ვი ან სიკ ვ დილს და არც ჩი ვი ან. თუ ეს კა ნო ნი და ირ ღ ვა, იბა დე ბა მე ო რე, რო მელ საც გო ნე ბა ქმნის, მაგ რამ ძლი ერ ცო ტაა ისე თი, რომ გონე ბით მის წ ვ დეს მას და ეს ხე ლოვ ნუ რი მორ ჩი ლე ბა არა სო დეს არ არის ისე სრუ ლი და მთლი ა ნი, რო გორც პირ ვე ლი.
შორ ს მ ჭ ვ რე ტე ლო ბა! შორ ს მ ჭ რე ტე ლო ბა, რო მე ლიც მუ დამ ჩვენს გა რეთ გვე ძა ხის და მოგ ვი წო დებს იქით, სა დაც არა სო დეს არ ვიქ ნე ბით – აი, ნამ დ ვი ლი მი ზე ზი ჩვე ნი უბე დუ რე ბი სა. რა სი ბე ცეა ისე თი ხან მოკ ლე არ სე ბი სათ ვის, რო გორც ადა მი ა ნი ა, მუ დამ შორე ულ მო მა ვალ ში იც ქი რე ბო დე, რო მე ლიც იშ ვი ა თად თუ გან ხორცი ელ დე ბა და უგუ ლე ბელ ყოფს სარ წ მუ ნო აწ მ ყოს. ეს სი ბე ცე მით უფ რო სა ბე დის წე რო ა, რომ რაც ხან ში შე დი ან, იგი სულ უფ რო და უფ რო მა ტუ ლობს, და მო ხუცს, მუ დამ იჭ ვი ანს, ფრთხილს, ძუნწს, ურ ჩევ ნია დღეს და იკ ლოს აუცი ლე ბე ლი, რა თა არ და კარ გოს ზედმე ტი, რო ცა ასი წლის იქ ნე ბა. ასე ვე პო ტი ნე ბით, ასე ვებღა უ ჭე ბით ყო ვე ლი ვეს; დრო, ად გი ლი, ადა მი ა ნე ბი, საგ ნე ბი, რაც კი არის, რაც კი იქ ნე ბა – ყვე ლა ფე რი უნ და ყო ველ ჩვენ განს: ჩვე ნი ინ დი ვი დუ ალო ბა მხო ლოდ მცი რე დი ნა წი ლია სა კუ თა რი თა ვი სა. ყო ველ ჩვენგანს სურს, ასე ვთქვათ, მთელ დე და მი წას მო ე დოს და იგი მთელ ამ უზარ მა ზარ სივ რ ცეს განიცდის.3 რამ დე ნი მე ფე ეძ ლე ვა სა სო წარ კ ვეთი ლე ბას ისე თი ქვეყ ნის და კარ გ ვის გა მო, რო მე ლიც მას არას დ როს არ უნა ხავს! რამ დე ნი ვაჭ რის თ ვის საკ მა რი სია ინ დო ეთს ხე ლი ახ ლო, რა თა მან პა რიზ ში ყვი რი ლი ას ტე ხოს!
გა ნა ბუ ნე ბა ა, რაც აშო რებს ადა მი ანს თა ვის თა ვი სა გან? გა ნა მას სურს, რომ ყო ველ მა ჩვენ გან მა სხვი სა გან გა ი გოს თა ვი სი
ბე დი და ისიც ზოგ ჯერ სხვე ბის შემ დეგ გა ი გოს, რა თა ისე მოკ ვ დეს, რომ ერ თხე ლაც არ სცოდ ნო და ეს – ბედ ნი ე რი იყო თუ უბე დუ რი? აი, ხა ლი სი ა ნი, მხი ა რუ ლი, ენერ გი უ ლი და ჯან სა ღი ადა მი ა ნი, მი სი და ნახ ვა სი ხა რულს მგვრის, მის თვა ლებ ში კმა ყო ფი ლე ბა ჩანს. იგი ბედ ნი ე რე ბის გან სა ხი ე რე ბა ა. ფოს ტი დან წე რი ლი მო უ ტა ნეს. ბედნი ე რი ადა მი ა ნი ათ ვა ლი ე რებს წე რილს; იგი მის სა ხელ ზე ა, ხსნის, კითხუ ლობს. ერ თ ბა შად ეც ვ ლე ბა სა ხე, ფით რ დე ბა, გუ ლი მის დის. მობ რუნ და, ტი რის, ღე ლავს, ოხ რავს, თმას იგ ლეჯს, გაჰ კი ვის, სა შინე ლი კრუნ ჩხ ვა მოს დის. უგუ ნუ რო! რა გიქ ნა ასე თი ამ ქა ღალ დ მა?
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
297
სხე უ ლის რო მე ლი ნა წი ლი წა გარ თ ვა? რა და ნა შა უ ლი ჩა გა დე ნი ნა? და ბო ლოს, რა შეც ვა ლა შენ ში ასეთ მდგო მა რე ო ბა ში რომ ჩა გაგ დო?
წე რი ლი რომ და კარ გუ ლი ყო, ვის მე კე თილ ხელს იგი ცეცხ ლ ში ჩა ეგ დო, ამ მოკ ვ და ვის ბედ იღ ბა ლი, კარ გიც და ავიც იმა ვე დროს, მე მგო ნი, უც ნა უ რი პრობ ლე მა იქ ნე ბო და. მეტყ ვით თქვენ, მი სი უბედუ რე ბა ნამ დ ვი ლი იყო ო; ძა ლი ან კარ გი, მაგ რამ იგი მას არ გრძნობდა. სად იყო ეს უბე დუ რე ბა მა შინ? მი სი ბედ ნი ე რე ბა მოჩ ვე ნე ბი თი იყო ო. მეს მის: ჯამ რ თე ლო ბა, სი ხა რუ ლი სუ ლი ე რი სიმ შ ვი დე და კმა ყო ფი ლე ბა – მოჩ ვე ნე ბა ყო ფი ლა და მე ტი არა ფე რი. ჩვენ აღარ ვარ სე ბულ ვართ იქ, სა დაც ვართ, ვარ სე ბობთ თურ მე იქ, სა დაც არ ვართ. გა ნა ასე დი დი უნ და იყოს სიკ ვ დი ლის ში ში, თუ კი ის, რაც სიცოცხ ლეა თურ მე, მა ინც რჩე ბა.
ადა მი ა ნო! შე კუმ შე და შე მო ფარ გ ლე შე ნი არ სე ბო ბა შე ნი თავით და აღარ იქ ნე ბი უბე დუ რი. დარ ჩი იმ ად გილ ზე, რო მე ლიც ბუნე ბამ მი გი ჩი ნა სხვა არ სე ბა თა შო რის და რომ ლი და ნაც ვე რა ფე რი ვერ დაგ ძ რავთ; ნუ ეწი ნაღ მ დე გე ბი აუცი ლებ ლო ბის მტკი ცე კა ნონს, ნუ შე ა ლევ იმ ძა ლებს, რომ ლე ბიც იმი სათ ვის კი არ მო უ ცი ა, რათა გა ა ფარ თო ვო ან გა აგ რ ძე ლო შე ნი სი ცოცხ ლე, არა მედ მხო ლოდ იმი სათ ვის, რომ შე ი ნარ ჩუ ნო სი ცოცხ ლე ისე, რო გორც ცას მოსწონს და მა ნამ დე, ვიდ რე მას მო ე წო ნე ბა. შე ნი თა ვი სუფ ლე ბა, შენი შე საძ ლებ ლო ბა არ აღე მა ტე ბა შენს ბუ ნე ბის ძა ლებს, და ნარ ჩე ნი ყვე ლა ფე რი არის მო ნო ბა, ილუ ზი ა, მო ხიბ ვ ლა. ბა ტო ნო ბაც კი მონო ბად იქ ცე ვა, თუ ხალ ხის აზრს უწევს ან გა რიშს, რად გან შენ მა შინ და მო კი დე ბუ ლი ხარ იმათ ცრუ აზ რებ ზე, ვის ზე დაც ბა ტო ნობ ცრუ აზ რე ბის სა შუ ა ლე ბით. რომ წარ მარ თო ისი ნი ისე შენ რო გორც მოგწონს, თვი თონ უნ და წა რი მარ თო ისე, რო გორც მათ მოს წონთ. იმათ რომ აზ რი შე ეც ვა ლოთ, შენ ძა ლა უ ნე ბუ რად უნ და შეც ვა ლო შე ნი მოქ მე დე ბის ხა ზი. იმი სათ ვის, ვი საც შენ თან და ახ ლო ე ბა სურს, საჭი როა შე ეძ ლოს მხო ლოდ იმ ხალ ხის აზ რის წარ მარ თ ვა, რო მელ საც შე ნი რწმე ნით მარ თავ ან შე ნი ფა ვო რი ტე ბის აზ რი სა, შენ რომ გმართა ვენ, ან შე ნი ოჯა ხის, ან სა კუ თა რი აზ რის წარ მარ თ ვა: ეს ვე ზი რები, ეს კა რის კა ცე ბი, ეს მღვდლე ბი, ჯა რის კა ცე ბი, ლა ქი ე ბი, მო ლაყ ბე დე და კა ცე ბი, ბავ შ ვე ბიც კი, თე მის ტოკ ლე სა ვით გე ნი ო სიც რომ იყო, მო ი სურ ვე ბენ ხელ მ ძღ ვა ნე ლო ბა გა გი წი ონ შენს სა კუ თარ ლე გი ონ ში ისე, რო გორც ბავშვს უწე ვენ ხოლ მე ხელ მ ძღ ვა ნე ლო ბას. რაც გინ
ჟან-ჟაკ რუსო
298
და დი დი საქ მე გა ა კე თო, შე ნი ნამ დ ვი ლი გავ ლე ნა ვერ გა და ა ჭარბებს შენს ნამ დ ვილ უნარს. თუ კი სხვი სი თვა ლით გიხ დე ბა ცქე რა, სხვი სი ნდო ბით უნ და ინ დო მო კი დეც. ჩე მი ხალ ხი ჩე მი ქვე შევ რ დომია – ამ ბობ შენ ამა ყად, ასეც იყოს, მაგ რამ შენ ვინ ღა ხარ? შე ნი მი ნის ტ რე ბის ქვე შევ რ დო მი! და მი ნის ტ რე ბი კი თვი თონ ვინ არი ან? – თა ვი სი მო ხე ლე ე ბის, საყ ვარ ლე ბის, თა ვი სი ლა ქი ე ბის ქვე შევ რდო მე ბი. მი ით ვი სეთ ყვე ლა ფე რი, წა არ თ ვით სხვებს ყვე ლა ფე რი და აბ ნი ეთ მე რე ოქ რო პეშ ვე ბით; და აწყ ვეთ ზარ ბაზ ნე ბის ბა ტა რი ე ბი, აღ მარ თეთ სახ რ ჩო ბე ლე ბი, სა ტან ჯ ვე ლი ჩარ ხე ბი; გა მო ე ცით კა ნონე ბი, ვერ დიქ ტე ბი, გა ამ რავ ლეთ ჯა შუ შე ბი, ჯა რის კა ცე ბი, ჯა ლა თე ბი, ცი ხე ე ბი, ბორ კი ლე ბი. – საბ რა ლო კა ცუ ნე ბო, რა ში გა მო გად გე ბათ ეს ყვე ლა ფე რი? გა ნა უკე თე სად გემ სა ხუ რე ბი ან ან ნაკ ლებს მოგ პარა ვენ, ან ნაკ ლე ბად მო გატყუ ე ბენ, ან უფ რო სრუ ლი ბა ტო ნი გახდე ბით? მუ დამ გა ი ძა ხით: ჩვენ გვსურს და მუ დამ კი იმას გა ა კე თებთ, რაც სხვას სურს. მხო ლოდ ის აას რუ ლებს თა ვის ნე ბას, ვი საც სხვი სი ხე ლი არ სჭირ დე ბა მის შე სას რუ ლებ ლად. აქე დან კი გა მო დის, რომ ყვე ლა ზე უფ რო დი დი სიმ დიდ რე ავ ტო რი ტე ტი კი არ არის, არა მედ თა ვი სუფ ლე ბა. ჭეშ მა რი ტად თა ვი სუ ფალ ადა მი ანს სურს მხო ლოდ ის, რაც ძა ლუძს, და აკე თებს იმას, რაც მოს წონს. აი, ჩე მი ძი რი თა დი პრინ ცი პი. საქ მე მხო ლოდ იმა ში ა, რომ მი უ ყე ნო იგი ბავშვს და აღ ზრ დის ყვე ლა წე სიც გა მო დინ დე ბა მის გან.
სა ზო გა დო ე ბამ და ა სუს ტა ადა მი ა ნი მარ ტო იმით კი არა, რომ წა არ თ ვა მას უფ ლე ბა სა კუ თარ ძა ლებ ზე, არა მედ უფ რო იმით, რომ არა საკ მა რი სი გა ხა და ეს ძა ლე ბი. აი, რა ტომ იზ რ დე ბა მი სი სურ ვილე ბი მის სი სუს ტეს თან ერ თად და აი, მი ზე ზი ბავ შ ვის სი სუს ტი სა მო წი ფულ ადა მი ან თან შე და რე ბით. თუ მო წი ფუ ლი ადა მი ა ნი ძლი ერი არ სე ბა ა, ბავ შ ვი კი სუს ტი, ეს იმი სი ბრა ლი კი არ არის, რომ პირველს უფ რო მე ტი აბ სო ლუ ტუ რი ძა ლა აქვს, ვიდ რე მე ო რეს, არა მედ იმის ბრა ლი ა, რომ პირ ველს ბუ ნე ბის და კვა ლად შე უძ ლია თვი თონვე და იკ მა ყო ფი ლოს თა ვი, მე ო რეს კი – არა. მა შა სა და მე, მო წი ფულს უფ რო მე ტი ნე ბე ლო ბა უნ და ჰქონ დეს, ბავშვს კი უფ რო მე ტი ფანტა ზი ა; ამ სიტყ ვით მე აღ ვ ნიშ ნავ ყვე ლა ისეთ სურ ვილს, რო მე ლიც არ არის ნამ დ ვი ლი მოთხოვ ნი ლე ბა და მხო ლოდ სხვი სი დახ მა რე ბით შე იძ ლე ბა დაკ მა ყო ფილ დეს.
მე და ვა სა ხე ლე მი ზე ზი ამ სი სუს ტი სა. ბუ ნე ბა მას ანაზღა უ რებს
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
299
დედ მა მის ზრუნ ვა სიყ ვა რუ ლით, მაგ რამ ეს ზრუნ ვა შე იძ ლე ბა გადა ჭარ ბე ბუ ლი და შემ ც და რი იყოს, ნაკ ლი ჰქონ დეს იმ მშობ ლებს, რომ ლე ბიც სა ზო გა დო ებ რივ ყო ფა ში ცხოვ რო ბენ, ბავ შ ვი ნა ად რევად შეჰ ყავთ ამ სა ზო გა დო ებ რივ ცხოვ რე ბა ში. ამით ბავშვს ისეთ მოთხოვ ნი ლე ბებს უჩე ნენ, რომ ლე ბიც მას არა აქვს, და მა შა სა დამე, კი არ ამ ცი რე ბენ მის სი სუს ტეს, არა მედ ადი დე ბენ. ისი ნი კი დევ იმით ადი დე ბენ ბავ შ ვის სი სუს ტეს, რომ ისეთ რა მეს მო ითხო ვენ მისგან, რა საც ბუ ნე ბა არ ითხოვს, უმორ ჩი ლე ბენ თა ვის სურ ვი ლებს მის მცი რე ძა ლას, რო მე ლიც სა კუ თა რი სურ ვი ლე ბის შე სას რუ ლებ ლად აქვს ბავშვს მი ცე მუ ლი და მო ნე ბად აქ ცე ვენ ან ერ თის ან მე ო რის მხრით – იმ ურ თი ერ თ და მო კი დე ბუ ლე ბას, რო მელ საც მი სი მხრით მი სი სი სუს ტე იწ ვევს, მა თი მხრით კი – სიყ ვა რუ ლი.
გო ნი ერ ადა მი ანს შე უძ ლია თა ვის ად გილ ზე დარ ჩეს, ბავშვს კი, რო მელ მაც არ იცის თა ვი სი ად გი ლი, არ შე უძ ლია მი სი შერ ჩე ნა. ჩვენს შო რის ათა სი შე საძ ლებ ლო ბა არ სე ბობს ამ ად გი ლი დან გასას ვ ლე ლად. ბავ შ ვის აღ მ ზ რ დე ლე ბის მო ვა ლე ო ბაა და ა კა ვონ ის მის ად გილ ზე, მაგ რამ ეს ად ვი ლი საქ მე რო დი ა. ბავ შ ვი არ უნ და იყოს არც პი რუტყ ვი და არც კა ცი, არა მედ – ბავ შ ვი. იგი უნ და გრძნობ დეს თა ვის სი სუს ტეს, მაგ რამ არ უნ და იტან ჯე ბო დეს მის გა მო. იგი და მოკი დე ბუ ლი უნ და იყოს და არა მორ ჩი ლი; იგი უნ და თხო უ ლობ დეს – კი არ მო ითხოვ დეს. იგი და მო კი დე ბუ ლია სხვებ ზე თა ვის მოთხოვნი ლე ბე ბის გა მო და აგ რეთ ვე იმი ტომ, რომ ისი ნი მას ზე უკეთ ხე დავენ, თუ რა არის მის თ ვის სა სარ გებ ლო, რა შე უწყობს ხელს და რა ავ ნებს მის გა დარ ჩე ნას. არ ვის, მა მა საც კი არა აქვს უფ ლე ბა უბ რ ძანოს ბავშვს ისე თი რა მე, რაც მას არაფ რად გა მო ად გე ბა.
ვიდ რე ადა მი ა ნის ცრუ აზ რებ სა და წე სებს არ შე ურ ყ ვ ნი ათ ჩვენი ბუ ნებ რი ვი მიდ რე კი ლე ბე ბი, ბავ შ ვის ბედ ნი ე რე ბა ისე ვე, რო გორც მო წი ფუ ლი ადა მი ა ნი სა, თა ვი სუფ ლე ბით სარ გებ ლო ბა ში ა; მაგ რამ ბავ შ ვის თა ვი სუფ ლე ბას ზღუ დავს მი სი სი სუს ტე. ბედ ნი ე რია ის, ვინც აკე თებს რაც სურს, თუ იგი თვი თონ იკ მა ყო ფი ლებს თა ვის თავს. ასეთ მდგო მა რე ო ბა შია ბუ ნებ რივ ყო ფა ში მცხოვ რე ბი ადა მია ნი. არ არის ბედ ნი ე რი ის, ვინც აკე თებს იმას, რაც არ სურს, მაგ რამ მო ხოვ ნი ლე ბე ბი მე ტი აქვს, ვიდ რე ძა ლე ბი: ასეთ მდგო მა რე ო ბა შია იმა ვე ყო ფა ში მცხოვ რე ბი ბავ შ ვი. ბავ შ ვებს ბუ ნებ რივ მდგო მა რეო ბა შიც კი აქვთ მხო ლოდ უს რუ ლო თა ვი სუფ ლე ბა, რო მე ლიც იმ
ჟან-ჟაკ რუსო
300
თა ვი სუფ ლე ბას ჩა მო გავს, რომ ლი თაც მო წი ფუ ლე ბი სარ გებ ლო ბენ მო ქა ლა ქე ობ რივ ვი თა რე ბა ში. რად გან ვერც ერ თი ჩვენ გა ნი სხვე ბის გა რე შე თავს ვე ღარ გა ი ტანს, ამი ტომ ისევ სუს ტ ნი და საბ რა ლო ნი ვხდე ბით. ჩვენ შექ მ ნი ლი ვართ იმის თ ვის, რა თა დავ ვაჟ კაც დეთ; კანო ნებ მა და სა ზო გა დო ე ბამ ისევ ბავ შ ვო ბა ში ჩაგ ვაგ დეს: მდიდ რე ბი, წარ ჩი ნე ბუ ლე ბი, მე ფე ე ბი – ბავ შ ვე ბი ა; ყვე ლა ცდი ლობს შე უმ სუბუ ქოს უბად რუ კო ბა, მათ კი პი რი ქით, ბავ შ ვუ რად თა ვი მოს წონთ ამით და ამა ყო ბენ იმ მზრუნ ვე ლო ბით, რო მელ საც მათ არა ვინ გაუ წევ და, რომ ისი ნი სრუ ლი ადა მი ა ნე ბი იყ ვ ნენ, ეს მო საზ რე ბე ბი ძლი ერ მნიშ ვ ნე ლო ვა ნია და მა თი სა შუ ა ლე ბით შე იძ ლე ბა გა დაწყდეს სო ცი ა ლუ რი სის ტე მის ყვე ლა წი ნა აღ მ დე გო ბა. ორ გ ვა რი დამო კი დე ბუ ლე ბა არ სე ბობს: საგ ნებ ზე და მო კი დე ბუ ლე ბა, რო მელ საც ბუ ნე ბა ქმნის და ადა მი ან ზე და მო კი დე ბუ ლე ბა, რო მელ საც სა ზო გადო ე ბა წარ მო შობს. საგ ნებ ზე და მო კი დე ბუ ლე ბას, რა კი მას არა ფე რი სა ერ თო აქვს მო რალ თან, არ მო აქვს ვნე ბა თა ვი სუფ ლე ბი სათ ვის და არც ბი წი ე რე ბას ბა დებს. ადა მი ა ნის და მო კი დე ბუ ლე ბა კი, რო დე საც იგი მოუწესრიგებელია,4 ყო ველ გ ვარ ბიწს წარ მო შობს და მის გა მო ბა ტო ნიც და მო ნაც ერ თ მა ნეთს რყვნი ან, და თუ კი არ სე ბობს სა ზოგა დო ე ბა ში რა ი მე სა შუ ა ლე ბა ამ ბო რო ტე ბის წი ნა აღ მ დეგ, ეს არის ის, რომ ადა მი ა ნის ად გი ლას კა ნო ნი და ა ყე ნო და ნამ დ ვი ლი ძა ლით შე ა ი ა რა ღო სა ერ თო ნე ბის ყო ფა, რა თა უკა ნას კ ნე ლი ყო ველ კერ ძო ნე ბის ყო ფა ზე უფ რო ძლი ე რი იყოს და ხალ ხ თა კა ნო ნე ბიც ისე თი ვე შე უ პო ვა რი, რო გო რიც ბუ ნე ბის კა ნო ნე ბი ა, რომ ვე რა ვი თარ მა ადამი ა ნის ძა ლამ მათ ვერ აჯო ბოს, ადა მი ა ნებ ზე და მო კი დე ბუ ლე ბა ისევ საგ ნებ ზე და მო კი დე ბუ ლე ბად გა და იქ ცე ო და. რეს პუბ ლი კა ში შე ერთე ბუ ლი იქ ნე ბო და ბუ ნებ რი ვი მდგო მა რე ო ბი სა და სა მო ქა ლა ქო მდგო მა რე ო ბის ყვე ლა და დე ბი თი მხა რე. თა ვი სუფ ლე ბას, რო მე ლიც იფა რავს ადა მი ანს გა ბო რო ტე ბი სა გან, მი ე მა ტე ბო და მო რა ლი, რომე ლიც მას სათ ნო ე ბამ დე აღა მაღ ლებს.
ას წავ ლეთ ბავშვს მხო ლოდ სა გან თან შე სა ხებ და მი სი აღ ზ რ დის მიმ დი ნა რე ო ბა ში ბუ ნებ რივ წესს და ი ცავთ. ნუ და უ პი რის პი რებთ მის ახი რე ბულ სურ ვი ლებს ნუ რა ფერს, გარ და ფი ზი კუ რი დაბ რკო ლე ბე ბი სა და ისე თი სას ჯე ლი სა, რა საც თვით მოქ მე დე ბა წარ მოშობს და რა საც იგი თვი თონ გა იხ სე ნებს სა თა ნა დო შემ თხ ვე ვა ში: ნუ აუკ რ ძა ლავთ ცუდ საქ ცი ელს, საკ მა რი სი ა, ხე ლი შე უ შა ლოთ ასე თის
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
301
გან ხორ ცი ე ლე ბა ში. მხო ლოდ გა მოც დი ლე ბამ და უძ ლუ რე ბამ უნ და და ი ჭი როს ბავ შ ვის თ ვის კა ნო ნი ე რი ად გი ლი. იმი ტომ კი ნუ შე უსრუ ლებთ ბავშვს სურ ვილს, რომ გთხოვს, არა მედ იმი ტომ, რომ საჭი რო ა. ან არ უნ და იცო დეს, რა არის მორ ჩი ლე ბა – რო ცა თვი თონ აკე თებს, რა არის ბა ტო ნო ბა – რო ცა სხვა აკე თებს მის მა გი ერ. იგი უნ და გა ნიც დი დეს თა ვი სუფ ლე ბას რო გორც სა კუ თარ მოქ მე დე ბა ში, ისე თქვენს მოქ მე დე ბა შიც. მხო ლოდ იმ დე ნად უნ და აუნაზღა უ რო სი სუს ტე, რომ თა ვი სუ ფა ლი იყოს და არა ბა ტო ნი, რომ თქვე ნი სამსა ხუ რი ერ თ გ ვა რად თა ვის დამ ცი რე ბად მი იჩ ნი ოს და ოც ნე ბობ დეს იმ მო მენ ტ ზე, რო ცა თქვე ნი სამ სა ხუ რი აღარ იქ ნე ბა მის თ ვის სა ჭირო და ღირ სე ბის შეგ ნე ბით თვი თონ მო უვ ლის თა ვის თავს.
ბუ ნე ბას აქვს სა შუ ა ლე ბე ბი, რომ სხე უ ლი გა ა მაგ როს და გა ზარდოს ჩვენ არ უნ და შე ვე წი ნა აღ მ დე გოთ ამას. ბავ შ ვი არ უნ და აიძულო, ერთ ად გილ ზე იყოს გა ჩე რე ბუ ლი, თუ მას სი ა რუ ლი სურს და ატა რო, თუ გა ჩე რე ბა სურს. თუ ბავ შ ვის თა ვი სუფ ლე ბა არ გა ვა ნებივ რეთ ჩვე ნი შეც დო მით, იგი ისეთს არა ფერს მო ინ დო მებს, რომ უსარ გებ ლო იყოს. ბავ შ ვ მა, რო ცა კი მო ე ხა ლი სე ბა, უნ და იხ ტუ ნოს, ირ ბი ნოს, იყ ვი როს. ყო ველ მის მოძ რა ო ბას მო ითხოვს მი სი კონ ს ტიტუ ცი ა, რო მე ლიც ცდი ლობს გან მ ტ კიც დეს, მაგ რამ უნ და ვე რი დოთ, რო ცა ბავშვს ისე თი რამ სურს, რა საც თვი თონ ვერ გა ა კე თებს და სხვამ უნ და გა უ კე თოს. მა შინ გულ დას მით უნ და გა არ ჩი ოთ ნამ დვი ლი ბუ ნებ რი ვი მოთხოვ ნი ლე ბა ფან ტა ზი ის მოთხოვ ნი ლე ბი სა გან, რო მე ლიც მხო ლოდ ამ ხან ში იბა დე ბა, ან ისე თი მოთხოვ ნი ლე ბი საგან, რო მელ საც სი ცოცხ ლის სი ჭარ ბე წარ მო შობს, რა ზე დაც ზე მოთ ვლა პა რა კობ დი.
უკ ვე ვთქვი, რო გორ უნ და მო ვიქ ცეთ, რო ცა ბავ შ ვი ტი რი ლით მო ითხოვს რა მეს. და ვუ მა ტებ დი მხო ლოდ, რომ თუ კი ბავშვს უკ ვე შე უძ ლია სიტყ ვი ე რად გა მოთ ქ ვას თა ვი სი სურ ვი ლი, მაგ რამ საქ მის და საჩ ქა რებ ლად ან უარის ასა ცი ლებ ლად თხოვ ნას ცრემ ლე ბით აძლი ე რებს, მა შინ მას გა დაჭ რით უნ და ეთ ქ ვას უარი. თუ მოთხოვ ნილე ბა ალა პა რა კებს, უნ და მიხ ვ დეთ და იმ წამ ს ვე შე უს რუ ლოთ; მაგრამ ოდ ნა ვა დაც რომ აჰ ყ ვეთ მის ცრემ ლებს, უფ რო წა ა ხა ლი სებთ ტი რილ ში. შე ა ეჭ ვებთ კე თილ გან წყო ბი ლე ბა ში და აფიქ რე ბი ნებთ, რომ მო ბეზ რე ბით უფ რო მეტს გა ი ტანს, ვიდ რე კე თი ლი გან წყო ბით. თუ კე თილ ადა მი ა ნად არ მი აჩ ნი ხართ, იგი მა ლე გა ბო როტ დე ბა. თუ
ჟან-ჟაკ რუსო
302
სუს ტად ჩაგ თ ვა ლათ, იგი მა ლე გა ჯი უტ დე ბა. ნუ იქ ნე ბით მფლან გ ველე ბი უარის თქმა ში, მაგ რამ ნუ რა სო დეს გა ა უქ მებთ მას.
გან სა კუთ რე ბით უნ და ვე რი დოთ ბავ შ ვი სათ ვის ზრდი ლო ბის იმ ცა რი ე ლი ფორ მუ ლე ბის მი ცე მას, რომ ლე ბიც სა ჭი რო შემ თხ ვევა ში მის თ ვის ჯა დოს ნურ სიტყ ვე ბად იქ ცე ვი ან, რა თა თა ვის ნე ბას და უ მორ ჩი ლოს ყო ვე ლი ვე და იმ წამ ს ვე მი ი ღოს ის, რაც მოს წონს. ამ პარ ტა ვა ნი მდიდ რის ოჯა ხი აჩ ვევს ბავშვს ყო ველ თ ვის ზრდი ლობი ან ბა ტო ნო ბას და ისეთ ფორ მუ ლებს ას წავ ლის, რომ ვე რა ვინ გაუ ბე დოს წი ნა აღ მ დე გო ბა. მის მა ბავ შ ვ მა არც თხოვ ნა იცის და არც თხოვ ნის კი ლო, იგი არა ნაკ ლებ და (უფრო მე ტა დაც) მე დი დუ რი ა, რო ცა თხო უ ლობს რას მე, ვიდ რე მა შინ, რო ცა ბრძა ნებს, რად გან უფ რო დარ წ მუ ნე ბუ ლი ა, რომ მის სიტყ ვას შე ას რუ ლე ბენ. აშ კა რა ა, რომ მი სი „თუ შე იძ ლე ბა” ნიშ ნავს „მე ასე მსურს” და „გთხოვთ” ნიშნავს „გიბრძანებთ”. უც ნა უ რი ზრდი ლო ბაა სწო რედ, რომ სიტყ ვე ბის მნიშ ვ ნე ლო ბას ცვლის და მხო ლოდ ბრძა ნე ბის კი ლო თი ლა პა რაკს აჩ ვევს. ჩემ და თა ვად, ემი ლის სიტ ლან ქის უფ რო ნაკ ლე ბად მე ში ნი ა, ვიდ რე მი სი მე დი დუ რო ბი სა, მირ ჩევ ნია თხოვ ნის კი ლო თი მითხ რას „გააკეთეთ ეს”, ვიდ რე ბრძა ნე ბის კი ლო თი თქვას „გთხოვთ”. ჩემ თ ვის მთა ვა რია არა სიტყ ვა, რო მელ საც იგი იხ მარს, არა მედ ის მნიშ ვ ნელო ბა, რო მელ საც იგი ამ სიტყ ვას მის ცემს.
ზედ მე ტი სიმ კაც რეც არის და ზედ მე ტი სირ ბი ლეც; ორ თა ვეს ერ თ ნა ი რად უნ და ვე რი დოთ. თუ მო უვ ლე ლად მი ა ტო ვეთ ბავ შ ვი, ხი ფათ ში ჩა აგ დებთ მის ჯან მ რ თე ლო ბას, მის სი ცოცხ ლეს, მას ახ ლა ვე აუბე დუ რებთ; თუ ზედ მე ტი გულ მოდ გი ნე ბით იცავთ მას ყო ველ გვა რი სი ა ვი სა გან, დიდ უბე დუ რე ბას უმ ზა დებთ, აფა ქი ზებთ და ანებივ რებთ. იგი გა მოგ ყავთ მი სი ადა მი ა ნუ რი მდგო მა რე ო ბი დან, რომელ საც თქვენ და სა წი ნა აღ მ დე გოდ ოდეს მე მა ინც და უბ რუნ დე ბა, ბუ ნე ბის ზო გი ერთ ხი ფათს რომ აარი დოთ, მას უქ მ ნით სხვა ხი ფათს, რო მე ლიც ბუ ნე ბას არ გა ნუზ რა ხავს მის თ ვის. თქვენ მეტყ ვით, იმ მამე ბის მდგო მა რე ო ბა ში ჩავ ვარ დი, რომ ლებ საც თვი თონ ვუ საყ ვე დურებ დი, რომ ბავ შ ვის ბედ ნი ე რე ბას მსხვერ პ ლად სწი რა ვენ შო რე ულ მო მა ვალს, რო მე ლიც ეგე ბის არას დ როს არც კი მო ვი დეს.
არა, რად გან თა ვი სუფ ლე ბა, რო მელ საც ჩემს შე გირდს ვაძ ლევ, სავ სე ბით უნაზღა უ რებს მას იმ მცი რე ო დენ უხერ ხუ ლო ბას, რომლის შე საძ ლებ ლო ბა წი ნას წარ არ აღ ვ კ ვე თე, ვხე დავ, რამ დე ნი მე
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
303
ცელ ქი ბი ჭი თოვ ლ ში თა მა შობს: გა ლურ ჯე ბუ ლან, გა ყი ნუ ლან, თითებს ძლივს ან ძ რე ვენ. გა ნა არ შე უძ ლი ათ და ა ნე ბონ თა ვი თა მაშს და წა ვიდ ნენ გა სათ ბო ბად? მაგ რამ ამას არ შვრე ბი ან; რომ ძა ლა დაე ტა ნე ბი ნა ვინ მეს, ისი ნი უფ რო მწვა ვედ იგ რ ძ ნობ დ ნენ ამ ძალ და ტანე ბის სუსხს, ვიდ რე სი ცი ვი სას. მაშ, რას უჩი ვით? გა ნა მე ვა უ ბე დურებ თქვენს ბავშვს, რო დე საც არ ვა ცი ლებ მას ისეთ უხერ ხუ ლე ბას, რომ ლის ატა ნა სურს? მას ბედ ნი ე რე ბას ვა ნი ჭებ ამ თა ვით ვე, რად გან თა ვი სუფ ლე ბას ვაძ ლევ; მას ბედ ნი ე რე ბას ვუმ ზა დებ მო მა ვალ შიც, რად გან ვაწ ვ დი იარაღს იმ გა ჭირ ვე ბის წი ნა აღ მ დეგ, რომ ლის ატა ნა აუცი ლე ბე ლი იქ ნე ბა. მას რომ ასარ ჩე ვი ჰქონ დეს, თქვე ნი შე გირ დი იყოს თუ ჩე მი, ნუ თუ გგო ნი ათ, რომ იგი ერ თი წუ თით მა ინც შე ყოყმან დე ბო და?
გა ნა შე გიძ ლი ათ წარ მო იდ გი ნოთ რო მე ლი მე ცოცხა ლი არ სების ნამ დ ვი ლი ბედ ნი ე რე ბა, მი სი გან წყო ბის გა რე შე? და გა ნა ადამი ა ნი სათ ვის გან წყო ბის გა რე შე გა მოს ვ ლა არა ა, რო ცა ცდი ლობთ ააცი ლოთ იგი მი სი გვა რე ო ბის ყო ველ გ ვარ ჭირ ვა რამს? დი ახ, მე ვამ ტ კი ცებ ამას; დი დი ბედ ნი ე რე ბა რომ იგ რ ძ ნოს, მას მცი რე გა ჭირვე ბა უნ და ჰქონ დეს გა მოვ ლი ლი: ასე თია მი სი ბუ ნე ბა. თუ სხე უ ლი ზედ მეტ პა ტივ ში ა, ზნე ო ბა ფუჭ დე ბა. თუ ადა მი ანს მწუ ხა რე ბა არ გა მო უვ ლი ა, იგი ადა მი ა ნო ბი სა და თა ნაგ რ ძ ნო ბის სიტ კ ბო საც ვერ გა ი გებს, მის გულს არა ფე რი არ ააღელ ვებს, იგი გულ ღი ა, მის მსგავთა შო რის ერ თი ვინ მე მა ხინ ჯი იქ ნე ბა.
იცით თუ არა, რა არის ყვე ლა ზე უფ რო ნამ დ ვი ლი სა შუ ა ლე ბა თქვე ნი ბავ შ ვის გა სა უ ბე დუ რებ ლად? ეს სა შუ ა ლე ბა არის ბავ შ ვის მიჩ ვე ვა, რომ მან ყვე ლა ფე რი მი ი ღოს. ვი ნა ი დან რაც უფ რო ად ვილად შე უს რულ დე ბა, მით უფ რო მე ტად გა ეზ რ დე ბა სურ ვი ლე ბი. ად რე თუ გვი ან შეს რუ ლე ბის შე უძ ლებ ლო ბა გა ი ძუ ლებთ, უარი უთხ რათ მას ძა ლა უ ნე ბუ რად, უჩ ვე უ ლო უარი კი უფ რო მწა რე იქნე ბა მის თ ვის, ვიდ რე სა სურ ვე ლი საგ ნის და ნაკ ლი სი. ჯერ მო ინ დომებს ჯოხს, თქვენ რომ გი ჭი რავთ; სულ მა ლე იგი თქვენს სა ათს მოი სურ ვებს, შემ დეგ ჩიტს, ჰა ერ ში რომ ფრი ნავს, მე რე ვარ ს კ ვ ლავს, ცა ში რომ ბრწყი ნავს; მო ინ დო მებს ყვე ლა ფერს, რა საც კი და ი ნა ხავს. ღმერ თი ხომ არ ხართ, რომ ყვე ლაფ რის ას რუ ლე ბა შეს ძ ლოთ?
ადა მი ა ნის ბუ ნებ რი ვი მიდ რე კი ლე ბა ა, თა ვი სად ჩათ ვა ლოს ყველა ფე რი, რა ზე დაც კი ხე ლი მი უწ ვ დე ბა. ამ მხრივ კი ჰობ სის პრინ
ჟან-ჟაკ რუსო
304
ცი პი რამ დე ნად მე სწო რი ა: ამ რავ ლეთ სურ ვი ლებ თან ერ თად მა თი დაკ მა ყო ფი ლე ბის სა შუ ა ლე ბე ბი და ყო ვე ლი თქვენ თა გა ნი ყვე ლაფრის ბა ტო ნი გახ დე ბა. და ბავ შ ვიც, რო მელ საც ეძ ლე ვა ყვე ლა ფე რი, რა საც კი მო ი სურ ვებს, მთელ ქვეყ ნი ე რე ბას თა ვის სა კუთ რე ბად თვლის; ადა მი ანს იგი უყუ რებს, რო გორც თა ვის მო ნას; და ბო ლოს, რო ცა იძუ ლე ბუ ლი გახ დე ბით რა მე ში უარი უთხ რათ, ბავ შ ვი ამ უარს მის წი ნა აღ მ დეგ მი მარ თულ აჯან ყე ბად ჩათ ვ ლის, რად გა ნაც ფიქ რობს, რომ ყვე ლა ფე რი შე საძ ლე ბე ლი ა, თუ კი მან ბრძა ნა. რაგინდ სა ბუ თე ბი არ მო უყ ვა ნო ბავშვს იმ ასაკ ში, რო ცა მას ჯერ მსჯელო ბის უნა რი არა აქვს, იგი იფიქ რებს, სა ბა ბი მო ი გო ნე სო. იგი ყველა ფერ ში ბო როტ გან ზ რახ ვას ხე დავს: მას ყველ გან უსა მარ თ ლო ბა ეჩ ვე ნე ბა და ეს აბო რო ტებს. მას ყვე ლა შეს ძულ დე ბა, და რა გინდ აამო, მის გულს ვერ მო ი გებ, ხო ლო სულ მცი რე წი ნა აღ მ დე გო ბა რომ გა უ წი ო, ბრა ზობს.
რო გორ და ვი ჯე რო, რომ რის ხ ვით აგ რე გა რე მო ცუ ლი და მძვინვა რე ვნე ბე ბით ასე შეპყ რო ბი ლი ბავ შ ვი შე იძ ლე ბა რო დის მე ბედ ნი ერი გახ დეს? ასე თი ბავ შ ვი და ბედ ნი ე რი? იგი დეს პო ტი ა. იგი ყვე ლა ზე უფ რო სა ძა გე ლი მო ნაც არის და ყვე ლა ზე უფ რო სა ცო და ვი არ სებაც. მი ნა ხავს, რომ ასე აღ ზ რ დი ლი ბავ შ ვე ბი მო ითხოვ დ ნენ მხრებით და ან გ რი ეთ სახ ლი ო, მო მე ცით ფლუ გე რი, კოშ კ ზე რომ არი სო, გა ა ჩე რეთ მო მა ვა ლი ჯა რი, რა თა დო ლის ხმა მო ვის მი ნო კი დე ვო; ყვი რი ლით აყ რუ ებ დ ნენ არე მა რეს, რომ იმ წამ ს ვე არ ას რუ ლებ დ ნენ სურ ვილს. ვე რაფ რით ვერ მო ა წო ნებ დით თავს; შე უძ ლე ბელს მოითხოვ დ ნენ და ყველ გან მხო ლოდ წი ნა აღ მ დე გო ბას, დაბ რ კო ლე ბას, უსი ა მოვ ნე ბა სა და მწუ ხა რე ბას აწყ დე ბოდ ნენ. მუ დამ აღ რე ნილ ნი, მუ დამ გა ბუ ტულ ნი, მუ დამ შმაგ ნი, მთელ დღეს ყვი რილ ში და ტირილ ში ატა რებ დ ნენ. ბედ ნი ე რე ბი იყ ვ ნენ ისი ნი?
რო დე საც უძ ლუ რე ბა და ბა ტო ნო ბა შე ერ თე ბუ ლი ა, მხო ლოდ სიბ რიყ ვე და უბე დუ რე ბა წარ მო ი შო ბა. აი, ორი გა ნე ბივ რე ბუ ლი ბავ შ ვი: ერ თი მა გი დას სცემს, მე ო რე კი მო ითხოვს, ზღვა გა ლა ხეთ წკეპლითაო5. რამ დე ნიც არ სცე მონ და რამ დე ნიც არ აწ კეპ ლი ნონ, ბედ ნი ე რე ბას ვერ მო ეს წ რე ბი ან.
თუ ბა ტო ნო ბი სა და ტი რა ნი ის სურ ვი ლი ბავ შ ვო ბა ში ვე აუბედუ რებს მათ, რა ღა იქ ნე ბა, რო ცა გა იზ რ დე ბი ან და მა თი ურ თიერ თო ბა ადა მი ა ნებ თან გა ფარ თოვ დე ბა და გა იზ რ დე ბა? ისი ნი
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
305
მიჩ ვე უ ლი არი ან, რომ ყვე ლა ქედს იხ დი დეს მათ წი ნა შე და ახ ლა ცხოვ რე ბა ში რომ შედ გეს ფე ხი, ერ თ ბა შად იგ რ ძ ნო ბენ, რომ ყვე ლა წი ნა აღ მ დე გო ბას უწევს, ქვე ყა ნამ, მათ რომ ეგო ნათ ჩვენს ნე ბა ზე ივლი სო, ახ ლა ისი ნი პი რი ქით, ქვეშ მო იქ ცი ა. მა თი ყო ყო ჩუ რი ქცე ვა, მა თი ბავ შ ვუ რი ამ პარ ტავ ნო ბა მხო ლოდ შე უ რაცხ ყო ფას, ზიზღ სა და სი ცილს იწ ვევს; შე უ რაცხ ყო ფას წყა ლი ვით სვა მენ, მწა რე გაკ ვეთი ლე ბის წყა ლო ბით მა ლე და ი ნა ხა ვენ, რომ არც თა ვი სი ნამ დ ვი ლი მდგო მა რე ო ბა არ სცოდ ნი ათ და არც თა ვი სი ძა ლე ბი; რა კი ყვე ლაფე რი არ შე უძ ლი ათ, ისი ნი და ას კ ვ ნი ან, არა ფე რი არ შეგ ვიძ ლი ა ო. ამ დე ნი მო უ ლოდ ნე ლი დაბ რ კო ლე ბა აში ნებს მათ, ამ დე ნი ზიზღი სუ ლი ე რად აკ ნი ნებს. ფლი დი, მში შა რა, მლიქ ვ ნე ლი ხდე ბი ან და რაც უფ რო მაღ ლა უჭი რავთ თა ვი, მით უფ რო დაბ ლა ეცე მი ან.
და ვუბ რუნ დეთ თავ და პირ ველ წესს. ბუ ნე ბამ ბავ შ ვი იმი სათ ვის გა ა ჩი ნა, ყვე ლას უყ ვარ დეს, მაგ რამ გა ნა იმი სათ ვის, რომ ვე მორ ჩილე ბო დეთ და გვე ში ნო დეს მი სი? გა ნა ბუ ნე ბამ მას იმ პო ზან ტუ რი შე ხე დუ ლე ბა მის ცა? ბო ხი და მრის ხა ნე ხმა, რომ შიშს გვგვრი დეს? მეს მის, რომ ლო მის ღრი ა ლი აში ნებს ცხო ვე ლებს და ისი ნი დრტვინა ვენ, რო დე საც მის ფა ფარს და ი ნა ხა ვენ ხოლ მე, მაგ რამ თუ ოდეს მე უნა ხავთ უხამ სი სა ძა გე ლი და სა სა ცი ლო სა ნა ხა ო ბა, ეს არის წარ ჩინე ბულ თა კორ პუ სი, რო მე ლიც თა ვი სი უხუ ცე სის მე თუ რო ბით სა ზეი მო ტან საც მელ ში გა მოწყო ბილ და მი წა ზე გარ თხ მულ ძუ ძუმ წო ვა რა ბავშვს, მი მარ თავს სა ხოტ ბო სიტყ ვით, ის კი სა პა სუ ხოდ მხო ლოდ ყვი რის და იფურ თხე ბა. ავი ღოთ თა ვის თა ვად ბავ შ ვი, გა ნა მო ი ძებნე ბა კი დევ ქვე ყა ნა ზე უფ რო სუს ტი, უფ რო სა ცო და ვი არ სე ბა, რომე ლიც უფ რო და მო კი დე ბუ ლი იყოს ყო ვე ლი ვე ზე, რაც მის გარ შე მოა და მეტს სიბ რა ლულს, ზრუნ ვა სა და მფარ ვე ლო ბას სა ჭი რო ებ დეს, ვიდ რე ის? გა ნა არა გგო ნი ათ, რომ მას სწო რედ იმი სათ ვის აქვს ასეთი ნა ზი და სიბ რა ლუ ლის გა მომ წ ვე ვი შე ხე დუ ლე ბა, რომ ყვე ლა, ვინც კი ახ ლოს გა უვ ლის, თა ნაგ რ ძ ნო ბით მო ე კი დოს მის სი სუს ტეს და მი ა შუ როს მას საშ ვე ლად. რა არის იმა ზე უფ რო სა სი ა მოვ ნო და უწე სო, რომ დიდ გუ ლა და უწე სო ბავ შ ვი მბრძა ნებ ლობს ყვე ლა ზე, რაც მის გარ შე მოა და ბრძა ნე ბის კი ლო თი ელა პა რა კე ბა ურ ცხ ვად იმათ, რო მელ თა უყუ რადღე ბო ბა საკ მა რი სია მი სი და ღუპ ვი სათ ვის.
მე ო რეს მხრით, ვინ არ ხე დავს, რომ პირ ვე ლი ასა კის სი სუს ტით ბავ შ ვი იმ დე ნად შე ბორ კი ლი ა, რომ ბარ ბა რო სო ბა იქ ნე ბა ამ ბორ
ჟან-ჟაკ რუსო
306
კი ლებს კი დევ ჩვე ნი კაპ რი ზე ბის ბორ კი ლე ბი და ვუ მა ტოთ და წავარ თ ვათ მას ისე დაც შეზღუ დუ ლი თა ვი სუფ ლე ბა, რო მელ საც იგი ბო რო ტად ვერ გა მო ი ყე ნებს და რომ ლის წარ თ მე ვა არც ჩვენ გვარგებს და არც ბავშვს. თუ დიდ გუ ლა ბავ შ ვ ზე უფ რო სა სა ცი ლო არაფე რი ა, არა ფე რია მში შა რა ბავ შ ვ ზე უფ რო საბ რა ლო. გო ნი ერ ასაკ ში იგი ხომ ჩა ვარ დე ბა სა მო ქა ლა ქო მო ნო ბა შიც და რა ღა სა ჭი რო ა, რომ ამას კი დევ კერ ძო მო ნო ბა წა რუმ ძღ ვა როთ. და ე, ცხოვ რე ბის ერ თი პე რი ო დი მა ინც თა ვი სუ ფა ლი იყოს იმ უღ ლი სა გან, რო მე ლიც ბუ ნებას არ და უდ გამს ჩვენ თ ვის და მივ ცეთ ბავ შ ვო ბას სა შუ ა ლე ბა, იგემოს ბუ ნებ რი ვი თა ვი სუფ ლე ბა, რო მე ლიც ცო ტა ხნით მა ინც და ა შორებს მას მო ნო ბის მი ერ წარ მო შო ბი ლი მი თი სა გან.
მკაც რო აღ მ ზ რ დე ლე ბო და სა კუ თა რი ბავ შ ვე ბის მო ნე ბად ქცეუ ლო მა მე ბო! მო დით, ზე რე ლე მო საზ რე ბე ბით, ვიდ რე თქვე ნი მეთო დე ბის ქე ბა დი დე ბას იტყო დეთ, მა ნა მა დე ბუ ნე ბის მე თო დი შეის წავ ლეთ.
მე ვუბ რუნ დე ბი პრაქ ტი კას. უკ ვე ვთქვი – თქვენ მა ბავ შ ვ მა იმიტომ კი არ უნ და მი ი ღოს რა მე, რომ ის ამას მო ითხოვს, არა მედ იმიტომ, რომ ის მას ესა ჭი რო ე ბა. ამა ვე დროს მან ყვე ლა ფე რი უნ და აკე თოს არა მორ ჩი ლე ბის, არა მედ მხო ლოდ სა ჭი რო ე ბის გა მო. ამიტომ მორ ჩი ლე ბის და ბრძა ნე ბის სიტყ ვე ბი გან დევ ნილ უნ და იქ ნას მი სი ლექ სი კო ნი დან, კი დევ უფ რო მე ტად – ვალ დე ბუ ლე ბის და მოვა ლე ო ბის სიტყ ვე ბი; მაგ რამ ძა ლის, აუცი ლებ ლო ბის, უძ ლუ რე ბი სა და იძუ ლე ბის სიტყ ვებს დი დი ად გი ლი უნ და ეჭი როს ამ ლექ სი კონში. გო ნი ერ ასა კამ დე არა ვი თა რი აზ რი არ გვაქვს არც მო რა ლურ სა გან თა და არც სო ცი ა ლურ ურ თი ერ თო ბა თა შე სა ხებ. მა შა სა და მე, უნ და ვე რი დოთ რამ დე ნა დაც კი შე იძ ლე ბა მა თი აღ სა ნიშ ნა ვი სიტყვე ბის ხმა რე ბას, რა თა ბავ შ ვ მა არ და უ კავ ში როს ამ სიტყ ვებს მცდარი წარ მოდ გე ნა, რომ ლებ საც მე რე ვე ღარ და არ ღ ვევ. ბავშვს რომ ერ თი ასე თი წარ მოდ გე ნა გა უჩ ნ დე ბა თავ ში, იგი შეც დო მე ბი სა და ბი წი ე რე ბის თეს ლად გა და იქ ცე ვა. სწო რედ ამ პირ ველ ნა ბიჯს უნდა მი ექ ცეს სა გან გე ბო ყუ რადღე ბა. საქ მე ისე უნ და მო აწყოთ, რომ ვიდ რე მას ზე მხო ლოდ გრძნო ბა დი საგ ნე ბი მოქ მე დე ბენ, ყვე ლა მი სი წარ მოდ გე ნა შეგ რ ძ ნე ბებ ზე შე ჩერ დეს, ისე მო ი ქე ცით, რომ იგი ყოვე ლი მხრი დან მხო ლოდ ფი ზი კურ სამ ყა როს ხე დავ დეს, თუ არა და, დარ წ მუ ნე ბუ ლი იყა ვით, რომ იგი ყურ საც არ და გიგ დებთ ან და რა
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
307
ი მე ფან ტას ტი კურ შე ხე დუ ლე ბას შე ი მუ შა ვებს იმ მო რა ლურ სამყა რო ზე, რომ ლის შე სა ხე ბაც თქვენ მას ელა პა რა კე ბით და შემ დეგ ვე რა სო დეს ვერ აღ მოფხ ვ რით ამ შე ხე დუ ლე ბას.
ლო კის ძი რი თა დი პრინ ცი პი იყო ბავ შ ვებ თან მსჯე ლო ბა; ეს ახლაც ძა ლი ან მი ღე ბუ ლი ა; მაგ რამ მი სი პო პუ ლა რო ბა მე ვერ დამა ჯე რებს; მე რომ მკითხოთ, ყვე ლა ზე ბრიყ ვი სწო რედ ის ბავ შ ვი ა, რო მელ თა ნაც ბევრს მსჯე ლობ დენ. ადა მი ა ნის ყვე ლა ნი ჭი ე რე ბა თა შო რის გან ს ჯა, რო მე ლიც, ასე ვთქვათ, ყვე ლა და ნარ ჩენ თა გან არის შედ გე ნი ლი, ყვე ლა ზე უფ რო ძნე ლად და გვი ან ვი თარ დე ბა, ჩვენ კი მი სი სა შუ ა ლე ბით გვინ და გან ვა ვი თა როთ ისი ნი. კარ გი აღ ზ რ დის მი ზა ნია გან ს ჯის მქო ნე ადა მი ა ნი შევ ქ მ ნათ, ჩვენ კი ბავ შ ვი გან ს ჯის სა შუ ა ლე ბით გვინ და აღ ვ ზარ დოთ, ეს იგი ვე ა, რომ საქ მე ბო ლო დან და იწყო, პრო დუქ ცია იარა ღად აქ ცი ო. ბავშვს რომ მსჯე ლო ბა შეეძ ლოს, აღ ზ რ დაც არ დას ჭირ დე ბო და, მაგ რამ და ბა ლი ასა კი დან ვე რომ ისე თი ენით ვე ლა პა რა კოთ, რო მე ლიც მის თ ვის გა უ გე ბა რი ა, იგი მი ეჩ ვე ვა, რომ ცა რი ე ლი სიტყ ვე ბით უმას პინ ძ ლ დე ბოდ ნენ, რომ ყველა ფერს, რა საც კი ეტყ ვი, კონ ტ როლს უწევ დეს, თა ვის თავს ისე ვე ჭკვი ა ნად თვლი დეს, რო გორც მას წავ ლე ბელს, მი ეჩ ვე ვა ჭინ ჭყ ლო ბასა და ჯი უ ტო ბას, რაც მის გან გო ნი ე რი მო ტი ვე ბის გზით გვი ფიქ რია მიგ ვე ღო, მხო ლოდ სი ხარ ბის, ში შის ან ამ პარ ტავ ნო ბის მო ტი ვე ბით გვაქვს მი ღე ბუ ლი, რად გან იძუ ლე ბუ ლი ვართ ეს მო ტი ვე ბი და ვურთოთ თან.
აი, ის ფორ მუ ლა, რა ზე დაც შე იძ ლე ბა და იყ ვა ნო მო რა ლის თითქ მის ყვე ლა გაკ ვე თი ლი, რო მე ლიც ეძ ლე ვა ან შე იძ ლე ბა მი ე ცეს ბავშ ვებს.
მას წავ ლე ბე ლი:ეს არ უნ და ქნა!
ბავ შ ვი:რა ტომ არ უნ და ვქნა?
მას წავ ლე ბე ლი:რად გან ეს ცუ დი საქ ცი ე ლი ა.
ბავ შ ვი:ცუ დი საქ ცი ე ლი! რა არის ცუ დი საქ ცი ე ლი?
მას წავ ლე ბე ლი:ის, რო მე ლიც თქვენ აგიკ რ ძალეს.
ჟან-ჟაკ რუსო
308
ბავ შ ვი:რა ცუ დი ა, ჩა ვი დი ნო ის, რაც ამიკ რ ძა ლეს?
მას წავ ლე ბე ლი:თქვენ და ის ჯე ბით ურ ჩო ბი სათ ვის.
ბავ შ ვი:მე ისე გა ვა კე თებ, რომ ვერ შე მიტყონ.
მას წავ ლე ბე ლი:გით ვალ თ ვა ლე ბენ.
ბავ შ ვი:და ვი მა ლე ბი.
მას წავ ლე ბე ლი:გა მოგ კითხა ვენ.
ბავ შ ვი:ტყუ ილს ვიტყ ვი.
მას წავ ლე ბე ლი:ტყუ ი ლი არ უნ და თქვათ.
ბავ შ ვი:რა ტომ არ შე იძ ლე ბა ტყუ ი ლი ვთქვა?
მას წავ ლე ბე ლი:რად გან ეს ცუ დი ა, და ასე შემ დ გომ ...
აი, აუცი ლე ბე ლი წრე. თუ გა მოხ ვე დით ამ წრი დან, ბავ შ ვი თქვენს ნათ ქ ვამს ვე ღარ გა ი გებს. გა ნა არ შე იძ ლე ბა ბევ რი რამ სასარ გებ ლო ვის წავ ლოთ აქე დან? ძლი ერ სა ინ ტე რე სო ა, რა შე იძ ლებო და ამ დი ა ლო გის მა გივ რად მოგ ვე თავ სე ბი ნა. თვი თონ ლო კიც უეჭ ვე ლად სა გო ნე ბელ ში ჩა ვარ დე ბო და. სი კე თი სა და ბო რო ტე ბის ცოდ ნა, ადა მი ა ნის მო ვა ლე ო ბა თა აზ რის შეგ ნე ბა – ეს ბავ შ ვის საქ მე არ არის.
ბუ ნე ბას სურს, რომ ბავ შ ვი ბავ შ ვი იყოს, ვიდ რე მო წი ფუ ლი ადა მი ა ნი გახ დე ბო დეს. ჩვენ რომ და ვა მა ხინ ჯოთ ეს წე სი, ნა ად რევ ნა ყოფს მი ვი ღებთ, უმ წი ფარ სა და უგე მურს, რო მე ლიც სულ მა ლე წახ დე ბა: ჩვენ გვე ყო ლე ბა ახალ გაზ რ და მეც ნი ე რე ბი და მო ხუ ცი ბავშ ვე ბი. ბავშვს აქვს თა ვი სი სა კუ თა რი მა ნე რა ხედ ვი სა, აზ როვ ნე ბი სა, გრძნო ბი სა; დი დი სა გან დი დი სიბ რიყ ვე იქ ნე ბა, რომ ჩვე ნი მა ნე რა მო ვახ ვი ოთ მას და, ჩე მი აზ რით, ერ თი და იგი ვეა – ათი წლის ბავ შ ვისა გან გინდ ხუ თი ფუ ტი სი მაღ ლე მო გითხო ვია და გინდ მსჯე ლო ბის უნა რი. და მარ თ ლაც, რად უნ და მას ამ ასაკ ში გან ს ჯა? გან ს ჯა ძა ლის აღ ვი რი ა, ბავშვს კი ეს აღ ვი რი არ ესა ჭი რო ე ბა.
რო ცა ცდი ლობთ და არ წ მუ ნოთ თქვე ნი შე გირ დე ბი, რომ მათ მორ ჩი ლე ბა მარ თებთ, ამ ვი თომ და დარ წ მუ ნე ბას კი დევ ძა ლა სა და
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
309
მუ ქა რას, ან და უფ რო უარე სი, პირ ფე რო ბა სა და და პი რე ბებს უმატებთ. ამ გ ვა რად, რად გა ნაც მათ ინ ტე რე სი ამოძ რა ვებთ ან ძა ლა აიძუ ლებთ, ისი ნი ისე გაჩ ვე ნე ბენ თავს, თით ქოს მსჯე ლო ბით დარწ მუნ დ ნენ. ისი ნი ძლი ერ კარ გად ხე და ვენ, რომ მორ ჩი ლე ბა მათ თვის სა სარ გებ ლო ა, ურ ჩო ბა კი მავ ნე, თუ კი შე ამ ჩ ნი ეთ ერ თიც და მე ო რეც. მაგ რამ მხო ლოდ იმას მო ითხოვთ მათ გან, რაც მათ თ ვის არ არის სა სი ა მოვ ნო და რად გან სხვი სი ნე ბის ას რუ ლე ბა ყო ველ თ ვის ძნე ლი ა, ისი ნი გე მა ლე ბი ან, რა თა შე ას რუ ლონ თა ვი სი ნე ბა და დარწ მუ ნე ბულ ნი არი ან, რომ კარ გად მო იქ ც ნენ, თუ კი მა თი ურ ჩო ბა არ გა მო აშ კა რავ და; მაგ რამ თუ გა მო აშ კა რავ და, ისი ნი მზად არი ან, რა თა უფ რო მე ტი უსი ა მოვ ნე ბა არ შეხ ვ დეთ, იმ წამ ს ვე აღი ა რონ, რომ ცუდად მო იქ ც ნენ. რად გან მო ვა ლე ო ბის შეგ ნე ბა ამ ასა კის თ ვის და მა ხასი ა თე ბელ ნი შანს არ შე ად გენს, დე და მი წის ზურ გ ზე არ მო ი პო ვე ბა ისე თი ადა მი ა ნი, რო მელ საც შე უძ ლია ეს მო ვა ლე ო ბა ნამ დ ვი ლად შე აგ ნე ბი ნოს. მაგ რამ დას ჯის ში ში, პა ტი ე ბის იმე დი, ჩი ჩი ნი, პა სუხის გა ცე მის სიძ ნე ლე აიძუ ლებს თქვან, რა საც კი მათ გან მო ითხო ვენ. ჩვენ კი გვგო ნი ა, რომ და ვარ წ მუ ნეთ, ნამ დ ვი ლად კი მხო ლოდ თა ვი მო ვა ბეზ რეთ ან და ვა ში ნეთ.
რა გა მო დის აქე დან? ჯერ ერ თი, რად გან ისეთ მო ვა ლე ო ბას აკისრებთ, რო მელ საც ისი ნი ვერ გრძნო ბენ, მათ ამ ხედ რებთ თქვე ნი ტირა ნი ის წი ნა აღ მ დეგ და აძუ ლებთ თქვენს თავს, აჩ ვევთ გულ ჩათხრო ბას, სი ყალ ბეს, სიც რუ ეს, რომ ჯილ დო გა მოგ ტყუ ონ ან სას ჯელს გა ექ ც ნენ. და ბო ლოს, აჩ ვევთ სა ი დუმ ლო მო ტი ვე ბის სა აშ კა რაო მოტი ვე ბით და ფარ ვას, თქვენ თვი თონ ვე აძ ლევთ სა შუ ა ლე ბას გატყუონ მუ დამ, და გი მა ლონ თა ვი სი ნამ დ ვი ლი ხა სი ა თი და რო ცა დასჭირ დე ბათ, ცა რი ე ლი სიტყ ვე ბით გა გის ტუმ რონ თქვენც და სხვე ბიც. მეტყ ვით, რომ კა ნო ნე ბი, თუმ ცა, ისი ნი სა ვალ დე ბუ ლოა სინ დი სისათ ვის, მაგ რამ მა ინც იძუ ლე ბას მი მარ თა ვენ მო წი ფულ თა მი მართ. გე თან ხ მე ბით, მაგ რამ ვინ არი ან ეს მო წი ფუ ლე ბი, თუ არა აღ ზ რ დით გა ფუ ჭე ბუ ლი ბავ შ ვე ბი? აი, წი ნას წარ სწო რედ ეს უნ და ავიც დი ნოთ. ბავ შ ვებ თან გა მო ი ყე ნეთ ძა ლა, დი დებ თან კი – გან ს ჯა, ასე თია ბუ ნების წე სი; ბრძენს კა ნო ნე ბი არ სჭირ დე ბა.
მო ე ქე ცით შე გირდს ისე, რო გორც მის ასაკს შეჰ ფე რის. უწი ნარეს ყოვ ლი სა, მი უ ჩი ნეთ მას მი სი ად გი ლი და ისე კარ გად და ა კა ვეთ იგი ამ ად გილ ზე, რომ არც კი ცდი ლობ დეს იქი დან წას ვ ლას. მა შინ
ჟან-ჟაკ რუსო
310
იგი, თუმ ცა, ჯერ არ ეცო დი ნე ბა რა არის სიბ რ ძ ნე, გა ივ ლის სიბ რ ძნის ძლი ერ მნიშ ვ ნე ლო ვან პრაქ ტი კულ სკო ლას. ნუ უბ რ ძა ნებთ მას ნუ რა ფერს, სრუ ლი ად ნუ რა ფერს ქვე ყა ნა ზე, იმა საც კი ნუ აფიქ რები ნებთ, რომ თქვე ნი თა ვი მის მი მართ რა ი მე ავ ტო რი ტე ტად მი გაჩნი ათ. მან მხო ლოდ იცო დეს ის, რომ იგი სუს ტი ა, თქვენ კი ძლი ე რი, რომ მი სი და თქვე ნი მდგო მა რე ო ბის გა მო, იგი აუცი ლებ ლად თქვენზეა და მო კი დე ბუ ლი, იცო დეს ეს, ის წავ ლოს, იგ რ ძ ნოს. ად რი დან ვე გრძნობ დეს თა ვის ამაყ კი სერ ზე უღელს, ბუ ნე ბამ რომ ადა მი ანს და ად გა, რომ ლის ქვეშ ყო ველ მა მოკ ვ დავ მა არ სე ბამ უნ და და ხა როს თა ვი; ხე დავ დეს ამ აუცი ლებ ლო ბას საგ ნებ ში და არა ადა მი ან თა კაპრი ზებ ში. დარ წ მუ ნე ბუ ლი უნ და ვი ყოთ, რომ ბავ შ ვი კაპ რი ზად არ ჩათ ვ ლის ყვე ლა ფერს, რაც მის სურ ვილს ეწი ნა აღ მ დე გე ბა, და რი სი სა ფუძ ვე ლიც მის თ ვის გა უ გე ბა რი იქ ნე ბა. ბავშვს უსა ფუძ ვ ლოდ მიაჩ ნია ყვე ლა ფე რი, რაც მის ფან ტა ზი ებს ვერ ეგუ ე ბა, და ის აღ ვი რიც, რო მე ლიც მას აკა ვებს, იყოს ძა ლა და არა ავ ტო რი ტე ტი. ის, რის განაც მან თა ვი უნ და შე ი კა ვოს, არ უნ და ავუკ რ ძა ლოთ, ოღონდ ნუ მის ცემთ შე საძ ლებ ლო ბას გა ა კე თოს იგი, ახ ს ნა გან მარ ტე ბა კი საჭი რო არ არის; არც მსჯე ლო ბაა სა ჭი რო; ხო ლო იმა ზე, რის ნე ბა საც აძ ლევთ, პირ ვე ლი თქმის თა ნა ვე დარ თეთ ნე ბა. თხოვ ნი სა, მუ და რის გა რე შე, ნა მე ტურ კი რა ი მე პი რო ბი სა, ნე ბა დარ თეთ ხა ლი სი ა ნად, უარი კი უთხა რით უხა ლი სოდ; მაგ რამ ყო ვე ლი უარი შე უც ვ ლელი უნ და იყოს. რამ დე ნიც არ უნ და გეხ ვე წოთ, არ შე ირ ყეთ. თქვე ნი „არა” ურ ყე ვი კე დე ლი უნ და იყოს, რა თა ბავ შ ვი ხუთ ჯერ ან ექ ვ ს ჯერ რომ და ე ჯა ხოს ამ კე დელს და თა ვი სი ძა ლე ბი ამო წუ როს, შეწყ ვი ტოს ცდა მი სი დან გ რე ვი სა.
ამ გზით თქვენ მას აქ ცევთ მომ თ მენ, ზო მი ერ, დამ ჯე რე, წყნარ არ სე ბად, იმ შემ თხ ვე ვა ში, რო დე საც მას არ ექ ნე ბა ის, რაც მო ისურ ვა; რად გან ადა მი ა ნის ბუ ნე ბა ისე თი ა, რომ სა გან თა აუცი ლებლო ბას იგი მოთ მი ნე ბით იტანს, სხვის ბო როტ ნე ბას კი არა. მე ტი აღარ არის – ასეთ პა სუხს ბავ შ ვი აღარ აუხირ დე ბა არა სო დეს, თუ სიც რუე არ ჰგო ნი ა. სა ერ თოდ სა შუ ა ლო ხა ზი არ არ სე ბობს: ან ნუ რა ფერს ნუ მოს თხოვთ, ან თა ვი დან ვე მთლად და ი მორ ჩი ლეთ, ყვე ლა ზე უფ რო ცუ დი აღ ზ რ და ის არის, რომ ბავ შ ვი მერ ყე ობს, საკუ თარ სა და თქვენს ნე ბა სურ ვილს შო რის. და და უს რუ ლე ბე ლი
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
311
და ვა ა, ვინ უნ და იყოს თქვენ ორს შო რის ბა ტო ნი; ათას წი ლად მირჩევ ნი ა, რომ მუ დამ იგი იყოს ბა ტო ნი.
ძლი ერ საკ ვირ ვე ლი ა, რომ მას შემ დეგ, რაც ბავ შ ვის აღ ზ რ დაში ჩა ვე რი ეთ, სხვა ვე რა ფე რი იარა ღი მო ვი გო ნეთ ბავ შ ვის წარ მართ ვი სათ ვის, თუ არა ქიშ პი, ჯიბ რი, შუ რი, ამ პარ ტავ ნო ბა, სი ხარ ბე, სულ მ და ბა ლი ში ში, ე.ი. ყვე ლა ზე უფ რო სა ში ში ვნე ბე ბი, რომ ლებსაც აქვთ უნა რი სხვებ ზე უფ რო სწრა ფად აგ ვა ღელ ვონ და სხვებ ზე უფ რო მე ტად შერ ყ ვ ნან სუ ლი, თვით სხე უ ლის გა ფორ მე ბამ დეც კი. ყო ველ სა ვე ნა ად რევ სწავ ლას, რო მე ლიც გვსურს შე ვი ტა ნოთ ბავ შვის თავ ში, ვამ ყ ნობთ ბი წი ე რე ბა ზე, მი სი გუ ლის სიღ რ მე ში. უგუ ნურ აღ მ ზ რ დე ლებს ჰგო ნი ათ, რომ ისი ნი სას წა ულს ახ დე ნენ, რო ცა აბორო ტე ბენ ბავ შ ვებს, რა თა მათ შე ას წავ ლონ რა არის სი კე თე და შემდეგ დარ ბა ის ლუ რად გვე უბ ნე ბი ან, ასე თია ადა მი ა ნი ო. დი ახ, ასე თია ადა მი ა ნი, რო მე ლიც თქვენ შექ მე ნით.
ყო ველ გ ვა რი იარა ღი გა მოს ცა დეს, გარ და ერ თი სა, სწო რედ იმ ერ თა დერ თი სა, რო მელ საც შე უძ ლია გა მოდ გეს, ე. ი. გარ და კარ გად მო წეს რი გე ბუ ლი თა ვი სუფ ლე ბი სა. არ უნ და ჩა ე რიო ბავ შ ვის აღ ზრ და ში, თუ არ იცი, რო გორ უნ და წა იყ ვა ნო იგი, სა დაც შენ გინ და, მხო ლოდ და მხო ლოდ შე საძ ლებ ლო ბი სა და შე უძ ლებ ლო ბის კა ნონე ბის მი ხედ ვით. რად გან მან არც ერ თის სფე რო არ იცის და არც მე ო რის, შე იძ ლე ბა, სურ ვი ლი სა მებრ, ხან გა ა ფარ თო ვო ეს სფე რო მის გარ შე მო, ხან შე ა ვიწ რო ვო. შე იძ ლე ბა შე ბორ კო, ბიძ გი მის ცე, შე ა ჩე რო, მხო ლოდ და მხო ლოდ აუცი ლებ ლო ბის ბორ კი ლის საშუ ა ლე ბით: იგი უკ მა ყო ფი ლო არ იქ ნე ბა. სა გან თა ძა ლა სრუ ლი ად საკ მა რი სი ა, რომ იგი დამ ჯე რი და მორ ჩი ლი გა ხა დო და ვე რა ვი თა რი ბი წი ვერ მო ი კი დებს ფეხს მის სულ ში, რად გან ვნე ბა ვერ გა იღ ვიძებს, ვიდ რე იგი არ ამოქ მედ დე ბა.
ნუ რა ვი თარ სიტყ ვი ერ და რი გე ბას ნუ მის ცემთ თქვენს შე გირდს, იგი მან მხო ლოდ გა მოც დი ლე ბი დან უნ და მი ი ღოს. ნუ რა ვი თარ სასჯელს ნუ მი უს ჯით, რად გან მან არ იცის, რას ნიშ ნავს დამ ნა შა ვედ ყოფ ნა. ნუ რა სო დეს მო ახ დე ვი ნებთ ბო დიშს, რად გან იგი შე უ რაცხყო ფას ვერ მო გა ყე ნებთ, რად გან მის მოქ მე დე ბა ში არა ვი თა რი მო რალი არ არის. ის ვერც ჩა ი დენს ისეთ რა მეს, რომ მო რა ლუ რად ცუ დი იყოს და სას ჯე ლის ან გა კიცხ ვის ღირ სი იქ ნე ბა,
ვხე დავ უკ ვე, რომ შე ში ნე ბუ ლი მკითხ ვე ლი ამ ბავ შ ვ ზე, ჩვე ნი
ჟან-ჟაკ რუსო
312
ბავ შ ვე ბის მი ხედ ვით მსჯე ლობს: იგი ცდე ბა. მუდ მი ვი შეზღუ დუ ლობა, რო მელ ში აც გი ჭი რავთ თქვე ნი მო წა ფე ე ბი, აღი ზი ა ნებს მათ სიცელ ქეს; რაც უფ რო მე ტად არი ან ისი ნი თქვენ თან ყოფ ნის დროს შეზღუ დუ ლი, მით უფ რო მეტს იგი ჟე ბენ, რო დე საც თა ვი დან მოგცილ დე ბი ან. ხომ უნ და აინაზღა უ რონ, რო ცა მო ა ხერ ხე ბენ ის მძი მე შე ვიწ რო ე ბა, რო მელ საც ისი ნი ჩვენ გან გა ნიც დი ან.
ორი ქა ლა ქე ლი მო წა ფე, უფ რო მეტ უწე სო ბას ჩა ი დენს სოფელ ში, ვიდ რე მთე ლი სოფ ლის ახალ გაზ რ დო ბა. ჩა კე ტეთ ერთ ოთახ ში პა ტა რა ბა ტო ნი და პა ტა რა გლე ხი. პირ ვე ლი ყვე ლა ფერს გად მო ატ რი ა ლებს, და ამ ს ხ ვ რევს, ვიდ რე მე ო რე თა ვი სი ად გი ლი დან და იძ ვ რო დეს. რა ტომ? მხო ლოდ იმი ტომ, რომ პირ ვე ლი ცდი ლობს ისარ გებ ლოს ერ თი წუ თის თა ვი სუფ ლე ბით, მე ო რე კი მუ დამ დარწ მუ ნე ბუ ლია თა ვი სუფ ლე ბა ში და არ ჩქა რობს, თუმ ცა ღა, გლე ხის შვი ლე ბიც ჯერ კი დევ შორს არი ან იმ მდგო მა რე ო ბი დან, მე რომ მინდა, რად გან მათ ხში რად ანე ბივ რე ბენ და აჯავ რე ბენ.
