ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტი ისტორიის, არქეოლოგიის და ეთნოლოგიის დეპარტამენტი ლაშა ბაჟუნაიშვილი რიჩარდ ნიქსონისა და ჯერალდ ფორდის რესპუბლიკური ადმინისტრაციების პოლიტიკა ირანის მიმართ ისტორიის დოქტორის აკადემიური ხარისხის მოსაპოვებლად წარდგენილი სადისერტაციო ნაშრომი სამეცნიერო ხელმძღვანელი ასოცირებული პროფესორი, ირაკლი გორგილაძე ბათუმი 2013
187
Embed
ლაშა ბაჟუნაიშვილი რიჩარდ ნიქსონისა და ჯერალდ …რეგიონული პოლიტიკა ირანში
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
საჭირო იყო მისი გეოგრაფიულად ევროპასთან ახლოს, ამასთან სტაბილურ
რეგიონში მოპოვება, რათა ტრანსპორტირებაც ნაკლებ ხარჯებთან ყოფილიყო
დაკავშირებული. ასეთ რეგიონად სპარსეთის ყურე ითვლებოდა (ჯერვალიძე
2002:205). ევროპელი მოკავშირეების გარდა, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ
შეერთებული შტატებიც ახლო და შუა აღმოსავლეთის ნავთობის პოტენციურ
მომხმარებლად გადაიქცა, რაც თავის მხრივ, ობიექტური მიზეზებით იყო
განპირობებული: 1) - შეერთებული შტატების მზარდი ეკონომიკური განვითარება
და ეროვნული უსაფრთხოება მოითხოვდა ჭარბი და დივერსიფიცირებული
ენერგორესურსების მიწოდებას, 2) - ქვეყნის შიდა რესურსებს სტრატეგიული მარაგის
სტატუსი მიენიჭა, ხოლო კანადიდან, კარიბის აუზიდან და მექსიკის ყურიდან
იმპორტირებული ნავთობი არასაკმარისი იყო. მაშასადამე, ამერიკის შეერთებული
შტატების და მისი მოკავშირე დასავლეთ ევროპის ქვეყნების ენერგორესურსებზე
მოთხოვნა სპარსეთის ყურის ქვეყნებს, კერძოდ ირანს, ერაყს და საუდის არაბეთს
უნდა დაეკმაყოფილებინა. ჯერ კიდევ ომის დასრულებამდე, 1943 წლის ბოლოსა და
1944 წლის დასაწყისში შეერთებული შტატების ნავთობის კომპანიის
წარმომადგენლები აქტიურ მოლაპარაკებებს აწარმოებდა ირანის მთავრობასთან
ბელუჯისტანში ნავთობის მოპოვების კონცესიის მიღებასთან დაკავშირებით.
მაგრამ ორივე იმპერიასთან შედარებით, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ,
ვაშინგტონი ამ რეგიონში უკვე მყარ პოზიციებს ფლობდა. რუსი მკვლევარი ვ.
კორგუნი თავის სტატიაში - „საერთაშორისო ურთიერთობების პერიფერიული
ქვესისტემები XX საუკუნის 30-იან წლებსა და მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში“ –
(„საერთაშორისო ურთიერთობათა სისტემური ისტორია“ 4 ტომად, ტომი I,
რედაქტორი ა. დ. ბოგატუროვა) სამართლიანად შენიშნავს, რომ ომის
დასასრულისთვის აშშ ერთადერთი ძლიერი სახელმწიფო იყო, რომელსაც ირანთან
ნორმალური ურთიერთობის ფონზე, დიდ ბრიტანეთთან და საბჭოთა კავშირთან
- 24 -
შედარებით, თეირანზე გავლენის მოპოვების რეალური შანსი ჰქონდა (ბოგატუროვი
2000: 93).
როგორც მოსალოდნელი იყო, ინტერესთა კონფლიქტის ფონზე ირანის
საკითხის ირგვლივ, მოკავშირეთა შორის მწვავე წინააღმდეგობებმა იჩინა თავი. ომის
დასრულებისთანავე ბრიტანეთმა და შეერთებულმა შტატებმა ირანიდან ჯარები
გაიყვანეს, მოსკოვი კი აღებული ვალდებულების შესრულებას აჭიანურებდა14.
საბჭოთა კავშირმა არამცთუ არ გაიყვანა ჯარები, არამედ ხელი შეუწყო ჩრდილოეთ
ირანში აზერბაიჯანელთა სეპარატისტული მოძრაობის გაძლიერებას. საბჭოთა
სამხედრო ნაწილებმა ირანის ჩრდილოეთი დანარჩენი ტერიტორიისაგან სრულ
იზოლაციაში მოაქციეს და იქ აზერბაიჯანის ავტონომიის წარმოქმნას შეუწყეს ხელი.
ირანის აზერბაიჯანის ავტონომიური წარმონაქმნი არ ცნობდა თეირანის
იურისდიქციას და სრული დამოუკიდებლობისაკენ მიისწრაფოდა. კომუნისტები
გააქტიურდნენ თეირანშიც. ინგლის-ამერიკის ინტერესებს ირანში საბჭოთა საფრთხე
დაემუქრა. ომით დასუსტებული დიდი ბრიტანეთი უძლური აღმოჩნდა ირანში
საბჭოთა კავშირის ღია ექსპანსია აღეკვეთა და იძულებული გახდა ვაშინგტონს
დაყრდნობოდა. ომის შემდეგ შეერთებული შტატები პირველად აღმოჩნდა ყოფილი
მოკავშირის პირისპირ, რასაც 1946 წლის ირანის კრიზისი მოჰყვა (პაინე... 1975:20-21).
თავდაპირველად დასავლელმა მოკავშირეებმა კრიზისის დარეგულირება
ახლად შექმნილ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაში სცადეს. 1946 წლის
იანვარში ირანის მხარემ ოფიციალურად მიმართა გაერო-ს თხოვნით ირანის
აზერბაიჯანის საკითხი ორგანიზაციის გენერალურ ასამბლეასა და უშიშროების
საბჭოზე განეხილა. გაეროს ლონდონის სესიაზე ირანის საკითხის განხილვა მწვავე
დებატების ფონზე წარიმართა, თუმცა უშედეგოდ. კრემლი პოზიციებს არ თმობდა.
1946 წლის თებერვალში მოსკოვში ოფიციალური ვიზიტით ჩავიდა ირანის
14 დასავლელი მოკავშირეები მოელოდნენ სსრკ-ს მხრიდან ჯარების გაყვანის გაჭიანურებას, ჯერ
კიდევ ომის დასრულებამდე მათ არაერთხელ სცადეს ირანიდან ჯარების გაყვანის საკითხი (ყირიმის
და პოტსდამის კონფერენციაზე) განეხილათ. ბრიტანელები თვლიდნენ, რომ მტერი ფაქტობრივად
დამარცხებული იყო და იგი ირანიდან მოკავშირეებს ვერანაირ საფრთხეს ვერ შეუქმნიდა. „არ არის
არანაირი საჭიროება ომის დასრულებას დაველოდოთ. საჭიროა ერთდროეულად დავიწყოთ ჯარების
გამოყვანა ირანიდან“, - აცხადებდა ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი ენტონი იდენი. მაგრამ
საბჭოთა დელეგაცია ამ საკითხის განხილვას თავს არიდებდა (ჰასანლი 2006: 86).
- 25 -
დელეგაცია პრემიერ-მინისტრ ყოვამ ეს-სალთანეს15 მეთაურობით (სალთანე საბჭოთა
კავშირში 10 მარტამდე დარჩა. ვიზიტის ბოლოს იგი ბაქოსაც ესტუმრა). ირანის
პრემიერ-მინისტრი შეეცადა მხარეებს შორის არსებული კრიზისი ორმხრივი
მოლაპარაკებების ფორმატში მოეგვარებინა. იგი საბჭოთა მხარეს (მათ შორის იოსებ
სტალინს, რომელსაც ვიზიტის ფარგლებში რამდენჯერმე შეხვდა კრემლში)
არწმუნებდა, რომ ირანთან კარგი ურთიერთობების შენარჩუნებით სსრკ უფრო
ადვილად მიაღწევდა სასურველ მიზნებს, ვიდრე ირანის ჩრდილო-დასავლეთში
საბჭოთა ჯარების შენარჩუნებით (კალვაკორესი:530). თუმცა წითელი არმიის
გაყვანის სანაცვლოდ კრემლმა ჩრდილოეთ ირანში ნავთობის მოპოვების კონცესიის
მიღება (კონცესიაში აქციები 51% სსრკ-ს, ხოლო 49% ირანის სასარგებლოდ უნდა
გადანაწილებულიყო), თეირანში კრემლის მიმართ მეგობრული რეჟიმის დამყარება,
აზერბაიჯანის სსრ-ს და ბაქოს ნავთობმომპოვებელი ინდუსტრიისათვის ირანიდან
მომდინარე საფრთხის აღკვეთა16 და ირანში მცხოვრები აზერბაიჯანელთათვის
ავტონომიის სტატუსის მინიჭება მოითხოვა (ჰასანლი 2006: 267). საბჭოთა მხარის
მოთხოვნები ირანისთვის მიუღებელი აღმოჩნდა. სალთანეს ვიზიტმა შედეგი ვერ
გამოიღო. პირიქით, მხარეებს შორის ურთიერთობა კიდევ უფრო დაიძაბა. 1946 წლის
15 ყოვამ ეს სალთანე ირანში მონარქიის გაუქმებას და რესპუბლიკის დამყარებას უჭერდა მხარს. მისი
იდეების გამო კრემლი თავს ყოვამ ეს-სალთანეს მოკავშირედ თვლიდა და მის პრემიერ-მინისტრად
დანიშვნას ღიად ლობირებდა. მოსკოვში, იოსებ სტალინთან აუდიენციის დროს ბელადმა პრემიერ-
მინისტრს პირდაპირ შესთავაზა ირანში რესპუბლიკის დამყარებაში მხარდაჭერის გაწევა და
აგრძნობინა, რომ ირანიდან წითელი არმიის გაყვანის შემდეგ მის მთავრობას დაითხოვდნენ, ამიტომ
საბჭოთა ძალები მხოლოდ მაშინ დატოვებდა ირანს, როდესაც მისი პოზიციები მყარი იქნებოდა.
როგორც ჩანს, სტალინს სალთანეს დახმარებით სურდა ირანში პროსაბჭოთა რესპუბლიკური რეჟიმის
დამყარება. ყოვამ ეს-სალთანემ უარყო სტალინის წინადადება და განუცხადა, რომ სწორედ ირანში
წითელი არმიის დარჩენა გახდებოდა მისი მთავრობის გადადგომის მიზეზი (ჰასანლი 2006: 256, 261).
16 1945 წლის 16-26 დეკემბრს მოკავშირეთა შორის მოსკოვში მორიგი კონფერენცია გაიმართა,
რომელზედაც ინგლისის საგარეო საქმეთა მინისტრი ერნესტ ბევინი (1945-1951 წწ.) და აშშ-ს
სახელმწიფო მდივანი ჯეიმს ბირნსი (1945-1947 წწ.) ირანის საკითხთან დაკავშირებით
არაოფიციალურ გარემოში იოსებ სტალინს შეხვდნენ. შეხვედრაზე ირანიდან წითელი არმიის
გამოყვანის საკითხი განიხილეს. სტალინმა მოკავშირეებს პირდაპირ განუცხადა, რომ მანამ არ
გამოიყვანდა ირანიდან საბჭოთა ჯარებს, ვიდრე ირანის მხრიდან ბაქოს ნავთობის საბადოების მიმართ
საფრთხე იარსებებდა (სსრკ-თვის ბაქოს ნავთობს უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა. ამიტომ იყო, რომ ი.
სტალინი ხშირად აღნიშნავდა „სსრკ-ს ბაქოს გარეშე ცხოვრება არ შეუძლია“ (ჰასანლი 2006: 161)).
შეერთებული შტატების სახელმწიფო მდივანმა გაკვირვება გამოხატა, თუ რა საფრთხეს უქმნიდა
საბჭოთა ჯარებით ოკუპირებული ირანი სსრ აზერბაიჯანის ნავთობის ინდუსტრიას (ჰასანლი 2006:
182).