მი ვი ღოთ უდა ვო აქ სი ო მად ის, რომ ბუ ნე ბის ყო ვე ლი პირ ვე ლი ძვრა სწო რი ა; ადა მი ა ნის გულ ში არა ვი თა რი თან და ყო ლი ლი სი ა ვე არ არის, იქ ვერც ერთ მანკს ვერ ნა ხავთ, რომ ვერ თქვა, თუ რო გორ და რა გზით შე სუ ლა იგი გულ ში. ადა მი ა ნის ერ თა დერ თი ბუ ნებ რი ვი ვნე ბა არის თა ვის თა ვის სიყ ვა რუ ლი ან თვით მოყ ვა რე ო ბა, ფარ თო მნიშ ვ ნე ლო ბით. ეს თვით მოყ ვა რე ო ბა თა ვის თა ვად, ან ჩვენ მი მართ, კე თი ლი და სა სარ გებ ლო ა; და რად გან იგი სრუ ლი ად არ ეხე ბა სხვას, ამ დე ნად, იგი ბუ ნებ რი ვად ნე იტ რა ლუ რი ა. იგი მხო ლოდ მა შინ გახდე ბა ავი ან კარ გი, თუ ამას ან იმას და უ კავ ში რებ, ან და ასე თი ან ისე თი მი მარ თე ბა მი ე ცი. ამი ტომ, ვიდ რე თვით მოყ ვა რე ო ბის ხელ მძღ ვა ნე ლი, ე. ი. გო ნე ბა – და ი ბა დე ბო დეს, ბავ შ ვ მა ერ თი ნა ბი ჯიც არ უნ და გა დად გას, იმ ვა რა უ დით, რომ სხვა მხე დავს ან მის მენ სო, ერ თი სიტყ ვით, სხვის თ ვის, არა მედ მო იქ ცეს ისე, რო გორც ბუ ნე ბა უკარნა ხებს და მა შინ იგი მხო ლოდ სი კე თეს ჩა ი დენს. მე რო დი ვფიქ რობ, რომ იგი არა სო დეს არა ფერს გა ა ფუ ჭებს, არ იტ კენს რა ი მეს, არ გატეხს, ვთქვათ, ძვირ ფას ნივთს თუ ხელ ში ჩა უ ვარ და. მას შე უძ ლია დი დი ვნე ბა მო გა ყე ნოს, მაგ რამ ეს არ იქ ნე ბა ბო რო ტი საქ ცი ე ლი, რად გან ბო როტ საქ ცი ელს წარ მო შობს ვნე ბის მო ტა ნის გან ზ რახ ვა, ასე თი გან ზ რახ ვა კი მას არა სო დეს ექ ნე ბა. თუ კი ერ თხელ მა ინც ექ
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
313
ნა მას ასე თი გან ზ რახ ვა, უკ ვე ყვე ლა ფე რი და ღუ პუ ლი ყო ფი ლა. იგი ყო ფი ლა თით ქ მის გა ნუ კურ ნებ ლად ბო რო ტი ქმნი ლე ბა.
ის, რაც ძუნ წის თვალ ში ბო რო ტი ა. გო ნე ბი სათ ვის არ არის ბორო ტი, ბავშვს რომ სრულ თა ვი სუფ ლე ბას მის ცემთ იცელ ქოს, რათა ეს ცელ ქო ბა ძვი რად რომ არ და გიჯ დეთ, უნ და მო ა ცი ლოთ მას ყვე ლა ფე რი გა სა ტე ხი და ძვირ ფა სი. მას ოთახ ში მხო ლოდ ტლან ქი და მა გა რი ავე ჯი უნ და ედ გას. არც სარ კე, არც ფა ი ფუ რი, ფუ ფუ ნების არც ერ თი სა გა ნი არ უნ და იყოს იქ. რაც შე ე ხე ბა ჩვენს ემილს, რო მელ საც მე სო ფელ ში ვზრდი, მი სი ოთა ხი არაფ რით არ იქ ნე ბა გლე ხის ოთა ხი სა გან გან ს ხ ვა ვე ბუ ლი. რა ტომ უნ და გა დავ ყ ვე ამ ოთახის შემ კო ბას, თუ კი მან ასე იშ ვი ა თად უნ და დაჰ ყოს შიგ, იმას კი ვეც დე ბი, მან თვი თონ შე ამ კოს იგი და სულ მა ლე და ვი ნა ხავთ რით შე ამ კობს.
თუ ბავ შ ვ მა, მი უ ხე და ვად თქვენ მი ერ მი ღე ბუ ლი წი ნას წა რი ზომე ბი სა, მა ინც და არ ღ ვია წეს რი გი, გა ტე ხა რა მე სა სარ გებ ლო ნივ თი, ნუ დას ჯით მას თქვე ნი და უ დევ რო ბის გა მო, ნუ და ტუქ სავთ, ნუ რავი თარ საყ ვე დურს ნუ ეტყ ვით, ნურც შე ამ ჩ ნე ვი ნებთ, რომ უსი ა მოვნე ბა მო გა ყე ნათ, ისე და ი ჭი რეთ თა ვი, თით ქოს ნივ თი თა ვის თა ვად გატყ და; და ბო ლოს, დარ წ მუ ნე ბუ ლი იყა ვით, რომ ძლი ერ ბევ რი გაა კე თეთ, თუ შე ძე ლით არა ფე რი გეთ ქ ვათ.
გავ ბე დო და გა მოვ თ ქ ვა ყვე ლა ზე უფ რო დი დი, ყვე ლა ზე უფ რო მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი, ყვე ლა ზე უფ რო სა სარ გებ ლო წე სი აღ ზ რ დი სა? ეს წე სი დრო ის მო გე ბა კი არა, მი სი და კარ გ ვა ა. სა შუ ა ლო მკითხ ვე ლო, მა პა ტიე ჩე მი პა რა დოქ სე ბი: რო ცა აზ როვ ნებ, პა რა დოქ სე ბი სა ჭირო ა. რაც გინ და თქვი, მე კი მა ინც მირ ჩევ ნია პა რა დოქ სე ბის კა ცი ვი ყო, ვიდ რე წი ნას წარ გამ ჯ და რი აზ რე ბი სა. ყვე ლა ზე უფ რო სა შიში მო ნაკ ვე თი ადა მი ა ნის ცხოვ რე ბა ში არის და ბა დე ბი დან თორ მეტ წლამ დე. ეს ის ხა ნა ა, რო ცა ყალ ბი აზ რე ბი და ბი წი ე რე ბა ითე სე ბა და არც გვაქვს ჯერ არა ვი თა რი იარა ღი მათ აღ მო საფხ ვ რე ლად, ხო ლო იარა ღი რომ სა ჭი რო გახ დე ბა, ფეს ვე ბი ისე ღრმად არის გა სუ ლი, რომ ვე ღარ ამო აგ დებ. ბავ შ ვე ბი რომ დე დის ძუ ძუ დან პირ და პირ გონი ერ ასაკ ში გა დას კუპ დე ბოდ ნენ, მა შინ ის აღ ზ რ და, რო მე ლიც მათ ეძ ლე ვათ, შე იძ ლე ბა გა მოდ გო მო დათ; მაგ რამ ბუ ნებ რი ვი გან ვი თარე ბის თა ნახ მად, მათ თ ვის სულ სა წი ნა აღ მ დე გო რამ არის სა ჭი რო. მა თი სუ ლი ხე ლუხ ლე ბე ლი უნ და რჩე ბო დეს, ვიდ რე მას ყვე ლა მი სი
ჟან-ჟაკ რუსო
314
უნა რი არ ექ ნე ბა, რად გან იგი ვერ და ი ნა ხავს იმ სა ნა თურს, რო მელსაც თქვენ დგამთ მის წინ, ვი ნა ი დან ბრმაა და ვერ გა იგ ნებს იდე ე ბის თვა ლუწ ვ დე ნელ ველ ზე იმ გზას, რო მე ლიც გო ნე ბას უკე თე სი თვალე ბი სათ ვი საც კი ასე მკრთა ლად აღუ ნიშ ნავს.
მა შა სა და მე, პირ ველ დაწყე ბი თი აღ ზ რ და წმინ და ნე გა ტი უ რი უნდა იყოს. მი სი და ნიშ ნუ ლე ბა არის არა სათ ნო ე ბი სა და ჭეშ მა რი ტების სწავ ლე ბა, არა მედ დაც ვა გუ ლი სა ბი წი ე რე ბი სა გან და გო ნე ბი სა, შეც დო მი სა გან, რომ თქვენ შეგ ძ ლე ბო დათ არა ფე რი გა გე კე თე ბი ნათ. შეგ ძ ლე ბო დათ შე გირ დი თორ მე ტი წლის ასა კამ დე ჯან მ რ თე ლი და მა გა რი მი გეყ ვა ნათ ისე, რომ მას მარ ჯ ვე ნა და მარ ცხე ნა ხე ლის გარჩე ვაც არ სცოდ ნო და. თქვე ნი პირ ვე ლი გაკ ვე თი ლის თა ნა ვე, მის განს ჯას აეხი ლე ბო და თვა ლე ბი გო ნე ბის თ ვის. მას არც გამ ჯ და რი აზ რე ბი, არც ჩვე უ ლებ რი ვე ბი არ ექ ნე ბო და და ამი ტომ მას ში არა ფე რი იქ ნებო და ისე თი, თქვენს საქ მე ში ხე ლი შე ე შა ლა. მა ლე იგი თქვენს ხელში უგო ნი ე რე სი ადა მი ა ნი გახ დე ბო და. ამ რი გად, იმით, რომ საქ მე ში ჩა უ რევ ლო ბით და იწყეთ, თქვენ სას წა ულს მო ახ დენ დით აღ ზ რ და ში.
მო ი ქე ცით მი ღე ბუ ლი წე სის სა წი ნა აღ მ დე გოდ და თით ქ მის ყველა ფერს კარ გად გა ა კე თებთ. რად გან ბავ შ ვი ბავ შ ვად კი არ უნ დათ, არა მედ მეც ნი ე რად, ამი ტომ მა მე ბი და აღ მ ზ რ დე ლე ბი ცდი ლო ბენ, რაც კი შე იძ ლე ბა ად რე და უწყონ ბავშვს და ტუქ ს ვა, დას ჯა, გა კიცხ ვა, თავ მოყ ვა რე ო ბის გაღ ვი ძე ბა, და ში ნე ბა, და პი რე ბის შეც ნო ბა, ჭკუის და რი გე ბა, სა ბუ თე ბით დარ წ მუ ნე ბა, უკე თე სი ჰქე ნით: გო ნი ე რად მი უ დე ქით საქ მეს და ნუ მსჯე ლობთ ბავ შ ვებ თან, მე ტად რე იმ მიზნით, რომ და არ წ მუ ნოთ იმა ში, რაც მას არ მოს წონს, რად გან გო ნება რომ მუ დამ არა სა სი ა მოვ ნო შემ თხ ვე ვა ში და ი მოწ მო, თა ვი დან ვე სა ხელს გა უ ტეხს მას ბავ შ ვის თვალ ში, რად გან იგი ჯერ მი უწ ვ დო მელია მის თ ვის. ავარ ჯი შეთ სხე უ ლი მი სი, ორ გა ნო ე ბი მი სი, გრძნო ბე ბი მი სი, ძა ლე ბი, მაგ რამ მის უქმ სულს ხელს ნუ ახ ლებთ სა ნამ დეც კი შე იძ ლე ბა. ერი დეთ ზო გად დე ბუ ლე ბას, თუ იგი წინ უს წ რებს მის შემ ფა სე ბელ მსჯე ლო ბას. და აბ რ კო ლეთ, შე ა ჩე რეთ ყო ვე ლი უცხო შთა ბეჭ დი ლე ბა და რა თა ხე ლი შე უ შა ლოთ ბო რო ტე ბის გა ჩე ნას, სრუ ლე ბით ნუ აჩ ქარ დე ბით აკე თოთ კე თი ლი საქ მე, რად გან სი კე თე მხო ლოდ მა შინ არის სი კე თე, რო დე საც გო ნე ბა აშუ ქებს მას. ყო ველი და ყოვ ნე ბა მო გე ბად ჩათ ვა ლეთ: რად გან თუ მიზ ნი სა კენ უაზ როდ მი დი ხართ, ეს დი დი მო გე ბა ა, აცა ლეთ, რომ ბავ შო ბა მწიფ დე ბო დეს
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
315
ბავ შ ვ ში. და ბო ლოს, თუ რა მე და რი გე ბის მი ცე მა აუცი ლე ბე ლი გახდა, ნუ მის ცემთ დღეს ვე, თუ სახ ვა ლი ოდ გა და დე ბა სა ხი ფა თო არ არის.
მე ო რე სა ბუ თი, რო მე ლიც ამ მე თო დის სა სარ გებ ლოდ მეტყვე ლებს, არის ბავ შ ვის სუ ლის თა ვი სე ბუ რე ბა, რა საც კარ გად უნდა იც ნობ დე, რა თა სა თა ნა დო მო რა ლუ რი რე ჟი მი შე ურ ჩი ო. ყოველ სულს აქვს თა ვი სი სა კუ თა რი სა ხე, რომ ლის მი ხედ ვი თაც უნ და წარ მარ თო იგი; და შენ მა ცდებ მა რომ ნა ყო ფი გა მო ი ღოს, იგი უნდა წა რი მარ თოს სწო რედ ამ სა ხით და არა სხვაგ ვა რად. გო ნი ე რო ადა მი ა ნო, დიდ ხანს და უკ ვირ დი ბუ ნე ბას, კარ გად შე ის წავ ლე შე ნი შე გირ დი, ვიდ რე მას პირ ველ სიტყ ვას ეტყო დე. ჯერ გზა მი ე ცი მის ხა სი ათს, რომ თა ვი სუფ ლად გა შა ლოს ის, რაც ჩა სა ხუ ლია მას ში, ნუ რა ფერ ში ნუ გა უ წევ წი ნა აღ მ დე გო ბას, რომ იგი უკეთ და ი ნა ხო მთლი ა ნად. თქვენ გგო ნი ათ, რომ თა ვი სუფ ლე ბის ხა ნა მის თ ვის დაკარ გუ ლი დრო ა. პი რი ქით, იგი ყვე ლა ზე უფ რო ნა ყო ფი ე რად იქ ნება გა მო ყე ნე ბუ ლი, რად გან სწო რედ მა შინ ის წავ ლით, რო გორ უნ და გა მო ი ყე ნო დრო უ ლად ყო ვე ლი ძვირ ფა სი წუ თი, რომ არ ცერ თი არ და ე კარ გოს, თო რემ თუ მოქ მე დე ბა მა ნამ დის და იწყე ბა, ვიდ რე გაი გებ დე რა აკე თო, დაბ ნე უ ლად იმოქ მე დებ; შეც დო მებს ჩა ი დენ და იძუ ლე ბუ ლი გახ დე ბი, უკან დაბ რუნ დე; უფ რო და შორ დე ბი მი ზანს, ვიდ რე რომ არ აჩ ქა რე ბუ ლი ყა ვი. ნუ და ემ ს გავ სე ბი ძუნწს, რო მე ლიც ბევრს კარ გავს, რად გან არაფ რის და კარ გ ვა არ სურს. გა წი რე და ბალი ასა კის დრო, რად გან უფ რო მა ღალ ასაკ ში ერ თი ათად აინაზღაუ რებ მას. ჭკვი ა ნი ექი მი პირ ვე ლი და ხედ ვის თა ნა ვე, ნა უც ბა დე ვად არ მოგ ცემს რჩე ვას, ვიდ რე გა მოს წერ დეს რა მეს, უწი ნა რეს ყოვ ლი სა, ავად მ ყო ფის ტემ პე რა მენტს შე ის წავ ლის, იგი გვი ან მო კი დებს ხელს, სა მა გი ე როდ მო არ ჩენს, აჩ ქა რე ბუ ლი ექი მი კი მოკ ლავს.
კი, მაგ რამ სად მო ვა თავ სოთ ბავ შ ვი, რომ იგი აღ ვ ზარ დოთ, როგორც რა ღაც უაზ რო არ სე ბა, რო გორც ავ ტო მა ტი? მთვა რე ზე წა ვიყვა ნოთ თუ უდა ბურ კუნ ძულ ზე? მთლად მო ვა ცი ლოთ ადა მი ა ნებს? გა ნა მას თვალ წინ არ ექ ნე ბა მუ დამ სხვის ვნე ბა თა სა ნა ხა ო ბა და მაგა ლი თი? გა ნა იგი არას დ როს არ ნა ხავს თა ვის ტოლ ბავ შ ვებს? არ ნა ხავს მშობ ლებს, მე ზობ ლებს, ძი ძას, გამ დელს, ლა ქი ას, და ბო ლოს, თა ვის აღ მ ზ რ დელს, რო მე ლიც ან გე ლო ზი არ იქ ნე ბა?
ჟან-ჟაკ რუსო
316
ეს მო საზ რე ბა ძლი ე რია და სა ფუძ ვ ლი ა ნი. მაგ რამ მე ვთქვი გა ნა, რომ ბუ ნებ რი ვი აღ ზ რ და ად ვი ლი საქ მე ა მეთ ქი?
ადა მი ა ნე ბო! რა ჩე მი ბრა ლი ა, თქვენ გა გიძ ნე ლე ბი ათ ყვე ლაფე რი, რაც კარ გი ა. მე ვა ღი ა რებ, რომ ვხე დავ ამ სიძ ნე ლე ებს: ისინი იქ ნებ და უძ ლე ვე ლიც იყოს. მაგ რამ ყოვ ლად უდა ვოა ისიც, რომ თუ შე ეც დე ბი მათ აც დე ნას, რამ დე ნად მე აიც დენ კი დეც. მე დავ სა ხე მი ზა ნი: არ ვამ ბობ, რომ მი სი მიღ წე ვა შე საძ ლე ბე ლი ა, მაგ რამ იმას კი ვიტყ ვი, რომ ის, ვინც უფ რო მი უ ახ ლოვ დე ბა მას, სა უ კე თე სო ნაყოფს მიიღებს6.
გახ სოვ დეთ, ვიდ რე ადა მი ა ნის ჩა მო ყა ლი ბე ბის საქ მეს მოჰ კიდებ დეთ ხელს, თვი თონ უნ და იყოთ თქვე ნი თა ვით ვე ადა მი ა ნად ქცე უ ლი, თქვენ ში ვე უნ და მო ნა ხოთ ის მა გა ლი თი, რო მე ლიც სხვას უნ და მის ცეთ. სა ნამ ბავშვს შეგ ნე ბა არა აქვს, საკ მაო დრო გვაქვს, შე ვამ ზა დოთ ყვე ლა ფე რი, რაც მის ახ ლოა ისე, რომ ბავშვს პირ ველ ხა ნებ ში ვე და ვა ნა ხოთ მხო ლოდ ის, რის და ნახ ვაც მას შე ე ფე რე ბა. ჩა უ ნერ გეთ ყვე ლას პა ტი ვის ცე მა თქვენ მი მართ, უწი ნა რეს ყოვ ლისა, შე აყ ვა რეთ ყვე ლას თა ვი, რომ ყო ვე ლი კა ცი ცდი ლობ დეს თა ვი მო გა წო ნოთ. ვე რა სო დეს ვერ გახ დე ბით ბავ შ ვის ხე ლი სუ ფა ლი, თუ არ და ე უფ ლეთ ყვე ლა ფერს, რაც კი არის მის გარ შე მო, და ეს ავტო რი ტე ტი არა სო დეს არ იკ მა რებს, თუ იგი სათ ნო ე ბის პა ტი ვისცე მა ზე არ იქ ნა და ფუძ ნე ბუ ლი. საქ მე იმა ში კი არ არის, რომ ჯი ბე და ი ცა რი ე ლოთ და ოქ რო ვერ ცხ ლი აბ ნი ოთ: არა სო დეს არ მი ნა ხავს, რომ ფუ ლით სიყ ვა რუ ლი მო ეხ ვე ჭოს ვინ მეს. არ ვარ გა სი ძუნ წე და გულ ცი ვო ბა, არც ცა რი ე ლი თა ნაგ რ ძ ნო ბა, რო ცა შე გიძ ლია და ეხ მარო. მაგ რამ თქვე ნი სკივ რე ბი რომ გა უ ღოთ კაცს, და არა გუ ლი, მი სი გუ ლი თქვენ თ ვის მუ დამ და ხუ რუ ლი იქ ნე ბა. თქვე ნი დრო, თქვე ნი ამა გი, თქვე ნი სიყ ვა რუ ლი, თქვე ნი თა ვი – აი, რა უნ და მის ცეთ კაცს; რად გან, რაც გინ და ბევ რი ქნა, კა ცი მა ინც გრძნობს, რომ თქვე ნი ფუ ლი არ არის თქვე ნი თა ვი. ზოგ ჯერ თა ნაგ რ ძ ნო ბა და კე თი ლი გული უფ რო ფას დე ბა და რე ა ლუ რად უფ რო სა სარ გებ ლო ა, ვიდ რე ფუ ლი დი სა ჩუქ რე ბი; რამ დე ნი გა ჭირ ვე ბუ ლი და ავად მ ყო ფი ა, რომ მოწყა ლე ბას ნუ გე ში ურ ჩევ ნი ა. რამ დე ნია და ბე ჩა ვე ბუ ლი ხალ ხი, რომ მფარ ვე ლო ბა უფ რო გა მო ად გე ბა ვიდ რე ოქ რო ვერ ცხ ლი. შეა რი გეთ დამ დუ რე ბულ ნი, აარი დეთ და ვას, ბავ შ ვებს ვალ დე ბუ ლე ბა შე აგ ნე ბი ნეთ, მა მებს – მოწყა ლე ბა, ხე ლი შე უწყ ვეთ ბედ ნი ერ ცოლ
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
317
ქ მ რო ბას; ებ ძო ლეთ ადა მი ა ნის შე ვიწ რო ე ბას; გა მო ი ყე ნეთ რაც შე იძლე ბა ფარ თოდ თქვე ნი მო წა ფის მშობ ლე ბის გავ ლე ნა იმ და ბე ჩა ვებულ თა საშ ვე ლად, ვინც უსა მარ თ ლო ბას გა ნიც დის, ვი საც ჩაგ რავს ძლი ე რი. გა მო აცხა დეთ საქ ვეყ ნოდ თქვე ნი თა ვი მაშ ვ რალ თა ქო მაგად. იყა ვით სა მარ თ ლი ა ნი, კაც თ მოყ ვა რე, ქველ მოქ მე დი. არ კმა რა მოწყა ლე ბის გა ცე მა, უნ და გიყ ვარ დეთ კი დეც; შებ რა ლე ბა უფ რო მეტ გა ჭირ ვე ბას შე ამ სუ ბუ ქებს, ვიდ რე ფუ ლი. გიყ ვარ დეთ სხვე ბი და ისი ნიც შე გიყ ვა რე ბენ, ემ სა ხუ რეთ მათ და ისი ნიც გემ სა ხუ რე ბიან; გა უ წი ეთ ძმო ბა და ისი ნიც შვი ლო ბას გა გი წე ვენ.
აი, კი დევ ერ თი მი ზე ზი იმი სა, რა ტომ მინ და ჩე მი ემი ლი სოფელ ში აღ ვ ზარ დო, შორს ამ არამ ზა და ლა ქი ე ბის გან, მა თი ბა ტონე ბის შემ დეგ – ამ უკა ნას კ ნე ლი ადა მი ა ნე ბი სა გან, შორს, ქა ლა ქის ბნე ლი ზნე ჩ ვე უ ლე ბი სა გან, რო მე ლიც გა რე დან გაპ რი ა ლე ბუ ლია და ბავ შ ვი სათ ვის მაც დუ რი და გა დამ დე ბი ა; გლე ხის ნაკ ლო ვა ნება ნი, კი გა რეგ ნულ მომ ხიბ ვ ლე ლო ბას მოკ ლე ბულ ნი და ტლან ქ ნი, უფ რო ზიზღს გა მო იწ ვე ვენ, ვიდ რე შე აც დე ნენ კაცს, თუ მას რა მე სა გან გე ბო ინ ტე რე სი არა აქვს, წა ბა ძოს მათ.
სო ფელ ში აღ მ ზ რ დე ლი უფ რო ად ვი ლად და ე უფ ლე ბა საგ ნებს, რო მე ლიც მან ბავშვს უნ და წა უ ყე ნოს: მის რე პუ ტა ცი ას, მის ნათქ ვამს, მის მა გა ლითს ისე თი ავ ტო რი ტე ტი ექ ნე ბა, რო მე ლიც მათ ქა ლაქ ში არ ექ ნე ბო დათ, რად გა ნაც იგი ყვე ლა სათ ვის სა სარ გებ ლო იქ ნე ბა, ყვე ლა ეც დე ბა მო ი წო ნოს თა ვი, და იმ სა ხუ როს მი სი ნდო ბა, შე გირ დ საც ისე მო აჩ ვე ნოს თა ვი, რო გორც აღ მ ზ რ დელს უნ და. და თუ ეს არ გა ა თა ვი სუფ ლებს მათ ბი ნი სა გან, სკან დალს მა ინც მო ე რიდე ბი ან, ჩვე ნი საქ მი სათ ვის კი ესეც კმა რა.
ნუ ღარ და აბ რა ლებთ სხვას თქვენს სა კუ თარ შეც დო მებს: ბავშ ვებს ის სიც რუე კი არ აფუ ჭებს, რო მელ საც ისი ნი და ი ნა ხა ვენ, რამ დე ნა დაც ის, რო მელ საც თქვენ ას წავ ლით მუდ მი ვი ქა და გო ბით, მუდ მი ვი მო რა ლის ტო ბით, მუდ მი ვი პე დან ტო ბით, ერთ კე თილ იდეას თან ბავშვს ოც უვარ გისს აწ ვ დით: მთლად გარ თუ ლი იმით, რაც თქვენს თავ ში ხდე ბა, იმ შე დეგს ვერ ხე დავთ, რა საც მათ თავ ში იწვევთ.
რო გორ გგო ნი ათ, ნუ თუ, იმ სიტყ ვე ბის მო რევ ში, რომ ლე ბი თაც თქვენ ისი ნი მუ დამ მოთ მი ნე ბი დან გა მო გიყ ვანთ, არ მო ი ნა ხე ბა ისეთი, რომ ცუ დად იქ ნას გა გე ბუ ლი? ნუ თუ გგო ნი ათ, რომ ისი ნი თა
ჟან-ჟაკ რუსო
318
ვი სე ბუ რად არ გა ი გე ბენ თქვენს ბუნ დო ვან ახ ს ნა გან მარ ტე ბას და ვერ იპო ვი ან აქ ვე რა ფერს ისეთს, რომ მათ თ ვის მი საწ ვ დო მი სის ტემა შე ი მუ შა ონ, რო მელ საც რო ცა დას ჭირ დე ბათ, თქვენს წი ნა აღ მ დეგ გა მო ი ყე ნე ბენ?
აბა, ყუ რი და უგ დეთ ბავშვს, რო მელ საც ეს ეს არის ჭკუა ვას წავლეთ; აცა ლეთ მას თქვას რაც უნ და, იყ ბე დოს, შე კითხ ვე ბი მოგ ცეთ, და თქვენ გა ოც დე ბით, რა უც ნა უ რად გა დამ ტყ და რა ბავ შ ვის გო ნება ში თქვე ნი მსჯე ლო ბა. იგი ყვე ლა ფერს ურევს, ყვე ლა ფერს ამა ხინჯებს, მოთ მი ნე ბას გა კარ გ ვი ნებთ. სა სო წარ კ ვე თი ლე ბა ში გაგ დებთ თა ვი სი მო უ ლოდ ნე ლი სიტყ ვის შე მობ რუ ნე ბით და გა ი ძუ ლებთ ან თქვენ გა ჩუმ დეთ, ან იგი გა ა ჩუ მოთ, ხო ლო რო გორ გა ი გებს ახ ლა იგი იმ ადა მი ა ნის დუ მილს, რო მელ საც ამ დე ნი ლა პა რა კი უყ ვარს ხოლმე? და თუ მან ერ თხელ მა ინც გა ჯო ბათ და შე ამ ჩ ნია ეს, მშვი დო ბით, აღ ზ რ დავ, ამი ე რი დან ყვე ლა ფე რი გა თა ვე ბუ ლი ა; ამი ე რი დან იგი სწავ ლას კი აღარ ეძებს, არა მედ თქვენს გა ბა თი ლე ბას.
გულ მოდ გი ნე აღ მ ზ რ დე ლე ბო, იყა ვით სა და, თავ მ და ბალ ნი, თავ და ჭე რილ ნი: თუ აჩ ქარ დე ბით მოქ მე დე ბა ში, მხო ლოდ იმი სათვის, რა თა ხე ლი შე უ შა ლოთ სხვის მოქ მე დე ბას. მუ დამ ამას ვიტყვი – თა ვი შე ი კა ვეთ, თუ კი შე იძ ლე ბა, კარ გი და რი გე ბი სა გან იმის ში შით, რომ ცუ დი არ მის ცეთ. უმან კოს რომ სი კე თი სა და ბო როტე ბის ცოდ ნას აძ ლევ, ერი დეთ, მაც დუ რის რო ლი არ შე ას რუ ლოთ ამ ქ ვეყ ნად, რომ ლი სა გან ბუ ნე ბა პირ ველ სა მოთხეს შექ მ ნი და ადამი ა ნი სათ ვის. თუ კი ბავშვს გა რე შე მა გა ლი თებს ვერ მო ვა რი დებთ, რა თა იგი მათ არ აჰ ყ ვეს, უნ და დავ კ მა ყო ფილ დეთ მა ინც იმით, რომ ვე ცა დოთ ეს მა გა ლი თე ბი იმ სა ხით აღი ბეჭ დოს მის გო ნე ბა ში, როგორც მას შეჰ ფე რის.
ძლი ე რი ვნე ბა დიდ გავ ლე ნას მო ახ დენს ბავ შ ვ ზე, რო მე ლიც მოწმე გამ ხ და რა, ვი ნა ი დან ძლი ერ ვნე ბას ისე თი ნიშ ნე ბი აქვს, რომ ლე ბიც შთა ბეჭ დი ლე ბას ახ დე ნენ ბავ შ ვ ზე და მის ყუ რადღე ბას იპყ რო ბენ. რის ხ ვა ისე თი გან სა კუთ რე ბუ ლი ხმა უ რით მჟღავ ნ დე ბა, რომ შე უძლე ბე ლია ყუ რად არ იღო, თუ შე ეს წა რი. ზედ მე ტია ლა პა რა კი, რომ პე და გოგს ამით არ ეძ ლე ვა შემ თხ ვე ვა ერ თი კარ გი სიტყ ვა წარ მოს თ ქვას. აჰ, არა ვი თა რი ლა მა ზი სიტყ ვე ბი, სრუ ლი ად არა ვი თა რი! მო იყ ვანეთ ბავ შ ვი: ამ სა ნა ხა ო ბით გა ო ცე ბუ ლი, იგი აუცი ლებ ლად შე კითხვას მოგ ცემთ. პა სუ ხი მარ ტი ვი ა, იგი თვით იმ ფაქ ტე ბი დან გა მო დის,
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
319
მის გრძნო ბებ ზე რომ იმოქ მე დე ბენ. იგი ხე დავს სა ხეს, ან თე ბულ თვალებს, მო ღე რე ბულ მუშ ტებს, მას ეს მის ყვი რი ლი: ყვე ლა ფე რი ეს იმის ნი შა ნი ა, რომ სხე უ ლი ამო ვარ დ ნი ლია თა ვი სი კა ლა პო ტი დან. უთხა რით მას უბ რა ლოდ, ჩვე უ ლებ რი ვი კი ლო თი: საწყა ლი ავად არის, ცი ებ ცხე ლე ბის შე ტე ვა აქვს. თქვენ სა ბა ბი მო გე ცათ გა აც ნოთ მას, ოღონდ სულ მოკ ლედ, ავად მ ყო ფო ბის ცნე ბა და მი სი შე დე გე ბი, ესეც ხომ ბუ ნე ბის გა ნაა და ერ თ ერ თი ძა ფია იმ აუცი ლებ ლო ბი სა, რომ ლის მი მართ იგი მორ ჩი ლე ბას უნ და გრძნობ დეს.
გა ნა შე საძ ლე ბე ლი ა, რომ ამ იდე ამ, რო მე ლიც ყალ ბი არ არის, ბავ შ ვ ში ად რი დან ვე არ და ბა დოს ერ თ გ ვა რი ზიზღი ამ ვნე ბე ბის მიმართ, რომ ლებ საც იგი ავად მ ყო ფო ბად ჩათ ვ ლის? ნუ თუ გგო ნი ათ, რომ თუ ასე თი ცნე ბა შე სა ფერ მო მენ ტ ში მი ა წო დეთ, ნაკ ლებ სარგებ ლო ბას მო უ ტანს, ვიდ რე ყოვ ლად მო სა ბეზ რე ბე ლი მო რა ლუ რი ქა და გე ბა. მაგ რამ მი ხე დეთ, რა შე დე გი მოს დევს ამ ცნე ბას მო მავალ ში: თქვენ მუ დამ სა ბუ თი გექ ნე ბათ, თუ სა ჭი რო გახ და, ბრა ზი ან ბავშვს მო ექ ცეთ ისე, თით ქოს იგი ავად მ ყო ფი იყოს. ე.ი. ჩა კე ტოთ ოთახ ში, თუ სა ჭი რო გახ და, ჩა აწ ვი ნოთ ლო გინ ში, და უ ნიშ ნოთ დიე ტა, ზიზღი და ში ში ჩა უ ნერ გოთ იმ ბი ნის მი მართ, რო მე ლიც მხოლოდ ფეხს იკი დებს მას ში და ამა ვე დროს არც ერ თხელ არ აფიქრე ბი ნოთ ბავშვს, რომ ის სიმ კაც რე, რო მელ საც თქვენ იძუ ლე ბუ ლი ხართ მი მარ თოთ მის გან სა კურ ნა ვად, სას ჯე ლი ა. თუ თქვენ თვი თონ სი ფიცხე ში დაჰ კარ გეთ სიმ შ ვი დე და ზო მი ე რე ბა, რა საც სა გან გე ბოდ უნ და შე აჩ ვი ოთ თა ვი, ნურც იფიქ რებთ თქვე ნი შეც დო მის და მალვას, არა მედ უთხა რით პირ და პირ ტკბი ლი საყ ვე დუ რის კი ლო თი: „აი, ჩე მო მე გო ბა რო, შენ ავად გამ ხა დე”.
ოღონდ უნ და ვე ცა დოთ, არა სო დეს არ შე ვამ ჩ ნე ვი ნოთ ბავშვს მი სი გუ ლუბ რ ყ ვი ლო ბა, ჩვენ მი ერ ჩა დე ნი ლი იდე ე ბის სი მარ ტი ვემ რომ წარ მოშ ვა, არ მო ვიხ სე ნი ოთ იგი ისე, რომ ბავ შ ვი მიხ ვ დეს ამას, ერ თი თავ და უ ჭე რე ლი გა ცი ნე ბა ექ ვ სი თვის ნა მუ შე ვარს წა გიხ დენს და ისე გა ა ფუ ჭებს საქ მეს, რომ მთელ შენს სი ცოცხ ლე ში ვე ღარ გამო ას წო რებ. კი დევ და კი დევ ვი მე ო რებ: თუ გინ და ბავშვს ფლობ დე, შენს თავს უნ და ფლობ დე. წარ მოდ გე ნი ლი მაქვს ასე თი სუ რა თი: ჩემი პა ტა რა ემი ლი მი დის ორ მე ზო ბელ დე და კაც თან, გაცხა რე ბუ ლად რომ ჩხუ ბო ბენ და გუ ლის ტ კე ნით ეუბ ნე ბა იმას, რო მე ლიც უფ რო მე ტად პილ პი ლობს: „ჩემო კარ გო, თქვენ ავად ხართ, მე ეს ძლი ერ
ჟან-ჟაკ რუსო
320
მწყინს”. ცხა დია ასეთ მა გა მოს ვ ლამ არ შე იძ ლე ბა არ მო ახ დი ნოს შთა ბეჭ დი ლე ბა მა ყუ რებ ლებ ზე და შე იძ ლე ბა თვით მოქ მედ პი რებზეც. არც გა ვი ცი ნებ, არც გა ვუწყ რე ბი, არც შე ვა ქებ. ნე ბით იქ ნე ბა თუ ძა ლით, წა მო ვიყ ვან ემილს, ვიდ რე იგი შე ამ ჩ ნევ დეს ამ ეფექტს, ან ყო ველ შემ თხ ვე ვა ში, და ფიქ რ დე ბო დეს მის შე სა ხებ და საჩ ქა როდ გა ვარ თობ სხვა რა მე თი, რომ მა ლე და ა ვიწყ დეს მთე ლი ეს ამ ბა ვი.
წვრილ მა ნებს არ ვე ხე ბი, რად გან ჩე მი მი ზა ნია დავ სა ხო მხო ლოდ ზო გა დი პრინ ცი პე ბი და რთუ ლი შემ თხ ვე ვე ბის მა გა ლი თე ბი მივ ცე. ჩე მის აზ რით, შე უძ ლე ბე ლია სა ზო გა დო ებ რი ვი ცხოვ რე ბის პი რობებ ში მი იყ ვა ნოთ ბავ შ ვი 12 წლამ დე ისე, რომ ცო ტა ო დე ნი წარ მოდგე ნა მა ინც არ მის ცეთ ადა მი ან თა ურ თი ერ თო ბა სა და ადა მი ა ნის მოქ მე დე ბის მო რა ლურ მხა რე ზე. საკ მა რი სი იქ ნე ბა, რაც კი შე იძ ლება გვი ან მი ე ცეს ეს აუცი ლე ბე ლი ცნო ბე ბი, რო დე საც ეს მარ თ ლა აუცი ლე ბე ლი გახ დე ბა, და თა ნაც მხო ლოდ ისე თე ბი, რაც უშუ ა ლოდ იქ ნე ბა სა ჭი რო, რა თა თა ვის თა ვი ყოვ ლის მპყრო ბე ლი არ ეგო ნოს და შე უგ ნებ ლად და ალალ მარ თ ლად არ ავ ნოს სხვას. ზოგს ისე თი ჩვი ლი და წყნა რი ხა სი ა თი აქვს, რომ დიდ ხანს შე გიძ ლია ამ ყო ფო ასე და პირ ვან დე ლი უმან კო ო ბის და კარ გ ვის საფ რ თხე მა ინც არ იქ ნე ბა რე ა ლუ რი. მაგ რამ არი ან ბუ ნე ბით ჭირ ვე უ ლი ბავ შ ვე ბიც, რო მელ თა სიშ მა გე ად რე ვი თარ დე ბა. სა ჭი რო ა, ჩქა რა აქ ცი ოთ ისი ნი ადა მი ა ნებად, რა თა არ გავ ხ დეთ იძუ ლე ბუ ლი, ბორ კი ლე ბი და ვა დოთ.
ჩვე ნი პირ ვე ლი მო ვა ლე ო ბა არის სა კუ თა რი თა ვის წი ნა შე მო ვალე ო ბა, ჩვე ნი პირ ვან დე ლი გრძნო ბე ბის ცენ ტ რი ისევ ჩვე ნი თა ვი ა, ყო ვე ლი ჩვე ნი ბუ ნებ რი ვი მოძ რა ო ბა, უწი ნა რეს ყოვ ლი სა თვით დაცვი სა და ჩვე ნი კე თილ დღე ო ბის კე ნაა მი მარ თუ ლი. ამ რი გად, სა მარ თლი ა ნო ბის პირ ვე ლი გრძნო ბა გვიჩ ნ დე ბა არა იმი სა გან, რაც გვა დევს ვა ლად სხვის მი მართ, არა მედ იმის გან, რაც სხვებს ადევთ ვა ლად ჩვენ მი მართ და ჩვე უ ლებ რი ვი აღ ზ რ დის ერ თ ერ თი უც ნა უ რო ბაც სწო რედ ის არის, რომ ბავ შ ვებს მხო ლოდ მათ მო ვა ლე ო ბა ზე ელა პარა კე ბი ან, მათ უფ ლე ბებ ზე კი არა სო დეს და, მა შა სა და მე, თა ვი დან ვე სწო რედ იმა ზეა ლა პა რა კი, რაც არაა სა ჭი რო, რა საც ბავ შ ვე ბი ვერ გა ი გე ბენ და რაც არც შე იძ ლე ბა მათ თ ვის სა ინ ტე რე სო იყოს.
ამ გ ვა რად, მე რომ მრგე ბო და ერ თ ერ თი ასე თი ბავ შ ვის აღ ზრ და, ასე ვიტყო დი: ბავ შ ვი ეს ხ მის თავ ზე არა ადამიანებს7, არა მედ მხო ლოდ საგ ნებს და გა მოც დი ლე ბა სულ მა ლე მი აჩ ვევს მას პა ტი
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
321
ვის ცე მით მო ეპყ რას ყვე ლას, ვინც კი მას ზე უფ რო სი და ძლი ე რი ა; მაგ რამ საგ ნე ბი თვი თონ თა ვის თავს ვერ იცა ვენ, ამი ტომ პირ ვე ლად მას თა ვი სუფ ლე ბის იდეა კი არ უნ და მივ ცეთ, არა მედ სა კუთ რე ბის იდე ა; და ამ იდე ის შეთ ვი სე ბა რომ შეძ ლოს, მას უნ და ჰქონ დეს რაი მე სა კუთ რე ბა. მი სი ტან საც მე ლი, მი სი ნივ თე ბი, მი სი სა თა მა შო ე ბი რომ მო უყ ვა ნო მა გა ლი თად, არა ფერს არ ნიშ ნავს, რად გან, ეს საგნე ბი მი სი კი ა, მაგ რამ არ იცის რა ტომ და სა ი დან აქვს. რომ უთხ რა, ეს გაქვს, რად გან სხვამ მოგ ცა ო, ამის თქმა არაფ რით არ იქ ნე ბა უკეთე სი, რად გან, რომ მის ცე, უნ და გქონ დეს; აქ სხვი სი სა კუთ რე ბა უსწ რებს მის სა კუთ რე ბას; მას კი სა კუთ რე ბის პრინ ცი პი გვინ და ავუხს ნათ, თა ვიც რომ და ვა ნე ბოთ კი დეც იმას, რომ ჩუ ქე ბა პი რო ბა ა, ბავშვს ჯერ არ შე უძ ლია იცო დეს რა არის პი რო ბა. მკითხ ვე ლე ბო, მე გთხოვთ ამ და ათას სხვა მა გა ლით ში იმას მი აქ ცი ოთ ყუ რადღე ბა, რო გორ ვა ტე ნით ბავშვს თავ ში მის თ ვის სრუ ლი ად გა უ გე ბარ სიტყვებს და თა ნაც გვგო ნი ა, რომ კარ გად ვას წავ ლით.
მა შა სა და მე, სა კუთ რე ბის სა თა ვე უნ და მოვ ნა ხოთ, რად გან აქ უნ და და ი ბა დოს მი სი პირ ვე ლი იდე ა. ბავ შ ვი, რა კი სო ფელ ში ცხოვრობს, შე ი მუ შა ვებს ერ თ გ ვარ წარ მოდ გე ნას სოფ ლის მე ურ ნე ო ბა ზე; ამი სათ ვის მხო ლოდ თვა ლია სა ჭი რო და მო ცა ლე ო ბა, მას კი ერ თიც ექ ნე ბა და მე ო რეც. ყო ველ ასაკს, მის ასაკს კი გან სა კუთ რე ბით, ახასი ა თებს შე მოქ მე დე ბის, წა ბაძ ვის, წარ მო ე ბის სურ ვი ლი, ძლი ე რე ბისა და აქ ტი ვო ბის გა მო ჩე ნის სურ ვი ლი. ერ თი ორ ჯერ რომ და ი ნა ხავს, რო გორ ამუ შა ვე ბენ ბოს ტანს, თე სენ, მოჰ ყავთ, იღე ბენ ჭირ ნა ხულს, მას თვი თონ გა უჩ ნ დე ბა მე ბოს ტ ნე ო ბის სურ ვი ლი.
ზე მოთ გა შუ ქე ბუ ლი პრინ ცი პე ბის თა ნახ მად, არ ვუ წევ წი ნა აღმ დე გო ბას მის სურ ვილს: პი რი ქით, ვა ქე ზებ, ვუ ერ თ დე ბი მის სურვი ლებს, ვმუ შა ობ მას თან ერ თად, მის სა სი ა მოვ ნოდ კი არა, არა მედ ჩემ სა სი ა მოვ ნოდ; ყო ველ შემ თხ ვე ვა ში, მას ეს არ ჰგო ნი ა. მი სი მოსამ სა ხუ რე ბი ჭი ვარ; ვიდ რე მას ხე ლე ბი გა უ მაგ რ დე ბო დეს, მე მის მა გივ რად ვა მუ შა ვებ მი წას: იგი და ე უფ ლე ბა მას, რო ცა ლო ბი ოს და თე სავს, და ეს მფლო ბე ლო ბა, რა თქმა უნ და, უფ რო წმინ დაა და სა პა ტი ო, ვიდ რე ნუ ნი ეც ბალ ბაო რომ და ე უფ ლა ეს პა ნე თის მე ფის სა ხე ლით სამ ხ რეთ ამე რი კას, რო ცა აღ მარ თა მი სი დრო შა წყნა რი ოკე ა ნის ნა პი რებ ზე. ყო ველ დღე მივ დი ვარ ლო ბი ოს მო სარ წყა ვად და აღ ტა ცე ბით ვა დევ ნებ თვალს მის ზრდას. მე კი დევ უფ რო მე
ჟან-ჟაკ რუსო
322
ტად ვა დი დებ მის სი ხა რულს, ვე უბ ნე ბი: ეს თქვენ გე კუთ ვ ნით, და რომ გა ვა გე ბი ნო ეს ცნე ბა „გეკუთვნით” – ვუხ ს ნი, რომ მან აქ დრო და ხარ ჯა, შრო მა გას წი ა, იზ რუ ნა, და ბო ლოს, რომ თა ვი სი პი როვნე ბა ჩა დო შიგ; რომ ამ მი წა ში ჩაფ ლუ ლია მი სი ერ თი ნა წი ლი და რომ მას უფ ლე ბა აქვს და იც ვას ყო ვე ლი კა ცი სა გან, აი ისე, რო გორც შე უძ ლია გა მოგ ლი ჯოს თა ვი სი ხე ლი ყვე ლას, ვინც მი სი სურ ვი ლის წი ნა აღ მ დეგ მო ი სურ ვებ და ამ ხე ლის და ჭე რას.
ერთ მშვე ნი ერ დღეს იგი მორ ბის აღ შ ფო თე ბუ ლი, ხელ ში სარწყა ვი უჭი რავს. „ვაი, ჩვენს თვა ლებს, ვა ი, რა გვეშ ვე ლე ბა! ვი ღა ცას ამო უყ რია ჩვე ნი ლო ბი ო, მი წა გა და უთხ რი ა, ვერც კი იც ნობ იმ ადგილს. ვა ი მე, და ი ღუ პა ჩე მი შრო მა, ჩე მი ნა მუ შე ვა რი, ჩე მი მე ცა დინე ო ბი სა და ამა გის ტკბი ლი ნა ყო ფი. ვინ წა მარ თ ვა ჩე მი დოვ ლა თი, ვინ წა მარ თ ვა ჩე მი ლო ბი ო?” ნორ ჩი გუ ლი აღ შ ფო თე ბუ ლი ა. უსამარ თ ლო ბის პირ ველ მა გრძნო ბამ მოშ ხა მა იგი, ცრემ ლე ბი ღვა რი ვით მოს დის; მი სი კი ვილ წი ვი ლი აყ რუ ებს იქა უ რო ბას. ვუ ერ თ დე ბით მის მწუ ხა რე ბას, მის აღ შ ფო თე ბას, ვე ძებთ, ვარ კ ვევთ, კვლე ვა ძი ე ბას ვა წარ მო ებთ. ბო ლოს ირ კ ვე ვა, რომ მე ბა ღეს ჩა უ დე ნია ეს. მო ვიხ მეთ.
მაგ რამ საქ მე არც ისე ყო ფი ლა, ჩვენ რომ გვე გო ნა. მე ბა ღემ რომ გა ი გო, რას ვჩი ვით, ჩვენ ზე უფ რო მა ღა ლი ხმით და იწყო ჩი ვილი. „რაო, ბა ტო ნე ბო? მე კი არა, თქვენ წა გიხ დე ნი ათ ჩე მი ნა მუ შევა რი. მე აქ მალ ტის ნეს ვე ბი დავ თე სე, მი სი თეს ლი გან ძი ვით მი თავა ზეს და ვა პი რებ დი თქვენს გა მას პინ ძ ლე ბას რომ დამ წიფ დე ბო და, მაგ რამ, და ხე, თქვე ნი გაფხე კი ლი ლო ბი ოს და სა თე სად მო გის პი ათ უკ ვე ამოყ რი ლი ნეს ვი და ვერც ავი ნაზღა უ რებთ ვე რაფ რით. მეც აუნაზღა უ რე ბე ლი ზა რა ლი მო მა ყე ნეთ და თქვენს თავ საც მო ა კელით სა უ კე თე სო ნეს ვის ჭა მის სი ა მოვ ნე ბა.
ჟ ა ნჟ ა კ ი
მა პა ტი ეთ, ჩე მო საბ რა ლო რო ბერტ, თქვენ აქ ჩა გი დი ათ შრო მა
და ამა გი, მე ვხე დავ, თქვე ნი ნა მუ შე ვა რი წაგ ვიხ დე ნი ა, მაგ რამ ჩვენ
გა მო გი წერთ კი დევ თესლს მალ ტი დან და აღარ და ვა მუ შა ვებთ მი
წას, ვიდ რე არ გა ვი გებთ, რომ ჯერ ამ ად გი ლი სათ ვის არა ვის ხე ლი
უკაც რა ვად გახ ლა ვართ, ყმაწ ვი ლო, არც ისე ხში რი სტუ მა რია
ჩვენ ში თქვე ნის თა ნა თავ ქა რი ა ნი ვაჟ ბა ტო ნი. არა ვინ ახ ლებს ხელს
მე ზობ ლის ბაღს, ყვე ლა პა ტივს სცემს სხვის შრო მას, რომ მი სი
შრო მაც პა ტივ ცე მუ ლი იყოს.
ე მ ი ლ ი
მე რომ არა მაქვს ბა ღი?
რ ო ბ ე რ ტ ი
მე რა შუ ა ში ვარ? თუ გა მი ფუ ჭეთ ბა ღი, მე აღარ მოგ ცემთ აქ
სე ირ ნო ბის ნე ბას, რად გან უკაც რა ვად არ ვი ყო, ჩემს შრო მას წყალს
არ გა ვა ტან.ჟ ა ნჟ ა კ იხომ არ შე იძ ლე ბა ჩვენს კე თილ რო ბერტს ერ თი წი ნა და დე ბა
მივ ცეთ? დაგ ვით მოს მე და ჩემს პა ტა რა მე გო ბარს მი სი ბა ღის ერ თი კუთხე და სა მუ შა ვებ ლად იმ პი რო ბით, რომ ჭირ ნა ხუ ლის ნა ხე ვა რი თვი თონ წა ი ღოს.
რ ო ბ ე რ ტ იგით მობთ პი რო ბის გა რე შეც, ოღონდ გახ სოვ დეთ, რომ თუ ჩემს
ნეს ვებს შე ა ხეთ ხე ლი, მე თქვენს ლო ბი ოს და ვა მუ შა ვებ.
ამ მა გა ლი თი დან, სა დაც ნა ცა დი ა, შე ას მი ნოთ ბავშვს პირ ველყო ფი ლი ცნე ბე ბი, ჩანს, რომ სა კუთ რე ბის იდე ის სა თა ვეს შე ად გენს იმ კა ცის უფ ლე ბა, რო მელ მაც თა ვი სი შრო მით და ი ჭი რა პირ ვე ლი სა გა ნი. ეს ნა თე ლი ა, გარ კ ვე უ ლი ა, მარ ტი ვია და ყო ველ თ ვის მი საწვ დო მია ბავ შ ვი სათ ვის. აქე დან კი სა კუთ რე ბი სა და გაც ვ ლა გა მოც
ჟან-ჟაკ რუსო
324
ვ ლის უფ ლე ბამ დე მხო ლოდ ერ თი ნა ბი ჯი ა, რომ ლის შემ დეგ უნ და გა ჩერ დე კი დეც.
ცხა დია ისიც, რომ ის ახ ს ნა გან მარ ტე ბა, რო მე ლიც ერ თ ორ გვერ დ ზე და ვა ტი ე, შე იძ ლე ბა ნამ დ ვი ლად მთე ლი წლის საქ მე იყოს, რად გან მო რა ლუ რი იდე ე ბის და ნერ გ ვის საქ მე ში რაც შე იძ ლე ბა ნელი ნა ბი ჯით უნ და იარო და რაც შე იძ ლე ბა უფ რო მე ტად გა ნამ ტკი ცო ყო ვე ლი გა დად გ მუ ლი ნა ბი ჯი. ახალ გაზ რ და აღ მ ზ რ დე ლე ბო, გთხოვთ, და უკ ვირ დეთ ამ მა გა ლითს და გახ სოვ დეთ, რომ ყო ვე ლი თქვე ნი გაკ ვე თი ლი უფ რო მოქ მე დე ბა უნ და იყოს, ვიდ რე სჯა ბა ა სი, რად გან ბავ შ ვი ად ვი ლად ივიწყებს იმას, რაც თქვა ან რაც უთხ რეს და არ ივიწყებს იმას, რაც გა ა კე თა ან გა უ კე თეს.
ასე თი და რი გე ბა, რო გორც უკ ვე ვთქვი, ზოგს ად რე უნ და მი ეცეს, ზოგს გვი ან, რო გორც შე გირ დის ხა სი ა თი მო ითხოვს, თუ იგი მშვი დი ხა სი ა თი საა – ად რე, თუ ახი რე ბუ ლი ხა სი ა თი საა – დაგ ვი ანე ბით. მა თი სა ჭი რო ე ბა თვალ ში გვე ცე მა ხოლ მე, მაგ რამ რომ არაფე რი გა მოგ ვ რ ჩეს ამ ძნელ საქ მე ში, კი დევ ერთ მა გა ლითს მო ვიყვანთ.
თქვე ნი უარით ბავ შ ვი ყვე ლა ფერს აფუ ჭებს, რა საც კი მოჰ კიდებს ხელს: ნუ იწყენთ; მო ა ცი ლეთ ყვე ლა ფე რი, რაც კი შე იძ ლე ბა წა ახ დი ნოს. იგი ამ ტ ვ რევს ავეჯს, რო მე ლიც მას ვე სჭირ დე ბა; ნუ გეჩქა რე ბათ ახა ლი ავე ჯის მი ცე მა: იგ რ ძ ნოს და ნა კარ გი. იგი ამ ს ხ ვ რევს ფან ჯ რებს თა ვის ოთახ ში; უბე როს ქარ მა დღე და ღა მე, სურ დო სი ნუ შე გე შინ დე ბათ, რად გან მის თ ვის უკე თე სია სურ დო შე ე ყა როს, ვიდრე სი გი ჟე. ნუ რას დ როს ნუ ეტყ ვით, შე მა წუ ხე ო, თვი თონ იგ რ ძ ნოს ეს. ბო ლოს ჩა ას მე ვი ნეთ შუ შე ბი, ისე, უსიტყ ვოდ. იგი მათ კი დევ ამს ხ ვ რევს. მა შინ გა მოც ვა ლეთ მე თო დი. უთხა რით ცი ვად, მაგ რამ არა წყრო მით: შუ შე ბი ჩე მი ა, მე ჩა ვას მე ვი ნე; მინ და გა და ვარ ჩი ნო ისი ნი. შემ დეგ ჩა კე ტავთ მას ბნელ, უფან ჯ რო ოთახ ში. ეს ახა ლი ხერ ხი მას ააყ ვი რებს, გა ა ცო ფებს; ყურ საც არა ვინ იბერ ტყავს. მა ლე იგი იღლე ბა და ტონს იც ვ ლის, ჩი ვის, ოხ რავს; მო დის მო სამ სა ხუ რე; ჯი უ ტი სთხოვს, გა მო მიშ ვი ო. მო სამ სა ხუ რე არ ეძებს სა ბაბს უარის სათ ქ მელად და უპა სუ ხებს: „მეც უნ და მო ვუ ა რო მი ნებს” და მი დის. ბო ლოს, რამ დე ნი მე სა ა თის შემ დეგ, რამ დე ნიც სა ჭი რო იქ ნე ბა, რომ თა ვი მობეზ რ დეს და და ა მახ სოვ რ დეს ეს ამ ბა ვი, ვინ მე ურ ჩევს, წი ნა და დე ბით მოგ მარ თოთ, რომ მას თა ვი სუფ ლე ბა და უბ რუ ნოთ, ის კი აღარ გა
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
325
ტეხს ფან ჯ რებს. იმა საც ეს უნ და. იგი გიხ მობთ. მიხ ვალთ, და მოგ მართავთ თა ვი სი წი ნა და დე ბით. თქვენც იმა ვე წუთ ში მი ი ღებთ მას და ეტყ ვით: „ეს კარ გი ფიქ რი ა. ჩვენ ორი ვე მო გე ბუ ლი დავ რ ჩე ბით, რატომ ად რე არ მო გი ვი და ეს მშვე ნი ე რი აზ რი?” შემ დეგ აღარ სთხოვთ აღარც დარ წ მუ ნე ბას, არც იმი სი და ნა პი რე ბის შეს რუ ლე ბის სა წინდარს, სი ა მოვ ნე ბით მოხ ვევთ ხელს და წა იყ ვანთ მის ოთახ ში, თითქოს დარ წ მუ ნე ბუ ლი იყოთ, რომ ეს შე თან ხ მე ბა ისე ვე წმინ და და ურ ღ ვე ვი იქ ნე ბა, რო გორც ფი ცის ქვეშ და დე ბუ ლი პი რო ბა. რო გორ გგო ნი ათ, რა აზრს გა მო ი ტანს იგი ამ ამ ბი დან ხელ შეკ რუ ლე ბი სა და მი სი სარ გებ ლი ა ნო ბის შე სა ხებ? მე ვცდე ბი, თუ ქვე ყა ნა ზე მო ი ძებ ნება თუნ დაც ერ თი ბავ შ ვი, რო მე ლიც თუ უკ ვე წამ ხ და რი არ არის, ამ გაკ ვე თი ლის შემ დე გაც კი დევ გან გებ გა ტეხს ფან ჯა რას. აბა და უკ ვირდით ამას თა ვი დან ბო ლომ დე. პა წია ავა ზაკს, რო დე საც იგი ლო ბიოს და სარ გა ვად მი წას თხრი და, აზ რა დაც არ მოს ვ ლი ა, რომ ითხ რიდა საპყ რო ბი ლეს, რო მელ შიც მას მი სი ცოდ ნა ჩა ამ წყ ვ დევ და სულ მალე8. ჩვენ უკ ვე მო რა ლის სამ ფ ლო ბე ლო ში ვართ და ბი წი ე რე ბის კა რიც ღი ა ა. პი რო ბა სა და ვალ დე ბუ ლე ბას თან ერ თად მოტყუ ე ბა და სიც რუე იბა დე ბა. თუ კა ცი აკე თებს იმას, რაც არ უნ და ექ ნა, იგი მოი სურ ვებს, და ფა როს ის, რაც არ უნ და ექ ნა. თუ ინ ტე რეს მაც აიძულა კა ცი და დოს პი რო ბა, უფ რო ძლი ე რი ინ ტე რე სი აიძუ ლებს მას, კი დეც და არ ღ ვი ოს ეს პი რო ბა; საქ მე მა შინ მხო ლოდ იმა ში ა, რომ სას ჯე ლი აიც დი ნოს. გა მო სა ვა ლიც ბუ ნებ რი ვი ა: იმა ლე ბი ან და ტყუი ან. აი, მან კი ე რე ბის აც დე ნა ვერ შევ ძე ლით, რის გა მოც ჩვენ წი ნა შე მი სი დას ჯის სა კითხი დგე ბა. ამა შია ადა მი ა ნის ცხოვ რე ბის უბე დურე ბა, რო მე ლიც მის შეც დო მებ თან ერ თად იწყე ბა.
ამა ზე უკ ვე საკ მა ოდ ვი ლა პა რა კე და უკ ვე გა სა გე ბი უნ და იყოს, რომ ბავშვს სას ჯე ლი, სას ჯე ლად კი არ უნ და და ე დოს, არა მედ იგი მას უნ და ევ ლი ნე ბო დეს, რო გორც მი სი ცუ დი საქ ცი ე ლის ბუ ნებ რივი შე დე გი. ამი ტომ არ არის სა ჭი რო დეკ ლა მა ცია სიც რუ ის წი ნა აღმ დეგ; ბავშვს პირ და პირ კი ნუ დას ჯით სიც რუ ი სათ ვის, არა მედ, ისე მო აწყ ვეთ საქ მე, რომ რო ცა ის ტყუ ილს იტყ ვის, ტყუ ი ლის ყვე ლა ცუ დი შე დე გი და ატყ დეს თავს. მა გა ლი თად, მას არ უჯე რე ბენ სიმარ თ ლე საც და ბევ რი რომ იმარ თ ლოს თა ვი, იმა საც აბ რა ლე ბენ, რაც არ ჩა უ დე ნი ა. მაგ რამ ავ ხ ს ნათ მა ინც, რას ნიშ ნავს ბავ შ ვი სათვის ტყუ ი ლი.
ჟან-ჟაკ რუსო
326
ტყუ ი ლი ორ გ ვა რი ა: ფაქ ტობ რი ვი ტყუ ი ლი (mensonges de fait), რო მე ლიც წარ სულს ეხე ბა და იური დი უ ლი ტყუ ი ლი (mensonges de croit), მო მა ვალს რომ ეხე ბა. ფაქ ტობ რი ვი ტყუ ი ლი ა, რო ცა მა ლავ ნამ დ ვი ლად რაც ჩა ი დი ნე ან და ამ ტ კი ცებ გა ვა კე თე ო, თუმ ცა, არ გა გი კე თე ბი ა, სა ერ თოდ, შეგ ნე ბუ ლად სა გან თა ჭეშ მა რი ტე ბის წინა აღ მ დეგ ლა პა რა კობ. იური დი უ ლი ტყუ ი ლი ის არის, რო ცა ისეთ პი რო ბას იძ ლე ვი, რომ ლის შეს რუ ლე ბას არ აპი რებ და, სა ერ თოდ, ისეთ გან ზ რახ ვა ზე ლა პა რა კობ, ნამ დ ვი ლად რაც არ გაქვს. ეს ორ გვა რი ტყუ ი ლი შე იძ ლე ბა ზოგ ჯერ ერ თიც იყოს9, მაგ რამ აქ მათ განს ხ ვა ვე ბა ზე ვლა პა რა კობ.
ვინც გრძნობს, რომ სხვე ბის დახ მა რე ბა სჭირ დე ბა და ხე დავს კი დეც მუ დამ კე თილ გან წყო ბას მის და მი, იმას სრუ ლე ბით არ აქვს მოტყუ ე ბის ინ ტე რე სი; პი რი ქით, იგი შეგ ნე ბუ ლად ეც დე ბა და ა ნა ხოს მათ საქ მის ნამ დ ვი ლი ვი თა რე ბა, რომ არა ფე რი აფიქ რე ბი ნოს მის სა ზა რა ლოდ. ამი ტომ ცხა დი ა, რომ ფაქ ტობ რი ვი ტყუ ი ლი ბავ შ ვებს არ სჩვე ვი ა; მორ ჩი ლე ბის კა ნო ნი ა, რომ სა ჭი როდ ხდის ტყუ ი ლის თქმას, რად გან რა კი მორ ჩი ლე ბა მწა რე ა, ყო ვე ლი კა ცი ცდი ლობს რამ დე ნა დაც შე იძ ლე ბა აიც დი ნოს იგი, ხო ლო ამ წუთ ში სას ჯე ლი სა ან საყ ვე დუ რის აც დე ნის ინ ტე რე სი სძლევს სი მარ თ ლის თქმის შორე ულ ინ ტე რესს. ბუ ნებ რი ვი და თა ვი სუ ფა ლი აღ ზ რ დის პი რო ბებში რა ტომ უნ და მო გატყუ ონ ბავ შ ვებ მა? რა აქვთ და სა მა ლა ვი? არც საყ ვე დუ რი, არც სას ჯე ლი, არც ბრძა ნე ბა. რა ტომ არ უნ და გითხ რას ყვე ლა ფე რი, რაც ჩა ი დი ნა ისე ვე გულ წ რ ფე ლად, რო გორც თა ვის პაწია ამ ხა ნაგს ეტყო და. გა ნა მი სი გულ წ რ ფე ლო ბა პირ ვე ლის მხრით უფ რო სა ხი ფა თოა მის თ ვის, ვიდ რე მე ო რეს მხრით?
იური დი უ ლი ტყუ ი ლი კი დევ უფ რო ნაკ ლე ბად ბუ ნებ რი ვი ა, რად გან რა ი მეს გა კე თე ბის ან და თავ შე კა ვე ბის და პი რე ბა არის პირო ბი თი აქ ტი, რო მე ლიც ბუ ნებ რივ მდგო მა რე ო ბას ეწი ნა აღ მ დე გება და თა ვი სუფ ლე ბას არ ღ ვევს. კი დევ მე ტი, ბავ შ ვის და პი რე ბა თავის თა ვად არა ფე რი ა, რად გან მი სი თვა ლი აწ მ ყოს ვერ გას ცი ლე ბია და, რო ცა იგი პი რო ბას იძ ლე ვა, მან არ იცის, რა სა იქმს. კაც მა რომ თქვას, ბავ შ ვი არც ტყუ ის პი რო ბას რომ იძ ლე ვა; რად გან იგი მხოლოდ იმა ზე ფიქ რობს, რომ თა ვი და იღ წი ოს ამ წუთ ში, ამი ტომ ყო ველი სა შუ ა ლე ბა, რო მელ საც ამ წუთ ში არა ფე რი შე დე გი არ მოს დევს, მის თ ვის ერ თი ა; სა მო მავ ლოდ რომ გპირ დე ბა, იგი არა ფერს გპირ დე
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
327
ბა და მი სი ფან ტა ზია ჯერ კი დევ მთვლე მა რე, ვერ აფარ თო ებს მის არ სე ბას იმ დე ნად, რომ მან ორ სხვა დას ხ ვა მო მენტს მო ავ ლოს ხელი. დღეს რომ გაწ კეპ ვ ლას გა და ურ ჩეს ან ერ თი კო ლო ფი ტკბი ლეუ ლო ბა მი ი ღოს, იგი თუ გინდ ახ ლა ვე დაგ პირ დე ბა, ხვალ ფან ჯა რაში გა და ვარ დ ნას; ამი ტო მაც კა ნო ნი მხედ ვე ლო ბა ში არ ღე ბუ ლობს ბავ შ ვის და პი რე ბას; და თუ ზო გი ერ თი მკაც რი მა მა ან აღ მ ზ რ დე ლი მა ინც მო ითხოვს ხოლ მე პი რო ბის შეს რუ ლე ბას, ეს მხო ლოდ იმას შე ე ხე ბა, რაც ბავშვს უნ და გა ე კე თე ბი ნა, რომც პი რო ბა არ მი ე ცა.
მა შა სა და მე, ბავ შ ვი პი რო ბის მი ცე მი სას ტყუ ილს ვერ იტყვის, რად გან არ იცის რას იქმს. მა ში ნაც კი არ არის ტყუ ი ლი, რო ცა იგი არ ას რუ ლებს და პი რე ბულს, რაც კი დევ შე იძ ლე ბა ერ თ გ ვა რად უკუქ ცე ვით ტყუ ი ლად ჩა ით ვა ლოს, რად გან მას ძლი ერ კარ გად ახსოვს, რომ პი რო ბა მის ცა; მაგ რამ მას არ ეს მის, რომ შეს რუ ლე ბაა სა ჭი რო, რად გან მას მო მა ვა ლი ვერ ამო უ კითხავს, იგი ვერც ით ვალის წი ნებს შე დე გებს და რო ცა იგი არ ღ ვევს თა ვის პი რო ბას, იგი არა ფერს სჩა დის შეგ ნე ბის წი ნა აღ მ დეგ. აქე დან ის დას კ ვ ნა გა მო დის, რომ ბავ შ ვის ტყუ ი ლი ყო ველ თ ვის აღ მ ზ რ დე ლის ბრა ლი ა, და როდე საც ბავშვს სი მარ თ ლის თქმა უნ და ას წავ ლონ, ნამ დ ვი ლად ტყუ ილის თქმას ას წავ ლი ან. თავს ევ ლე ბი ან ბავ შ ვებს, ას წო რე ბენ, ზრდიან, ას წავ ლი ან, აღარ იცი ან რა სა შუ ა ლე ბას მი მარ თონ, ოღონდ კი მი ზანს მი აღ წი ონ. ცდი ლო ბენ ათას გ ვა რი პრინ ცი პის სა შუ ა ლე ბით, ყო ველ გ ვა რი გა უ მარ თ ლე ბე ლი სწავ ლა და რი გე ბით და ე უფ ლონ ბავშ ვის გო ნე ბას და თა ნახ მა არი ან ბავ შ ვ მა ტყუ ი ლი თქვას, ოღონდ კი გაკ ვე თი ლი იცო დეს, ვიდ რე უვი ცი და გუ ლუბ რ ყ ვი ლო დარ ჩეს.
ჩვენ კი მხო ლოდ პრაქ ტი კულ გაკ ვე თი ლებს ვაძ ლევთ შე გირდებს და გვირ ჩევ ნია კე თი ლი იყ ვ ნენ, ვიდ რე მეც ნი ერ ნი და ამი ტომ არც მო ვითხოვთ მათ გან სი მარ თ ლეს იმის ში შით, რომ არ და ფა რონ იგი და არც არა ვი თარ პი რო ბას არ ვა დე ბი ნებთ, რომ მი სი დარ ღ ვევის ცდუ ნე ბა არ გა ვუ ჩი ნოთ, თუ უჩე მოდ რა მე ცუ დი მოხ და და არ ვი ცი ვინ არის დამ ნა შა ვე, მე ემილს კი არ და ვაბ რა ლებ ან და კი არ ვეტყ ვი: „შენ ქენიმეთქი.”10
რა გა კეთ დე ბა ამით, გარ და იმი სა, რომ უარის თქმას ვას წავ ლი, თუ მის მა მძი მე ხა სი ათ მა მა ი ძუ ლა მას თან რა ი მე პი რო ბა დავ დო, მი ვი ღებ ზო მებს რომ ის მაძ ლევ დეს წი ნა და დე ბას და არა მე მას. რომ პი რო ბე ბის და დე ბი სას მას ყო ველ თ ვის უშუ ა ლო და აშ კა რა
ჟან-ჟაკ რუსო
328
ინ ტე რე სი ჰქონ დეს მი სი შეს რუ ლე ბი სა; და თუ და არ ღ ვია პი რო ბა, მის მა ტყუ ილ მა ისე თი უბე დუ რე ბა უნ და და ა ტე ხოს თავ ზე, რო მელიც აშ კა რად თვით საგ ნე ბი დან მომ დი ნა რე ობ დეს და აღ მ ზ რ დე ლის შუ რის ძი ე ბა არ იყოს. მაგ რამ არა მგო ნი ა, რომ დამ ჭირ დეს ასე თი მკაც რი ზო მე ბი და დარ წ მუ ნე ბუ ლი ვარ, რომ ემი ლი ძლი ერ გვი ან გა ი გებს, რა არის სიც რუე და თა ნაც ძლი ერ გა უკ ვირ დე ბა: არ მესმის, რით არის კარ გი სიც რუ ე ო, ნა თე ლი ა, რომ რაც უფ რო და მო უკი დე ბე ლია ჩემს ხელ ში მი სი კე თილ დღე ო ბა სხვი სი ნე ბი სა და აზ რისა გან, მით უფ რო ად ვი ლად მო ვუს პობ ტყუ ი ლის თქმის ინ ტე რესს. თუ და რი გე ბას არ ჩქა რო ბენ, მოთხოვ ნაც არ უნ და და აჩ ქა რონ და და უ ცა დონ შე სა ფერ მო მენტს რი სი მე მოთხოვ ნი სათ ვის. მა შინ ბავშ ვი ვი თარ დე ბა, ე.ი. არ ფუჭ დე ბა. მაგ რამ, რო ცა თავ ქა რი ა ნი მას წავლე ბე ლი, საქ მეს რომ არ იც ნობს, ყო ველ წუთ ში ადე ბი ნებს ბავშვს ხან ერთ, ხან მე ო რე პი რო ბას, არც გარ ჩე ვა, არც შერ ჩე ვა, არც ზო მა არ იცის, ბავ შ ვი გა ბეზ რე ბუ ლი და დატ ვირ თუ ლი ათა სი პი რო ბით, უგუ ლე ბელ ყოფს, ივიწყებს, და ბო ლოს, აბუ ჩად იგ დებს მათ და ცარი ელ ფორ მა ლო ბად და თა მა შად აქ ცევს, დაგ პირ დე ბა და არ შეას რუ ლებს. ამ გ ვა რად, თუ გინ და ბავ შ ვი თა ვის სიტყ ვის პატ რო ნი იყოს, სიტყ ვას ნუ ჩა მო არ თ მევ ხში რად.
ყო ვე ლი ვე, რაც აქ სიც რუ ე ზე ვთქვი, ბევ რის მხრით სხვა ვალ დებუ ლე ბა საც ეხე ბა, რა საც ბავ შ ვებს აკის რე ბენ ხოლ მე და რაც არა თუ მო სა ბეზ რე ბე ლია მის თ ვის, არა მედ გა ნუ ხორ ცი ე ლე ბე ლი ცა ა. თითქოს სათ ნო ე ბას უქა და გე ბენ ბავ შ ვებს, ნამ დ ვი ლად კი ყვე ლა ფერ ბიწი ე რე ბას აჩ ვე ვენ: იმით, რომ უკ რ ძა ლა ვენ ბი წი ე რი იყოს, უნერ გავენ ბი წი ე რე ბას. ბავ შ ვი ეკ ლე სი ა ში დაჰ ყავთ, რა თა ღვთის მო სა ო ბა ჩა უ ნერ გონ და ამით აბეზ რე ბენ ეკ ლე სი ას; და უს რუ ლე ბე ლი ლოცვა ბუტ ბუ ტით ბავშვს ანატ რე ბენ იმ ბედ ნი ერ დღეს, რომ ღმერთს აღარ ევედ როს. რა თა კაც თ მოყ ვა რე ო ბა აღუძ რან ბავშვს, მოწყალე ბას გა ა ცე მი ნე ბენ, თით ქოს თვი თონ მოწყა ლე ბის გა ცე მა რცხვენო დეთ. ეჰ, ბავ შ ვ მა კი არ უნ და გას ცეს მოწყა ლე ბა, არა მედ თვით აღ მ ზ რ დელ მა: ძა ლი ა ნაც რომ უყ ვარ დეს თა ვი სი შე გირ დი, იგი მაინც უნ და შე ე ცი ლოს მას ამ სა პა ტიო საქ მე ში. უნ და ჩა ა გო ნოს, რომ იგი ჯერ პა ტა რაა და არაა მი სი ღირ სი. მოწყა ლე ბის მი ცე მა მხო ლოდ იმ ადა მი ანს შე უძ ლი ა, ვინც გა ცე მუ ლის ფა სი იცის და ეს მის თა ვისი მოძ მის გა ჭირ ვე ბა. ბავ შ ვის მხრივ მოწყა ლე ბის გა ცე მა არა ვი თარ
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
329
დამ სა ხუ რე ბას არ წარ მო ად გენს, რად გან მას არ ეს მის ეს. იგი კაც თმოყ ვა რე ო ბი სა და სი კე თის გუ ლი სათ ვის კი არ გას ცემს, მას თით ქ მის რცხვე ნია კი დეც მოწყა ლე ბის მი ცე მა, რად გან თა ვის სა კუ თარ სა და თქვენს მა გა ლითს რომ ხე დავს, ფიქ რობს, რომ მხო ლოდ ბავ შ ვე ბი აძ ლე ვენ მოწყა ლე ბას, უფ რო სე ბი კი არა.
თუ დაკ ვირ ვე ბი ხართ, ბავ შ ვის ხე ლით მხო ლოდ ისეთ საგ ნებს არი გე ბენ მოწყა ლე ბად, რი სი ფა სიც მან არ იცის: სპი ლენ ძის ფულს, რო მელ საც იგი სა გან გე ბოდ ატა რებს ჯი ბე ში და რო მე ლიც არა ფერში არ არ გი ა. ბავ შ ვი უფ რო ად ვი ლად გა ა ჩუ ქებს ას ლუ ი დორს, ვიდრე ნამ ცხ ვარს. აბა, მოს თხო ვეთ ამ გუ ლუხვ მწყა ლო ბელს გას ცეს მის თ ვის საყ ვა რე ლი ნივ თე ბი, სა თა მა შო, ტკბი ლე უ ლო ბა, სა უზ მე და სულ მა ლე და ვი ნა ხავთ, გა ხა დეთ იგი მარ თ ლა გუ ლუხ ვი, თუ არა.
კი დევ ერ თი ხერ ხი მო ნა ხეს ამის თ ვის: სულ მა ლე და უბ რუ ნე ბავშვს, რაც მოგ ცა, რომ მი აჩ ვიო მო ცე მას, რო ცა დარ წ მუ ნე ბუ ლი ა, რომ და უბ რუ ნე ბენ. მე მხო ლოდ ამ ორი სა ხის სი უხ ვე მი ნა ხავს ბავშ ვებ ში; გა ცე მა იმი სა, რაც სრუ ლე ბით არ სჭირ დე ბა და გა ცე მა იმისა, რის შე სა ხე ბაც ნამ დ ვი ლად იცის, რომ და უბ რუნ დე ბა. მო ი ქე ცით ისე, ამ ბობს ლო კი, რომ ბავ შ ვი დარ წ მუნ დეს გა მოც დი ლე ბით, რომ ყვე ლა ზე უფ რო გუ ლუხ ვი ყვე ლა ზე უფ რო მე ტად არის ხოლ მე დაჯილ დო ე ბუ ლი. ეს იმას ნიშ ნავს, რომ ბავ შ ვი მხო ლოდ გა რეგ ნუ ლად აქ ციო გუ ლუხ ვად, ნამ დ ვი ლად კი გა ა ძუნ წო. იგი დას ძენს, რომ ამ გზით ბავ შ ვე ბი გუ ლუხ ვო ბას ეჩ ვე ვი ა ნო, დი ახ, მე ვახ შურ გუ ლუხ ვობას, რო მე ლიც ერთს გას ცემს, რა თა ათი მი ი ღოს. მაგ რამ თუ მუქთად გა ცე მა დას ჭირ დათ, და ემ შ ვი დო ბეთ ჩვე ვას! თუ აღარ და უბრუ ნებ, აღარ მოგ ცემს. სუ ლი უნ და მი აჩ ვიო და არა ხე ლი. ყვე ლა და ნარ ჩე ნი სათ ნო ე ბა, ბავ შ ვებს რომ ას წავ ლი ან, ამას ვე ჰგავს. და აი, ამ მა ღალ სათ ნო ე ბა თა სა ქა და გებ ლად უმ წა რე ბენ მათ ბავ შ ვო ბას. ერ თობ ბრძნუ ლი აღ ზ რ და ა.
აღ მ ზ რ დე ლო! და ა ნე ბე თა ვი ასეთ ჯამ ბა ზო ბას, იყა ვი სათ ნო და კე თი ლი, რომ შე ნი მა გა ლი თი აღი ბეჭ დოს შე გირ დის მეხ სი ე რე ბა ში, ვიდ რე გულს სწვდე ბოდ ნენ. ნაც ვ ლად იმი სა, რომ ახ ლა ვე მოვ თხოვო ჩემს შე გირდს კაც თ მოყ ვა რე ო ბის აქ ტე ბი, მე თვი თონ მო ვი მოქმე დებ მათ მის თვალ წინ და არც კი მივ ცემ სა შუ ა ლე ბას წამ ბა ძოს, თით ქოს ამ ასაკ ში იგი ჯერ არც იყოს ამის ღირ სი; რად გან არ უნ და ვა ფიქ რე ბი ნოთ, თით ქოს ადა მი ა ნის მო ვა ლე ო ბა ნი მხო ლოდ ბავ შ
ჟან-ჟაკ რუსო
330
ვის მო ვა ლე ო ბა ნი ა. თუ და მი ნა ხა, რომ ღა რი ბებს დახ მა რე ბას ვუ წევ და მკითხა, მეც, თუ სა ჭი როდ დავინახე,11 ვეტყ ვი: „ჩემო კარ გო, ამას იმი ტომ ვშვრე ბი, რომ, რო ცა ღა რი ბე ბი და თან ხ მ დ ნენ, რომ ქვე ყანა ზე მდიდ რე ბი ყო ფი ლიყ ვ ნენ, მდიდ რებ მა პი რო ბა და დეს ერ ჩი ნათ ყვე ლა, ვინც ვერ ირ ჩენს თავს ვერც ქო ნე ბით და ვერც შრო მით”.
„თქვენც და დეთ პი რო ბა?” მკითხავს იგი. „რა თქმა უნ და; მე იმ სიმ დიდ რის პატ რო ნი ვარ, რაც ჩემს ხელთ არის, მხო ლოდ იმ პი რობით, რაც და კავ ში რე ბუ ლია მის ქო ნე ბას თან”.
ამ სიტყ ვე ბის გა გო ნე ბის შემ დეგ (ცნობილია, რო გორ გა ა გე ბი ნო ეს ბავშვს) რო მე ლი მე სხვა ბავ შ ვ მა, არა ემილ მა, შე იძ ლე ბა მო ი სურვოს ჩე მი წა ბაძ ვა და მდი და რი კა ცი ვით მო იქ ცეს: ასეთ შემ თხ ვე ვა ში, იმას მა ინც ვეც დე ბი, რომ იგი საჩ ვე ნებ ლად არ მოქ მე დებ დეს; მირჩევ ნი ა, რომ მან წა მარ თ ვას უფ ლე ბა და მა ლუ ლად გას ცეს წყა ლო ბა. მის ასაკს სჩვე ვია ასე თი მოტყუ ე ბა და ეს ერ თა დერ თი ა, რა საც მე მას ვპა ტი ობ.
ვი ცი, რომ ყვე ლა ეს წა ბაძ ვით სათ ნო ე ბა მა ი მუ ნის სათ ნო ე ბაა და რომ ყო ვე ლი კე თი ლი საქ ცი ე ლი არ არის მო რა ლუ რად კე თი ლი, თუ იგი თა ვის თა ვად კი არაა ჩა დე ნი ლი, არა მედ მხო ლოდ იმი ტომ, რომ სხვაც ისე იქ ცე ვა. მაგ რამ იმ ასაკ ში, რო ცა გუ ლი ჯერ არა ფერს არ გრძნობს, ძლი ერ სა ჭი რო ა, რომ ბავ შ ვებ მა წა ბა ძონ ისეთ მოქმე დე ბას, რომ ლებ საც გინ და ისი ნი შე აჩ ვიო – სა ნამ თვი თონ შეძლე ბენ გო ნი ე რად და სი კე თის სიყ ვა რუ ლით იმოქ მე დონ. ადა მი ა ნი წამ ბა ძა ვი ა, პი რუტყ ვიც ასე თი ა; წა ბაძ ვის ლტოლ ვა ბუ ნე ბამ კარ გად მო მარ თა, მაგ რამ სა ზო გა დო ე ბა ში იგი მან კი ე რე ბად იქ ცა. მა ი მუ ნი ბა ძავს ადა მი ანს, რომ ლი საც ეში ნი ა, მაგ რამ არ ბა ძავს ცხო ველს, რო მე ლიც ეზიზღე ბა. მას მოს წონს რა საც მას ზე უფ რო მა ღა ლი არსე ბა აკე თებს. ჩვენ ში კი, პი რი ქით, სხვა დას ვაგ ვა რი ჯამ ბა ზე ბი იმისთ ვის ბა ძა ვენ მშვე ნი ე რე ბას, რა თა შებღა ლონ, გა ა მას ხა რა ონ იგი, ეს სულ მ და ბა ლი ხალ ხი ა, რო მე ლიც გრძნობს ამას და ცდი ლობს თა ვის თა ნას წო რად გა ხა დოს ის, რაც მას ზე უკე თე სია ან და თუ ისეთ რასმე წა ბა ძავს, რაც უკ ვირს და მოს წონს; თვი თონ წა ბაძ ვის ობი ექ ტის არ ჩე ვა ში ყალბ გე მოვ ნე ბას იჩენს. ისი ნი უფ რო სხვის მო წო ნე ბას და აპ ლო დის მენ ტებს ეძე ბენ, ვიდ რე თა ვის თა ვის გა უმ ჯო ბე სე ბას ან გო ნებ რივ ამაღ ლე ბას. თუ საქ მე კარ გად წა ვიყ ვა ნე, ემილს, ცხა დი ა,
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
331
არას დ როს არ გა უჩ ნ დე ბა ასე თი სურ ვი ლი. მა შა სა და მე, უნ და ავიცდი ნოთ მოჩ ვე ნე ბი თი სი კე თე, რო მე ლიც შე იძ ლე ბა გაჩ ნ დეს.
უფ რო ღრმად და უკ ვირ დით თქვე ნი აღ ზ რ დის ყვე ლა წესს და ნა ხავთ, რომ ყვე ლა უაზ რო ა, მე ტად რე სათ ნო ე ბი სა და ზნე ჩ ვე ულე ბე ბის მი მართ. ერ თა დერ თი ზნე ობ რი ვი გაკ ვე თი ლი, ბავშვს რომ შეჰ ფე რის და ყვე ლა ასაკ ში ძლი ერ სა ჭი რო ა, არის – ნუ რა სო დეს ნუ რა ვის ნუ უზამ ცუდს, კე თი ლი საქ მის გა კე თე ბის მოთხოვ ნაც კი, თუ იგი მას არ ექ ვემ დე ბა რე ბა, სა ში ში, ყალ ბი და წი ნა აღ მ დე გო ბის მცვე ლი ა.
გა ნა არის ისე თი ვინ მე, რომ კე თილ საქ მეს არ აკე თებ დეს? ყველა აკე თებს, ბო რო ტი ადა მი ა ნიც ისე ვე, რო გორც სხვე ბი... იგი ერთს აბედ ნი ე რებს ასი უბე დუ რის ხარ ჯ ზე; აი, აქე დან მომ დი ნა რე ობს ყველა ჩვე ნი უბე დუ რე ბა. ყვე ლა ზე მა ღა ლი სათ ნო ე ბა ნე გა ტი უ რი ხა სია თი სა ა; ის აგ რეთ ვე უძ ნე ლე სიც არის, რად გან არ ჩანს და ადა მი ანმა უნ და დათ მოს მის თ ვის ეგ ზომ ტკბი ლი სურ ვი ლი – კმა ყო ფი ლი გა გის ტუმ როს. ოჰ... რამ დე ნი სი კე თე უქ ნია მოძ მი სათ ვის იმას, თუ ასე თი მო ი პო ვე ბა, ვი საც არა ფე რი ცუ დი არ უქ ნია მათ თ ვის! სუ ლის რო გო რი გა ბე დუ ლე ბა, ხა სი ა თის რო გო რი სიმ ტ კი ცე არის სა ჭი რო ამი სათ ვის! ამ პრინ ციპ ზე მარ ტო თე ო რი უ ლი მსჯე ლო ბა არ კმა რა, პრაქ ტი კუ ლად უნ და სცა დო მი სი გან ხორ ცი ე ლე ბა, რომ მიხ ვ დე, რა დი დი და ძნე ლი საქ მე ყოფილა იგი12.
აი, რამ დე ნი მე სუს ტი იდეა იმის შე სა ხებ, თუ რო გო რი სიფ რთხი ლეა სა ჭი რო, რო ცა თა ვის შე კა ვე ბა არ შე იძ ლე ბა და ბავშვს უნდა მის ცე და რი გე ბა, რომ მან ან თა ვის თავს არ ავ ნოს, ან სხვას; და მე ტად რე, რა მე ისე თი ცუ დი ჩვე უ ლე ბა არ დას ჩემ დეს, რო მელ საც მე რე ად ვი ლად ვე ღარ მო აშ ლე ვი ნებ. მაგ რამ დარ წ მუ ნე ბუ ლი იყა ვით, რომ ეს აუცი ლებ ლო ბა ძლი ერ იშ ვი ა თად დად გე ბა თქვენ წი ნა შე, თუ ბავ შ ვი ისე აღ ზარ დეთ, რო გორც სა ჭი რო ა, რად გან შე უძ ლე ბელი ა, რომ ბავ შ ვუ რი, ურ ჩი, ბო რო ტი, მატყუ ა რა, ხარ ბი გა მო ვი დეს, თუ მის გულ ში ბი წი ე რე ბა არ და გი თე სავთ. ამი ტომ ის, რაც ამა ზე ვთქვი, უფ რო გა მო ნაკ ლის შემ თხ ვე ვებს ეხე ბა, ვიდ რე წესს; მაგ რამ ასე თი გა მო ნაკ ლი სი მით უფ რო ხში რი ა, რაც უფ რო მე ტი სა ბა ბი აქვს ბავშვს გას ცილ დეს თა ვის მდგო მა რე ო ბას და უფ რო სე ბის მან კი შე ე ყა როს. ადა მი ან თა წრე ში მო ზარდ ბავ შ ვებს უფ რო ად რე უნ და მი ე ცეს და რი გე ბა, ვიდ რე იმას, რო მე ლიც გან მარ ტო ე ბით იზ რ დე ბა.
ჟან-ჟაკ რუსო
332
მა შა სა და მე, გან მარ ტო ე ბუ ლი აღ ზ რ და უმ ჯო ბე სია თუნ დაც იმის გამო, რომ იგი აც ლის ბავშვს მომ წი ფე ბას.
და საშ ვე ბია კი დევ სა წი ნა აღ მ დე გო გა მო ნაკ ლი სიც იმათ თ ვის, ვინც ბედ ნი ერ მა ბუ ნებ რივ მა თვი სე ბებ მა თა ვის ასაკ ზე მაღ ლა და აყე ნა. არის ისე თი ადა მი ა ნი, რო მე ლიც ბავ შ ვო ბი დან ვე რა სო დეს გამო დის, და პი რი ქით, ისე თიც, ასე რომ ვთქვათ, არც გა ივ ლის ბავ შ ვობას და თით ქ მის და ბა დე ბი დან ვე მო წი ფუ ლი ადა მი ა ნი ა. უბე დუ რე ბა იმა ში ა, რომ ეს უკა ნას კ ნე ლი გა მო ნაკ ლი სი ძლი ერ იშ ვი ა თი ა, ძლიერ ძნე ლი გა მო საც ნო ბი ა, და თუ ყო ვე ლი დე და, რო მელ საც სწამს, რომ ბავ შ ვი შე იძ ლე ბა ფე ნო მე ნი იყოს, დარ წ მუ ნე ბუ ლი ა, რომ მი სი ბავ შ ვი სწო რედ ასე თი ა. უფ რო მე ტიც, ისეთ რა მე ში ხე და ვენ მი სი არაჩ ვე უ ლებ რი ვო ბის სა ბუთს, რაც მთლად ჩვე უ ლებ რი ვი ა: სიმ კვირ ცხ ლე, ოინე ბი, თავ ქა რი ა ნო ბა, მომ ხიბ ვ ლე ლი გუ ლუბ რ ყ ვი ლო ბა, ყვე ლა ფე რი ეს ასა კის და მა ხა სი ა თე ბე ლი თვი სე ბაა და მხო ლოდ იმას მოწ მობს, რომ ბავ შ ვი მხო ლოდ ბავ შ ვი ა. რა ტომ უნ და გაგ ვიკ ვირდეს, რომ ბავშვს, რო მელ საც ბევრს ალა პა რა კე ბენ და ყვე ლა ფე რის თქმის უფ ლე ბას აძ ლე ვენ, არც წეს სა და არც ზრდი ლო ბას თხო ვენ – შემ თხ ვე ვით მოხ დე ნი ლი პა სუ ხი წა მოს ც დეს. უფ რო საკ ვირ ვე ლი იქ ნე ბო და, რომ არ წა მოს ც დე ნო და, ისე ვე, რო გორც საკ ვირ ვე ლი იქ ნე ბა, რომ ას ტ რო ლო გის ათას შემ ც დარ წი ნას წარ მეტყ ვე ლე ბა ში ერ თი სწო რი არ გა მო ე რი ოს. ისი ნი იმ დენს ტყუ ი ან, ამ ბობ და ჰენრი IV, რომ ბო ლოს და ბო ლოს სი მარ თ ლეს იტყ ვი ა ნო. თუ გინ და რამ დე ნი მე ჭკუ ა მახ ვი ლი სიტყ ვა თქვა, სი სუ ლე ლე ე ბი თქვი ბლო მად. ღმერ თ მა უშ ვე ლოს მო დარ ბა ზე ხალხს, რო მელ საც ამის მე ტი არაფე რი სხვა დამ სა ხუ რე ბა არ მი უძღ ვის.
ბავ შ ვის ტვინ ში შე იძ ლე ბა უბ რ წყინ ვა ლე სი აზ რე ბი მოხ ვ დეს, ან, უკეთ, ენა ზე მო ად გეს მოხ დე ნი ლი სიტყ ვე ბი, თით ქოს ძვირ ფასი მარ გა ლი ტე ბი ჩა ვარ დ ნო დეს ხელ ში, მაგ რამ არც აზ რე ბი და არც მარ გა ლი ტე ბი მი სი არ იყოს. ამ ასა კი სათ ვის არა ვი თა რი სა კუთ რე ბა არ არ სე ბობს. ის, რა საც ბავ შ ვი ამ ბობს, მის თ ვის სხვა ა, ვიდ რე ჩვენთ ვის. ამ აზ რებს, თუ კი აქვს მას თავ ში, არც თან მიმ დევ რო ბა, არც კავ ში რი არა აქვთ ერ თ მა ნეთ თან. არა ვი თა რი სიმ ტ კი ცე, არა ვი თა რი გარ კ ვე უ ლო ბა მის აზრს არა აქვს. და უკ ვირ დით ვი თომ და ფე ნო მენს.
ზოგ ჯერ სა მა გა ლი თო სიმ კ ვირ ცხ ლეს იჩენს, ისე თი ნა თე ლი გონე ბა უჩანს, რომ ღრუბ ლებს გა ფან ტავს. მაგ რამ უფ რო ხში რად იგი
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
333
ვე გო ნე ბა დუ ნე, უფე რუ ლი ჩანს, თით ქოს ბნელ ბუ რუს ში იყოს გახვე უ ლი. ხან გა და გას წ რებთ კი დეც, ხან კი უძ რა ვი ა. ამ წუთ ში იტყ ვით გე ნი ო სი ა ო, მე ო რე წუთ ში იტყ ვით – სუ ლე ლი ა ო. თქვენ ცდე ბით ორი ვე შემ თხ ვე ვა ში: იგი – ბავ შ ვი ა. იგი არ წი ვის მარ თ ვე ა, ამ წუთ ში რომ აპობს ჰა ერს და მე ო რე წუთ ში ისევ თა ვის ბუ დე ში ვარ დე ბა.
მო ე ქე ცით ბავშვს ისე, რო გორც მის ასაკს და არა გა რეგ ნულ შე სა ხე და ო ბას შეჰ ფე რის, თავს ნუ მო იტყუ ებთ და ერი დეთ მი სი ძა ლე ბის ფლან გ ვას ზედ მე ტი ვარ ჯი შით. თუ მი სი ნორ ჩი ტვი ნი გახუნ და, და ხე დავთ, რომ იგი დუ ღილს იწყებს, და ა ცა დეთ თვი თონ გა და დუღ დეს, ნუ აღაგ ზ ნებთ ნუ რა სო დეს, რომ მთლად არ გა მო ი ფიტოს. და პირ ვე ლი ორ თ ქ ლი აუვა, და ა კა ვე და შე კუმ შე და ნარ ჩე ნი, რომ იგი თან და თან ცხო ველ ყ მ ყო ფელ სით ბოდ და ნამ დ ვილ ძა ლად იქ ცეს. თუ არა და, დრო საც დავ კარ გავთ, ამა გიც ტყუ ი ლია – უბრა ლოდ ჩა ივ ლის და თქვენ სა კუ თარ საქ მეს თქვენ ვე გა ა ფუ ჭებთ. თქვე ნი აღ ტა ცე ბა ამ დუ ღილ მა რომ გა მო იწ ვი ა, გა ივ ლის და ხელ ში აღა რა ფე რი შეგ რ ჩე ბათ.
გიჟ მა ჟი ბავ შ ვი დან მხო ლოდ ჩვე უ ლებ რი ვი ადა მი ა ნი გა მო დის; ამა ზე უფ რო ფარ თო და სწო რი დაკ ვირ ვე ბა მე არ გა მი გო ნი ა. ყვე ლაზე უფ რო ძნე ლი გა სარ ჩე ვია ერ თ მა ნე თი სა გან ნამ დ ვი ლი სიჩ ლუნ გე და ის მოჩ ვე ნე ბი თი სიჩ ლუნ გე, რო მე ლიც გო ნე ბის სიძ ლი ე რეს მო ასწა ვებს მო მა ვალ ში. ერ თი შე ხედ ვით უც ნა უ რი ა, რომ ამ ორ უკი დურე სო ბას ეგ ზომ მსგავ სი ნიშ ნე ბი აქვს: ეს ასე დაც უნ და იყოს. რადგან იმ ასაკ ში, რო ცა ადა მი ანს ჯერ არც ერ თი სწო რი იდეა არა აქვს, გან ს ხ ვა ვე ბა გე ნი ოს სა და არა გე ნი ოსს შო რის მხო ლოდ ის არის, რომ უკა ნას კ ნე ლი მხო ლოდ ყალბ აზ რებს ით ვი სებს, პირ ვე ლი კი, რად გან მხო ლოდ ყალბ აზ რებს ხე დავს, არც ერთს არ იღებს: ამი ტომ იგი ჰგავს ჩლუნგს, ვი ნა ი დან ერთს არაფ რის უნა რი არა აქვს, მე ო რე კი ვე რა ფერს ვერ ეგუ ე ბა. ერ თა დერ თი გან მას ხ ვა ვე ბე ლი ნი შა ნი შემ თხვე ვა ზეა და მო კი დე ბუ ლი, რო მელ მაც შე იძ ლე ბა მი ა წო დოს გე ნი ოსს მის თ ვის მი საწ ვ დო მი იდე ა, მა შინ, რო ცა ჩლუნ გი მუ დამ და ყველ გან იგი ვე ა. ახალ გაზ რ და კა ტო ნი ბავ შ ვო ბა ში ჭკუ ამ ძი მე ბავ შ ვად ით ვ ლებო და ოჯახ ში, იგი უტყ ვი და ჯი უ ტი იყო: მხო ლოდ ამის თქმა შე იძლე ბო და მას ზე. მხო ლოდ სუ ლას წინ ოთახ ში გა ი გო მის მა ბი ძამ მი სი ნამ დ ვი ლი რა ო ბა და რომ ამ წი ნა ოთახ ში არ შე სუ ლი ყო, შე იძ ლე ბა კა ტონს გო ნი ერ ასა კამ დე სუ ლე ლის სა ხე ლი შერ ჩე ნო და. იული უს
ჟან-ჟაკ რუსო
334
კე ი სა რი რომ არ გა ჩე ნი ლი ყო, ვინ იცის, ეგე ბის სა მუ და მოდ ვი ზი ონე რის სა ხე ლი დარ ჩე ნო და იმა ვე კა ტონს, რო მელ მაც ალ ღო აუღო კე ის რის დამ ღუპ ველ გე ნი ას და წინ და წინ ვე შო რი დან გან ჭ ვ რი ტა ყვე ლა მი სი ჩა ნა ფიქ რი. ოჰ, რო გორ ცდე ბა ის, ვინც აჩ ქა რე ბუ ლად მსჯე ლობს ბავ შ ვ ზე! იგი უფ რო მე ტად ბავ შ ვი ა, ვიდ რე თვით ბავ შ ვი.
მე თვი თონ ვიც ნობ დი ერთ ადა მი ანს (აბატ კონ დი ლი აკს), რომელ მაც პა ტი ვი დამ დო და და მი მე გობ რ და. იგი თა ვის ოჯახ ში და მე გობ რე ბის წრე ში გო ნე ბა შეზღუ დულ კა ცად ით ვ ლე ბო და: მი სი ბრწყინ ვა ლე გო ნე ბა სიმ ყუდ რო ვე ში მწიფ დე ბო და, მე რე იგი ერ თბა შად ფი ლო სო ფო სად მოგ ვევ ლი ნა და ეჭ ვი არ მე პა რე ბა, რომ მომა ვა ლი თა ო ბა მას სა პა ტიო და გან სა კუთ რე ბულ ად გილს მი უ ჩენს მი სი სა უ კუ ნის სა უ კე თე სო მო აზ როვ ნე ებ სა და ღრმა მე ტა ფი ზი კოსებს შო რის.
პა ტი ვი ეცით ბავ შ ვო ბას და ნუ ჩქა რობთ მის შე ფა სე ბას, კარგი იქ ნე ბა იგი თუ ცუ დი. და ა ცა დეთ გა მო ნაკ ლისს გა მომ ჟ ღავ ნ დეს, გა ირ კ ვეს, გან მ ტ კიც დეს დიდ ხანს და მხო ლოდ შემ დეგ მი მარ თეთ სპე ცი ა ლურ მე თო დებს. და ა ცა დეთ ბუ ნე ბას იმოქ მე დოს მას ზე რაც შე იძ ლე ბა მეტ ხანს და ნუ ჩა ე რე ვით, რომ ხე ლი არ შე ე შა ლოს ბუნე ბის ოპე რა ცი ებს. ჩვენ ძვი რად გვი ღირს დრო, ამ ბობთ თქვენ და ამი ტომ არ გვინ და დავ კარ გოთ იგი. არ გეს მით, რომ უფ რო მეტ დროს და კარ გავთ, თუ იგი ცუ დად გა მო ი ყე ნეთ, ვიდ რე სულ არა ფერი გა ვა კე თე ბი ნოთ, რომ ცუ დად ნას წავ ლი ბავ შ ვი უფ რო და შო რებუ ლია სიბ რ ძ ნი სა გან, ვიდ რე სრუ ლი ად უს წავ ლე ლი. თქვენ აღ შ ფოთე ბუ ლი უც ქერთ, რომ იგი თა ვის პირ ვე ლი წლე ბის გან მავ ლო ბა ში არა ფერს აკე თებს. რო გორ? ბედ ნი ე რი რომ არის, ეს გა ნა არა ფერი ა? მთე ლი დღე რომ დახ ტის, თა მა შობს, დარ ბის, ეს არა ფე რი ა? იგი თა ვის დღე ში აღარ იქ ნე ბა ასე დატ ვირ თუ ლი. პლა ტო ნი თავის „სახელმწიფოში”, რო მე ლიც ეგ ზომ მკაც რად ით ვ ლე ბა, ბავ შ ვებს მხო ლოდ ზე იმ ში, თა მაშ ში, სიმ ღე რა სა და დროს ტა რე ბა ში ზრდის; თით ქოს ყვე ლა ფე რი გა უ კე თე ბი ა, რა კი გარ თო ბა უს წავ ლე ბია კარგად; ხო ლო სე ნე კა, რო ცა ძვე ლი რო მის ახალ გაზ რ დო ბა ზე ლა პა რაკობს, წერს: „ისინი მუ დამ ფეხ ზე იდ გ ნენ და ისეთს არა ფერს არ ასწავ ლიდ ნენ მათ, რაც მათ უნ და დამ ს ხ დართ ესწავლათ”13. ამის გა მო, გა ნა ისი ნი ნაკ ლე ბი ვაჟ კა ცე ბი გა მო დი ოდ ნენ? ამი ტომ სრუ ლი ა დაც ნუ შე უ შინ დე ბით ამ ვი თომ და უსაქ მუ რო ბას. რას იტყო დით, ვინ მეს
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
335
რომ გა და ეწყ ვი ტა – არ ვი ძი ნებ არას დ როს, რომ სი ცოცხ ლე უფ რო გა მო ვი ყე ნო ო. თქვენ იტყო დით: ეს კა ცი გი ჟი ა ო; იგი კი არ სარ გებლობს დრო ით, არა მედ არ თ მევს მას თა ვის თავს იმით, რომ ძილს გა ურ ბის, იგი სიკ ვ დი ლი სა კენ მი ე ქა ნე ბა. გა ი გეთ, რომ იგი ვე მდგომა რე ო ბაა და ბავ შ ვო ბა – გო ნე ბის ძი ლი ა.
სწავ ლე ბის მოჩ ვე ნე ბი თი სი ად ვი ლე ბავ შ ვე ბის და ღუპ ვის მი ზეზი ა. ვერ ხე და ვენ, რომ თვით ეს სი ად ვი ლე სწო რედ იმის მაჩ ვე ნე ბელი ა, რომ ბავ შ ვე ბი ვე რა ფერს სწავ ლო ბენ. მა თი ტვი ნი, ბრტყე ლი და სწო რი, სარ კე სა ვით არეკ ლავს, რა საც კი მი აწ ვ დი, მაგ რამ არა ფერი არ რჩე ბა, არაფ რის ათ ვი სე ბა არ ხდე ბა. ბავ შ ვი იჭერს სიტყ ვებს, იდე ებს კი უკუ აგ დებს: ვინც უს მენს მას, ეს მის ეს სიტყ ვე ბი, თვი თონ ბავშვს კი არ ეს მის.
თუმ ცა, მეხ სი ე რე ბა და გან ს ჯა ორი არ სე ბი თად გან ს ხ ვა ვე ბუ ლი უნა რი ა, მაგ რამ ერ თი მე ო რის გა რე შე კარ გად ვერ გან ვი თარ დე ბა. გო ნი ერ ასა კამ დე ბავ შ ვი ვერ იჭერს იდე ებს, არა მედ მხო ლოდ სა ხეებს; მათ შო რის კი ის გან ს ხ ვა ვე ბა ა, რომ სა ხე გრძნო ბა დი ობი ექ ტის აბ სო ლუ ტუ რი ხა ტია და მე ტი არა ფე რი, იდეა კი არის ისე თი ცნება ობი ექ ტებ ზე, რო მე ლიც მა თი მი მარ თე ბით არის გან საზღ ვ რუ ლი. სა ხე შე იძ ლე ბა ერ თა დერ თი იყოს მის წარ მომ დ გენ გო ნე ბა ში, იდეა კი ყო ველ თ ვის სხვებ საც გუ ლის ხ მობს. წარ მო სახ ვის დროს მხო ლოდ ვხე დავ, ხო ლო გა გე ბის დროს ვა და რებ. ჩვე ნი შეგ რ ძ ნე ბე ბი მთლად პა სი უ რია მა შინ, რო ცა ყვე ლა ჩვენს პერ ცეპ ცი ას, ანუ აქ ტი უ რი პრინ ცი პი იდე ას ბა დებს, რო მე ლიც მსჯე ლობს. ეს ქვე მოთ იქ ნე ბა და სა ბუ თე ბუ ლი.
მა შა სა და მე, ბავშვს, რად გან მას მსჯე ლო ბის უნა რი არა აქვს, ნამდ ვი ლი მეხ სი ე რე ბაც არა აქვს. იგი იმახ სოვ რებს ბგე რებს, ფი გუ რებს, შეგ რ ძ ნე ბებს, იშ ვი ა თად იდე ებს და კი დევ უფ რო იშ ვი ა თად – მათ კავ ში რებს. ამის სა პა სუ ხოდ ამ ბო ბენ ხოლ მე, რომ იგი ით ვი სებს გეო მეტ რი ის ელე მენ ტებს და დარ წ მუ ნე ბუ ლი არი ან, რომ ჩემ წი ნა აღმ დეგ ლა პა რა კო ბენ; პი რი ქით, ეს ჩემ სა სარ გებ ლოდ ლა პა რა კობს: ეს იმას ნიშ ნავს, რომ ბავ შ ვი არა თუ მხო ლოდ ვერ მსჯე ლობს, არა მედ სხვის მსჯე ლო ბა საც კი ვერ იმახ სოვ რებს; აბა და უკ ვირ დით ამ პა ტარა გე ო მეტ რის მე თოდს და და ი ნა ხავთ იმ წამ ს ვე, რომ მას მხო ლოდ ფი გუ რის ზუს ტი შთა ბეჭ დი ლე ბა და და სა ბუ თე ბის ტერ მი ნე ბი დაუ მახ სოვ რე ბი ა. რა მე ახა ლი არ გუ მენ ტი რომ მო უყ ვა ნო, მთლად და
ჟან-ჟაკ რუსო
336
იბ ნე ვა. გად მო აბ რუ ნე ფი გუ რა და იგი და იბ ნე ვა. მთე ლი მი სი ცოდ ნა შეგ ნე ბა ში ა, გა გე ბუ ლი არა ფე რი არ არის. თვით მეხ სი ე რე ბა საც კი ნაკ ლი აქვს ისე, რო გორც სხვა მის უნარს, რად გან მო წი ფუ ლო ბა ში თით ქ მის ყო ველ თ ვის ხე ლახ ლა ვსწავ ლობთ იმ საგ ნებს, რაც ბავ შ ვობა ში სიტყ ვი ე რად გვის წავ ლი ა.
ამა ვე დროს სრუ ლე ბით არ ვფიქ რობ, თით ქოს ბავშვს მსჯე ლობის არა ვი თა რი უნა რი არ გააჩნდეს.14 პი რი ქით, მე ვხე დავ, რომ იგი ძლი ერ კარ გად მსჯე ლობს იმა ზე, რაც იცის და რაც მის უშუ ა ლო და აშ კა რა ინ ტე რესს ეხე ბა. მაგ რამ სწო რედ მის ცოდ ნა ში ვცდე ბით და ისეთ ცოდ ნას მი ვა წერთ მას, რაც მას არ აქვს ნამ დ ვი ლად და ისეთ რა მე ზე ვამ ს ჯე ლებთ, რაც მათ არ შე იძ ლე ბა ეს მო დეთ. ვცდე ბით აგრეთ ვე იმა ში, რომ გვინ და შე ვას მი ნოთ ბავშვს ისე თი მო საზ რე ბე ბი, რაც სრუ ლე ბით არ ეკა რე ბა მის გულს, ვთქვათ, მო მავ ლის ინ ტე რე სი, მო მა ვა ლი ბედ ნი ე რე ბა, სა ხე ლი და პა ტი ვი მო წი ფუ ლო ბა ში; ასე თი სიტყ ვე ბი წი ნას წა რი გან ჭ ვ რე ტის ყო ველ გ ვარ უნარს მოკ ლე ბუ ლი არ სე ბი სათ ვის სრუ ლი ად არა ფერს არ ნიშ ნავს, და სწო რედ ასე თი მი სი გო ნე ბი სათ ვის უცხო საგ ნებ ზეა მი მარ თუ ლი ყვე ლა ის გაკ ვე თილი, რომ ლებ საც ამ საბ რა ლო და უბე დურ არ სე ბას ახ ვე ვენ თავ ზე. აბა იფიქ რეთ: შე უძ ლია გა ნა მას ყუ რადღე ბით მო ე კი დოს ამას?
პე და გო გე ბი, რომ ლე ბიც ტრა ბა ხო ბენ, რომ დიდ ცოდ ნას აძ ლევენ მო წა ფე ებს, გა სამ რ ჯე ლოს ღე ბუ ლო ბენ იმა ში, რომ ასე ლა პა რაკო ბენ, ნამ დ ვი ლად კი მა თი მოქ მე დე ბი დან ჩანს, რომ ისი ნი მთლად იმას ვე ფიქ რო ბენ, რა საც მე. რას ას წავ ლი ან ისი ნი ბო ლოს და ბოლოს? სიტყ ვებს, კი დევ სიტყ ვებს და მუ დამ სიტყ ვებს. იმ მეც ნი ე რება თა რიცხ ვ ში, რო მელ თაც ასე თავ მომ წო ნედ ას წავ ლი ან ბავ შ ვებს, ისი ნი ერი დე ბი ან ისე თი მეც ნი ე რე ბის შე ტა ნას, რაც ბავ შ ვებს ნამდ ვი ლად გა მო ად გე ბათ რა მე ში: ეს საგ ნე ბის შე სა ხებ მეც ნი ე რე ბე ბია და ბავ შ ვე ბი ვერ მო ე რე ვი ა ნო. შე აქვთ კი ისე თე ბი, სა დაც ტერ მი ნების დას წავ ლა ცოდ ნის შთა ბეჭ დი ლე ბას ჰქმნის: ჰე რალ დი კა, გე ოგრა ფი ა, ქრო ნო ლო გი ა, ენე ბი და სხვა ამ გ ვა რი დის ციპ ლი ნე ბი, რომლე ბიც სრუ ლი ად არ ეკა რე ბა ადა მი ა ნის, მე ტად რე ბავ შ ვის გულს და დი დი სას წა უ ლიც იქ ნე ბა, რომ ცხოვ რე ბა ში ერ თხელ მა ინც გამო ად გეს კაცს.
გა ოც დე ბი ან, რომ ენე ბის სწავ ლე ბა უსარ გებ ლო საქ მედ მი მაჩნია აღ ზ რ დი სათ ვის: მაგ რამ ნუ და გა ვიწყ დე ბათ, რომ აქ ლა პა რა კია
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
337
აღ ზ რ დის პირ ველ წლებ ზე; რაც გნე ბავთ თქვით და მე კი იმ აზ რი სა ვარ, რომ თორ მეტ თხუთ მეტ წლამ დე ვერც ერ თი ბავ შ ვი, ფე ნო მენებს რომ თა ვი და ვა ნე ბოთ, ვე რას დ როს ვერ შე ის წავ ლის ნამ დ ვილად ორ ენას.
ენე ბის შეს წავ ლა მხო ლოდ სიტყ ვე ბის დას წავ ლა რომ იყოს, ე.ი. მხო ლოდ მა თი გა მომ ხატ ვე ლი ფი გუ რე ბი სა ან ბგე რე ბი სა, მა შინ ასეთი შეს წავ ლა ბავ შ ვე ბი სათ ვის შე სა ფე რი სი იქ ნე ბო და; მაგ რამ, რო ცა ენე ბი ნიშ ნებს ცვლი ან, ისი ნი ცვლი ან აგ რეთ ვე მათ მი ერ გა მო ხატულ იდე ებ საც. აზ როვ ნე ბას ენე ბი აყა ლი ბე ბენ, აზ რებს კი ლო კა ვის იერი ეძ ლე ვათ. მხო ლოდ გო ნე ბა არის ყვე ლა სათ ვის ერ თი; ყო ველ ენას კი თა ვი სი სა კუ თა რი გან ს ხ ვა ვე ბუ ლი სუ ლი აქვს, რო მე ლიც შეიძ ლე ბა ნა წი ლობ რივ ეროვ ნუ ლი ხა სი ა თის მი ზე ზი ან შე დე გი იყოს; ამ აზრს, უთუ ოდ ის გა რე მო ე ბაც ამ ტ კი ცებს, რომ ყო ვე ლი ერის ენა (რაც კი არის დე და მი წა ზე), იც ვ ლე ბა ზნე ჩ ვე უ ლე ბა თა ცვა ლე ბა დობას თან ერ თად, შე ნარ ჩუნ დე ბა ან ფუჭ დე ბა მათ თან ერ თად.
ამ სხვა დას ხ ვა ფორ მი დან ადა თი ბავშვს ერ თ ერთ ფორ მას აძლევს და ისიც ინარ ჩუ ნებს მას და მხო ლოდ მას გო ნი ერ ასა კამ დე. ორი ენა რომ იქო ნი ოს, იდე ე ბის შე და რე ბა უნ და შე ეძ ლოს, მაგ რამ რო გორ ღა შე ა და როს, თუ იდე ის შეთ ვი სე ბაც კი უჭირს? ყო ველ საგანს შე იძ ლე ბა ჰქონ დეს მის თ ვის ათა სი სხვა დას ხ ვა ნი შა ნი, მაგ რამ ყო ველ იდე ას მხო ლოდ ერ თი ფორ მა: მა შა სა და მე, ბავშვს მხო ლოდ ერთ ენა ზე შე უძ ლია ის წავ ლოს ლა პა რა კი. მკითხა ვენ, მაგ რამ იგი ხომ მრა ვალ ენა ზე სწავ ლობს ლა პა რაკს, უარ ვ ყოფ ამას. მი ნა ხავს ეს პა ტა რა ფე ნო მე ნე ბი, რომ ლე ბიც ფიქ რობ დ ნენ ხუთ ან ექვს ენაზე რომ ლა პა რა კობ დ ნენ. ისი ნი გერ მა ნუ ლად ლა პა რა კობ დ ნენ ჯერ ლა თი ნუ რი, მე რე ფრან გუ ლი, მე რე იტა ლი უ რი სიტყ ვე ბით: ისი ნი მარ თ ლაც ხუთ ან ექვს ლექ სი კონს ხმა რობ დ ნენ. ერ თი სიტყ ვით, სი ნო ნი მი რამ დე ნიც გინ დათ იმ დე ნი მი ე ცით ბავშვს: თქვენ ცვლით სიტყ ვებს და არა ენას; ენა კი მხო ლოდ ერ თი ეცო დი ნე ბათ.
სწო რედ ბავ შ ვ თა ამ უნა რის ნაკ ლე ბო ბის და სა ფა რა ვა და ა, რომ მათ მკვდარ ენებს ას წავ ლი ან უმ თავ რე სად, რად გან აღარ არი ან ამ ენე ბის დარ გ ში ისე თი მსა ჯუ ლე ბი, რომ ლე ბის გა ბა თი ლე ბა არ შე იძლე ბო დეს. ოჯახ ში ეს ენა დი დი ხა ნია აღარ იხ მა რე ბა, ამი ტომ მხოლოდ ბა ძა ვენ იმას, რაც წიგ ნებ ში წე რი ა, და ამას ლა პა რაკს ეძა ხი ან; თუ მას წავ ლებ ლის ბერ ძ ნუ ლი და ლა თი ნუ რი ასე თი ა, რა ღა უნ და
ჟან-ჟაკ რუსო
338
იყოს ბავ შ ვის ბერ ძ ნუ ლი ან ლა თი ნუ რი? და ი ზე პი რე ბენ თუ არა თითო ო რო ლა რა მეს, რაც არც კი ეს მით სრუ ლად, მათ ჯერ ლა თი ნურად ათარ გ მ ნი ნე ბენ ფრან გულ ენა ზე ნათ ქ ვამს, შემ დეგ რო ცა უფ რო და წი ნა ურ დე ბი ან, ას წავ ლი ან პრო ზა ში ცი ცე რო ნის რამ დე ნი მე ფრაზის ერ თ მა ნეთ ზე წა კე რე ბას, ხო ლო ლექ ს ში – ვირ გი ლი უ სის რამ დენი მე ჰეგ ზა მეტ რი სას. ამის შემ დეგ უკ ვე დარ წ მუ ნე ბუ ლი არი ან, რომ ლა თი ნუ რად ლა პა რა კო ბენ: ვინ და უწყებს მათ კა მათს?
რა სა გან საც არ უნ და ეხე ბო დეს მე ცა დი ნე ო ბა, თუ არა აქვს ის იდე ე ბი, რა საც ნიშ ნე ბი გა მო სა ხა ვენ, ეს ნიშ ნე ბი არაფ რის გა მომ სახვე ლი არ იქ ნე ბა. ბავშვს კი სწო რედ მხო ლოდ ნიშ ნებს ას წავ ლი ან, რად გან სრუ ლე ბით ვერ აგე ბი ნე ბენ იმას, რა საც ეს ნიშ ნე ბი გა მო სახა ვენ. დე და მი წის აღ წე რი ლო ბის სწავ ლე ბა უნ დათ, ნამ დ ვი ლად კი მხო ლოდ რუ კას ას წავ ლი ან; ას წავ ლი ან ქა ლა ქე ბის, მდი ნა რე ე ბის სახე ლებს, იგი კი მათ მხო ლოდ იმ რუ კა ზე იც ნობს, სა დაც აჩ ვე ნეს ისინი. მახ სოვს – სადღაც მი ნა ხავს გე ოგ რა ფი ა, რო მე ლიც ამ სიტყ ვე ბით იწყე ბო და: „რა არის დე და მი წა? იგი მუ ყა ოს ბურ თი ა”. სწო რედ ასეთია სა ბავ შ ვო გე ოგ რა ფი ა. დარ წ მუ ნე ბუ ლი ვარ, რომ გე ოგ რა ფი ისა და კოს მოგ რა ფი ის ორი წლის სწავ ლე ბის შემ დე გაც ათი წლის ბავ შ ვებს შო რის ვერ მო ი ნა ხე ბა ვერც ერ თი, რომ ნას წავ ლი წე სე ბის სა შუ ა ლე ბით პა რი ზი დან სენ დე ნი ში გზა გა იკ ვ ლი ოს. დარ წ მუ ნე ბული ვარ, რომ ვერც ერ თი მათ გა ნი ვერ გა მო ი ყე ნებს მა მა მი სის ბა ღის გეგ მას ისე, რომ არ და იბ ნეს რო მე ლი მე მოხ ვე ულ ში. აი, რო გო რე ბი არი ან მეც ნი ე რე ბი, რომ ლებ მაც ზუს ტად იცი ან, სად არის პე კი ნი, ის პა ჰა ნი, მექ სი კა და ყვე ლა და ნარ ჩე ნი ქვე ყა ნა!
იტყ ვი ან, ბავშვს ისე თი სა გა ნი უნ და ას წავ ლო, სა დაც თვა ლის გარ და არა ფე რი არის სა ჭი რო ო: ეს შე საძ ლე ბე ლი იქ ნე ბო და, რომ არ სე ბობ დეს ისე თი სწავ ლა, სა დაც მხო ლოდ თვა ლია სა ჭი რო, მაგრამ ასე თი რამ არ მე გუ ლე ბა.
კი დევ უფ რო უც ნა უ რი შეც დო მა ა, ის ტო რი ას რომ ას წავ ლიან: ჰგო ნი ათ, რომ ის ტო რია მი საწ ვ დო მია ბავ შ ვი სათ ვის, რად გან იგი მხო ლოდ ფაქ ტე ბის კრე ბუ ლი ა. მაგ რამ რას გუ ლის ხ მო ბენ სიტყ ვა „ფაქტებში”. ნუ თუ გგო ნი ათ, რომ მი მარ თე ბე ბი, რომ ლე ბიც ის ტორი ულ ფაქ ტებს გან საზღ ვ რა ვენ, ასე ად ვი ლად და სა ჭე რია და რომ იდე ე ბი ბავ შ ვის გო ნე ბა ში თა ვის თა ვად იქ მ ნე ბა? გგო ნი ათ, რომ შეიძ ლე ბა მოვ ლე ნა თა სწო რი ცოდ ნა მა თი მი ზე ზე ბის, მა თი შე დე გე ბის
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
339
ცოდ ნას ჩა მო ა შო რო და რომ ის ტო რი ას ისე თი მცი რე კავ ში რი აქვს მო რალ თან, რომ შე იძ ლე ბა ერ თი მე ო რის გა რე შე გა ი გო? თუ ადამი ან თა მოქ მე დე ბა ში მხო ლოდ გა რე გან და წმინ და ფი ზი კურ მოძრა ო ბებს ხე დავთ, რა უნ და გა მო ი ტა ნოთ ის ტო რი ი დან? სრუ ლე ბით არა ფე რი. და ასე თი შეს წავ ლა, ყო ველ გ ვარ ინ ტე რესს მოკ ლე ბუ ლი, არც კმა ყო ფი ლე ბას, არც ცოდ ნას არ მოგ ცემთ. მაგ რამ, თუ მო რალურ მი მარ თუ ლე ბა თა მხრით გინ დათ შე ა ფა სოთ ეს მოქ მე დე ბა ნი, სცა დეთ გა ა გე ბი ნოთ ეს მი მარ თე ბე ბი თქვენს მო წა ფე ებს და მა შინ და ი ნა ხავთ, შე ე ფე რე ბა თუ არა ის ტო რია მათ ასაკს.
მკითხ ვე ლო, გახ სოვ დეს მუ დამ, რომ ის, ვინც თქვენ გე ლა პა რაკე ბათ, არ არის არც მეც ნი ე რი, არც ფი ლო სო ფო სი, არა მედ უბ რალო კა ცი ა, ჭეშ მა რი ტე ბის მე გო ბა რი, რო მე ლიც არც ერთ პარ ტი ას არ ეკუთ ვ ნის და რო მელ საც არა ვი თა რი სის ტე მა არა აქვს. გან დეგი ლი, რო მელ საც სულ ცო ტა უცხოვ რია ადა მი ა ნებ თან და ამი ტომ ნაკ ლე ბი სა ბა ბიც ჰქო ნია გაჟ ღენ თი ლი ყო მა თი ყალ ბი აზ რე ბით და საკ მაო დრო აქვს და უ ფიქ რ დეს იმას, რაც თვალ ში ეცე მა, რო ცა ადამი ა ნებ თან აქვს ურ თი ერ თო ბა. ჩე მი მსჯე ლო ბა უფ რო ფაქ ტებს ეყ რდ ნო ბა, ვიდ რე პრინ ცი პებს; და ჩე მი აზ რე ბი რომ გა სა გე ბი გავ ხა დო თქვენ თ ვის, ვფიქ რობ, ყვე ლა ფერს აჯო ბებს, უფ რო ხში რად მო ვიყვა ნო ხოლ მე ის მა გა ლი თე ბი, რომ ლებ მაც ასე თი აზ რე ბი აღ მიძ რეს.
ამას წი ნათ, რამ დე ნი მე დღე სო ფელ ში ვი ყა ვი სტუმ რად ერთ მო სიყ ვა რუ ლე დე დას თან, რო მე ლიც თა ვის ბავ შ ვებ ზე და მათ აღ ზრ და ზე დი დად ზრუ ნავს. ერთ დი ლას უფ რო სი ვა ჟის მე ცა დი ნე ო ბას და ვეს წა რი; მი სი გუ ვერ ნი ო რი, რო მე ლიც ძლი ერ კარ გად ას წავ ლი და მას ძველ ის ტო რი ას, უამ ბობ და ალექ სან დ რეს ის ტო რი ას და შე ჩერდა მკურ ნალ ფი ლი პეს ცნო ბილ ამბავზე15, რო მე ლიც და ხა ტუ ლია კი დეც და ღირ სიც იყო და ხატ ვი სა. გუ ვერ ნი ორ მა, ამ ღირ სე ულ მა ადა მი ან მა, გა მოთ ქ ვა ალექ სან დ რეს შე სა ხებ აზ რე ბი, რომ ლე ბიც არ მო მე წო ნა, მაგ რამ აღარ შე ვე და ვე, რომ მის თ ვის მი სი შე გირ დის თვალ ში სა ხე ლი არ გა მე ტე ხა. სუფ რა ზე, რა ღა თქმა უნ და, ფრანგუ ლი წე სის თა ნახ მად, ბავ შ ვი ბევ რი ალა პა რა კეს. ასა კის სიმ კ ვირცხ ლემ და ქე ბა ხოტ ბის მო ლო დინ მა მას მრა ვა ლი სი სუ ლე ლე ათ ქმე ვი ნა, მაგ რამ აქა იქ მა ინც ისე თი კარ გი რამ წა მოს ც დე ბო და, რომ დაგ ვა ვიწყე ბი ნებ და და ნარ ჩე ნებს. ბო ლოს მკურ ნალ ფი ლი პეს ამ ბავზე მიდ გა ჯე რი: ძლი ერ ზუს ტად და ლა მა ზად მოყ ვა ამ ამ ბავს. მო ი ხა
ჟან-ჟაკ რუსო
340
დეს ჩვე უ ლებ რი ვი ვა ლი და შე ა ქეს ბავ შ ვი, რა საც მო ითხოვ და დე და და მო ე ლო და შვი ლი, ჩა მო აგ დეს ლა პა რა კი მოთხ რო ბილ ამ ბავ ზე. უმ რავ ლე სო ბამ გა კიცხა ალექ სან დ რეს უგუ ნუ რი გამ ბე და ო ბა. ზო გი, გუ ვერ ნი ო რის მა გა ლი თი სა მებრ, აღ ტა ცე ბუ ლი იყო მი სი სიმ ტ კი ცითა და ვაჟ კა ცო ბით, რა მაც და მარ წ მუ ნა, რომ არც ერთ აქ დამ ს წ რეს არ ეს მო და, რა შია ამ ამ ბის ნამ დ ვი ლი სი ლა მა ზე. ჩე მი აზ რით – მეთქი, თუ ალექ სან დ რეს საქ ცი ე ლი ოდ ნავ გა ბე დუ ლე ბა არის, ოდ ნა ვი სიმ ტ კი ცე, იგი სი გი ჟეა და მე ტი არა ფე რი. მა შინ ყვე ლა და მე თან ხ მა, რომ ეს სი გი ჟე ა. მინ დო და პა სუ ხი გა მე ცა და გავ ცხარ დი კი დეც, მაგრამ ერ თ მა ქალ მა, რო მე ლიც ჩემ გვერ დით იჯ და, ხმა კ რინ ტი არ დაუძ რავს, ყურ ში მითხ რა ჩუ მად: „გაჩუმდი, ჟან ჟაკ, ვერ გა გი გე ბე ნო”. შევ ხე დე, გა მიკ ვირ და და გავ ჩუმ დი.
ნა სა დი ლევს, რად გან ზოგ მა რა მემ ეჭ ვი და მი ბა და, რომ ჩემს ნორჩ მეც ნი ერს ეს ის ტო რი ა, რო მე ლიც ეგ ზომ კარ გად გვი ამ ბო, ვერ გა უ გი ა, მოვ კი დე ხე ლი, წა ვიყ ვა ნე პარ კ ში გა სა სე ირ ნებ ლად, გამოვ კითხე რაც მინ დო და და და ვი ნა ხე, რომ იგი სხვა ზე უფ რო მე ტად არის აღ ტა ცე ბუ ლი ალექ სან დ რეს გან თ ქ მუ ლი ვაჟ კა ცო ბით. მაგ რამ იცით რა ში ხე დავ და იგი მის ვაჟ კა ცო ბას? მხო ლოდ იმა ში, რომ მან ერ თ ბა შად გა დაჰ კ რა მწა რე წა მა ლი, არ შედ რ კა, არც ერ თი ნიშ ნით არ შე ამ ჩ ნე ვი ნა სხვებს წამ ლის სიმ წა რე. სა ცო და ვი ბავ შ ვი სათ ვის ორი კვი რის წი ნათ სა ში ნე ლი გა ჭირ ვე ბით და უ ლე ვი ნე ბი ათ წა მა ლი და მი სი გე მო ჯე რაც პირ ში ჰქო ნი ა. სიკ ვ დი ლი, მო წამ ვ ლა, მის გო ნება ში მხო ლოდ არა სა სი ა მოვ ნო გან ც დე ბი ყო ფი ლა და სა წამ ლა ვიც მას მხო ლოდ მდოგ ვის სა ხით ჰქო ნია წარ მოდ გე ნი ლი. მაგ რამ მა ინც უნ და აღი ნიშ ნოს, რომ გმი რის სიმ ტ კი ცეს დი დი შთა ბეჭ დი ლე ბა მოუხ დე ნია მის ნორჩ გო ნე ბა ზე და გა და უწყ ვე ტი ა, რომ წამ ლის და ლევი სას ამი ე რი დან ისე მო იქ ცე ვა, რო გორც ალექ სან დ რე მოქ ცე უ ლა. აღარ და ვუწყე ახ ს ნა გან მარ ტე ბა, რად გან, ცხა დი ა, იგი მა ინც ვერ გა ი გებ და, მო ვუ წო ნე მი სი სა ქე ბი გან ზ რახ ვა, დავ ბ რუნ დი შინ და გულ ში კი ვი ცი ნო დი მა მე ბი სა და აღ მ ზ რ დე ლე ბის დიდ სიბ რ ძ ნე ზე, რომ ლე ბიც დარ წ მუ ნე ბუ ლი არი ან, რომ ის ტო რი ას ვას წავ ლით ბავშ ვ სო.
ად ვი ლი საქ მეა ას წავ ლოთ მათ მე ფე ე ბის, იმ პე რა ტო რე ბის, ომების, გა მარ ჯ ვე ბე ბის, რე ვო ლუ ცი ე ბის სა ხე ლე ბი, მაგ რამ, რო ცა სა ჭირო გახ დე ბა და უ კავ ში როთ ამ სიტყ ვებს ნა თე ლი იდე ე ბი, რაც გინ და
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
341
ახ ს ნა გან მარ ტე ბა მის ცე, მე ბა ღე რო ბერ ტ თან სა უ ბარს მა ინც ვერ აჯო ბებს.
ზო გი ერ თი მკითხ ვე ლი, „გაჩუმდი ჟან ჟაკ ” ით უკ მა ყო ფი ლო, მკითხავს, რა ბო ლოს და ბო ლოს ასე თი კარ გი და ვი ნა ხე ალექ სან დრეს საქ ცი ელ ში. საბ რა ლოვ, თუ ამის ახ ს ნა გჭირ დე ბა, რო გორ ღა გაი გებ მას. ის და ვი ნა ხე, რომ ალექ სან დ რეს სათ ნო ე ბა სწამ და, რომ მან სა კუ თა რი თა ვი, სა კუ თა რი სი ცოცხ ლე მის ცა თავ დე ბად ამ რწმე ნას, რომ მი სი დი ა დი სუ ლი ამ რწმე ნი სათ ვის იყო შექ მ ნი ლი. ოჰ, რა ლამა ზი აღ სა რე ბა იყო ამ წამ ლის გა დაყ ლაპ ვა. არა, არც ერ თი მოკ ვ დავი არ ყო ფი ლა არა სო დეს ისე თი სულ მა ღა ლი. მაჩ ვე ნეთ რო მე ლი მე ახ ლან დე ლი ალექ სან დ რე, რომ ამის მსგავ სი რა მე ჩა ე დი ნოს.
თუ არ არ სე ბობს მარ ტო ო დენ სიტყ ვი ე რი მეც ნი ე რე ბა, არც უნ და არ სე ბობ დეს ისე თი მწიგ ნობ რუ ლი სწავ ლა, რო მე ლიც ბავშ ვი სათ ვის არის შე სა ფე რი სი. თუ მათ არა აქვთ სწო რი იდე ე ბი, არც ნამ დ ვი ლი მეხ სი ე რე ბა ექ ნე ბათ, რად გან არ ვთვლი ასეთ მეხსი ე რე ბად იმას, რაც მხო ლოდ შეგ რ ძ ნე ბას იმახ სოვ რებს. რა სა ჭიროა ჩა უ წე როთ თავ ში ისე თი ნიშ ნე ბი, რომ ლე ბიც მათ თ ვის არაფერს ნიშ ნავს? რო ცა ისი ნი საგ ნებს ით ვი სე ბენ, გა ნა თან ნიშ ნებ საც არ სწავ ლო ბენ? რა ტომ უნ და გა ვაწ ვა ლოთ ისი ნი ორ ჯერ ერ თი და იმა ვეს სწავ ლე ბით? თა ნაც რამ დენ სა ხი ფა თო მცდარ აზრს შთა ვაგო ნებთ, რო ცა მეც ნი ე რე ბის მა გივ რად სიტყ ვებს ვას წავ ლით, რომლებ საც მის თვალ ში არა ვი თა რი აზ რი არა აქვს. პირ ვე ლი სიტყ ვიდან ვე, რომ ლი თაც ბავშვს უმას პინ ძ ლ დე ბი ან, პირ ვე ლი საგ ნი დან ვე, რო მელ საც იგი სხვი სი ნათ ქ ვა მის სა შუ ა ლე ბით სწავ ლობს, თუმ ცა, თვი თონ ვერ ამ ჩ ნევს ამის სარ გებ ლო ბას, იღუ პე ბა ბავ შ ვ ში მსჯელო ბის უნა რი. კი დევ ბევრ სუ ლელს მო ა წო ნებს იგი თავს, ვიდრე გა მო ას წო რებ დეს ამ დიდ მარცხს16. არა, თუ ბუ ნე ბამ ბავ შ ვის ტვინს ის მოქ ნი ლო ბა მის ცა, რო მე ლიც აძ ლევს მას შე საძ ლებ ლობას ყო ველ გ ვა რი შთა ბეჭ დი ლე ბა მი ი ღოს, ეს იმი სათ ვის კი არ არის ასე, რომ დავ ტ ვირ თოთ ეს ტვი ნი – მე ფე ე ბის სა ხე ლე ბით, ციფ რებით, ჰე რალ დი კის, კოს მოგ რა ფი ი სა და გე ოგ რა ფი ის ტერ მი ნე ბით და მრა ვა ლი სხვა სიტყ ვით, რო მელ თაც არა ვი თა რი აზ რი არა აქვთ ამ ასაკ ში და არა ფერ ში გა მო სა დე გი არ არი ან არც ერ თი ასა კი სათ ვის და რომ ლე ბი თაც ამ წა რე ბენ მის მწუ ხა რე და უნა ყო ფო ბავ შ ვო ბას, არა მედ იმი სათ ვის, რომ ყო ვე ლი იდე ა, რო მე ლიც შე უძ ლია გა ი გოს
ჟან-ჟაკ რუსო
342
და გა მო ი ყე ნოს, რო მე ლიც მი სი ბედ ნი ე რე ბი სათ ვის არის სა ჭი რო და ოდეს მე მო ვა ლე ო ბებს გა უ ნა თებს, თა ვი დან ვე წა უშ ლე ლი ასო ე ბით ჩა ი წე როს გულ ში და ისე თი გზა უჩ ვე ნოს ცხოვ რე ბა ში, რაც მის ბუნე ბა სა და უნარს შეჰ ფე რის.
მწიგ ნობ რუ ლი სწავ ლე ბაც რომ არ იყოს, ის მეხ სი ე რე ბა, რო მელიც ბავშვს შე იძ ლე ბა ჰქონ დეს, არ დარ ჩე ბა მა ინც უსაქ მოდ; რა საც და ი ნა ხავს, რა საც გა ი გო ნებს, ყო ვე ლი ვე ეს შთა ბეჭ დი ლე ბას ახ დენს მას ზე და ამახ სოვ რ დე ბა; იგი აღ ნუს ხავს თა ვის თ ვის ადა მი ან თა მოქმე დე ბას, ლა პა რაკს; და ყვე ლა ფე რი, რაც არის მის გარ შე მო, მის თ ვის ერ თ გ ვა რი წიგ ნი ა, რომ ლი თაც იგი, მის და შე უმ ჩ ნევ ლად, ამ დიდ რებს მეხ სი ე რე ბას იმის მო ლო დინ ში, რომ გო ნე ბამ ოდეს მე გა მო ი ყე ნოს. შე სა ფე რი ობი ექ ტე ბის შერ ჩე ვა, ზრუნ ვა იმა ზე, რომ გა ნუწყ ვეტ ლივ ვაძ ლი ოთ მი სი შე მეც ნე ბის თ ვის მი საწ ვ დო მი მა სა ლა და და ვა შო როთ ის, რაც მან არ უნ და იცო დეს – ეს არის ნამ დ ვი ლი მე თო დი ამ პირვე ლი უნა რის გან ვი თა რე ბი სა; და სწო რედ ამ გზით უნ და შე ვუქ მ ნათ მას ცოდ ნის მა რა გი, რო მე ლიც ჭა ბუ კო ბა ში მი სი აღ ზ რ დის თ ვის იქნე ბა სა ჭი რო და მო მა ვალ შიც წა რუძღ ვე ბა წინ. მარ თა ლი ა, ეს მე თოდი არ ჰქმნის პა ტა რა ფე ნო მე ნებს, არც მას წავ ლე ბელს და ხელ მ ძღვა ნელ ქალს არ აძ ლევს სა შუ ა ლე ბას თა ვი გა მო ი ჩი ნონ; სა მა გი ე როდ, იგი ზრდის გო ნი ერ, მტკი ცე, სუ ლი თა და ხორ ცით ჯან საღ ადა მი ანს, რო მე ლიც, მარ თა ლია ყმაწ ვი ლო ბა ში გაკ ვირ ვე ბას არ იწ ვევს, მაგ რამ მო წი ფუ ლო ბა ში პა ტი ვის ცე მას მო იხ ვეჭს.
ემი ლი ზე პი რად არა სო დეს არა ფერს, არა კებ საც კი არ ის წავლის, თვით ლა ფონ ტე ნის არა კებ საც კი, რა გინდ გუ ლუბ რ ყ ვი ლო, რა გინდ ლა მა ზიც იყოს ეს არა კე ბი. რად გან არა კის სიტყ ვე ბი ერთია და თვით არა კი – მე ო რე, ისე რო გორც ის ტო რი ის სიტყ ვე ბი და თვით ის ტო რი ა. რო გორ უნ და დაბ რ მავ დე იმ დე ნად, რომ არაკებს ბავ შ ვის მო რა ლი უწო დო და ვერ მიხ ვ დე, რომ არა კი, არ თობს ბავ შ ვებს, თან ატყუ ებს კი დეც; რომ სიც რუ ით მო ხიბ ლუ ლი ბავ შ ვი ვე ღარ ამ ჩ ნევს ჭეშ მა რი ტე ბას და ის, რაც სწავ ლე ბას სა სი ა მოვ ნოს ხდის მათ თ ვის, ხელს უშ ლის მათ რა ი მე სარ გებ ლო ბა მი ი ღონ. არაკს შე უძ ლია მო წი ფულს ას წავ ლოს ჭკუ ა, ბავ შ ვებს კი ლი ტო ნი ჭეშ მარი ტე ბა უნ და უთხ რა; ხო ლო, თუ ჭეშ მა რი ტე ბა ფარ დას ამო ა ფა რე, ისი ნი ამ ფარ დის აწე ვით თავს არ შე ი წუ ხე ბენ.
ლა ფონ ტე ნის არა კებს ყო ველ ბავშვს ას წავ ლი ან, მაგ რამ ვერ მო
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
343
ი ნა ხე ბა ვერც ერ თი ბავ შ ვი, რომ ეს არა კი ეს მო დეს. რომც გა ი გოს, კი დევ უარე სი, რად გან მა თი მო რა ლი იმ დე ნად დამ ძი მე ბუ ლია და იმ დე ნად ეწი ნა აღ მ დე გე ბა ამ ასაკს, რომ მხო ლოდ ბი წი ე რე ბას თუ ჩა აწ ვე თე ბენ და არა სათ ნო ე ბას. ესეც პა რა დოქ სი ა, იტყ ვით თქვენ. იყოს! მაგ რამ ვნა ხოთ, ჭეშ მა რი ტე ბა ხომ არ არის იგი.
მე ვამ ბობ, რომ ბავშვს სრუ ლე ბით არ ეს მის იგავ ა რა კე ბი, რომლებ საც ას წავ ლი ან, რად გან, რაც არ უნ და ეცა დო მათ გა მარ ტი ვებას, ის და რი გე ბა, რო მე ლიც ჩვენ გვინ და გა მო ვი ტა ნოთ იგავ ა რა კები დან, გვა ი ძუ ლებს მას ში შე ვი ტა ნოთ ისე თი იდე ე ბი, რა საც ბავ შ ვი ვერ და ი ჭერს და თვით პო ე ტუ რი სა მო სე ლი, რო მე ლიც აად ვი ლებს ამ იდე ე ბის და მახ სოვ რე ბას, უძ ნე ლებს ბავშვს მათ გა გე ბას, ისე, რომ სი ა მოვ ნე ბა სიცხა დის ხარ ჯ ზეა ნა ყი დი. ჩვენ გან ზე ვტო ვებთ მრა ვალ არაკს, სა დაც ბავ შ ვი სათ ვის არა ფე რია გა სა გე ბი და სა სარ გებ ლო, მათ სხვა არა კებ თან ერ თად მა ინც ას წავ ლი ან მას, რად გან ისი ნი ერთ მა ნეთ შია არე უ ლი და ვე ხე ბით მხო ლოდ იმ არა კებს, რაც ავ ტორმა, რო გორც ჩანს, სა გან გე ბოდ ბავ შ ვე ბი სათ ვის და წე რა.
ლა ფონ ტე ნის მთელ კრე ბულ ში მხო ლოდ 5 ან 6 არა კი თუ მეგუ ლე ბა ისე თი, სა დაც ბავ შ ვუ რი გუ ლუბ რ ყ ვი ლო ბა გა მოს ჭ ვი ვის; ამ 5 ან 6 არაკ ში მა გა ლი თი სათ ვის ავი ღებ პირ ველ არაკს, რად გან მისი მო რა ლი ყვე ლა ზე უფ რო ად ვი ლი საწ ვ დო მია ნე ბის მი ე რი ასა კის ბავ შ ვე ბი სათ ვის, მას ისი ნი ყვე ლა ზე უკე თე სად იმახ სოვ რე ბენ, უფ რო დი დის ხა ლი სით სწავ ლო ბენ, და ბო ლოს, თვით ავ ტორ მა სწო რედ ამი ტომ უპი რა ტე სო ბა მის ცა და წიგ ნ ში პირ ველ ად გილ ზე მო ა თავსა. თუ და ვუშ ვებთ, რომ იგი მიზ ნად ისა ხავს ბავ შ ვი სათ ვის გა სა გე ბი, მო სა წო ნი და სა სარ გებ ლო იყოს, ეს არა კი მის შე დევ რად უნ და ჩაით ვა ლოს: ნე ბა მი ბო ძეთ, მოკ ლედ გა ვარ ჩიო იგი.
ყვა ვი და მე ლაარა კი
„ოსტატი ყვა ვი, ხე ზე შემ ჯ და რი“
ოს ტა ტი! რას ნიშ ნავს ეს სიტყ ვა თა ვის თა ვად? რას ნიშ ნავს იგი სა კუ თა რი სა ხე ლის წინ? რა აზ რი აქვს მას აქ?
რა არის ყვა ვი?რას ნიშ ნავს ხე ზე წა მომ ჯ და რი? არა ვინ არ ამ ბობს – ხე ზე წა
ჟან-ჟაკ რუსო
344
მომ ჯ და რი, არა მედ იტყ ვი ან წა მომ ჯ და რი ხე ზე, მა შა სა და მე, სა ჭი რო იქ ნე ბა ლა პა რა კი პო ე ტუ რი ენის თა ვი სე ბუ რე ბა ზე: უნ და ახ ს ნა, რა არის პრო ზა და რა არის ლექ სი.
ეჭი რა თა ვის ნის კარ ტით ყვე ლირო გო რი ყვე ლი? შვე ი ცა რი ის, ბრის, თუ ჰო ლან დი ის? თუ ბავშვს
არა სო დეს არ უნა ხავს ყვა ვი, რა ღა აზ რი აქვს ყვავ ზე ლა პა რაკს. თუ უნა ხავს, მა შინ რო გორ წარ მო იდ გენს, რომ ყვავს ნის კარ ტით ყვე ლი ეჭი რა? მხატ ვ რუ ლი სა ხე ბუ ნებ რი ვი უნ და იყოს.
ოს ტა ტი მე ლა, სუ ნით მო ხიბ ლუ ლიკი დევ ოს ტა ტი! მაგ რამ აქ ეს სიტყ ვა შე სა ფე რი სი ა, რად გან მე ლა
მარ თ ლაც თა ვის საქ მის ოს ტა ტად ით ვ ლე ბა, უნ და ახ ს ნა, რა არის მე ლა, გა ნას ხ ვა ვო მი სი ნამ დ ვი ლი ხა სი ა თი და ის პი რო ბი თი მნიშვ ნე ლო ბა, რო მე ლიც მას არა კებ ში ეძ ლე ვა. მო ხიბ ლუ ლი, ეს სიტყვა აღარ იხ მა რე ბა. უნ და გან მარ ტო; უნ და უთხ რა, რომ იგი ლექ სის გარ და არ სად არ იხ მა რე ბა. ბავ შ ვი გვკითხავს, რა ტომ არის, რომ ლექ სის ენა სხვა ა, ვიდ რე პრო ზი სა. რას იტყ ვით? მო ხიბ ლუ ლი ყველის სუ ნით. ამ ყველს, ხე ზე მჯდომ ყვავს რომ ეჭი რა ნის კარ ტით, ძლი ე რი სუ ნი ჰქო ნი ა, თუ იგი მე ლამ ბუჩ ქებ ში ან თა ვის სო რო ში იგ რ ძ ნო. გა ნა ასე აჩ ვევთ შე გირდს საღ კრი ტი კას, რო მე ლიც მხოლოდ ზუსტ ნიშ ნებს მო ითხოვს და შე უძ ლია ტყუ ი ლი და მარ თა ლი გა არ ჩი ოს სხვის ნა ამ ბობ ში?
და ახ ლო ე ბით ასე ელა პა რა კე ბა მასასე ელა პა რა კე ბა! მაშ, მე ლამ ლა პა რა კი იცის? იმა ვე ენა ზე ლა
პა რა კობს, რო მელ ზე დაც ყვა ვი? გო ნი ე რო აღ მ ზ რ დე ლო, ფრთხი ლად იყავ, კარ გად ას წონ დას წო ნე შე ნი პა სუ ხი, ვიდ რე იტყო დე; იგი მნიშვ ნე ლო ვა ნი ა, ვიდ რე შენ გგო ნი ა.
ააა! გა მარ ჯ ვე ბა, ოს ტა ტო ყვა ვო, ბავ შ ვ მა ჯერ არ იცის, რომ ეს სა პა ტიო წო დე ბა ა, აქ კი იგი უკ ვე და ცინ ვის კი ლო თია ნახ მა რი. იმათ, ვინც ამ ბობს უფა ლო ყვა ვო (ძლიერ გა უ ჭირ დე ბათ ამ „du”ს ახ ს ნა).
რა ლა მა ზი ხართ! რა მშვე ნ ი ე რი მეჩ ვე ნე ბით!
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
345
ზედ მე ტი სიტყ ვე ბი, რომ ლექ სი კარ გი გა მო ვი დეს, ზედ მე ტი გა მე ო რე ბა. ბავ შ ვი ხე დავს, რომ ერ თ სა და იმა ვე რა მეს იმე ო რე ბენ სხვა დას ხ ვა სიტყ ვით და ეჩ ვე ვა წყალ წყა ლა ლა პა რაკს. თუ იმას იტყ ვით, რომ ეს გა მე ო რე ბა ავ ტო რის ოს ტა ტო ბა ა, რომ მე ლა განზ რახ იმე ო რებს, რა თა სიტყ ვე ბის სიმ რავ ლით ქე ბა დი დე ბაც გა ამრავ ლოს – ეს სა პა ტიო მო საზ რე ბა იქ ნე ბა ჩემ თ ვის და არა ჩე მი მოწა ფი სათ ვის.
მო უტყუ ებ ლად თუ თქვე ნი სიმ ღე რამო უტყუ ებ ლად! მა შა სა და მე, ზოგ ჯერ ტყუ ილ საც ამ ბო ბენ. რას
იფიქ რებს ბავ შ ვი, თუ არ აუხ სე ნით, რომ მე ლა მხო ლოდ იმი ტომ ამბობს „მოუტყუებლად”, რომ ტყუ ის.
ბავშვს ორი ასე თი გან ს ხ ვა ვე ბუ ლი რამ, რო გო რი ცაა ხმა და ბუმ ბული – და ი ნა ხავთ, რო გორ გა ი გო.
თქვენ იქ ნე ბით ამ ტყე თათ ვის რო გორც ფე ნიქსი.რა არის „ფენიქსი?” ჩვენ ერ თ ბა შად ან ტი კურ გა ნა გონ ში ვართ
გა დატყორ ც ნი ლი, თით ქ მის მი თო ლო გი ა ში.ზღაპ რუ ლი ფრინ ვე ლი! ფი გუ რა ლუ რი ენა ა. მლიქ ვ ნე ლი აკე
თილ შო ბი ლებს თა ვის სიტყ ვას, რომ მი სი პირ მოთ ნე ო ბა უფ რო წარ მ ტა ცი იყოს. ბავ შ ვი გა ი გებს კი ამ დენს? იცის გა ნა, შე უძ ლია გაი გოს გა ნა, თუ რა არის მა ღა ლი სტი ლი და და ბა ლი სტი ლი?
ცხო ვე ლე ბი ამ ტყე ე ბისა. ამ სიტყ ვებ მა მო ა ჯა დო ვა ყვა ვიძლე რი გან ც დე ბი უნ და გქონ დეს გა მოვ ლი ლი, რომ გა ი გო ასე თი
თქმა.
რომ აჩ ვე ნოს თა ვი სი მშვე ნი ე რი ხმანუ და გა ვიწყ დე ბათ, რომ ამ სტრი ქო ნი სა და მთე ლი არა კის გა
სა გე ბად ბავ შ ვ მა უნ და იცო დეს, რა არის ყვა ვის მშვე ნი ე რი ხმა.ის აღებს თა ვის ფარ თო ნის კარტს და უვარ დე ბა ნა დავ ლი.ეს გან საც ვიფ რე ბე ლი ლექ სი ა; მარ ტო ჰარ მო ნია ქმნის სუ რათს.
ჟან-ჟაკ რუსო
346
მე ვხე დავ უშ ნოდ და ღე ბულ დიდ ნის კარტს. მეს მის, რო გორ ვარ დება ყვე ლი შტო დან შტო ზე, მაგ რამ ამ გ ვა რი მარ გა ლი ტე ბი ბავ შ ვისათ ვის არა ფე რი ა.
მე ლა სტა ცებს პირს ამას და ამ ბობს: „ჩემო კე თი ლო ვაჟ ბა ტონო”.