- 26 -
2 მარტისთვის წითელი არმია კვლავ ჩრდილოეთ ირანში რჩებოდა17. უფრო მეტიც,
მან დამატებით რამდენიმე ერთეული ტანკი, მძიმე ტექნიკა, საარტილერიო
დანადგარი და ამუნიცია მიიღო18, აზერბაიჯანელი სეპარატისტები კი კიდევ უფრო
გააქტიურდნენ. ირანის მხარემ დახმარება შეერთებულ შტატებს სთხოვა. მოსკოვში
ვიზიტით ყოფნის დროს, ირანის პრემიერ-მინისტრი პირადად შეხვდა ჯორჯ კენანს
(ამერიკელი დიპლომატი, ე.წ. „შეკავების“ დოქტრინის ავტორი) და საბჭოთა
მოთხოვნები გააცნო. კრიზისის მოგვარებაში ამერიკულმა მხარემ ირანს დახმარება
აღუთქვა.
ირანში მიმდინარე მოვლენები დასავლელი მოკავშირეების აღშფოთებას
იწვევდა. სსრკ-ს მხრიდან წამოყენებული ნებისმიერი მოთხოვნის დაკმაყოფილების
შემთხვევაში, აშშ-დიდი ბრიტანეთის ინტერესები ირანში მნიშვნელოვან დარტყმას
მიიღებდა. ამიტომ, 1946 წლის 5 და 8 მარტს შეერთებულმა შტატებმა საბჭოთა
კავშირის ხელმძღვანელობას რამდენიმე მკაცრი ნოტა გაუგზავნა, რომლითაც
ვაშინგტონი ირანიდან ჯარების გაყვანას მოითხოვდა, მაგრამ ყველა ეს მოთხოვნა
უპასუხოდ დარჩა. მოლაპარაკების პროცესში ვაშინგტონმა საბჭოთა კავშირის
წინააღმდეგ არაერთხელ გამოიყენა ბირთვული შანტაჟის პოლიტიკაც. სენატორ
ჰენრი ჯექსონის მოგონებების მიხედვით, ტრუმენმა თეთრ სახლში საბჭოთა ელჩი
ალექსანდრე გრომიკო მიიწვია, რომელსაც განუცხადა, რომ თუ კი საბჭოთა მხარე
დაუყონებლივ არ გაიყვანდა ირანიდან თავის ჯარებს, აშშ იძულებული იქნებოდა,
ატომური იარაღი გამოეყენებინა (არაბაჯიანი 2003: 207-209; ბური 1988ა: 8).
ვაშინგტონის მუქარამ გაჭრა. სსრკ იძულებული გახდა დათმობაზე
წასულიყო. მხარეებს შორის მოლაპარაკებები გაგრძელდა. საბოლოოდ მიაღწიეს
შეთანხმებას. 1946 წლის 4 აპრილს თეირანში ხელი მოეწერა ირან-სსრკ-ს ერთობლივ
კომუნიკეს, რომლის მიხედვით მოსკოვი ირანის აზერბაიჯანის ავტონომიის საკითხს
ირანის შიდა პრობლემად აღიარებდა, ვალდებულებას იღებდა არ ჩარეულიყო
17 1942 წლის 29 იანვრის ირანის სსრკ-ს და დიდი ბრიტანეთის შეთანხმების თანახმად მოკავშირეებს
ირანიდან თავისი სამხედრო ძალები მსოფლიო ომის დასრულებიდან 6 თვის ვადაში უნდა გაეყვანათ.
1946 წლის 2 მარტი 6 თვიანი ვადის უკანასკნელი დღე იყო. 18 დაშინების მიზნით წითელმა არმიამ თეირანის მიმართულებით გადაჯგუფებაც კი მოახდინა
(ჰასანლი 2006: 278).
- 27 -
ქვეყნის საშინაო საქმეებში და ჩრდილოეთ ირანიდან დროულად გამოეყვანა თავისი
ჯარები. ამის სანაცვლოდ ირანი ცნობდა საბჭოთა კავშირის ინტერესებს ჩრდილოეთ
ირანში ნავთობის მოპოვების სფეროში. თუმცა წითელი არმიის გასვლის შემდეგ
ირანის მეჯლისმა უარი განაცხადა აღნიშნული კომუნიკეს რატიფიცირებაზე.
მაშასადამე, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ სსრკ შეეცადა ირანში
ტრადიციული გავლენის შენარჩუნებას და ირანის ჩრდილოეთში ნავთობის
მოპოვების კონცესიის მიღებას, თუმცა დასავლელი მოკავშირეების, განსაკუთრებით
კი შეერთებული შტატების, ძალისხმევის შედეგად, ირანის დეცენტრალიაზაცია და
იქ საბჭოთა გავლენის გავრცელება თავიდან იქნა აცილებული. თუმცა ამან
საერთაშორისო ასპარზზე მოკავშირეთა მწვავე კონფრონტაცია გამოიწვია, რაც 46-
წლიან „ცივ ომში“ გადაიზარდა. იმ პერიოდის აშშ-ს კონსული თავრიზში რობერტ
როსოუ (ირანის აზერბაიჯანის კრიზისიდან 10 წლის შემდეგ) ჟურნალ „Middle East“-
ში გამოქვეყნებულ სტატიაში „აზერბაიჯანის ბრძოლა, 1946” (The Battle of Azerbaijan,
1946) ხაზგასმით აღნიშნავს: „დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, რომ ცივი ომი 1946
წლის 4 მარტს დაიწყო“.19 ინგლისელმა მკვლევარმა ალფრედ ჰალიდეიმ თავის
ნაშრომში 1946 წლის ირანის კრიზისის შესახებ „ახლო აღმოსავლეთი საერთაშორისო
ურთიერთობებში, ძალა, პოლიტიკა და იდეოლოგია“ (Middle East in International
Relations Power, Politics and Ideology), მართებულად აღნიშნა, რომ ირანში და არა
დასავლეთ ევროპაში დაიწერა ცივი ომის „პირველი თავი“ (ჰალიდეი 2005:101).
აზერბაიჯანელი მკვლევარი ჯამილ ჰასანლი კი თავის ნაშრომში „სსრკ-ირანი:
აზერბაიჯანის კრიზისი და ცივი ომის დასაწყისი (1941-1946 წწ.)“ აღნიშნავს: „1945
წლის ზაფხულისა და შემოდგომის კრემლის დოკუმენტების შესწავლა გვაძლევს
საშუალებას ვიფიქროთ, რომ სწორედ მათ (საბჭოთა მხარემ - ლ.ბ.) მოახდინეს ცივი
ომის პროვოცირება (ჰასანლი 2006: 12-13).
1946 წლის პოლიტიკური კრიზისით ირანის პრობლემა არ ამოწურულა.
ირანის სოციალ-ეკონომიკური განვითარების დაბალი დონე და შიდა პოლიტიკური
სირთულეები ქვეყანას დაუცველს ხდიდა გარე საფრთხეების, განსაკუთრებით კი
კომუნიზმის გავრცელებისა და საბჭოთა ექსპანსიის მიმართ. 1951 წელს ირანში
- 28 -
ახალი პოლიტიკური კრიზისი მომწიფდა, რომელიც ინგლის-ირანის ნავთობის
კომპანიის (Anglo-Iranian Oil Company)20 ნაციონალიზაციის საკითხის ირგვლივ
წარმოიშვა. ინგლის-ირანის ნავთობის კომპანიისაგან ირანელები მეტი შემოსავლების
მიღებას მოითხოვდნენ, რაზედაც კომპანია უარს აცხდებდა. ურთიერთობა დაიძაბა
მას შემდეგ, რაც ირანის ხელისუფლებაში რადიკალური პოლიტიკური პარტია
,,ნაციონალური ფრონტი’’ და მისი ლიდერი მოჰამედ მოსადეყი მოვიდა.
,,ნაციონალური ფრონტი’’ ეროვნული ბურჟუაზიის ინტერესების დამცველი იყო,
რომლის უმთავრეს პოლიტიკურ მიზანს ინგლის-ირანის ნავთობკომპანიის
ნაციონალიზაცია წარმოადგენდა. მოსადეყმა თავისი პოლიტიკური პროგრამით
დიდი ავტორიტეტი მოიპოვა თავის ქვეყანაში. ნავთობკომპანიის ნაციონალიზების
შემდეგ, იგი ყოველ ირანელს უზრუნველ ცხოვრებას ჰპირდებოდა (ჰამილტონი
1978:195-196).
1951 წელს მოსადეყმა ოფიციალურად მიმართა ირანის მეჯლისს ნავთობის
კომპანიის ნაციონალიზაციის თხოვნით. ამის პარალელურად თეირანში მოსადეყის
ინიციატივის მხარდასაჭერად მასობრივი გამოსვლები დაიწყო. 7 მარტს მეჩეთში
რელიგიურმა ფანატიკოსმა, ირანის პროდასავლური ორიენტაციის პრემიერ-
მინისტრი, რაზმარი მოკლა. 8 მარტს ირანის მეჯლისის ნავთობის კომიტეტმა
19 დიდი ბრიტანეთის ექს-პრემიერმა 1946 წლის 5 მარტს, ქალაქ ფულტონში (აშშ, მისურის შტატი)
ვესტმისტერის კოლეჯში ისტორიული სიტყვა წარმოთქვა და მსოფლიოს ცივი ომის დაწყება ამცნო. 20 1901 წლის 28 მაისს ყაჯართა დინასტიის შაჰმა მოზეფერ ალ-დინმა ავსტრალიელ მეწარმეს უილიამ
ნოქს დ’არსის (1849-1917) ნავთობის კონცესია გადასცა. 18 პუნქტიანი საკონცესიო ხელშეკრულების
თანახმად დ’არსიმ ირანში 1, 242, 000 კმ2-ის ფართობზე (ირანის ტერიტორიის 3/4) ნავთობის და
ბუნებრივი აირის საბადოების დაზვერვის და მოპოვების, მოპოვებული ნავთობის გადამუშავების,
ტრანსპორტირების და რეალიზაციის ექსკლუზიური უფლება მიიღო. კონცესიის სანაცვლოდ ირანის
შაჰის კარმა ავანსის სახით 20 ათასი ფუნტი სტერლინგი მიიღო და კონცესიის მეწილე გახდა. გარდა
ამისა, ირანს კომპანიისაგან საქმიანობიდან მიღებული მოგების 16% უნდა მიეღო (პატრიკარაკოსი
2012: 2012). 1909 წელს ამ კონცესიის ბაზაზე „ინგლის-სპარსეთის ნავთობის კომპანია“ შეიქმნა (1935
წლიდან მას „ინგლის-ირანის ნავთობის კომპანია“ ეწოდა). პირველი მსოფლიო ომის წინ დიდი
ბრიტანეთის საზღვაო საქმეთა მინისტრის უინსტონ ჩერჩილის (მისი ინიციატივით ბრიტანეთის
სამხედრო-საზღვაო ფლოტის ძირითადი ნაწილი დიზელზე და ნავთზე იქნა გადაყვანილი) აქტიური
ლობირების შედეგად დიდი ბრიტანეთის მთავრობა ინგლის-ირანის ნავთობის კომპანიის აქციები
59,9% მფლობელი გახდა და კომპანიის მართვის უფლება მოიპოვა. ინგლის-ირანის ნავთობის
კომპანია მსოფლიოს ერთ-ერთი უდიდესი და უმდიდრესი კომპანია იყო. მის კუთვნილ საწარმოებში
100 ათასი ადამიანი იყო დასაქმებული, გააჩნდა საკუთარი ნავთობსადენები, მსხვილი ნავთობის
გადამამუშავებელი და ნავთობპროდუქტების მწარმოებელი ქარხნები და ნავთობის გადამზიდი
სატანკერო ფლოტი. კომპანია ასევე ფლობდა საკუთარ თვითმფრინავებს, აეროდრომებს, რკინიგზის
ხაზებს და რადიოსადგურებს (სამილოვსკი 1955:52-53).
- 29 -
კომპანიის ნაციონალიზაციის კანონპროექტს მხარი დაუჭირა. 15 მარტს კი მიიღეს 9
პუნქტისგან შემდგარი კანონი ინგლის-ირანის ნავთობის კომპანიის ნაციონა-
ლიზაციის შესახებ. თეირანის ქუჩებში მოსადეყის მხარდამჭერი აქციები
გაძლიერდა. 1 მაისს შაჰი იძულებული გახდა კანონის მიღებისთვის თანხმობა მიეცა
და პრემიერ-მინისტრად მოჰამედ მოსადეყი დაენიშნა. პრემიერმა დანიშვნისთანავე
უზენაესი სასამართლო და მეჯლისი დაითხოვა, ასევე მის უფლებამოსილებაში
გადავიდა სამხედრო მინისტრის ფუნქციებიც.