აი, სი კე თე უკ ვე სიბ რიყ ვედ გა და იქ ცა. არც ერთ წუთს არ ვკარგავთ, რომ ბავშვს ჭკუა ვას წავ ლოთ.
ის წავ ლეთ, რომ ყო ვე ლი მლიქ ვ ნე ლი ზო გა დი დე ბუ ლე ბა. სა ი დან გაჩ ნ და.ცხოვ რობს იმის ხარ ჯ ზე, ვინც მას ყურს უგ დებს!ათი წლის ბავ შ ვი ამ ლექსს ვე რა სო დეს ვერ გა ი გებს.
ეს გაკ ვე თი ლი კი, უეჭ ვე ლად, ღირს ყვე ლად.ეს თა ვის თა ვად ცხა დი და აზ რიც შე სა ნიშ ნა ვი ა. ოღონდ ძლი ერ
ცო ტა მო ი ნა ხე ბა ისე თი ბავ შ ვი, რომ გაკ ვე თი ლი და ყვე ლი ერ თ მანეთს შე ა და როს და ყვე ლი გაკ ვე თილს არ არ ჩი ოს. უნ და გა ა გე ბი ნო, რომ ეს გა მოთ ქ მა და ცინ ვას ნიშ ნავს. რო გო რი სიღ რ მეა ბავ შ ვი სათ ვის!
ყვა ვი შერ ცხ ვე ნი ლი და შემ კ რ თა ლიმე ო რე პლე ო ნაზ მი. მაგ რამ ეს კი აღარ არის სა პა ტი ო.და ი ფი ცა, მაგ რამ ცო ტა გვი ა ნა ა, რომ შემ დეგ ში არ მოტყუვ დე
ბა.და ი ფი ცა?! რო მე ლი სუ ლე ლი მას წავ ლე ბე ლი გა ბე დავს აუხ ს ნას
ბავშვს, რა არის ფი ცი.აი, რამ დე ნი წვრილ მა ნი ყო ფი ლა და ეს კი დევ ცო ტა ა, რომ ამ
ასა კის ყვე ლა იდე ას ანა ლი ზი გა უ კე თო და ყვე ლა იმ მარ ტივ და ელე მენ ტა რულ იდე ებ ზე და იყ ვა ნო, თი თო ე უ ლი მათ გა ნი რომ შე იცავს. მაგ რამ ვინ იწუ ხებს თავს ამ ანა ლი ზით, რომ ახალ გაზ რ დო ბისათ ვის გა სა გე ბი იყოს. არც ერ თი ჩვენ გა ნი არ არის ისე ბრძე ნი, რომ შე ეძ ლოს ბავ შ ვის ად გი ლას წარ მო იდ გი ნოს თა ვი. ახ ლა გა და ვი დეთ მო რალ ზე.
გე კითხე ბით, ნუ თუ, სა ჭი როა ას წავ ლოთ ექ ვ სი წლი სებს, რომ არის ხალ ხი, რო მე ლიც პირ ფე რობს და ტყუ ის, რომ რა მეს გა მორჩეს. დი დი დი დი სა ჭი რო იყოს ას წავ ლო ბავ შ ვებს, რომ არის ისე თი მქირ და ვი ხალ ხი, რო მე ლიც პა ტა რა ბი ჭებს ჩუ მად დას ცი ნის სუ ლე
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
347
ლუ რი ამ პარ ტავ ნო ბი სათ ვის. მაგ რამ ყვე ლი ერ თობ აფუ ჭებს საქმეს. ამით იმ დე ნად იმას კი არ ვას წავ ლით, რომ არ გა აგ დოს ყვე ლი ნის კარ ტი დან, რამ დე ნა დაც იმას, რომ სხვას გა აგ დე ბი ნოს. ეს ჩე მი მე ო რე პა რა დოქ სია და თა ნაც არა ნაკ ლებ მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი.
აბა, და უკ ვირ დით ბავ შ ვებს, რო ცა ისი ნი არა კებს სწავ ლო ბენ და და ი ნა ხავთ, რომ თუ კი შე უძ ლი ათ მა თი გა მო ყე ნე ბა, ყო ველ თ ვის ავ ტო რის გან ზ რახ ვის სა წი ნა აღ მ დე გოდ იყე ნე ბენ და ნაც ვ ლად იმისა, რომ მო ე რი დონ იმ ნაკლს, რომ ლის გა მოს წო რე ბას ან აცი ლე ბას ვა პი რებთ, პი რი ქით, მან კი ე რე ბას ეწა ფე ბი ან, რომ სხვი სი სი სუს ტით ისარ გებ ლონ. ამ არაკ ში ბავ შ ვე ბი დას ცი ნი ან ყვავს, მე ლა კი ძლი ერ მოს წონთ; შემ დეგ არაკ ში თქვენ გინ დათ ჭრი ჭი ნა მის ცეთ მა გა ლითად; თქვენც არ მო მიკ ვ დეთ, ისი ნი ჭი ან ჭ ვე ლას არ ჩე ვენ. არა ვის არ უყ ვარს თა ვის დამ ცი რე ბა: ისი ნი ყვე ლა ზე უფ რო ხელ საყ რელ როლს აირ ჩე ვენ და ეს არ ჩე ვა ნი სავ სე ბით ბუ ნებ რი ვი ცა ა. ოჰ, რა ცუ დი გაკვე თი ლია ბავ შ ვი სათ ვის! ყვე ლა ზე უფ რო სა ზიზღა რი და მა ხინ ჯი იქნე ბა ძუნ წი და უგუ ლო ბავ შ ვი, რო მელ საც ეს მის, რას სთხო ვენ, და ისიც, რომ არ აძ ლევს. ჭი ან ჭ ვე ლა კი დევ უფ რო მეტს შვრე ბა, იგი ასწავ ლის არა თუ მხო ლოდ უარის თქმას, არა მედ აბუ ჩად აგ დე ბა საც.
ყვე ლა იმ არაკ ში, სა დაც ჩვე უ ლებ რივ ბრწყინ ვა ლე ლო მია გამოყ ვა ნი ლი, ბავშვს ყო ველ თ ვის ლო მო ბა უნ და; და რო ცა რა მის გაყო ფა მო უხ დე ბა, ლო მის მა გა ლი თი სა მებრ ძლი ერ ცდი ლობს ყვე ლაფე რი ხელ ში ჩა იგ დოს. მაგ რამ რო ცა კო ღო სჯობ ნის ლომს, ეს უკ ვე სხვა საქ მე ა: მა შინ ბავ შ ვი აღა რაა ლო მი, არა მედ კო ღო ა. იგი სწავლობს იმ ხალ ხის მოშ ხამ ვას მო მა ვალ ში, ვი საც პი რის პირ ბრძო ლას ვერ გა უ ბე დავს.
მჭლე მგლი სა და მსუ ქა ნი ძაღ ლის არაკ ში, ნაც ვ ლად იმი სა, რომ ზო მი ე რე ბის გაკ ვე თი ლი მი ი ღოს, რო გორც ჩვენ გან ზ რა ხუ ლი გვაქვს, იგი თვით ნე ბო ბის გაკ ვე თილს ღე ბუ ლობს. არა სო დეს არ დამა ვიწყ დე ბა ერ თი პა ტა რა გო გო, რო მელ საც იმ დე ნად მო ა ბეზ რეს თა ვი ამ არა კით და მორ ჩი ლე ბის ქა და გე ბით, რომ ატირ და კი დეც. სა ა მი სო მი ზე ზის გა გე ბა ძლი ერ გა ჭირ და. ბო ლოს გა ი გეს – საბ რალოს მო ბეზ რე ბია დაბ მუ ლო ბა, ბა წარს კი სე რი გა უ ხე ხი ა; იგი ტირო და, რა ტომ მგე ლი არ ვა რო.
ამ გ ვა რად, პირ ვე ლი არა კის მო რა ლი ბავ შ ვე ბი სათ ვის უსა ძაგლე სი პირ ფე რო ბის გაკ ვე თი ლი გა მოდ გა, მე ო რე სი – გულ ცი ვო ბი სა
ჟან-ჟაკ რუსო
348
ყო ფი ლა, მე სა მე სი – უსა მარ თ ლო ბი სა, მე ოთხე სი – სა ტი რი სა, მე ხუთე სი – და მო უ კი დებ ლო ბი სა. ეს უკა ნას კ ნე ლი გაკ ვე თი ლი სრუ ლიად ზედ მე ტია ჩე მი შე გირ დე ბი სათ ვის და არც თქვე ნე ბი სათ ვის არის უფ რო შე სა ფე რი სი. თუ ერ თი მე ო რის სა წი ნა აღ მ დე გო მი თი თე ბებს იძ ლე ვით, რა ნა ყო ფი უნ და გა მო ი ღოს თქვენ მა ამაგ მა? მაგ რამ ვინ იცის, ეგებ ის მო საზ რე ბე ბი, რო მე ლიც არა კე ბის წი ნა აღ მ დეგ წა მოვა ყე ნე, თქვენს თვალ ში სწო რედ მა თი სა სარ გებ ლო სა ბუ თი ა. სა ზოგა დო ე ბა ში ორი მო რა ლია სა ჭი რო – ერ თი სათ ქ მე ლად და მე ო რე საქ მ ნე ლად. ეს ორი მო რა ლი არც კი ჰგავს ერ თ მა ნეთს. პირ ვე ლი მო ცე მუ ლია კა ტე ხიზ მო ში და მას იქ ვე სტო ვე ბენ კი დეც; მე ო რე კი – ლა ფონ ტე ნის სა ბავ შ ვო არა კებ ში და იმ ზღაპ რებ ში ა, დე დე ბი სათ ვის რომ და წე რა. ერ თი ავ ტო რი ყვე ლას გას წ ვ და.
შევ თან ხ მ დეთ, ბა ტო ნო ლა ფონ ტენ! ჩემ და თა ვად, პი რო ბას ვდებ, ვი კითხავ თქვენს თხზუ ლე ბებს, რო მე ლიც მო მე წო ნე ბა, მეყვა რე ბით, იმ და რი გე ბებ საც მი ვი ღებ, თქვენს არა კებ ში რომ არის მო ცე მუ ლი, რად გან იმე დი მაქვს სწო რად გა ვი გებ მათ მი ზან და სახუ ლო ბას. მაგ რამ, რაც შე ე ხე ბა ჩემს შე გირდს, ნე ბა მო მე ცით, არ ვას წავ ლო არც ერ თი მათ გა ნი, ვიდ რე არ და მიმ ტ კი ცებთ, რომ მისთ ვის სა ჭი როა ისე თი რა მის შეს წავ ლა, სა დაც იგი მე ოთხედ საც კი ვერ გა ი გებს და იმ არა კებს, რომ ლე ბიც მას შე უძ ლია გა ი გოს, იგი უკუღ მარ თად არ აღიქ ვამს და ნაც ვ ლად იმი სა, რომ მოტყუ ე ბუ ლის მა გა ლით ზე ჭკუა ის წავ ლოს, გა იძ ვე რო ბას არ მო ი სურ ვებს.
ვა თა ვი სუფ ლებ ბავ შ ვებს ყო ველ გ ვარ და ვა ლე ბა თა გან და ამით ვსპობ მა თი უბე დუ რე ბის უდი დეს იარაღს, წიგ ნებს. კითხ ვა არის ბავ შ ვო ბის უბე დუ რე ბა და ამა ვე დროს, თით ქ მის ერ თა დერ თი საქ მე, რო მელ საც მას უჩე ნენ. ემილს თორ მე ტი წლი სა საც კი არ ეცო დინე ბა, რა არის წიგ ნი. მაგ რამ მეტყ ვი ან – კითხ ვა ხომ უნ და იცო დეს მა ინ ცო, მარ თა ლი ა, კითხ ვა უნ და იცო დეს მა შინ, რო ცა იგი მის თ ვის სა სარ გებ ლო იქ ნე ბა, მა ნამ დის კი იგი მხო ლოდ თავს მო ა ბეზ რებს და მე ტი არა ფე რი.
რად გან ბავშვს არ უნ და მო ეთხო ვოს არა ფე რი ისე თი, რაც მან უბ რა ლო მორ ჩი ლე ბის გა მო უნ და შე ას რუ ლოს, გა მო დის, რომ იგი ვერ ის წავ ლის ვე რა ფერს, თუ უშუ ა ლო და აქ ტი ურ სარ გებ ლო ბას სი ა მოვ ნე ბას, ან სა ჭი რო ე ბას არ ხე დავს; თუ არა და, რა მო ტი ვით უნ და ის წავ ლოს? უხი ლავ ადა მი ა ნებ თან ლა პა რა კი და მა თი მოს მე ნა,
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
349
მათ თ ვის შო რი დან უშუ ა ლოდ გა ზი ა რე ბა ჩვე ნი გრძნო ბე ბი სა, მის წრა ფე ბე ბი სა, სურ ვი ლე ბი სა – ეს ხომ ისე თი ხე ლოვ ნე ბა ა, რომ მი სი სა ჭი რო ე ბა შე იძ ლე ბა ად ვი ლად გა ა გე ბი ნო ყო ველ ასაკ ში, და ძლიერ გა სა ო ცა რი ა, რომ ეგ ზომ სა სარ გებ ლო და სა სი ა მოვ ნო ხე ლოვ ნება ბავ შ ვე ბი სათ ვის ტან ჯ ვად გა დაქ ცე უ ლა. ეს კი იმის ბრა ლი ა, რომ ბავ შ ვებს მას ძა ლით ახ ვე ვენ თავს და ისეთ რა მე ში იყე ნე ბენ, რაც ბავშვს სრუ ლი ად არ ეს მის. თა ვი სი ტან ჯ ვის იარა ღის გა უმ ჯო ბე სე ბის დი დი ხა ლი სი ბავშვს არა აქვს. მაგ რამ თუ თქვენ ისე მო აწყობთ საქმეს, რომ ეს იარა ღი იქ ცეს სი ა მოვ ნე ბის სა შუ ა ლე ბად ბავ შ ვი სათ ვის, უკა ნას კ ნე ლი სულ მა ლე უთ ქ ვე ნო დაც თვი თონ მოჰ კი დებს მას ხელს.
დიდ საქ მედ არის მიჩ ნე უ ლი კითხ ვის სწავ ლე ბის სა უ კე თე სო მეთო დე ბის ძი ე ბა, იგო ნე ბენ რა ღაც ყუ თებს, ქარ ტებს; ბავ შ ვის ოთა ხი სტამ ბად არის გა დაქ ცე უ ლი. ლოკს სურს ბავ შ ვებს კა მათ ლე ბის საშუ ა ლე ბით ას წავ ლოს კითხ ვა. ნე ტავ, უკე თე სი ვე ღა რა ფე რი მო ი გონა?! უბად რუ კო ბა ა. ყვე ლა ზე უფ რო სან დო სა შუ ა ლე ბა (სწორედ იგი გვა ვიწყ დე ბა მუ დამ) – არის სწავ ლის სურ ვი ლი. გა უ ჩი ნეთ ბავშვს ეს სურ ვი ლი, მე რე კი მი ე ცით თქვე ნი ყუ თე ბი და თქვე ნი კა მათ ლე ბი. მის თ ვის ყო ვე ლი მე თო დი კარ გი იქ ნე ბა.
უშუ ა ლო ინ ტე რე სი – აი, ყვე ლა ზე უფ რო დი დი მა მოძ რა ვე ბელი ძა ლა, ერ თა დერ თი, რო მე ლიც მას სწო რი გზი თაც წა იყ ვანს და შორ საც გა იყ ვანს. ემი ლი ღე ბუ ლობს ზოგ ჯერ მა მი სა გან, დე დი სა გან, ამ ხა ნა გე ბი სა გან მი სა პა ტი ჟე ბელ ბა რათს სა დი ლად, სა ექ ს კურ სი ოდ, ნა ვით გა სა სე ირ ნებ ლად, სა ზო გა დო ებ რივ დღე სას წა ულ ზე და სას წრე ბად. ეს ბა რა თე ბი და წე რი ლია მოკ ლედ, ნათ ლად, გარ კ ვე უ ლად. უნ და მო ი ნა ხოს ვინ მე, ვინც მას ამ ბა რა თებს წა უ კითხავს. ეს ვინ მე ან თა ვის დრო ზე არ მო დის, ან არ არის კარგ გან წყო ბა ზე. ამ რი გად – მო მენ ტი გაშ ვე ბუ ლია ხე ლი დან. და ბო ლოს, ბავშვს წა უ კითხა ვენ ბა რათს, მაგ რამ ვა და უკ ვე გა სუ ლა. აჰ, რა კარ გი იქ ნე ბო და, რომ თვი თონ სცოდ ნო და კითხ ვა! მო დის სხვა ბა რა თე ბიც, ძა ლი ან მოკლე, ფრი ად სა ინ ტე რე სო. სა სურ ვე ლია მა თი წა კითხ ვაც. ზოგ ჯერ პოუ ლო ბენ წამ კითხ ველს, ზოგ ჯერ – ვე რა. დი დი ჭა პან წყ ვე ტით ბავ შ ვი ბა რა თის ნა ხე ვა რი ნა წი ლის ამო კითხ ვას ახერ ხებს: ხვალ ტკბილ ნაღებ ზე პა ტი ჟე ბენ, მაგ რამ ვერ ამო ი კითხა, სად ან ვის თან. იგი ცდილობს წა ი კითხოს ბა რა თის დარ ჩე ნი ლი ნა წი ლიც. მე არ ვფიქ რობ, რომ ასეთ პი რო ბებ ში ჩემს ემილს კითხ ვის შე სას წავ ლად ყუ თე ბი
ჟან-ჟაკ რუსო
350
დას ჭირ დეს. ნუ თუ სა ჭი რო ა, რომ ვი ლა პა რა კო კი დევ წე რის შე სა ხებაც? არა, მე სა სირ ცხ ვოდ მი მაჩ ნია ასე თი წვრილ მა ნე ბით ვირ თობდე თავს აღ ზ რ დის შე სა ხებ და წე რილ ტრაქ ტატ ში.
ოღონდ ერთ რა მეს და ვა მა ტებ, რაც სა ყუ რადღე ბო დე ბუ ლება ა: ჩვე უ ლებ რივ, ად ვი ლად და ჩქა რა ვი ღებთ სწო რედ იმას, რის მი ღე ბას ძა ლი ან არ ვჩქა რობთ. თით ქ მის დარ წ მუ ნე ბუ ლი ვარ, რომ ათი წლის შეს რუ ლე ბამ დე ემილს მშვე ნივ რად ეცო დი ნე ბა კითხ ვაც და წე რაც სწო რედ იმის გა მო, რომ არ ვარ და ინ ტე რე სე ბუ ლი, რომ ემილ მა იცო დეს ეს თხუთ მეტ წლამ დე. მაგ რამ მერ ჩივ ნა, რომ ემილს არა სო დეს არ სცოდ ნო და კითხ ვა, ვიდ რე მას ეს ცოდ ნა შე ე ძი ნა ყველა იმის ფა სით, რაც კითხ ვას სა სარ გებ ლო საქ მედ აქ ცევ და. რა სამსა ხურს გა უ წევ და მას კითხ ვის ცოდ ნა, თუ კი კითხ ვას სა მუ და მოდ შე ა ძუ ლებ დ ნენ? „საჭიროა, უწი ნა რეს ყოვ ლი სა, გავ ფ რ თხილ დეთ, რომ ბავშვს არ შეს ძულ დეს ის სწავ ლა, რომ ლის სიმ წა რე არ აში ნებდეს მას შემ დეგ წლებ შიც”.
რაც უფ რო მე ტად ვი ცავ ჩემს არა აქ ტი ურ მე თოდს, მით უფ რო ვგრძნობ, რომ მე ტი არ გუ მენ ტი გროვ დე ბა ჩემ წი ნა აღ მ დეგ. მეტყ ვიან: თქვენ გან თუ არა ფე რი არ ის წავ ლა, სხვის გან ის წავ ლის თქვე ნი შე გირ დი ო, თუ ჭეშ მა რი ტე ბის სა შუ ა ლე ბით არ ააც დი ნეთ შეც დომე ბი, იგი ტყუ ილს ის წავ ლის; იმ მცდარ შე ხე დუ ლე ბებს, თქვენ რომ ში შობთ არ ჩა ვუ ნერ გოთ, ამას მა ინც მთე ლი მი სი გა რე მო მო ახ ვევს, ყვე ლა მი სი გრძნო ბა შე მო ი ტა ნე სო; შერ ყ ვ ნი ან მის გან ს ჯას, ვიდ რე იგი ფორ მი რე ბას მო ას წ რებს, ან და მი სი გო ნე ბა, დი დი ხნის უმოქ მედო ბით გამ შ რა ლი, მა ტე რი ა ლურ ში ჩა ეფ ლო ბა. ვინც ბავ შ ვო ბი სას არ ეჩ ვე ვა აზ როვ ნე ბას, იგი ცხოვ რე ბის შემ დ გომ ნა წილ ში კარ გავს ამის უნარ სო.
მგო ნი ა, ად ვი ლად შე მიძ ლია გავ ცე პა სუ ხი; მაგ რამ რა სა ჭი როა მუ დამ პა სუ ხის გა ცე მა? თუ ჩე მი მე თო დი თვი თონ გას ცემს პა სუხს ყვე ლა ფერ ზე, იგი კარ გია თუ არა და, სრუ ლე ბით არ ვარ გე ბუ ლა. გან ვაგ რ ძობ.
თუ თქვენ, იმ გეგ მი დან, რომ ლის მო ხაზ ვაც და ვიწყე, სრუ ლიად სა წი ნა აღ მ დე გო გზით ივ ლით, ვიდ რე და წე სე ბუ ლი ა; თუ ნაც ვლად იმი სა, რომ სადღაც შორს გა და ი ტა ნოთ ბავ შ ვის გო ნე ბა. თუ ნაც ვ ლად იმი სა, რომ იგი მუ დამ სხვა ქვეყ ნებ ში, სხვა კლი მა ტურ პი რო ბებ ში, სხვა სა უ კუ ნე ში, დე და მი წის კი დე ზე და ეგებ ცა ზე დაც
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
351
გატყორ ც ნო – ვეც დე ბი, იგი სა კუ თა რი თა ვის ფარ გ ლებ ში დარ ჩეს, გუ ლის ყუ რი იმას მი აპყ როს, რაც მას უშუ ა ლოდ ეხე ბა, და ი ნა ხავთ, რომ მას აღ ქ მაც შე უძ ლი ა, მეხ სი ე რე ბაც აქვს და მსჯე ლო ბა საც ახერხებს; ეს ბუ ნე ბის კა ნო ნი ა. რო ცა მგრძნო ბე ლი არ სე ბა აქ ტი ვო ბას იწყებს, იგი მსჯე ლო ბის უნარ საც იძენს – მი სი ძა ლე ბის შე სა ბა მი სად. და მხო ლოდ მა შინ, თუ მას მე ტი ძა ლა აქვს, ვიდ რე სა ჭი როა არსე ბო ბის შე სა ნარ ჩუ ნებ ლად, მას ში გან ვი თარ დე ბა სპე კუ ლა ცი უ რი უნა რი, რო მე ლიც ამ ზედ მეტ ძა ლას სხვა სა ჭი რო ე ბი სათ ვის იყე ნებს. თუ შე ნი შე გირ დის გო ნე ბის გაწ ვ რ თ ნა გინ და, გაწ რ თ ვე ნი ის ძა ლე ბი, რომ ლებ მაც უნ და წარ მარ თონ იგი. ავარ ჯი შე მუ დამ მი სი სხე უ ლი; გა ხა დე იგი ძლი ე რი და ჯან სა ღი, რომ ჭკვი ა ნი და გო ნი ე რი გახ დეს; იმუ შა ოს, იმოქ მე დოს, ირ ბი ნოს, იყ ვი როს, მუ დამ მოძ რა ო ბა ში იყოს; იყოს ის მო წი ფუ ლი თა ვი სი ძა ლით და სულ მა ლე თა ვი სი გო ნე ბითაც მო წი ფუ ლი გახ დე ბა.
მარ თა ლი ა, შე იძ ლე ბა ამ მე თო დით გა ა პი რუტყ ვო ბავ შ ვი, თუ მუ დამ უჩი ჩი ნე: წა დი, მო დი, დარ ჩი, ეს ქე ნი, ის ქე ნი, ის არ ქნა. თუ თქვენ მა თავ მა ამოძ რა ვა მუ დამ მი სი ხე ლე ბი, სა კუ თა რი თა ვი რაღად დას ჭირ დე ბა, მაგ რამ მო ი გო ნეთ ჩვე ნი პი რო ბა: თუ პე დან ტი ხართ, ჩე მი წიგ ნის კითხ ვით თა ვის შე წუ ხე ბა არ ღირს.
ძლი ერ სამ წუ ხა რო შეც დო მაა იმის ფიქ რი, რომ სხე უ ლის ვარჯი ში გო ნე ბას ახ შობს; გა ნა ორი ვე ხე ლი ხელ ჩა კი დე ბუ ლი არ უნ და მოქ მე დებ დ ნენ და ერ თი არ უნ და აძ ლევ დეს მი მარ თუ ლე ბას მე ორეს?
ორი ჯუ რის ხალ ხი არ სე ბობს, რომ ლე ბიც მუ დამ სხე ულს ავარჯი შე ბენ და, რა თქმა უნ და, ძლი ერ ნაკ ლე ბად ზრუ ნა ვენ სუ ლი ერ გან ვი თა რე ბა ზე: სა ხელ დობრ, გლე ხე ბი და ვუ ლუ რე ბი. პირ ვე ლი მოუქ ნე ლი, ტლან ქი და უხე ში ა; მე ო რე კი ცნო ბი ლია დი დი გრძნო ბით და აგ რეთ ვე გო ნე ბის სი მახ ვი ლით. სა ერ თოდ გლეხ ზე უფ რო მძი მე და ვე ლურ ზე უფ რო მო ხერ ხე ბუ ლი ადა მი ა ნი აღარ შე იძ ლე ბა. რი სი ბრა ლია ეს გან ს ხ ვა ვე ბა? იმი სი, რომ პირ ვე ლი, რად გან სხვი სი ბრძანე ბით მუ შა ობს ან აკე თებს იმას, რა საც მა მა მი სი აკე თებ და, ან რასაც თვი თონ ახალ გაზ რ დო ბი დან ვე აკე თებ და, მუ დამ შაბ ლონს მისდევს და ამ თით ქ მის ავ ტო მა ტურ ცხოვ რე ბა ში, მუ დამ ერ თი სა და იმა ვეს კე თე ბა ში ჩვე უ ლე ბა და მორ ჩი ლე ბა გო ნე ბის ად გილს იჭერს.
ვე ლუ რი კი სულ სხვა ა: რად გან იგი არ არის მი მაგ რე ბუ ლი რო
ჟან-ჟაკ რუსო
352
მე ლი მე ერთ ად გილს, არც არა ვი თა რი გარ კ ვე უ ლი საქ მე აქვს და ვალე ბუ ლი, არა ვის ემორ ჩი ლე ბა, არც სხვა კა ნო ნი იცის, გარ და საკუ თა რი ნე ბი სა, იძუ ლე ბუ ლია ცხოვ რე ბის ყო ველ ნა ბიჯ ზე გო ნე ბა ამოქ მე დოს; იგი ხელს არ გა ან ძ რევს, ნა ბიჯს არ გა დად გამს, რომ შედე გი არ გა ით ვა ლის წი ნოს. ამ გ ვა რად, რაც უფ რო მე ტად ვარ ჯი შობს მი სი სხე უ ლი, მით უფ რო მე ტად ნათ დე ბა მი სი გო ნე ბა; მი სი ძა ლა და გო ნე ბა ერ თად ვი თარ დე ბა და ერ თ მა ნეთს აფარ თო ებს.
სწავ ლუ ლო აღ მ ზ რ დე ლო, აბა, ვნა ხოთ ვი სი შე გირ დი ჰგავს ველურს და ვი სი – გლეხს. მუ დამ პე და გო გი ურ ავ ტო რი ტეტს დაქ ვემდე ბა რე ბუ ლი, თქვე ნი შე გირ დი ერთ ნა ბიჯ საც არ გა დად გამს თქვე ნი კარ ნა ხის გა რე შე; იგი ვერ ბე დავს ჭა მას, რო ცა ში ა, სი ცილს, რო ცა მხი ა რუ ლი ა, ტი რილს, რო ცა მწუ ხა რე ა, ხელს ვერ გა უ წო დებს ვერა ვის, ფეხს ვერ გა ან ძ რევს თქვე ნი გან კარ გუ ლე ბის გა რე შე; სულ მა ლე იგი სუნ თ ქ ვა საც ვე ღარ გა ბე დავს უთ ქ ვე ნოდ. რად გინ დათ, რომ იფიქ როს, თუ კი ყვე ლა ფერს თქვენ ფიქ რობთ მის მა გი ერ. რაკი დარ წ მუ ნე ბუ ლია თქვენს წინ და ხე დუ ლო ბა ში, რა ღად უნ და მას თა ვი სი. რა კი ხე დავს, რომ იკის რეთ ზრუნ ვა მის სი ცოცხ ლე სა და კე თილ დღე ო ბა ზე, იგი თა ვი სუფ ლად გრძნობს თავს ამ მო ვა ლე ო ბისა გან; მი სი გო ნე ბა თქვენ ზეა დან დო ბი ლი: იგი ჩა ი დენს ყვე ლა ფერს და უ ფიქ რებ ლად, რაც კი არ და გიშ ლი ათ მის თ ვის, რად გან კარ გად იცის, რომ პა სუხს არ აგებს. რად უნ და წვი მის ნიშ ნე ბის გა მოც ნობა ის წავ ლოს; მან იცის, რომ თქვენ მის მა გივ რად შეს ც ქე რით ცას. რად უნ და თა და რი გი სე ირ ნო ბა ში. მას არ ეში ნი ა, რომ თქვენ სადი ლის დროს გა მოგ რ ჩე ბათ იგი ყუ რადღე ბი დან; ვიდ რე არ გა ა ჩერებთ, იგი სულ ჭამს; რო დე საც ჭა მას და უშ ლით, აღარ ჭამს. იგი თა ვის კუჭს კი აღარ ეკითხე ბა, არა მედ თქვენ. თქვე ნი მი ზე ზით მას სხე უ ლი უმოქ მე დო ბით და უ სუს ტ დე ბა, მაგ რამ გო ნე ბა კი ამით არ გა უ ფა ქიზ დე ბა. თქვენ მის თვალ ში სა ბო ლო ოდ გა უ ტე ხავთ სა ხელს გო ნე ბას იმით, რომ იმ მცი რე ო დენ გო ნე ბა საც, რაც მას გა აჩ ნი ა, ისეთ რა მე ზე ახარ ჯ ვი ნებთ, რაც მას უსარ გებ ლოდ მი აჩ ნი ა. რად გან ვე რა სო დეს ვერ და ი ნა ხავს, რა შია სა ჭი რო გო ნე ბა. იგი ბო ლოს და ბო ლოს გა დაწყ ვეტს, რომ არა ფერ ში არ არის გა მო სა დე გი. ცუდ მსჯე ლო ბას დი დი დი დი საყ ვე დუ რი მოჰ ყ ვეს, მაგ რამ საყ ვე დუ რი ისე ხში რი ა, რომ იგი არც კი აქ ცევს ყუ რადღე ბას; შეჩ ვე უ ლი სა შიშრო ე ბა აღარ აში ნებს მას.
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
353
მაგ რამ თქვე ნის აზ რით, მას მა ინც აქვს ჭკუ ა; და მარ თ ლაც, მას აქვს იმის ჭკუ ა, რომ ქა ლებ თან ილაქ ლა ქოს ისე, რო გორც ზე მოთ ვთქვი უკ ვე; მაგ რამ თუ საქ მე ისე დატ რი ალ და, რომ თვი თონ დასჭირ და რა ი მე ნა ბი ჯის გა დად გ მა, ამ ძნელ საქ მე ში გა დაწყ ვე ტი ლე ბის მი ღე ბა, და ი ნა ხავთ, რომ იგი ათას წი ლად უფ რო ჩლუნ გი და სუ ლელი ყო ფი ლა, ვიდ რე უტ ლან ქე სი გლე ხის შვი ლი.
ჩე მი შე გირ დი კი, ან და უკეთ – ბუ ნე ბის შე გირ დი, თა ვი დან ვე შეჩ ვე უ ლი ა, რამ დე ნა დაც შე იძ ლე ბა, თა ვი სი თა ვის დაკ მა ყო ფი ლებას, და აღარ მი ეჩ ვე ვა მუ დამ სხვის ხე ლებ ში ცქე რას და კი დევ უფრო ნაკ ლე ბად – თა ვის ცოდ ნის გა მო ჩე ნას სხვებ თან. სა მა გი ე როდ, იგი აზ როვ ნებს, ით ვა ლის წი ნებს, მსჯე ლობს ყვე ლა ფერ ზე, რაც კი მას უშუ ა ლოდ ეხე ბა. იგი კი არ ყბე დობს, იგი მოქ მე დებს; მან სრულე ბით არ იცის, რა ხდე ბა მთელ ქვე ყა ნა ზე, მაგ რამ კარ გად იცის, რო გორ გა ა კე თოს ის, რაც სა ჭი როა მის თ ვის. რად გან იგი მუ დამ მოძ რა ობს, იგი ძა ლა უ ნე ბუ რად აკ ვირ დე ბა მრა ვალ რა მეს, ეც ნო ბა მრა ვალ მოქ მე დე ბას და იგი თა ვი დან ვე დიდ გა მოც დი ლე ბას იძენს: გაკ ვე თი ლებს ბუ ნე ბი სა გან იღებს და არა ადა მი ა ნე ბი სა გან.
მით უფ რო მე ტად სწავ ლობს ჭკუ ას, რო ცა ვერ სად ვერ ხე დავს ჭკუ ის მას წავ ლე ბელს. ამ გ ვა რად, მი სი სხე უ ლი და მი სი გო ნე ბა ერთად ვი თარ დე ბა. რად გან იგი მუ დამ თა ვი სი ჭკუ ით და არა სხვი სი ჭკუ ის მი ხედ ვით მოქ მე დებს, ყო ველ თ ვის ორ საქ მეს აკე თებს ერ თად; რაც უფ რო მეტ ძა ლა სა და სი მაგ რეს იძენს, მით უფ რო ჭკუ ა მახვი ლი და გო ნი ე რი ხდე ბა. ეს არის სა შუ ა ლე ბა იქო ნი ოს ოდეს მე ის, რაც სხვებს შე უ თავ სებ ლად მი აჩ ნი ათ და რაც ყვე ლა გა მო ჩე ნილ ადა მი ანს შე თავ სე ბუ ლი ჰქონ და – სხე უ ლის სიძ ლი ე რე და სუ ლის სიძ ლი ე რე, ბრძე ნის გო ნე ბა და ათ ლე ტის ძა ლა.
ახალ გაზ რ და აღ მ ზ რ დე ლო, ძნე ლი საქ მი სა კენ მო გი წო დებ: აღზარ დო წე სე ბის გა რე შე, არა ფე რი არ აკე თო, ყვე ლა ფე რი კი გა აკე თო. მე გე თან ხ მე ბი, ეს საქ მე შენს ხნო ვა ნე ბას არ შეჰ ფე რის; იგი არ არის ისე თი, რომ თა ვი დან ვე შე ნი ნი ჭი აჩ ვე ნო ხალხს და თა ვი მო ა წო ნო მა მებს: მაგ რამ იგი ერ თა დერ თი ა, ნა ყოფს რომ მოგ ცემს, ვე რა სო დეს ვერ გახ დი ბრძენს, თუ ჯერ ცელ ქი არ შექ მე ნი; ასე თი იყო სპარ ტა ნე ლე ბის აღ ზ რ და. ნაც ვ ლად იმი სა, რომ წიგ ნებ ზე მი ეკე რე ბი ნათ ბავ შ ვი, მას ჯერ თა ვი სი სა დი ლის მო პარ ვას ას წავ ლიდ ნენ. გა ნა სპარ ტა ნე ლე ბი ამის გა მო ჩლუნ გი კა ცე ბი გა მო დი ოდ ნენ? ვინ
ჟან-ჟაკ რუსო
354
არ იცის, რა მკვეთ რი და მწა რე პა სუ ხის გა ცე მა იცოდ ნენ. მუ დამ გა მარ ჯ ვე ბულ ნი, ისი ნი თა ვის მტერს ყო ველ გ ვარ ბრძო ლა ში სჯობნიდ ნენ და ლა პა რა კის მოყ ვა რულ ათე ნე ლებს ისე ვე ეში ნო დათ მა თი მახ ვი ლი სიტყ ვი სა, რო გორც მა თი მახ ვი ლი სა.
რო ცა ძლი ერ გულ მოდ გი ნედ ვზრდით, აღ მ ზ რ დე ლი ბრძა ნებს და დარ წ მუ ნე ბუ ლი ა, რომ იგი მარ თავს; ნამ დ ვი ლად კი ბავ შ ვი მართავს. იგი სარ გებ ლობს იმით, რა საც მის გან მო ითხოვთ, რომ მი იღოს თქვენ გან ის, რაც მას უნ და; და ერ თი სა ა თის მე ცა დი ნე ო ბა ში ერ თი კვი რის თა ვი სუფ ლე ბას გა მოგ ვ ტყუ ებს. ყო ველ წუთ ში მას თან ხელ შეკ რუ ლე ბაა სა ჭი რო. ხელ შეკ რუ ლე ბას, რო მელ საც თქვე ნე ბურად ად გენთ, იგი მი სე ბუ რად ას რუ ლებს და ყო ველ თ ვის თა ვის ფანტა ზი ის სა სარ გებ ლოდ იყე ნებს, მე ტად რე თუ არ და უ ფიქ რ დი და ისეთ რა მეს შეჰ პირ დი, რის შე სა ხე ბაც იგი დარ წ მუ ნე ბუ ლი ა, რომ მი ი ღებს პი რო ბას, რაც მას და ე კის რა, რომ არ შე ას რუ ლოს. ბავ შვი, ჩვე უ ლებ რივ, უკე თე სად ერ კ ვე ვა აღ მ ზ რ დე ლის გო ნე ბა ში, ვიდ რე აღ მ ზ რ დე ლი ბავ შ ვის გულ ში. და ეს ასე დაც უნ და იყოს, რად გან იმ გამ ჭ რი ა ხო ბას, რო მელ საც ბავ შ ვი თა ვის არ სე ბო ბი სათ ვის ბრძო ლას მო ახ მარ და, სა კუ თა რი ძა ლე ბის ამა რა რომ დარ ჩე ნი ლი ყო, ახ ლა მტარ ვა ლის ბორ კი ლე ბი სა გან თა ვი სუფ ლე ბის გა და სარ ჩე ნად ხმარობს; მა შინ, რო ცა ამ უკა ნას კ ნელს, რა კი მა ინც და მა ინც არ არის ძლი ერ და ინ ტე რე სე ბუ ლი ჩას წ ვ დეს ბავ შ ვის არ სე ბა ში, ურ ჩევ ნია ზოგ ჯერ ხე ლი არ ახ ლოს მის სი ზარ მა ცეს ან ამ პარ ტავ ნო ბას.
და ა დე ქით თქვენს შე გირ დ თან სა წი ნა აღ მ დე გო გზას: მას მუ დამ თა ვი სი თა ვი ეგო ნოს ბა ტო ნი, ნამ დ ვი ლად კი მუ დამ თქვენ იყოთ ბა ტო ნი. ყვე ლა ზე უფ რო სრუ ლი მორ ჩი ლე ბა მა შინ არის, რო ცა გა რეგ ნუ ლად იგი თა ვი სუფ ლე ბას ჰგავს; მა შინ თვით ნე ბის ყო ფაა დატყ ვე ვე ბუ ლი. გა ნა მთლად თქვენს ხელ ში არ არის საწყა ლი ბავშ ვი, რო მელ მაც არა ფე რი იცის, არა ფე რი შე უძ ლი ა? გა ნა, თქვენს ხელ ში არ არის მთე ლი მი სი გა რე მო, რომ მას ზე ამოქ მე დოთ? გა ნა, თქვენს ნე ბა ზე არა ა, იმოქ მე დოთ მას ზე, რო გორც კი მო გე სურ ვე ბათ? გა ნა, მი სი მუ შა ო ბა, მი სი თა მა ში, მი სი სი ა მოვ ნე ბა და უსი ა მოვ ნე ბა მთლად თქვენს ხელ ში არ არის ისე, რომ მან ეს არც კი იცის? ცხადი ა, მან მხო ლოდ ის უნ და გა ა კე თოს, რაც სურს; მაგ რამ მას მხოლოდ ის უნ და სურ დეს, რაც თქვენ გინ დათ გა ა კე თე ბი ნოთ; მან არც ერ თი ნა ბი ჯი არ უნ და გა დად გას, რომ თქვენ გათ ვა ლის წი ნე ბუ ლი არ
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
355
გქონ დეთ; პი რი არ უნ და გა ა ღოს ისე, რომ არ იცო დეთ, რის თქმას აპი რებს.
მხო ლოდ მა შინ შე უძ ლია მას ავარ ჯი შოს თა ვი სი სხე უ ლი ისე, რო გორც მი სი ასა კი მო ითხოვს, გო ნე ბის უვ ნებ ლად. მა შინ, ნაც ვ ლად იმი სა, რომ მთე ლი თა ვი სი ჭკუ ა გო ნე ბა მის თ ვის სამ ძი მო ავ ტო რიტეტ თან ბრძო ლას შე ა ლი ოს, იგი მთელ ძა ლას მო იკ რებს, რომ ყველა ფერ ში, რაც კი არის მის გარ შე მო, თა ვის უშუ ა ლო კე თილ დღე ობი სათ ვის სა სარ გებ ლო რამ გა მო ნა ხოს; მხო ლოდ მა შინ და ი ნა ხავთ, რა გა სა ო ცარ ჭკუ ა მახ ვი ლო ბას გა მო ი ჩენს, რას არ მო ი გო ნებს, რა თა ხელ ში ჩა იგ დოს ყვე ლა ფე რი, რა ზეც კი ხე ლი მი უწ ვ დე ბა, და ნამ დ ვილად იგე მოს ყო ვე ლი ვე – გა ნუ კითხა ვად.
რად გან ამ გზით მას თა ვის ნე ბის ყო ფის პატ რო ნად ხდით, მის კაპ რი ზებ საც არ კვე ბავთ. რად გან მხო ლოდ იმას აკე თებს, რაც მას სჭირ დე ბა, სულ მა ლე გა ა კე თებს მხო ლოდ იმას, რაც უნ და გა ა კეთოს; და, თუმ ცა, მი სი სხე უ ლი მუდ მივ მოძ რა ო ბა ში ა, ვიდ რე იგი თა ვის ყო ველ დღი უ რი და უშუ ა ლო ინ ტე რე სით მოქ მე დებს, და ი ნახავთ, რომ მი სი გო ნე ბა, რამ დე ნა დაც კი მას მო ეთხო ვე ბა, გა ცი ლებით უკეთ და გა ცი ლე ბით უფ რო შე სა ფე რი სად ვი თარ დე ბა, ვიდ რე წმინ და სპე კუ ლა ცი უ რი სწავ ლის დროს.
ამ გ ვა რად, რა კი თქვენ ში მო წი ნა აღ მ დე გეს არ ხე დავს, თქვენ მიმართ უნ დობ ლო ბას არ გრძნობს, თქვენ გან და სა ფა რა ვი არა ფე რი აქვს. იგი აღარც მო გატყუ ებთ, აღარც ტყუ ილს გეტყ ვით; უშიშ რად და გა ნახ ვებთ თა ვის ნამ დ ვილ სა ხეს; შე გიძ ლი ათ შე ის წავ ლოთ იგი, რო გორც უფ რო მო ხერ ხე ბუ ლი იქ ნე ბა თქვენ თ ვის და გა შა ლოთ მის ირ გ ვ ლივ გაკ ვე თი ლე ბი, რაც გინ დათ მის ცეთ, მას კი არა სო დეს აზრა დაც არ მო უ ვა, რომ გაკ ვე თი ლი ეძ ლე ვა.
იგი აღარ უთ ვალ თ ვა ლებს თქვენს ზნე ობ რივ ქცე ვას ეჭ ვი თა და ღვარ ძ ლით და არც გულ ში გა უ ხარ დე ბა თქვე ნი და ჭე რა რა ი მე შეცდო მა ში. უხერ ხუ ლო ბა, რო მელ საც ჩვენ თა ვი დან ავიც დენთ ამ გ ვარად, ძლი ერ დი დი ა. ბავ შ ვის მთა ვა რი საზ რუ ნა ვი ა, რო გორც ვთქვი, სუს ტი მხა რე ე ბი გა მო უ ძებ ნოს თა ვის ხელ მ ძღ ვა ნელს. ეს მიდ რე კილე ბა სი ბო რო ტემ დე მი დის, მაგ რამ ეს სი ბო რო ტი დან არ მომ დინა რე ობს: იგი მო მა ბეზ რე ბე ლი ავ ტო რი ტე ტი სა გან თა ვის დაღ წე ვის სურ ვი ლი დან გა მომ დი ნა რე ობს. მძი მე რე ჟი მით შე წუ ხე ბუ ლი, იგი ცდი ლობს ეს მო ნო ბა შე არ ყი ოს და ნაკ ლო ვა ნე ბე ბი, რომ ლებ საც
ჟან-ჟაკ რუსო
356
თა ვის აღ მ ზ რ დე ლებს უპოვ ნის, სა უ კე თე სო სა შუ ა ლე ბაა ამი სათ ვის. მაგ რამ ამ გზით იგი ყო ველ ადა მი ან ში ნაკ ლო ვა ნე ბის ძებ ნას ეჩ ვე ვა და უხა რი ა, რომ აღ მო ა ჩენს. ცხა დი ა, ბი წი ე რე ბის კი დევ ერ თი წყარო და ვაშ რე ამით ემი ლის გულ ში: რა კი მას არ ექ ნე ბა ჩემს ნაკ ლ თა ძი ე ბის ინ ტე რე სი, იგი აღარ და იწყებს მათ ძი ე ბას ჩემ ში და არ ეცდე ბა მო ძებ ნოს ისი ნი სხვებ ში.
ყვე ლა ეს ხერ ხი ძნე ლი ჩანს, რად გან არ უფიქ რ დე ბი ან მათ; მაგრამ თა ვის თა ვად ისი ნი ძნე ლი არ უნ და იყოს. ყო ველ კაცს აქვს უფლე ბა იგუ ლის ხ მოს თქვენ ში ის აუცი ლე ბე ლი ცოდ ნა, რაც თქვენ მიერ არ ჩე უ ლი ხე ლო ბი სათ ვი საა სა ჭი რო; უნ და ვი გუ ლის ხ მოთ, რომ გეს მით ადა მი ა ნის გუ ლის ბუ ნებ რი ვი გზა, შე გიძ ლი ათ შე ის წავ ლოთ ადა მი ა ნი და ინ დი ვი დი, რომ თქვენ წინ და წინ იცით, თუ სა ით გა დაიხ რე ბა თქვე ნი შე გირ დის ნე ბის ყო ფა ამა თუ იმ შემ თხ ვე ვა ში, რო ცა მი სი ასა კი სათ ვის სა ინ ტე რე სო საგ ნებს უჩ ვე ნებთ. მაშ, იარა ღის ქო ნა და მი სი მოხ მა რე ბის ცოდ ნა, გა ნა, ეს საქ მის ცოდ ნა არ არის?
თქვენ მი მი თი თებთ ბავ შ ვის კაპ რი ზებ ზე, არა ხართ მარ თა ლი: ბავ შ ვის კაპ რი ზი არა სო დეს ბუ ნე ბის ბრა ლი არ არის, არა მედ ცუდი დის ციპ ლი ნის შე დე გია – ბავ შ ვი ან მორ ჩი ლე ბა ში იყო, ან ბატო ნობ და. მე კი ათას ჯერ მით ქ ვამს, რომ არც ერ თი უნ და იყოს, და არც მე ო რე. თქვენს შე გირდს მხო ლოდ ის კაპ რი ზე ბი ექ ნე ბა, რა საც ჩა უ ნერ გავთ მას და სა მარ თ ლი ა ნიც იქ ნე ბა, რომ თქვე ნი შეც დო მე ბი თქვენ ვე მო გიბ რუნ დეთ. მაშ, რო გორ ვუშ ვე ლოთ საქ მეს, მკითხავთ თქვენ – შვე ლა მა ინც შე იძ ლე ბა და ამი სათ ვის უკე თე სი მიდ გო მა და მე ტი მოთ მი ნე ბაა სა ჭი რო.
რამ დე ნი მე კვი რით ვი კის რე ერ თი ბავ შ ვის მოვ ლა, რო მე ლიც მიჩ ვე უ ლი იყო არა მხო ლოდ თა ვის ნე ბა ზე სი ა რულს, არა მედ თავის ნე ბა ზე სხვე ბის ტა რე ბა საც, მა შა სა და მე, მთლად ახი რე ბუ ლი ბავ შ ვი სა. პირ ველ დღეს ვე, ჩე მი თა ვა ზი ა ნო ბის გა მო საც დე ლად, შუა ღა მეს მო ი სურ ვა ად გო მა. შუა ძილ ში ვი ყა ვი, რომ გად მოხ ტა თავის ლო გი ნი დან, ჩა იც ვა ხა ლა თი და და მი ძა ხა. ავ დე ქი, ავან თე სანთე ლი, მა საც ეს უნ დო და მხო ლოდ; არ გა სუ ლა თხუთ მე ტი წუ თი, რომ ძი ლი მო ე რია და დაწ ვა ისევ, კმა ყო ფი ლი ამ გა მოც დით. ორი დღის შემ დეგ იმე ო რებს იმა ვეს; შე დე გი იგი ვე ა; მხე დავს, არც ერთ მის ხალ მოთ მი ნე ბას არ ვკარ გავ. და წო ლის წინ რომ მა კო ცა, მე ცივად ვუთხა რი: ჩე მო ძა მი კო, ყვე ლა ფე რი კარ გი, მაგ რამ ნუ ღარ გა ი
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
357
მე ო რებ. ამ სიტყ ვებ მა ინ ტე რე სი ჩა უგ დო გულ ში და მე ო რე დღეს ვე, რომ გა ე გო გავ ბე დავ თუ არა ურ ჩო ბას, ბევ რი აღარ უფიქ რია და ისევ ამა ვე დროს ად გა და და მი ძა ხა. ვკითხე, რა გინ და მეთ ქი. მი პასუ ხა, ვერ და ვი ძი ნე ო. „მით უარე სი შენ თ ვის”, ვუ პა სუ ხე მე და გავჩუმ დი. მთხო ვა სან თე ლი ამენ თო. „რა სა ჭი რო ა”? და გავ ჩუმ დი. ამ ლა კო ნურ მა ტონ მა სა გო ნე ბელ ში ჩა აგ დო. ხე ლის ფა თუ რით მო ძებნა კვე სი და სცემს. სი ცი ლი ვერ შე მი კა ვე ბი ა, მეს მის, რომ თი თებ ზე იცემს. ბო ლოს დარ წ მუნ და, რომ არა ფე რი გა მო უ ვა, მო აქვს კვე სი ჩემ თან, „რად მინ და მეთ ქი” და გა დავ ბ რუნ დი მე ო რე გვერ დ ზე. მა შინ და იწყო გი ჟი ვით სირ ბი ლი ოთახ ში, ყვი რი ლი, სიმ ღე რა, სა ში ნე ლი ხმა უ რი ატე ხა, მუშ ტე ბი და ა ყა რა მა გი დას, სკა მებს, მაგ რამ ცდილობ და კი, რომ მა ინ ც და მა ინც მაგ რად არ მოს ვ ლო და და თან ცი ვი ხმით წა მო ი კივ ლებ და, რომ შევ წუ ხე ბუ ლი ყა ვი. ვე რა ფე რი გა ი ტა ნა. მივ ხ ვ დი, რომ იგი ჩემ გან ან და რი გე ბას ან გან რის ხე ბას მო ე ლო და, ასეთ მა დიდ მა სიმ შ ვი დემ კი ვერ ასი ა მოვ ნა.
მან გა დაწყ ვი ტა მა ინც გა მო ვეყ ვა ნე მოთ მი ნე ბი დან თა ვი სი და ჟინე ბით და ისე თი ალი ა ქო თი ატე ხა, რომ ბო ლოს გავ ცხარ დი კი დეც, მაგ რამ რო გორც კი ვიგ რ ძე ნი, ვიგ რ ძე ნი რა, რომ აქ სიცხა რე არ გამოდ გე ბა და საქ მეს მთლად გა ვა ფუ ჭებ, სხვა გზა ავირ ჩი ე. უსიტყ ვოდ წა მოვ დე ქი, წა ვე დი კვე სის სა ძებ რად, მაგ რამ ვერ ვი პო ვე. ვკითხე მას; მომ ცა, აღ ტა ცე ბულ მა იმი თი, რომ ბო ლოს მა ინც გა ი მარ ჯ ვა. გავ კარი კვე სი, ავან თე სან თე ლი, მოვ კი დე ხე ლი ჩემს პა წია ვაჟ ბა ტონს, უსიტყ ვოდ წა ვიყ ვა ნე მე ზო ბელ ოთახ ში, სა დაც და რა ბე ბი მაგ რად იყო და ხუ რუ ლი და სა დაც გა სა ტე ხი არა ფე რი იყო. ვტო ვებ მას იქ სიბ ნე ლე ში. შემ დეგ ვკე ტავ გა სა ღე ბით კა რებს და უსიტყ ვოდ ვბრუნ დე ბი და სა ძი ნებ ლად. ლა პა რა კიც არ უნ და, რომ სა ში ნე ლი ხმა უ რო ბა ატე ხა პირ ვე ლად. მე მო ვე ლო დი კი დე ვაც ამას და სრული ად მშვი დად შევ ხ ვ დი. ბო ლოს ხმა უ რო ბა მიწყ და. ყუ რი და ვუგდე, მეს მის ემ ზა დე ბა და სა წო ლად, მეც დავ მ შ ვიდ დი. მე ო რე დი ლით შევ დი ვარ მის ოთახ ში, ვხე დავ ჩემს გიჟს სძი ნავს დი ვან ზე, სძი ნავს ღრმა ძი ლით – იმ დე ნად და ი ქან ცა, რომ ძი ლი ძლი ერ სა ჭი რო იყო მის თ ვის.
საქ მე ამით არ გა თავ და. დე და მის მა გა ი გო, რომ ბავშვს ღა მის ორი მე სა მე დი თა ვის სა წოლს გა რეთ გა უ ტა რე ბი ა. ქვე ყა ნა და იქცა, ბავ შ ვი თით ქ მის გა მო ი ტი რეს. მან ხე ლი ჩას ჭი და ამ შემ თხ ვე ვას
ჟან-ჟაკ რუსო
358
შუ რის სა ძი ებ ლად და თა ვი მო ი ა ვად მ ყო ფა, ის კი ვე ღარ მო ი საზ რა, რომ ამით ვე რას მო ი გებ და. მო იწ ვი ეს ექი მი. დე დის სა უ ბე დუ როდ, ეს ექი მი ხუ მა რა კა ცი გა მოდ გა და გუ ლის გა სა ხეთ ქად, უფ რო გაბე რა საქ მე. ყურ ში კი მითხ რა: და მა ცა დეთ, სიტყ ვას გაძ ლევთ, რომ ბავ შ ვი რამ დე ნი მე ხან ში მორ ჩე ბა თა ვის მოჩ ვე ნე ბი თი ავად მ ყო ფობი სა გან. და მარ თ ლაც, და უ ნიშ ნა დი ე ტა, ჩა აწ ვი ნა ლო გინ ში და წამლე ბი გა მო უ წე რა. მე კი გუ ლი მეტ კი ნა ამ საბ რა ლო დე და ზე, რომელ საც ყვე ლა ატყუ ებ და, ვინც კი იყო ახ ლო მახ ლო, ჩემ გარ და, მე კი შე მი ძუ ლა სწო რედ იმი ტომ, რომ არ ვატყუ ებ დი.
საკ მა ოდ მწა რე საყ ვე დუ რის შემ დეგ, მან მითხ რა, რომ მი სი შვი ლი სუს ტი აგე ბუ ლე ბი სა ა, რომ იგი ოჯა ხის ერ თა დერ თი მემ კვიდ რე ა, რაც არ უნ და დაგ ვიჯ დეს, მას სი ცოცხ ლე უნ და შე ვუ ნარჩუ ნოთ, მას არ სურს მის ბავშვს წი ნა აღ მ დე გო ბას ვუ წევ დეთ. ამა ში სრუ ლი ად და ვე თან ხ მე; მაგ რამ წი ნა აღ მ დე გო ბის არ გა წე ვა მას ესმო და, რო გორც სრუ ლი მორ ჩი ლე ბა. მივ ხ ვ დი, რომ დე დას თან იგივე კი ლოა სა ჭი რო, რაც შვილ თან. „ქალბატონო”, მი ვუ გე საკ მა ოდ ცი ვად, „მე არ ვი ცი, მემ კ ვიდ რის აღ ზ რ და, და, რაც მთა ვა რი ა, არც მსურს ვი ცო დე: შე გიძ ლი ათ მო იქ ცეთ ისე, რო გორც გე ნე ბოთ”. ერთ ხანს კი დევ სა ჭი რო ვი ყა ვი მათ თ ვის: მა მამ მო აგ ვა რა საქ მე; დე დამ მის წე რა აღ მ ზ რ დელს, რაც შე იძ ლე ბა მა ლე დაბ რუნ დი ო; ბავ შ ვი რა კი დარ წ მუნ და, რომ არაფ რით იყო სა ხე ი რო მის თ ვის ჩე მი ძილის გა ტეხ ვა, თვალ თ მაქ ცუ რი ავად მ ყო ფო ბა და მორ ჩე ნა და ძი ლი გა დაწყ ვი ტა.
ვერ წარ მო იდ გენთ, რამ დენ ასეთ კაპ რიზს ამო ნა პა ტა რა მტარ ვალ მა თა ვი სი საბ რა ლო გუ ვერ ნი ო რი, რად გან აღ ზ რ და დე დის მეთ ვალ ყუ რე ო ბით მიმ დი ნა რე ობ და, ის კი ვერ ით მენ და, რომ მემ კ ვიდ რეს რა მეს არ უგო ნებ დ ნენ. რა წუთ ში აც მო ი სურვებს სახ ლი დან გას ვ ლას, უნ და მზად იყო წა იყ ვა ნო, ან უკეთ, წაყ ვე და იგიც მუ დამ ცდი ლობ და სა გან გე ბოდ ისე თი მო მენ ტი აერ ჩი ა, რომ მი სი გუ ვერ ნი ო რი, რაც შე იძ ლე ბა უფ რო და კა ვებუ ლი ყო ფი ლი ყო. მას ჩემ ზეც უნ დო და გა ევ რ ცე ლე ბი ნა თა ვი სი ხე ლი სუფ ლე ბა და დღი სით გა და ე ხა და ჩემ თ ვის ის, რომ ღა მით იძუ ლე ბუ ლი იყო მოს ვე ნე ბა მო ე ცა. და ვე მორ ჩი ლე ყვე ლა ფერში და ვცდი ლობ დი მეჩ ვე ნე ბი ნა მის თ ვის, რომ ძლი ერ მინ და
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
359
მო ვა წო ნო თა ვი; შემ დეგ კი, რო ცა დად გა სა კითხი მი სი ფან ტაზი ე ბი სა გან გან კურ ნე ბი სა, სხვა გზას და ვა დე ქი.
უწი ნა რეს ყოვ ლი სა, სა ჭი რო იყო რა მე ში გა მემ ტყუ ნე ბი ნა. ეს არ იყო ძნე ლი. ვი ცო დი, რომ ბავ შ ვი მხო ლოდ დღე ვან დელ დღე ზე ფიქ რობს, ად ვი ლად ვი სარ გებ ლე იმ უპი რა ტე სო ბით, რა საც წინ დახე დუ ლე ბა მაძ ლევს. შე ვე ცა დე მო მეწყო სახ ლ ში მის თ ვის ისე თი გასარ თო ბი, რო მე ლიც, ვი ცო დი, ძლი ერ მოს წონ და; და სწო რედ ისეთ მო მენ ტ ში, რო ცა იგი ძალ ზედ გარ თუ ლი იყო, მივ მარ თე წი ნა და დებით – სა სე ირ ნოდ წავ სუ ლი ყა ვით. „წადი, და ი კარ გე ო”. არ ვეშ ვე ბი. იგი ყურ საც არ იბერ ტყავს, უნ და დავ მორ ჩი ლე ბო დი; მან კი სი ა მოვნე ბით მი ი ღო ეს და მორ ჩი ლე ბა.
მე ო რე დღეს ჩე მი ჯე რი მო ვი და. ძლი ერ მო ეწყი ნა, მე წინ და წინ მო ვაწყე ასე საქ მე; თვი თონ მე, პი რი ქით, ძლი ერ გარ თუ ლი მო ვაჩ ვენე თა ვი. მა საც მე ტი არა ფე რი უნ დო და. იმ წამ ს ვე მო მად გა, მი ა ტო ვე სა მუ შაო და წა მიყ ვა ნე მა ლე სა სე ირ ნო დო. უარი ვთქვი; და ი ჩე მა თავი სი. „არამეთქი, შე ნი ნე ბის შეს რუ ლე ბით ჩე მი ნე ბის შეს რუ ლე ბა მას წავ ლე: არ მინ და წა მოს ვ ლა”. „აბა, კარ გი”, მო მი გო მან სწრა ფად, „მარტო წა ვალ”. „როგორც გნე ბავთ”. მი ვუბ რუნ დი ჩემს სა მუ შა ოს.
ჩა იც ვა, ცო ტა არ იყოს შე წუხ და იმით, რომ მის ნე ბა ზე მი ვუშვი და არ ვეხ მა უ რე ბი. წას ვ ლის წინ მო ვი და გა მო სამ შ ვი დო ბებ ლად. გა მო ვემ შ ვი დო ბე. იგი ცდი ლობს ამა ღელ ვოს მი სი მო მა ვა ლი მოგზა უ რო ბის აღ წე რით: ყუ რი რომ და გეგ დო, იფიქ რებ დი, ცხრა მთას იქით მი დი სო. სრუ ლი ად აუღელ ვებ ლად კე თი ლი მგზავ რო ბა ვუსურ ვე. ამან ერ თი ო რად შე აშ ფო თა, მაგ რამ თა ვი მაგ რად უჭი რავს და წას ვ ლის წინ ეუბ ნე ბა ლა ქი ას, გა მომ ყე ვი ო. ლა ქია კი რად გან უკ ვე გაფ რ თხი ლე ბუ ლი იყო, უპა სუ ხებს, რომ დრო არა აქვს, ჩემს და ვა ლე ბებს ას რუ ლებს და უფ რო მე უნ და და მი ჯე როს, ვიდ რე მას. ბავ შ ვი მთლად და იბ ნა. რო გორ გა ი გოს, რომ მარ ტო უშ ვე ბენ მას, რო მელ საც თა ვი სი თა ვი ყვე ლა სათ ვის ძვირ ფა სი ჰგო ნია და დარწ მუ ნე ბუ ლი ა, რომ ცაც და დე და მი წაც და ინ ტე რე სე ბუ ლია მი სი სი ცოცხ ლით. იგი უკ ვე გრძნობს თა ვის სი სუს ტეს. ეს მის, რომ უცნობ ხალ ხ ში ჩა ვარ დე ბა; ხე დავს, რა ხი ფა თი მო ე ლის, მხო ლოდ ჟი ნი უმაგ რებს გულს; იგი ნელ ნე ლა და ძლი ერ უხა ლი სოდ ჩა დის კი ბე ზე. ბო ლოს გა ვი და ქუ ჩა ში, ინუ გე შებს თავს იმით, რომ თუ რა ი მე მო უვი და, მე და მაბ რა ლებ დ ნენ.
ჟან-ჟაკ რუსო
360
მეც სწო რედ ეს მინ დო და. ყვე ლა ფე რი მომ ზა დე ბუ ლი იყო წინდა წინ; და რად გან ეს ამ ბა ვი სა ჯა როდ უნ და მომ ხ და რი ყო, წი ნასწარ მა მა მისს დას ტუ რი ვთხო ვე. ორი ნა ბი ჯი არ ჰქონ და გა დად გმუ ლი, რომ მარ ცხ ნი დან და მარ ჯ ვ ნი დან შე მო ეს მა ლა პა რა კი მას ზე. „მეზობელო, შე ხე დეთ ამ ბა ტო ნიშ ვილს, რა ლა მა ზი ა. სად მი დის მარ ტო? და ი კარ გე ბა სად მე; მინ და შე მო ვი პა ტი ჟო”. „მოერიდეთ, მეზო ბე ლო, ვერ ხე დავთ გა ნა, ვი ღაც უწე სო ბავ შ ვი ა, მა მა მისს რომ სახ ლი დან გა მო უგ დი ა: ხე ლი დან წა სუ ლი ა ო. უწე სო კა ცი არ უნ და გა ა ჩე რო; წა ვი დეს, სა დაც უნ და”. „აბა, კარ გი, ღმერ თ მა უშ ვე ლოს. მეწყი ნე ბა კი, რომ რა მე და ე მარ თოს”. ამათ რომ გას ცილ და, შე მოეხ ვივ ნენ და ახ ლო ე ბით მი სი ვე ასა კის ბავ შ ვე ბი, მას ხა რად აიგ დეს, სი ცი ლი და ა ყა რეს. რაც უფ რო მე ტი გა ი ა რა, მით უფ რო მე ტი უსია მოვ ნე ბა ნა ხა. მარ ტო კამ და უპატ რო ნოდ დარ ჩე ნილ მა და ი ნა ხა, რომ იგი ყვე ლა სათ ვის სა თა მა შო ყო ფი ლა და ძლი ერ გაკ ვირ ვე ბუ ლი იყო, რომ ბან ტი მხარ ზე და ოქ როს ნა კე რი მის მი მართ პა ტი ვის ცემას აღარ იწ ვევს.
ამ დროს კი, ერ თ ერ თი ჩე მი მე გო ბა რი, რო მელ საც იგი არ იცნობ და და რო მელ საც და ვა ვა ლე მის თ ვის თვალ ყუ რი ედევ ნე ბი ნა, ფეხ და ფეხ მის დევ და მას შე უმ ჩ ნევ ლად და, რო ცა დრო დად გა, მივი და მას თან. ამ რო ლი სათ ვის, რო მე ლიც წა ა გავს სბრი გა ნის როლს „პურსონიაკში”, ჭკვი ა ნი კა ცი იყო სა ჭი რო და მან სა უ კე თე სოდ შეას რუ ლა კი დეც იგი. რომ არ შე ე ში ნე ბი ნა ბავ შ ვი ძლი ერ და ამით მში შა რა არ გა ე ხა და მან ისე კარ გად აგ რ ძ ნო ბი ნა მი სი საქ ცი ე ლის უგ ნუ რე ბა, რომ ნა ხე ვარ სა ათ ში მო მიყ ვა ნა წყნა რი, დარ ცხ ვე ნი ლი, თავ ჩა ქინ დ რუ ლი.
მი სი მარ ცხის და საგ ვირ გ ვი ნებ ლად სწო რედ იმ წუთ ში, რო ცა იგი სახ ლ ში ბრუნ დე ბო და, მა მა მი სი სახ ლი დან გა მო დი ო და და კიბე ზე შეხ ვ და. უნ და ეპა სუ ხა, სა ი დან მო დის და რა ტომ მე არ ვარ მასთან.17 საწყალ ბავშვს მი წა ში ჩაძ რო მა ერ ჩი ა. მა მამ გრძელ გ რ ძელი საყ ვე დუ რე ბი აღარ გა უ ბა და ცი ვად, გა ცი ლე ბით უფ რო ცი ვად, ვიდ რე მო ვე ლო დი, უთხ რა: „როდესაც მო გე სურ ვე ბათ მარ ტო წას ვლა, ბა ტო ნი ბრძან დე ბით; ოღონდ, რად გან სახ ლ ში მა წან წა ლას არ გა ვა ჩე რებ, კე თი ლი ინე ბეთ და, რო ცა მო გეპ რი ა ნე ბათ ასე თი რამ, ნუ დაბ რუნ დე ბით”.
ჩემ და თა ვად არც საყ ვე დუ რი მით ქ ვამს, არც მას ხ რად ამიგ დი ა,
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
361
მაგ რამ ცი ვად დავ ხ ვ დი; და ეჭ ვი რომ არ გას ჩე ნო და, მთე ლი ეს ამბა ვი ოინი იყო, იმ დღეს სა სე ირ ნოდ აღარ წა მიყ ვა ნი ა. მე ო რე დღეს დი დის სი ა მოვ ნე ბით და ვი ნა ხე, რო გორ ამა ყად ჩა უ ა რა გვერ დი ჩემთან ერ თად ხალხს, რო მე ლიც გუ შინ დას ცი ნო და, მარ ტო რომ ნა ხეს. ად ვი ლად მიხ ვ დე ბით, რომ ამას იქით აღარ დამ მუქ რე ბია მარ ტო წას ვ ლით.
ასე თი და სხვა ამ გ ვა რი ხერ ხით, მოკ ლე ხნის გან მავ ლო ბა ში, რაც მას თან ვი ყა ვი, მი ვაღ წიე იმას, რომ ვა კე თე ბი ნებ დი ყვე ლა ფერს, რაც მინ დო და და არც მიბ რ ძა ნე ბია არა ფე რი, არც და მიშ ლი ა, არც ჭკუა მის წავ ლე ბი ა, არც გა მი კიცხავს და არც თა ვი მო მი ბეზ რე ბია ზედმე ტი ლა პა რა კით. რო დე საც ვლა პა რა კობ დი, იგი კმა ყო ფი ლი იყო, მაგ რამ დუ მი ლის ეში ნო და: ხვდე ბო და, რომ საქ მე ვერ არის კარ გად, ჭკუ ას კი თვი თონ საგ ნე ბი ას წავ ლიდ ნენ. მაგ რამ დავ ბ რუნ დეთ უკან.
ეს მუდ მი ვი წვრთნა, მხო ლოდ და მხო ლოდ ბუ ნე ბის გე ზი სა მებრ წარ მარ თუ ლი, არა თუ აჩ ლუნ გებს გო ნე ბას იმით, რომ სხე ულს ამაგ რებს, არა მედ, პი რი ქით, აყა ლი ბებს ჩვენ ში გო ნე ბის იმ ერ თადერთ სა ხე ო ბას, რო მე ლიც ნორ ჩი ასა კი სათ ვის არის მი საწ ვ დო მი და ყო ველ ასაკ ში აუცი ლე ბე ლი ა. ყვე ლა ზე უფ რო იგი გვას წავ ლის ჩვე ნი ძა ლე ბის გა მო ყე ნე ბას, ჩვე ნი სხე უ ლის და მო კი დე ბუ ლე ბას სხვა სხეუ ლებ თან, რაც ჩვენ გარ შე მო არის, იმ ბუ ნებ რი ვი იარა ღე ბის ხმარე ბას, რაც ხელთ გვაქვს და რაც ჩვე ნი ორ გა ნო ე ბი სათ ვის გა მო სადე გი ა. ვინ ღა შე იძ ლე ბა იყოს იმ ბავ შ ვ ზე უფ რო ჩლუნ გი, რო მე ლიც ოთახ ში იზ რ დე ბა და მუ დამ დე დის თვალ წი ნა ა, რო მელ მაც არ იცის, რა არის სიმ ძი მე და წი ნა აღ მ დე გო ბა და უზარ მა ზა რი ხის ამოგ ლე ჯა ან კლდის აწე ვა სურს. მე რომ პირ ვე ლად ჟე ნე ვი დან გა მო ვე დი, გა ჭენე ბულ ცხენს გა მო ვე კი დე, ქვებს ვეს რო დი სა ლე ვის მთას, რო მე ლიც ორი ლი ეს მან ძი ლით იყო ჩემ გან და შო რე ბუ ლი. სოფ ლის ბავ შ ვებს სა სა ცი ლოდ არ ვყოფ ნი დი და ნამ დ ვი ლი იდი ო ტი ვი ყა ვი მათ თვალში. თვრა მე ტი წლის ვაჟ კა ცი ფი ლო სო ფი ა ში პირ ვე ლად გა ი გო ნებს ბერ კე ტის სა ხელს; თორ მე ტი წლის გლე ხის შვილ მა კი უკეთ იცის ბერ კე ტის ხმა რე ბა, ვიდ რე აკა დე მი ის პირ ველ მა მე ქა ნი კოს მა. ის ცოდ ნა, რა საც მო წა ფე ე ბი ერ თ მა ნე თი სა გან იძე ნენ სკო ლის ეზო ში, ას ჯერ უფ რო სა სარ გებ ლო ა, ვიდ რე ის, რა საც კლას ში ას წავ ლი ან.
აბა, შე ხე დეთ კა ტას, რო მე ლიც პირ ვე ლად შე მო დის ოთახ ში; უკ ვირ დე ბა, ათ ვა ლი ე რებს, სუ ნავს, ერთ წამს არ ჩერ დე ბა, თავს არა
ჟან-ჟაკ რუსო
362
ფერ ში ენ დო ბა, ვიდ რე ყო ვე ლი ვეს არ გა მო იკ ვ ლევს და არ გა ი გებს. ასე ვე იქ ცე ვა ბავ შ ვი სი ა რულს რომ იწყებს და, ასე ვთქვათ, ქვეყ ნის სივ რ ცე ში შედ გამს ფეხს. გან ს ხ ვა ვე ბა მხო ლოდ იმა ში ა, რომ თვალს, რო მე ლიც ბავ შ ვ საც და კა ტა საც ერ თ ნა ი რად აქვს, ბავ შ ვი დაკ ვირვე ბი სათ ვის ხე ლებს ახ მარს, ბუ ნე ბამ რომ მის ცა, კა ტა კი – მახ ვილ ყნოს ვას, რომ ლი თაც იგია და ჯილ დო ე ბუ ლი. იმის და მი ხედ ვით, ძლიერ გა ნა ვი თა რებ ამ გან წყო ბას თუ ნაკ ლე ბად, ბავ შ ვიც მარ ჯ ვე ან მოუ ხერ ხე ბე ლი, ცქვი ტი ან დუ ნე, თავ ქა რი ა ნი ან გო ნი ე რი გა მო ვა.
რად გან ადა მი ა ნის პირ ვე ლი ბუ ნებ რი ვი მოძ რა ო ბის და ნიშ ნულე ბაა და ე ტო ლოს ყვე ლა ფერს, რაც მის ირ გ ვ ლივ არის და ყო ველი ვე ობი ექ ტ ში, რო მელ საც იგი შე ამ ჩ ნევს, გა მოს ცა დოს ყვე ლა გრძნო ბა დი თვი სე ბა, რაც კი შე იძ ლე ბა მას ეხე ბო დეს, ამი ტომ მისი პირ ვე ლი მეც ნი ე რე ბა არის ერ თ გ ვა რი ექ ს პე რი მენ ტუ ლი ფი ზი კა, მის სა კუ თარ სი ცოცხ ლე სა და კე თილ დღე ო ბას რომ შე ე ხე ბა: მაგრამ ჩვენ ვარ თ მევთ ამის სა შუ ა ლე ბას და სპე კუ ლა ცი ურ სწავ ლებას ვახ ვევთ იმ დროს, რო ცა მას ჯერ არ მო უ ნა ხავს თა ვი სი ად გი ლი ამ ქ ვეყ ნად. სა ნამ მის ფა ქიზ სა და მოქ ნილ ორ გა ნო ებს აქვთ უნა რი იმ სხე უ ლებს შე ე გუ ონ, რომ ლებ ზე დაც უნ და იმოქ მე დონ, სა ნამ ჯერ კი დევ შე ურ ყ ვ ნელ მა მის მა გრძნო ბებ მა არ იცი ან, რა არის ილუ ზი ა, უნ და შე ვაჩ ვი ოთ ერ თიც და მე ო რეც იმ ფუნ ქ ცი ებს, რაც მათ შეჰფე რის, უნ და შე ვას წავ ლოთ ის გრძნო ბა დი მი მარ თე ბა ნი, რაც ჩვენსა და საგ ნებს შო რის არის. რად გან ყვე ლა ფე რი ის, რაც ადა მი ა ნის გო ნე ბა ში შე მო დის, მომ დი ნა რე ობს გრძნო ბე ბი დან, ადა მი ა ნის პირვე ლი გან ს ჯა გრძნო ბა დი გან ს ჯა ა; სწო რედ იგია ინ ტე ლექ ტუ ა ლუ რი გან ს ჯის სა ძირ კ ვე ლი: ფი ლო სო ფი ის ჩვე ნი პირ ვე ლი მას წავ ლებ ლე ბი ჩვე ნი ვე ფე ხე ბი, ხე ლე ბი, თვა ლე ბი ა. ესე ნი რომ შევ ც ვა ლოთ წიგ ნებით, ამით ჩვენ აზ როვ ნე ბას კი ვერ ვის წავ ლით, არა მედ სხვი სი ნააზ რე ვით სარ გებ ლო ბას. ეს კი იმას ნიშ ნავს, რომ ის წავ ლო ბევ რი, გწამ დეს და არა ფე რი არ იცო დე არა სო დეს.