პოლიტიკური კრიზისი კიდევ უფრო გააღრმავა მოსადეყის მხრიდან
პროსაბჭოთა მემარცხენე თუდეს (Tudeh) პარტიასთან თანამშრომლობამ. უფრო
მეტიც, პრემიერ-მინისტრმა შეერთებული შტატების ახალ ადმინისტრაციას
აგრძნობინა, რომ თუ კი დასავლეთის მხრიდან არ შეწყდებოდა პოლიტიკური და
ეკონომიკური ზეწოლა, თუ ირანი ვერ მიიღებდა სათანადო მხადაჭერას ნავთობის
ნაციონალიზაციის საკითხში, იგი დახმარებითვის საბჭოთა კავშირს მიმართავდა
(პოლაკი 2004: 64).
მოსადეყის აშკარა ანტიდასავლური პოლიტიკის ფონზე ირანის
შიდაპოლიტიკურ ავანსცენაზე საბჭოთა კავშირის დაბრუნების ძალზედ
სერიოზული საშიშროება წარმოიშვა. ვაშინგტონში ალაპარაკდნენ იმაზე, თუ რა
შედეგები მოჰყვებოდა მოსადეყის ხელისუფლების ანტიდასავლურ პოლიტიკას.
„მეორე ჩინეთი“, „სახიფათო და ფეთქებადი“ - ასე აფასებდა ირანში განვითარებულ
მოვლენებს ოფიციალური ვაშინგტონი (გასიროვსკი 2003: 54). ეროვნული
უსაფრთხოების საბჭოს მიერ №136/1 ანგარიშში ჩამოყალიბებულ იქნა ის შესაძლო
შედეგები, რაც ირანის დაკარგვას მოჰყვებოდა: „1) - საფრთხე შეექმნებოდა ახლო
აღმოსავლეთის რეგიონის და მისი მეზობელი სახელმწიფოების - ინდოეთის და
პაკისტანის სტაბილურობას; 2) - საბჭოთა გავლენის გაზრდით თავისუფალი
მსოფლიო დაკარგავდა ირანულ ნავთობს, ასევე საფრთხე შეექმნებოდა ახლო
აღმოსავლეთის ნავთობის ბაზარსაც; 3) - სსრკ-ს შესაძლებლობა მიეცემოდა საფრთხე
შეექნა აშშ-დიდი ბრიტანეთის სახმელეთო და საზღვაო-საოკეანო კომუნი-
კაციებისთვის; 4) - მნიშვნელოვნად დაეცემოდა აშშ-ს პრესტიჟი ახლო აღმოსავ-
ლეთის რეგიონის სხვა მოკავშირე ქვეყნებში - განსაკუთრებით კი თურქეთსა და
- 30 -
პაკისტანში; 5) - განვითარებული პოლიტიკური, ეკონომიკური და სამხედრო
პროცესები სამომავლოდ შეერთებული შტატების ეროვნულ უსაფრთხოებას დიდ
საშიშროებას შეუქმნიდა.“ (ლეი 1952:1).
მოსადეყის რადიკალური პოლიტიკური ნაბიჯების საპასუხოდ დიდმა
ბრიტანეთმა ირანს ნავთობის ემბარგო დაუწესა, რომლის შედეგად კატასტროფულად
შემცირდა ირანის ნავთობის მოპოვება, ხოლო მსოფლიოში ერთ-ერთი უდიდესი
კაციებსა და გეოპოლიტიკურ საყრდენებში ეკონომიკური მოდერატორის ფუნქცია
დაკარგა და მხოლოდ სამხედრო არსებობით შემოიფარგლა. ასეთ ვითარებაში
„იმპერიული გავლენების შენარჩუნებისთვის აუცილებელი სამხედრო ხარჯები“
ბრიტანეთის ბიუჯეტს მძიმე ტვირთად დააწვა (დარვინი 2009: 643). სამხრეთ-
აღმოსავლეთ აზიაში, ახლო აღმოსავლეთსა და აფრიკაში კოლონიების სისტემა-
ტიურად დაკარგვის გამო, ინგლისმა საკუთარი ეკონომიკური სიძლიერის აღდგენაც
კი ვეღარ მოახერხა. ამას დაემატა ფუნტი სტერლინგის (დიდი ბრიტანეთის
ეროვნული ვალუტა) გაუფასურება, როგორც დიდ ბრიტანეთში ისე მის კოლონიებსა
და სამანდატო ტერიტორიებზე, რომელიც 1967 წლის არაბეთ-ისრაელის ომის დროს
კიდევ უფრო გაღრმავდა. ლონდონი იძულებული გახდა გლობალურ ასპარეზზე
32 სამხედრო-პოლიტიკური და ეკონომიკური თვალსაზრისით დიდი ბრიტანეთი მსოფლიო
ჰეგემონიდან რიგით მესამე სახელმწიფოდ გადაიქცა.
- 41 -
თავისი პოზიციები დაეთმო. სწორედ ამიტომ მიღებული იქნა გადაწყვეტილება, რომ
ბრიტანეთის სამხედო ძალებს ყველა სამხედრო ბაზა რომელიც „სუეცის
აღმოსავლეთით“ მდებარეობდა დაეტოვებინა. 1967 წლის დეკემბერში, დიდი
ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრმა ჰაროლდ ვილსონმა განაცხადა, რომ 1971 წლის
ბოლოსათვის ბრიტანეთის უკანასკნელი სამხედრო ბაზები სპარსეთის ყურის
რეგიონს დატოვებდა. 1968 წლის 16 იანვარს დიდი ბრიტანეთის პარლამენტმაც იგივე
განცხადება გაავრცელა. ეს რეგიონში ბრიტანეთის იმპერიის საუკუნოვანი
ჰეგემონობის დასასრული იყო.
ამგვარად, ბრიტანეთის მიერ ახლო აღმოსავლეთისა და ინდოეთის ოკეანის
რეგიონიდან გასვლა განპირობებული იყო მსოფლიოში მიმდინარე მწვავე სამხედრო-
პოლიტიკური პროცესებით და დიდი ბრიტანეთის ეკონომიკური დაქვეითებით.
ლონდონი იძულებული იყო გლობალურ პოლიტიკაში პოზიციები მისივე
მოკავშირის, ამერიკის შეერთებული შტატების სასარგებლოდ დაეთმო.
§ 1. “პარტნიორობის ახალი” ფორმა და იარაღით ვაჭრობის პოლიტიკა
სპარსეთის ყურეში
1967 წლის დეკემბერში ბრიტანეთის გადაწყვეტილებას „სუეცის
აღმოსავლეთიდან“ სამხედრო ბაზების გაყვანის შესახებ, ახლო აღმოსავლეთის
რეგიონში მნიშვნელოვანი გეოპოლიტიკური „რყევა“ მოჰყვა. აღსანიშნავია ის ფაქტი,
რომ სპარსეთის ყურის სტაბილურობას დასავლეთის ქვეყნებისათვის სტრატეგიული,
ეკონომიკური, სამხედრო-პოლიტიკური მნიშვნელობა ჰქონდა, განსაკუთრებით კი
აშშ-დიდი ბრიტანეთისთვის. ეკონომიკური თვალსაზრისით სპარსეთის ყურის
ნავთობი მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა „ინდუსტრიულად განვითარებული
(კაპიტალისტური) დემოკრატიული სახელმწიფოების“ ფინანსურ და ენერგეტიკულ
ბალანსში. იაპონიის მიერ ყოველწლიურად იმპორტირებული ნავთობის 90%, ხოლო
დასავლეთ ევროპისა და ჩრდილო ატლანტიკური ალიანსის წევრი ქვეყნების
ნავთობის იმპორტის 55%, სპარსეთის ყურის ქვეყნებზე მოდიოდა. გარდა ამისა,
შეერთებული შტატების 24 ნავთობკომპანია სპარსეთის ყურის ნავთობის ბიზნესში
- 42 -
იყო ჩართული, მათი საქმიანობა შეერთებული შტატებს წელიწადში 1,5-2 მილიარდი
დოლარის მოგებას აძლევდა, რაც მნიშვნელოვნად აბალანსებდა შეერთებული
შტატების ექსპორტ-იმპორტს. მსგავსად შეერთებული შტატებისა, დიდი
ბრიტანეთიც მნიშვნელოვან ეკონომიკურ მოგებას ნახულობდა. სპარსეთის ყურის
ნავთობბიზნესის მეშვეობით ბრიტანეთი ინარჩუნებდა ფუნტი სტერლინგის
სიმყარეს33, ხოლო რეგიონში ჩადებული ინვესტიციები და რეგიონალურ ბაზარზე
სტერლინგის მიმოქცევა ყოველწლიურად ბრიტანეთს დამატებით 200 მილიონი
ფუნტი სტერლინგის მოგებას აძლევდა (კისინჯერი 1970: 2; კისინჯერი 1970ა: 3-4;
მაკარტური 1970ა: 3-4). ამგვარად, სპარსეთის ყურის კომერციულ შესაძლებლობებს
დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა არა მხოლოდ ბრიტანეთისა და შეერთებული შტატების
ეკონომიკის სტაბილურობისთვის, არამედ საერთაშორისო მონეტარულ
სისტემისთვისაც.
გეოპოლიტიკური თვალსაზრისით, ცივი ომის პირობებში ახლო
აღმოსავლეთის ქვეყნები, განსაკუთრებით ირანი, თურქეთი და საუდის არაბეთი,
მნიშვნელოვან საყრდენს წარმოადგენდა სსრკ-ს წინააღმდეგ სტრატეგიული
ბალანსის შენარჩუნების საქმეში. აღსანიშნავია, რომ გლობალური მასშტაბით,
შეერთებული შტატების ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკა ე.წ. „უსაფრთხოების
შტატივის“ (Security Tripod) კონცეფციას ეყრდნობოდა, რომლის მიხედვითაც
„შტატივის ერთი ფეხი“ ჩრ. ამერიკა-კანადის, მეორე - აშშ-იაპონიას, ხოლო მესამე
ჩრდილოეთ ატლანტიკურ34-დასავლეთ ევროპის რეგიონს ეყრდნობოდა. „უსაფ-
რთხოების შტატივის ორი ფეხის“ სტაბილურობა სპარსეთის ყურეში არსებულ
პოლიტიკურ ვითარებაზე და ნავთობის სტაბილურ და უსაფრთხო მიწოდებაზე იყო
დამოკიდებული (ბური 1985: 7-8). გარდა ამისა, ამ ქვეყნებში შეერთებულ შტატებს
გააჩნდა მნიშვნელოვანი სამხედრო და სადაზვერვო პროგრამები. ვაშინგტონისთვის
ირანი და საუდის არაბეთი წარმოადგენდა მნიშვნელოვან საჰაერო დერეფანს
სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიიდან ევროპისაკენ და პირიქით. ამ ქვეყნების სამხედრო-
საჰაერო ბაზების გამოყენებით, აშშ ვიეტნამის ომში ჩართულ ამერიკელ სამხედროებს
33 სპარსეთის ყურის ქვეყნებში საერთაშორისო ბიზნესგარიგებები ფუნტი სტერლინგით წარმოებდა. 34 ჩრდილო-ატლანტიკურ რეგიონში ძირითადად ჩრდილოეთ ატლანტიკური ხელშეშეკრულების
ორგანიზაციის (NATO) წევრი ქვეყნები მოიაზრებოდა.
- 43 -
აუცილებელი რესურსებით უზრუნველყოფდა. ბაჰრეინში არსებული პატარა
სამხედრო-საზღვაო ბაზა კი ინდოეთის ოკეანეში შეერთებული შტატების საზღვაო
ძალებისთვის საწვავის შევსებისა და ტექნიკური უზრუნველყოფის ერთ-ერთ
მნიშვნელოვან პუნქტს წარმოადგენდა35. რაც შეეხება ვიეტნამის ომში ჩაბმულ აშშ-ს
სამხედრო ძალებს, მათ მიერ მოხმარებული ნავთობის 89% სპარსეთის ყურიდან
ექსპორტირებულ ენერგომატარებლებზე მოდიოდა.