თუ რა მე ხე ლო ბა გინ და ის წავ ლო, ჯერ უნ და იშო ვო შე სა ფე რისი იარა ღე ბი და რა თა ეს იარა ღე ბი ნა ყო ფი ე რად გა მო ი ყე ნო, უნ და გა ა მაგ რო ისი ნი იმ დე ნად, რომ ხმა რე ბას გა უძ ლონ (თუ აზ როვ ნე ბა გინ და ის წავ ლო, უნ და გაწ ვ რ თ ნა შე ნი ორ გა ნო ე ბი, შე ნი გრძნო ბები, რომ ლე ბიც გო ნე ბის იარა ღებს წარ მო ად გე ნენ და ეს იარა ღე ბი რომ რაც შე იძ ლე ბა უკეთ გა მო ი ყე ნო, სხე უ ლი, რო მე ლიც გაწ ვ დის
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
363
ამ იარაღს, მა გა რი და ჯან სა ღი უნ და იყოს. ამ გ ვა რად, ადა მი ა ნის ნამდ ვი ლი გო ნე ბა რო დი ვი თარ დე ბა სხე უ ლი სა გან და მო უ კი დებ ლად; სწო რედ სხე უ ლის კარ გი კონ ს ტი ტუ ციაა გო ნებ რივ ოპე რა ცი ებს რომ აად ვი ლებს და სან დოდ აქ ცევს).
რო ცა ბავ შ ვის ხან გ რ ძ ლი ვი მოც ლი ლო ბის გა მო ყე ნე ბა ზე ვლაპა რა კობ, მე ისეთ წვრილ მა ნებს ვე ხე ბი, რომ ზოგს გა უკ ვირ დე ბა. სა ო ცა რი სწავ ლე ბაა სწო რედ, ასე მეტყ ვი ან, რო მე ლიც თქვე ნი ვე კრი ტი კას ვერ უძ ლებს და რო მე ლიც მხო ლოდ იმას ას წავ ლის, რისი სწავ ლაც სრუ ლე ბით არა ვის სჭირ დე ბა. რა ტომ დავ ხარ ჯოთ დრო იმის სწავ ლე ბა ზე, რაც ყო ველ თ ვის თა ვის თა ვად მო დის და არც შრო მას, არც ზრუნ ვას არ მო ითხოვს. გვიჩ ვე ნეთ რო მე ლი მე თორმე ტი წლის ბავ შ ვი, რომ არ იცო დეს ყვე ლა ფე რი, რაც თქვენ გინ დათ ას წავ ლოთ თქვენ სას. და ამას გარ და, კი დევ ისიც, რაც მის მა მას წავლებ ლებ მა ას წავ ლეს.
არა, ბა ტო ნე ბო, თქვენ ცდე ბით, ჩემს შე გირდს ვას წავ ლი ძლიერ ფარ თო და ძნელ ხე ლო ბას, რო მე ლიც თქვენ მა შე გირ დებ მა, რა თქმა უნ და, არ იცი ან: მე ვას წავ ლი არ ცოდ ნის ფლო ბას, რად გან იმ კა ცის ცოდ ნა, ვინც მხო ლოდ ის იცის, რომ მან იცის, ძლი ერ მწირი ა. თქვენ ცოდ ნას აწ ვ დით, ღმერ თ მა ხე ლი მო გი მარ თოთ; მე კი იმ იარაღ ზე ვზრუ ნავ, რომ ლი თაც მან უნ და და იპყ როს იგი, ამ ბო ბენ, რო ცა ვე ნე ცი ე ლებ მა დი დის ამ ბით აჩ ვე ნეს ეს პა ნე თის ელჩს წმინ და მარ კო ზის ტა ძარ ში თა ვი სი სა უნ ჯე ნი, მან ქა თი ნა უ რე ბის მა გივ რად მა გი დის ქვეშ შე ი ხე და და თქვა: „guinon ce la radice”18, რო ცა ვხე დავ მას წავ ლე ბელს, რო მე ლიც თავს იწო ნებს მი სი შე გირ დის ცოდ ნით, ეს სიტყ ვე ბი მად გე ბა ენა ზე.
ვი საც კი უფიქ რია ან ტი კუ რი ადა მი ა ნე ბის ცხოვ რე ბა ზე, ყვე ლა იმ აზ რი სა ა, რომ ის ფი ზი კუ რი და სუ ლი ე რი სიძ ლი ე რე, რომ ლი თაც ისი ნი ახა ლი დრო ის ადა მი ა ნე ბის გან ასე მკვეთ რად გა ნირ ჩე ვი ან, ტან ვარ ჯიშს უნ და მი ე წე როს. ამ აზ რის მტკი ცე ბის მა ნე რა, რო მელსაც მონ ტე ნი ხმა რობს, იმას მოწ მობს, რომ მას იგი ღრმად ჰქონ და შეთ ვი სე ბუ ლი და ყო ველ ნა ბიჯ ზე და ათას გ ვა რად იმე ო რებს. როდე საც ბავ შ ვის აღ ზ რ და ზე ლა პა რა კობს, იგი ამ ბობს, რომ სუ ლის გა საშ ლე ლად კუნ თე ბის გა მაგ რე ბა არის სა ჭი რო; შრო მას რომ აჩვევ, ტკი ვილ საც აჩ ვევ: უნ და და აძ ლე ვი ნო ვარ ჯი შის სიმ წა რე, რომ ნაღ რ ძო ბის სიმ წა რეს, მუც ლის ტკი ვილს და ყო ველ გ ვარ გა ჭირ ვე ბას
ჟან-ჟაკ რუსო
364
მი აჩ ვი ოთ. ბრძე ნი ლო კი, კე თი ლი რო ლე ნი, სწავ ლუ ლი ფლე რი, პედან ტი დე კ რუ ზა, მი უ ხე და ვად იმი სა, რომ ყვე ლა ფერ ში გან ს ხ ვავდე ბი ან ერ თ მა ნე თი სა გან, ერთ რა მე ში ეთან ხ მე ბი ან: რაც შე იძ ლე ბა მე ტად უნ და ვა ვარ ჯი შოთ ბავ შ ვის სხე უ ლი. ეს მა თი ყვე ლა ზე უფ რო გო ნი ე რი რე ცეპ ტია და სწო რედ იგი არის და იქ ნე ბა ყვე ლა ზე უფ რო მე ტად უგუ ლე ბელ ყო ფი ლი. უკ ვე საკ მა ოდ ვი ლა პა რა კე მის ღირ სება ზე და, რად გან ვერც უკე თეს სა ბუთს მო ვიყ ვან და ვერც უკე თეს წე სებს მო ვი გო ნებ, ვიდ რე თი თონ ლოკს აქვს თა ვის წიგ ნებ ში მოყვა ნი ლი, ამი ტომ დავ კ მა ყო ფილ დე ბი მას ზე მი თი თე ბით და ჩემ თავს ნე ბას მივ ცემ და ვუ მა ტო მის დაკ ვირ ვე ბებს მხო ლოდ რამ დე ნი მე ჩე მი შე ნიშ ვ ნა.
მო ზარდ სხე ულს გა ნი ე რი სა მო სი უნ და; არა ფე რი არ უნ და აბრ კო ლებ დეს არც მის მოძ რა ო ბას, არც ზრდას – არც შე მოკ რუ ლი და არც მო ჭე რი ლი, არა ვი თა რი თას მე ბი. ფრან გუ ლი ტან საც მე ლი, დი დე ბი სათ ვი საც კი უხერ ხუ ლი და მავ ნე, ბავ შ ვე ბი სათ ვის მთლად დამ ღუპ ვე ლი ა. და გუ ბე ბუ ლი, ცირ კუ ლა ცი ას მოკ ლე ბუ ლი სითხე ები მყაყ დე ბა უმოქ მე დო ბის გა მო, რა საც კი დევ უფ რო უწყობს ხელს უქ მი ცხოვ რე ბა და ხში რი ჯდო მა, ფუჭ დე ბა და იწ ვევს სუ რა ვანდს, სნე უ ლე ბას, რო მე ლიც დღი თიდღე ვრცელ დე ბა ჩვენ ში, რო მელ საც ან ტი კუ რი ადა მი ა ნე ბი თით ქ მის არ იც ნობ დ ნენ, რად გან მა თი ჩაცმუ ლო ბი სა და ცხოვ რე ბის წე სი იცავ და მათ ამი სა გან. ჰუ სა რის ტანსაც მე ლი არა თუ არ სპობს ამ ნაკლს, არა მედ უფ რო ადი დებს მას და, თუმ ცა, აშო რებს ბავშვს რამ დე ნი მე თას მას, სა მა გი ე როდ, მთელ სხე ულს უბორ კავს. ყვე ლა ფერს ჯო ბი ა, სა ნამ დი საც კი შე იძ ლე ბა, ხალათ ში ატა რო, შემ დეგ მის ცე ძლი ერ გა ნი ე რი ტან საც მე ლი და ნუ გინ და წე ლის გა მო ჩე ნა, რად გან ეს მხო ლოდ ამა ხინ ჯებს სხე ულს. ბავშ ვის სხე უ ლებ რი ვი და სუ ლი ე რი დე ფექ ტე ბი თით ქ მის ყო ველ თ ვის ერ თი და იმა ვე მი ზე ზით არის გა მოწ ვე უ ლი: ჩვენ გვინ და ნა ად რე ვად და ვა ვაჟ კა ცოთ იგი.
არის მხი ა რუ ლი და სამ წუ ხა რო ფე რე ბი. ბავშვს ყვე ლა ზე უფ რო მხი ა რუ ლი ფე რე ბი მოს წონს, თა ნაც ეს ფე რე ბი უფ რო უხ დე ბა მას. არ მეს მის, რის თ ვის არ უნ და მივ დი ოთ ამ შემ თხ ვე ვა ში ბუ ნებ რივ გე მოვ ნე ბას. მაგ რამ იმ წუ თი დან, რა წუთ შიც ბავ შ ვი ერთ რო მე ლიმე მა სა ლას ამ ჯო ბი ნებს სხვას, რად გან იგი უფ რო ძვირ ფა სი ა, მის გულ ში უკ ვე და ი ბუ დეს ფუ ფუ ნე ბამ და ყო ველ გ ვარ მა ახი რე ბულ მა
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
365
კაპ რი ზებ მა. ეს მიდ რე კი ლე ბა, ცხა დი ა, თვით მათ გან კი არ მომ დი ნარე ობს. ვერც კი წარ მო იდ გენთ, რა დიდ გავ ლე ნას ახ დენს აღ ზ რ და ზე ტან საც მ ლის არ ჩე ვა და ამ არ ჩე ვა ნის მო ტი ვე ბი. არა თუ მხო ლოდ ბე ცი დე და დაჰ პირ დე ბა ხოლ მე ბავშვს ჯილ დოდ ახა ლი ტან საც მლის შე კერ ვას, არა მედ ზო გი უგუ ნუ რი გუ ვერ ნი ო რიც და ე მუქ რე ბა შე გირდს, რომ სას ჯე ლად ტლანქ და უბ რა ლო ტან საც მელს ჩა აც მევს – თუ უკე თე სად არ იმე ცა დი ნებ, თუ ტან საც მელს არ გა უფ რ თხილდე ბი, სოფ ლის ბი ჭი ვით ჩა გაც მევ. ეს იგი ვე ა, რომ უთხ რა: იცო დე, ადა მი ა ნი მხო ლოდ ტან საც მ ლით ფას დე ბა, შენ მხო ლოდ ტან საც მლის ფა სი ღირ ხარ. რა ღა საკ ვირ ვე ლი ა, რომ ახალ გაზ რ დო ბა ით ვისებს ამ ბრძნულ გაკ ვე თი ლებს, იგი მხო ლოდ ჩაც მუ ლო ბას აფა სებს და ადა მი ა ნის ღირ სე ბა ზე მი სი გა რეგ ნო ბის მი ხედ ვით მსჯე ლობს.
მე რომ ამით გა ფუ ჭე ბუ ლი ბავ შ ვის გა მოს წო რე ბა მო მიხ დეს, შევეც დე ბი, მი სი ყვე ლა ზე ძვირ ფა სი ტან საც მე ლი ძალ ზე უფ რო მოუქ ნე ლი იყოს, აწუ ხებ დეს, ბორ კავ დეს, და ათას ნა ი რად აბ რ კო ლებდეს; მი სი სა ჩი ნო ე ბა ახ რ ჩობ დეს თა ვი სუფ ლე ბას და სი ხა რულს; თუ მას ზე უბ რა ლოდ ჩაც მულ ბავ შ ვებ ში ჩა ე რია სა თა მა შოდ, ყვე ლა ფერი გაქ რეს და მო ის პოს წუთ ში. ბო ლოს და ბო ლოს მო ვა ბეზ რებ დი თავს, მი სი ოქ რო თი ნა კერ ტან საც მელს მო ნად გა ვიხ დი დი და მის მშვე ნე ბას იმ დე ნად შე ვა ძუ ლებ დი, რომ სი ცოცხ ლე გამ წა რე ბუ ლი ექ ნე ბო და მის გან და უბ ნე ლე სი საპყ რო ბი ლე უფ რო ტკბი ლი იქ ნებო და მის თ ვის, ვიდ რე მი სი შე მოს ვის სამ ზა დი სი. ვიდ რე ბავ შ ვი ჩვენი მცდა რი შე ხე დუ ლე ბის მო ნად არ გა დაქ ცე უ ლა, მი სი უპირ ვე ლესი სურ ვი ლია და მო უ კი დებ ლო ბა და თა ვი სუფ ლე ბა: სულ უბ რა ლო, მო ხერ ხე ბუ ლი, რაც შე იძ ლე ბა ნაკ ლე ბად შემ ბორ კა ვი ტან საც მე ლი, მას ყვე ლა ფერს ურ ჩევ ნი ა.
სხე ულს ორ გ ვა რი რე ჟი მი აქვს: ერ თი ისე თი, რო მე ლიც ვარჯიშს შე ე ფე რე ბა, მე ო რე კი – უმოქ მე დო ბას. ამ უკა ნას კ ნელ მა, რა თა სხე უ ლი ჰა ე რის ცვლი ლე ბი სა გან და იც ვას, სითხე ებს ნელ ნე ლა და თა ნაბ რად ამოძ რა ვებს; პირ ველ მა კი, რად გან მას სხე უ ლი გა ნუწყვეტ ლივ გა დაჰ ყავს მოქ მე დე ბი დან უმოქ მე დო ბა ში, სი ცი ვი დან სითბო ში, უნ და მი აჩ ვი ოს იგი ამ ცვლი ლე ბებს. გა მო დის, რომ ვი საც შინ ჯდო მა და მოს ვე ნე ბა უყ ვარს, ყო ველ თ ვის თბი ლად უნ და ეც ვას, რათა სხე უ ლი თა ნა ბარ ტემ პე რა ტუ რა ზე შე ი ნა ხოს, თით ქ მის უც ვ ლელად ზამ თარ ზაფხულს და დი ლა სა ღა მოს. ის კი, ვინც ხან ქარ ში,
ჟან-ჟაკ რუსო
366
ხან მზე ში, ხან კი წვი მა ში ა, ვინც ბევრს მოქ მე დებს და უმე ტეს დროს ღია ჰა ერ ზე ატა რებს, მუ დამ მსუ ბუ ქად უნ და იყოს ჩაც მუ ლი, რომ მი ეჩ ვი ოს ყო ველ გ ვარ ცვლი ლე ბას და ყო ველ გ ვარ ტემ პე რა ტუ რას. ვურ ჩევ დი ერ თ საც და მე ო რე საც ზამ თარ ზაფხულ ერ თი და იგი ვე ტან საც მე ლი ატა რონ და ჩე მი ემი ლიც სწო რედ ასე მო იქ ცე ვა მუ დამ; ამით იმის თქმა კი არ მინ და, ზაფხულ ში სა ზამ თ რო ტან საც მელ ში ივ ლის, რო გორც შინ მჯდო მი ხალ ხი, არა მედ ზამ თარ ში სა ზაფხულო ტან საც მელს ატა რებს, რო გორც მშრო მე ლი ხალ ხი. ამ წესს მისდევ და მთე ლი თა ვი სი სი ცოცხ ლე ნი უ ტო ნი და მან ოთხ მო ცი წე ლი იცოცხ ლა.
იშ ვი ა თად ან სუ ლაც ნუ და ი ხუ რავთ ქუდს ნურც ერთ სე ზონში. ძვე ლად ეგ ვიპ ტე ლე ბი მუ დამ თავ შიშ ვე ლი და დი ოდ ნენ; სპარ სელებს კი დი დი ტი ა რე ბი ეხუ რათ თავ ზე, რაც შარ დე ნის აზ რით, მა თი ქვეყ ნის ჰა ვის გა მო იყო აუცი ლე ბე ლი. სხვა ად გი ლას უკ ვე აღ ვ ნიშ ნე გან ს ხ ვა ვე ბა სპარ სე ლებ სა და ეგ ვიპ ტე ლე ბის თა ვის ქა ლას შო რის, რო მე ლიც ჰე რო დო ტემ მა თი ბრძო ლის ველ ზე შე ამ ჩ ნი ა. რად გან სა ჭი რო ა, თა ვის ძვლე ბი რაც შე იძ ლე ბა მე ტად გა მაგ რ დეს, გამ კ ვრივ დეს, ნაკ ლე ბად მქი სე და მჩა ტე იყოს, რომ უკეთ და იც ვას თა ვის ტვი ნი არა თუ მხო ლოდ ჭრი ლო ბი სა გან, არა მედ სურ დოს, ფლუ სისა და ჰა ე რის ზე გავ ლე ნი სა გან, მი ვაჩ ვი ოთ ბავ შ ვი მუ დამ უქუ დო ბას, ზამ თარ შიც და ზაფხულ შიც, დღი სი თაც და ღა მი თაც. თუ მა ინც და მა ინც გინ დათ ღა მით რა მე და ა ხუ რეთ, რომ თა ვი სუფ თად ჰქონ დეს და თმე ბიც არ აეწე წოს, და ა ხუ რეთ რა ი მე თხე ლი ნაქ სო ვი ქუ დი, მსგავ სად იმ თხე ლი ბა დი სა, რომ ლი თაც ბას კე ბი იფა რავ დ ნენ თმას. ვი ცი, რომ დე დე ბის უმ რავ ლე სო ბას, რო მელ ზე დაც შარ დე ნის დაკვირ ვე ბა უფ რო მეტ შთა ბეჭ დი ლე ბას მო ახ დენს, ვიდ რე ჩე მი არ გუმენ ტე ბი, ყველ გან სპარ სე თის ჰა ვა ჰგო ნი ა; მაგ რამ მე იმის თ ვის კი არ ამირ ჩე ვია ევ რო პი ე ლი შე გირ დი, რომ იგი აზი ე ლი გა მე ხა და.
ბავ შ ვებს ჩვე უ ლებ რივ, ზედ მე ტად თბი ლად ახ ვე ვენ, მე ტად რე ად რე ულ ასაკ ში. უკე თე სი იქ ნე ბა მი ვაჩ ვი ოთ სი ცი ვე სა და სიცხეს; დი დი სი ცი ვეც ვერ ავ ნებს ბავშვს, თუ იგი თა ვი დან ვე შე აჩ ვი ე; მაგრამ მა თი კა ნის ქსო ვი ლი ჯერ კი დევ იმ დე ნად აზი ზია და სუს ტი, რომ მას ში ძლი ე რი აორ თ ქ ლე ბა ხდე ბა და ძლი ე რი სიცხე აუცი ლებ ლად ასუს ტებს სხე ულს. შე ნიშ ნუ ლია აგ რეთ ვე, რომ აგ ვის ტო ში უფ რო მე ტი ბავ შ ვი კვდე ბა, ვიდ რე სხვა თვე ებ ში. ამის გარ და, ჩრდი ლო ე თი
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
367
სა და სამ ხ რე თის ხალ ხ თა შე და რე ბის გზით თით ქოს დამ ტ კი ცე ბული ა, რომ ზედ მე ტი სი ცი ვე უფ რო ამაგ რებს ადა მი ანს, ვიდ რე ზედმე ტი სით ბო. მაგ რამ ბავ შ ვი იზ რ დე ბა, მი სი სხე უ ლიც მაგ რ დე ბა და იგი ცოტ ცო ტა უნ და შე აჩ ვიო მზის სხი ვებს; ტრო პი კულ ჰა ვა საც აიტანს უვ ნებ ლად, თუ თან და თან შე აჩ ვი ე.
ლო კი, მრა ვალ საქ მი ან და გო ნი ერ მი თი თე ბას გვაძ ლევს, მაგ რამ ისეთ წი ნა აღ მ დე გო ბა ში ვარ დე ბა, რო მელ საც არ ელი ასე თი ზუსტი მო აზ როვ ნი სა გან. აი, ამ კაცს, რო მე ლიც მო ითხოვს, რომ ბავ შვი ზაფხულ ში ყი ნუ ლი ან წყალ ში ვა ბა ნა ოთ, არ უნ და, რომ ბავ შ ვმა ცი ვი წყა ლი და ლი ოს ნა ოფ ლარ ზე ან ნეს ტი ან ად გი ლას მი წა ზე დაჯდეს19. მაგ რამ რა კი მას არ უნ და, რომ ბავ შ ვე ბის ფეხ საც მე ლებ ში ყო ველ თ ვის წყა ლი გა დი ო დეს, გა ნა, ნა ოფ ლარ ზე არ გა ვა იქ წყა ლი? და, გა ნა, არ შე იძ ლე ბა ისე თი ვე დას კ ვ ნა გა მო ვი ტა ნოთ სხე ულ ზე ფე ხე ბის მი ხედ ვით, რაც მას ფე ხე ბის შე სა ხებ გა მოჰ ყავს ხე ლე ბის მი მართ და სხე უ ლის შე სა ხებ სა ხის მი მართ. მას ვეტყო დი, თუ გინდო დათ, რომ ადა მი ა ნი მთლად სა ხე იყოს, რა ტომ მკიცხავთ მე, რომელ საც მინ და, რომ ადა მი ა ნი მთლად ფე ხე ბი იყოს.
ნა ოფ ლარ ზე ბავ შ ვ მა რომ არ და ლი ოს წყა ლი, ლო კი მო ითხოვს შე ვაჩ ვი ოთ იგი – წყლის და ლე ვის წინ ერ თი ნა ჭე რი პუ რი შე ჭა მოს. ძლი ერ უც ნა უ რია სწო რედ: ბავშვს სწყუ რო დეს, ჩვენ კი საჭ მელს ვაძ ლევ დეთ; ჩე მი აზ რით, უკე თე სი იქ ნე ბა, რომ მში ერ ბავშვს ვას ვათ წყა ლი. ვე რა ვინ ვერ და მარ წ მუ ნებს, რომ ჩვე ნი ძი რი თა დი მოთხოვნი ლე ბე ბი უთა და რი გო იყოს, რომ მა თი დაკ მა ყო ფი ლე ბა სიკ ვ დილს გვი ქად დეს. ეს რომ ასე იყოს, ადა მი ა ნის მოდ გ მა ათას ჯერ გა და შენდე ბო და, ვიდ რე გა ვი გებ დით, თუ რა არის სა ჭი რო დღეგ რ ძე ლო ბისათ ვის.
მე მინ და, რომ ემილს ყო ველ თ ვის ას ვან წყა ლი, რო ცა კი წყურვილს იგ რ ძ ნობს; მინ და, რომ მას წმინ და და ყოვ ლად შე უმ ზა დე ბე ლი წყა ლი ას ვან, არც კი გა უთ ბონ, მთლად ოფ ლად რომ იღ ვ რე ბო დეს და შუა ზამ თა რიც რომ იყოს. ერ თა დერ თი რჩე ვა ჩე მი ის იქ ნე ბა, რომ წყლის ხა რის ხი გა ვარ ჩი ოთ. თუ მდი ნა რის წყალს ას მევთ, ას ვით მა შინ ვე, რო გორც კი ამო ი ღებთ მდი ნა რი დან; თუ წყა როს წყა ლი ა, მა შინ სა ჭი როა წყა ლი ცო ტა ხანს ჰა ერ ზე გა ა ჩე როთ, ვიდ რე და ალე ვი ნებ დეთ. თბილ სე ზონ ში მდი ნა რის წყა ლი თბი ლი ა: სულ სხვაა წყა როს წყა ლი, რო მელ საც ჰა ე რი არ წაჰ კა რე ბი ა; უნ და და ი ცა დო,
ჟან-ჟაკ რუსო
368
რომ ატ მოს ფე როს ტემ პე რა ტუ რა მი ი ღოს. ზამ თარ ში კი, პი რი ქით, წყა როს წყა ლი ამ მხრივ ნაკ ლე ბად სა ში ში ა, ვიდ რე მდი ნა რი სა. მაგრამ იშ ვი ა თი ა, რომ ზამ თარ ში ოფ ლი ა ნი იყო, მე ტად რე ღია ჰა ერ ზე, რად გან ცი ვი ჰა ე რი გა ნუწყ ვეტ ლივ ეხე ბა კანს, შიგ ნით აბ რუ ნებს ოფლს და სა შუ ა ლე ბას არ აძ ლევს ფო რებს იმ დე ნად გა იხ ს ნან, რომ ოფ ლი თა ვი სუფ ლად გა მო ვი დეს და მე ხომ იმის მომ ხ რე არა ვარ, რომ ემილ მა თბი ლი ბუხ რის წინ ივარ ჯი შოს, არა მედ, გა რეთ, ჰა ერ ზე, თოვ ლ ში. სა ნამ იგი თოვ ლა გუნ და ო ბის თა მაშ ში ხურ დე ბა, ას ვით წყა ლი, თუ კი მოს წყურ დე ბა, და გა ნაგ რ ძოს თა მა ში მე რეც, ნუ რაფრის შე გე შინ დე ბათ. თუ რა ი მე სხვაგ ვარ ვარ ჯიშ ში გა ოფ ლი ან და და წყა ლი მოს წყურ და, და ლი ოს ცი ვი წყა ლი აქ ვე, ოღონდ ისე მო აწყეთ, რომ წყლის სა შოვ ნე ლად კარ გა დი დი მან ძი ლი გა ი ა როს ნე ლი ნა ბიჯით. რად გან სი ცი ვე ა, იგი საკ მა ოდ გაგ რილ დე ბა ამა სო ბა ში და უვნებ ლად შე უძ ლია და ლი ოს წყა ლი. არ შე ამ ჩ ნე ვი ნოთ ეს წი ნას წა რი ღო ნის ძი ე ბე ბი. მირ ჩევ ნია ზოგ ჯერ ავად გახ დეს კი დეც, ვიდ რე ყოველ წუთ ში თა ვის ჯან მ რ თე ლო ბა ზე ფიქ რობ დეს.
ბავ შ ვის თ ვის ხან გ რ ძ ლი ვი ძი ლია სა ჭი რო, რად გან იგი ძლი ერ ბევრს მოძ რა ობს. ესე ნი ერ თ მა ნეთს ავ სე ბენ. ამი ტო მაც არის, რომ ბავშვს ორი ვე სჭირ დე ბა. მოს ვე ნე ბის დრო ღა მეა და ის თვით ბუ ნებამ და ა წე სა. სა ერ თოდ და დას ტუ რე ბუ ლი ა, რომ ძი ლი მა შინ არის უფ რო მშვი დი და ტკბი ლი, რო ცა მზე ჰო რი ზონ ტის ქვეშ არის და მზის სხი ვე ბით გა ხუ რე ბუ ლი ჰა ე რი არ აც ლის ჩვენს გრძნო ბებს სრულ მოს ვე ნე ბას. ამი ტომ ყვე ლა ზე უფ რო სა ღი ჩვე უ ლე ბაა დაწო ლა და ად გო მა მზის ჩას ვ ლა სა და ამოს ვ ლას თან ერ თად. აქე დან გა მო დის, რომ ჩვენს კლი მა ტურ პი რო ბებ ში ადა მი ა ნიც და ცხო ველე ბიც სა ერ თოდ ზამ თარ ში უფ რო ხან გ რ ძ ლივ ძილს სა ჭი რო ე ბენ, ვიდ რე ზაფხულ ში. მაგ რამ ჩვე ნი სა მო ქა ლა ქო ცხოვ რე ბა არ არის იმ დე ნად სა და, იმ დე ნად ბუ ნებ რი ვი, იმ დე ნად და ცუ ლი ყო ველ გ ვარი ცვლი ლე ბი სა და შემ თხ ვე ვი თო ბი სა გან, რომ შე იძ ლე ბო დეს ადამი ა ნი ასეთ თა და რიგს მი აჩ ვი ოთ და იგი მის თ ვის აუცი ლებ ლო ბად გა და აქ ცი ოთ. უეჭ ვე ლი ა, წე სებს უნ და ემორ ჩი ლე ბო დე, უპირ ველე სი წე სი ა, შე გეძ ლოს და არ ღ ვიო ეს წე სე ბი ურის კოდ, რო დე საც სა ჭი რო ე ბა მო ითხოვს, ნუ გა ა ნა ზებთ თქვენს შე გირდს და უს რუ ლებე ლი, მოს ვე ნე ბუ ლი ძი ლით, რო მელ საც არა სო დეს აფ რ თხო ბენ. უწი ნა რეს ყოვ ლი სა, ბუ ნე ბის კა ნონს მი ან დეთ იგი მთლად; მაგ რამ
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
369
ნუ და გა ვიწყ დე ბათ, რომ ჩვენს პი რო ბებ ში იგი ამ კა ნონ ზე მაღ ლა უნ და იდ გეს: შე ეძ ლოს გვი ან და წო ლა, ად რე ად გო მა, სწრა ფად გაღ ვი ძე ბა, უვ ნებ ლად ღა მის გა ტე ხა, თუ ამ საქ მეს დრო ზე შე უდგე ბი, მუ დამ ნე ლა და ნა ბი ჯით ივ ლი, შე იძ ლე ბა ტემ პე რა მენ ტი ისეთ რა მე ებს მი აჩ ვი ო, რაც ავ ნებ და მას, უკ ვე გა ფორ მე ბუ ლი რომ ყოფი ლი ყო.
სა ჭი რო ა, თა ვი დან ვე მი აჩ ვიო მა გარ სა წოლს; ეს იმის სა შუ ა ლება ა, რომ არც ერ თი სა წო ლი აღარ მო ეჩ ვე ნოს შემ დეგ ში ცუ დად.
სა ერ თოდ, მძი მე ცხოვ რე ბა, თუ იგი ჩვე უ ლე ბად გა და ექ ცა, გა უათ კე ცებს სი ა მოვ ნე ბას; გა ნე ბივ რე ბუ ლი ცხოვ რე ბა კი უამ რავ უსია მოვ ნე ბას უქა დის. აზი ზად გაზ რ დი ლი ადა მი ა ნი ვერ და ი ძი ნებს, თუ ბუმ ბულ ში არ ჩა აწ ვი ნე; ფი ცარ ზე წო ლას მიჩ ვე უ ლი ადა მი ა ნი ყველ გან და ი ძი ნებს; რა არის მა გა რი სა წო ლი იმი სათ ვის, ვის თ ვი საც ბა ლიშ ზე თა ვის და დე ბა და ძი ლი ერ თი ა.
რბი ლი სა წო ლი, სა დაც კა ცი ბუმ ბულ შია ჩაფ ლუ ლი, ადუ ნებს და შლის სხე ულს. ძალ ზე თბი ლად გახ ვე უ ლი წე ლი ხურ დე ბა. აქედან კი ხში რად ჩნდე ბა ქვე ბი ან სხვა სნე უ ლე ბე ბი და უსა თუ ოდ სუს ტი აგე ბუ ლე ბა, რო მე ლიც ასაზ რ დო ებს ყვე ლა ამათ.
სა უ კე თე სო სა წო ლი ა, რო მე ლიც ძილს მოგ გ ვ რის. აი, სწო რედ ასეთ სა წოლს ვამ ზა დებთ ემი ლი და მე დღი სით. ჩვენ თ ვის არ არის სა ჭი რო, რომ სპარ სე თის მო ნებ მა დაგ ვი გონ ლო გი ნი: მი წას რომ ვაბ რუ ნებთ, ჩვენს ლე ი ბებ საც ვას წო რებთ.
გა მოც დი ლე ბით ვი ცი, რომ, თუ ბავ შ ვი ჯან სა ღი ა, შე გიძ ლია თით ქ მის შენს ნე ბა ზე და ა ძი ნო და გა აღ ვი ძო. რო ცა ლო გინ ში მწოლი ა რე ბავ შ ვი თავს აბეზ რებს გამ დელს ყბე დო ბით, იგი ეტყ ვის ხოლ მე: და ი ძი ნე. ეს იგი ვე ა, რომ უთხ რას „მორჩი”, რო ცა იგი ავად არის. სა უ კე თე სო სა შუ ა ლე ბაა მის და სა ძი ნებ ლად მო ა ბეზ რო თავი. ელა პა რა კე იმ დე ნი, რომ იგი ძა ლა უ ნე ბუ რად გა ჩუმ დეს და სულ მა ლე და ი ძი ნებს: ქა და გე ბა ზოგ რა მე ში გა მო სა დე გია მა ინც; სჯობს უქა და გო, ვიდ რე არ წი ო; მაგ რამ ღა მით თუ ხმა რობთ ამ ნარ კოზს, დღი სით უნ და ერი დოთ მას ხმა რე ბას.
ზოგ ჯერ ვაღ ვი ძებ ემილს იმი სათ ვის კი არა, რომ ხან გ რ ძ ლივ ძილს არ მი ეჩ ვი ოს, არა მედ უფ რო იმი სათ ვის, რომ ყვე ლა ფერს მიეჩ ვი ოს, უეცარ გაღ ვი ძე ბა საც. ამას გარ და, ძლი ერ დიდ უნი ჭო ბას
ჟან-ჟაკ რუსო
370
გა მო ვი ჩენ, თუ ვერ შე ვაჩ ვიე იგი თა ვი სით გაღ ვი ძე ბას და ად გო მას, ასე ვთქვათ, ჩემს ნე ბა ზე, უთ ქ მე ლად.
თუ მას არ სძი ნავს რამ დე ნიც სა ჭი რო ა, ისე მო ვაწყობ საქ მეს, რომ ხვალ მო საწყენ დი ლას მო ე ლო დეს, და ამი ტომ მო გე ბუ ლად ჩათ ვ ლის მთელ იმ დროს, რო მელ საც ძილ ში გა ა ტა რებს. თუ ზედმე ტი სძი ნავს, სახ ვა ლი ოდ სა სი ა მოვ ნო გა სარ თობს ვუმ ზა დებ. თუ მინ და, რომ იგი და ნიშ ნულ დრო ზე ად გეს, ვე უბ ნე ბი: „ხვალ ექვს საათ ზე თევ ზის სა ჭე რად მივ დი ვართ, ამა და ამ ად გი ლას მივ დი ვართ სა სე ირ ნოდ; გინ და წა მოხ ვი დე?” იგი თა ნახ მა ა, მთხოვს გა ვაღ ვი ძო: დავ პირ დე ბი ან არ დავ პირ დე ბი, რო გორც სა ჭი რო იქ ნე ბა; თუ გვი ან გა მო იღ ვი ძა, უკ ვე წა სუ ლი ვიქ ნე ბი. დი დი უბე დუ რე ბა იქ ნე ბა მის თვის, რომ სულ მა ლე ად რე ად გო მას არ მი ეჩ ვი ოს.
თუ რო მე ლი მე მძი მე ბავ შ ვ მა, რაც ძლი ერ იშ ვი ა თი ა, სი ზარ მა ცეს მის ცა თა ვი, არ უნ და აჰ ყ ვეს ამ მიდ რე კი ლე ბას, რად გან ეს მთლად გა მო ატ ვი ნებს მას, რა მე სტი მუ ლა ტო რებს უნ და მი მარ თო, რომ გამო ა ცოცხ ლო. ცხა დი ა, საქ მე ის კი არა ა, რომ ძა ლით აამოქ მე დო, არა მედ ისე თი ხა ლი სი გა უ ჩი ნო, რო მე ლიც მას აამოძ რა ვებს, და ეს ხა ლი სი, თუ იგი ჭკუ ით აირ ჩიე და ბუ ნებ რი ვი ა, ერ თის დაკ ვ რით ორ მი ზანს მიგ ვაღ წე ვი ნებს.
ვერ წარ მო მიდ გე ნი ა, ცო ტა ო დე ნი მო ხერ ხე ბა თუ გაქვს, ვერ ჩა უ ნერ გო ბავშვს რა ი მე ხა ლი სი, ძლი ე რი გა ტა ცე ბაც კი, ისე, რომ არც პა ტივ მოყ ვა რე ო ბა, არც ჯიბ რი, არც შუ რი გა უჩ ნ დეს. ამი სათ ვის საკ მა რი სია მა თი სიმ კ ვირ ცხ ლე, წამ ბაძ ვე ლო ბა; მე ტად რე მა თი ბუნებ რი ვი მხი ა რუ ლო ბა, უტყუ ა რი იარა ღი, რო მე ლიც აღ მ ზ რ დე ლებს ვე რა სო დეს მო უ ხერ ხე ბი ათ. ყო ველ თა მაშ ში, თუ კი ბავ შ ვი დარ წ მუნე ბუ ლი ა, რომ ეს თა მა ში ა, იგი უსიტყ ვოდ, სი ცი ლი თაც კი, აიტანს ისეთ რა მეს, რაც სხვა დროს უეჭ ვე ლად ცრემ ლებს და აღ ვ რე ვი ნებდა. ხან გ რ ძ ლი ვი უჭ მე ლო ბა, ცე მა, დაწ ვა, სხვა დას ხ ვაგ ვა რი დაღ ლილო ბა – ეს არის ახალ გაზ რ და ვე ლუ რე ბის გა სარ თო ბი – სა ბუ თი იმი სა, რომ თვი თონ ტკი ვილს აქვს ისე თი საკ მა ზი, რაც სიმ წა რეს სპობს, თუმ ცა ყვე ლა აღ მ ზ რ დელ მა კი არ იცის მი სი შემ ზა დე ბა და არც ყვე ლა მო წა ფემ – მი სი გა დაყ ლაპ ვა ისე, რომ არ და იჭყა ნოს. თუ არ გა ვუფ რ თხილ დი, ისევ გა მო ნაკ ლი სებ ში აღ მოვ ჩ ნ დე ბი.
მაგ რამ არა ვი თარ გა მო ნაკ ლისს არ ით მენს ადა მი ა ნის და მორჩი ლე ბა ტკი ვი ლე ბი სად მი, მი სი გვა რის ყო ველ გ ვა რი გა ჭირ ვე ბი სად
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
371
მი, ფა თე რა კი სა და ხი ფა თი სად მი, და ბო ლოს, სიკ ვ დი ლი სად მი, რაც უფ რო მე ტად შე არ ჩევ ამ იდე ებს, მით უფ რო მე ტად გან კურ ნავ იმ სამ ძი მო მგრძნო ბი ა რო ბი სა გან, რო მე ლიც ტან ჯ ვას ზედ მო უთ მენლო ბას უმა ტებს; რაც უფ რო მე ტად შე აჩ ვევ ტან ჯ ვას, რო მე ლიც შეიძ ლე ბა თავს და ატყ დეს, მით უფ რო წა არ თ მევ მათ, რო გორც მონტე ნი იტყო და, უცხო ო ბის სიმ წ ვა ვეს და მით უფ რო უვ ნე ბე ლი და მტკი ცე იქ ნე ბა სუ ლი. მი სი სხე უ ლი აბ ჯ რად იქ ცე ვა და გატყორ ც ნის ის რებს, რო მელ თაც შე უძ ლი ათ ვნე ბა მი ა ყე ნონ. ის ვერ იგ რ ძ ნობს თვით სიკ ვ დი ლის მო ახ ლო ვე ბა საც, რად გან ეს უკ ვე სიკ ვ დი ლი კი აღარ იქ ნე ბა, რო გორც ასე თი; ის ასე ვთქვათ, არ მოკ ვ დე ბა, იქ ნე ბა ან ცოცხა ლი, ან მკვდა რი, მე ტი არა ფე რი. იმა ვე მონ ტენს შე უძ ლია თქვას მას ზე, რო გორც ერთ მა რო კო ელ მე ფე ზე თქვა (წიგნი II, თ, 21), – სიკ ვ დი ლის ხარ ჯ ზე არა ვის უცხოვ რი ა. სიმ ტ კი ცე და სი მაგ რე, ისე ვე, რო გორც სხვა სათ ნო ე ბა ნიც, ბავ შ ვო ბა შია ნას წავ ლი; მაგ რამ ამას სა ხე ლე ბის სწავ ლე ბით კი ვერ ჩა უ ნერ გავ, უნ და გა მო აც დე ვი ნო ისი ნი ისე, რომ თვი თო ნაც არ იცო დეს, რა არის.
მაგ რამ სიკ ვ დი ლის სა კითხ თან და კავ ში რე ბით, რო გორ მო ვიქ ცეთ იმ სა შიშ რო ე ბის მი მართ, რო მე ლიც ბავშვს ყვა ვი ლი სა გან მო ე ლის? უმ ც როს ასაკ ში ვე ავ ც რათ ყვა ვილ ზე თუ და ვუ ცა დოთ, ბუ ნებ რი ვად შე ე ყა როს? პირ ვე ლი გზა, უფ რო შე ფე რე ბუ ლი ჩვენს პრაქ ტი კასთან, უზ რუნ ველ ყოფს სა შიშ რო ე ბი სა გან იმ ასაკს, რო ცა სი ცოცხ ლე გან სა კუთ რე ბით ძვირ ფა სია და გა და აქვს რის კი იმ ასაკ ზე, რო ცა მისი ფა სი ნაკ ლე ბი ა, თუ კი შე იძ ლე ბა სა ერ თოდ სწო რად გა კე თე ბულ აც რას რის კი ეწო დოს. მაგ რამ მე ო რე გზა უფ რო შე ე ფე რე ბა ჩვენს ზო გად პრინ ცი პებს: და ვა ცა დოთ ბუ ნე ბას, რო მელ საც თა ვის თა ვად უყ ვარს ზრუნ ვა და იმ წამ ს ვე გად გე ბა ხოლ მე გან ზე, რო გორც კი ადა მი ა ნი ჩა რე ვას მო ინ დო მებს. ბუ ნებ რი ვი ა, ადა მი ა ნი მუ დამ მომზა დე ბუ ლი ა, და ე, თვით მის მა პატ რონ მა აც რას, ის ჩვენ ზე უკე თესად აარ ჩევს დროს.
ნუ რა ვინ იფიქ რებს, რომ მე აც რას ვა ძა გებ; რად გან სა ბუ თები, რომ ლე ბიც მე მომ ყავს, ჩე მი შე გირ დი აც რას რომ გა და ვარ ჩი ნო, სრუ ლე ბით არ უდ გე ბა თქვენს მო საზ რე ბებს. თქვე ნი აღ ზ რ და ამ ზადებს შე გირ დებს იმი სათ ვის, რომ ისი ნი არ გა ექ ც ნენ ყვა ვილს, რო ცა იგი შე ეყ რე ბა მათ; თქვენ რომ მის ცეთ სა შუ ა ლე ბა მო უ ლოდ ნე ლად მო ვი დეს, ისი ნი უთუ ოდ და ი ღუ პე ბი ან. ვხე დავ, რომ სხვა დას ხ ვა ქვე
ჟან-ჟაკ რუსო
372
ყა ნა ში მით უფ რო მეტ წი ნა აღ მ დე გო ბას უწე ვენ აც რას, რაც უფ რო აუცი ლე ბე ლი ხდე ბა იგი, და ეს ად ვი ლი გა სა გე ბი ცა ა. არც მე ვთვლი სა ჭი როდ ამა ზე ლა პა რაკს ემი ლის მი მართ. მას აც რი ან ან არ აცრი ან ყვა ვილ ზე, ეს დრო ის, ად გი ლი სა და გა რე მო ე ბე ბის საქ მე ა: ეს მის თ ვის თით ქ მის სუ ლერ თი ა. თუ აც რეს, მას უპი რა ტე სო ბა ექ ნე ბა, რომ წი ნას წარ გა ით ვა ლის წი ნებს სენს; ეს უკ ვე რა მედ ღირს; მაგ რამ თუ ყვა ვი ლი ბუ ნებ რი ვად შე ე ყა რა, იგი ექიმს გა და ვარ ჩი ნეთ, და ეს უფ რო მე ტი ღირს.
სა გან გე ბო აღ ზ რ და, რომ ლის მი ზა ნიც მხო ლოდ ისა ა, რომ თავი სი შე გირ დი ხალ ხი სა გან გა ნას ხ ვა ვოს, ყო ველ თ ვის უფ რო ძვირ მე თო დებს ირ ჩევს, ვიდ რე ჩვე უ ლებ რივ და ამი ტომ უფ რო სა სარგებ ლოს. ასე, მა გა ლი თად, წარ ჩი ნე ბუ ლად აღ ზ რ დილ ახალ გაზ რ დას ყო ველ თ ვის ცხენ ზე ჯდო მას ას წავ ლი ან, რად გან ეს ძვი რი ჯდე ბა; ხოლო თით ქ მის არა სო დეს ას წავ ლი ან ცურ ვას, რად გან ეს არა ფე რი არ ღირს და ყო ველ ხე ლო სანს შე უძ ლია იგი სხვა სა ვით კარ გად ისწავ ლოს. მი უ ხე და ვად ამი სა, ყო ვე ლი მოგ ზა უ რი მშვე ნივ რად ჯდე ბა ცხენ ზე, ზის ზედ და მარ თავს რო გორც უნ და, თუმ ცა ცხე ნოს ნო ბის აკა დე მია არ გა უვ ლი ა, წყალ ში კი და იხ რ ჩო ბი, თუ ცურ ვა არ იცი, და ცურ ვა არ გე ცო დი ნე ბა, თუ იგი არ გის წავ ლი ა. და ბო ლოს, რა გა ჭირ ვე ბა უნ და შე გემ თხ ვეს ისე თი, რომ ცხენ ზე შეჯ დო მით გა და ირჩი ნო თა ვი; სა მა გი ე როდ ვინ არის დაზღ ვე უ ლი იმ ხი ფა თი სა გან, რომე ლიც ყვე ლას ხში რად მოგ ვ დის? ემი ლის თ ვის წყა ლი და ხმე ლე თი ერ თი იქ ნე ბა. რა ტომ არ უნ და შე ეძ ლოს ყვე ლა სტი ქი ა ში ცხოვ რე ბა. რომ შე იძ ლე ბო დეს ჰა ერ ში ფრე ნის სწავ ლე ბა, მას არ წი ვად ვაქ ცევდი; სა ლა მან დ რად ვაქ ცევ დი, ადა მი ა ნი რომ ცეცხ ლ ში გაძ ლებ დეს.
ში შო ბენ, ბავ შ ვი არ და იხ რ ჩოს ცურ ვის სწავ ლა ში ო: ცურ ვის სწავ ლა ში და იხ რ ჩო ბა თუ ცურ ვის უს წავ ლე ლო ბი სა გან, ორი ვე თქვე ნი ბრა ლი იქ ნე ბა. მხო ლოდ პა ტივ მოყ ვა რე ო ბა არის ის, რაც ჩვენ თავ ხე დე ბად გვაქ ცევს. არა ვინ არ თავ ხე დობს, თუ მას ვინ მე არ უც ქე რის, ემი ლი კი არ ჩა ი დენს თავ ხე დო ბას, მთე ლი ქვე ყა ნაც რომ უც ქერ დეს მას. რად გან ვარ ჯი ში არ არის და მო კი დე ბუ ლი რის კ ზე, მა მა მი სის ტბა ში ისე კარ გად გა ეჩ ვია ცურ ვას, რომ ჰელ ლეს პონ ტ საც კი გა და ცუ რავს; მაგ რამ რის კ საც უნ და შე აჩ ვი ოთ, რომ არ და იბ ნეს გა ჭირ ვე ბა ში. ეს არ სე ბი თი ნა წი ლია იმ სწავ ლე ბი სა, რომ ლებ ზე დაც ახ ლა ვლა პა რა კობ. ამას თა ნა ვე უნ და ით ქ ვას, რომ, თუ სა შიშ რო ე
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
373
ბის სი დი დეს კარ გად შე ვუ ფარ დებ მის ძა ლებს და ვიქ ნე ბი ყო ველგ ვარ ხი ფათ ში მას თან ერ თად, აღარც იმის ში ში მექ ნე ბა, რომ თავს ხი ფათ ში ჩა იგ დებს, რად გან მას ზე და ჩემს სა კუ თარ თავ ზე ზრუნ ვა ჩემ თ ვის ერ თი იქ ნე ბა.
ბავ შ ვი მო წი ფულ ზე უფ რო პა ტა რა ა; მას არც ძა ლა აქვს იმ დენი და არც გო ნე ბა; მაგ რამ ისე ვე ან თით ქ მის ისე ვე კარ გად ხე დავს და ეს მის; მას ისე თი ვე მგრძნო ბი ა რე გე მო აქვს, ოღონდ ნაკ ლე ბად სენ სუ ა ლუ რი. ყვე ლა ზე ად რე ჩვენ ში შეგ რ ძ ნე ბის უნა რი ყა ლიბ დე ბა და ვი თარ დე ბა. სწო რედ პირ ველ რიგ ში მა თი კულ ტუ რაა სა ჭი რო და სწო რედ ისი ნია და ვიწყე ბუ ლი ან ყვე ლა ზე მე ტად უგუ ლე ბელყო ფი ლი.
გრძნო ბა თა გა ვარ ჯი შე ბა მათ გა მო ყე ნე ბას კი არ ნიშ ნავს მხოლოდ, არა მედ იმა საც, რომ მა თი სა შუ ა ლე ბით სწო რი მსჯე ლო ბა ისწავ ლო, შე ით ვი სო, ასე ვთქვათ, შეგ რ ძ ნე ბა, რად გან ჩვენ მხო ლოდ ისე ვი ცით შე ხე ბა, ხედ ვა სმე ნა, რო გორც გვის წავ ლი ა.
არის წმინ და ნა ტუ რა ლუ რი და მე ქა ნი კუ რი ვარ ჯი ში, რო მელიც ამაგ რებს სხე ულს, მაგ რამ გო ნე ბას არა ფერს მა ტებს; ცურ ვა, სირ ბი ლი ხტო მა, ქვე ბის სრო ლა, – ეს ყვე ლა ფე რი კარ გი ა, მაგ რამ გა ნა ხე ლე ბი სა და ფე ხე ბის მე ტი ჩვენ არა ფე რი გვაქვს? გა ნა არ გვაქვს თვა ლი, ყუ რი? და გა ნა ეს ორ გა ნო ე ბი სრუ ლი ად ზედ მეტი რამ არის ფე ხი სა და ხე ლის ხმა რე ბი სას? მა შა სა და მე, მარ ტო ძა ლე ბი კი არა, ყვე ლა გრძნო ბა უნ და ავარ ჯი შო, რომ ლე ბიც წარმარ თა ვენ მათ; ამო წუ რეთ თი თო ე უ ლი მათ გა ნი რამ დე ნა დაც კი შე იძ ლე ბა, შემ დეგ ერ თი გზით მი ღე ბუ ლი შთა ბეჭ დი ლე ბა მე ო რის სა შუ ა ლე ბით შე ა მოწ მეთ. ზო მეთ, თვა ლეთ, წო ნეთ, შე ა და რეთ. ნუ გა მო ი ყე ნებთ ძა ლას, ვიდ რე წი ნა აღ მ დე გო ბას არ გა მო არ კ ვევთ. ისე მო ი ქე ცით ყო ველ თ ვის, რომ შე დე გის შე ფა სე ბა სა შუ ა ლე ბათა გა მო ყე ნე ბას უს წ რებ დეს. და ა ინ ტე რე სეთ ბავ შ ვი, რომ არც დააკ ლოს და არც ზედ მე ტი ენერ გია და ხარ ჯოს. თუ კი ბავშვს ყვე ლა მი სი მოძ რა ო ბის შე დე გის გათ ვა ლის წი ნე ბი სა და გა მოც დი ლე ბის გზით შეც დო მე ბის გას წო რე ბას აჩ ვევთ, გა ნა ცხა დი არ არის, რომ რაც უფ რო მეტს იმოქ მე დებს, მით უფ რო გო ნი ე რი გახ დე ბა.
ვთქვათ, და საძ რა ვია მა სა; თუ ძლი ერ გრძე ლი ბერ კე ტი აიღე, ზედ მე ტი მოძ რა ო ბა დას ჭირ დე ბა, თუ ძლი ერ მოკ ლე, ძა ლა არ ეყოფა; გა მოც დი ლე ბის სა შუ ა ლე ბით მას შე უძ ლია შე ეჩ ვი ოს სა ჭი რო
ჟან-ჟაკ რუსო
374
ზო მის ჯო ხის არ ჩე ვას. მა შა სა და მე, ეს სიბ რ ძ ნე არ აღე მა ტე ბა მის ასაკს. სიმ ძი მეა გა და სა ტა ნი; თუ მას მხო ლოდ ისე თი სიმ ძი მის აწე ვა სურს, რო მელ საც გა უძ ლებს, და არც კი დებს ხელს ისეთს, რო მელსაც ვერ გა უძ ლებს, გა ნა მას არ უნ და შე ეძ ლოს სიმ ძი მის თვა ლით გა ზომ ვა? თუ ერ თი და იმა ვე მა სა ლის, ოღონდ სხვა დას ხ ვა მო ცულო ბის მა სე ბის შე და რე ბა იცის, გა არ ჩი ოს ერ თი და იმა ვე მო ცულო ბის, ოღონდ სხვა დას ხ ვა მა სა ლის მა სე ბი: შე და რე ბის დროს მა თი ხვედ რი თი წო ნა უნ და გა მო ი ყე ნოს. მე შემ ხ ვ და ერ თი ძლი ერ კარ გად აღ ზ რ დი ლი ახალ გაზ რ და კა ცი, რო მელ საც არ სჯე რო და, ვიდ რე თავად არ დარ წ მუნ და, რომ მუ ხის მსხვი ლი ბურ ბუ შე ლა თი სავ სე კასრი უფ რო მსუ ბუ ქი ა, ვიდ რე წყლით სავ სე.
ჩვენ რო დი ვართ ერ თ ნა ი რად და უფ ლე ბუ ლი ყვე ლა შეგ რ ძ ნებას. არის ერ თი შეგ რ ძ ნე ბა, სა ხელ დობრ, შე ხე ბა, რო მე ლიც მუ დამ მოქ მე დებს, ვიდ რე ფხი ზე ლი ვართ; იგი მო ი ცავს ჩვე ნი სხე უ ლის მთელ ზე და პირს, თით ქოს მუდ მი ვი და რა ჯი ა ო, რომ გაგ ვაფ რ თხილოს, თუ კი რა მე სა შიშ რო ე ბა მოგ ვე ლის. ამას გარ და, მი სი მუდ მი ვი ვარ ჯი შის წყა ლო ბით, გვინ და თუ არ გვინ და, ყვე ლა ზე უფ რო ადრე ვეჩ ვე ვით მის გა მო ყე ნე ბას და არც გვჭირ დე ბა, მა შა სა და მე, მისი სა გან გე ბო გაწ ვ რ თ ნა. და მა ინც ცნო ბი ლი ა, რომ ბრმას შე ხე ბის შეგ რ ძ ნე ბა უფ რო სწო რი, უფ რო ზუს ტი აქვს, ვიდ რე ჩვენ, იმი ტომ რომ, რად გან თვა ლი არ შვე ლის, იგი იძუ ლე ბუ ლია ის წავ ლოს, რომ შე ხე ბის შეგ რ ძ ნე ბი დან გა მოჰ ქონ დეს ის, რა საც ჩვენ სხვა შეგ რ ძ ნება გვე უბ ნე ბა, მაშ, რა ტომ არ გვას წავ ლი ან მი სებრ სიბ ნე ლე ში სი არულს, იმ საგ ნე ბის ცნო ბას, რომ ლებ საც შე ვე ხე ბით, ჩვენს ირ გ ვ ლივ მყოფ საგ ნებ ზე მსჯე ლო ბას, ერ თი სიტყ ვით, ღა მით და უსი ნათ ლოდ იმის კე თე ბას, რა საც იგი დღი სით და უთ ვა ლოდ აკე თებს? ვიდ რე მზე ანა თებს, ჩვენ ვჯობ ნით მას; სიბ ნე ლე ში კი, პი რი ქით, ის არის ჩვე ნი გამ ძღო ლი. ჩვე ნი სი ცოცხ ლის ერ თი ნა ხე ვა რი ბრმე ბი ვართ; ოღონდ იმ გან ს ხ ვა ვე ბით, რომ ნამ დ ვი ლი ბრმა ყო ველ თ ვის ერ კ ვე ვა, ჩვენ კი ღა მით ერ თი ნა ბი ჯის გა დად გ მა საც კი ვერ ვბე დავთ. სან თელი ხომ გვაქ ვ სო, მეტყ ვი ან, დი ახ, მაგ რამ ვინ არის იმის თავ დე ბი, რომ ისი ნი გა მომ ყ ვე ბი ან უკან ყველ გან, სა დაც კი დაგ ვ ჭირ დე ბა. მე კი მირ ჩევ ნი ა, რომ ემილს თვა ლე ბი თი თე ბის წვერ ზე ჰქონ დეს, ვიდრე სან თ ლე ბის დუ ქან ში.
ვთქვათ, ჩა კე ტი ლი ხართ ღა მით შე ნო ბა ში; ტა ში დაჰ კა რით, რე
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
375
ზო ნან სი გა გარ კ ვე ვი ნებთ, დი დია ოთა ხი თუ პა ტა რა, შუ ა ში ხართ თუ კუთხე ში. კე დელს რომ ნა ხე ვარ ფუტ ზე მი უ ახ ლოვ დე, ჰა ე რი სხვა ნა ი რად მოგ ხ ვ დე ბა სა ხე ზე, რად გან იქ ის ნაკ ლე ბად მკვრი ვია და უფ რო ად ვი ლად უკუ ვარ დე ბა. გა ჩერ დით ერთ ად გი ლას და მი აბ რუნეთ პი რი ჯერ ერთ, მე რე მე ო რე მხა რეს, თუ სად მე ღია კა რი ა, ჰა ერის ნე ლი ტალ ღა გაგ რ ძ ნო ბი ნებს მას, რო ცა ნავ ში ზი ხართ, იმის და მი ხედ ვით, თუ რო გორ გცემთ სა ხე ში ჰა ე რი, გა მო არ კ ვევთ არამ ხოლოდ მოძ რა ო ბის მი მარ თუ ლე ბას, არა მედ იმა საც, სწრა ფად მი აქვს ნა ვი წყალს თუ ნე ლა. ასეთ და ათას ამ გ ვარ დაკ ვირ ვე ბას მხო ლოდ ღა მით თუ მო ახ დენთ კარ გად, რა გინდ ყუ რადღე ბით და აკ ვირ დე დღი სით, შეგ ვეშ ვე ლე ბა მხედ ვე ლო ბა, თუ ხელს შეგ ვიშ ლის, მა ინც ვერ შევ ნიშ ნავთ. ამა სო ბა ში კი, აქ არც ხე ლია ჯერ და არც ჯო ხი. რამდე ნი ოპ ტი კუ რი ცოდ ნა შე იძ ლე ბა შე ი ძი ნო შე ხე ბის სა შუ ა ლე ბით, ხე ლიც რომ არ ახ ლო არა ფერს. ღა მის თა მა ში! ეს გან ცხა დე ბა გაცი ლე ბით უფ რო მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი ა, ვიდ რე ჩანს. ადა მი ა ნებს და ზოგჯერ ცხოველებსაც20 ღა მის ბუ ნებ რი ვი ში ში აქვთ. გო ნე ბა, ცოდ ნა, ჭკუ ა, სი მა მა ცე, თით ქ მის ვე რა ფერს ვერ შვე ლის. მე მი ნა ხავს რეზო ნი ო რე ბი, ჭკვი ა ნი ხალ ხი, ფი ლო სო ფო სე ბი, მხედ რე ბი, რომ ლებიც დღი სით ვაჟ კა ცე ბი იყ ვ ნენ, ღა მით კი ქა ლი ვით კან კა ლებ დ ნენ ში ში სა გან, ფო თო ლი რომ გან ძ რე უ ლი ყო. ამ შიშს ძი ძის ზღაპ რებს აბ რა ლებ დ ნენ. ეს არ არის სწო რი: ამას ბუ ნებ რი ვი მი ზე ზი აქვს. რა მი ზე ზი ა? იგი ვე, რაც მუნჯს აეჭ ვი ა ნებს და ხალხს ცრუ მორ წ მუ ნედ აქ ცევს: არ ვიც ნობთ ჩვენს გარ შე მო მდე ბა რე საგ ნებს და არ ვი ცით, რა ხდე ბა გარშემო,21 ვი ნა ი დან ჩვენ მიჩ ვე უ ლი ვართ საგ ნე ბის შორს ხედ ვას და მათ შო რი დან გა მოც ნო ბას წინ და წინ ვე, რო გორ შე იძ ლება, რომ ათა სი რამ და ათა სი მოძ რა ო ბა არ მო მეჩ ვე ნოს სა ში შა რი და უსაშ ვე ლო, თუ ჩემ ირ გ ვ ლივ ვე ღარ ვხე დავ ვე რა ფერს? ვთქვათ, კარ გად ვი ცი, რომ სრუ ლი ად უში შარ ად გი ლას ვარ, მაგ რამ იმ დენად დარ წ მუ ნე ბუ ლი მა ინც არ ვარ, რო გორც მა შინ, რო ცა აშ კა რად ვხე დავ. მა შა სა და მე, ყო ველ თ ვის მაქვს ში შის სა ბა ბი, დღი სით კი არ მექ ნე ბო და. მარ თა ლი ა, ვი ცი, რომ ვერც ერ თი უცხო სხე უ ლი ვერ შე მე ხე ბა, თუ წინ და წინ რა მე ხმა უ რო ბით ამ მაც ნო ბა; ამი ტო მაც არის, რომ ყუ რებს დავ ც ქ ვეტ ხოლ მე. სულ მცი რე ხმა უ რო ბაც რომ მო მეს მას და მი სი მი ზე ზი კი ვერ გა ვარ კ ვი ო, თავ დაც ვის ინ ს ტინ ქ ტი,
ჟან-ჟაკ რუსო
376
უპირ ვე ლეს ყოვ ლი სა, ყველ გან საფ რ თხეს და, მა შა სა და მე, სა შიშ როე ბას მა ფიქ რე ბი ნებს.
მაგ რამ, თუ ვე რა ფე რი ვერ გა ვი გო ნე, ვერც მა შინ ვიქ ნე ბი დამშ ვი დე ბუ ლი, რად გან ბო ლოს და ბო ლოს შე იძ ლე ბა უხ მა უ რო დაც და მატყ დეს თავს რა მე. საგ ნე ბი ისე თი უნ და ვი გუ ლის ხ მო, რო გორც აქამ დის იყ ვ ნენ და ახ ლაც უნ და იყ ვ ნენ, უნ და ვხე დავ დე იმას, რა საც ვერ ვხე დავთ. ამ გ ვა რად, იძუ ლე ბუ ლი ვი ყა ვი ამე მოქ მე დე ბი ნა ჩე მი ფან ტა ზი ა, მაგ რამ მი სი ბა ტონ პატ რო ნი აღარ ვარ, და ის, რაც მე ჩემ და სამ შ ვი დებ ლად ვქე ნი, უფ რო მე ტად მა ღელ ვებს. თუ ხმა ურო ბა გა ვი გო ნე, ქურ დე ბი მგო ნი ა; თუ არა ფე რი მეს მის, ფან ტო მებს ვხე დავ: იმ სიფხიზ ლემ, რო მე ლიც თვით დაც ვის სურ ვილ მა შთა მა გონა, მხო ლოდ ში შის სა ბა ბი გა მი ჩი ნა. ჩე მი და სამ შ ვი დე ბე ლი წა მა ლი მხო ლოდ გო ნე ბას აქვს, უფ რო ძლი ე რი ინ ს ტინ ქ ტი კი სულ სხვას მეუბ ნე ბა, ვიდ რე იგი. რა სა ჭი როა იმის ფიქ რი, რომ სა ში ში არა ფე რი ა, თუ კი გა სა კე თე ბე ლიც არა ფე რი გვექ ნე ბა?
რა კი სე ნის მი ზე ზი მო ი ნა ხა, იგი წა მალ საც გვეტყ ვის. ჩვე უ ლება ყო ველ თ ვის კლავს ფან ტა ზი ას; მხო ლოდ ახალ ობი ექ ტებს შე უძლია მი სი ხე ლახ ლა გაღ ვი ძე ბა. იმის მი მართ, რა საც ყო ველ დღე ხედავ, ფან ტა ზია კი აღარ მოქ მე დებს ხოლ მე, არა მედ – მეხ სი ე რე ბა; და ეს არის სწო რედ სა ფუძ ვე ლი აქ სი ო მი სა: Ab assuentis non lit passio22, რად გან ვნე ბებს მხო ლოდ ფან ტა ზია უნ თებს ცეცხლს. მაშ, ბევრს ნუ ელა პა რა კე ბით იმას, ვინც სიბ ნე ლის ში ში სა გან გინ დათ იხ ს ნათ; ხში რად ამ ყო ფეთ სიბ ნე ლე ში და დარ წ მუ ნე ბუ ლი ბრძან დე ბო დეთ, რომ ეს ხერ ხი ყვე ლა ფი ლო სო ფი ურ არ გუ მენტს სჯობს. სა ხუ რა ვის ოს ტატს თა ვი არ უბ რუ ის და სიბ ნე ლის არ ეში ნია იმას, ვინც მიჩ ვეუ ლია სიბ ნე ლე ში ყოფ ნას.
აი, კი დევ ერ თი სა სარ გებ ლო მხა რე ღა მის თა მა ში სა, რო მე ლიც უნ და მი ე მა ტოს პირ ველს; მაგ რამ ასე თი თა მა შის წარ მა ტე ბით ჩა სატა რებ ლად, და ჟი ნე ბით გირ ჩევ დით მხი ა რუ ლე ბას. სიბ ნე ლე ზე უსია მოვ ნო არა ფე რი ა, სარ დაფ ში კი არ ჩა კე ტოთ თქვე ნი ბავ შ ვი, და ე, სი ცი ლით შე ვი დეს სიბ ნე ლე ში; გა მოს ვ ლის წინ კი დევ ერ თხელ გაი ცი ნოს; ვიდ რე იგი სიბ ნე ლე ში ა, ამ სი ა მოვ ნე ბის იდე ამ, რო მე ლიც მი ა ტო ვა და რო მე ლიც კვლავ ელის, უნ და და იც ვას იგი ფან ტას ტიკუ რი სა ხე ე ბი სა გან, რომ ლე ბიც შე იძ ლე ბა გა უჩ ნ დეს მას აქ.
ჩვენს ცხოვ რე ბა ში არის ერ თი მო მენ ტი, რომ ლის შემ დეგ სულ
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
377
უკან უ კან იხევ, რამ დენ საც წინ მი დი ხარ. ვგრძნობ, რომ გა დავ ც დი ამ ზღვარს. მე, ასე ვთქვათ, თა ვი დან ვიწყებ სხვა ხე ლო ბას. მო წი ფულო ბის უდაბ ნო, რო მელ საც ჩემ გარ შე მო ვხე დავ, ად რინ დე ლი ბავშ ვო ბის ტკბილ დროს მა გო ნებს. სი ბე რი სას ისევ ბავ შ ვო ბა ში ვვარდე ბი, და უფ რო მე ტი სი ა მოვ ნე ბით ვი გო ნებ იმას, რაც ათი წლი სას ჩა მი დე ნი ა, ვიდ რე ოც და ა თი წლი სას. მაშ, მკითხ ვე ლო, ნუ მიწყენ, რომ ზოგ ჯერ ჩე მი სა კუ თა რი ცხოვ რე ბის მა გა ლი თე ბი მომ ყავს, ვინა ი დან, რა თა ეს წიგ ნი კარ გად დავ წე როთ, სი ა მოვ ნე ბით უნ და ვწერო იგი.
მე, ვიზ რ დე ბო დი სო ფელ ში ერთ მღვდელ თან, რომ ლის გვა რი იყო ბ. ლამ ბერ სი ე. მყავ და ერ თი ამ ხა ნა გი, ჩე მი კუ ზე ნი, ჩემ ზე უფ რო მდი და რი, რო მელ საც ისე ეპყ რო ბოდ ნენ, რო გორც მემ კ ვიდ რეს, მე კი, მა მა ჩემს მო შო რე ბუ ლი, სა ცო და ვი ობო ლი ბავ შ ვი ვი ყა ვი და მეტი არა ფე რი. ჩე მი წარ ჩი ნე ბუ ლი კუ ზე ნი ბერ ნა რი ძა ლი ან მში შა რა იყო, მე ტად რე ღა მით. იმ დენს დავ ცი ნო დი მას, რომ ბ. ლამ ბერ სი ემ, ჩე მი ტრა ბა ხით მო ბეზ რე ბულ მა, გა დაწყ ვი ტა ვაჟ კა ცო ბა ში გა მო ვეცა დე. ერ თხელ, შე მოდ გო მის ბნე ლი ღა მეს, ლამ ბერ სი ემ მომ ცა საყდ რის გა სა ღე ბი და გამ გ ზავ ნა ბიბ ლი ის მო სა ტა ნად, რო მე ლიც მას კა თედ რა ზე დარ ჩე ნო და. თა ნაც, ჩე მი თავ მოყ ვა რე ო ბის გა სა ღი ზი ანებ ლად რამ დე ნი მე ისე თი სიტყ ვა და უ მა ტა, რომ უკან და ხე ვა შეუძ ლე ბე ლი იყო.
წა ვე დი უსი ნათ ლოდ; სან თე ლი რომ მქო ნო და, ვინ იცის, ეგებ უარე სიც ყო ფი ლი ყო ჩემ თ ვის. გზად სა საფ ლაო უნ და გა მევ ლო; მე მხი ა რუ ლად გა ვი ა რე იგი, რად გან ღია ჰა ერ ზე ღა მის ში ში არა სო დეს არ მქო ნი ა.
კარს რომ ვა ღებ დი, გუმ ბა თი დან რა ღაც ხმა უ რო ბა მო მეს მა, რო მე ლიც ადა მი ა ნის ხმას მი ვამ ს გავ სე: ამან ცო ტა არ იყოს, შე არ ყია ჩე მი რო მა უ ლი სიმ ტ კი ცე. კა რი გა ვა ღე, შეს ვ ლა და ვა პი რე, მაგ რამ ერ თი ო რი ნა ბი ჯი რომ გა დავ დ გი, შევ ჩერ დი. იმ წყვდი ა დის და ნახვა ზე, რო მე ლიც ამ უზარ მა ზარ სივ რ ცე ში სუ ფევ და, შიშ მა ამი ტა ნა და თმე ბი ყალ ყ ზე და მიდ გა; და ვი ხიე უკან, გა მოვ ბ რუნ დი და მოვკურ ცხ ლე აკან კა ლე ბულ მა. ეზო ში პა ტა რა ძაღ ლი, სა ხე ლად სულთა ნი, შე მომ ხ ვ და; მის მა ალერ ს მა გუ ლი გა მი მაგ რა. დარ ცხ ვე ნი ლი ვბრუნ დე ბი ისევ უკან, ოღონდ ვცდი ლობ გა ვი ყო ლიო სულ თა ნი, რო მელ მაც წა მოს ვ ლა არ მო ი სურ ვა. ერ თ ბა შად შევ ვარ დი კა რებ ში,
ჟან-ჟაკ რუსო
378
შე ვე დი საყ დარ ში. რო გორც კი შე ვე დი, შიშ მა კვლავ ამი ტა ნა, მაგ რამ ისე ძლი ე რად, რომ თა ვი და მა ვიწყა; და, თუმ ცა, კა თედ რა მარ ჯ ვ ნივ იყო და ეს ძლი ერ კარ გად ვი ცო დი, მაგ რამ ჩემ და შე უგ ნებ ლად მარცხ ნივ შე ვუხ ვიე და დიდ ხანს ვე ძე ბე იგი იქ. და ვი ბე ნი სკა მებ ში, აღარ ვი ცო დი სად ვი ყა ვი და რად გან ვე ღარც კა თედ რა ვი პო ვე და ვე ღარც კა რი, გა მო უთ ქ მელ სა სო წარ კ ვე თი ლე ბა ში ჩავ ვარ დი. ბო ლოს, და ვინა ხე კა რი, ძლივს გა მო ვე დი გა რეთ და მოვ დი ვარ ისე, რო გორც პირვე ლად და თან გა დაწყ ვე ტი ლი მაქვს, აღა რა სო დეს დავ ბ რუნ დე საყდარ ში ღა მე მარ ტო.
მი ვე დი სახ ლამ დის, ის ის იყო უნ და შევ სუ ლი ყა ვი სახ ლ ში, რომ ბ. ლამ ბერ სი ეს ხმა და სა ში ნე ლი ხარ ხა რი შე მო მეს მა. დამ ცი ნის, როგორ გა მოვ ჩ ნ დე მეთ ქი, გა ვი ფიქ რე, და ვყოყ მა ნობ ვარ, გა ვა ღო კარი თუ არა. ამა სო ბა ში მეს მის, რომ მად მუ ა ზელ ლამ ბერ სიე წუხს ჩემ ზე, მო სამ სა ხუ რეს უბ რ ძა ნა სა ნა თუ რი წა მო ე ღო, ბ. ლამ ბერ სიე ჩემს სა ძებ ნე ლად აპი რებს წა მოს ვ ლას, მას თან მოჰ ყ ვე ბა ჩე მი შეუდ რე კე ლი კუ ზე ნი, რო მელ საც შემ დეგ მი ა წე რენ მთელ ამ ექ ს პე დიცი ის სა ხელს. ერ თ ბა შად გა მიქ რა ყო ველ გ ვა რი ში ში, გარ და ერ თი სა: არ გა მი გონ, რომ გა მო ვი ქე ცი; მოვ კურ ცხ ლე, შევ ფ რინ დი საყ დარ ში: არც დავ ბ ნე ულ ვარ, არც ხე ლის ფა თუ რი დამ ჭირ ვე ბი ა, მი ვე დი კათედ რას თან, ავე დი, ავი ღე ბიბ ლია და გად მოვ ხ ტი. ორი სა მი ფე ხის დაკ ვ რით გა მოვ ვარ დი საყ დ რი დან, კა რის და ხურ ვაც კი და მა ვიწყ და: შე ვე დი ოთახ ში ქო ში ნით, და ვაგ დე ბიბ ლია მა გი და ზე. სუ ლი ვერ მო მიბ რუ ნე ბი ა, მაგ რამ სი ხა რუ ლი სა გან აღარ ვარ, რომ და ვას წა რი მშვე ლე ლებს.
მკითხავთ, წა სა ბა ძა ვად ხომ არ ვიძ ლე ვი ამ ამ ბავს და იმ მხი ა რულე ბის ნი მუ ში ხომ არ არის იგი, რო მელ საც ამ გ ვა რი ვარ ჯი შის დროს მო ვითხოვ. არა, ეს იმის სა ბუ თად მო ვიყ ვა ნე, რომ ღა მის აჩ რ დი ლებით და ში ნე ბუ ლი სათ ვის სა უ კე თე სო წა მა ლია მე ზო ბელ ოთახ ში პატა რა სა ზო გა დო ე ბის სი ცი ლი და მშვი დო ბი ა ნი სა უ ბა რი ეს მო დეს. ამი ტომ ის მინ და, რომ აღ მ ზ რ დე ლი მარ ტო კი არ ეთა მა შოს ამ გ ვარად თა ვის შე გირდს, არა მედ თა ვი მო უ ყა როს რამ დე ნი მე გუ ნე ბაგაშ ლილ ბავშვს; მაგ რამ ჯერ ცალ ცალ კე კი არ გა აგ ზავ ნოს, არა მედ რამ დე ნი მე ერ თად, მხო ლოდ იმის მარ ტო კა გაგ ზავ ნა გა ბე დოს, ვის შე სა ხებ დარ წ მუ ნე ბუ ლი ა, რომ მა ინც და მა ინც არ შე ე შინ დე ბა.