ამგვარად, ოფიციალური ლონდონის გადაწყვეტილებამ ვაშინგტონი ახალი
გამოწვევების წინაშე დააყენა: 1) - ვიეტნამის ომში ჩართული შეერთებული
შტატებისათვის მნიშვნელოვანი იყო ახლო აღმოსავლეთის რეგიონის სტაბილურობა
და ნავთობის უსაფრთხო მიწოდება. ამერიკელი სტრატეგები თვლიდნენ, რომ
ბრიტანეთის სამხედრო ძალების არსებობა სპარსეთის ყურეში დასავლეთის
ქვეყნების ინტერესებისა და სტაბილურობის დაცვის გარანტი იყო. ბრიტანეთის
ჯარების მიერ რეგიონის დატოვების შემთხვევაში, დასავლეთის ინტერესების
დამცველ ძალაში ერთგვარი ვაკუუმი შეიქმნებოდა; 2) - ძალის ვაკუუმის
წარმოქმნის შემთხვევაში სსრკ-ს გავლენის ზრდა რეგიონში გარდაუვალი იყო.
ბუნებრივია, სტრატეგიული თვალსაზრისით, შეერთებული შტატები
დაინტერესებული იყო ბრიტანეთის პოზიციების შევიწროვებით და საკუთარი
გავლენის გაფართოებით, თუმცა ამ ეტაპზე ბრიტანეთის მიერ რეგიონის დატოვება
მნიშვნელოვან დარტყმას მიაყენებდა როგორც ვაშინგტონის, ისე „ინდუსტრიულად
განვითარებული (კაპიტალისტური) დემოკრატიული სახელმწიფოების“ ინტერესებს
რეგიონში. ლინდონ ჯონსონის ადმინისტრაციას სურდა, რომ „სუეცის
აღმოსავლეთით ბრიტანეთის დროშას კვლავ ეფრიალა“ (ბური 1986ა: 39).
პრეზიდენტის ადმინისტრაციის პარალელურად, რეგიონში შექმნილ ვითარებასთან
დაკავშირებით შეერთებული შტატების საკანონმდებლო ორგანოშიც შეშფოთებას
გამოთქვამდნენ. 1968 წლის ადრეულ გაზაფხულზე კონგრესის ეროვნული
თავდაცვის ქვეკომიტეტის შეფასებით, ბრიტანეთის მიერ რეგიონის დატოვება
შეერთებული შტატებისთვის „ძალზედ არასასურველი“ იყო. იმავე ქვეკომიტეტმა
35 გარდა ამისა, ბრიტანეთმა ინდოეთის ოკეანეში შეერთებული შტატებს კ. დიეგო გარსია გადასცა,
რომელიც ოკეანის ცენტრალურ ნააწილში მდებარეობს და სტრატეგიული თვალსაზრისით
მნიშვნელოვან გეოპოლიტიკურ საყრდენს წარმოადგენდა.
- 44 -
პრეზიდენტის ადმინისტრაციას მისცა რეკომენდაცია, რომ ირანისათვის გაეწია
სამხედრო დახმარება და მისი მეშვეობით დაეცვათ დასავლეთის ინტერესები
ნავთობით მდიდარ რეგიონში (სირიეჰი1984: 58). ახალმა, რიჩარდ ნიქსონის
რესპუბლიკურმა ადმინისტრაციამ კი ბრიტანეთისგან მოითხოვა გადაეხედა თავისი
გადაწყვეტილებისთვის და გარკვეული დროით გადაედო ჯარების გაყვანა „სუეცის
აღმოსავლეთიდან“. ნიქსონის ადმინისტრაცია აქტიურად აწარმოებდა
მოლაპარაკებებს ბრიტანეთის კონსერვატიულ პარტიასთან, რომელსაც 1970 წელს
დაგეგმილ საპარლამენტო არჩევნებში გამარჯვების დიდი შანსი ჰქონდა. 1969 წლის
26 მაისს კონსერვატიული პარტიის ლიდერმა, ედუარდ ჰიტმა, ვაშინგტონში
ვიზიტის დროს განაცხადა, რომ არჩევნებში გამარჯვების შემთხვევაში, კონ-
სერვატიული კაბინეტი დატოვებდა გარკვეულ სამხედრო კონტინგენტს სპარსეთის
ყურეში, მალაიზიასა და სინგაპურში (სირიეჰი 1984: 44).
მიუხედავად იმისა, რომ დიდმა ბრიტანეთმა შეერთებული შტატების
ზეწოლის შედეგად სამხედრო ძალების გაყვანის თარიღი გადასწია, სპარეთის ყურის
ქვეყნებში დაწყებული პოლიტიკური პროცესების შეჩერება შეუძლებელი გახდა.
ბრიტანეთის გადაწყვეტილებას საბჭოთა კავშირი და მისი სატელიტი ახლო
აღმოსავლეთის სახელმწიფოების გააქტიურება მოჰყვა, რომლებიც ცდილობდნენ
პოსტბრიტანულ რეგიონში სამხედრო-პოლიტიკური გავლენა მოეპოვებინათ.
განსაკუთრებით აქტიურობდა მოსკოვი. ჯერ კიდევ 1967 წლის არაბეთ-ისრაელის
ომის შემდეგ სსრკ შეუდგა ეგვიპტის გადაიარაღებას, რაც მას დაახლოებით 500
მილიონ დოლარზე მეტი დაუჯდა, სანაცვლოდ კი კრემლმა ქაიროსგან უფლება
მიიღო ალექსანდრიისა და პორტ-საიდის ნავსადგურები გამოეყენებინა როგორც
სამხედრო-საზღვაო ბაზა; ანალოგიური უფლება მიენიჭა სსრკ-ს ადენის ყურის
ნავსადგურებში. 1966 წელს 13, ხოლო 1968 წელს 16 საბრძოლო ხომალდით გაიზარდა
საბჭოთა სამხედრო-საზღვაო ფლოტი ინდოეთის ოკეანეში. მის შემადგენლობაში
შედიოდა ავიამზიდი „მოსკოვიც“ (ტაკნეი 1972:8). სუეცის არხის ორივე მხარეს
(როგორც ჩრდილოეთით ისე სამხრეთით) სსრკ-ს გააქტიურებამ საფრთხე შეუქმნა
როგორც შეერთებული შტატების ინტერესებს, ისე მის მოკავშირეებს ახლო
აღმოსავლეთის რეგიონში, სპარსეთის ყურესა და არაბეთის ზღვაში.
- 45 -
ახლო აღმოსავლეთში მიმდინარე პროცესებმა და ვიეტნამში
წარუმატებელმა ომმა ვაშინგტონი აიძულა ეროვნული ინტერესების
გათვალისწინებით, „თავისუფალი სამყაროს“ დაცვის ახალი სტრატეგია
შეემუშავებინა. სწორედ ამას ითვალისწინებდა „ნიქსონის დოქტრინა“, რომელიც
მსოფლიოსათვის 1969 წლის 25 ივლისს პრეზიდენტ რიჩარდ ნიქსონის გუამში
გამოსვლის დროს გახდა ცნობილი. „მსოფლიო იცვლება და მასთან ერთად ჩვენი
საგარეო პოლიტიკაც უნდა შეიცვალოს... შეერთებულმა შტატებმა უარი უნდა თქვას
გლობალურ პასუხისმგებლობაზე... ამერიკას არ შეუძლია და არც სურს საკუთარ
თავზე აიღოს მსოფლიოს თავისუფალი ერების დაცვა“ (ნიქსონი 1971: 214). „ნიქსონის
დოქტრინის“ მთავარ გზავნილს წარმოადგენდა ვაშინგტონის ახალი პოზიცია -
უსაფრთხოების დაცვის სფეროში ამერიკა დაეხმარებოდა ყველა თავისუფალ ერს,
თუმცა უარს ამბობდა ნებისმიერ სამხედრო კონფლიქტის „ამერიკანიზაციაზე“.
„თავისუფალმა ერებმა ამერიკასთან ერთად უნდა გაიზიარონ თავისუფლებისა და
უსაფრთხოების დაცვის პასუხისმგებლობა“ (ლიარდი 1972:10). შეიძლება ითქვას,
რომ ვიეტნამის შემდეგ, „ნიქსონის დოქტრინის“ რეალიზება შეერთებულმა შტატებმა
ახლო აღმოსავლეთის რეგიონში განახორციელა, სადაც ბრიტანელთა გასვლის
შემდეგ შესაძლებელი იყო რიგი კონფლიქტები წარმოშობილიყო. ახალ კონფლიქ-
ტებში ჩარევისაგან თავის არიდების მიზნით, ვაშინგტონმა უარი განაცხადა იქ
საკუთარი სამხედრო ძალების განთავსებაზე. „შეერთებულ შტატებს არ გააჩნია
სურვილი და მისწრაფება შეითავსოს ბრიტანეთის როლი რეგიონში...“ (ნიქსონი 1971:
214). დოქტრინით განსაზღვრული სტრატეგიის შესაბამისად, შეერთებული
შტატების ახალი ადმინისტრაცია ცდილობდა გამოწვევების წინააღმდეგ ჩაერთო
ადგილობრივი, რეგიონული ძალებიც და ამით კიდევ უფრო გაეძლიერებინა
შეერთებული შტატების და ზოგადად დასავლეთის პოზიციები, ამევე დროს კი
დაეზოგა ის კოლოსალური ხარჯები, რომელსაც ამერიკა სწევდა მსოფლიოს
ნებისმიერ წერტილში„ინდუსტრიულად განვითარებული (კაპიტალისტური)
დემოკრატიული სახელმწიფოების“ ინტერესების დასაცავად. 1971 წლის 25
თებერვალს პრეზიდენტ რიჩარდ ნიქსონის მიერ შეერთებული შტატების
სენატისადმი საგარეო პოლიტიკის შესახებ გაკეთებულ ყოველწლიურ ანგარიშში
- 46 -
ნათქვამია, რომ „შეერთებული შტატები შეასრულებს ხელშეკრულებით
გათვალისწინებულ ყველა ვალდებულებას, უზრუნველყოფს მოკავშირე
სახელმწიფოების, ასევე ყველა იმ ქვეყნის „ბირთვული ფარით“ დაცვას, რომლის
არსებობა სასიცოცხლო მნიშვნელობის არის ჩვენი ქვეყნის უსაფრთხოებისთვის...
მესამე ქვეყნის მხრიდან აგრესიის შემთხვევაში შეერთებული შტატები
ვალედებულებას იღებს სამხედრო-ეკონომიკური დახმარება გაუწიოს პარტნიორ
სახელმწიფოს...“ (ნიქსონი 1971:219, სირიეჰი 1984: 56). „ნიქსონის დოქტრინა“ არ
წარმოადგენდა შეერთებული შტატების უკან დახევას, ან/და აღებულ
ვალდებულებებზე უარის თქმას, ეს „რეალისტური შეკავების სტრატეგია“ (ლიარდი
1985: 7) და პარტნიორობის ახალი ფორმა იყო. დოქტრინით განსაზღვრული
სტრატეგია შეიძლება შეფასდეს როგორც ცივი ომის ყველაზე პრაგმატული
პოლიტიკური კურსი, რის შედეგადაც შეერთებული შტატების საგარეო პოლიტიკა
უფრო მოქნილი გახდა. ვაშინგტონი ერთი მხრივ, უარს ამბობდა ნებისმიერ
სამხედრო დაპირისპირებაში უშუალოდ ჩარევაზე და კონფლიქტის ზონაში
საკუთარი სამხედრო დანაყოფების გაგზავნაზე, თუმცა მაქსიმალურ სამხედრო-
ეკონომიკურ დახმარებას უწევდა კონფლიქტში ჩართულ ქვეყანას, თუ ამას
შეერთებული შტატების ინტერესები მოითხოვდა. სახელმწიფო მდივნის თანაშემწემ
ახლო აღმოსავლეთისა და სამხრეთ აზიის საკითხებში იოსებ სისკომ მართებულად
შენიშნა, რომ „ნიქსონის დოქტრინა“ ეს იყო “ჩართულობისა და ჩაურთველობის
პოლიტიკა შერჩევითობის საფუძველზე” („Disengagement and engagement on a more
selective basis“) (სირიეჰი1984: 57).
ცივმა ომმა, კორეაში და ვიეტნამში მიღებულმა გამოცდილებამ, მსოფლიოში
მიმდინარე დეკოლონიზაციის პროცესმა და ბრიტანეთის იმპერიის ახლო
აღმოსავლურ სტრატეგიაზე დაკვირვებამ ვაშინგტონი დაარწმუნა, რომ სპარსეთის
ყურეში ამერიკული ძალებით ბრიტანეთის ჯარების ჩანაცვლება შეერთებული
შტატებისთვის როგორც პოლიტიკურად, ისე ეკონომიკურად, წამგებიანი იქნებოდა.
ახლო აღმოსავლეთის რეგიონში „ნიქსონის დოქტრინა“ ითვალისწინებდა
სტაბილურობის შენარჩუნებას ადგილობრივ სახელმწიფოებზე დაყრდნობით, რაც
უფრო ეფექტური იქნებოდა, ვიდრე იქ ამერიკული შეიარაღებული ძალების
- 47 -
გაგზავნა. ამასთან, ბრიტანეთის იმპერიისაგან განსხვავებით, შეერთებული შტატებს
არ სურდა რეგიონში ჰყოლოდა სამხედრო ძალები, რომელიც იქ კოლონიური არმიის
სტატუსით იქნებოდა ისეთ სენსეტურ სახელმწიფოებში, როგორიც ირანი და
არაბული ქვეყნები იყო. ეკონომიკური ასპექტით, სპარსეთის ყურის ნავთობით
მდიდარი ქვეყნების სამხედრო ძალებზე დაყრდნობით რეგიონში ვითარების
გაკონტროლება ვაშნგტონისთვის უფრო მომგებიანი იყო. ასე მაგალითად, ქვეყნის
საზღვრებს გარეთ ერთი ამერიკელი ჯარისკაცის შენახვა პენტაგონს უფრო ძვირი
უჯდებოდა, ვიდრე 12 ადგილობრივი სამხედროს გაწვრთნა და აღჭურვა (სტორკი...
1983:7). იარაღით ვაჭრობა კი კიდევ უფრო დიდ შემოსავალს მისცემდა შეერთებულ
შტატებს. კომპანია „ბოინგის“ (Boeing) თანამშრომელმა, AWACS-ის სისტემის
შემქმნელმა, ჯეიმს გრაფტონმა გაზეთ „ნიუ-იორკ თაიმსისათვის“ (The New Yourk
Times) მიცემულ ინტერვიუში აღნიშნა, რომ 128 მილიონი დოლარის სამხედრო
პროდუქციის ექსპორტირების შემთხვევაში 60 მილიონი გადასახადების სახით
შეერთებული შტატების ბიუჯეტში შედიოდა36 (სტორკი... 1983:7).
რეგიონიდან ბრიტანეთის მოსალოდნელი წასვლის ფონზე, „ნიქსონის
დოქტრინის“ ფარგლებში, შეერთებული შტატების ეროვნული უსაფრთხოების
საბჭოს დაევალა შეემუშავებინა პოსტბრიტანული სპარსეთის ყურის რეგიონალური
პოლიტიკა. 1969 წლის 12 ივლისს, პრეზიდენტის მრჩეველმა ეროვნული
უსაფრთხოების საკითხებში, ჰენრი კისინჯერმა პრეზიდენტ რიჩარდ ნიქსონს
ეროვნული უშიშროების საბჭოს #66 მემორანდუმი წარუდგინა. ეს იყო ის მთავარი
დოკუმენტი, რომლითაც განისაზღვრა შეერთებული შტატების პოლიტიკა
სპარსეთის ყურის რეგიონის მიმართ ბრიტანეთის სამხედრო ძალების გასვლის
შემდეგ. დოკუმენტის თანახმად სპარსეთის ყურის მიმართ შემუშავდა „ტყუპი
საყრდენის“ სტრატეგია (Twin Pillar Strategy), რომლის მიხედვითაც რეგიონში
სტაბილურობის და უსაფრთხოების შენარჩუნებაზე ორ წამყვან სახელმწიფოს, ირანსა
და საუდის არაბეთს უნდა ეზრუნა (სირიეჰი1984: 66-67, 81-83). თუმცა აქვე უნდა
აღინიშნოს, რომ ამ პროცესში აქტიურობით თავიდანვე ირანი გამოირჩეოდა,
36 თუმცა აღსანიშნავია, რომ პირველ ეტაპზე შეერთებული შტატების პოლიტიკაში სპარსეთის ყურის
მიმართ ეკონომიკური (კომერციული) ფაქტორი რიგით მეორე პრიორიტეტს წარმოადგენდა
(სირიეჰი1984: 66).
- 48 -
რომელმაც საკუთარი ინიციატივით აიღო აღნიშნული ვალდებულება და აქტიურად
იყო ჩართული რეგიონის უსაფრთხოების დაცვის საქმეში. გარდა ამისა, ირანი იყო
ერთ-ერთი არაარაბული, მუსლიმური სახელმწიფო ახლო აღმოსაველთის რეგიონში,
რომელიც ისტორიულად რეგიონის ლიდერ სახელმწიფოს წარმოადგენდა,
ფეჰლევთა მმართველი დინასტიის სეკულარული პოლიტიკის შედეგად, სახელ-
მწიფო მმართველობის სისტემა რელიგიური რადიკალიზმისა და ფანატიზმისგან
თავისუფალი იყო.37 თეირანი რელიგიურ-პოლიტიკური თვალსაზრისით დაპირის-
პირებულიც კი იყო არაბულ სამყაროსთან, არაბეთ-ისრაელის კონფლიქტში თეირანი
მხარს უჭერდა ისრაელის სახელმწიფოს.
განსხვავებით ირანისაგან, საუდის არაბეთი არაბული ნაციონალიზმისა და
რადიკალიზმის გავლენას განიცდიდა, როგორც გარედან, ისე ქვეყნის შიგნით.
არაბეთ-ისრაელის ომის დროს საუდის მმართველი ოჯახი იძულებული იყო
შეესრულებინა საკუთარი მოსახლეობის დაკვეთა და არაბული სახელმწიფოების
პოზიციები გაეზიარებინა. ერ-რიადს დასავლეთთან გარკვეული უკმაყოფილებაც კი
ჰქონდა პალესტინის საკითხთან დაკავშირებით. უფრო მეტიც, მიუხედავად ნასერის
სოციალისტური იდეებისა, არაბული მონარქიების პოლიტიკური ელიტა და ხშირ
შემთხვევაში სამეფო ოჯახის წარმომადგენლები პატივს სცემდნენ და იზიარებდნენ
ნასერიზმს და მისი არაბული ნაციონალიზმის იდეებს. სწორედ ამის გამო,
ვაშინგტონში თვლიდნენ, რომ საუდის არაბეთი სპარსეთის ყურის დაცვის საკითხში
აშკარად სუსტი რგოლი (ანუ საყრდენი) იქნებოდა. ხანგრძლივ პერსპექტივაში მისი
სტაბილურობა შეერთებული შტატების მმართველ გუნდს საეჭვოდ მიაჩნდათ.
ეროვნული უსაფრთხოების საბჭოს მემორანდუმის მიხედვით, საუდის არაბეთი
„ტყუპი საყრდენის“ სტრატეგიაში ირანთან შედარებით სუსტ რგოლად
განიხილებოდა. ხშირ შემთხვევაში მას როგორც - „ნახევარ საყრდენს“ ისე
37 არაბეთ-ისრაელის კონფლიქტი იყო ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი, რომელშიც ყურის ორი
სახელმწიფოს ურთიერთობებს წინააღმდეგობრივს ხდიდა. 38 მხოლოდ 70-იანი წლების მეორე ნახევარში, ნავთობის საკითხთან დაკავშირებით ირანის შაჰის
შეუპოვარი ურჩობის და ირანში მიმდინარე არასტაბილური ვითარების ფონზე საუდის არაბეთის
მნიშვნელობა შეერთებული შტატებისათვის კიდევ უფრო გაიზარდა. არაბეთის ნახევარკუნძულიდან
იმპორტირებულმა ნავთობმა მნიშვნელოვანი ადგილი დაიჭირა შეერთებული შტატების
ენერგეტიკულ ბალანსში.
- 49 -
სწორედ ამიტომ, ხშირ შემთხვევაში ვაშინგტონის მხრიდან აქცენტი
თეირანზე კეთდებოდა. შეერთებული შტატების მმართველ წრეებში ირანს „რჩეულ
ხელსაწყოს“ უწოდებდნენ. გარდა ამისა, ირანი რეგიონის მნიშვნელოვანი სამხედრო-
პოლიტიკური ფიგურა იყო და პერსპექტივაში სხვა ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებთან
შედარებით, სტაბილურ ქვეყანას წარმოადგენდა. როგორც შეერთებული შტატების
ეროვნული უსაფრთხოების საბჭო თავის სპეციალურ ანალიზში აღნიშნავდა, „ჩვენ
გაგვაჩნია სასიცოცხლო ინტერესი, დავიცვათ ეს ტერიტორია (ირანი - ლ.ბ.) საბჭოთა
კავშირის გავლენისაგან39 და გამოვიყენოთ იგი საკუთარი სტრატეგიული
მიზნებისათვის. ჩვენ ასევე დაინტერესებული ვართ შევინარჩუნოთ და განვამ-
ტკიცოთ მჭიდრო პარტნიორული ურთიერთობები მზარდი ძლიერების მქონე ირანის
სახელმწიფოსთან, იმისათვის რათა მასზე დაყრდნობით ახლო აღმოსავლეთის
რეგიონში სტაბილურობის შენარუნებას შევუწყოთ ხელი. ირანის მიმართ ჩვენ ასევე
გაგვაჩნია კომერციული ინტერესები, როგორც ენერგორესურსების, ისე ირანის
მზარდი ეკონომიკის სხვა სფეროებშიც (რიდი 1969: 1). ბუნებრივია, ასეთ ვითარებაში
„ნიქსონის დოქტრინიდან“ გამომდინარე, ამერიკის რესპუბლიკური ადმინისტრაცია
რეგიონში ირანის შემდგომი ეკონომიკური და სამხედრო-პოლიტიკური
გაძლიერებით კიდევ უფრო დაინტერესდა. ვაშინგტონში გადაწყდა, რომ
სპეციალური პროგრამების განხორციელებით და პოლიტიკური ზეგავლენით
ამერიკის შეერთებული შტატები მხარს დაუჭერდა ირანის სოციალურ-ეკონომიკურ
განვითარებას, ქვეყნის მმართველობის, პოლიტიკური და სამართლებრივი
ინსტიტუტების დემოკრატიზაციას.40 თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ვაშინგტონი ვერ
გამორიცხავდა საუდის არაბეთის როლს სპარსეთის ყურის რეგიონალურ
პოლიტიკაში. ამიტომ აშშ-ს მმართველი წრეები ცდილობდა „ნიქსონის დოქტრინის“
განხორციელების პროცესში ბალანსირებული პოლიტიკა გაეტარებინა რეგიონის ორი
39 „თუ კი ირანს სსრკ-ს დავუთმობთ, ადვილი წარმოსადგენი იქნება თუ რა დაემართება ჩვენს
კომუნიკაციებს აზიაში“ აღნიშნა თავის ინტერვიუში თეოდორ ელიოტმა (ბური 1987ა: 19). 40 სამოქალაქო საზოგადოებაში სამოქალაქო განათლების ამაღლების მიზნით შეერთებული შტატები
ახორციელებდა პროგრამებს (მშვიდობის კორპუსი, ფულბრაიტის პროგრამა), რომელიც
ითვალისწინებდა საზოგადოების ცნობიერების ამაღლებას, სამეცნიერო და სასწავლო გაცვლითი
პროგრამების განხორციელებას, ტექნიკური და ტექნოლოგიური დახმარების პროგრამების
რეალიზებას), ირანის არმიის გაძლიერებას, აღჭურვას და გაწვრთნას. ვაშინგტონის თვალსაზრისით
ძლიერი ირანი რეგიონში უსაფრთხოების და წესრიგის დაცვის გარანტი იქნებოდა.