არა ფე რი მე გუ ლე ბა ამ გ ვარ თა მაშ ზე უფ რო სა ხა ლი სო და სა
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
379
სარ გებ ლო, თუ არ და ი ზა რე და მის ჩა ტა რე ბა ში და ხე ლოვ ნ დი. დიდ დარ ბაზ ში გავ მარ თავ ერ თ გ ვარ ლა ბი რინთს მა გი დე ბი სა გან, სკა მები სა, სა ვარ ძ ლე ბი სა და შირ მე ბი სა გან. ამ ლა ბი რინ თის ხლარ თ ში რვა ან ათ მო სატყუ ე ბელ კო ლოფს შო რის გა ვუ რევ ერთს, თით ქ მის ისე თი ვეს, ოღონდ კან ფე ტე ბით სავ სეს. მოკ ლედ და ნათ ლად ავუხს ნი, თუ, სა ხელ დობრ, რა ად გილ ზე დევს კარ გი კო ლო ფი; ისეთ ნიშნებს მივ ცემ, რომ ბავ შ ვებ ზე უფ რო დაკ ვირ ვე ბუ ლი და უფ რო დინ ჯი ადა მი ა ნი სათ ვის საკ მა რი სი იყოს ამ კო ლო ფის გასარჩევად.23 შემ დეგ კენჭს ვუყ რი პა ტა რა კონ კუ რენ ტებს და გა ვაგ ზავ ნი თი თო თი თოდ ყვე ლას, ვიდ რე რო მე ლი მე არ მი აგ ნებს სა სურ ველ კო ლოფს; შე ვეცდე ბი კი გა ვაგ რ ძე ლო ეს საქ მე, მა თი გამ ჭ რი ა ხო ბის კვა ლო ბა ზე.
წარ მო იდ გი ნეთ პა წია ჰერ კუ ლე სი, რო მე ლიც გა მარ ჯ ვე ბუ ლი ბრუნ დე ბა ექ ს პე დი ცი ი დან კო ლო ფით ხელ ში. კო ლოფს მა გი და ზე დე ბენ, დი დი ცე რე მო ნი ით ხსნი ან მას. მე აქაც მეს მის სი ცი ლი და ყი ჟი ნი მხი ა რუ ლი ჯგუ ფი სა, რო მე ლიც კან ფე ტებს მო ე ლო და, ხავს ში ან ბამ ბა ში ლა მა ზად ჩა ლა გე ბუ ლი ხო ჭო, ლო კო კი ნა, ნახ ში რი, რკო, სტა ფი ლო ან სხვა ამ გ ვა რი კი დახ ვ და. სხვა რო მე ლი მე დღეს, ახ ლად შე თეთ რე ბულ ოთახ ში კე დელ ზე ჩა მოვ კი დებ სა თა მა შოს, რამე პა ტა რა ნივთს; ბავ შ ვ მა ხელთ უნ და იგ დოს იგი ისე, რომ კე დელს არ შე ე ხოს. რო ცა ამ ნივ თის სა ძებ რად გაგ ზავ ნი ლი ბავ შ ვი მო ი ტანს მას, მი სი სიგ ლა ხე, თუ პი რო ბა არ შე ას რუ ლა, იქ ვე გა მომ ჟ ღავ ნ დე ბა; ან ქუ დი ექ ნე ბა გას ვ რი ლი კირ ში, ან ფეხ საც მ ლის წვე რი, ან ტანსაც მე ლი, ან სა ხე ლო, რაც გა მო ამ ჟ ღავ ნებს მის სიტ ლან ქეს. მე მგო ნი ეს სრუ ლი ად საკ მა რი სია იმის ასახ ს ნე ლად, რას წარ მო ად გენს ამ გვა რი თა მა ში. თუ ყვე ლაფ რის თქმა გჭირ დე ბათ, ჩემს წიგნს ნუ ღარ კითხუ ლობთ.
რამ დე ნი უპი რა ტე სო ბა ღა მით სხვებ თან შე და რე ბით ექ ნე ბა ასე აღ ზ რ დილ ადა მი ანს. მი სი ფე ხე ბი, სიბ ნე ლე ში სი ა რულს შეჩ ვე უ ლი, მი სი ხე ლე ბი, შეჩ ვე უ ლი ყვე ლა სა განს, რაც კი ახ ლო მახ ლო ა, უბ ნელეს წყვდი ად ში აც გა უძღ ვე ბი ან მას. მი სი ფან ტა ზი ა, რო მე ლიც სავსეა ბავ შ ვო ბის მრა ვა ლი ღა მის თა მა შით, არც კი მი ხე დავს სა ში შარ საგ ნებს. თუ სი ცი ლი მო ეს მა, ეს ჭინ კე ბის სი ცი ლი კი არა, არა მედ მი სი ძვე ლი ამ ხა ნა გე ბის სი ცი ლი იქ ნე ბა; თუ კი რა მე კრე ბა მო ე ლანდა, კუ დი ა ნე ბის კრე ბა კი არ იქ ნე ბა, არა მედ მი სი გუ ვერ ნი ო რის ოთა ხი. ღა მე, რა კი ეს მხო ლოდ სა სი ხა რუ ლო აზ რებს გა უ ჩენს, არა
ჟან-ჟაკ რუსო
380
სო დეს იქ ნე ბა მის თ ვის სა ში ში: შე ში ნე ბის მა გივ რად, ღა მე, პი რი ქით, თავს შე აყ ვა რებს. თუ ლაშ ქ რო ბა ში წას ვ ლა იქ ნა სა ჭი რო, იგი ყო ველ წუთს მზად იქ ნე ბა წა ვი დეს მარ ტო კაც და რაზ მ თან ერ თა დაც. იგი შე ვა სა უ ლის ბა ნაკ ში, გა ივ ლის მას, არ და იბ ნე ვა, ისე მი ვა მე ფის კარავ თან, რომ არა ვის არ გა აღ ვი ძებს და შე უმ ჩ ნე ვე ლად დაბ რუნ დება. თუ რეზუსის24 ცხე ნე ბია მო სა პა რა ვი, მას მი მარ თეთ უყოყ მა ნოდ. სხვაგ ვა რად აღ ზ რ დილ ადა მი ა ნებს შო რის ულისს25 ვერ შეხ ვ დე ბით.
შევ ს წ რე ბი ვარ, მო უ ლოდ ნე ლი შე ში ნე ბით რო გორ უნ დო დათ მი ეჩ ვი ათ ბავ შ ვე ბი სრულ უშიშ რო ბას ღა მით. ეს ძლი ერ ცუ დი მეთო დი ა; იგი სრუ ლი ად სა წი ნა აღ მ დე გო შე დეგს იძ ლე ვა, ვიდ რე გვინდა. ბავ შ ვი უფ რო მში შა რა ხდე ბა და მე ტი არა ფე რი. ვერც გო ნე ბა, ვერც შეჩ ვე ვა ვერ გა უ ფან ტავს ბავშვს იმ რე ა ლუ რი სა შიშ რო ე ბის წარ მოდ გე ნას, რომ ლის სი დი დე და სა ხე ო ბა ბავშვს არ ეცო დი ნე ბა, და ვერც იმ მო უ ლოდ ნე ლო ბის შიშს, რო მე ლიც ხში რად გა მო უც დი ა. რო გორ ღა გინ დათ დარ წ მუნ დეთ, რომ და ი ფა რეთ თქვე ნი შე გირ დი ასე თი შემ თხ ვე ვე ბი სა გან? აი, სა უ კე თე სო გაფ რ თხი ლე ბა, რო მე ლიც, ჩე მი აზ რით, შე იძ ლე ბა მის ცე მას ამ მხრით. „თქვენ მა შინ იმ ყო ფებით”, ასე ვეტყ ვი ჩემს ემილს, იძუ ლე ბი თი თავ დაც ვის მდგო მა რე ობა ში, რად გან დამ ცე მი არ გაძ ლევთ სა შუ ა ლე ბას გა ი გოთ, გი პი რებთ რა მე ვნე ბას თუ მხო ლოდ შე ში ნე ბა უნ და თქვე ნი, და რად გან იგი მო უ ლოდ ნე ლად გეს ხ მით თავს, გაქ ცე ვაც არ გიშ ვე ლით. ამი ტომ გაბე დუ ლად სტა ცეთ ხე ლი იმას, ვინც გა ში ნებს ღა მით, სულ ერ თი ა, ადა მი ა ნი იქ ნე ბა თუ მხე ცი: მაგ რად მო უ ჭი რეთ ხე ლი, რაც ძა ლა და ღო ნე გაქვთ; თუ ცე მით გი გე რი ებთ, დას ცხეთ მუშ ტე ბი, ნუ და გე ნანე ბათ; და რაც არ უნ და თქვას ან მო ი მოქ მე დოს, ხე ლი არ გა უშ ვათ, ვიდ რე არ გა ი გებთ კარ გად, რა არის იგი. თქვენ ნათ ლად დარ წ მუნდე ბით, რომ სა ში ში უთუ ოდ, არა ფე რი ყო ფი ლა; ხუ მა რე ბი სად მი მოპყ რო ბის ასე თი წე სი შე ა ძუ ლებს მათ თა ვი სი ხუმ რო ბის გა მე ორე ბას.
თუმ ცა, ყვე ლა ჩვენს გრძნო ბას შო რის სხვებ ზე უფ რო ხში რად შე ხე ბას ვხმა რობთ, მი სი მსჯე ლო ბა, რო გორც უკ ვე ვთქვი, მა ინც უფ რო ნაკ ლო ვა ნი და ტლან ქი ა, რად გან მი სი გა მო ყე ნე ბი სას მუდამ თვალ საც ვხმა რობთ და, რა კი თვა ლი უფ რო ად რე სწვდე ბა საგანს, ვიდ რე ხე ლი, ჩვე ნი გო ნე ბა ყო ველ თ ვის ხე ლის და უხ მა რებ ლად მსჯე ლობს, სა მა გი ე როდ, შე ხე ბის მსჯე ლო ბა ყვე ლა ზე უფ რო სან დოა
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
381
სწო რედ იმი ტომ, რომ იგი ყვე ლა ზე უფ რო შეზღუ დუ ლი ა, რად გან იგი მხო ლოდ იმას ეხე ბა, რა საც ხე ლი მის წ ვ დე ბა, ამი ტომ იგი დანარ ჩე ნი გრძნო ბე ბის სი ცერ ცე ტე საც ას წო რებს; ესე ნი ხომ ისეთ შო რე ულ საგ ნებს ეცე მი ან, რომ ლებ საც ძლივ ს ღა ამ ჩ ნე ვენ, შე ხე ბა კი, რა საც შე ამ ჩ ნევს, კარ გად შე ამ ჩ ნევს. და უ მა ტეთ ამას კი დევ ის, ვუ ერ თებთ რა კი ჩვე ნი სურ ვი ლი სა მებრ კუნ თე ბის ძა ლას ნერ ვე ბის მოქ მე დე ბას, სი მუ ლან ტუ რი შეგ რ ძ ნე ბის სა შუ ა ლე ბით, ტემ პე რა ტურა ზე, სი დი დე სა და ფი გუ რებ ზე მსჯე ლო ბას ვუ ერ თებთ სიმ ძი მე სა და სიმ კ ვ რი ვე ზე მსჯე ლო ბას. ამ გ ვა რად, შე ხე ბა, რო მე ლიც ყვე ლა და ნარჩენ გრძნო ბებ ზე უკე თე სად გვაძ ლევს ცნო ბას იმ შთა ბეჭ დი ლე ბის შე სა ხებ, რაც უცხო სხე ულ მა შე იძ ლე ბა მო ახ დი ნოს ჩვენს სხე ულ ზე, ყვე ლა ზე უფ რო ხში რად იხ მა რე ბა და ყვე ლა ზე უფ რო უშუ ა ლოდ გვაძ ლევს იმ ცოდ ნას, რო მე ლიც ჩვე ნი არ სე ბო ბის შე სა ნარ ჩუ ნებლად არის სა ჭი რო.
თუ გაწ ვ რ თ ნილ შე ხე ბას ხედ ვის ად გი ლი შე უძ ლია და ი კა ვოს, რა ტომ არ შე უძ ლია მას და ი კა ვოს სმე ნის ად გი ლი, რა კი ბგე რა მჟღერ სხე ულ ში ისეთ რხე ვებს იწ ვევს, რომ ლებ საც შე ხე ბაც ამ ჩნევს. ვი ო ლონ ჩე ლის ტარ ზე რომ ხე ლი და ა დო, შე გიძ ლია თვა ლისა და ყუ რის და უხ მა რებ ლად, მხო ლოდ და მხო ლოდ ხის რხე ვა სა და ბგე რა ზე შე ატყო, და ბალ ტონს უკ რავს იგი თუ მა ღალს, კვინტა ჟღერს თუ ბა ნი. შე ხე ბა რომ ასე თი გან ს ხ ვა ვე ბე ბის გარ ჩე ვა ში ავარ ჯი შო, არც მე ეჭ ვე ბა, იმ დე ნად მგრძნო ბი ა რე გახ დე ბი, რომ მთელ არი ას მო ის მენ თი თე ბით. თუ მი ვი ღეთ ეს, ცხა დი გახ დე ბა, რომ შეიძ ლე ბა მუნ ჯებს ვე ლა პა რა კოთ მუ სი კის სა შუ ა ლე ბით; ვი ნა ი დან, რაკი ტო ნე ბი და ტემ პე ბი ისე ვე ეგუ ე ბი ან სის ტე მა ტურ კომ ბი ნა ცი ებს, რო გორც არ ტი კუ ლა ცია და ხმა, ისი ნი შე იძ ლე ბა მეტყ ვე ლე ბის ელემენ ტე ბად იქ ნენ გა მო ყე ნე ბუ ლი.
ზო გი ერ თი ვარ ჯი ში უფ რო აჩ ლუნ გებს შე ხე ბას; სხვე ბი კი პირი ქით, ამახ ვი ლე ბენ, აფა ქი ზე ბენ და აზუს ტე ბენ მას. პირ ვე ლი კატე გო რი ის ვარ ჯი შო ბა ნი ტლან ქი საგ ნე ბის მუდ მივ მოქ მე დე ბას მრავალ მოძ რა ო ბა სა და ძა ლას მა ტებს, ამით კა ნი ტლან ქი და კოჟ რი ა ნი ხდე ბა და ბუ ნებ რივ მგრძნო ბე ლო ბას კარ გავს; და ნარ ჩე ნი ვარ ჯი შობა ნი კი ასე თი ვე შეგ რ ძ ნე ბას სა ხეს უც ვ ლის მსუ ბუ ქი და ხშირ ხ შირი შე ხე ბის სა შუ ა ლე ბით, ასე რომ გო ნე ბა, რო მე ლიც ყუ რადღე ბით უკ ვირ დე ბა ძა ლი ან ხში რად გან მე ო რე ბულ შთა ბეჭ დი ლე ბებს, ად
ჟან-ჟაკ რუსო
382
ვი ლად ეჩ ვე ვა მა თი მო დი ფი კა ცი ე ბის გარ ჩე ვას. ეს გან ს ხ ვა ვე ბა თავს იჩენს მუ სი კა ლუ რი ინ ს ტ რუ მენ ტე ბის ხმა რე ბის დროს; ვი ო ლონ ჩელი, კონ ტ რა ბა სი, ვი ო ლი ნოც კი ამაგ რე ბენ და აკოჟ რე ბენ თი თებს, თუმ ცა, ამა ვე დროს მსჯე ლო ბის უნარს მა ტე ბენ. კლა ვე სი ნის სწო რი და გლუ ვი ზე და პი რი კი ასეთ სა ვე მოქ ნი ლო ბას აჩ ვევს თი თებს და ამა ვე დროს მგრძნო ბი ა რო ბა საც მა ტებს. ამ მხრივ, მა შა სა და მე, კლავე სინ ზე დაკ ვ რა უკე თე სი ა.
დი დი მნიშ ვ ნე ლო ბა აქვს, რომ კა ნი ჰა ე რის ზე მოქ მე დე ბას შე ეჩვი ოს, გა მაგ რ დეს და შე ეძ ლოს მი სი ცვა ლე ბა დო ბის ად ვი ლად ატანა, ვი ნა ი დან სწო რედ კა ნი იცავს ყვე ლა ფერ და ნარ ჩენს. მაგ რამ არ მინ და, რომ ხე ლი ზო მა ზე მე ტად ერ თ სა და იმა ვე სა მუ შა ოს პროფე სი ო ნა ლუ რად შეს რუ ლე ბის გა მო გატ ლან ქ დეს და თით ქ მის გა ძალე ბულ მა კან მა გრძნო ბის ის სი მახ ვი ლე და კარ გოს, რომ ლის სა შუ ალე ბით ვი გებთ, რო გო რია ესა თუ ის სხე უ ლი, და რო მე ლიც, იმის და მი ხედ ვით, რას შე ვე ხეთ, ზოგ ჯერ სულ სხვა დას ხ ვა ნა ი რად შეგ ვათ რთო ლებს ხოლ მე სიბ ნე ლე ში.
რა ტომ უნ და ვა ი ძუ ლო ჩე მი შე გირ დი ფე ხებ ქ ვეშ მუ დამ ხა რის ტყა ვი ამო იკ რას? რას ავ ნებს მას, რომ მი სი სა კუ თა რი ტყა ვი გა მოად გეს ძი რად, რო ცა სა ჭი რო იქ ნე ბა? ცხა დი ა, კა ნის ამ ნა წი ლის სი ნაზე ვე რა ფერ სარ გებ ლო ბას მო უ ტანს ვე რა სო დეს, ხში რად შე იძ ლე ბა ავ ნოს კი დეც. ჟე ნე ვე ლებ მა, რო ცა ისი ნი მტერ მა შუა ზამ თ რის ღამე ში წა მო ახ ტუ ნა, თო ფე ბი უფ რო მა ლე მო ნა ხეს, ვიდ რე ფეხ საც მელე ბი. ვინ იცის, ჟე ნე ვა აეღოთ კი დეც, ყო ველ მათ განს ფეხ შიშ ვე ლა სი ა რუ ლი რომ არ სცოდ ნო და.
შე ვა ი ა რა ღოთ ადა მი ა ნი მუ დამ მო უ ლოდ ნე ლი შემ თხ ვე ვის თ ვის. და ე, ემილ მა ფეხ შიშ ველ მა ირ ბი ნოს დი ლა ო ბით ყო ველ სე ზონ ში – ოთახ ში, კი ბე ზე, ბაღ ში; გა ვუწყ რე ბი კი არა, წავ ბა ძავ კი დეც; ოღონდ შე ვეც დე ბი, შე შის ნა ფო ტე ბი არ დახ ვ დეს. მა ლე მე ხე ლით მუ შაო ბა ზე და სა ხე ლო თა მა შო ბებ ზე ვი ლა პა რა კებ. სა ერ თოდ, მი ეჩ ვი ოს ყო ველ გ ვარ მოძ რა ო ბას, რო მე ლიც ხელს შე უწყობს მი სი სხე უ ლის გან ვი თა რე ბას, მი აჩ ვევს მო ხერ ხე ბუ ლი და მყა რი პო ზი ცი ის მი ღე ბას ყო ველ გ ვარ მდგო მა რე ო ბა ში; იცო დეს შორს გა დახ ტო მა, მაღ ლა ახტო მა, ხე ზე ას ვ ლა, კე დელ ზე გა დას ვ ლა; მი ეჩ ვი ოს წო ნას წო რო ბის მო ნახ ვას ყო ველ ნა ირ პი რო ბებ ში. ყო ვე ლი მი სი მოძ რა ო ბა და მიმოხ ვ რა წო ნას წო რო ბის კა ნონს ეფარ დე ბო დეს გა ცი ლე ბით უფ რო
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
383
ად რე, ვიდ რე საქ მე ში ჩა ე რე ო დეს სტა ტი კა და ამას ას წავ ლი დეს. იმის და მი ხედ ვით, თუ რო გორ დად გა ფე ხი და რო გორ უჭი რავს მის ფეხს ტა ნი, უნ და იგ რ ძ ნოს, მაგ რად დგას თუ არა; მტკი ცე პო ზა ყოველ თ ვის მოხ დე ნი ლია და რაც უფ რო მტკი ცეა პო ზა, მით უფ რო მოხ დე ნი ლია იგი. მე რომ ცეკ ვის მას წავ ლე ბე ლი ვი ყო, მარ სე ლის მან ჭ ვა სა და გრეხ ვას კი არ წავ ბა ძავ დი, რო მე ლიც მხო ლოდ იმ ქვეყა ნა შია კარ გი, სა დაც იგი ამას ჩა დის, არა მედ ჩემს შე გირდს კლდის ძი რას მი ვიყ ვან დი; იქ ვაჩ ვე ნებ დი, რო გორ უნ და ეჭი როს სხე უ ლი და თა ვი, რო გო რი მოძ რა ო ბაა სა ჭი რო, რო გორ უნ და დად გას ფე ხი და რო გორ მო იშ ვე ლი ოს ხე ლი, რა თა ცი ცა ბო, მიხ ვე ულ მოხ ვე ულ და ძნელ ბი ლი კებ ზე იაროს და რო გორ გა დახ ტეს ერ თი ად გი ლი დან მეო რე ზე ას ვ ლი სა საც და ჩა მოს ვ ლი სა საც. მე მას ჯიხ ვის მე ტო ქედ ვაქცევ და არა ოპე რის მო ცეკ ვა ვედ.
თუ შე ხე ბის მოქ მე დე ბის სფე რო არ სცილ დე ბა ადა მი ანს, მხედვე ლო ბას თა ვი სი მოქ მე დე ბა მის გა რეთ გა და აქვს და ამი ტო მაც არის იგი ასე თი მაც დუ რი; ერ თი შე ხედ ვით ადა მი ა ნი ნა ხე ვარ თა ვის ჰორი ზონტს ხე დავს. ერ თ დ რო ულ შეგ რ ძ ნე ბა თა და მათ ნი ა დაგ ზე წარმომ დ გარ მსჯე ლო ბა თა ასეთ მა სიმ რავ ლემ გა ნა შე იძ ლე ბა რა მე ში არ შე გაც დი ნოს? ამ რი გად, მხედ ვე ლო ბა ჩვენს გრძნო ბა თა შო რის ყვე ლა ზე უფ რო მაც დუ რი ა. სწო რედ იმის გა მო, რომ იგი ყვე ლა ზე უფ რო გან ფე ნი ლია და მი სი ოპე რა ცი ე ბი, რომ ლე ბიც ყვე ლას ასწო რებს, იმ დე ნად სწრა ფი და იმ დე ნად ფარ თო ა, რომ სხვე ბი მათ შეც დო მებს ვე ღარ ას წო რე ბენ. უფ რო მე ტიც: თვით პერ ს პექ ტი ვის ილუ ზი ე ბი არის ჩვენ თ ვის სა ჭი რო, რა თა შე ვიც ნოთ სივ რ ცე და მი სი ნა წი ლე ბი შე ვა და როთ ერ თ მა ნეთს. შეც დო მებს რომ არ ვუშ ვებ დეთ, ვე რა ფერს ვერ და ვი ნა ხავ დით შორს; რომ სი დი დი სა და სი ნათ ლის გრა და ცი ე ბი არ იყოს, ჩვენ ვერც ერთ მან ძილს ვერ შე ვა ფარ დებდით, ან და უკეთ, იგი არც იქ ნე ბო და ჩვენ თ ვის. თა ნას წო რი სი დი დის ორი ხი დან ერ თი, რო მე ლიც ასი ნა ბი ჯით არის და შო რე ბუ ლი, მა შინ ჩვენ ამ ორ ხეს ერ თი მე ო რის გვერ დით მო ვა თავ სებ დით. ყვე ლა საგნის მო ცუ ლო ბას იმ ნა ი რად ვე რომ ვხე დავ დეთ, რო გორც ნამ დ ვი ლად არის იგი, ვე რა ვი თარ სივ რ ცეს ვერ და ვი ნა ხავ დით და ყვე ლა ფე რი ჩვენს თვა ლებ ზე და დე ბუ ლი მოგ ვეჩ ვე ნე ბო და.
საგ ნე ბის სი დი დი სა და მან ძი ლის შე სა ფა სებ ლად მხედ ვე ლო ბას მხო ლოდ ერ თი სა ზო მი გა აჩ ნი ა, სა ხელ დობრ, იმ კუთხის სი დი დე,
ჟან-ჟაკ რუსო
384
რო მელ საც ისი ნი ჩვენს თვალ ში ქმნი ან, და რად გან ეს სი დი დე რთული მი ზე ზე ბის მარ ტი ვი შე დე გი ა, ამი ტომ ის მსჯე ლო ბა, რო მელ საც იგი წარ მო შობს, უგუ ლე ბელ ყოფს ყვე ლა კერ ძო მი ზეზს, ან და უსათუ ოდ შეც დო მას ჩა დის. მარ თ ლაც, მარ ტო თვა ლით რო გორ უნდა გა ვი გო, რი სი ბრა ლი ა, რომ ერ თი კუთხე უფ რო პა ტა რა ა, ვიდ რე მე ო რე; იმის ბრა ლი ა, რომ მი სი სა გა ნი მარ თ ლაც ნაკ ლე ბია მე ო რე სა გან ზე, თუ იმის, რომ იგი უფ რო და შო რე ბუ ლი ა?
ამი ტომ აქ სრუ ლი ად სა წი ნა აღ მ დე გო მე თოდს უნ და მივ მართოთ, ვიდ რე იქ; შეგ რ ძ ნე ბის გა მარ ტი ვე ბა კი არაა სა ჭი რო, არა მედ გა ორ მა გე ბა, მუ დამ შე მოწ მე ბა სხვა შეგ რ ძ ნე ბით, მხედ ვე ლო ბის ორგა ნოს დაქ ვემ დე ბა რე ბა შე ხე ბის ორ გა ნო სათ ვის და პირ ვე ლის, ასე ვთქვათ, და უ დევ რო ბის ალაგ მ ვა, მე ო რის დინ ჯი და ზო მი ე რი მოქმე დე ბით. ვი ნა ი დან ამ გზას არ მივ დევთ, თვა ლით ზომ ვა შიც ძლი ერ ვცდე ბით. არ გვაქვს ისე თი ზუს ტი თვალ ზო მა, რომ შე ვა ფა სოთ სიმაღ ლე, სიგ რ ძე, სიღ რ მე, მან ძი ლი, და ეს იმ დე ნად გრძნო ბის ბრა ლი არ არის, რამ დე ნა დაც მი სი გა მო ყე ნე ბი სა, ეს იმით მტკიც დე ბა, რომ ინ ჟი ნერს, მი წის მ ზო მელს, არ ქი ტექ ტორს, კა ლა ტოზს, მხატ ვარს სა ერ თოდ უკე თე სი თვალ ზო მა აქვთ, ვიდ რე ჩვენ, და ისი ნი უფ რო ზუს ტად აფა სე ბენ მან ძილს, რად გან თა ვი სი ხე ლო ბის წყა ლო ბით იძე ნენ იმ გა მოც დი ლე ბას, რო მელ საც არ და ვე ძებთ და აძ ლევს მათ სა შუ ა ლე ბას, მო ა შო რონ კუთხეს ზე მო აღ ნიშ ნუ ლი ორაზ როვ ნე ბა იმ შთა ბეჭ დი ლე ბე ბის სა შუ ა ლე ბით, რომ ლე ბიც ამ კუთხეს თან ახ ლავს და მათ თვალ ში მის ორი მი ზე ზის ურ თი ერ თ მი მარ თუ ლე ბას უფ რო ზუს ტად არ კ ვევს.
ასეთ საქ მე ზე ბავშვს ად ვი ლად და ი ყო ლი ებ, რაც სხე ულს ძალდა უ ტა ნებ ლად ამოძ რა ვებს. ათა სი სა შუ ა ლე ბა არ სე ბობს, რომ ჩა უ ნერ გო მას მან ძილ თა გა ზომ ვის, გა მო ან გა რი შე ბის, შე ფა სე ბის ინ ტე რე სი. აი, ძლი ერ მა ღა ლი ალუბ ლის ხე; რო გორ დავ კ რი ფოთ ალუ ბა ლი? სა სი მინ დე ზე რომ კი ბეა მი ყუ დე ბუ ლი, გა მოდ გე ბა აქ თუ არა? ან და აი, ძლი ერ ფარ თო ღე ლე, რო გორ გა ვი დეთ გაღ მა? ეზო ში რომ ფიც რე ბი აწყ ვი ა, გას წ ვ დე ბა რო მე ლი მე მათ გა ნი ორი ვე ნა პირს, თუ არა? ჩვე ნი ცი ხე დარ ბა ზის ფან ჯ რი დან რომ თევ ზის და ჭე რა მოვინ დო მოთ, რამ დე ნი ბრა სი სიგ რ ძე უნ და ჰქონ დეს ჩვენს ან კესს? მინდა ამ ორ ხე ზე სა ქა ნე ლა ჩა მო ვა ბა; ორი ტუ ა ზის სიგ რ ძის ბა წა რი იკ მა რებს? მითხ რეს, რომ ჩვე ნი ოთა ხი მე ო რე სახ ლ ში ოც და ხუ თი
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
385
კვად რა ტუ ლი ფუ ტის ყო ფი ლა. რო გორ გგო ნი ათ, გა მოგ ვად გე ბა თუ არა? ამ ოთახ ზე უფ რო დი დია იგი, თუ არა? ძალ ზე მოგ ვ შივ და; აი, ორი სო ფე ლი, სად უფ რო ად რე მი ვალთ, რომ ვი სა დი ლოთ და სხვა.
ერ თხელ სა ჭი რო იყო ერ თი უსი ცოცხ ლო და ზარ მა ცი ბავ შ ვისთ ვის სირ ბი ლის სწავ ლე ბა; მას თვი თონ არც ამ ვარ ჯი შის ხა ლი სი ჰქონ და და არც რო მე ლი მე სხვი სა, თუმ ცა, სამ ხედ რო სამ სა ხუ რისათ ვის კი ამ ზა დებ დ ნენ. ის დარ წ მუ ნე ბუ ლი იყო, არ ვი ცი რა ტომ, რომ მი სი წო დე ბის კაც მა არა ფე რი არ უნ და აკე თოს და არა ფე რი არ უნ და იცო დეს, აზ ნა უ რიშ ვი ლო ბა ხე ლის მა გივ რო ბა საც გა უ წევს, ფე ხი საც და ყო ვე ლი სხვა დამ სა ხუ რე ბის მა გივ რო ბა საც. თვით მოხერ ხე ბუ ლი ხი რო ნიც კი ვერ მო ა ხერ ხებ და ასე თი ჯენ ტ ლ მე ნი ფეხმარდ აქი ლევ სად ექ ცი ა. სიძ ნე ლე მით უფ რო დი დი იყო, რომ მე სრუ ლი ად არ მინ დო და, რა მე მებ რ ძა ნე ბი ნა მის თ ვის. ჩე მი უფ ლებე ბი დან გა მოვ რიცხე: ჩი ჩი ნი, და პი რე ბა, მუ ქა რა, შე ჯიბ რე ბა, უპირა ტე სო ბის სურ ვი ლი. რო გორ გა ვუღ ვი ძო მას სირ ბი ლის სურ ვი ლი ისე, რომ არა ფე რი ვუთხ რა. თვი თონ რომ მერ ბი ნა, ეს არ იქ ნე ბო და მა ინ ც და მა ინც სან დო სა შუ ა ლე ბა და ცო ტა არ იყოს, უხერ ხუ ლიც კი იყო. თა ნაც სა ჭი რო გახ და ამ ვარ ჯი შით მეს წავ ლე ბი ნა მის თ ვის, თუ რო გორ უნ და შე აჩ ვიო მან ქა ნი სა და გო ნე ბის ოპე რა ცი ე ბი, რომ ისი ნი ყო ველ თ ვის შე თან ხ მე ბუ ლად მიმ დი ნა რე ობ დეს. აი, რო გორ შე ვუ დე ქი საქ მეს: მე, ესე იგი, ის, ვინც ლა პა რა კობს ამ მა გა ლით ში.
ნა შუ ადღევს რომ სა სე ირ ნოდ წა ვი დო დით, მე ზოგ ჯერ ჩა ვი დებდი ჯი ბე ში ორ შა ქარ ლა მას, სწო რედ ისეთს, რო გო რიც მას ძა ლი ან უყ ვარ და; სეირნობის26 დროს თი თო თი თოს შევ ჭამ დით და ძლიერ კმა ყო ფი ლი ვბრუნ დე ბო დით შინ. ერთ დღეს შე ამ ჩ ნი ა, რომ სა მი შა ქარ ლა მა მქონ და თან; რომ მი გე ცა, ექვსს შე ჭამ და ერ თი თვა ლის და ხამ ხა მე ბა ში; უც ბად შეყ ლა პა თა ვი სი შა ქარ ლა მა, რომ მე სა მე მომ თხო ვოს. „არა”, ვუთხა რი: „მე ამას დი დი სი ა მოვ ნე ბით შევ ჭამდი თვი თონ ან და თქვენ გა გი ყოფ დით, მაგ რამ მინ და ამ შა ქარ ლა მა ზე შე ვა ჯიბ რო სირ ბილ ში აი, ის ორი პა ტა რა ბი ჭი, რომ ლებ საც ხე დავ.” და ვუ ძა ხე ბი ჭებს, ვუჩ ვე ნე შა ქარ ლა მა და პი რო ბაც ვუთხა რი. იმათაც ეს უნ დო დათ. შა ქარ ლა მა დავ დეთ ერთ დიდ ქვა ზე, რო მე ლიც ნი შა ნი იყო; დავ ნიშ ნეთ მან ძი ლი, დავ ს ხე დით, მი ვე ცით სიგ ნა ლი და ბავ შ ვე ბიც გა იქ ც ნენ; გა მარ ჯ ვე ბულ მა სტა ცა ხე ლი შა ქარ ლა მას და აქ ვე მა ყუ რებ ლი სა და მო ქიშ პის თვალ წინ შე უბ რა ლებ ლად შე ჭა მა.
ჟან-ჟაკ რუსო
386
ეს სა ნა ხა ო ბა შა ქარ ლა მა ზე მე ტი ღირ და; მაგ რამ პირ ველ ხა ნებში მან არა ფე რი შე დე გი არ მო ი ტა ნა. მა ინც არ მი ვა ტო ვე ეს საქმე და არც ავ ჩ ქარ დი; ბავ შ ვის აღ ზ რ და ისე თი საქ მე ა, სა დაც დრო ის მო სა გე ბად უნ და იცო დე, რო გორ უნ და და კარ გო დრო. ჩვენ ისევ ვსე ირ ნობ დით; ხში რად წა მოგ ვი ღია სა მი, ზოგ ჯერ ოთხი შა ქარ ლამაც და მარ ბენ ლებს ხან ერ თი ეძ ლე ო და და ხან ორიც. მარ თა ლი ა, ჯილ დო არ იყო მა ინ ც და მა ინც დი დი, მაგ რამ არც მე ტო ქე ე ბი იყ ვ ნენ დი დი პრე ტენ ზი ის ხალ ხი; გა მარ ჯ ვე ბულს, რო გორც წე სი და რი გი ა, ქე ბა დი დე ბი თა და ზე ი მით ვხვდე ბო დით. ერ თ ფე როვ ნე ბა რომ არ ყო ფი ლი ყო და ინ ტე რე სიც გაზ რ დი ლი ყო, ვზრდი დით მან ძილს და კონ კუ რენ ტე ბის რიცხ ვ საც. რო გორც კი გა იქ ცე ოდ ნენ, ყვე ლა გამ ვლელ გა მომ ვ ლე ლი ჩერ დე ბო და საც ქე რად; შე ძა ხე ბა, ყვი რი ლი, ტაშის ცე მა აგუ ლი ა ნებ და მარ ბენ ლებს. რამ დენ ჯერ შე ვამ ჩ ნი ე, რომ ჩვენი ყმაწ ვი ლი შეკ რ თე ბო და ხოლ მე, წა მოხ ტე ბო და, წა მო იყ ვი რებ და, რო დე საც ერ თი ეწე ო და ან ას წ რებ და მე ო რეს; მის თ ვის ეს ოლიმ პიუ რი შე ჯიბ რი იყო.
მაგ რამ კონ კუ რენ ტე ბი ზოგ ჯერ ეშ მა კობ დ ნენ; ერ თი მე ო რეს აკავებ დ ნენ, ან წა აქ ცევ დ ნენ, ან და ქვებს შე უ გო რებ დ ნენ ფე ხებ ში. ამიტომ და ვა ცი ლე ისი ნი ერ თ მა ნეთს და შო რი შორს და ვა ყე ნე, ოღონდ ისე, რომ მან ძი ლი ორი ვეს თ ვის თა ნას წო რი ყო ფი ლი ყო; ღო ნის ძი ების მო ტი ვი ქვე მოთ გახ დე ბა ნა თე ლი, რად გან დაწ ვ რი ლე ბით უნ და ვი ლა პა რა კო ამ დიდ მ ნიშ ვ ნე ლო ვან საქ მე ზე.
ჩვენს ბა ტო ნიშ ვილს ბო ლოს და ბო ლოს მო ბეზ რ და მუ დამ იმის ცქე რა, რომ სხვე ბი ჭამ დ ნენ იმ შა ქარ ლა მებს, რო მე ლიც მას თვითონ უყ ვარ და და აზ რი გა უჩ ნ და, რომ კარ გი სირ ბი ლიც გა მო სა დეგი საქ მე ყო ფი ლა თურ მე. და რად გან იცო და, რომ მა საც ორი ფე ხი ჰქონ და, ჩუმ ჩუ მად და იწყო მა თი გა ვარ ჯი შე ბა. მე ისე მე ჭი რა თა ვი, ვი თომ ვე რა ფერს ვამ ჩ ნევ დი; მაგ რამ მივ ხ ვ დი, რომ ჩე მი სტრა ტე გი ული ხერ ხი იმარ ჯ ვებ და, რო ცა თა ვი უკ ვე მაგ რად იგ რ ძ ნო, თვა ლებ ში შე ვატყ ვე ეს წინ და წინ, მან ყა სი დად ხვეწ ნა და მიწყო – მე სა მე შაქარ ლა მა მო მე ცი ო. მე უარი ვუთხა რი, მან და ი ჩე მა, და ბო ლოს, გაჯავ რე ბით მითხ რა: „აბა, კარ გი, და დეთ ქვა ზე, და ნიშ ნეთ მან ძი ლი და ვნა ხოთ” – „კეთილი!” მი ვუ გე სი ცი ლით; „განა ბა ტო ნიშ ვილს ეცოდი ნე ბა სირ ბი ლი? თქვენ მო გე მა ტე ბათ მა და და არა მი სი დაკ მა ყოფი ლე ბის სა შუ ა ლე ბა”. რა კი დავ ცი ნე, მან დეზ ნაკ რა ვი ვით მო იკ რი ბა
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
387
მთე ლი ძა ლი და ღო ნე და აიღო პრი ზი. ეს მან მით უფ რო ად ვი ლად მო ა ხერ ხა, რომ გან ზ რახ ძლი ერ მოკ ლე მან ძი ლი დავ ნიშ ნე და, გარ და ამი სა, მი ვი ღე ზო მე ბი, რა თა სა უ კე თე სო მორ ბე ნა ლი მო მე ცი ლე ბინა. ცხა დი ა, რა კი პირ ვე ლი ნა ბი ჯი გა და იდ გა, ჩემ თ ვის ძნე ლი აღარ იყო, ეს ხა ლი სი შე მე ნარ ჩუ ნე ბი ნა. სულ მა ლე იმ დე ნად გა ი ტა ცა ამ ვარ ჯიშ მა, რომ თით ქ მის ყო ველ თ ვის უშე ღა ვა თო დაც ჯობ ნი და იმ ორ ბიჭს სირ ბილ ში, რაც გინ და დი დი მან ძი ლი ყო ფი ლი ყო.
ამ სი კე თემ სხვა სი კე თეც მო ი ტა ნა, რო მე ლიც მე აზ რა დაც არ მომ ს ვ ლი ა. სა ნამ იშ ვი ა თად ღე ბუ ლობ და პრიზს, ის მას ყო ველ თ ვის თით ქ მის მარ ტო შე ჭამ და ხოლ მე, ისე ვე რო გორც მი სი მო ქიშ პე ე ბი, მაგ რამ გა მარ ჯ ვე ბას რომ მი ეჩ ვი ა, გულ კე თი ლი გახ და და და მარ ცხებუ ლებ საც ხში რად უნა წი ლებ და თა ვის პრიზს. ამან სა ბა ბი მომ ცა, ერ თი მო რა ლუ რი დაკ ვირ ვე ბა მო მეხ დი ნა და გა ვი გე კი დეც, რა არის გუ ლუხ ვო ბის ნამ დ ვი ლი არ სი.
შემ დეგ ში, რო ცა მას თან ერ თად ვუ ნიშ ნავ დით თი თო ე ულს იმ ად გილს, სა ი და ნაც უნ და გაქ ცე უ ლი ყო, მის და შე უმ ჩ ნევ ლად, ისე მოვ ზო მე მან ძი ლი, რომ ერთს უფ რო დი დი გზა ჰქონ და გა სავ ლე ლი, ვიდ რე სხვებს და, ცხა დი ა, უფ რო წა გე ბუ ლი იყო. და თუმ ცა მან ძილის არ ჩე ვას ჩემს შე გირდს ვან დობ დი, მან ვერ ისარ გებ ლა ამ უპირა ტე სო ბით. მან ძილ ზე არც კი და ფიქ რ დე ბო და და ირ ჩევ და უფ რო ლა მაზ გზას; ასე რომ, რად გან ად ვი ლი იყო წინ და წინ თქმა, რო მელ გზას აირ ჩევ და, ჩემს ნე ბა ზე იყო და მო კი დე ბუ ლი, წა ვა გე ბი ნებ დი თუ მო ვა გე ბი ნებ დი შა ქარ ლა მას; ეს ხერ ხი მრა ვალ მ ხ რივ იყო გა მო სა დეგი. რად გან ჩე მი მი ზა ნი მა ინც ის იყო, რომ მას შე ემ ჩ ნია ეს გან ს ხვა ვე ბა, ვცდი ლობ დი, მი მეხ ვედ რე ბი ნა იგი; მაგ რამ მოც ლი ლო ბი სას უსი ცოცხ ლო თა მაშ ში იგი იმ დე ნად ცოცხა ლი იყო და იმ დე ნად მენდო ბო და, ათა სი სა შუ ა ლე ბა დამ ჭირ და შე მემ ჩ ნე ვი ნე ბი ნა მის თ ვის, რომ ვატყუ ებ. ბო ლოს და ბო ლოს მა ინც მი ვაღ წიე მი ზანს, მი უ ხე დავად მი სი თავ ქა რი ა ნო ბი სა. მი საყ ვე დუ რა. ვუთხა რი: „რას ჩი ვით? განა არ მაქვს უფ ლე ბა ჩემს სა ჩუ ქარს ჩე მი ვე პი რო ბე ბი და ვუ დო? ვინ გა ი ძუ ლათ ირ ბი ნე თო? გა ნა შეგ პირ დით, რომ ყვე ლა მან ძი ლი თა ნაბა რი იქ ნე ბა? გა ნა არ ჩე ვა ნი თქვენს ხელ ში არ არის? აირ ჩი ეთ უმოკლე სი გზა, მე ხომ არ გიშ ლით. ნუ თუ ვერ ხე დავთ, რომ მე სწო რედ თქვენ გეხ მა რე ბით უფ რო, და მან ძი ლის მეტ ნაკ ლე ბო ბაც, მე რომ მი საყ ვე დუ რებთ, თქვენ თ ვის არის სწო რედ ხელ საყ რე ლი, თუ კი მო
ჟან-ჟაკ რუსო
388
ა ხერ ხებთ გა მო ი ყე ნოთ”. ეს ნა თე ლი იყო; ისიც მიხ ვ და, არ ჩე ვი სათვის კი სა ჭი რო იყო კარ გად დაკ ვირ ვე ბო და საქ მეს. თავ და პირ ვე ლად სცა და ნა ბი ჯე ბის დათ ვ ლა; მაგ რამ ნა ბი ჯე ბის დათ ვ ლა ბავ შ ვი სათ ვის გრძე ლი და სა ეჭ ვო საქ მე ა; ესეც არ ვიკ მა რე და გა ვახ ში რე სირ ბი ლი; დღე ში რამ დე ნი მე ჯერ ვაწყობ დი, თვი თო ნაც ენა ნე ბო და მან ძი ლის მო ზომ ვი სათ ვის სარ ბე ნი დრო ის და კარ გ ვა, რად გან ეს გა სარ თო ბი ერ თ გ ვარ ვნე ბად გა და ექ ცა. ბავ შ ვის სიც ქ ვი ტე ვერ ურიგ დე ბო და ამგ ვარ და ყოვ ნე ბას; ამი ტომ იგი შე უდ გა ვარ ჯიშს, რომ უკე თე სად დაე ნა ხა, უკე თე სად შე ე ფა სე ბი ნა თვა ლით მან ძი ლი. არ გამ ჭირ ვე ბია ამ ხა ლი სის გა ფარ თო ე ბა და გან მ ტ კი ცე ბა. და ბო ლოს, რამ დე ნი მე თვის ცდამ და შეც დო მა თა გა მოს წო რე ბამ ისე თი თვალ ზო მა შე უ მუ შა ვა, რომ რო ცა ვეტყო დი ხოლ მე, აი, იმ შო რე ულ ქვა ზე წარ მო იდ გი ნე შა ქარ ლა მა მეთ ქი, მი სი თვა ლი თით ქ მის მი წის მ ზო მე ლის ჯაჭ ვი ვით ზუს ტი იყო.
რად გან მხედ ვე ლო ბა ისე თი გრძნო ბა ა, რომ ლის გა ნაც ყვე ლა დანარ ჩენ გრძნო ბებ ზე უფ რო ძნე ლად შე იძ ლე ბა გა ნა ცალ კე ვო გო ნებრი ვი მსვლე ლო ბა, ამი ტომ დი დი დროა სა ჭი რო, რომ სწო რი ხედ ვა ის წავ ლო; სა ჭი როა ხან გ რ ძ ლი ვი შე და რე ბა მხედ ვე ლო ბი სა და შე ხები სა, რომ შე აჩ ვიო პირ ვე ლი მათ გა ნი მოგ ვა წო დოს სწო რი ცნო ბა ფორ მი სა და მან ძი ლის შე სა ხებ, შე ხე ბა და პროგ რე სუ ლი მოძ რა ობა თუ არ არის, უმახ ვი ლე სი თვა ლიც ვერ მოგ ვ ცემ და სივ რ ცის ვერა ვი თარ იდე ას. ხა მან წ კა სათ ვის მთე ლი მსოფ ლიო მხო ლოდ ერ თი წერ ტი ლი უნ და იყოს. მას ეს ქვე ყა ნა მე ტად არ მო ეჩ ვე ნე ბო და იმ შემ თხ ვე ვა შიც კი, რომ ადა მი ა ნურ სულს მი ე წო დე ბი ნა ამ ხა მან წ კასათ ვის ცნო ბა. მხო ლოდ სი ა რუ ლის, შე ხე ბის, მან ძილ თა და ნა წევრე ბი სა და მო ზომ ვის წყა ლო ბით ვსწავ ლობთ ჩვენ მან ძი ლის შეფა სე ბას; მაგ რამ, მე ო რეს მხრით, მას რომ ყო ველ თ ვის ვზო მავ დეთ, ჩვე ნი გრძნო ბე ბი, მუ დამ ხელ საწყო ებ ზე დაყ რ დ ნო ბი ლი, ვე რა ვი თარ სი ზუს ტეს ვერ მი აღ წევ და. არც ის არის სა ჭი რო, რომ ბავ შ ვი ერთ ბა შად გა ზომ ვი დან თვალ ზო მა ზე გა და ვი დეს; ჯერ ნა წილ ნა წილ შე ა და როს ის, რი სი მთლი ა ნად შე და რე ბა არ შე უძ ლი ა; ნა წი ლე ბის თვალ ზო მა და იწყოს გა ზომ ვის მა გი ერ, და სა ზომს მუ დამ კი ნუ და ადებს ხელს, არა მედ მი ეჩ ვი ოს მხო ლოდ თვა ლით შე ფა სე ბას. მაგ რამ ვი სურ ვებ დი, თა ვი სი პირ ვე ლი ოპე რა ცი ე ბი მან ნამ დ ვი ლი სა ზომით შე ა მოწ მოს, რომ შეც დო მე ბი გა მო ას წო როს და, თუ გრძნო ბა ში
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
389
კი დევ დარ ჩა რა მე ილუ ზი ა, ის წავ ლოს მი სი უკე თე სი მსჯე ლო ბით გას წო რე ბა. არის ბუ ნებ რი ვი სა ზო მე ბი და ისი ნი თით ქ მის ყველ გან ერ თ ნა ი რი ა: ადა მი ა ნის ნა ბი ჯი, გაშ ლი ლი ხე ლე ბი, სი მაღ ლე. რო ცა ბავ შ ვი სარ თუ ლის სი მაღ ლეს თვალ ზო მით არ კ ვევს, მი სი გუ ვერ ნიო რი შე იძ ლე ბა სა ზო მად გა მო ად გეს; თუ სამ რეკ ლოს სი მაღ ლეს არკ ვევს, სახ ლი გა მო ი ყე ნოს სა ზო მად; თუ იმის გა გე ბა უნ და, რამ დე ნი ლიე გა ი ა რა, და ით ვა ლოს, რამ დე ნი სა ა თი იარა; ოღონდ, მთა ვა რი ა, სხვა კი ნუ გა ა კე თებს მის თ ვის ყო ვე ლი ვე ამას, არა მედ თვი თონ გა აკე თოს ყვე ლა ფე რი.
კა ცი ვერ შეძ ლებს სწო რედ იმ ს ჯე ლოს სა გან თა გან ფე ნი ლო ბი სა და სი დი დის შე სა ხებ, თუ მან აგ რეთ ვე მა თი ფორ მის ცნო ბა და თვით მა ლე წა ბაძ ვაც არ ის წავ ლა, რად გან ეს წა ბაძ ვა სავ სე ბით და მო კი დებუ ლია მხო ლოდ პერ ს პექ ტი ვის კა ნონ ზე; და ვე რა ვინ ვერ გა ზო მავს გან ფე ნი ლო ბას მი სი ნიშ ნე ბის სა შუ ა ლე ბით, თუ ამ კა ნონ ზე ოდ ნავი წარ მოდ გე ნა მა ინც არა აქვს. ბავ შ ვე ბი – ეს დი დი წამ ბაძ ვე ლე ბი – ცდი ლო ბენ ხა ტონ; მე მინ და ჩემ მა მო წა ფე მაც ივარ ჯი შოს ხატ ვაში, მაგ რამ არა თვით ხატ ვი სათ ვის, არა მედ იმი სათ ვის, რომ თვალს მი ე ცეს მე ტი სი ზუს ტე და ხელს მე ტი მოქ ნი ლო ბა. და, სა ერ თოდ, საქ მე ის კი არ არის, რომ ბავ შ ვებ მა ეს ან ის სა ვარ ჯი შო შე ით ვი სონ, არა მედ ის, რომ გრძნო ბე ბი გა ა მახ ვი ლონ და სხე უ ლის კარ გი ჩვე ვე ბი შე ი ძი ნონ ამ ვარ ჯი შით. მა შა სა და მე, მე მო ვე რი დე ბი, ავუყ ვა ნო ჩემს მო წა ფეს ხატ ვის მას წავ ლე ბე ლი, რო მე ლიც მას ნა ხა ტის გა და ხატ ვას და მი ნა ბა ძის მი ბაძ ვას ას წავ ლის; არ მინ და, რომ მას ჰყავ დეს სხვა მას წავ ლე ბე ლი, გარ და ბუ ნე ბი სა, და მო დე ლი არ ჰქონ დეს სხვა, გარდა საგ ნე ბი სა. მინ და, რომ მას თვალ წინ თვი თონ ორი გი ნა ლი ჰქონდეს და არა ქა ღალ დი, რო მელ ზე დაც იგი ხა ტი ა, რა თა მან სახ ლი ხა ტოს სახ ლის, ხო ლო კა ცი კა ცის მი ხედ ვით და ამით საგ ნე ბი სა და მა თი ხი ლუ ლი ფორ მე ბის კარგ დაკ ვირ ვე ბას მი ეჩ ვი ოს და ყალ ბი და პი რო ბი თი იმი ტა ცია ჭეშ მა რიტ იმი ტა ცი ად არ მი იჩ ნი ოს. გახ სე ნებით ხატ ვა საც კი, რო ცა ობი ექ ტი თვალ წინ არ არის, მას და ვუშ ლი მა ნამ, ვიდ რე ხში რი დაკ ვირ ვე ბის წყა ლო ბით ობი ექ ტის ფორ მა მის ფან ტა ზი ა ში ზუს ტად არ აღი ბეჭ დე ბა. ასე მო ვიქ ცე ვი იმის ში შით, რომ იგი, თუ სა გან თა ნამ დ ვი ლი სა ხე მან ახი რე ბულ და ფან ტასტი კურ ფორ მებს ანაც ვა ლა, და კარ გავს პრო პორ ცი ე ბის ცოდ ნას და ბუ ნე ბის მშვე ნი ე რე ბის შეგ რ ძ ნე ბას.
ჟან-ჟაკ რუსო
390
ვი ცი, რომ იგი დიდ ხანს რა ღაც უმ ს გავ სო ჯღაბ ნა ში იქ ნე ბა, რომ ძა ლი ან გვი ან თუ მი აღ წევს კონ ტუ რე ბის იმ სი ლა მა ზეს და ხატ ვის იმ სიმ სუ ბუ ქეს, რაც მხატ ვ რებს აქვს; ვინ იცის, ვერც მხატ ვ რულ ხერხებს და ვერც მხატ ვ რულ გე მოვ ნე ბას ვერ მი აღ წი ოს ვე რა სო დეს; სა მა გი ე როდ, თვალს გა ი მახ ვი ლებს, ხელს გა ნიმ ტ კი ცებს, გა ეც ნო ბა სი დი დი სა და ფორ მის იმ ნამ დ ვილ მი მარ თე ბებს, რომ ლე ბიც ცხო ველებს, მცე ნა რე ებს, ბუ ნებ რივ სხე უ ლებს შო რის არ სე ბობს, და პერს პექ ტი ვის ცვა ლე ბა დო ბის სწრა ფად გარ ჩე ვას შე ეჩ ვე ვა; მეც სწორედ ეს მინ დო და, ჩე მი მი ზა ნი ის კი არ არის, რომ მო ზარდს სა გან თა მი ბაძ ვა შე ეძ ლოს, არა მედ უფ რო ის, რომ მათ იც ნობ დეს; მირ ჩევნი ა, რომ მან აკან თის მცე ნა რე მიჩ ვე ნოს, ხო ლო სვე ტის თავ ზე რომ ფოთ ლე ბია გა მო სა ხუ ლი, ისი ნი ცუ და დაც და მი ხა ტოს.
მაგ რამ ის კი არ მინ და, რომ ამ და ყვე ლა და ნარ ჩენ საქ მე შიც, ჩე მი მო წა ფე მარ ტო კა ერ თო ბო დეს. მინ და ეს სა ვარ ჯი შო უფ რო სასი ა მოვ ნო გავ ხა დო მის თ ვის და მუ დამ თა ნა მო ზი ა რე ვი ყო. არ მინ და, რომ მას ჩემ გარ და კი დევ ჰყავ დეს მო ქიშ პე; მაგ რამ მე და უ ღა ლა ვი და უში შა რი მო ქიშ პე ვიქ ნე ბი; ეს ინ ტე რესს შე ი ტანს მის მე ცა დი ნე ობა ში და შურ საც ვერ ჩა მო აგ დებს ჩვენ შო რის. თავ და პირ ვე ლად მეც მი სებრ და ვი ჭერ ხელ ში ფან ქარს; ისე ვე უკუღ მარ თად გა მო ვი ყე ნებ მას, რო გორც იგი. აპე ლე სიც რომ ვი ყო, მა ინც მჯღაბ ნე ლად მო ვაჩვე ნებ თავს. და ვიწყებ იმით, რომ ადა მი ანს დავ ხა ტავ ისე, რო გორც ლა ქი ე ბი ხა ტა ვენ კე დელ ზე; ორი ჯო ხი ხე ლე ბის მა გივ რად, ორიც – ფე ხე ბის მა გივ რად, თი თე ბი კი ხე ლებ ზე უფ რო მსხვი ლი. ძლი ერ გვი ან ჩვენ შე ვამ ჩ ნევთ (ან ერ თი, ან მე ო რე) ამ შე უ სა ბა მო ბას; შე ვამჩ ნევთ, რომ ფეხს აქვს სიმ ს ხო და რომ ეს სიმ ს ხო ყველ გან ერ თი არ არის; რომ ხე ლის სიგ რ ძე გარ კ ვე ულ მი მარ თუ ლე ბა შია ტა ნი სად მი და სხვა. მეც მი სი ნა ბი ჯით ვივ ლი ამ წინ ს ვ ლა ში ან ოდ ნავ გა ვას წრებ, რომ ად ვი ლად წა მო მე წი ოს და ხში რად გა და მას წ როს კი დეც. ჩვენ გვექ ნე ბა სა ღე ბა ვე ბი, ფუნ ჯე ბი; შე ვეც დე ბით ავ სა ხოთ სა გან თა სხვა დას ხ ვა ფე რო ბა, რო გორც ყვე ლა მათ გა რეგ ნულ გა მოვ ლე ნა ში, ისე ფი გუ რა შიც. გა ვა ფე რა დებთ, დავ ხა ტავთ, დავ ჯღაბ ნით; მაგ რამ ამ ჯღაბ ნა ში მუ დამ ბუ ნე ბა ზე გვე ჭი რე ბა თვა ლი; რა საც კი გა ვა კე თებთ, ყვე ლა ფერს მას წავ ლებ ლის თვალ წინ გა ვა კე თებთ.
არ ვი ცო დით, რით გაგ ვე ლა მა ზე ბი ნა ოთა ხი; ახ ლა კი ყვე ლა ფერი მო ნა ხუ ლი ა, ჩვე ნი ნა ხა ტე ბი ჩარ ჩო ებ ში ჩა ვას მე ვი ნე, კარ გი შუ
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
391
შე ბი თაც დავ ფა რე, რომ ხე ლიც აღარ გვეხ ლო მე ტი და თი თო ე ულ ჩვენ განს, რა კი და ი ნა ხავ და, მი სი ნა ხა ტი იმ სა ხით ვე ინა ხე ბა, როგორც მან გა ა კე თა, ინ ტე რე სი ჰქო ნო და, უგუ ლოდ არ მოჰ კი დე ბო და ხატ ვას. ყვე ლა ნა ხა ტი წეს რიგ ზე ჩა მოვ კი დე გარ შე მო, თი თო ე უ ლი ნა ხა ტი ოც ოც და ათ ეგ ზემ პ ლა რად ისე, რომ თი თო ე ულ ეგ ზემ პ ლარს გა მო ე ხა ტა მი სი ავ ტო რის წინ ს ვ ლა იმ მო მენ ტი დან დაწყე ბუ ლი, როცა სახ ლი რა ღაც უმ ს გავს ოთხ კუთხე დის სა ხით იყო მო ცე მუ ლი, ვიდ რე იმ მო მენ ტამ დე, რო ცა იმა ვე სახ ლის ფა სა დი, პრო ფი ლი, პრო პორ ცი ე ბი, სი ნათ ლე და ჩრდი ლი ზუს ტად იყო გად მო ცე მუ ლი. ამ გრა და ცი ებ ში შე იძ ლე ბო და გა მო რე უ ლი ყო ისე თე ბიც, რომ ჩვენთ ვი საც სა ინ ტე რე სო იქ ნე ბო და, სხვის ყუ რადღე ბა საც მი იქ ცევ და და უფ რო წაგ ვა ხა ლი სებ და. ად რინ დელ, ყვე ლა ზე უფ რო ტლანქ ნა ხატებს ბრჭყვი ა ლა და მო ვა რა ყე ბულ ჩარ ჩო ებ ში ვსვამ, რომ ღირ სება შევ მა ტო; მაგ რამ რო ცა მიმ ს გავ სე ბა უფ რო ზუს ტი გახ დე ბა და ნა ხა ტი მარ თ ლაც კარ გი იქ ნე ბა, ასეთ სუ რათს სულ უბ რა ლო, შავ ჩარ ჩო ში ვსვამ; მას თა ვი სი სა კუ თა რი სი ლა მა ზე ეყო ფა და კი დეც ავ ნებ და, რომ ჩარ ჩოს მი ე ზი და ყუ რადღე ბის ნა წი ლი, რო მე ლიც სურათს ეკუთ ვ ნის, ამის გა მო თი თო ე უ ლი ჩვენ გა ნი ოც ნე ბობს იმა ზე, რომ მი სი ნა ხა ტი უბ რა ლო ჩარ ჩოს ღირ სი გახ დეს, ხო ლო სხვი სი სურა თის სა ძა გებ ლად იტყ ვის, მო ვა რა ყე ბუ ლი ჩარ ჩოს ღირ სი ა ო. შემდეგ ში ეს მო ვა რა ყე ბუ ლი ჩარ ჩო ე ბი ან და ზად გა და იქ ცე ვა და დი დი გაკ ვირ ვე ბით და ი ნა ხავთ, რამ დე ნი ადა მი ა ნი აფა სებს სა მარ თ ლი ა ნად თა ვის თავს, რო დე საც იგი ღირ სე ბის მო სა პო ვებ ლად სწო რედ ასეთ ჩარ ჩოს იკე თებს.
მე ვთქვი, რომ გე ო მეტ რია მი უწ ვ დო მე ლია ბავ შ ვე ბი სათ ვის, მაგრამ ეს ჩვე ნი ბრა ლი ა. ვერ მივ მ ხ დარ ვართ, რომ მა თი მე თო დი სხვა ა, ვიდ რე ჩვე ნი და ის, რაც ჩვენ თ ვის მსჯე ლო ბის ოს ტა ტო ბად იქ ცე ვა, ბავ შ ვე ბი სათ ვის მხო ლოდ ხედ ვის ოს ტა ტო ბა უნ და იყოს. ჩვე ნი კი არ უნ და მივ ცეთ მათ, არა მედ უკე თე სი ა, მა თი მე თო დი გად მო ვიღოთ, ვი ნა ი დან გე ო მეტ რი ის შეს წავ ლის მე თო დი, რო მელ საც ვხმარობთ, იმ დე ნად ვე არის გან ს ჯის ნა ყო ფი, რამ დე ნა დაც წარ მო სახ ვი სა. რო დე საც თე ო რე მა გა მოთ ქ მუ ლი ა, უნ და წარ მო ი სა ხოს მი სი და საბუ თე ბა, ე.ი. უნ და იპო ვო, რო მე ლი ნაც ნო ბი დე ბუ ლე ბი დან გა მომდი ნა რე ობს იგი, და ყვე ლა იმ შე დე გე ბი დან, რაც იმ დე ბუ ლე ბი დან
ჟან-ჟაკ რუსო
392
შე იძ ლე ბა იქ ნეს გა მოყ ვა ნი ლი, აირ ჩიო სწო რედ ის, რო მე ლიც სა ჭირო ა.
ამ რი გად, ძა ლი ან ზუს ტი მსჯე ლო ბის უნა რით და ჯილ დო ე ბუ ლი კა ციც კი, თუ მას აღ მო ჩე ნის უნა რი არა აქვს, სახ ტად დარ ჩე ბა. და რა გა მო დის? გა მო დის, რომ: ნაც ვ ლად იმი სა, რომ გვა პოვ ნი ნონ თეო რი ე ბის და სა ბუ თე ბა, პირ და პირ გვი კარ ნა ხე ბენ მას: მსჯე ლო ბას კი არ გვას წავ ლი ან, არა მედ მას წავ ლე ბე ლი მსჯე ლობს ჩვენ მა გი ერ და მხო ლოდ მეხ სი ე რე ბას გვი ვარ ჯი შებს.
ხა ზეთ ზუს ტი ფი გუ რე ბი, მო ახ დი ნეთ მა თი კომ ბი ნა ცი ა, და ა დევით ერ თი მე ო რეს, გა მო არ კ ვი ეთ მა თი ურ თი ერ თ მი მარ თე ბა; ასე თი დაკ ვირ ვე ბე ბით თქვენ მთელ ელე მენ ტა რულ გე ო მეტ რი ას გა ივ ლით და არც გან მარ ტე ბა, არც ამო ცა ნა, არც და სა ბუ თე ბის სხვა რო მელი მე ფორ მა არ დაგ ჭირ დე ბათ, გარ და უბ რა ლო ზედ და დე ბი სა. ჩემდა თა ვად, არც ვა პი რებ ემილს გე ო მეტ რია ვას წავ ლო: მან თვი თონ უნ და მას წავ ლოს იგი. მე ვე ძებ დე იქ ნებ მი მარ თე ბებს, ის კი მათ იპოვის, რად გან ისე და ვუწყებ ძებ ნას, რომ თვი თონ მო ვა ნა ხი ნო ისი ნი. მა გა ლი თად, ფარ გ ლის სა შუ ა ლე ბით კი არ დავ ხა ზავ წრეს, არა მედ ისეთ ძაფ ზე მიბ მუ ლი წვე ტის სა შუ ა ლე ბით, რო მე ლიც ლურ ს მ ნის გარ შე მო ტრი ა ლებს. ამის შემ დეგ, რა დი უ სე ბის შე და რე ბას რომ დავა პი რებ, ემი ლი დამ ცი ნებს და ამიხ ს ნის, რომ ერ თი და იგი ვე, მუ დამ და ჭი მუ ლი ძა ფი სხვა დას ხ ვა მან ძილს ვერ მოგ ვ ცემს.
თუ სა მოც გ რა დუ სი ა ნი კუთხე მაქვს გა სა ზო მი, მე რკალს კი არ მოვ ხა ზავ ამ კუთხის წვე რი დან, არა მედ სრულ წრეს. ბავ შ ვებთან რო ცა გვაქვს საქ მე, ნა გუ ლის ხ მე ვი არა სო დეს არა ფე რი არ უნდა იყოს. ვარ კ ვევ, რომ წრის ის ნა წი ლი, რო მე ლიც ამ კუთხის ორ გვერდს შო რის არის მოქ ცე უ ლი, წრის მე ექ ვ სედს შე ად გენს. შემ დეგ იმა ვე წვე რო დან უფ რო დიდ რკალს მოვ ხა ზავ და ვხე დავ, ეს მე ო რე რკა ლიც თა ვი სი წრის მე ექ ვ სედს წარ მო ად გენს. მე სა მე კონ ცენ ტრულ წრეს ვხა ზავ, და აქაც იმა ვეს ვარ კ ვევ; და გან ვაგ რ ძობ წრე ე ბის ხაზ ვას, ვიდ რე ემი ლი, ჩე მი სიჩ ლუნ გით გაკ ვირ ვე ბუ ლი, არ გა მაფრ თხი ლებს, რომ ყო ვე ლი რკა ლი, დი დი თუ პა ტა რა, უკე თუ ერ თ სა და იმა ვე კუთხეს ეკუთ ვ ნის, მუ დამ თა ვი სი წრის მე ექ ვ სე დი იქ ნე ბა და სხვ. ამ გ ვა რად, ჩვენ ტრან ს პორ ტი რის დახ მა რე ბას მი ვა დე ქით. იმის დას მ ტ კი ცებ ლად, რომ მო საზღ ვ რე კუთხე ე ბის ჯა მი ორ სწორ კუთხეს უდ რის, ხა ზა ვენ წრეს; მე კი, პი რი ქით, ისე მო ვიქ ცე ვი, რომ
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
393
ემილ მა პირ ვე ლად წრე ში შე ამ ჩ ნი ოს ეს გა რე მო ე ბა და მე რე ვეტყ ვი: „წრე რომ წავ შა ლოთ და სწო რი ხა ზე ბი დავ ტო ვოთ, შე იც ვ ლე ბა გა ნა კუთხე ე ბის სი დი დე?” და ა. შ.
ფი გუ რის სი ზუს ტეს არ აქ ცე ვენ ყუ რადღე ბას, მას გუ ლის ხ მობენ და მთა ვარ საქ მედ და სა ბუ თე ბას თვლი ან. ჩვენ თან პი რი ქით, და სა ბუ თე ბის ხსე ნე ბაც კი არ იქ ნე ბა; მთა ვა რი საქ მე ჩვენ თ ვის იქ ნება, რომ მარ თ ლაც სწო რი, მარ თ ლაც ზუს ტი, მარ თ ლაც თა ნა ბა რი ხა ზე ბი გა ვავ ლოთ; რომ ოთხ კუთხე დი ნამ დ ვი ლი ოთხ კუთხე დი, ხოლო წრე ნამ დ ვი ლად მრგვა ლი იყოს. ფი გუ რის სი ზუს ტის შე სა მოწმებ ლად მას ყვე ლა მი სი ხი ლუ ლი თვი სე ბის მხრით შე ვა მოწ მებთ; ეს მოგ ვ ცემს სა შუ ა ლე ბას ყო ველ დღე ახალ ა ხა ლი რა მე აღ მო ვაჩი ნოთ მას ში. წრის ორ ნა ხე ვარს დი ა მეტ რ ზე გა დავ კე ცავთ, ხო ლო ოთხ კუთხე დი სას – დი ა გო ნალ ზე. ჩვენ შე ვა და რებთ ამ ორ ფი გუ რას, რა თა გა ვი გოთ, რომ ლის გვერ დე ბი არის ზუს ტად შე სა ფე რი სი და მა შა სა და მე, უკე თე სად ყო ფი ლა გა კე თე ბუ ლი; ვი კა მა თებთ – ექ ნე ბა ად გი ლი თუ არა გა ყო ფის ამ თა ნაბ რო ბას ყველ გან: პა რა ლე ლოგრამ ში, ტრა პე ცი ებ ში და სხვა. ზოგ ჯერ შე ვეც დე ბით ვი წი ნას წარმეტყ ვე ლოთ ექ ს პე რი მენ ტის შე დე გი; შე ვეც დე ბით ჯერ სა ბუ თე ბი მოვ ნა ხოთ, ვიდ რე ექ ს პე რი მენტს ჩა ვა ტა რებ დეთ და სხვ.
ჩე მი მო წა ფი სათ ვის გე ო მეტ რია სა ხა ზა ვი სა და ფარ გ ლის ხმა რების ცოდ ნაა და მე ტი არა ფე რი; ხატ ვა არ უნ და ეგო ნოს ის, რად გან ხატ ვის დროს არც ერ თი და არც მე ო რე ხელ საწყო არ იძ ლე ვა სახმა რად. სა ხა ზა ვი და ფარ გა ლი ჩა კე ტი ლი იქ ნე ბა და მხო ლოდ იშ ვი ათად მი ე ცე მა და ისიც სულ ცო ტა ხნით, რომ ჯღაბ ნას არ მი ეჩ ვი ოს; მაგ რამ ზოგ ჯერ შე იძ ლე ბა სე ირ ნო ბის დრო საც ვი ქო ნი ოთ თან ჩვენი ფი გუ რე ბი და ვი ლა პა რა კოთ, რას გა ვა კე თებთ, ან რი სი გა კე თე ბა გვინ და.
ჩემს სი ცოცხ ლე ში არ და მა ვიწყ დე ბა ერ თი ახალ გაზ რ და კა ცი, ტუ რინ ში რომ ვნა ხე, რო მელ საც ბავ შ ვო ბი სას, რა თა მის თ ვის კონტუ რე ბი სა და ზე და პი რე ბის მი მარ თე ბე ბი ეს წავ ლე ბი ნათ, ყო ველდღე აძ ლევ დ ნენ ასარ ჩე ვად სხვა დას ხ ვა გე ო მეტ რი ულ ფი გუ რას შო რის იზო პე რი მეტ რულ ნამ ცხ ვ რებს. პა წია მსუ ნაგს ამო უ წუ რავს თურ მე არ ქი მე დის მთე ლი მეც ნი ე რე ბა, რა თა აღ მო ე ჩი ნა, თუ რო მელ გე ო მეტ რი ულ ფი გუ რა ში იქ ნე ბო და მე ტი საჭ მე ლი.
ბავ შ ვი რომ ვო ლანს თა მა შობს, იგი თვა ლი სა და ხე ლის სი ზუს
ჟან-ჟაკ რუსო
394
ტეს ავი თა რებს; ბზრი ა ლას რომ აგო რებს, ძა ლას იმა ტებს მი სი ხმარე ბით, მაგ რამ არა ფერს სწავ ლობს. მე ბევ რ ჯერ მი კითხავს, რა ტომ არ ას რუ ლე ბი ნე ბენ ბავ შ ვებს იმა ვე თა მაშს, რო მელ საც თა მა შო ბენ დი დე ბი და სა დაც სი მარ ჯ ვეა სა ჭი რო: ბურთს, კეგლს, ბი ლი არდს, მშვილ დი სარს, ბუშტს, მუ სი კა ლურ ინ ს ტ რუ მენ ტებს. მპა სუ ხობ დნენ, რომ ზო გი ერ თი მათ გა ნი აღე მა ტე ბა ბავ შ ვის ძა ლას, სხვე ბის სათა მა შოდ კი მი სი კი დუ რე ბი და ორ გა ნო ე ბი ჯერ არ არის საკ მა ოდ გან ვი თა რე ბუ ლი. მე ეს სუსტ არ გუ მენ ტად მი მაჩ ნი ა: ბავ შ ვი ტა ნით მოზ რ დილ კაც ზე უფ რო პა ტა რა ა, მაგ რამ მა ინც ისე თი ვე ტა ნი სა მოსი აც ვი ა, რო გო რიც მოზ რ დილს. იმის თქმა კი არ მინ და, რომ მასაც შე უძ ლია ითა მა შოს ჩვე ნი კი ე ბით სა მი ფუ ტის სი მაღ ლის მქონე ბი ლი არ დ ზე; იმის თქმაც არ მინ და, რომ ბავ შ ვ მა ჩვენ თან ერ თად იბურ თა ოს, ან თა ვის პა წა წი ნა ხელ ში სა ბურ თა ოს მფლო ბე ლის ჩოგა ნი ეჭი როს; არა მედ ითა მა შოს ისეთ დარ ბაზ ში, სა დაც ფან ჯ რე ბი კარ გად არის და ცუ ლი; პირ ველ ხა ნებ ში რბი ლი ბურ თით ითა მა შოს; მი სი პირ ვე ლი ჩოგ ნე ბი ხის იყოს, შემ დეგ – პერ გა მენ ტის, ბო ლოს კი, მი სი წარ მა ტე ბის კვა ლო ბა ზე – და ჭი მუ ლი, სი მე ბი ა ნი. თქვენ ბუშტს არ ჩევთ, რად გან იგი ნაკ ლე ბად ღლის და სა ში შიც არ არის. ორი ვე მო საზ რე ბა მცდა რი ა. ბუშ ტი ქა ლე ბის თა მა ში ა; მაგ რამ ვერც ერთ ქალს ვერ ნა ხავთ, რომ გა მოს რო ლილ ბურთს არ გა ურ ბო დეს. მა თი თეთ რი კა ნი არ უნ და შე ეჩ ვი ოს და ლი ლა ვე ბას, და ბეგ ვას კი არ ელის მა თი პი რი სა ხე, მაგ რამ ჩვენ, რომ ლე ბიც ღო ნი ე რე ბი უნ და ვი ყოთ, ნუ თუ სა ფიქ რა ლი ა, რომ შეგ ვიძ ლია ასე თე ბი ვიქ ნეთ გარ ჯის გა რეშე? რო გორ შე ვი მუ შა ვებთ თავ დაც ვის უნარს, თუ არა ვინ შე მოგ ვიტი ა? ყო ველ თ ვის უგუ ლოდ ვთა მა შობთ, თუ ამ თა მაშ ში უხი ფა თოდ შე იძ ლე ბა მო უქ ნე ლი იყო: ბუშ ტი რომ მოხ ვ დეს ვინ მეს, ვე რა ფერს ავ ნებს; მაგ რამ არა ფე რი არ ავარ ჯი შებს ხე ლებს უკეთ, ვიდ რე ის თა მა ში, სა დაც ხე ლე ბის სა შუ ა ლე ბით თა ვის და ფარ ვაა სა ჭი რო. დარ ბა ზის ერ თი კუთხი დან მე ო რე ში გა დახ ტო მა, გა მოს რო ლი ლი ბურ თის და ვარ დ ნის ად გი ლის წი ნას წა რი გა მოც ნო ბა, იმა ვე ბურთის ღო ნი ე რი და მტკი ცე ხე ლით უკან გა მოტყორ ც ნა – აი, ასე თი თა მა ში, თუ იგი მო წი ფუ ლი კა ცი სათ ვის კარ გი ა, მით უფ რო კარ გია მომ წი ფე ბის ასაკ ში მყოფ თათ ვის.