- 50 -
ლიდერი სახელმწიფოს - საუდის არაბეთისა და ირანის მიმართ. შეერთებული
შტატების პოლიტიკა მდგომარეობდა შემდეგში: ერთი სახელმწიფოს გაძლიერება
მეორე სახელმწიფოს დასუსტების ხარჯზე არ დაეშვა. ვაშინგტონისთვის
ოპტიმალური ფორმულა იყო ირანისა და საუდის არაბეთის თანამშრომლობა
საერთო საფრთხეებისა და გამოწვევების წინააღმდეგ. „ჩვენ არ გვსურს არჩევანი
გავაკეთოთ საუდის არაბეთსა და ირანს შორის“, - აღნიშნავს კისინჯერისადმი
გაგზავნილ წერილში სახელმწიფო მდივნის თანაშემწე ახლო აღმოსავლეთის
ხელსაყრელი იყო ისრაელის სახელმწიფოსათვის და მისი ინტერესების დამცავი
ებრაული ლობისთვისაც. ისრაელის ეროვნული უსაფრთხოებისთვის აუცილებელ
საჭოროებას წარმოადგენდა ირანთან, როგორც არაარაბულ სახელმწიფოსთან,
ალიანსის საფუძველზე ანტიებრაული რადიკალური არაბული სახელმწიფოების
შეკავება. გარდა ამისა, თეირანს გარკვეული კავშირები გააჩნდა ამერიკის ებრაულ
ლობისთან. ირანის შაჰი თელ-ავივს თხოვნით ხშირად მიმართავდა, რათა ებრაულ
ლობს ირანის სასარგებლოდ ემუშავა შეერთებული შტატების წარმომადგენლობით
ორგანოებში (სენატში და კონგრესში) და ადმინისტრაციაში, იმისავის, რომ
დახმარებოდა თეირანს ამერიკის ირანულ პოლიტიკზე გარკვეული დადებითი
გავლენის მოპოვების საკითხებში51 (ნეფი 1991: 24; ტერი 2002: 70-71).
51 კენედისა და ჯონსონის ადმინისტრაციების მმართველობის პერიოდში ამერიკის ებრაული ლობი
- 68 -
შემთხვევითი არ იყო ის ფაქტიც, რომ ირანზე ორიენტირებული
შეერთებული შტატების ახლოაღმოსავლური პოლიტიკა, განსაკუთრებით ნიქსონის
და ჯერალდ ფორდის რესპუბლიკური ადმინისტრაციების მმართველობის
პერიოდში, გააქტიურდა, მაშინ, როდესაც საგარეო პოლიტიკის შემუშავების,
გადაწყვეტილებების მიღებისა და მისი რეალიზების საკითხებში მნიშვნელოვნად
გამოიკვეთა ეროვნული უსაფრთხოების საკითხებში პრეზიდენტის თანაშემწის,
ჰენრი კისინჯერის52 ფიგურა და შესაბამისად მის დაქვემდებარებაში არსებული
ეროვნული უსაფრთხოების საბჭოს მნიშვნელობა. სავსებით შესაძლებელია, რომ
ვაშინგტონის გადაწყვეტილება - ირანზე დაყრდნობით განეხორციელებინა
„ნიქსონის დოქტრინა“ რეგიონში და გამხდარიყო მისი „რჩეული ხელსაწყო“ (Chosen
Instrument) დასავლეთის ინტერესების დაცვის საკითხში - ებრაული ლობის და მისი
ერთერთი წარმომადგენლის - ჰენრი კისინჯერის გავლენას განიცდიდა. მათი
გათვლებით ირან-ისრაელის სამხედრო-პოლიტიკური „ღერძი“ უპირველეს ყოვლისა,
ისრაელის ეროვნულ უსაფრთხოებას უნდა მომსახურებოდა, ხოლო შემდეგ ირანზე
ორიენტირებული შეერთებული შტატების რეგიონალურ პოლიტიკას. კისინჯერი
თავის მემუარებში აღნიშნავს, რომ ირანთან მჭიდრო პარტნიორული ურთიერ-
თობების შენარჩუნებას და სამხედრო სფეროში მისი მოთხოვნების უპირობო
შესრულებას მხოლოდ ორი ფაქტორი განაპირობებდა: პირველი - ირანის ნავთობი,
რომელიც აუცილებელი და საიმედო იყო, განსაკუთრებით საგანგებო მდგომარეობის
დროს53, ხოლო მეორე მხრივ, მას არ სურდა შაჰის განაწყენებით ირანი ანტი-ებრაულ
ბლოკში აღმოჩენილიყო, რომელიც ისრაელის ეროვნულ უსაფრთხოებას დამატებით
პრობლემებს შეუქმნიდა (კისინჯერი 2000ბ: 671-672).
ამგვარად, ებრაული ლობის გავლენა და ისრაელის სახელმწოფოს
უსაფრთხოების საკითხები ვაშინგტონში გადაწყვეტილების მიმღებ უწყებებზე
ხშირად გამოთქვამდა უკმაყოფილებას ირანისთვის F-4-ის ტიპის გამანადგურებლების მიყიდვის
გაჭიანურების თაობაზე (ბური 1987ბ: 38). 52 როგორც ცნობილია, კისინჯერი ებრაული წარმოშობის იყო, მისი ოჯახი მეორე მსოფლიო ომის
დროს ევროპიდან ამერიკის შეერთებული შტატებში გადავიდა საცხოვრებლად. ბუნებრივია,
კისინჯერიც ებრაული ლობის ერთ-ერთი რიგითი „ჯარისკაცი“ იყო. 53 საუბარია ნავთობის კრიზისის დროს ირანის შაჰის პოლიტიკაზე, რომლის მიხედვითაც იგი არ
ემორჩილებოდა არც რეგიონის ქვეყნების და არც OPEC-ის გადაწყვეტილებას ნავთობის ემბარგოს
- 69 -
მნიშვნელოვან გავლენას ახდენდა. რიჩარდ ნიქსონისა და ჯერალდ ფორდის
რესპუბლიკური ადმინისტრაციების მმართველობის პერიოდში ჰენრი კისინჯერის
მეშვეობით ეს გავლენა კიდევ უფრო გაძლიერდა. სწორედ ირანზე დაყრდნობით იყო
შესაძლებელი რადიკალური ერაყის შეკავება. გარდა ამისა, ორივე ქვეყანა
ერთობლივად ახორციელებდნენ სხვადსახვა სამხედრო პროექტებს და სადაზვერვო
ინფორმაციის გაცვლას. ირანი იყო ერთადერთი ნავთობის მწარმოებელი ახლო
აღმოსავლური მუსლიმური სახელმწიფო, რომელიც უზრუნველყოფდა ისრაელს
ნავთობით.
ირანის დახმარების საკითხში ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტოც
განსაკუთრებით აქტიურობდა. ლენგლიში54 თვლიდნენ, რომ ირანი მათი
სადაზვერვო საქმიანობისთვის სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი იყო. ცენტრალური
სადაზვერვო სააგენტოს ხელმძღვანელი რიჩარდ ჰლემსი ჰენრი კისინჯერს,
თავდაცვის დეპარტამენტის მდივნის მოადგილეს დევიდ პაკარდს და სახელმწიფო
დეპარტამენტის მდივნის თანაშემწეს პოლიტიკურ საკითხებში ალექსის ჯონსონს
წერდა: „ჩვენთვის მარტივია უარი ვუთხრათ ირანს დახმარებაზე, თუმცა მჯერა, რომ
შეერთებული შტატების პირდაპირ ინტერესებში შედის დახმარება აღმოვუჩინოთ
მას... როგორც ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტოს დირექტორი, მომხრე ვარ
გავაგრძელოთ ირანთან მჭიდრო პარტნიორული ურთიერთობები, მხარი
დავუჭიროთ ირანს რეგიონალური მიზნებისა თუ გეგმების რეალიზებაში, რადგან
ჩვენი სადაზვერვო ობიექტების არსებობა იქ ჩვენთვის სასიცოცხლოდ
მნიშვნელოვანია“ (ჰელმსი 1970ა: 1-2). აღსანიშნავია, რომ კორეის ომის შემდეგ
შეერთებულმა შტატებმა ინტენსიურად დაიწყო სსრკ-ს საჰაერო სადაზვერვო
ოპერაციების განხორციელება. მათ შორის არსებობდა წარუმატებელი (1962 წლის
სადაზვერვო თვითმფრინავის U-2-ს ჩამოგდების ინციდენტი) და წარმატებული
სადაზვერვო ოპერაციები. წარმატებული სადაზვერვო ოპერაციების რიცხვს
მიეკუთვნებოდა საბჭოთა კავშირის განაპირა რეგიონების დაზვერვა თურქეთის,
ხოლო მოგვიანებით ირანის ტერიტორიიდან განხორციელებული სადაზვერვო
დაწესების შესახებ. უფრო მეტიც ასეთ პირობებში ირანი ერთი-ორად ზრდიდა ნავთობის ექსპორტს,
რათა დასავლეთის მოკავშირე ქვეყნების ნავთობით უზრუნველყოფისათვის საფრთხე არ შეექმნა. 54 ვირჯინიის შტატში განლაგებული ცენტრალური სადაზვერვო სამმართველოს შტაბ-ბინა.
- 70 -
ოპერაციების მეშვეობით. ირანის სტრატეგიული მდებარეობა და მისი საბჭოთა
კავშირთან მოსაზღვრეობა ბრწყინვალე საშუალებას აძლევდა შეერთებული
შტატების სამხედრო-სადაზვერვო სამსახურებს დაეზვერათ სსრკ-ს სტრატეგიულად
მნიშვნელოვანი ამიერკავკასიის და შუა აზიის რეგიონები. 1960-იან წლებში,
თურქეთთან გარკვეული უკმაყოფილების შემდეგ, შეერთებული შტატები
იძულებული გახდა თავისი სადაზვერვო ოპერაციები ირანში გადმოეტანა. 1969 წლის
ოქტომბერში, ვაშინგტონში ვიზიტის დროს, ირანის შაჰი რეზა ფეჰლევისა და
ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტოს დირექტორის რიჩარდ ჰელმსის შეხვედრაც
შედგა. პირისპირ შეხვედრაზე გადაწყდა, რომ შეერთებული შტატები სსრკ-ს
მიმართულებით ირანის ტერიტორიიდან თავის დასაზვერვო ოპერაციებს
განახორციელებდა (ბური 1986ბ: 11). შეხვედრის დროს შაჰმა ხაზი გაუსვა, რომ ირანს
არ გააჩნდა მსგავსი სამსახური, რომელიც განახორციელებდა სადაზვერვო
საქმიანობას და ჰელმსს შესთავაზა ამერიკის სადაზვერვო საქმიანობა ახლო
აღმოსავლეთის რეგიონსა და ინდოეთის ოკეანეში გაეფართოვებინა (ჰელმსი 1969: 2).
ირანული მხარის თანხმობის შემდეგ, შემუშავებული იქნა სადაზვერვო
ოპერაცია კოდური სახელწოდებით „ბნელი ჯინი“, რომელიც ითვალისწინებდა
საჰაერო დაზვერვის წარმოებას სსრკ-ს სამხრეთ პერიმეტრზე. ოპერაციის მიზანი იყო
მიეღოთ მაქსიმალური ინფორმაცია ამ რეგიონებში არსებული სამხედრო
პოტენციალის შესახებ, ამასთან ერთად, პერიოდულად განეხორციელებინათ
დივერსიები და საბჭოთა საჰაერო თავდაცვისუნარიანობა გამოეცადათ. ოპერაცია
„ბნელი ჯინის“ განხორცილება შეერთებულმა შტატებმა ირანში 1960-იანი წლების
მიწურულიდან დაიწყო. ცენტრალურმა სადაზვერვო სააგენტომ, კომპანია „როქველ
ინტერნეიშენალის“ (Rockwell International) და ირანელი ბიზნესმენის ალბერტ
ჰაკიმის დახმარებით (ალბერტ ჰაკიმი გავლენიანი პიროვნება იყო როგორც
ვაშინგტონში, ისე თეირანში. იგი ირანის სამხედრო იმპორტის საქმეში მნიშვნელოვან
როლს თამაშობდა. ჰაკიმის მეშვეობით ხდეობდა ირანის მაღალჩინოსნების
მოქრთამვა, რათა ხელოვნურად გაეზარდათ ირანის სამხედრო მოთხოვნილება)
შეძლო შაჰის და ირანის სამხედრო ელიტის დაყოლიება მონაწილეობა მიეღოთ
ოპერაცია „ბნელი ჯინის“ განხორციელებაში. 1968 წელს ირანს ამერიკული წარმოების
დასასრულს პრეზიდენტმა ნიქსონმა შაჰს შემდეგი სიტყვებით მიმართა: „დამიცავი“
(მემორანდუმი... 1972ბ: 2), რაც იმას ნიშნავდა, რომ ნიქსონის რესპუბლიკური
ადმინისტრაციისათვის რეგიონში დასავლეთის ინტერესების დაცვის ერთადერთ
იმედს მხოლოდ ირანი წარმოადგენდა. 1972 წლის 25 ივლისით დათარიღებულ
მემორანდუმში ჰენრი კისინჯერი თავდაცვისა და სახელმწიფო დეპარტამენტს
(იარაღის ვაჭრობის საკითხში ორი მთავარი უწყება) წერდა, რომ „აღნიშნული
სამხედრო პროდუქციის ექსპორტირება უნდა მოხდეს რაც შეიძლება სწრაფად“
(საუნდერსი 1972ბ: 1).
1972 წლის ვიზიტის შემდეგ, ირანს საშუალება მიეცა ამერიკული წარმოების
შეიარაღება და სამხედრო ტექნიკა მისი ნება-სურვილის მიხედვით შეეძინა, თუმცა
77 ჯერ კიდევ 1972 წლის 29-30 მაისს ნიქსონის ვიზიტამდე ვაშინგტონში მყოფ ირანელ გენერალს ჰასან
ტუფაიანს აშშ-ს თავდაცვის მდივანმა განუცხადა, რომ „...ნიქსონის ბრძანების თანახმად მოგყიდით
ყველაფერს, რასაც თქვენ მოისურვებთ...“ (სეგდი 1985:18-19). 78 მწარმოებელი Hughes Aircraft Co. 79 საერთო ჯამში ირანს ამ ტიპის საჰაერო ხომალდების 10 ესკადრილია დაუგროვდა.
- 94 -
იარაღის იმპორტირების სფეროში ბიუროკრატიული ბარიერები კვლავ პრობლემად
რჩებოდა. ირანის მიერ ამერიკული იარაღის იმპორტირების პროცესში ჩართული
იყო, როგორც სახელმწიფო უწყებები, ისე კერძო კომპანიები და მათი
წარმომადგენლები. ამ პროცესში განსაკუთრებული როლი ეკისრებოდა სახელმწიფო
დეპარტამენტს, თავდაცვის დეპარტამენტს, შეერთებული შტატების საელჩოს
თეირანში და ამერიკის სამხედრო მისიას ირანში. ირანის მიერ ამერიკული სამხედრო
პროდუქციის შესყიდვა შემდეგი პროცედურების დაცვით ხდებოდა:
თავდაპირველად ირანის შაჰი და მისი სამხედრო ელიტა ამერიკელ სამხედრო
მრჩევლებთან გადიოდნენ შესაბამის კონსულტაციებს, შემდეგ საელჩოს მეშვეობით
უკავშირდებოდნენ სახელმწიფო დეპარტამენტს, რომელიც გასცემდა ნებართვას
იარაღის მიყიდვის შესახებ, რომელსაც ახორციელებდა თავდაცვის დეპარტამენტი.
სწორედ ასეთი ბიუროკრატიული ბარიერების გამო, ირანის მმართველი ელიტა
პროტესტს გამოთქვამდა. სავარაუდოდ, აღნიშნულ პრობლემასთან დაკავშირებით
შაჰმა პრეზიდენტ ნიქსონთან შეხვედრის დროსაც ისაუბრა. ამიტომ 1972 წლის 30-31
მაისის ვიზიტის შემდეგ პრეზიდენტ ნიქსონის ადმინისტრაციამ ამ პრობლემის
გადაჭრისთვის ქმედითი ნაბიჯები გადადგა. პრობლემის მოგვარება პრეზიდენტმა
მის მრჩეველს ეროვნული უსაფრთხოების საკითხში, ჰენრი კისინჯერს დაავალა.
ირანიდან დაბრუნების შემდეგ კისინჯერმა თეირანის იარაღით უზრუნველყოფის
საკითხის მოგვარების მიზნით, მის მიერ შემუშავებული ახალი სისტემა აამოქმედა,
რომელიც ითვალისწინებდა ბიუროკრატიული ბარიერების გვერდის ავლით,
დაჩქარებული წესით სამხედრო საგარეო ვაჭრობას მოკავშირე ქვეყნებთან. სამხედრო
ვაჭრობის პროცედურების გამარტივების მიზეზად ჰენრი კისინჯერმა პრეზიდენტ
ნიქსონის გადაწყვეტილება და ირანში შექმნილი ვითარება დაასახელა. იმ პერიოდში
ირანის სამხედრო ელიტასა და გადაწყვეტილების მიმღებ უწყებებში განსაკუთრებით
გააქტიურდნენ დასავლეთ ევროპის ქვეყნების - იტალიის, ინგლისის და
საფრანგეთის სამხედრო ატაშეები და იარაღის მწარმოებელი კომპანიების წარმომად-
გენლები.80 ევროპული ქვეყნების გააქტიურებამ ვაშინგტონს მნიშვნელოვანი კონ-
80 „ბრიტანელებიც და ფრანგებიც მზად იყვნენ გამხდარიყვნენ იარაღისა და სხვა სამხედრო
მომსახურების მთავარი მიმწოდებლები“ (ბური 1989: 92).
- 95 -
კურენცია გაუწია, რაც უარყოფითად აისახა ირანში შეერთებული შტატების
სამხედრო ვაჭრობის სფეროზე. ასეთ ფონზე ირანთან მიმართებაში პროცედურები
კიდევ უფრო უნდა გამარტივებულიყო. ირანში აშშ-ს ელჩისადმი 1972 წლის 12
ივლისით დათარიღებულ წერილში კისინჯერი წერდა: „ამიერიდან, ირანში
ამერიკული იარაღის ექსპორტირების შესახებ გადაწყვეტილება მხოლოდ ირანმა
უნდა მიიღოს... თუკი ირანის მთავრობა გადაწყვეტს შეიძინოს სასურველი სამხედრო
აღჭურვილობა და ტექნიკა, მას არანაირი შეზღუდვა81 არ უნდა დაუწესდეს გარდა
ოფიციალური ლიცენზიებისა და სამართლებრივი მოთხოვნებისა“ (საუნდერსი
1972ბ:2; პოლაკი 2004: 104). ამერიკის სამხედრო წარმოების სფეროში მოღვაწე
კომპანიებს უფლება მიეცათ დამოუკიდებლად, ყოველგვარი შეზღუდვების გარეშე,
სამხედრო-სავაჭრო გარიგებები და ოპერაციები ეწარმოებინათ ირანის
მთავრობასთან, გარდა ბიუროკრატიული ბარიერების მოხსნისა. შეერთებული
შტატების მხრიდან ეს იყო პოლიტიკური გადაწყვეტილება, რომელიც მიზნად
ისახავდა „ნიქსონის დოქტრინით“ გათვალისწინებული პოლიტიკის სრულყოფას
ირანის მიმართ82. შეიარაღების მიწოდების პარალელურად, შეერთებული შტატების
მთავრობამ კიდევ უფრო გაზარდა სამხედრო ინსტრუქტორებისა და მრჩეველთა
რაოდენობა ირანში, მაშინ როდესაც მსოფლიოს მასშტაბით 15%-ით შეამცირა
სამხედრო მისიების პერსონალი (ჰეკი 1972: 1-2).
1972 წლის ვიზიტის შემდეგ პრეზიდენტმა ნიქსონმა კიდევ ერთი
მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადადგა. იმავე წლის დეკემბერში შეერთებული შტატების
ადმინისტრაციამ ირანში ახალი ელჩი, ცენტრალური სადაზვერვო სამმართველოს
ყოფილი დირექტორი, რიჩარდ ჰელმსი დანიშნა. ჰელმსის ირანში ელჩად გაგზავნა
მნიშვნელოვანი ნაბიჯი იყო ნიქსონის ადმინისტრაციის მხრიდან. თვით ჰელმსი
კარგად იცნობდა ირანს, მხარს უჭერდა „ნიქსონის დოქტრინით“ გათვალისწინებული
პოლიტიკის გატარებას ირანის მიმართ და შაჰთანაც კარგი ურთიერთობით
81 საუბარია იმ შეზღუდვებზე, რომელსაც ვაშინგტონი უწესებდა თეირანს იარაღის შესყიდვაზე და
მოუწოდებდა მეტი ინვესტიცია დაებანდებინა ქვეყნის შიდაეკონომიკური განვითარებისათვის. 82 იარაღის მწარმოებელი ამერიკული კომპანიების მეშვეობით შაჰი მუდამ ინფორმირებული იყო ჯერ
კიდევ გამოცდის პროცესში მყოფი უახლესი სამხედრო ტექნიკისა და შეიარაღების შესახებ. ამგვარად,
იარაღის მწარმოებელი კომპანიები (მაგალითად, კომპანია გრუმანი) მანამდე ავრცელებდნენ
ინფორმაციას მათ მიერ წარმოებულ ულტრათანამედროვე შეიარაღებასა და ტექნიკაზე, ვიდრე მას
შეერთებული შტატების მთავრობა ოფიციალურად მიიღებდა შეიარაღებაში (მიგლიეტა 2002: 73-74).
- 96 -
გამოირჩეოდა83. რიჩარდ ჰელმსის ელჩად დანიშვნას შეერთებული შტატების და
ირანის მასობრივი საინფორმაციო საშუალებები აფასებდნენ, როგორც ირანის
მიმართ ვაშინგტონის უპირობო მხარდაჭერას და მის მიმართ განსაკუთრებული
ინტერესების მკაფიო გამოხატვას.
ამგვარად, ნიქსონის ვიზიტის შემდეგ შეერთებული შტატების
ადმინისტრაციამ ირანს ულტრათანამედროვე შეიარაღებისა და სამხედრო ტექნიკის
ბაზრის კარები ფართოდ გაუღო. მსგავსად ჩრდილოეთ ატლანტიკური ალიანსის
წევრი ქვეყნებისა, ვაშინგტონი ირანსაც აწვდიდა უახლეს შეიარაღებას, რაც ნათლად
მიუთითებს იმაზე, რომ შეერთებული შტატების რეგიონალურ პოლიტიკაში ირანს
უმნიშვნელოვანესი ადგილი ეჭირა. შეერთებული შტატების ეროვნული უსაფ-
რთხოების საბჭოს ერთ-ერთ ოფიციალურ დოკუმენტში მითითებული იყო, რომ
ირანი, შეერთებული შტატების ახლო აღმოსავლეთის რეგიონის მეგობრებსა და
მოკავშირეებს შორის განსაკუთრებული პრივილეგიებით სარგებლობდა (კისინჯერი
1972ა: 2).
1972 წლის ნიქსონის ვიზიტის შემდეგ, ირანს ამერიკის იარაღის ბაზარზე
თავისუფალი მოქმედების უფლება მიეცა. მას შეეძლო შეეძინა მისთვის სასურველი
ნებისმიერი იარაღი და სამხედრო ტექნიკა, გარდა ბირთვული იარაღისა. მაგრამ
შეერთებული შტატების მიერ გამოყოფილი სამხედრო კრედიტის ფარგლებში
ფინანსების სიმწირის გამო ირანი ვერ ახერხებდა დაგეგმილი კოლოსალური
სამხედრო შესყიდვების რეალიზებას. აუცილებელი იყო შესაბამისი ფინანსური
რესურსების მოძიება. ამის ერთადერთი საშუალება კი კვლავ ნავთობი რჩებოდა. 1972
წლის 27 ივნისს ვენაში ნავთობის მწარმოებელი ქვეყნების ორგანიზაციის (OPEC)
მინისტერიალი გაიმართა, რომლის ფარგლებში თეირანმა ირანის ნავთობის
საერთაშორისო კონსორციუმთან მორიგ შეთანხმებას მიაღწია. ამ შეთანხმების
თანახმად, ირანის მთავრობამ ნავთობის კონსორციუმს 1979 წლის შემდეგ კიდევ 15
წლით გაუხანგრძლივა ნავთობის წარმოების სფეროში ექსკლუზიური უფლებები.
ამის სანაცვლოდ კონსორციუმმა თახმობა განაცხადა 1976 წლისათვის ირანის
83 თავის ინტერვიუში რიჩარდ ჰელმსმა უარყო გავრცელებული ინფორმაცია იმის თაობაზე,
თითქოსდა იგი შვეიცარიაში სწავლის დროს ირანის შაჰის თანაკლასელი იყო (ბური 1986ბ: 1).