ბავ შ ვის ფიქ რე ბი ჯერ კი დევ მე ტად ნა ზი ა ო, მეტყ ვი ან. ბავ შვე ბი ისე მა გა რი არ არი ან, მაგ რამ უფ რო მოქ ნი ლე ბი არი ან. მა თი
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
395
ხე ლი სუს ტი ა, მაგ რამ იგი მა ინც ხე ლი ა; ამ ხე ლით, თუ სა თა ნა დო პრო პორ ცი ას და ი ცავ, გა ა კე თებს ყვე ლა ფერს, რა საც მი სი მსგავ სი იარა ღით აკე თე ბენ ხოლ მე. ბავ შ ვის ხელს სი მარ ჯ ვე აკ ლი ა; ამი ტო მაც მინ და შევ ძი ნო მას იგი; მო წი ფულ მა რომ მათ ზე მე ტი არ ივარ ჯი შოს, ვე რაფ რით აჯო ბებს: ჩვე ნი ორ გა ნო ე ბის ხმა რე ბას მხო ლოდ მა თი გამო ყე ნე ბის წყა ლო ბით ვსწავ ლობთ. მხო ლოდ ხან გ რ ძ ლი ვი გა მოც დილე ბა გვას წავ ლის სა კუ თა რი თა ვის გა მო ყე ნე ბას; ეს გა მოც დი ლე ბაა ნამ დ ვი ლი მეც ნი ე რე ბა და რა გინდ ად რე არ და აწყე ბი ნო იგი, ნა ადრე ვი მა ინც არას დ როს იქ ნე ბა.
ყვე ლა ფე რი, რაც კეთ დე ბა, შე საძ ლე ბე ლი ყო ფი ლა. და, მართ ლაც, ძლი ერ ხში რია მოქ ნი ლი და კარ გად მოყ ვა ნი ლი ბავ შ ვე ბი, რომ ლე ბიც სხე ულს ხმა რო ბენ ისე ვე მარ დად, რო გორც ეს სა ზო გადოდ შე საძ ლე ბე ლია კა ცი სათ ვის. თით ქ მის ყო ველ ბაზ რო ბა ზე ნა ხავ მათ – ეკ ვი ლიბ რის ტი კის ნი მუ შებს გვიჩ ვე ნე ბენ, ხე ლებ ზე და დი ან, ხტუ ნა ვენ, ბა წარ ზე ცეკ ვა ვენ. გა ნა ბავ შ ვე ბის სა ბა ლე ტო და სე ბი არ იზი დავ და მრა ვა ლი წლე ბის გან მავ ლო ბა ში მა ყუ რებ ლებს იტა ლი ურ კო მე დი ა ში? ვის არ გა უ გო ნია გერ მა ნი ა ში და იტა ლი ა ში გან თ ქ მუ ლი ნი კო ლი ნის სა პან ტო მი მო და სი? გა ნა ვის მე შე უძ ლია თქვას, რომ ამ ბავ შ ვე ბის მოძ რა ო ბე ბი თა ვი სუ ფა ლი ა, პო ზე ბი ნაკ ლე ბად მოხ დენი ლი ა, სმე ნა ნაკ ლე ბად მახ ვი ლი და ცეკ ვაც ნაკ ლე ბად მსუ ბუ ქი, ვიდ რე დას რუ ლე ბუ ლი მო ცეკ ვა ვი სა? მარ თა ლი ა, პირ ველ ხა ნებ ში თი თე ბი მსხვი ლი, მოკ ლე და მო უქ ნე ლი აქვთ, ხე ლე ბი ჩა სუ ქე ბული, უჭირთ კი დეც ხე ლის წავ ლე ბა. მაგ რამ გა ნა ეს უშ ლის ზო გიერთ ბავშვს წე როს ან ხა ტოს ისეთ ასაკ ში, რო ცა სხვას ფან ქა რი ან კა ლა მი ვერ და უ ჭე რია ხელ ში? მთელ პა რიზს ახ სოვს კი დევ პა ტა რა ინ გ ლი სე ლი ქა ლი, რო მე ლიც ათი წლის ასაკ ში კლა ვე რინ ზე სას წაუ ლებს ახ დენ და. მი ნა ხავს ერ თი მო ხე ლის შვი ლი, რვა წლის ყმაწვი ლი, რო მელ საც თეფ შებს შო რის მა გი და ზე და ა ყე ნებ დ ნენ ხოლ მე, რო გორც ქან და კე ბას, და რო მე ლიც თით ქ მის მის ოდე ნა ვი ო ლი ნო ზე უკ რავ და და თა ვის შეს რუ ლე ბით თვით მუ სი კო სებ საც აკ ვირ ვებ და.
ეს მა გა ლი თე ბი და კი დევ ათი ათა სი სხვა, ამ ტ კი ცე ბენ, შე ხე დულე ბა, თით ქოს ბავ შ ვი ვერ ის წავ ლის იმას, რა საც ჩვენ ვერ ვსწავლობთ, ჩე მი აზ რით, მცდა რია და თუ ზო გი ერთ რა მე ში ბავ შ ვებ მა ვერ გა მო ი ჩი ნეს წარ მა ტე ბა, ეს მხო ლოდ იმის ბრა ლი ა, რომ არ უვარ ჯი ში ათ.
ჟან-ჟაკ რუსო
396
მეტყ ვი ან, რომ აქ, სხე უ ლის მი მართ, თვი თონ იმ ნა ად რე ვი კულ ტუ რის შეც დო მას ვუშ ვებ, რო მე ლიც დავ გ მე გო ნე ბის მი მართ. გან ს ხ ვა ვე ბა ძლი ერ დი დი ა, რად გან ერთ დარ გ ში პროგ რე სი მოჩვე ნე ბი თი ა, მე ო რე ში კი რე ა ლუ რი. და ვამ ტ კი ცე, რომ მათ არ აქვთ ნამ დ ვი ლი გო ნე ბა, რო მე ლიც ჩვენ გვგო ნია რომ აქვთ, მაგ რამ იმას, რაც გვგო ნია რომ აკე თე ბენ, ისი ნი მარ თ ლაც აკე თე ბენ. ოღონდ მუ დამ უნ და გვახ სოვ დეს, რომ ყო ვე ლი ვე ეს არის და მუ დამ უნ და იყოს მხო ლოდ თა მა ში, იმ მოძ რა ო ბის მსუ ბუ ქი და ნე ბა ყოფ ლო ბითი გა მოვ ლი ნე ბა, რო მელ საც ბუ ნე ბა მო ითხოვს მათ გან, ე. ი. უნ და იყოს მხო ლოდ სა შუ ა ლე ბა იმი სათ ვის, რა თა ბავ შ ვის გარ თო ბა გავამ რა ვალ ფე როვ ნოთ და მის თ ვის სა სი ა მოვ ნოდ ვაქ ცი ოთ; არა ვი თარ ძალ და ტა ნე ბას არ უნ და ჰქონ დეს ად გი ლი, რა თა გარ თო ბა შრო მად არ გა და იქ ცეს. არ ვი ცი, რა გა სარ თო ბი უნ და იყოს ისე თი, რომ ჭკუის და რი გე ბის სა ბა ბად არ გა მოდ გეს; და რომც ვერ გა მო ვი ყე ნო, რა უშავს, ოღონდ კი გა ერ თოს მის ნე ბა ზე და დრო გა ა ტა როს; გა ნა ყვე ლა ფერ ში ახ ლა ვეა სა ჭი რო წარ მა ტე ბა? სა მა გი ე როდ, უსა თუ ოდ სა ჭი რო რომ იყოს ამის თუ იმის სწავ ლე ბა, რო გორც არ მი უდ გე საქ მეს, ვე რა სო დეს მი აღ წევ მი ზანს ისე, რომ ძა ლა არ და ა ტა ნო, არ მო ა ბეზ რო და არ მო აწყი ნო.
ის, რაც ორი გრძნო ბის შე სა ხებ ვთქვით, რომ ლე ბიც ყვე ლა ზე უფ რო ხში რად იხ მა რე ბა ან და ყვე ლა ზე უფ რო მნიშ ვ ნე ლო ვა ნი ა, სხვა გრძნო ბე ბის გა ვარ ჯი შე ბის მა გა ლი თა დაც გა მოდ გე ბა. მხედ ვე ლო ბა და შე ხე ბა უძ რავ საგ ნებ საც ეხე ბა და მოძ რავ საც. მაგ რამ, რად გან მხო ლოდ ჰა ე რის რხე ვას შე უძ ლია აამოქ მე დოს სმე ნის გრძნო ბა, ამიტომ მხო ლოდ მოძ რავ სხე ულს შე უძ ლია წარ მოშ ვას ხმა უ რო ბა ან ბგე რა; ყვე ლა ფე რი რომ უძ რა ვი იყოს, ვე რა სო დეს ვე რა ფერს გა ვიგო ნებ დით. ღა მით კი, რო ცა მხო ლოდ იმ დენს ვმოძ რა ობთ, რამ დენიც გვსურს, მხო ლოდ მოძ რა ვი საგ ნე ბის ში ში შე იძ ლე ბა გვქონ დეს და ამი ტომ ყუ რე ბი დაც ქ ვე ტი ლი უნ და გვქონ დეს და შეგ ვეძ ლოს მი ღე ბუ ლი შთა ბეჭ დი ლე ბის მი ხედ ვით ვთქვათ, დი დია მი სი გა მომწ ვე ვი სა გა ნი თუ პა ტა რა, შორს არის იგი თუ ახ ლოს, ძლი ე რია მი სი რხე ვა თუ სუს ტი, შერ ხე უ ლი ჰა ე რი უკუ იტყორ ც ნე ბა, გა მო ძა ხი ლი კი ამ შთა ბეჭ დი ლე ბას იმე ო რებს და ამი ტომ ხმა უ რო ბის ან ბგე რის წარ მომ შო ბი სა გა ნი სხვა ად გი ლას გვეს მის, ვიდ რე იგი ნამ დ ვი ლად არის. რომ ველ ზე ან ბარ ში რომ მი წას და ა დო ყუ რი, გა ცი ლე ბით
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
397
უფ რო შო რი დან გა ი გებ ადა მი ა ნის ხმას ან ცხე ნის ფე ხის ხმას, ვიდრე ზე ზე მდგო მი.
კარ გი იქ ნე ბა, შე ვა და როთ მხედ ვე ლო ბა სმე ნას, ისე ვე რო გორც იგი შე ხე ბას შე ვა და რეთ და გა ვი გოთ, ორ შთა ბეჭ დი ლე ბა თა შო რის, ერ თი და იმა ვე საგ ნი დან რომ მო დი ან, რო მე ლი მი აღ წევს უფ რო ადრე თა ვის ორ გა ნოს. ზარ ბაზ ნის ცეცხლს რომ და ი ნა ხავ, შე იძ ლე ბა კი დევ შე ა ფა რო თა ვი რა მეს; მაგ რამ ხმას რომ გა ი გო ნებ, დრო აღარ არის, ყუმ ბა რა მო სუ ლია უკ ვე. იმ დრო ის მი ხედ ვით, რაც ელ ვა სა და ქუ ხილს შო რის გა დის, შე იძ ლე ბა გა მო არ კ ვიო მან ძი ლი იმ ად გი ლამდე, სა დაც ქუხს. ისე მო აწყ ვეთ საქ მე, რომ ბავ შ ვი გა ეც ნოს ყვე ლა ასეთ ცდას; მა ნაც მო აწყოს ის ცდე ბი, რაც შე უძ ლი ა, სხვას კი ინდუქ ცი ის გზით მი აგ ნოს; მაგ რამ ათას წი ლად მირ ჩევ ნი ა, რომ სრულე ბით არ იცო დეს, ვიდ რე თქვე ნი თქმა შე იქ მ ნეს სა ჭი რო.
ჩვენ გვაქვს ერ თი ორ გა ნო, რო მე ლიც სმე ნას შე ე სა ბა მე ბა – სახელ დობრ, ხმის ორ გა ნო; მაგ რამ არ გვაქვს ასე თი ვე ორ გა ნო, მხედვე ლო ბას და ფე რებს რომ შე ე სა ბა მე ბო დეს, ვერ გა ვი მე ო რებთ ისე ვე, რო გორც ბგე რებს ვი მე ო რებთ. ეს კი დევ ერ თი ზედ მე ტი სა შუ ა ლე ბაა პირ ვე ლი გრძნო ბის კულ ტუ რი სათ ვის, რად გან შეგ ვიძ ლია აქ ტი უ რი და პა სი უ რი ორ გა ნო ერ თ მა ნე თის სა შუ ა ლე ბით გა ვა ვარ ჯი შოთ.
ადა მი ანს სამ გ ვა რი ხმა აქვს, სა ხელ დობრ: სა მეტყ ვე ლო ანუ საარ ტი კუ ლა ციო ხმა, სა სიმ ღე რო ანუ მე ლო დი უ რი ხმა და პა თე ტუ რი ანუ აქ ცენ ტი რე ბუ ლი ხმა, რო მე ლიც ვნე ბა თა ენას წარ მო ად გენს და სიმ ღე რა სა და სიტყ ვას აცხო ვე ლებს. ბავშვს, რო გორც მო წი ფულსაც, სა მი ვე გვა რის ხმა აქვს, ოღონდ ამ უკა ნას კ ნე ლის მსგავ სად ვერ უკავ ში რებს მათ ერ თ მა ნეთს, მა საც შე უძ ლია ჩვენ სა ვით სი ცი ლი, ყვი რი ლი, ჩი ვი ლი, კვნე სა, მაგ რამ არ შე უძ ლია მა თი მო დუ ლა ცი ე ბი შე უ ერ თოს და ნარ ჩენ ორ ხმას. ის არის. სრულ ქ მ ნი ლი მუ სი კა, რომე ლიც ყვე ლა ზე უკეთ აერ თი ა ნებს ამ სამ ხმას. ბავ შ მა ასე თი მუ სი კა არ იცის, და მი სი სიმ ღე რა მუ დამ უგუ ლო ა. მის სა მეტყ ვე ლო ხმასაც არ გა აჩ ნია გა მო მეტყ ვე ლე ბა, ის ყვი რის, მაგ რამ გა მო მეტყ ვე ლება, არ აქვს; და რო გორც მის ლა პა რაკს აკ ლია გა მო მეტყ ვე ლე ბა ისე მის ხმა საც აკ ლია ენერ გი ა. ჩვენს მო წა ფეს უფ რო მარ ტი ვი, უფ რო სა და ლა პა რა კი ექ ნე ბა, რად გან მი სი ვნე ბე ბი ჯერ არ გაღ ვი ძე ბუ ლა და მა თი ხმაც ჯერ არ და მა ტე ბია და ნარ ჩენ ხმებს. ამი ტომ არამც და არამც არ უკითხოთ მას რო ლე ბი ტრა გე დი ი დან ან კო მე დი ი დან და
ჟან-ჟაკ რუსო
398
არ ას წავ ლოთ, რო გორც იტყ ვი ან ხოლ მე, დეკ ლა მა ცი ა, ამის წყა ლობით იგი შემ დეგ ში მის თ ვის გა უ გე ბარ სა გან ზეც გა მო მეტყ ვე ლე ბით ილა პა რა კებს და ისეთ გრძნო ბებს გა მო ხა ტავს, რაც მას არა სო დეს გა ნუც დი ა.
ას წავ ლეთ მას სა და, ნა თე ლი ლა პა რა კი, კარ გი არ ტი კუ ლა ცი ა, ზუს ტი და უაფექ ტა ციო გა მოთ ქ მა, გრა მა ტი კუ ლი მახ ვი ლი სა და პრო სო დი ოს დაც ვა, ხმის და ძაბ ვა მხო ლოდ იმ დე ნად, რამ დე ნიც საჭი როა გა სა გო ნებ ლად და არა ზედ მე ტად, რო გორც ეს კო ლეჯ ში აღზ რ დილ ბავ შ ვებს სჩვე ვი ათ: არ სად არა ვი თა რი გა და ჭარ ბე ბა!
აგ რეთ ვე სიმ ღე რა შიც მტკი ცე, მშვი დი, მოქ ნი ლი და მჟღე რი ხმა შე უ მუ შა ვეთ. ყუ რიც გრძნობ დეს ზო მას და ჰარ მო ნი ას და მე ტი არაფე რი. იმი ტა ტი უ რი და თე ატ რა ლუ რი მუ სი კა მის ასაკს არ შეჰ ფე რის. მე ისიც კი არ მინ და, რომ სიტყ ვე ბით იმ ღე როს; თუ მო ინ დო მა სიტყვე ბით მღე რა, შე ვეც დე ბი სა გან გე ბოდ გა მო ვი გო ნო მი სი ასა კი სათ ვის სა ინ ტე რე სო და მი სი იდე ე ბის მსგავ სად მარ ტი ვი სიმ ღე რა ლექ სე ბი.
გა სა გე ბია თა ვის თა ვად, რომ თუ არ ვჩქა რობ წიგ ნე ბის კითხ ვა ვას წავ ლო, მით უმე ტეს არ ავ ჩ ქარ დე ბი ნო ტე ბის კითხ ვა ვას წავ ლო. ავაც დი ნოთ მის ტვინს ყუ რადღე ბის ძლი ე რი და დამ ქან ცა ვი და ძაბ ვა და ნუ ვიჩ ქა რებთ მის გო ნე ბის დატ ვირ თ ვას პი რო ბი თი ნიშ ნე ბით. არ ვმა ლავ, რომ ამას ახ ლავს სიძ ნე ლე, ვი ნა ი დან, თუმ ცა, ნო ტების ცოდ ნა არ არის სიმ ღე რის ცოდ ნი სათ ვის უფ რო აუცი ლე ბე ლი, ვიდ რე ასო ე ბის ცოდ ნაა ლა პა რა კი სათ ვის, მაგ რამ გან ს ხ ვა ვე ბა მა ინც იმა ში ა, რომ ლა პა რა კით ჩვენ სა კუ თარ აზ რებს გა მოვ თ ქ ვამთ, სიმღე რით კი – მხო ლოდ სხვი სას. ამ უკა ნას კ ნელ თა გად მო სა ცე მად კი სა ჭი როა იცო დე მა თი კითხ ვა.
მაგ რამ, ჯერ ერ თი, წა კითხ ვის მა გივ რად შე იძ ლე ბა გა ი გო ნო და სიმ ღე რაც ყუ რი სათ ვის უფ რო ახ ლო ა, ვიდ რე თვა ლი სათ ვის. ამის გარ და, მუ სი კის კარ გი ცოდ ნი სათ ვის არ კმა რა მხო ლოდ მი სი შესრუ ლე ბა, სა ჭი როა მი სი შექ მ ნაც და ორი ვე ერ თად უნ და ის წავლო, თო რემ არა სო დეს გე ცო დი ნე ბა მუ სი კა კარ გად. ჯერ ას წავ ლეთ თქვენს პა ტა რა მუ სი კოსს სწო რი კა დან სი ა ნი პა ტარ პა ტა რა და წესი ე რი ფრა ზე ბის შედ გე ნა: შემ დეგ მა თი შე ერ თე ბა ერ თ მა ნეთ თან ძა ლი ან მარ ტი ვი მო დუ ლა ცი ით, და ბო ლოს – მა თი სხვა დას ხ ვა მიმარ თე ბის აღ ნიშ ვ ნა სწო რი პუნ ქ ტუ ა ცი ით; ამი სათ ვის სა ჭი როა კადან სე ბი სა და პა უ ზე ბის სწო რად შერ ჩე ვა. გან სა კუთ რე ბით სიმ ღე
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
399
რა ში არ და უშ ვათ არა ვი თა რი უც ნა უ რო ბა, არა ვი თა რი პა თე ტი კა, არა ვი თა რი ექ ს პ რე სი ა. მე ლო დია ყო ველ თ ვის იყოს გაბ მუ ლი და სადაც, ტო ნის ძი რი თად ნო ტებ ზე აგე ბუ ლი, მუ დამ და მუ დამ ისე თი, რომ ბა ნი გარ კ ვე ვით ის მო დეს, ბავ შ ვ მა ად ვი ლად გა ი გო ნოს იგი და ყუ რი მი ა დევ ნოს; ხმი სა და სმე ნის გა სა ვი თა რებ ლად, მან უკ ლა ვე სინოდ არ უნ და იმ ღე როს არა სო დეს.
რა თა ყო ვე ლი ბგე რა უფ რო მკა ფი ოდ ის მო დეს, მათ ცალ ცალკე გა მოთ ქ ვა მენ; აქე და ნაა ცნო ბი ლი მარ ც ვ ლე ბის მქო ნე სოლ ფე ჯიოს ხმა რე ბა. ხა რის ხე ბის გან სას ხ ვა ვებ ლად სა ხე ლე ბი უნ და მის ცე ამ ხა რის ხებ საც და მათ გან ს ხ ვა ვე ბულ მყარ ტერ მი ნებ საც; აქე და ნაა ინ ტერ ვა ლე ბის სა ხე ლე ბი და ან ბა ნის ასო ე ბი, რომ ლე ბი თაც აღ ნიშნა ვენ კლა ვი შებს და გა მის ნო ტებს. C და A აღ ნიშ ნა ვენ გარ კ ვე ულ, მყარ ბგე რებს, რომ ლებ საც ერ თი და იგი ვე კლა ვი შე ბი იძ ლე ვა ყოველ თ ვის. ut და la სულ სხვა რამ არის. ut არის მუ დამ მა ჟო რუ ლი ტო ნის ტო ნი კა ან მი ნო რუ ლი ტო ნის მე დი ან ტი. la არის ყო ველ თვის მი ნო რუ ლი ტო ნის ტო ნი კა ან მა ჟო რუ ლი ტო ნის მე ექ ვ სე ნოტი. ამ გ ვა რად, ასო ე ბი წარ მო ად გე ნენ ჩვე ნი მუ სი კა ლუ რი სის ტე მის უც ვ ლე ლი მი მარ თუ ლე ბის ტერ მი ნებს, მარ ც ვ ლე ბი კი შე სატყ ვი სი მი მარ თუ ლე ბის ტერ მი ნებს სხვა დას ხ ვა ტო ნა ლო ბა ში. ასო ე ბი აღნიშ ნა ვენ კლა ვი შებს; მარ ც ვ ლე ბი კი – ტო ნა ლო ბის სა ფე ხუ რებს. ფრან გ მა მუ სი კო სებ მა უც ნა უ რად არი ეს ეს გან ს ხ ვა ვე ბა; მათ ერ თმა ნეთ ში არი ეს მარ ც ვ ლე ბი სა და ასო ე ბის მნიშ ვ ნე ლო ბა; სრუ ლი ად ზედ მე ტად გა ა ორ მა გეს, კლა ვი შე ბის ნიშ ნე ბი და აღარ მო ი ტო ვეს არა ფე რი ტო ნე ბის აღ სა ნიშ ნა ვად, ისე, რომ მათ თ ვის ut და C მუ დამ ერ თი და იგი ვე ა, რაც არ არის და არც შე იძ ლე ბა იყოს, რად გან მაშინ რა ღა სა ჭი რო იქ ნე ბო და C? ამი ტომ მა თი სოლ ფე ჯი ოს მე თო დი გან სა კუთ რე ბით ძნე ლი ა, არა ვი თა რი სარ გებ ლო ბა არ მო აქვს, არავი თარ ზუსტ იდე ას არ აწ ვ დის გო ნე ბას, ვი ნა ი დან ამ მე თო დით ეს ორი მარ ც ვა ლი – ut და mi, მა გა ლი თად, შე იძ ლე ბა ერ თ ნა ი რად ნიშნავ დეს მა ჟო რულ საც, მი ნო რულ საც, დიდ საც და პა ტა რა ტერ ცი ასაც. რა ღაც უც ნა უ რი ბე დის წე რა ა, რომ ქვე ყა ნა, სა დაც მუ სი კა ზე ყვე ლა ზე უკე თე სი წიგ ნე ბი იწე რე ბა, სწო რედ ისე თი ქვე ყა ნა ა, სა დაც მუ სი კა ყვე ლა ზე უფ რო ძნე ლი შე სას წავ ლი ა.
მო დით, ჩვენს მო წა ფეს თან უფ რო მარ ტი ვი და უფ რო ნა თე ლი მე თო დი გა მო ვი ყე ნოთ; მის თ ვის მხო ლოდ ორი ტო ნა ლო ბა იყოს,
ჟან-ჟაკ რუსო
400
მა თი მი მარ თე ბა მუ დამ ერ თი და იგი ვე დარ ჩეს და მუ დამ ერ თი და იგი ვე მარ ც ვ ლით აღი ნიშ ნოს სიმ ღე რა იქ ნე ბა თუ რო მე ლი მე ინ ს ტრუ მენ ტ ზე დაკ ვ რა, შე ეძ ლოს თა ვი სი ტო ნა ლო ბის გა მორ კ ვე ვა ყველა იმ თორ მე ტი ტო ნის მი ხედ ვით, რომ ლე ბიც კი შე იძ ლე ბა მის თვის სა ფუძ ვე ლი იყოს ისე, რომ D-ში მო დუ ლი რებს იგი, Cში, Gში თუ სხვა ში, ბო ლო ტო ნა ლო ბის შე სა ფე რი სად ყო ველ თ ვის ut და Ca იყოს. რაც ას წავ ლეთ, იგი ყო ველ თ ვის გა გი გებთ; ტო ნა ლო ბის ძი რითა დი მი მარ თე ბე ბი სიმ ღე რა შიც და დაკ ვ რა შიც მუ დამ ნა თე ლი იქ ნება მის თ ვის, შეს რუ ლე ბა უფ რო ზუს ტი და წინ ს ვ ლაც უფ რო სწრა ფი. რა შე იძ ლე ბა იყოს იმა ზე უფ რო უც ნა უ რი, რა საც ფრან გე ბი ნა ტურა ლურ სოლ ფე ჯი ოს ეძა ხი ან; ეს ნიშ ნავს, მო ა შო რო სა განს მი სი იდეა და მის თ ვის სრუ ლი ად უცხო იდეა მი ა კუთ ვ ნო, რო მე ლიც მხო ლოდ და გაბ ნევს და სხვა არა ფე რი. ყვე ლა ზე უფ რო ბუ ნებ რი ვია სოლ ფეჯიო ტრან ს პო ზი ცი ით, რო ცა ტო ნა ლო ბა ტრან ს პო ნი რე ბუ ლი ა.
მაგ რამ არ ღირს ამ დე ნი ლა პა რა კი მუ სი კა ზე: ას წავ ლეთ იგი როგორც გნე ბავთ, ოღონდ კი იგი გარ თო ბას წარ მო ად გენ დეს მუ დამ და სხვას არა ფერს.
აი, ჩვენ უკ ვე ვი ცით უცხო სხე უ ლე ბის მდგო მა რე ო ბა ჩვე ნი სხეუ ლის მი მართ, მა თი სიმ ძი მე, მოყ ვა ნი ლო ბა, ფე რი, სიმ კაც რე, სიდი დე, და შო რე ბა, ტემ პე რა ტუ რა, მოძ რა ო ბა. ვი ცით უკ ვე, რო მე ლი სხე უ ლი მო ვი ზი დოთ და რო მე ლი მო ვი ცი ლოთ, რო გორ მო ვიქ ცეთ, რომ მი სი წი ნა აღ მ დე გო ბა დავ ძ ლი ოთ ან და და ვუ პი რის პი როთ მას სხვა სხე უ ლი, რო მე ლიც მარცხს აგ ვაც დენს: მაგ რამ ეს არ კმა რა; ჩვე ნი სა კუ თა რი სხე უ ლი მუ დამ იქან ცე ბა, იგი მუ დამ ძა ლის აღ დგე ნას სა ჭი რო ებს. თუმ ცა, გვაქვს უნა რი, სხვა სხე უ ლე ბი ჩვენს საკუ თარ სუბ ს ტან ცი ად ვაქ ცი ოთ, მაგ რამ არ ჩე ვა ნი ინ დი ფე რენ ტული არ არის: კაცს ყვე ლა ფე რი კი არ ეჭ მე ვა და იმ სუბ ს ტან ცი ებს შო რის, რომ ლე ბიც საკ ვე ბად გა მოდ გე ბა, ზო გი უფ რო მე ტად არის შე სა ფე რი სი, ზო გი კი ნაკ ლე ბად, იმის და მი ხედ ვით, თუ რო გო რი კონ ს ტი ტუ ცი ის არის მი სი სა ხე ო ბა, რო გორ კლი მა ტურ პი რო ბებში ცხოვ რობს. რო გო რი ტემ პე რა მენ ტი აქვს მას კერ ძოდ და რო გორ ცხოვ რე ბას უკარ ნა ხებს მას მი სი მდგო მა რე ო ბა.
ჩვენ შიმ ში ლით და ვი ხო ცე ბო დით ან მო ვი წამ ლე ბო დით, რომ შე სა ფე რი სი საჭ მ ლის არ ჩე ვი სათ ვის სა ჭი რო ყო ფი ლი ყო დაც და, რა თა გა მოც დი ლე ბას ეს წავ ლე ბი ნა მი სი გა მოც ნო ბა და არ ჩე ვა; მაგ
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
401
რამ უზე ნა ე სი სი კე თე, რო მელ მაც მგრძნო ბე ლი არ სე ბის სი ა მოვ ნე ბა მი სი დღეგ რ ძე ლო ბის იარა ღად აქ ცი ა, გვამ ც ნობს ხოლ მე იმით, რაც ჩვენს სა სას მოს წონს, იმას, რაც ჩვენს კუჭს ერ გე ბა. ბუ ნებ რივ პირო ბებ ში ადა მი ა ნი სათ ვის არ არ სე ბობს მის სა კუ თარ მა და ზე უფ რო სან დო ექი მი და ადა მი ა ნი რომ მის პირ ველ ყო ფილ მდგო მა რე ო ბა ში ავი ღოთ, ეჭ ვი არ მე პა რე ბა, ყო ვე ლი საჭ მე ლი, რა საც იგი ყვე ლა ზე სა სი ა მოვ ნოდ მი იჩ ნევ და, ყვე ლა ზე უფ რო სა ღიც იქ ნე ბო და მის თ ვის.
უფ რო მე ტიც, ქვეყ ნის შე მოქ მე დი მარ ტო იმ მოთხოვ ნი ლე ბებზე კი არ ზრუ ნავს, რაც მან მოგ ვა ნი ჭა, არა მედ იმათ ზეც, რაც თვითონ მი ვე ცით თავს; და ჩვე ნი სურ ვი ლი რომ მუ დამ თან მ ხ ლე ბი იყოს ჩვე ნი ვე მოთხოვ ნი ლე ბი სა, მან ისე მო აწყო, რომ ჩვე ნი გე მოვ ნე ბა გვეც ვ ლე ბა ყო ფა ცხოვ რე ბას თან ერ თად. რაც უფ რო მე ტად დავშორ დე ბით ბუ ნებ რივ მდგო მა რე ო ბას, მით უფ რო მე ტად ვკარ გავთ ბუ ნებ რივ გე მოვ ნე ბა საც, ან და უფ რო სწო რედ, ჩვე უ ლე ბა ჩვენს მეო რე ბუ ნე ბად გვექ ცე ვა და მის მა გივ რო ბას ეწე ვა იმ დე ნად, რომ არც ერ თ მა ჩვენ გან მა აღარ იცის თავ და პირ ვე ლი ბუ ნე ბა.
აქე დან გა მო დის, რომ ყვე ლა ზე უფ რო ბუ ნებ რი ვი გე მოვ ნე ბა ყვე ლა ზე უფ რო სა და უნ და იყოს, რად გან იგი ყვე ლა ზე უფ რო ადვი ლად იც ვ ლე ბა, მაგ რამ, თუ იგი ჩვენ მა ფან ტა ზი ამ გა ა ფა ქი ზა და გა ა ლა მა ზა, ისე თი გახ დე ბა, რომ მე ტად აღარ შე იც ვ ლე ბა. ის ადამი ა ნი, რო მელ საც არა აქვს ჯერ თა ვი სი ქვე ყა ნა, ად ვი ლად შე ე გუ ე ბა ყო ვე ლი ქვეყ ნის ზნე ჩ ვე უ ლე ბას, მაგ რამ ერ თი ქვეყ ნის კა ცი ვერ გადა იქ ცე ვა სხვა ქვეყ ნის კა ცად.
ჩე მი აზ რით, ეს ყო ველ მ ხ რივ სწო რია და მით უფ რო სა კუთრივ გე მოვ ნე ბის მი მარ თაც. ჩვე ნი პირ ვე ლი საკ ვე ბი რძე ა, მხო ლოდ თან და თა ნო ბით ვეჩ ვე ვით ცხა რე საჭ მელს, პირ ველ ხა ნებ ში კი იგი გვძულს. ხი ლი, ბოს ტ ნე უ ლი, მცე ნა რე უ ლო ბა და ბო ლოს ცო ტაო დე ნი შემ წ ვა რი ხორ ცი, შე უ კაზ მა ვი და უმა რი ლო, აი, ადა მი ა ნების პირ ვე ლი ნა დი მი, ვე ლუ რი რომ პირ ვე ლად ღვი ნოს სინ ჯავს, იგი იჭყა ნე ბა და სას მისს ხელს ჰკრავს; ჩვენ შო რი საც კი, ვი საც ოც წლამ დე მი უღ წე ვია ისე, რომ მა გა რი სას მე ლი არ გა უ სინ ჯავს, ვე ღარ ეჩ ვე ვა მას; ღვი ნის მსმე ლი არც ერ თი არ იქ ნე ბო და ჩვენ შო რის, რომ ნორჩ ასაკ ში ღვი ნოს არ გვას მევ დ ნენ. და ბო ლოს, რაც უფ რო სა დაა ჩვე ნი გე მოვ ნე ბა, მით უფ რო უნი ვერ სა ლუ რი ა; ზიზღს ყვე ლა ზე უფრო ხში რად რთუ ლი საჭ მე ლე ბი იწ ვევს, ვის უნა ხავს ისე თი ადა მი ა ნი,
ჟან-ჟაკ რუსო
402
რომ წყა ლი და პუ რი ეჯავ რე ბო დეს? აი, ბუ ნე ბის კვა ლი და მა შა სადა მე, აი, ჩვე ნი წე სიც. შე ვუ ნარ ჩუ ნოთ ბავშვს, რამ დე ნა დაც შე იძ ლება მი სი თავ და პირ ვე ლი გე მოვ ნე ბა; სა ყო ველ თაო და სა და საჭ მე ლი ჭა მოს, შე აჩ ვი ოს სა სა მხო ლოდ უბ რა ლო საჭ მე ლებს და რა ღაც საგან გე ბო გე მოს ნუ შე ი მუ შა ვებს.
აქ არ ვსვამ კითხ ვას უფ რო ჯან სა ღია ასე თი ცხოვ რე ბა თუ არა; არ ვუდ გე ბი მას ამ თვალ საზ რი სით. იმი სათ ვის, რომ ასეთ ცხოვ რებას უპი რა ტე სო ბა მივ ცე, ჩემ თ ვის საკ მა რი სია ვი ცო დე, რომ იგი ყველა ზე უფ რო შე ე ფე რე ბა ბუ ნე ბას და ყვე ლა ზე უფ რო ად ვი ლად ეგუ ე ბა ყო ველ გ ვარ პი რო ბებს ვინც ამ ბობს, რომ ბავ შ ვე ბი შე ვაჩ ვიოთ იმ საჭ მელს, რო მე ლიც მო წი ფუ ლო ბა ში უნ და ჭა მონ, ვერ მსჯელობს სწო რად, ასე მგო ნი ა. საჭ მე ლი რა ტომ უნ და იყოს ერ თი და იგი ვე, თუ კი ცხოვ რე ბის წე სი ესო დენ გან ს ხ ვა ვე ბუ ლი ა? მუ შა ო ბით, დარ დე ბით, გა ჭირ ვე ბით და ქან ცულ კაცს ნო ყი ე რი საჭ მე ლი ესა ჭირო ე ბა, რა თა მის ტვინს ახა ლი ძა ლე ბი შე ე მა ტოს. ბავშვს, რო მე ლიც ეს ეს არის ცელ ქობ და და რომ ლის სხე უ ლი იზ რ დე ბა, უხ ვი საჭ მე ლი უნ და, რო მე ლიც მას ბევრ ლიმ ფას მი ა წო დებს; ამას თა ნა ვე კაცს აქვს უკ ვე გარ კ ვე უ ლი მდგო მა რე ო ბა – ხე ლო ბა, ბი ნა, ვის შე უძ ლია დარწ მუ ნე ბით თქვას ბავ შ ვ ზე, თუ რას უქა დის მას მი სი ბედ იღ ბა ლი? ნურც ერ თი მხრით ნუ მივ ცემთ მას იმ დე ნად დას რუ ლე ბულ სა ხეს, რომ გა უძ ნელ დეს მი სი შეც ვ ლა, თუ სა ჭი რო ე ბამ მო ითხო ვა. ნუ მოვიქ ცე ვით ისე, რომ იგი შიმ ში ლით მოკ ვ დეს უცხო ქვე ყა ნა ში, თუ ფრან გი მზა რე უ ლი არ ათ რია თან და ნურც ისე, რომ მან ოდეს მე თქვას, ჭა მა ს მა მხო ლოდ საფ რან გეთ ში იცი ა ნო. აი, სხვა თა შო რის, უც ნა უ რი ხოტ ბა! მე კი, პი რი ქით ვიტყო დი, რომ სწო რედ ფრან გებს არ ცოდ ნი ათ ჭა მა, ვი ნა ი დან რა ღაც სა გან გე ბო ოს ტა ტო ბა არის საჭი რო, რა თა მა თი კერ ძი იჭ მე ბო დეს.
გრძნო ბებს შო რის გე მო სა ზო გა დოდ ყვე ლა ზე უფ რო მე ტად მოქ მე დებს ჩვენ ზე. მარ თ ლაც, უფ რო და ინ ტე რე სე ბუ ლი ვართ სწორად ვიმ ს ჯე ლოთ იმ სუბ ს ტან ცი ებ ზე, რომ ლე ბიც ჩვე ნი სუბ ს ტან ციის ნა წი ლად უნ და იქ ც ნენ, ვიდ რე იმ სუბ ს ტან ცი ებ ზე, რომ ლე ბიც მის გარ შე მო უნ და იმ ყო ფე ბოდ ნენ. მხო ლოდ შე ხე ბი სათ ვის, სმენი სათ ვის და მხედ ვე ლო ბი სათ ვის ათა სი რამ არის ინ დი ფე რენ ტული; მაგ რამ თით ქ მის არა ფე რი არის ისე თი, რომ გე მო სათ ვის იყოს ინ დი ფე რენ ტუ ლი, უფ რო მე ტიც: ამ გრძნო ბის მოქ მე დე ბა მთლად
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
403
ფი ზი კუ რი და მა ტე რი ა ლუ რი ა; იგი ერ თა დერ თი გრძნო ბა ა, რომ არა ფერს ეუბ ნე ბა ჩვენს ფან ტა ზი ას, ან და, ყო ველ შემ თხ ვე ვა ში, მის შეგ რ ძ ნე ბებ ში ფან ტა ზია ყვე ლა ზე ნაკ ლე ბი ა: ყვე ლა სხვა გრძნო ბის შთა ბეჭ დი ლე ბებ ში კი ბაძ ვა და ფან ტა ზია მო რალს ჩა უ რე ვენ ხშირად. ამი ტომ, სა ერ თოდ, ნა ზი და მგზნე ბა რე გუ ლის პატ რონს, ვნები ან სა და ძლი ერ მგრძნო ბი ა რე ადა მი ანს სხვა გრძნო ბე ბი ად ვი ლად ააღელ ვებს, გე მოს მი მართ კი იგი საკ მა ოდ გულ გ რი ლი ა. მაგ რამ სწო რედ ის, რაც გე მოს სხვა გრძნო ბებ ზე დაბ ლა აყე ნებს და ამ ცირებს ჩვენს თვალ ში მას თან და კავ ში რე ბულ ნდო მა სურ ვი ლებს, მე, პი რი ქით, მა ფიქ რე ბი ნებს, რომ ბავ შ ვის წარ მარ თ ვის სა უ კე თე სო საშუ ა ლე ბაა უხელ მ ძღ ვა ნე ლო პი რის სა შუ ა ლე ბით. სი წუწ კე უკე თე სი მა მოძ რა ვე ბე ლი ა, ვიდ რე პა ტივ მოყ ვა რე ო ბა, რად გან პირ ვე ლი ბუნებ რი ვი წა დი ლია და უშუ ა ლოდ გრძნო ბა ზეა და მო კი დე ბუ ლი, მე ორე კი გა გე ბის საქ მე ა, რო მე ლიც ადა მი ა ნის კაპ რიზ ზე და ყო ველ გ ვარ შერ ყ ვ ნა ზეა და მო კი დე ბუ ლი. სი წუწ კე ბავ შ ვო ბის ვნე ბა ა; ეს ვნე ბა ვერ უძ ლებს ვერც ერთ სხვა ვნე ბას; სულ მცი რე წი ნა აღ მ დე გო ბა რომ შეხ ვ დეს, იგი გაქ რე ბა; ეჰ, მერ წ მუ ნეთ, ბავ შ ვი სულ შეწყ ვეტს ფიქრს იმა ზე, რას სჭამს იგი და რო დე საც მი სი გუ ლი შე წუ ხე ბუ ლი იქ ნე ბა, სა სა არ შე ა წუ ხებს მას სრუ ლე ბით. რო ცა ბავ შ ვი გა იზ რდე ბა, ათა სი სხვა მხურ ვა ლე გრძნო ბა და ი კა ვებს ტკბი ლე უ ლო ბის სიყ ვა რუ ლის ად გილს და მხო ლოდ გა ა ნე ლებს მის პა ტივ მოყ ვა რეო ბას, რად გან მხო ლოდ ეს უკა ნას კ ნე ლი ვნე ბა იყე ნებს თა ვი სათვის და ნარ ჩენ გრძნო ბებს, და ბო ლოს, შთან თ ქავს კი დეც მათ. ზოგჯერ დავ კ ვირ ვე ბი ვარ ისეთ კა ცებს, რომ ლე ბიც დიდ მნიშ ვ ნე ლო ბას აძ ლევ დ ნენ გემ რი ელ ნა ჭერს, დი ლი დან ვე იმის ფიქ რ ში არი ან, დღეს რას ვჭა მო თო, და უფ რო დაწ ვ რი ლე ბით მოგ ვითხ რო ბენ სადი ლის ამ ბავს, ვიდ რე პოლიბიოსი27 გვიყვება ბრძოლის ამბავს. დავრწმუნდი, რომ ყველა ეს ვითომდა კაცი მხოლოდ ორმოცი წლის ბავშვი იყო მხნეობასა და სიმტკიცეს მოკლებულნი, fruges consumere nati,28 სიწუწკე ცარიელი სულის სენია. წუწკი კაცის სული მთლად მის სასაზეა მიკრული. იგი მხოლოდ ჭამისათვის არის გაჩენილი; ყოვლად უქმი და უნიჭო, იგი მხოლოდ სუფრაზე ვარგა, მხოლოდ საჭმელზე შეუძლია ილაპარაკოს, არ გვშურს – დაგვილოცნია მისთვის ეს ხელობა; ჩვენთვისაც კარგი იქნება და მისთვისაც რომ შეასრულოს, რაც მას უფრო მოუხდება, ვიდრე სხვა რამე.
ჟან-ჟაკ რუსო
404
შიშს, რომ სი წუწ კემ არ გა იდ გას ფეს ვე ბი ბავ შ ვ ში, რო მელ საც მა ინც აქვს ზო გი რა მის უნა რი, მხო ლოდ ჭკუ ა მოკ ლე კა ცი შე უძ ლია შე აშ ფო თოს. ბავ შ ვო ბა ში მხო ლოდ იმა ზე ვფიქ რობთ, რა ვჭა მოთ; ჭა ბუ კო ბა ში ამა ზე უკ ვე აღარ ვფიქ რობთ; ყო ვე ლი საჭ მე ლი მოგ ვწონს, რად გან მრა ვა ლი სხვა საქ მე გვაქვს. ამა ვე დროს ისიც არ მინდა, რომ გა და ჭარ ბე ბით ვის რ გებ ლოთ ამ და ბა ლი სტი მუ ლით ან და ტკბი ლი ნაჭ რე ბის სა შუ ა ლე ბით შე ვა გუ ლი ა ნოთ ბავ შ ვი სა პა ტიო და კარ გი საქ მი სათ ვის. თუ კი ბავ შ ვო ბა თა მაშ სა და სი ცელ ქე ში გა დის და უნ და გა დი ო დეს კი დეც, არ მეს მის, რა ტომ არ შე იძ ლე ბა წმინდა სხე უ ლებ რივ ვარ ჯიშს მა ტე რი ა ლუ რი და ხელ სა ხე ბი საზღა უ რი ჰქონ დეს. რო დე საც პა ტა რა მაიორკელი29 შურ დუ ლით ჩა მო აგ დებს ხის წვე რო ზე ჩა მო კი დე ბულ კა ლათს, გა ნა სა მარ თ ლი ა ნი არ არის, რომ მან ისარ გებ ლოს კი დეც ამით და შე ივ სოს კარ გი სა უზ მით ის ძა ლა, რო მე ლიც კა ლა თის ჩა მო საგ დე ბად და ხარ ჯა? რომ ახალ გაზ რდა სპარ ტე ლი არ შე უ შინ დეს გაწ კეპ ლას, მო ხერ ხე ბუ ლად შეძ ვ რეს სამ ზა რე უ ლო ში, მო ი პა როს მე ლას ლეკ ვი, უბე ში ჩა ის ვას, და აფხაჭნი ნოს, და აკ ბე ნი ნოს, და ა სის ხ ლი ა ნე ბი ნოს თა ვი იმ მიზ ნით, რომ არ გა უ გონ და თა ვი არ შე ირ ცხ ვი ნოს, წე ლე ბიც კი და ა ხე ვი ნოს მე ლას, და არც ერ თხელ არ და იჭყა ნოს და კრინ ტიც არ დას ძ რას, – გა ნა სამარ თ ლი ა ნი არ იქ ნე ბა, რომ ამ სპარ ტელ მა ბავ შ ვ მა ბო ლოს იგე მოს თა ვი სი ნა დავ ლი და თვი თონ შე ჭა მოს ის, ვინც მას აქამ დე ჭამ და? კარ გი საჭ მე ლი არა სო დეს უნ და იქ ცეს ჯილ დოდ; მაგ რამ რა ტომ არ შე იძ ლე ბა იგი ზოგ ჯერ შე დე გი იყოს იმ ამა გი სა, რაც ჩვენ მის მი საღწე ვად მიგ ვიძღ ვის? ქვა ზე და დე ბულ შა ქარ ლა მას ემი ლი არ თვლის ჯილ დოდ კარ გი სირ ბი ლი სათ ვის; მან მხო ლოდ ის იცის, რომ ერთა დერ თი სა შუ ა ლე ბა მის მი სა ღე ბად არის ყვე ლა ზე ად რე მირ ბე ნა მას თან.
ეს სრუ ლე ბი თაც არ ეწი ნა აღ მ დე გე ბა იმას, რაც ეს ეს არის ვთქვი უბ რა ლო საჭ მელ ზე, რად გან ბავ შ ვის მა და რომ ცო ტა გა ვა ლა ღო, არ არის სა ჭი რო, მგრძნო ბე ლო ბა გა ვუ ღი ზი ა ნო, არა მედ და ვაკ მა ყო ფილო იგი; ამი სათ ვის კი სრუ ლი ად უბ რა ლო სა შუ ა ლე ბე ბია სა ჭი რო, თუ სა გან გე ბოდ არ გა უ ფა ქი ზებ გე მოვ ნე ბას. გა ნუწყ ვე ტე ლი მა და, რო მელ საც ზრდის მოთხოვ ნი ლე ბა, სა უ კე თე სო სა კაზ მია და ნა ირ ნა ი რი სა კაზ მის მა გი ე რო ბას გა უ წევს. ხი ლი, რძის ნა წარ მი, ჩვე უ ლებრივ პურ ზე ცო ტა უფ რო ნამ ცხ ვა რი, გან სა კუთ რე ბით კი ყო ვე ლი ვე
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
405
ამის ზო მი ე რი გა ნა წი ლე ბის ოს ტა ტო ბა – აი, ის ხერ ხი, რო მელ საც შე უძ ლია ბავ შ ვ თა მთე ლი არ მი ე ბი ცხრა მთა გა და ა ტა როს ისე, რომ არც ცხა რე საჭ მე ლი შე აყ ვა რო და არც სა სა მო უ დუ ნო.
ხორ ცის სიყ ვა რუ ლი რომ არ არის ადა მი ა ნი სათ ვის ბუ ნებ რი ვი, ამის ერ თ ერ თი სა ბუ თია ბავ შ ვე ბის სრუ ლი გულ გ რი ლო ბა ამ გ ვა რი საჭ მე ლე ბი სად მი და ის უპი რა ტე სო ბა, რო მელ საც ისი ნი აძ ლე ვენ მცე ნა რე ულ საჭ მელს, რო გო რი ცაა რძის პრო დუქ ტე ბი, ფქვი ლე უ ლი, ხი ლი და სხვა. ძა ლი ან უნ და ვე ცა დოთ, რომ არ შევ რ ყ ვ ნათ ეს ბუ ნებრი ვი გე მოვ ნე ბა და ბავ შ ვე ბი ხორ ცი ჭა მი ე ბად არ ვაქ ცი ოთ. ამას დიდი მნიშ ვ ნე ლო ბა აქვს თუ ჯან მ რ თე ლო ბი სათ ვის არა, ხა სი ა თი სათ ვის მა ინც; ვი ნა ი დან, რო გორც არ უნ და ავ სა ხოთ ეს დაკ ვირ ვე ბა, უეჭვე ლი ა, რომ ხორ ცის ბლო მად მჭა მე ლი კა ცე ბი, სა ზო გა დოდ, სხვებზე უფ რო ულ მო ბე ლი და მკაც რე ბი არი ან; ეს დაკ ვირ ვე ბა სწო რია ყვე ლა დრო ი სათ ვის და ყვე ლა ქვეყ ნი სათ ვის. ინ გ ლი სე ლე ბის ბარ ბარო სო ბა ცნობილია;30 პირიქით გორები (les geures) ყველაზე უფრო მშვიდი ხალხია.31 ველურები ყველა ულმობელია; მაგრამ ეს მათი ზნეჩვეულების ბრალი კი არ არის: ულმობლობა მათი საკვების ბრალია. ისინი ომში ისე მიდიან, თითქოს სანადიროდ მიდიოდნენ და ადამიანებს ისე ექცევიან, როგორც დათვებს. ინგლისში ყასაბს ისევე, როგორც დასტაქარს მოწმედ არ იღებენ.32 დიდი ავაზაკები სისხლის სმის საშუალებით კაჟდებიან კაცის კვლის ხელობაში. ჰომეროსი ხორ ციჭამია ციკლოპებს აგვიწერს, როგორც უსაძაგლეს ხალხს, ლო ტოფაგებს კი ისეთ საყვარელ ხალხად წარმოგვიდგენს, რომ ყველა, გაეცნობოდა თუ არა ამ ხალხს, უცბად თავის ქვეყანას ივიწყებდა და მასთან ცხოვრებას არჩევდა.
– „შენ მეკითხები”, ამბობდა პლუტარხოსი33 „რატომ ერი დე ბოდა პი თა გო რა პი რუტყ ვ თა ხორ ცის ჭა მას; მე კი, პი რი ქით, გე კითხები, რა გუ ლა დი უნ და ყო ფი ლი ყო ის ადა მი ა ნი, ვინც პირ ვე ლად მიი ტა ნა პირ თან ხორ ცის ნაგ ლე ჯი, ვინც დაღ რ ღ ნა თა ვი სი კბი ლე ბით ცოცხალ მ კ ვ და რი ცხო ვე ლის ძვა ლი, ვინც მო ითხო ვა – მო მარ თ ვით მკვდა რი სხე უ ლი, ლე შიო და გა და უშ ვა თა ვის კუჭ ში ასო ე ბი, რომლე ბიც ეს ეს არის ბღა ოდ ნენ, ღმუ ოდ ნენ, და დი ოდ ნენ და იყუ რებოდ ნენ. რო გორ შეძ ლო მის მა ხელ მა მახ ვი ლი ჩა ე ცა მგრძნო ბე ლი არ სე ბის გულ ში? რო გორ გა უძ ლო მის მა თვა ლებ მა მკვლე ლო ბის ცქე რას? რო გორ შეს ძ ლო ეც ქი რა, ამ საბ რა ლო და უმ წეო ცხო
ჟან-ჟაკ რუსო
406
ველს სის ხ ლი რომ ადი ნეს, ტყა ვი გა აძ ვ რეს, აკე პეს? რო გორ გა უძ ლო მთრთოლ ვა რე ხორ ცის ცქე რას? რო გორ არ აღაშ ფო თა მი სი გუ ლი ამ ხორ ცის სუნ მა? ნუ თუ, არ შე ე ზიზღა, არ შედ რ კა, არ შე შინ და, რო დე საც მან ამ ბინ ძურ ჭრი ლო ბებს ხე ლი შე ავ ლო და იწყო ჩა შავე ბუ ლი და დაკ ვე თი ლი სის ხ ლი სა გან მა თი გაწ მენ და?”
„სხეულს გაც ლი ლი ტყა ვე ბი მი წა ზე ეგ დო, შამ ფურ ზე აც მუ ლი
ხორ ცი ცეცხ ლ ზე ღმუ ო და; ადა მი ა ნი ვერ ჭამ და მას შე უძ რ წუ ნებლად და კუ ჭი და ნაც კი მი სი ოხ ვ რა ეს მო და.”
აი, რა უნ და წარ მო ედ გი ნა და რა უნ და ეგ რ ძ ნო მას, რო ცა პირვე ლად სძლია ბუ ნე ბას, რა თა ეს სა ში ნე ლი ნა დი მი მო ეწყო, რო ცა პირ ვე ლად მო შივ და ცოცხა ლი ცხო ვე ლი და მო ინ დო მა კვე ბა ცოცხალი ცხო ვე ლით, რო მე ლიც ჯერ კი დევ ბა ლა ხობ და და თქვა, რო გორ უნ და და ეკ ლათ, აეკუ წათ და შე ეწ ვათ ის ცხვა რი, რო მე ლიც მას ხელებს ულო კავ და. საკ ვირ ვე ლე ბას უნ და იწ ვევ დეს ის, ვინც წა მო იწყო ეს სა ში ნე ლი ნა დი მო ბა და არა ის, ვინც გა ურ ბის მას; პირ ველს კი დევ შე უძ ლია მო იყ ვა ნოს თა ვის ბარ ბა რო სო ბის გა სა მარ თ ლე ბე ლი სა ბუთე ბი, რომ ლე ბიც ჩვენს ბარ ბა რო სო ბას უკ ვე ვე ღარ ამარ თ ლებს და ამი ტო მაც ათას ჯერ უფ რო ბარ ბა რო სე ბი ვართ, ვიდ რე ისი ნი.
„ღმერთების საყ ვა რე ლო მოკ ვ დავ ნო, – გვეტყო დენ ჩვენ ეს პირ ვე ლი ადა მი ა ნე ბი, შე ა და რეთ ჩვე ნი და თქვე ნი დრო, შე ხე დეთ რა ბედ ნი ე რე ბი ხართ თქვენ და რა უბე დუ რე ბი ვი ყა ვით ჩვენ. ახლად გა ჩე ნი ლი დე და მი წა და ორ თ ქ ლით გაჟ ღენ თი ლი ჰა ე რი ჯერ არ ემორ ჩი ლე ბო და წე ლი წა დის სე ზო ნე ბის წესს, მდი ნა რე ე ბის უწესრი გო დე ნა ან გ რევ და ნა პი რებს ხან აქ და ხან იქ; ტბებს და ღრმა ჭა ო ბებს მი წის ზე და პი რის სა მი მე ოთხე დი ეჭი რათ; უკა ნას კ ნე ლი მე ოთხე დი და ფა რუ ლი იყო უდა ბუ რი ტყე ე ბით. მი წა არ იძ ლე ოდა ჯერ რა მე სა სი კე თო ნა ყოფს; არა ვი თა რი სა მუ შაო იარა ღი არ გვქონ და; არ ვი ცო დით, რო გორ უნ და გა მოგ ვე ყე ნე ბი ნა ისი ნი, და იმათ, ვინც არა სო დეს არ თეს და, მო სა ვა ლიც არა სო დეს არ მოსდი ო და. ამი ტომ შიმ ში ლიც არ აგ ვ შო რე ბი ა. ზამ თარ ში ჩვე ნი ყოველ დღი უ რი კერ ძი ხავ სი და ხის ქერ ქი იყო. კა პო ე ტის და ჩა დუ ნას ნორ ჩი ძი რე ბი ჩვენ თ ვის ნა დი მი იყო; რო ცა წიფ ლის ნა ყოფს, კაკალს ან რკოს იშო ვიდ ნენ, სი ხა რუ ლით ცეკ ვავ დ ნენ მუ ხის ან წიფლის გარ შე მო და ვე ლუ რი სიმ ღე რე ბით ადი დებ დ ნენ მი წას – მათ
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
407
მარ ჩე ნალს და დე დას: ეს იყო მა თი ერ თა დერ თი დღე სას წა უ ლი; ეს იყო მა თი ერ თა დერ თი გა სარ თო ბი; და ნარ ჩე ნი ცხოვ რე ბა კი ადა მია ნი სათ ვის მხო ლოდ მწუ ხა რე ბა, ტან ჯ ვა და უბე დუ რე ბა იყო.
„დაბოლოს, რა კი გა შიშ ვ ლე ბუ ლი და ტიტ ვე ლი მი წა აღა რაფერს გვაძ ლევ და, იძუ ლე ბულ ნი გავ ხ დით თა ვის გა და სარ ჩე ნად შე უ რაცხ ყო ფა მიგ ვე ყე ნე ბი ნა ბუ ნე ბი სათ ვის და ვჭა მეთ ჩვე ნი უბედუ რე ბის მო ზი ა რე ნი, რომ მათ თან ერ თად არ მოვ მ კ ვ და რი ყა ვით. მაგ რამ თქვენ, მკაც რო ადა მი ა ნე ბო, თქვენ რა ღა გა ი ძუ ლებთ სისხ ლის ღვრას? აბა, გა ი ხე დეთ, რა სი უხ ვეა თქვენ გარ შე მო! რამ დენ ნა ყოფს იძ ლე ვა თქვე ნი მი წა, რა სიმ დიდ რეს გაძ ლევთ ყა ნა და ვა ზი! რამ დე ნი ცხო ვე ლი ა, რომ საკ ვე ბად თა ვის რძეს გაძ ლევთ და ჩა საცმე ლად თა ვის მატყლს! რა ღა გინ დათ მე ტი მათ გან? რამ გა გაშ მა გათ ამ დე ნად, რომ ყო ვე ლი ვე სი კე თით სავ სე ნი და მო ყირ ჭე ბულ ნი მაინც ამ დენ მკვლე ლო ბას ჩა დი ხართ? რა ტომ სწა მებთ ცილს თქვენს დე და მი წას, რომ ვერ გკვე ბავთ? რა ტომ სცო დავთ წმინ და კა ნო ნების გა მომ გო ნე ბელ ცე რე რას, ადა მი ან თა მა ნუ გე შე ბელ კე თილ ბახუსს? თით ქოს მა თი უხ ვი წყა ლო ბა არ იყოს საკ მა რი სი ადა მი ან თა მოდ გ მის არ სე ბო ბი სათ ვის? რო გორ მი გი ვი დათ გუ ლი, რომ თქვენს სუფ რა ზე მათ ტკბილ ნა ყოფს ძვლე ბი გა უ რი ეთ და რძეს თან ერ თად შეს ვით იმ ცხო ვე ლის სის ხ ლიც, რო მელ მაც ეს რძე მოგ ცათ? პან ტერა და ლო მი, რომ ლებ საც თქვენ მხე ცებს ეძა ხით, ძა ლა უ ნე ბუ რად ემორ ჩი ლე ბი ან თა ვის ინ ს ტინქტს და კლა ვენ სხვა ცხო ვე ლებს, რომ სი ცოცხ ლე შე ი ნარ ჩუ ნონ. მაგ რამ თქვენ, ათას ჯერ უფ რო მხე ცე ბო, უმი ზე ზოდ ებ რ ძ ვით ინ ს ტინქტს, რა თა თა ვი მის ცეთ თქვენს მხე ცურ გან ცხ რო მას. ის ცხო ვე ლე ბი, რომ ლებ საც თქვენ ჭამთ, სხვებს არ ჭა მენ: თქვენ არ ჭამთ ხორ ცი ჭა მია ცხო ვე ლებს, თქვენ ბა ძავთ მათ. თქვენ გში ათ მხო ლოდ უმან კო და თვი ნი ე რი ცხო ვე ლე ბი, რომ ლე ბიც არა ვის არა ფერს გი შა ვე ბენ, გეჩ ვე ვი ან, გემ სა ხუ რე ბი ან. თქვენ ჭამთ მათ ამ სამ სა ხუ რი სათ ვის”.
„ბუნების მო წი ნა აღ მ დე გე მკვლე ლო! თუ და ჟი ნე ბით ამ ტ კი ცებ, თით ქოს ბუ ნე ბამ იმი სათ ვის გა გა ჩი ნა, რომ შე ნი მსგავ სი ძვალ ხორცი ა ნი, მგრძნო ბე ლი და ცოცხა ლი არ სე ბე ბი შე ჭა მო, მა შინ ბა რემ ჩაახ შე შენს გულ ში ზიზღი, რო მე ლიც ბუ ნე ბამ ჩა გი ნერ გა ამ სა ზიზღარი ნა დი მის მი მართ; თვი თონ მო კა ლი ცხო ვე ლი, მო კა ლი სა კუ თა რი ხე ლით, ნუ იხ მარ ნურც და ნას, ნურც რკი ნის სხვა იარაღს; დაგ ლი
ჟან-ჟაკ რუსო
408
ჯე ცხო ვე ლი სა კუ თა რი ფრჩხი ლე ბით, რო გორც სჩა დი ან ლო მი და დათ ვი, უკ ბი ნე ამ ხარს და დახ ლი ჩე ნა კუწ ნა კუ წად; ჩა ას ვი ბრჭყალე ბი მის ტყავ ში; შე ჭა მე ეს ბატ კა ნი ცოცხ ლად, შე ჭა მე თბილთბილი ხორ ცი, შეს ვი მი სი სუ ლი სის ხ ლ თან ერ თად. კან კა ლებ? ვერ გაგი ბე დია იგ რ ძ ნო კბილ ზე ცოცხა ლი ხორ ცი! საწყა ლო ადა მი ა ნო! ჯერ კლავ ცხო ველს და შემ დეგ ჭამ მას, თით ქოს გინ და, რომ მე ო რე ჯერ მოკ ვ დეს. ეს კი დევ ცო ტა ა: მკვდა რი ხორ ცი გძაგს ჯერ, შენს ნაწ ლავებს ვერ აუტა ნი ათ იგი; ამი ტომ ცეცხ ლის სა შუ ა ლე ბით უნ და გარდაქ მ ნა, მო ხარ შო, შეწ ვა, საკ მა ზი უყო, რა თა გე მო გა მო ეც ვა ლოს; შენ გჭირ დე ბა სა ყას ბო, სამ ზა რე უ ლო, დუქ ნე ბი, ხალ ხი, რო მე ლიც მკვლე ლო ბის სა ში ნე ლე ბი სა გან გიხ ს ნის და მკვდარ სხე ულს ისე მორთავს, რომ ამ მორ თუ ლო ბით მოტყუ ე ბულ გე მოს გრძნო ბას არ შეზიზღ დეს ის, რაც მას სძულს და სი ა მოვ ნე ბით იგე მოს გვა მე ბი, რომლის მარ ტო და ნახ ვა საც თვა ლი ვერ გა უძ ლებ და.”
თუმ ცა, ეს ამო ნა წე რი არ ეხე ბა ჩემს თე მას, მაგ რამ ვერ გა ვუძე ლი ცდუ ნე ბას არ გად მო მე წე რა იგი და იმე დი მაქვს, რომ ცო ტა იქ ნე ბა ისე თი მკითხ ვე ლი, რო მე ლიც ამას მი საყ ვე დუ რებს.
სა ერ თოდ კი, რა რე ჟი მიც არ შე მო ი ღოთ ბავ შ ვე ბი სათ ვის, ოღონდ კი ჩვე უ ლებ რივ და უბ რა ლო საჭ მე ლებს შე აჩ ვი ეთ, მი ე ცით ნე ბა ჭა მონ, ირ ბი ნონ და ითა მა შონ რამ დე ნიც უნ დათ და დარ წ მუნე ბუ ლი იყა ვით, რომ არა სო დეს ისი ნი ზო მა ზე მეტს არ შე ჭა მენ და არც მო ნე ლე ბა გა უ ჭირ დე ბათ; მაგ რამ, თუ ნა ხე ვა რი დრო აშიმ შილეთ და ამის შემ დეგ მათ მო ა ხერ ხეს დაძ რო მა, ისი ნი და ნაკ ლისს აინაზღა უ რე ბენ რამ დე ნა დაც კი შეძ ლე ბენ და გა ი ყე ყე ბი ან ისე, რომ ყე ლამ დე ამო ად გეთ საჭ მე ლი. ჩვენ მა მა დამ მხო ლოდ იმი ტომ არ იცის ზო მა, რომ გვინ და მო ვახ ვი ოთ მას სხვა წე სე ბი და არა ის, რაც ბუ ნე ბას აქვს; მუ დამ ვა წეს რი გებთ, ვკარ ნა ხობთ, ვუ მა ტებთ, ვაკლებთ, მუ დამ სას წო რი გვი ჭი რავს ხელ ში; მაგ რამ ეს სას წო რი ჩვენი ფან ტა ზი ის სა ზო მია და არა კუ ჭი სა. მე მუ დამ ჩემს მა გა ლი თებს ვუბ რუნ დე ბი. პუ რი და ბოს ტ ნე უ ლი გლეხს არა სო დეს არ აქვს ჩაკე ტი ლი, მაგ რამ არც ბავ შ ვებ მა, არც დი დებ მა არ იცი ან – რა არის მო უ ნე ლებ ლო ბა. მი უ ხე და ვად ამი სა, თუ მა ინც მოხ დე ბა, რომ ბავშ ვი ზო მა ზე მეტს ჭამს (რაც, ჩე მი მე თო დით, ვფიქ რობ, შე უძ ლე ბელი ა), სულ ად ვი ლი ა, ისე გა არ თო იგი მის თ ვის საყ ვა რე ლი გა სართო ბე ბით, რომ შიმ ში ლის გან და უძ ლურ დეს და ვერც კი გრძნობ დეს
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
409
ამას. საკ ვირ ვე ლი ა, რომ ვერც ერ თი აღ მ ზ რ დე ლი ასეთ ად ვილ სა და ნამ დ ვილ სა შუ ა ლე ბას ვერ ამ ჩ ნევს. ჰე რო დო ტე (წ. 1, თ. 94) გვი ამბობს, რომ ლი დი ე ლებ მა, უკი დუ რე სი შიმ ში ლო ბით შე წუ ხე ბუ ლებმა, სხვა დას ხ ვა თა მა ში სა და გა სარ თო ბის გა მო გო ნე ბა იწყეს, რა თა შიმ ში ლი და ვიწყე ბო დათ და მთე ლი დღე ისე გა დი ო და, რომ ჭა მა არც კი აგონდებოდათ.34 თქვენს სწავლულ აღმზრდელებს, ალბათ ათასჯერ წაუკითხავთ ეს ადგილი, მაგრამ აზრადაც არ მოსვლიათ, რომ იგი შეიძლება ბავშვებზეც გამოიყენო. ეგებ ვინმე მათგანმა მითხრას, რომ ბავშვი თავისით არ მიატოვებს სადილს, რომ გაკვეთილები მოამზადოს. მასწავლებელო, მართალი ბრძანდებით! ასეთი გასართობი არ მქონდა მხედველობაში.
ყნოს ვის გრძნო ბა იგი ვეა გე მო სათ ვის, რაც მხედ ვე ლო ბა შე ხე ბის გრძნო ბი სათ ვის; იგი წინ უს წ რებს მას, აუწყებს, რო გორ იმოქ მე დებს მას ზე ესა თუ ის ნივ თი ე რე ბა და ქმნის გან წყო ბი ლე ბას, რომ იგი ან ეძებ დეს, ან ერი დე ბო დეს ამ ნივ თი ე რე ბას იმის და მი ხედ ვით, რა შთა ბეჭ დი ლე ბა მი ი ღო მის გან წინ და წინ. გა მი გო ნი ა, რომ ვე ლუ რების ყნოს ვა იწ ვევს სხვა შეგ რ ძ ნე ბას, ვიდ რე ჩვე ნი, და რომ მათ თ ვის კარ გი და ცუ დი სუ ნი სხვა ა, ვიდ რე ჩვენ თ ვის. ჩე მი აზ რით, ეს გადმო ცე მა სან დო ა. სუ ნი თა ვის თა ვად სუს ტი შეგ რ ძ ნე ბა ა; იგი უფ რო ფან ტა ზი ას ამოქ მე დებს, ვიდ რე გრძნო ბას და იმ დე ნად არ მოქ მე დებს იმით, რა საც იძ ლე ვა, რამ დე ნა დაც იმით, რა საც გვპირ დე ბა. თუ ეს ასე ა, ერ თის გე მოვ ნე ბამ, რო მე ლიც მი სი ცხოვ რე ბის პი რო ბე ბის გამო ეგ ზომ გან ს ხ ვა ვე ბუ ლია მე ო რის გე მოვ ნე ბი სა გან, მას სრუ ლი ად სა წი ნა აღ მ დე გოდ უნ და შე ა ფა სე ბი ნოს ამა თუ იმ საგ ნის გე მო და, მა შა სა და მე, ის სუ ნიც, რო მე ლიც ამის შე სა ხებ გვა უწყებს. თა თარ მა ისე თი ვე სი ა მოვ ნე ბით უნ და იყ ნო სოს მკვდა რი ცხე ნის მყრა ლი ნაჭრის სუ ნი, რო გორც ჩვენ მა მო ნა დი რემ ნა ხევ რად დამ პა ლი კა კა ბი.
დას ვე ნე ბას თან და კავ ში რე ბით ჩვე ნი გან ც და, რო გო რი ცაა ბაღ ში ყვა ვი ლის სუ ნით ტკბო ბა, მი უწ ვ დო მე ლი უნ და იყოს ისე თი ადა მია ნი სათ ვის, რო მე ლიც იმ დენს და დის, რომ სე ირ ნო ბა აღარ უყ ვარს, ან ისე თი სათ ვის, რო მე ლიც არ მუ შა ობს იმ დენს, რომ დას ვე ნე ბა ში სი ა მოვ ნე ბა იპო ვოს. მუ დამ მში ერ ადა მი ანს დი დად ვერ ასი ა მოვ ნებს ისე თი სუ ნი, რო მე ლიც ჭა მას არ მო ას წა ვებს.
ყნოს ვა ფან ტა ზი ის გრძნო ბა ა; რად გან იგი ძლი ერ აღაგ ზ ნებს ნერ ვებს, ამი ტომ მან ტვი ნიც უნ და აღაგ ზ ნოს ძლი ე რად, სწო რედ
ჟან-ჟაკ რუსო
410
ამი ტო მა ა, რომ იგი ერ თი წუ თით აცხო ვე ლებს ტემ პე რა მენტს, მაგრამ სა ბო ლოდ აუძ ლუ რებს მას. ცნო ბი ლი ა, რო გორ მოქ მე დებს იგი სიყ ვა რულ ზე: ბუ დუ ა რის ნა ზი სუ ნი არც ისე თი სუს ტი მა ხე ა, როგორც ჰგო ნი ათ; და მე არ ვი ცი, მი სა ლო ცი თუ შე სა ცო დე ბე ლი არის ის გო ნი ე რი და ნაკ ლე ბად გრძნო ბი ე რი მა მა კა ცი, რო მე ლიც არა სოდეს არ აუთ რ თო ლე ბია მი სი საყ ვარ ლის გულ ზე მიბ ნე უ ლი ყვა ვილე ბის სუნს.
მა შა სა და მე, ყნოს ვა ად რინ დელ ასაკ ში მა ინ ც და მა ინც არ უნ და ვა მოქ მე დოთ, რად გან წარ მო სახ ვა, რო მელ საც ვნე ბე ბი ჯერ არ აღელვებს, სრუ ლე ბით ვერ გა ნიც დის ემო ცი ას და რად გან ჯერ არ არის იმდე ნი გა მოც დი ლე ბა, რომ ერ თი გრძნო ბის მი ხედ ვით გა ით ვა ლის წი ნო ის, რა საც მე ო რე გვი ქა დის. მარ თ ლაც, დაკ ვირ ვე ბა სავ სე ბით ადას ტურებს ამ დას კ ვ ნას. ცნო ბი ლი ა, რომ ეს გრძნო ბა ბავ შ ვებ ში მეტ წი ლად სუს ტი და ჩლუნ გი ა, იმი ტომ კი არა, რომ ბავ შ ვის შეგ რ ძ ნე ბა არ არის იმ დე ნად ზუს ტი და შე იძ ლე ბა უფ რო ზუს ტიც, ვიდ რე მო წი ფუ ლი სა, არა მედ იმი ტომ, რომ არა ვი თარ სხვა იდე ას იგი ამას არ უკავ ში რებს და, ამის გა მო, ეს მას არც სი ა მოვ ნე ბას ჰგვრის და არც უსი ა მოვ ნე ბას, არც ახა რებს და არც აწუ ხებს ჩვენ მსგავ სად. ჩე მი აზ რით, არც ამ სისტე მის ფარ გ ლე ბი დან გას ვ ლა არის სა ჭი რო და არც ორი სქე სის ანატო მი უ რი შე და რე ბა, რა თა ად ვი ლად მიხ ვ დე, რა ტომ გა ნიც დი ან ქალე ბი სუნს უფ რო ძლი ე რად, ვიდ რე მა მა კა ცე ბი.
ამ ბო ბენ, კა ნა დის ვე ლუ რე ბი ბავ შ ვო ბი დან ვე ისეთ ზუსტ ყნოსვას ივი თა რე ბენ, რომ, თუმ ცა ძაღ ლე ბი ჰყავთ, მაგ რამ არ მი აჩ ნი ათ სა ჭი როდ და იხ მა რონ ისი ნი ნა დი რო ბის დროს და თვი თონ ას რულე ბენ ძაღ ლის სამ სა ხურს. და მარ თ ლაც, ვფიქ რობ, ბავ შ ვე ბი სათ ვის რომ გვეს წავ ლე ბი ნა სა დი ლის ყნოს ვით ძებ ნა ისე, რო გორც ძაღ ლი ნა დირს ეძებს ხოლ მე, მა თაც, ალ ბათ, ისე თი ვე კარ გი ყნოს ვა შეუ მუ შავ დე ბო დათ; მაგ რამ ბო ლომ დე არ მეს მის, რა სარ გებ ლო ბა უნ და მო ი ტა ნოს ამ გრძნო ბამ, თუ არა, ის, რომ შე ას წავ ლო ბავშვს მი სი კავ ში რი გე მოს გრძნო ბას თან. ბუ ნე ბამ თვი თონ იზ რუ ნა ძა ლა და ე ტა ნე ბი ნა ჩვენ თ ვის, რომ გავ ც ნო ბო დით ამ კავ ში რებს. მან ისე მო აწყო, რომ უკა ნას კ ნე ლი გრძნო ბის მოქ მე დე ბა თით ქ მის გა ნუ ყოფე ლია მე ო რე გრძნო ბის მოქ მე დე ბი სა გან. ეს ასეა იმის გა მო, რომ მა თი ორ გა ნო ე ბი ერ თ მა ნე თის მე ზობ ლად არი ან მო თავ სე ბუ ლი და პი რის სა შუ ა ლე ბით ერ თ მა ნეთს უერ თ დე ბი ან ისე, რომ ჩვენ ვე რაფ
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
411
რის გე მოს ვერ ვიგ რ ძ ნობთ ისე, თუ მი სი სუ ნიც არ ვიგ რ ძე ნით. მე ვი სურ ვებ დი მხო ლოდ, რომ ბავ შ ვის მო სატყუ ებ ლად არ ამა ხინ ჯებდ ნენ ამ ბუ ნებ რივ კავ ში რებს, მა გა ლი თად, რო ცა სა სი ა მოვ ნო სუ ნით უმა ლა ვენ წამ ლის სიმ წა რეს; უთან ხ მო ე ბა ორ გრძნო ბას შო რის აქ იმ დე ნად დი დი ა, რომ მა ინც ვერ მო ატყუ ებ; უფ რო ძლი ე რი გრძნობა აქარ წყ ლებს მე ო რის მოქ მე დე ბას და ბავ შ ვი მა ინც ზიზღით სვამს წა მალს: ეს ზიზღი ვრცელ დე ბა ყვე ლა შეგ რ ძ ნე ბა ზე, რო მელ საც იგი იმ წუთ ში გა ნიც დის. სუს ტი შეგ რ ძ ნე ბა მის ფან ტა ზი ა ში სხვა შეგ რ ძნე ბებ საც იწ ვევს: ძლი ერ სა სი ა მოვ ნო სურ ნე ლე ბა მის თ ვის სა ზიზღარ სუ ნად იქ ცე ვა და, ამ გ ვა რად, ჩვე ნი ზედ მე ტი სიფ რ თხი ლე გვიმ რავლებს არა სა სი ა მოვ ნო გან ც დებს სა სი ა მოვ ნო თა ხარ ჯ ზე.
მე დამ რ ჩა შემ დეგ წიგ ნებ ში სათ ქ მე ლად თე მა სა ღი გო ნე ბის შესა ხებ. ეს, ასე ვთქვათ, მე ექ ვ სე გრძნო ბის გაწ ვ რ თ ნას შე ე ხე ბა, რა საც ფრან გუ ლად ჰქვია sens commun არა იმი ტომ, რომ იგი ზო გა დია ყვე ლა ადა მი ა ნი სათ ვის, რამ დე ნა დაც იმი ტომ, რომ იგი და ნარ ჩენ გრძნო ბა თა კარ გად მო წეს რი გე ბუ ლი ხმა რე ბის შე დე გია და გვაძლევს ცნო ბას სა გან თა ბუ ნე ბის შე სა ხებ ყვე ლა მა თი მოვ ლე ნი ლი თვი სე ბის შეწყო ბით. ამი ტომ ამ მე ექ ვ სე გრძნო ბას სა კუ თა რი ორგა ნო არ გა აჩ ნი ა. იგი მხო ლოდ ტვინ ში იმ ყო ფე ბა და მის გან ც დებს სავ სე ბით ში ნა განთ, პერ ცეპ ცი ე ბი ან იდე ე ბი ეწო დე ბა. სწო რედ იმ იდე ე ბის რა ო დე ნო ბით გა ნი ზო მე ბა ჩვე ნი ცოდ ნის მო ცუ ლო ბა; მა თი სიწ მინ დე, მა თი სი ნათ ლე – აი, რა ქმნის ჩვე ნი გო ნე ბის სის წო რეს; ერ თ მა ნეთ თან მა თი შე და რე ბის უნარს ეწო დე ბა სწო რედ ადა მი ა ნის გან ს ჯა. ამი ტომ ის, რა საც გრძნო ბად სა და ბავ შ ვურ გან ს ჯას ვე ძა ხოდი, რამ დე ნი მე შეგ რ ძ ნე ბის შე ერ თე ბით მარ ტი ვი იდე ე ბის შე მუ შა ვება ში მდგო მა რე ობს; ის კი, რა საც ინ ტე ლექ ტუ ა ლურ ან მო წი ფუ ლი ადა მი ა ნის გან ს ჯას ვე ძა ხი, რამ დე ნი მე მარ ტი ვი იდე ის შე ერ თე ბით რთუ ლი იდე ე ბის შე მუ შა ვე ბა ში მდგო მა რე ობს.
თუ ჩე მი მე თო დი არის ბუ ნე ბის მე თო დი და არ ვცდე ბი მის გამო ყე ნე ბა ში, მა შინ ჩვე ნი მო წა ფე, შეგ რ ძ ნე ბა თა ქვე ყა ნა ზე გავ ლით, ბავ შ ვუ რი გო ნე ბის მიჯ ნამ დე მო იყ ვა ნეთ: პირ ვე ლი ნა ბი ჯი, რო მელსაც ამი ე რი დან გა დავ დ გამთ, მო წი ფუ ლი ადი ა მი ა ნის ნა ბი ჯი იქ ნე ბა. მაგ რამ ვიდ რე ამ ახალ სარ ბი ელ ზე შევ დ გამ დეთ ფეხს, თვა ლი გადა ვავ ლოთ იმ გზას, რაც უკ ვე გა ვი ა რეთ. ყო ველ ასაკს, სი ცოცხ ლის ყო ველ პე რი ოდს აქვს თა ვი სი შე სა ფე რი სი სის რუ ლე, სიმ წი ფის გან
ჟან-ჟაკ რუსო
412
სა კუთ რე ბუ ლი ფორ მა, რო მე ლიც მას შეჰ ფე რის. ხში რად იტყ ვი ან ხოლ მე – დას რუ ლე ბუ ლი ადა მი ა ნი ა ო; მაგ რამ მივ ხე დოთ, რას წარ მო ად გენს დას რუ ლე ბუ ლი ბავ შ ვი; ეს უფ რო ახა ლი სა ნა ხა ო ბა იქ ნე ბა ჩვენ თ ვის, და ვინ იცის, არც თუ ნაკ ლე ბად სა სი ა მოვ ნო.
მოკ ვ დავ არ სე ბა თა ცხოვ რე ბა იმ დე ნად მწი რი და შეზღუ დუ ლი ა, რომ, თუ მხო ლოდ იმას ვხე დავთ, რაც არის, ჩვენ იგი არა სო დეს არ გვი ტა ცებს, ქი მე რე ბია რე ა ლურ საგ ნებს რომ ამ შ ვე ნე ბენ; და თუ ფან ტა ზი ამ არ და ამ შ ვე ნა ის, რაც ჩვენ ზე მოქ მე დებს, ის უბად რუ კი სი ა მოვ ნე ბა, რო მელ საც სა გა ნი გვგვრის, მიმ ღებ ორ გა ნო ებ ში ვე რჩება და გულს ვე რა სო დეს ათ ბობს, შე მოდ გო მის სამ კა უ ლით შე მო სილი ქვე ყა ნა თა ვი სი სიმ დიდ რით აღი ტა ცებს ადა მი ა ნის თვალს: მაგრამ ეს აღ ტა ცე ბა გულს არ ეკა რე ბა; იგი უფ რო რეფ ლექ სი ის საქ მე ა, ვიდ რე გრძნო ბი სა. გა ზაფხულ ზე დე და მი წა ჯერ თით ქ მის ტიტ ვე ლი ა, ხეს ჩრდი ლი არ აქვს და მხო ლოდ ახ ლად ის ხამს ფოთ ლებს, გუ ლი კი ხა რობს მის და ნახ ვა ზე. ბუ ნე ბის აღორ ძი ნე ბას რომ ხე დავ, შენს თავ საც გა მო ცოცხ ლე ბუ რად გრძნობ. ჩვენ გარ შე მო სა ა მო სუ რა თია გა დაშ ლი ლი; გან ცხ რო მის თა ნამ გ ზავ რი ტკბი ლი ცრემ ლი, რო მე ლიც მუ დამ მზად არის შე უ ერ თ დეს ყო ველ ნაზ გრძნო ბას, თვა ლებ ზეა მომ დ გა რი. მაგ რამ ყურ ძ ნის რთველს, რა გინ და ცოცხა ლი და სა სი ამოვ ნო სა ნა ხა ო ბა იყოს იგი, მუ დამ მშრა ლი თვა ლით უყუ რებ.
რი სი ბრა ლია ეს გან ს ხ ვა ვე ბა? იმი სი, რომ გა ზაფხუ ლის სა ნა ხაო ბას ფან ტა ზია უმა ტებს იმ სე ზო ნე ბის სუ რა თებს, რაც მას უნ და მოჰ ყ ვეს; ამ ნაზ კვირ ტებს, რომ ლებ საც თვა ლი ხე დავს, ფან ტა ზია უმა ტებს მათ ყვა ვი ლებს, ნა ყოფს, ჩრდილს, ზოგ ჯერ კი სა ი დუმ ლო საქ მეს, რო მე ლიც შე იძ ლე ბა და ი ფა როს იქ. იგი ერთ წერ ტილ ში აერ თი ა ნებს დრო ის სხვა დას ხ ვა მო მენტს, რომ ლე ბიც ერ თი მე ო რეს მოს დე ვენ და ისე კი არ ხე დავს საგ ნებს, რო გო რიც ისი ნი ნამ დ ვი ლად არი ან, არა მედ ისე, რო გო რიც მას სურს იყონ, რად გან მა თი არ ჩე ვა მის ნე ბა ზეა და მო კი დე ბუ ლი. შე მოდ გო მა ზე კი პი რი ქით, და სა ნა ხი მხო ლოდ ისა ა, რაც არის. გა ზაფხუ ლი სა კენ გაჭ რა თუ მო ვინ დო მეთ, ზამ თა რი შეგ ვა ჩე რებს და გა ყი ნუ ლი ფან ტა ზია სულს და ლევს თოვლ სა და თრთვილ თა შო რის.
ამით გვხიბ ლავს უმ თავ რე სად მშვე ნი ე რი ბავ შ ვო ბა, რო ცა მას მო წი ფუ ლი ასა კის სის რუ ლეს ვა და რებთ. რო დის გვგვრის სი ა მოვნე ბას დას რუ ლე ბუ ლი ადა მი ა ნის ცქე რა? მა შინ, რო ცა მის საქ მე თა
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
413
მო გო ნე ბა მიგ ვაბ რუ ნებს მი სი უწინ დე ლი ცხოვ რე ბი სა კენ და, ასე ვთქვათ, აახალ გაზ რ და ვებს მას ჩვენს თვალ ში. თუ კი იძუ ლე ბუ ლი ვართ ვხე დავ დეთ მას ისე, რო გო რიც არის იგი ახ ლა, ან წარ მო ვიდგი ნოთ იმ სა ხით, რო გო რიც იქ ნე ბა იგი სი ბე რე ში, მა შინ ის აზ რი, რომ ბუ ნე ბა დაკ ნი ნე ბის გზა ზე შემ დ გა რა, წაშ ლის ყო ველ გ ვარ ჩვენს სი ხა რულს. არა ვი თა რი სი ხა რუ ლი არ მო ი პო ვე ბა იმის და ნახ ვა ში, რომ ადა მი ა ნი დი დი ნა ბი ჯე ბით მი ი წევს საფ ლა ვი სა კენ. სიკ ვ დი ლის სუ რა თი კი ყვე ლა ფერს ამა ხინ ჯებს.
მაგ რამ რო ცა ათი თორ მე ტი წლის ბავშვს წარ მო ვიდ გენ ჯან მ რთელს, ღო ნით სავ სეს, თა ვის ასა კის შე სა ფე რი სად ტა ნადს, არ მიჩ ნდე ბა ისე თი იდე ა, რო მე ლიც არ იყოს სა სი ა მოვ ნო გინ და აწ მ ყოს, გინდ მო მავ ლის მი მართ: მე ვხე დავ მას ფიცხელს, ცოცხალს, ხა ლი სი ანს; არა ვი თა რი დარ დი მას არ უღ რ ღ ნის გულს, არც მო მავ ლის ხან გ რ ძ ლივი და მწა რე ფიქ რე ბი აწუ ხებს, იგი მთლად თა ვის აწ მ ყო ში ა, ხა რობს, სავ სეა სი ცოცხ ლით, რო მე ლიც თით ქოს ლა მობს მი სი საზღ ვ რე ბი გა და ლა ხოს. წი ნას წარ ვხე დავ მას მე ო რე ასაკ ში, რო ცა იგი წვრთნის თა ვის გრძნო ბებს, გო ნე ბას, ძა ლებს, რომ ლე ბიც დღი თი დღე ვი თარდე ბი ან და ახალ ა ხალ ნი შანს ყო ველ ნა ბიჯ ზე იძ ლე ვი ან: ვუც ქე რი მას, რო გორც ბავშვს და მომ წონს იგი; წარ მო ვიდ გენ მას, რო გორც მო წიფულ კაცს და კი დევ უფ რო მე ტად მომ წონს; მი სი მჩქე ფა რე სის ხ ლი თით ქოს ჩემს სის ხ ლ საც ახუ რებს; თით ქოს მი სი სი ცოცხ ლით ვცოცხლობ და მი სი სი ცოცხ ლე მეც კვლავ ჭა ბუ კად მაქ ცევს.
მაგ რამ დაჰ კ რა სა ათ მა, და ხეთ რა ცვლი ლე ბა ა! ერთ წუთ ში ჩაბნელ და მი სი თვა ლე ბი, გაქ რა სი ხა რუ ლი – მშვი დო ბით, სი ხა რუ ლო, მშვი დო ბით, გიჟ მა ჟო თა მა შო! ვი ღაც მკაც რ მა და მწყრალ მა კაც მა წა ავ ლო მას ხელ ში და ეუბ ნე ბა გაპ რან ჭუ ლად: „ბატონო, წა ვი დეთ” და მიჰ ყავს. იმ ოთახ ში, სა დაც ისი ნი გა ვიდ ნენ, შო რი დან ვხე დავ წიგნებს. წიგ ნე ბი! რა სამ წუ ხა რო მორ თუ ლო ბაა მი სი ასა კი სათ ვის! ბავ შვი ნებ დე ბა ხელ მ ძღ ვა ნელს, სევ დი ა ნი თვა ლე ბით მი ი ხედ მო ი ხე დავს, დუმ დე ბა და მი დის. თვალ ზე ცრემ ლე ბი ად გას, მაგ რამ დაღ ვ რას ვერ ბე დავს; გუ ლი კი კვნე სით აქვს სავ სე, მაგ რამ კვნე სა საც იკა ვებს.
შენ კი, რო მელ საც არა სო დეს მო გე ლის ასე თი სა შიშ რო ე ბა, რომ ლი სათ ვის სი ცოცხ ლის არც ერ თი მან ძი ლი არ არის სამ ძი მო და მო საწყე ნი, არ სწუხ ხარ, რომ თენ დე ბა, არ მო ე ლი მო უთ მენ ლად და ღა მე ბას და დროს მხო ლოდ სი ხა რუ ლით ზო მავ, – მო დი შენ, ჩე
ჟან-ჟაკ რუსო
414
მო ბედ ნი ე რო, ჩე მო საყ ვა რე ლო მო წა ფევ და შე ნი მოს ვ ლით ნუ გე ში გვე ცი, შეგ ვიმ სუ ბუ ქე ამ უბე დუ რის წას ვ ლა; მო დი!.. იგი მო დის, და მის მო ახ ლო ე ბა ზე მე ვგრძნობ სი ხა რულს, რო მელ საც, რო გორც ვხედავ, ისიც იზი ა რებს. ვის თა ნაც იგი მო ვი და, ეს ხომ მი სი მე გო ბა რი, მი სი ამ ხა ნა გი, მი სი თა მა შის მო ზი ა რეა რო ცა და მი ნა ხავს, მან იცის მტკი ცედ, რომ მა ლე გა ერ თო ბა; ჩვენ არა სო დეს ვართ ერ თი მე ო რისა გან და მო კი დე ბუ ლი, მაგ რამ ჩვენს შო რის ყო ველ თ ვის ურ თი ერ თთან ხ მო ბაა და არა ვის თან არ ვგრძნობთ თავს ისე კარ გად, რო გორც ერ თ მა ნეთ თან.
მი სი გა მო მეტყ ვე ლე ბა, მი სი მი მოხ ვ რა, წარ მო სა დე გო ბა მოწ მობენ, რომ იგი გულ დამ შ ვი დე ბუ ლი და კმა ყო ფი ლი ა; მი სი სა ხე ჯან მრ თე ლო ბას ამ ჟ ღავ ნებს; მტკი ცე ნა ბი ჯი სი მარ ჯ ვეს მა ტებს; მი სი კა ნი ჯერ კი დევ ნა ზი ა, მაგ რამ იგი არ არის დუ ნე და დი ა ცუ რად აზი ზი, ჰა ერ მა და მზემ მას უკ ვე და ას ვეს მი სი სქე სის სა პა ტიო და ღი. ჯერ კი დევ კუნ თე ბი მომ რ გ ვა ლო, უკ ვე იძ ლე ვი ან ნიშ ნებს, რომ მი სი ფიზი ო ნო მია ყა ლიბ დე ბა; თვა ლებს, მარ თა ლი ა, ჯერ გრძნო ბის ცეცხ ლი არ აცოცხ ლებს, სა მა გი ე როდ, მათ სავ სე ბით შე ნარ ჩუ ნე ბუ ლი აქვთ ბუ ნებ რი ვი ელ ვა რე ბა. ხან გ რ ძ ლივ დარდს ჯერ არ მო უ ღუ შავს ისი ნი, და უშ რე ტელ ცრემლს ჯერ არ და უ ღა რავს მი სი ლო ყე ბი. მის სწრაფ, მაგ რამ მოხ დე ნილ მოძ რა ო ბებ ში მო ჩანს მი სი ასა კის სიმ კ ვირ ცხ ლე, და მო უ კი დებ ლო ბის სიმ ტ კი ცე და მრა ვალ ვარ ჯი შო ბა თა გა მოც დილე ბა. მას აქვს ღია და გა ბე დუ ლი გა მო მეტყ ვე ლე ბა, მაგ რამ არა თავხე დი და ამ პარ ტა ვა ნი: მი სი სა ხე, რო მე ლიც წიგ ნებ ზე არ მი უკ რავთ, მის მუ ცელ ზე არ ეცე მა და არ არის სა ჭი რო ვე უბ ნე ბო დეთ თა ვი ასწი ე ო; არც სირ ცხ ვილს, არც შიშს არა სო დეს არ და უხ რი ათ ეს თა ვი.
დავ ს ვათ იგი საკ რე ბუ ლო ში, ბა ტო ნე ბო! გა მოს ცა დეთ, გა მოჰკითხეთ, ნუ გა უფ რ თხილ დე ბით: ნუ გე ში ნი ათ, იგი არც თავს მო გაბეზ რებთ, არც იყ ბე დებს, არც უად გი ლო შე კითხ ვებს მოგ ცემთ. ნუ გექ ნე ბათ იმის ში ში, რომ იგი ჩა გიგ დებთ ხელ ში, მო ითხოვს ყვე ლაფე რი ანაც ვა ლოთ მას და თავს ვე ღარ და აღ წევთ.
ნუ ელით მის გან ტკბილ ტ კ ბილ სიტყ ვებს, ნურც იმას, რომ იგი ჩემს ნა კარ ნა ხევ სიტყ ვებს გა ი მე ო რებს; ნუ რას ელით მის გან, თუ არა გუ ლუბ რ ყ ვი ლო და სა და სი მარ თ ლეს, ყო ველ გ ვა რი შე ლა მა ზე ბის, მან ჭ ვა გ რე ხი სა და მე დი დუ რო ბი სა გა რე შე. თუ რა მე ცუ დი ჩა უ დენი ა, ან აპი რებს ჩა დე ნას, ისე ვე თა ვი სუფ ლად გეტყ ვით, რო გორც
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
415
კარგს, და სრუ ლე ბი თაც არ შე უ შინ დე ბა იმ აზრს, თუ რა შთა ბეჭდი ლე ბას მო ახ დენ და თქვენ ზე ის, რა საც იგი იტყ ვის. მეტყ ვე ლე ბას იგი მო იხ მარს მთე ლი იმ სიწ რ ფე ლით, რო მე ლიც მის პირ ვან დელ გამო ყე ნე ბას ახა სი ა თებ და.
ძლი ერ გვიყ ვარს ბავ შ ვი სათ ვის კარ გი მო მავ ლის წი ნას წარ მეტყვე ლე ბა და ყო ველ თ ვის გვწყინს მი სი ბრიყ ვუ ლი თქმე ბი, რომ ლე ბიც თით ქ მის ყო ველ თ ვის გვიც რუ ე ბენ იმ იმედს, რაც რამ დე ნი მე შემთხ ვე ვით წა მოს რო ლილ მა, მოხ დე ნილ მა პა სუხ მა დაგ ვი ბა და. მარ თალი ა, ჩე მი მო წა ფე იშ ვი ა თად იძ ლე ვა ასეთ იმედს, მაგ რამ, სა მა გი ეროდ, იგი სა სო წარ კ ვე თი ლე ბა შიც არ ჩაგ ვაგ დებს, რად გან არც ერთ ზედ მეტ სიტყ ვას არ იტყ ვის და არ და ი ქან ცავს თავს ყბე დო ბით, რო მელ საც, რო გორც ეს მან იცის, ყურს არა ვინ უგ დებს. თუ მი სი იდე ე ბი არ არის ფარ თო, სა მა გი ე როდ დახ ვე წი ლი ა; თუ მან არა ფერი არ იცის ზე პი რად, სა მა გი ე როდ ბევ რი რამ იცის გა მოც დი ლე ბით; თუ იგი სხვა ბავ შ ვებ ზე უფ რო ცუ დად კითხუ ლობს ჩვენს წიგ ნებს, სა მა გი ე როდ, უკე თე სად კითხუ ლობს ბუ ნე ბის წიგნს; მას გო ნე ბა ენაში კი არ აქვს, არა მედ თავ ში; მას უფ რო მე ტი გო ნე ბა აქვს, ვიდ რე მეხ სი ე რე ბა; მან მხო ლოდ ერ თი ენა იცის, მაგ რამ მას ეს მის, რა საც ამ ბობს, და თუ იგი ისე მოხ დე ნი ლად ვერ ლა პა რა კობს, რო გორც სხვე ბი, სა მა გი ე როდ იგი ათ ზე უკე თე სად მოქ მე დებს.
მან არ იცის, რა არის რუ ტი ნა, ადა თი, ჩვე უ ლე ბა; ის, რაც მან გუ შინ გა ა კე თა, არ ახ დენს გავ ლე ნას იმა ზე, რა საც დღეს აკეთებს:35 იგი არა სო დეს მის დევს ფორ მუ ლებს, არ ემორ ჩი ლე ბა არც ავ ტორი ტეტს, არც მა გა ლითს და მოქ მე დებს და ლა პა რა კობს მხო ლოდ ისე, რო გორც მას შეჰ ფე რის. ამი ტომ ნუ მო ე ლით მის გან ნურც ნაკარ ნა ხევ სიტყ ვებს, ნურც დას წავ ლილ მა ნე რებს, არა მედ მხო ლოდ მი სი იდე ე ბის სწორ გა მოთ ქ მას და მის სა კუ თარ მიდ რე კი ლე ბა თა გან მომ დი ნა რე მოქ მე დე ბას.
თქვენ უპო ვით მცი რე ო დენ მო რა ლურ ცნე ბებს, რომ ლე ბიც მის აწინ დელ მდგო მა რე ო ბას შე ე ფე რე ბა, და ვერც ერთს ისეთს, რაც მოწი ფუ ლო ბის მდგო მა რე ო ბას ეხე ბა: ან რა ში გა მო ად გე ბო და ასე თი ცნე ბე ბი, თუ კი ბავ შ ვი ჯერ არ არის სა ზო გა დო ე ბის აქ ტი უ რი წევ რი. ელა პა რა კეთ მას თა ვი სუფ ლე ბა ზე, სა კუთ რე ბა ზე, პი რო ბა ზე დაც კი; მან ამ დე ნი შე იძ ლე ბა გა ი გოს; მან იცის, რა ტომ არის მი სი ის, რაც მი სია და რა ტომ არ არის მი სი ის, რაც არ არის მი სი: ამას თუ გა
ჟან-ჟაკ რუსო
416
დას ცილ დი, აღა რა ფე რი არ იცის. ელა პა რა კეთ მო ვა ლე ო ბა ზე, მორჩი ლე ბა ზე: ის ვერ მიხ ვ დე ბა, რი სი თქმა გსურთ; უბ რ ძა ნეთ რა მე, იგი არ შე ის მენს; მაგ რამ უთხა რით: „თუ ამ სი ა მოვ ნე ბას მომ გ ვ რით, სამა გი ე როს გა და გიხ დით, რო ცა კი შე მიხ ვ დე ბა”, და იგი იმა ვე წუთ ში წა მოხ ტე ბა, რომ გა სი ა მოვ ნოთ, რად გან მა საც სწო რედ ის უნ და, რომ გა ა ფარ თო ვოს თა ვი სი სამ ფ ლო ბე ლო და შე ი ძი ნოს თქვენ მი მართ უფ ლე ბე ბი, რო მელ საც იგი ურ ყე ვად თვლის. ვინ იცის, ეგებ მას ისიც უნ და, რომ გარ კ ვე უ ლი ად გი ლი ეჭი როს, რა მეს წარ მო ად გენდეს, რა მედ ით ვ ლე ბო დეს: მაგ რამ თუ მას ეს უკა ნას კ ნე ლი მო ტი ვი აქვს, იგი უკ ვე გა მო სუ ლა ბუ ნე ბის ფარ გ ლე ბი დან. ჩანს ვერც თქვენც თა ვი დან ვე და გიხ შავთ კარ გად მის თ ვის პა ტივ მოყ ვა რე ო ბი სა კენ მიმა ვა ლი ყვე ლა გზა.
თა ვის მხრით, იგი, თუ კი რა მე დახ მა რე ბა დას ჭირ დე ბა, ყო ველ შემ ხ ვ დურს მი მარ თავს გა ნურ ჩევ ლად; მე ფეს ისე ვე სთხოვს, როგორც თა ვის ლა ქი ას; მის თვალ ში ჯერ კი დევ ყვე ლა თა ნას წო რი ა. რო ცა გთხოვთ, მას ისე თი გა მო მეტყ ვე ლე ბა აქვს, რომ ცხა დად ჩანს – იცის, რომ არა ვინ არ არის მის წი ნა შე ვალ დე ბუ ლი; იცის, რომ მისი თხოვ ნის შეს რუ ლე ბა – წყა ლო ბა ა. მან იცის აგ რეთ ვე, რომ კაცთ მოყ ვა რე ო ბა კარ ნა ხობს ამას. მი სი გა მოთ ქ მე ბი სა და და ლა კო ნური ა. მის ხმა ში, გა მო ხედ ვა ში, მი მოხ ვ რა ში ჩანს არ სე ბა, რო მე ლიც ერ თ ნა ი რად არის მიჩ ვე უ ლი წყა ლო ბა საც და უარ საც. ეს არც მო ნის ქედ მოხ რი ლი და მლიქ ვ ნე ლი მორ ჩი ლე ბა ა, არც ბა ტო ნის მბრძა ნებლუ რი კი ლო; ეს არის თავ მ და ბა ლი ნდო ბა ადა მი ა ნე ბი სად მი, ეს არის კე თილ შო ბი ლი და ამა ღელ ვე ბე ლი მოკ რ ძა ლე ბა, თა ვი სუ ფა ლი, მაგრამ მგრძნო ბი ა რე და სუს ტი არ სე ბი სა, რო მე ლიც თხოვს დახ მა რებას თა ვი სუ ფალს, მაგ რამ ძლი ერ სა და კე თილ არ სე ბას თუ თქვენ მას შე უს რუ ლეთ თხოვ ნა, იგი მად ლო ბას არ გეტყ ვით, მაგ რამ იგ რ ძ ნობს, რომ მას თქვე ნი ვა ლი და ე დო. თუ უარი უთხა რით, იგი ჩი ვილს არ და იწყებს, არც და ი ჟი ნებს; მან იცის, რომ ეს ამაო იქ ნე ბა. ის არა სოდეს ეტყ ვის თა ვის თავს: „უარი მითხ რე სო”, არა მედ იტყ ვის: „ეს არ ყო ფი ლა შე საძ ლე ბე ლი”, და, რო გორც უკ ვე ვთქვი, კარ გად შეც ნო ბილი აუცი ლებ ლო ბის წი ნა აღ მ დეგ აღ შ ფო თე ბა შე უძ ლე ბე ლი ა.
მი უშ ვით იგი თა ვის ნე ბა ზე, ნუ რა ფერს ეტყ ვით და ნა ხეთ, როგორ მო იქ ცე ვა; და აკ ვირ დით, რას გა ა კე თებს და რო გორ მო ე კი დე ბა საქ მეს. რა კი მას აღარ სჭირ დე ბა იმის დამ ტ კი ცე ბა, რომ თა ვი სუ ფა
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
417
ლი ა, ის არა ფერს ჩა ი დენს ახი რე ბუ ლად და მარ ტო ო დენ იმი სათვის, რომ თა ვის თავს და უმ ტ კი ცოს, რომ თა ვის თა ვის უფა ლი ა: გა ნა თვი თონ არ იცის, რომ იგი ყო ველ თ ვის თა ვი სი თა ვის პატ რო ნი ა? იგი მკვირ ცხ ლი ა, მარ დი ა, მი სი მოძ რა ო ბე ბი რო გორც მის ასაკს შეჰფე რის, სი ცოცხ ლით სავ სე ა, მაგ რამ ვერ შე ამ ჩ ნევთ ვერც ერთ მოძრა ო ბას, რომ უმიზ ნო იყოს. რაც არ უნ და და ა პი როს, იგი არა სო დეს არ წა მო იწყებს ისეთ რა მეს, რაც მის ძა ლებს აღე მა ტე ბო და, რადგან კარ გად აქვს დაც დი ლი და კარ გად იცის თა ვი სი ძა ლე ბი; სა შუა ლე ბე ბი ყო ველ თ ვის შე ფარ დე ბუ ლი აქვს მიზ ნებ თან და იშ ვი ა თად იმოქ მე დებს ისე, რომ კარგ შე დეგ ში არ იყოს დარ წ მუ ნე ბუ ლი. მას დაკ ვირ ვე ბუ ლი და გან მ ს ჯე ლი თვა ლი აქვს: იგი არა ვის არ მო ა ბეზრებს თავს შე კითხ ვე ბით, არა მედ, რა საც კი ნა ხავს, თვი თონ ვე შე ამოწ მებს და, ვიდ რე სხვას ჰკითხავ დეს, ყო ვე ლი ღო ნეს იღო ნებს, რომ თვი თონ მიხ ვ დეს იმას, რი სი გა გე ბაც უნ და. თუ მას რა მე მო უ ლოდნე ლი სიძ ნე ლე შეხ ვ და, არ და იბ ნე ვა ისე, რო გორც სხვა; თუ რა მე საფ რ თხე შე ემ თხ ვა, სხვა ზე ნაკ ლე ბად შე შინ დე ბა. რად გან მი სი ფანტა ზია ჯერ უმოქ მე დოა და არა ვის არა ფე რი გა უ კე თე ბია მის გა საცოცხ ლებ ლად, იგი ხე დავს მხო ლოდ იმას, რაც არის, არ აზ ვი ა დებს სა შიშ რო ე ბას და მუ დამ გულ მ შ ვი დი ა. აუცი ლებ ლო ბა ისე ხში რად ემუქ რე ბო და, რომ აღარ აუმ ხედ რ დე ბა მას; მის უღელს იგი და ბადე ბის დღი დან ვე ატა რებს და კარ გად არის მას თან შეჩ ვე უ ლი; იგი ყო ველ თ ვის მზად არის ყვე ლაფ რი სათ ვის.
საქ მეს აკე თებს თუ თავს იქ ცევს, მის თ ვის სულ ერ თი ა; მი სი თამა ში – საქ მეა მის თ ვის და იგი არა ვი თარ გან ს ხ ვა ვე ბას არ ხე დავს. რა საც აკე თებს, ყვე ლა ფერს ინ ტე რე სით და სი ცი ლით თა ვი სუფ ლად და ხა ლი სით აკე თებს; იგი აქ თა ვი სი გო ნე ბის მი მარ თუ ლე ბა საც ამჟ ღავ ნებს და ცოდ ნა თა არე საც. გა ნა სა სი ა მოვ ნო და ტკბი ლი სა ნახა ო ბა არ არის, რო ცა მშვე ნი ე რი ბავ შ ვი, ცოცხა ლი და მხი ა რუ ლი თვა ლე ბით, კმა ყო ფი ლი და ნა თე ლი, ღია და მომ ცი ნა რე სა ხით თავს იქ ცევს უსე რი ო ზუ ლე სი საქ მით, ან სე რი ო ზუ ლად გარ თუ ლია სულ უბ რა ლო რა მით?
ახ ლა გსურთ იგი სხვას თან შე და რე ბით შე ა ფა სოთ? გა რი ეთ სხვა ბავ შ ვებ ში და მი უშ ვით მის ნე ბა ზე. სულ მა ლე და ი ნა ხავთ, ვინ არის უკე თე სად გან ვი თა რე ბუ ლი და ვის უფ რო მი უღ წე ვია მი სი ასა კის სიმ წი ფი სათ ვის, ქა ლა ქელ ბავ შ ვებს შო რის მას ზე უფ რო მარ დი არა
ჟან-ჟაკ რუსო
418
ვინ არის, იგი კი ყვე ლა ზე უფ რო ღო ნი ე რი ა, სოფ ლის ბავ შ ვებს იგი უთა ნას წორ დე ბა ღო ნით, მაგ რამ სჯობს ყვე ლას მოქ ნი ლო ბით. ყველა ფერ ზე, რაც კი მი საწ ვ დო მია ბავ შ ვის გო ნე ბი სათ ვის, უკე თე სად მსჯე ლობს, აზ როვ ნებს და ით ვა ლის წი ნებს, ხო ლო რაც შე ე ხე ბა მოქმე დე ბას – სირ ბილს, ხტო მას, საგ ნე ბის გა და ტან გად მო ტა ნას, სიმ ძიმე ე ბის აწე ვას, მან ძი ლის შე ფა სე ბას, თა მა შის გა მო გო ნე ბას, პრი ზების მი ღე ბას, იფიქ რებ, რომ ბუ ნე ბა მის ბრძა ნე ბას ას რუ ლებ სო, ისე ად ვი ლად უმორ ჩი ლებს თა ვის ნე ბის ყო ფას ყვე ლა ფერს. იგი გა ჩე ნილი ა, რომ წა რუძღ ვეს და წარ მარ თოს თა ვი სი ტო ლე ბი; მის ნიჭს, გა მოც დი ლე ბას უჭი რავს უფ ლე ბი სა და ავ ტო რი ტე ტის ად გი ლი. რა ტან საც მე ლიც არ უნ და ჩა აც ვა, რა სა ხე ლიც არ უნ და მის ცე, სულ ერ თი ა, იგი ყველ გან პირ ვე ლი იქ ნე ბა, იგი ყველ გან სხვე ბის მე თა უ რი გახ დე ბა, სხვე ბი კი და ე მორ ჩი ლე ბი ან მას, თუმ ცა, არ ეცო დი ნე ბათ, რომ ემორ ჩი ლე ბი ან.
მან მი აღ წია ბავ შ ვო ბის სიმ წი ფეს, იგი ბავ შ ვის ცხოვ რე ბით ცხოვ რობ და, თა ვი სი სის რუ ლე მას თა ვი სი ბედ ნი ე რე ბის ფა სად არ უყი დი ა, პი რი ქით, ესე ნი ერ თ მა ნეთს ეხ მა რე ბოდ ნენ. ეუფ ლე ბო და რა თა ვი სი ასა კის მთელ გო ნე ბას, იგი იყო ბედ ნი ე რიც და თა ვი სუფა ლიც, რამ დე ნა დაც მი სი აგე ბუ ლე ბა აძ ლევ და ამის სა შუ ა ლე ბას. თუ სა ბე დის წე რო ცელ მა მო თი ბა მას ში ჩვე ნი იმე დე ბის ყვა ვი ლი, ერ თ ბა შად აკე თებს მის სი ცოცხ ლე საც და სიკ ვ დილ საც, აღარ გავიმ წა რებთ უფ რო მე ტად მწუ ხა რე ბას იმ მწუ ხა რე ბის მო გო ნე ბით, რაც თვი თონ მიგ ვი ყე ნე ბია მის თ ვის; ვიტყ ვით: „ბავშვობა მა ინც სიხა რულ ში გა ა ტა რა; ჩვე ნის მი ზე ზით არა ფე რი და უ კარ გავს იქი დან, რაც კი მას ბუ ნე ბამ მი ა ნი ჭა”.
ამ პირ ველ დაწყე ბი თი აღ ზ რ დის დი დი უხერ ხუ ლო ბა ის არის, რომ იგი მხო ლოდ გამ ჭ რი ახ ადა მი ანს ეს მის და ჩვე უ ლებ რი ვი კა ცის თვალ ში ასე თი ამა გით აღ ზ რ დი ლი მო წა ფე მხო ლოდ ან ცი ბავ შ ვია და მე ტი არა ფე რი. აღ მ ზ რ დე ლი უფ რო თა ვის ინ ტე რეს ზე ფიქ რობს, ვიდ რე თა ვი სი შე გირ დის ინ ტე რე სებ ზე; იგი ცდი ლობს და ამ ტ კი ცოს, რომ დროს ამა ოდ არ კარ გავს და ტყუ ი ლუბ რა ლოდ არ იღებს იმ ფულს, რა საც მას აძ ლე ვენ; იგი აწ ვ დის მო წა ფეს ისეთ ცოდ ნას, რომე ლიც ად ვი ლი გა მო სა ჩე ნი და და სა ნა ხი ა, რო ცა კი მო ი სურ ვე ბენ; ნუ იქ ნე ბა სა სარ გებ ლო ის, რა საც იგი ას წავ ლის, ოღონდ კი ად ვილად გა მოჩ ნ დეს, იგი ყრის ბავ შ ვის მეხ სი ე რე ბა ში გა ნურ ჩევ ლად ათას
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
419
რა მეს, რაც კი შეხ ვ დე ბა, რო ცა საქ მე ბავ შ ვის გა მოც და ზე მიდ გე ბა, მას გა მო ა ფე ნი ნე ბენ თა ვის სა ქო ნელს; ისიც გად მო ა ლა გებს მას – ყვე ლა კმა ყო ფი ლი ა; შემ დეგ იგი ისევ თავს მო უკ რავს ხურ ჯინს და წა ვა. ჩე მი მო წა ფე არ არის ასე მდი და რი, მას არ აქვს გა სახ ს ნე ლი ხურ ჯი ნი, მას მხო ლოდ თა ვი სი თა ვი აქვს საჩ ვე ნებ ლად. ბავშვს კი, ისე ვე, რო გორც მო წი ფულს, ერ თი წუ თის გან მავ ლო ბა ში ვერ და ათვა ლი ე რებ. სად არის დაკ ვირ ვე ბის ისე თი უნა რის მქო ნე პი რი, რომელ საც ერ თი შე ხედ ვით შე უძ ლია და ი ნა ხოს ბავ შ ვის და მა ხა სი ა თებე ლი თვი სე ბა? ასე თი პი რე ბი არ სე ბო ბენ, მაგ რამ ცო ტა, და ასე ულ ათას მა მებს შო რის ერ თიც არ მო ი ძებ ნე ბა ასე თი.
ძა ლი ან ბევ რი შე კითხ ვა ყვე ლას მო ა ბეზ რებს და მო ა ძუ ლებს თავს, მე ტად რე ბავ შ ვებს. რამ დე ნი მე წუ თის შემ დეგ მა თი ყუ რადღება იღ ლე ბა; ისი ნი აღარ უს მე ნენ, თუ რას ეკითხე ბა მათ შე უ პო ვა რი დამ კითხ ვე ლი და პა სუ ხად აძ ლე ვენ იმას, რაც კი მო ად გე ბათ ენაზე. ბავ შ ვის გა მოც დის ასე თი ხერ ხი ფუ ჭია და პე დან ტუ რი; ხში რად შემ თხ ვე ვით და ჭე რი ლი ერ თი სიტყ ვა უკე თე სად და გი ხა ტავთ მათ აზ რ სა და გო ნე ბას, ვიდ რე გრძე ლი ნათ ქ ვა მი, ოღონდ უნ და და ვაკვირ დეთ ნა კარ ნა ხე ვი ან უცა ბე დი ხომ არ იყო ეს სიტყ ვა: ძლი ერ გონი ე რი უნ და იყო თვი თონ, რომ ბავ შ ვის გო ნე ბა და ა ფა სო.
გან ს ვე ნე ბუ ლი ლორდ ჰა ი დი სა გან გა მი გო ნი ა, რომ ერ თ მა მისმა მე გო ბარ მა, რო მელ საც სა მი წე ლი წა დი იტა ლი ა ში გა ე ტა რე ბი ნა, დაბ რუ ნე ბი სას მო ი სურ ვა თა ვი სი ცხრა თუ ათი წლის ვა ჟის წარმა ტე ბა თა გა მოც და. ერთ დღეს იგი მას თან და მის გუ ვერ ნი ორ თან ერ თად წა ვი და სა სე ირ ნოდ მინ დორ ში, სა დაც სკო ლის მო წა ფე ე ბი ქა ღალ დის ფრა ნით ირ თობ დ ნენ თავს. მა მა სას ხ ვა თა შო რი სოდ შეე კითხა თა ვის შვილს: „სად იმ ყო ფე ბა ფრა ნი, რომ ლის ჩრდი ლი აგერ არის”. ყო ვე ლი ყოყ მა ნის გა რე შე და თა ვის აუწევ ლად ბავ შ ვ მა წარმოთ ქ ვა: „დიდ გზა ზე”. „მართლაც”, და ა მა ტა ლორ დ მა ჰა იდ მა „დიდი გზა იმ ყო ფე ბო და მზე სა და ჩვენს შუ ა”. ამის გა გო ნე ბა ზე მა მამ აკო ცა შვილს და მო ამ თავ რა რა ამით მი სი გა მოც და, გაბ რუნ და და ერ თი სიტყ ვაც არ უთ ქ ვამს. მე ო რე დღეს მან გა უგ ზავ ნა გუ ვერ ნი ორს მუდმი ვი პენ სი ის სი გე ლი, გა რე შე მი სი ჯა მა გი რი სა.
რა კა ცი ყო ფი ლა ეს მა მა? და რო გო რი შვი ლი ეზ რ დე ბო და მას? შე კითხ ვა სწო რედ ასა კის შე სა ფე რი სი იყო, პა სუ ხიც ძლი ერ მარტი ვი, მაგ რამ და ხე დეთ, ბავ შ ვუ რი მსჯე ლო ბის რო გორ სი ზუს ტეს
ჟან-ჟაკ რუსო
420
გუ ლის ხ მობს იგი! აი, სწო რედ ასე მო ათ ვი ნი ე რა არის ტო ტე ლეს მო წა ფემ ის ცნო ბი ლი რა ში, რომ ლის მოთ ვი ნი ე რე ბა ვერც ერ თ მა მხე დარ მა ვერ შეძ ლო.
1 რა უც ნა უ რი და გა უ ბე და ვი მი მოს ვ ლა აქვთ მათ, ვინც ბავ შ ვო ბი სას ძლიერ ბევ რი უტა რე ბი ათ საშ ვე ლი ღვე დე ბით: აი კი დევ ერ თ ერ თი ტრი ვია ლუ რი, მაგ რამ სწო რი დაკ ვირ ვე ბა, რო მე ლიც მრა ვა ლი თვალ საზ რი სით არის მარ თა ლი.
2 ცხა დი ა, მე მო აზ როვ ნე ადა მი ა ნებ ზე ვლა პა რა კობ და არა ყვე ლა ზე.
3 რა გა საკ ვი რი ა, რომ ჩვე ნი ტან ჯ ვაც იზ რ დე ბა იმ წერ ტი ლე ბის გამ რავ ლებას თან შე ფარ დე ბით, სა დაც შე საძ ლე ბე ლია ჩვენ თ ვის ზი ა ნის მი ყე ნე ბა?
4 ჩემს ნა წერ ში „პოლიტიკური უფ ლე ბის პრინ ცი პე ბი” მტკიც დე ბა, რომ არც ერ თი კერ ძო ნე ბის ყო ფა არ შე იძ ლე ბა მო წეს რი გე ბუ ლი იქ ნეს საზო გა დო ებ რივ სის ტე მა ში. (იხ. II წიგ ნის I თა ვი და IV წიგ ნის I თა ვი)]
5 რედ. შენ. ავ ტორს მხედ ვე ლო ბა ში ჰყავს აქ, ალ ბათ ძვე ლი ირა ნის დესპო ტი და რე ი ოს ჰის ტას პო სი (5214985),
რო მელ მაც გა აწ კეპ ლი ნა მარ მა რას ზღვა (თუ დარ და ნე ლის სრუ ტე) იმისთ ვის, რომ ამ უკა ნას კ ნელ მა ღელ ვის დროს და ღუ პა და რე ი ო სის ჯა რი.
6 ამ გ ვა რად ვე თქვა ფე ნე ლონ მა თა ვის თხზუ ლე ბა ში „ქალიშვილთა აღ ზ რდა ზე”: „როდესაც წე რენ წიგნს სა უ კე თე სო აღ ზ რ დის შე სა ხებ, ამას აკეთე ბენ, რა თა ნაკ ლი ა ნი წე სე ბი მოგ ვა წო დონ. ცხა დი ა, ყვე ლას რო დი შეუძ ლია თა ვის პრაქ ტი კა ში გან ვ ლოს მან ძი ლი, რო მელ საც ჩვე ნი აზ რე ბი გა დი ან ქა ღალ დ ზე, მაგ რამ ბო ლოს და ბო ლოს, თუ არ შეგ ვიძ ლია პრაქტი კუ ლად მი ვაღ წი ოთ უმაღ ლეს სის რუ ლემ დე, ამ უკა ნას კ ნე ლის ცოდნა და ცდა მი სი მიღ წე ვი სა არ იქ ნე ბა მა ინც უსარ გებ ლო, ვი ნა ი დან ესაა მას თან მი ახ ლო ე ბის სა უ კე თე სო სა შუ ა ლე ბა”. (თ. II)
7 არა სო დეს არ უნ და მივ ცეთ იმის ნე ბა, რომ ბავშვს უფ რო სე ბი ისე ჰყავდეს აგ დე ბუ ლი, თით ქოს ისი ნი მას ზე დაბ ლა იდ გ ნენ ან თუნ დაც მი სი თა ნას წო რე ბი იყ ვ ნენ. თუ მან ვინ მეს დარ ტყ მა გა უ ბე და სე რი ო ზუ ლად, მი სი ლა ქი აც რომ იყოს, გინდ ჯა ლა თიც იყოს, ერ თი ო რად უნ და და უბრუნ დეს მუშ ტე ბი, რომ გა მე ო რე ბა აღარ გა ბე დოს არა სო დეს. მე მი ნა ხავს უგუ ნუ რი გუ ვერ ნი ო რი ქა ლე ბი, რომ ლე ბიც აქე ზე ბენ ბავშვს სა ცე მად, თა ვის თავ საც კი აცე მი ნე ბენ და თან იცი ნი ან, მუშ ტი რომ სუს ტი აქვს და არა სო დეს არ გა ი ფიქ რე ბენ, რომ გაბ რა ზე ბუ ლი ბავ შ ვის წარ მოდ გენა ში მუშ ტის თი თო ე უ ლი დარ ტყ მა იყო სა სიკ ვ დი ლო და რომ ის, ვინც პა ტა რა ო ბი სას ცე მა მო ინ დო მა, მო წი ფუ ლო ბი სას მოკ ვ ლას მო ინ დო მებს.
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
421
8 უნ და ით ქ ვას, რომ თუ პი რო ბის შეს რუ ლე ბის მო ვა ლე ო ბა ბავ შ ვის გო ნება ში მის თ ვის სარ გებ ლო ბის შეგ ნე ბამ არ გა ნამ ტ კი ცა, სულ მა ლე გა უჩნ დე ბა ში ნა გა ნი გრძნო ბა და უკარ ნა ხებს ამას, რო გორც სინ დი სის კა ნონს, რო გორც ში ნა გან პრინ ციპს, რო მე ლიც თა ვი სი გან ვი თა რე ბი სათ ვის ელის მხო ლოდ ცოდ ნას, რო მელ საც იგი უნ და მი უდ გეს. ეს პირ ვე ლი ხა ზი ადამი ა ნის ხე ლით კი არ არის გავ ლე ბუ ლი, არა მედ ყო ვე ლი ვე სა მარ თ ლის შე მოქ მედ მა დაგ ვი ხა ზა გულ ში. მოს პეთ ხელ შეკ რუ ლე ბა თა ძი რი თა დი კა ნო ნი და მო ვა ლე ო ბა, რო მელ საც იგი აკის რებს კაცს და ადა მი ან თა საზო გა დო ე ბა ში ყვე ლა ფე რი მოჩ ვე ნე ბი თი და ფუ ჭი გახ დე ბა. ვინც პი რო ბას მხო ლოდ თა ვი სი სარ გებ ლი სათ ვის ას რუ ლებს, იგი თა ვი სუ ფა ლია ვალ დებუ ლე ბი სა გან, თით ქოს არც კი მი ე ცეს არა ვი თა რი პი რო ბა; ან დი დი დიდი, მო იქ ცე ვა ისე, რო გორც მო თა მა შე, რო მე ლიც მყის ვე არ სარ გებ ლობს სხვი სი მარ ცხით, დრო რომ იხელ თოს და მე რე უფ რო მე ტი მო უ გოს. ეს პრინ ცი პი ძლი ერ მნიშ ვ ნე ლო ვა ნია და ღრმა დაკ ვირ ვე ბის ღირ სი ა, რად გან სწო რედ აქ იწყე ბა ადა მი ა ნის წი ნა აღ მ დე გო ბა თა ვის თავ თან.
9 მა გა ლი თად, რო ცა დამ ნა შა ვე ცუდ საქ ცი ელ ში გამ ტყუ ნე ბუ ლი თავს იმარ თ ლებს იმით, რომ პა ტი ო სა ნი კა ცი ა, იგი ფაქ ტი უ რა დაც ტყუ ის და იური დი უ ლა დაც.
10 ამა ზე უფ რო და უ ფიქ რე ბე ლი კითხ ვა აღარ შე იძ ლე ბა, მე ტად რე თუ ბავ შვი დამ ნა შა ვე ა: და მარ თ ლაც, თუ მას ჰგო ნი ა, რომ თქვენ იცით უკ ვე მი სი და ნა შა უ ლი, მა შინ იფიქ რებს მა ხეს მი გებ სო და ეს აზ რი შე ა ძუ ლებს მას თქვენს თავს. თუ არ ჰგო ნი ა, ის ეტყ ვის თა ვის თავს: რა ტომ გა ვამ ხი ლო ჩე მი და ნა შა უ ლი. და ამ გ ვა რად, თქვე ნი და უ ფიქ რე ბე ლი კითხ ვა მის თ ვის ტყუ ი ლის პირ ვე ლი ცდუ ნე ბა იქ ნე ბა.
11 უნ და ით ქ ვას, რომ მხო ლოდ მა შინ ვაძ ლევ პა სუხს მას შე კითხ ვებ ზე, რო ცა მინ და, და არა მა შინ, რო ცა მას უნ და; ასე რომ არ მო ვიქ ცე, მი სი სურ ვილე ბის მო ნა გავ ხ დე ბი და ისეთ მო ნო ბა შიც ჩავ ვარ დე ბი, მე ტი რომ აღარ შე იძ ლე ბა აღ მ ზ რ დე ლი სათ ვის.
12 პრინ ცი პი: არა სო დეს არა ვის არ ავ ნო – ბა დებს მე ო რე პრინ ციპს: რაც კი შე იძ ლე ბა ნაკ ლე ბი კავ ში რი იქო ნიო ადა მი ან თა სა ზო გა დო ე ბას თან, რად გან, სა ზო გა დო ებ რივ მდგო მა რე ო ბა ში, ერ თის სი კე თე აუცი ლებ ლად მე ო რის უბე დუ რე ბას იწ ვევს. ამას ღრმა ფეს ვე ბი აქვს და ვე რა ფერს უშ ველი. და ე, არ კ ვი ონ ამ პრინ ცი პის მი ხედ ვით, ვინ სჯო ბია – სა ზო გა დო ე ბა ში მცხოვ რე ბი ადა მი ა ნი, თუ გან დე გი ლი. ერ თი სა ხელ გან თ ქ მუ ლი ავ ტო რი (დიდრო, „ბუნებრივი შვი ლის” წი ნა სიტყ ვა ო ბა) ამ ბობს, რომ მხო ლოდ გან დე გი ლი ადა მი ა ნია ბო რო ტი; მე კი ვამ ბობ, რომ მხო ლოდ გან დე გი ლი ადა მი ა ნია კე თი ლი. ეს დე ბუ ლე ბა შე იძ ლე ბა არ იყოს იმ დე ნად ჭკუ ის სასწავ ლო, რო გორც პირ ვე ლი, სა მა გი ე როდ, იგი უფ რო სწო რია და უფ რო მო ფიქ რე ბუ ლი. ბო რო ტი კა ცი მარ ტო ხე ლა რომ ყო ფი ლი ყო, რო გორ ღა
ჟან-ჟაკ რუსო
422
ავ ნებ და იგი სხვებს, მხო ლოდ სა ზო გა დო ე ბა ში აწყობს იგი ოინებს, რომ სხვას ავ ნოს. თუ ეს არ გუ მენ ტი ვინ მემ კე თილ ადა მი ან ზე გა და ი ტა ნა, პასუხს ვაძ ლევ იმ აბ ზა ცით, რო მელ საც ეს შე ნიშ ვ ნა ეკუთ ვ ნის.
13 Nihil ei beros sous docebant, quod discendum esset taecntibus (წერილ. 88) იგი ვე ად გი ლი მოჰ ყავს მონ ტენ საც (წიგ. II, თა ვი XXI), ხოლო სხვა გან (წიგნი I თა ვი 25) მონ ტე ნი ამ ბობს: „საკვირველია, რამ დენ მზრუნ ვე ლო ბას იჩენს პლა ტო ნი თა ვის სა ხელ მ ძღ ვა ნე ლო ში ახალ გაზ რდო ბი სათ ვის მხი ა რუ ლე ბი სა და დროს ტა რე ბის „კანონების” დამ ყა რე ბისას. თუ რო გო რი ყუ რადღე ბით ეკი დე ბა იგი მათ რბე ნას, თა მაშს, მღე რას, ხტუნ ვას და ცეკ ვას... იგი აძ ლევს ათას ნა ირ წე სებს თა ვი სი გიმ ნა ზი ე ბისათ ვის, წიგ ნე ბით შე სას წავლ დის ციპ ლი ნებს კი იმ დე ნი ხა ლი სით არ სინჯავს”.
14 წე რის დროს ათა სი შემ თხ ვე ვა მქონ და დავ კ ვირ ვე ბო დი, რომ შე უძ ლე ბელია რო მე ლი მე გრძელ შრო მა ში სიტყ ვე ბი მუ დამ ერ თი და იმა ვე მნიშ ვ ნელო ბით იხ მა რო. არ არ სე ბობს ისე თი მდი და რი ენა, რომ იმ დე ნი ტერ მი ნი, გა მოთ ქ მის ხერ ხი და ფრა ზა მო გა წო დოს, რამ დე ნი მო დი ფი კა ცი აც შე იძლე ბა ჰქონ დეს ჩვენს აზ რებს. ყო ვე ლი ტერ მი ნის გან მარ ტე ბის მე თო დი და გან მარ ტე ბუ ლის მა გივ რად მუ დამ გან მარ ტე ბის ხმა რე ბა – მშვე ნი ე რი, მაგ რამ გა ნუ ხორ ცი ე ლე ბე ლი მე თო დი ა: ვი ნა ი დან, რო გორ გინ და აიც დი ნო წრე. გან მარ ტე ბა კარ გი რამ იქ ნე ბო და, რომ გან მარ ტე ბი სათ ვის სიტყ ვების ხმა რე ბა არ იყოს სა ჭი რო. მაგ რამ მე მწამს, რომ ჩვე ნი ღა რი ბი ენის პატ რონ საც კი შე უძ ლია ნათ ლად ილა პა რა კოს: შე იძ ლე ბა მუ დამ ერ თი და იმა ვე მნიშ ვ ნე ლო ბით ვერ იხ მა როს რო მე ლი მე სიტყ ვა, სა მა გი ე როდ ისე მო იქ ცეს, რომ, რამ დენ ჯე რაც იხ მარს სიტყ ვას, მი სი მნიშ ვ ნე ლო ბა საკმა ოდ გან მარ ტე ბუ ლი იყოს იმ იდე ე ბით, რო მელ საც იგი ეკუთ ვ ნის და რომ ყო ვე ლი პე რი ო დი, სა დაც ეს სიტყ ვა მო თავ სე ბუ ლი ა, მი სი, ასე ვთქვათ, გან მარ ტე ბა იყოს. მე ხან იმას ვამ ბობ, რომ ბავ შ ვებს მსჯე ლო ბის უნა რი არ აქვთ, ხან კი ძლი ერ ზუსტ მსჯე ლო ბას მი ვა წერ მათ. არ მგო ნი ა, რომ ამ ჩემს იდე ებ ში იყოს წი ნა აღ მ დე გო ბა, მაგ რამ არ შე მიძ ლი ა, უარ ვ ყო, რომ ჩემს სიტყ ვებ ში ხში რად არის წი ნა აღ მ დე გო ბა.
15 იხ. კვინ ტ კურ ცი უ სი, წ. III, თ. 6. იგი ვე ამ ბა ვი, მოთხ რო ბი ლი აქვს მომენტს (წ. I, თ. 23) : „ალექსანდრემ მი ი ღო პარ მე ნი ო ნი სა გან წე რი ლი, რომ მი სი უსაყ ვარ ლე სი ექი მი ფი ლი პე მოს ყი დუ ლია და რე ი ო სის ფუ ლით, რათა მო წამ ლოს ალექ სან დ რე. ალექ სან დ რემ წა ა კითხა ეს წე რი ლი ფი ლი პეს და იქ ვე და ლია წა მა ლი, რო მე ლიც ფი ლი პეს ჰქონ და მის თ ვის მო ტა ნი ლი”.
16 მეც ნი ერ თა უმე ტე სო ბა ჰგავს ამ მხრივ ბავ შ ვებს. მა თი უზარ მა ზა რი ერუდი ცია იდე ე ბის სიმ რავ ლის შე დე გი კი არ არის, არა მედ სა ხე ე ბის სიმრავ ლი სა. ციფ რე ბი, სა კუ თა რი სა ხე ე ბი, ად გი ლე ბი, იზო ლი რე ბუ ლი ან და აზრს მოკ ლე ბუ ლი საგ ნე ბი მხო ლოდ ნი შან თა მეხ სი ე რე ბის წყა ლო ბაა და
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
423
იშ ვი ა თი ა, რომ რო მე ლი მე მათ გა ნი ისე მო ა გონ დეთ, რომ არ ახ სოვ დეთ რო მელ გვერ დ ზე აქვთ წა კითხუ ლი, რე ციო თუ ვერ სი ო. თით ქ მის მთლად ასე თი მეც ნი ე რე ბა იყო გა ბა ტო ნე ბუ ლი წარ სულ სა უ კუ ნე ში, ჩვე ნი სა უკუ ნის მეც ნი ე რე ბა კი სხვა ნა ი რი ა: აღარც იკ ვ ლე ვენ, აღარც დაკ ვირ ვე ბებს აწარ მო ე ბენ. ოც ნე ბას ეძ ლე ვი ან და მე რე დი დის ამ ბით ასა ღე ბენ ფი ლოსო ფი ად რამ დე ნი მე კოშ მა რი ა ნი ღა მის ნა ბო დავს. მეტყ ვი ან – შენც ოცნე ბო ბო. მარ თა ლი ა, მაგ რამ ისე კი არ ვიქ ცე ვი, რო გორც სხვე ბი, არა მედ ოც ნე ბას ოც ნე ბად ვე ვყი დი, მკითხ ვე ლი კი თვი თონ გა დაწყ ვეტს, არის აქ რა მე ისე თი, რომ საღ ადა მი ანს სა სარ გებ ლოდ მო ეჩ ვე ნოს, თუ არა.
17 ასეთ შემ თხ ვე ვა ში სრუ ლი ად თა მა მად შე იძ ლე ბა მოს თხო ვო ბავშვს სიმარ თ ლის თქმა, რად გან მან კარ გად იცის, რომ ვე ღარ და მა ლავს და თუ ტყუ ი ლის თქმა გა ბე და, იმ წამ ს ვე გა მო აშ კა რავ დე ბა.
18 ეს პა ნუ რი ფრა ზა ა, ნიშ ნავს „ფესვები არ ჰქო ნე ბი ათ”.
19 თით ქოს სოფ ლის ბი ჭე ბი მშრალ ად გილს ირ ჩე ვენ და საჯ დო მად ან და საწო ლად, ან ვის მეს გა ე გო ნოს, რომ მი წის სი ნეს ტემ თუნ დაც ერთ მათ განს აწყი ნა. ექიმს რომ და უგ დო ყუ რი, იფიქ რებ, ყვე ლა ვე ლუ რი რევ მა ტიზმის გან არი ან და ფეხ ვი ლი.
20 ეს ში ში ძლი ე რად იჩენს თავს მზის დაბ ნე ლე ბის დროს.
21 აი, კი დევ ამის ერ თი მი ზე ზი, რო მე ლიც კარ გად გან მარ ტა ერ თ მა ფი ლოსო ფოს მა, ვის წიგ ნ საც ხში რად ვი მოწ მებ და ვი სი ღრმა აზ რე ბი თაც კი დევ უფ რო ხში რად ვსარ გებ ლობ: „როცა გან სა კუთ რე ბი თი გა რე მო ე ბა თა გამო, ვერ შეგ ვი ფა სე ბია სწო რად მან ძი ლი და იძუ ლე ბუ ლი ვართ სა გან ზე კუთხი სა ან უფ რო სწო რად, იმ ანა ბეჭ დის სი დი დის მი ხედ ვით ვიმ ს ჯე ლოთ, რო მელ საც ეს სა გა ნი ჩვენს თვალ ში ქმნის, ძა ლა უ ნე ბუ რად ვცდე ბით ამ საგ ნე ბის სი დი დის შე ფა სე ბა ში. ყვე ლას აქვს გა მოც დი ლი, რომ ახ ლო ბუჩქი შო რე უ ლი ხე გვგო ნია და პი რი ქით, შო რე უ ლი ხე ახ ლო ბუჩ ქი. ასე ვე, თუ საგ ნის ფორ მა ვერ იცა ნი და ამ გზით ვერ გა მო არ კ ვიე მან ძი ლი, უსათუ ოდ შეც დე ბი: ბუზ მა რომ სწრა ფად ჩა მო გიფ რი ნოს თვალ წინ, გე გონე ბა, სადღაც შორს ჩი ტი გაფ რინ და ო; ცხე ნი რომ და ი ნა ხო მინ დორ ში გა ჩე რე ბუ ლი, ვთქვათ, ისეთ პო ზა ში, რაც ცხვრის პო ზას ჰგავს, იგი ცხვარზე დი დი არ მო გეჩ ვე ნე ბათ, ვიდ რე არ გა მო იც ნობთ, რომ იგი ცხე ნი ა. მაგრამ რო გორც კი იც ნობ, იგი იმ წამ ს ვე ცხე ნი სო დე ნა გახ დე ბა და იმ წამ ს ვე შენს პირ ველ მსჯე ლო ბას გა მო ას წო რებს. რო ცა ღა მით უც ნობ ად გი ლას ჩა ვარ დე ბი, სა დაც სიბ ნე ლის გა მო ვერც მან ძი ლი გა გირ კ ვე ვია და ვერც საგ ნე ბის ფორ მა გიც ვ ნი ა, იქა უ რი საგ ნე ბის შე ფა სე ბა ში ყო ველ წუთ ში შეც დო მის უნ და გე ში ნო დეს. სწო რედ ეს გვა ში ნებს და სწო რედ აქე დან წარ მოდ გე ბა ერ თ გ ვა რი ში ნა გა ნი ში ში, რო მელ საც სიბ ნე ლე ჰგვრის თითქ მის ყვე ლა ადა მი ანს; სწო რედ ეს არის მი ზე ზი ყო ველ გ ვა რი მოჩ ვე ნე ბი სა და იმ ვე ე ბერ თე ლა სა ში შა რი ფი გუ რე ბი სა, რომ ლე ბიც ბევრს უნა ხავს.
ჟან-ჟაკ რუსო
424
რომ ჰკითხო მათ, ჩვე უ ლებ რივ იტყ ვი ან, რომ ეს ფი გუ რე ბი მათ ფან ტაზი ა ში იყო მხო ლოდ; მაგ რამ ვინ იცის – ისი ნი მათ თვა ლებ ში აც იყ ვ ნენ ნამ დ ვი ლად; ად ვი ლი შე საძ ლე ბე ლი ა, რომ მათ, მარ თ ლაც, და ი ნა ხეს ის, რა საც ამ ბო ბენ; რად გან სა გან ზე მხო ლოდ იმ კუთხის მი ხედ ვით შე იძ ლე ბა იმ ს ჯე ლო, რო მელ საც იგი ჩვენს თვალ ში იძ ლე ვა, უეჭ ვე ლი ა, რომ ეს უცნო ბი ობი ექ ტი მით უფ რო გა იზ რ დე ბა და გა დიდ დე ბა, რაც უფ რო მე ტად მი უ ახ ლოვ დე ბი და თუ მა ყუ რე ბელს, რო მე ლიც ვერ ცნობს, რა საც ხე დავს და ვერც მან ძი ლი გა მო ურ კ ვე ვი ა, თუ მას მეთ ქი, ეს სა გა ნი თავ და პირ ველად ოცი ან ოც და ა თი ნა ბი ჯის მან ძილ ზე რამ დე ნი მე ფუ ტის სი მაღ ლის მო ეჩ ვე ნა, იგი რამ დე ნი მე ტა უ ზის სი მაღ ლის გახ დე ბა, რო ცა რამ დე ნი მე ფუტ ზე მი უ ახ ლოვ დე ბა მას. ამან მარ თ ლაც უნ და შე ა ში ნოს და გა აკ ვირვოს, ვიდ რე ბო ლოს და ბო ლოს არ შე ე ხე ბა სა განს ან არ იც ნობს; რად გან იმა ვე წუთ ში, რო გორც კი იც ნობ, რაც არის ეს სა გა ნი, რო მე ლიც მას უზარ მაზ რად ეჩ ვე ნე ბო და აქამ დე, ერ თ ბა შად და პა ტა რავ დე ბა და იმ ზომი სად და ი ნა ხავს, რაც ნამ დ ვი ლად არის. მაგ რამ თუ გა ე ქე ცი ან მის ვ ლა ვერ გა ბე დე, ცხა დი ა, მხო ლოდ ის წარ მოდ გე ნა გექ ნე ბა მას ზე, რაც მის მა ანა ბეჭ დ მა მოგ ცა თვალ ში, და მარ თ ლაც და ი ნა ხავ უზარ მა ზა რი სი დი დისა და სა ში შა რი ფორ მის ფი გუ რებს. მა შა სა და მე, იმ ცრურ წ მე ნას, რომ მოჩ ვე ნე ბა არ სე ბობს, ბუ ნებ რი ვი მი ზე ზი აქვს და ეს მოჩ ვე ნე ბი თო ბა არ არის დამ ყა რე ბუ ლი მხო ლოდ ფან ტა ზი ა ზე, რო გორც ფი ლო სო ფო სებს ჰგო ნი ათ” (Hist, net, tome VI, noge 22 in 12).
მე შე ვე ცა დე მეჩ ვე ნე ბი ნა ტექ ს ტ ში, რომ იგი ყო ველ თ ვის და მო კი დე ბუ ლია მა ინც ნა წი ლობ რივ ფან ტა ზი ა ზე; ხო ლო რაც შე ე ხე ბა მი ზეზს, რო მე ლიც ამ ამო ნა წერ შია მოყ ვა ნი ლი, ღა მით სი ა რულ მა უნ და გვას წავ ლოს იმ საგნე ბის სწო რი გარ ჩე ვა, რომ ლე ბიც მა თი ფორ მის მსგავ სე ბი სა და მან ძი ლის გან ს ხ ვა ვე ბის გა მო სხვა ნა ი რად ეჩ ვე ნე ბა თვალს სიბ ნე ლე ში, რად გან თუ ჰა ე რი მა ინც იმ დე ნად გა ნა თე ბუ ლი ა, რომ საგ ნე ბის კონ ტუ რე ბი შეგ ვიძლია და ვი ნა ხოთ, ჩვენ თ ვის ეს კონ ტუ რე ბი (რადგან ჩვენ სა და მათ შო რის ბევ რი ჰა ე რი ა) ნაკ ლე ბად გა მოკ ვე თი ლი უნ და იყოს, რო ცა სა გა ნი შორ საა ჩვენ გან; ეს კი საკ მა რი სია იმი სათ ვის, რომ ჩვენ, ამას შეჩ ვე უ ლებ მა, აღარ ჩა ვი დი ნოთ შეც დო მა, რო მელ საც აქ ბ. დე ბი უ ფო ნი ხსნის. რო მე ლი ახს ნაც არ უნ და მი ი ღო, ჩე მი მე თო დი ყო ველ თ ვის ნა ყო ფი ე რი ა, რა საც გამოც დი ლე ბა ყო ველ ნა ბიჯ ზე ადას ტუ რებს.
22 იმის გან, რა საც შეჩ ვე უ ლი ვართ, არ წარ მო ი შო ბა ვნე ბა.
23 ყუ რადღე ბის გა სა ვარ ჯი შებ ლად ნუ რა სო დეს ნუ და ე ლა პა რა კე ბით ბავშვს ისეთ რა მე ზე, რაც მათ თ ვის მი საწ ვ დო მი არ არის და უშუ ა ლო ინ ტე რესს არ იწ ვევს; მე ტად რე, მრა ვალ სიტყ ვა ო ბა ნუ იქ ნე ბა, არც ერ თი ზედ მე ტი სიტყ ვა; მაგ რამ, მე ო რე მხრივ, თქვენს ნათ ქ ვამ ში გა უ გე ბა რი და ორაზ როვა ნიც არა ფე რი უნ და იყოს.
ემილი ანუ აღზრდის შესახებ
425
24 რე ზუ სი იყო თრა კი ის მი თი უ რი მე ფე, რო მე ლიც ეხ მა რე ბო და ტრო ი ა ნელებს და მოკ ლუ ლი იქ ნა დი ო მი დეს მი ერ.
25 ული სი ან ოდი სე არის ჰო მე რო სის პო ე მე ბის („ილიადა” და „ოდისეა”) მთა ვა რი გმი რი, რო მელ საც ახა სი ა თებ და იშ ვი ა თი გამ ჭ რი ა ხო ბა და მოხერ ხე ბუ ლო ბა.
26 სოფ ლად სე ირ ნო ბა ა. რო გორც და ვი ნა ხავთ მა ლე, ქა ლა ქის სა ჯა რო სეირ ნო ბა დამ ღუპ ვე ლია ბავ შ ვი სათ ვის, ვა ჟი იქ ნე ბა თუ ქა ლი. აქ ისი ნი პრან ჭი ო ბას და თავ მომ წო ნე ო ბას ეჩ ვე ვი ან სწო რედ ლუქ სემ ბურ გ ში, ტიუ ილ რი ში, მე ტად რე კი პა ლე რო ი ალ ში ით ვი სებს პა რი ზის ბრწყინ ვა ლე ახალ გაზ რ დო ბა იმ ამ პარ ტა ვან სა და მე დი დურ გა მო მეტყ ვე ლე ბას, რო მელიც მას ასე სა სა ცი ლოს ხდის და რის გა მოც მთელ ევ რო პა ში სძულთ ეს ახალ გაზ რ დო ბა და დას ცი ნი ან მას.
27 პო ლი ბი ო სი იყო ძვე ლი სა ბერ ძ ნე თის სა ხე ლო ვა ნი ის ტო რი კო სი, რო მელიც ცხოვ რობ და მე ო რე სა უ კუ ნე ში ჩვენს
წელ თაღ რიცხ ვამ დე.
28 „ჭამისათვის და ბა დე ბულ ნი” (ჰორაციუსი, წ 1, ეპ. 2).
29 მა ი ორ კე ლებ მა რამ დე ნი მე სა უ კუ ნეა უკ ვე და იწყეს ეს ადა თი; ეს ის დრო იყო, რო ცა ისი ნი გან თ ქ მუ ლი მე შურ დუ ლე ე ბი იყ ვ ნენ.
30 მე ვი ცი, რომ ინ გ ლი სე ლებს თა ვი მო აქვთ კაც თ მოყ ვა რე ო ბით და თა ვიან თი ერის გულ კე თი ლო ბით. თა ვის ერს ისი ნი ეძა ხი ან good notur people (საღბუნებიან ხალხს). მაგ რამ რამ დე ნიც არ იძა ხონ მათ, რომ ეს ასე ა, არა ვინ ეხ მა უ რე ბა მათ ნათ ქ ვამს.
31 ბა ნი ა ნე ბი (les baonians), რომ ლე ბიც უფ რო მე ტად ერი დე ბი ან ხორ ცის ჭა მას, ვიდ რე გო რე ბი, თით ქოს ისე ვე მშვი დი ხალ ხი ა, რო გორც ისი ნი; მაგრამ, ვი ნა ი დან მა თი ზნე ჩ ვე უ ლე ბა არ არის იმ დე ნად წმინ და და რე ლი გიაც ნაკ ლე ბად გო ნი ე რი ა, ისი ნი ვერ არი ან იმ დე ნად პა ტი ო სა ნი ხალ ხი.
32 ამ წიგ ნის ერ თ ერ თ მა ინ გ ლი სელ მა მთარ გ მ ნელ მა შე ამ ჩ ნია აქ ჩე მი შეცდო მა და ორი ვე შემ თხ ვე ვა გა ას წო რა. ყა საბ საც და დას ტა ქარ საც ღე ბულო ბენ მოწ მედ; მაგ რამ პირ ველს არ აქვს უფ ლე ბა ნა ფი ცი მსა ჯუ ლი ან პე რი, ე.ი. თა ნას წორ თა მო სა მარ თ ლე იყოს და ნა შა უ ლის გარ ჩე ვის დროს, დას ტა ქარს კი – აქვს.
33 მთე ლი ეს ნა წი ლი არის თა ვი სუ ფა ლი თარ გ მ ნა ერ თი ტრაქ ტა ტის დასაწყი სი სა, რომ ლის სა თა უ რია „დასაშვებია თუ არა ხორ ცის ჭა მა?”
34 ძველ ის ტო რი კო სებს მრა ვა ლი ასე თი აზ რი აქვთ, რო მელ თა გა მო ყე ნება შე საძ ლოა იმ შემ თხ ვე ვა შიც კი, მათ მი ერ მოყ ვა ნი ლი ფაქ ტე ბიც რომ ყალ ბი იყოს. მაგ რამ ჩვენ ვერ ვი ყე ნებთ კარ გად ის ტო რი ას; მწიგ ნობ რული კრი ტი კა ნთქავს ყვე ლა ფერს: თით ქოს დი დი მნიშ ვ ნე ლო ბა ჰქონ დეს
ჟან-ჟაკ რუსო
426
იმას, მა ინ ცა და მა ინც სწო რია ფაქ ტი თუ არა, და არა იმას, რომ რა ი მე სა სარ გებ ლო აზ რი გა მო ი ტა ნო მის გან. გო ნი ე რი ადა მი ა ნი ის ტო რი ას უნდა უც ქერ დეს, რო გორც ისე თი არა კე ბის კრე ბულს, რომ ლე ბის მო რა ლი ძლი ერ შე ე სატყ ვი სე ბა ადა მი ა ნის გულს.
35 ჩვე უ ლე ბის მომ ხიბ ვ ლე ლი ძა ლა არის ადა მი ა ნის ბუ ნებ რი ვი სი ზარ მა ცის შე დე გი და ეს სი ზარ მა ცე მით უფ რო მა ტუ ლობს, რაც უფ რო მე ტად აყ ვები ჩვე უ ლე ბებს. უფ რო ად ვი ლია იმის გა კე თე ბა, რაც უწი ნაც გვი კე თე ბი ა; გაკ ვა ლუ ლი გზა უფ რო ად ვი ლი გა სავ ლე ლი ა. ამი ტომ, შე იძ ლე ბა ით ქ ვას, რომ ჩვე უ ლე ბას გან სა კუთ რე ბით დი დი ძა ლა აქვს მო ხუ ცებ სა და ზარ მაცებს შო რის და ძლი ერ მცი რე – ახალ გაზ რ დებ სა და სი ცოცხ ლით სავ სე ადა მი ა ნებს შო რის. ეს რე ჟი მი მხო ლოდ სუს ტე ბი სათ ვის ვარ გა და იგი დღი დან დღე ზე სულ უფ რო და უფ რო ასუს ტებს მათ. ბავ შ ვე ბი სათ ვის მხო ლოდ ერ თი ჩვე უ ლე ბა არის სა სარ გებ ლო – სა გან თა აუცი ლებ ლო ბას ემორ ჩი ლე ბოდ ნენ, მო წი ფუ ლე ბი სათ ვის კი – ად ვი ლად ემორ ჩი ლე ბოდ ნენ გო ნე ბას. ყო ვე ლი სხვა ჩვე უ ლე ბა – ბი წი ა.