- 97 -
ნავთობის წარმოება თვეში 4.3 მილიონი ბარელიდან 8 მილიონამდე გაეზარდა. ამავე
ხელშეკრულების ფარგლებში კონსორციუმმა აბადანის ნავთობის გადამამუშავებელი
ქარხანა ირანის მთავრობას საკუთრებაში გადასცა, ხოლო თავად კუნძულ ხარგზე
ახალი ააგო (საუნდერსი...1972ა: 7).
1973-74 წლების ნავთობის კრიზისის პერიოდში ირანს შესაძლებლობა
გაუჩნდა მაქსიმალურად გაეზარდა ენერგორესურსებისაგან მიღებული შემოსავლები.
როგორც ცნობილია, არაბეთ-ისრაელის რიგით მესამე ომში ისრაელისათვის
გაწეული დახმარების გამო, არაბულმა ქვეყნებმა, მათ შორის საუდის არაბეთმაც,
ამერიკის შეერთებულ შტატებს ნავთობის ტოტალური, ხოლო მის პარტნიორებს კი
84 მრავალფუნქციური ზებგერითი საბრძოლო თვითმფრინავი. მწარმოებელი ლოქჰიდ მარტინი
(Lockheed Martin) და ჯენერალ დინამიქსი (General Dynamics). წარმოების წლები: 1974 წლიდან-
დღემდე. 85 მრავალფუნქციური ზებგერითი საბრძოლო თვითმფრინავის F/A-18 Hornet-ის მოდერნიზებული
სახეობა. მწარმოებელი მაკდონელ დუგლასი (McDonnell Douglas) და ნორთროპი (Northrop). 86 მწარმოებელი კორპორაცია ლოქჰიდი (Lockheed Corporation). 87 ირანისთვის AWACS-ის სარადარო სისტემის მიყიდვის საკითხი შემდგომში დღის წესრიგიდან იქნა
მოხსნილი. ამერიკელი სენატორები ამტკიცებდნენ, რომ ირანში დესტაბილიზაციის პირობებში
შესაძლებელი იყო, რომ ეს სისტემა სსრკ-ს ხელში აღმოჩენილიყო. მას შემდეგ, რაც მისი ექსპორტის
საკითხი სენატმა და კონგრესმა დაბლოკა, შეერთებული შტატების საზღვაო ძალებმა ირანს სხვა სახის,
შედარებით იაფფასიანი საჰაერო ხომალდზე დამონტაჟებული ტაქტიკური სარადარო სისტემა - E-2C
შესთავაზა. თეირანმა ამ სისტემის შესახებ ვაშინგტონისგან ფინანსური სახის ინფორმაცია და
ტექნიკური მახასიათებლების გაცნობა მოითხოვა. თუმცა თავდაცვის მდივანი, რომელიც ამ
სისტემების ირანისთვის მიყიდვის წინააღმდეგი გამოდიოდა, ირანში ამერიკის სამხედრო მრჩეველთა
მისიას მითითება მისცა არავითარი ინფორმაცია არ მიეწოდებინათ ირანის მხარისთვის E-2C-ს
შესახებ. უფრო მეტიც, თავდაცვის მდივანმა ჯეიმს შლესინჯერმა 1975 წელს აშშ-ს ენდრიუს
სამხედრო-საჰაერო ბაზაზე დაგეგმილი E-2C-ს საჩვენებელ ფრენებზე ირანის დელეგაციის დაშვებაზე
თავის მხრივ, არც სახელმწიფო დეპარტამენტი და მისი ხელმძღვანელი
ჰენრი კისინჯერი არ თმობდნენ პოზიციებს. კისინჯერს უფრო დიდი გავლენა
- 104 -
ჰქონდა თეთრ სახლში, განსაკუთრებით კი საგარეო პოლიტიკის საკითხებში.
შლესინჯერის მემორანდუმი თეთრმა სახლმა უპასუხოდ დატოვა. 1975 წლის 19
ნოემბერს შლესინჯერი თავდაცვის მდივნის თანამდებობიდან გადააყენეს და მის
ნაცვლად დონალდ რამსფელდი დანიშნეს. ამგვარად, საგარეო პოლიტიკურ
საკითხებში, განსაკუთრებით კი ირანის მიმართებაში, კისინჯერი ფაქტობრივად
ირანისთვის უპირობო მხარდაჭერის პოლიტიკას განაგრძობდა. მისი ასეთი კურსი
კვლავ ისრაელის უსაფრთხოებას უკავშირდებოდა. თუმცა „უოთერგეითის“
სკანდალის შემდეგ შეერთებული შტატების წარმომადგენლობითმა ორგანომ,
რომელიც შეშფოთებული იყო 1972 წელს ირანთან იარაღით ვაჭრობის სფეროში
შემუშავებული სისტემით, ასევე იარაღის მწარმოებელი კომპანიების ულტრა-
თანამედროვე ტექნიკის ექსპორტის საკითხებთან დაკავშირებული საქმიანობით,
მიიღო სპეციალური აქტი „უსაფრთხოების სფეროში დახმარებისა და საგარეო
სამხედრო ვაჭრობის შესახებ“. მიღებული აქტით შეერთებული შტატების სენატი
პრეზიდენტს ფორდს ავალდებულებდა სამხედრო საგარეო ვაჭრობა, საკითხის
საფუძვლიანად შესწავლის შემდეგ მხოლოდ იმ შემთხვევაში ეწარმოებინა, თუ
შეერთებული შტატების ეროვნულ ინტერესებს შეესაბამებოდა. აღნიშნული აქტის
შედეგად, შეერთებული შტატების წარმომადგენლობითმა ორგანომ კიდევ უფრო
გააძლიერა თავისი კონტროლი იარაღის ექსპორტის სფეროზე.
ამრიგად, ნიქსონის ადმინისტრაციამ ირანთან მჭიდრო სამხედრო-
პოლიტიკური პარტნიორობის საფუძველზე, სპარსეთის ყურიდან ბრიტანეთის
სამხედრო ძალების გასვლის შემდეგ, სტაბილურობისა და უსაფრთხოების
შენარჩუნება შეძლო, რაც უზრუნველყოფილი იყო შეერთებული შტატების მხრიდან
ამერიკული წარმოების შეიარაღებისა და სამხედრო ტექნიკის შეუზღუდავი
მიყიდვით. ამით ირანს საშუალება მიეცა მნიშვნელოვნად გაეძლიერებინა თავისი
სამხედრო პოტენციალი და შეესრულებინა მასზე გათვლილი სტრატეგიული
ამოცანები. იარაღით ვაჭრობა ამ პერიოდის აშშ-ირანის ურთიერთობებს წითელ
ხაზად გასდევს და იგი ორივე სახელმწიფოს ინტერესებში შედიოდა. იარაღით
ვაჭრობის პოლიტიკა შეერთებული შტატების სტრატეგიულ და ეკონომიკურ
ინტერესებს, კერძოდ: 1) - ექსპორტ-იმპორტში დადებითი ბალანსის აღდგენას, 2) -
- 105 -
ჭარბი სამხედრო ტექნიკის რეალიზებას და 3) - ახალი სამხედრო პროექტების
დაფინანსებას ემსახურებოდა91.
მეორე მსოფლიო ომის წლებში, ე.წ. „ოქროდევიზური სტანდარტის“
დაწესებით92, დოლარს სხვა უცხოური ვალუტა მიება და იგი ფაქტობრივად
სარეზერვო ვალუტად იქცა. მსოფლიო ომისა და ომის შემდგომ წლებში აშშ-ს
გაზრდილი ექსპორტის შედეგად ევროპული ოქროს მარაგი შეერთებულ შტატებში
გავიდა, ოქროთი გამყარებული დოლარის ღირებულება კი მნიშვნელოვნად გაზარდა
და იგი ფაქტობრივად მსოფლიო ვალუტად გადაიქცა. მაგრამ, 1960-იანი წლების
ბოლოს და 1970-იანი წლების დასაწყისში დოლარის კურსმა საერთაშორისო
სავალუტო სისტემაში ვარდნა დაიწყო93. დოლარის გაუფასურება 3 ფაქტორით იყო
გამოწვეული: 1) - დასავლეთ ევროპისა და იაპონიის ეკონომიკური განვითარების
შედეგად მათი მდგომარეობა საერთაშორისო ბაზარზე და ფინანსურ სფეროში
მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა, რასაც შედეგად მათი ეროვნული ვალუტების
ღირებულების გაზრდა მოჰყვა (ფურსენკო 1989: 22), 2) - საერთაშორისო ბაზარზე
კონკურენტების გამოჩენამ მნიშვნელოვნად შეამცირა შეერთებული შტატების
ექსპორტი; 3) – 1960-იანი წლების ბოლოს და 1970-იანი წლების დასაწყისში
ნავთობზე ფასების ზრდამ შეერთებული შტატების ექსპორტ-იმპორტის ბალანსში
დეფიციტი წარმოშვა. 1893 წლის შემდეგ პირველად, აშშ-ს საგარეო ვაჭრობაში
უარყოფითი ბალანსის ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი 1971 წლის მაისში
91 ვაშინგტონში იარაღის ექსპორტს განიხილავდნენ როგორც იარაღის წარმოების ინდუსტრიის
განვითარებისათვის ინვესტირების ძირითად წყაროს. აშშ-ს მხრიდან იარაღით ვაჭრობის პოლიტიკამ
შექმნა სისტემა (წრე), რომელშიც ჩართული იყო ყველა მხარის (იარაღის იმპორტიორი ქვეყანა,
შეერთებული შტატები და იარაღის მწარმოებელი ამერიკული კომპანიები) ინტერესები. 92 1944 წ. ივლისში ბრეტონ-ვუდში, (აშშ, ნიუ-ჰემპშირის შტატი) „გაერთიანებული ერების
მონეტარულ და ფინანსურ კონფერენციაზე“ (The United Nations Monetary and Financial Conference),
მსოფლიოს 44 სახელმწიფოს შორის ხელი მოაეწერა შეთანხმებას საერთაშორისო მონეტარიზმში
ახალი სისტემის შექმნის შესახებ. შემოღებულ იქნა „ოქროდევიზური სტანდარტი“, რომელიც
დაფუძნებული იქნა ოქროზე და აშშ-ს დოლარზე, რამაც ბოლო მოუღო ოქროს სტანდარტს. ახალი
წესებით დოლარი იყო ერთადერთი ვალუტა, რომელიც პირდაპირ იყო მიბმული ოქროზე. აშშ იღებდა
ვალდებულებას საზღვარგარეთის მთავრობებისათვის და ცენტრალური ბანკებისათვის ოქროზე
გადაეცვალა დოლარი შეფარდებით 1 უნცია ოქრო 35 აშშ დოლარი. 93 თუკი 1944 წლისათვის შეერთებული შტატებს ფორტ ნოქსში 25 მილიარდი დოლარის ოქროს
მარაგი ჰქონდა, 1971 წლისათვის მისი რაოდენობა 10,5 მილიარდამდე შემცირდა. დოლარის
მდგომარეობა ისე შეირყა, რომ მსოფლიოს სხავადასხვა ბანკი იძულებული გახდა მეანაბრეთა ასობით
მილიონი დოლარი სხვა ვალუტაში გადაეცვალა. ასე მაგალითად, საფრანგეთში 300 მილნ. დოლარი,
იაპონიაში 1 მლრდ. 290 მილნ. დოლარი და ა.შ. (ფურსენკო 1989: 23).
- 106 -
დაფიქსირდა (ფურსენკო 1989: 23). ყოველივე ამ ფაქტორმა მნიშვნელოვნად შეარყია
აშშ-ს შიდაეკონომიკური ვითარება.
მაშასადამე, 70-იანი წლების დასაწყისში დოლარის ვარდნის პროცესმა (1971
წ. 1 უნცია ოქროს ღირებულება 38 $-მდე გაიზარდა, ხოლო 1973 წ. — 42,22 $-მდე.
ოქროს ფასის ზრდა შემდგომ წლებშიც გაგრძელდა დ მან 3 -ნიშნა ციფრს მიაღწია)
საგარეო საერთაშორისო ბაზარზე ამერიკულ პროდუქციაზე მოთხოვნილების
შემცირებამ, ნავთობზე ფასების პერმანენტულმა ზრდამ და საგარეო ექსპორტ-
იმპორტის ბალანსში ვაჭრობის უარყოფითმა სალდომ განაპირობა. აუცილებელი იყო
აღნიშნული პროცესის შეჩერება და დოლარის გამყარება. ამისათვის ნიქსონის
ადმინისტრაციამ მნიშვნელოვანი რეფორმები გაატარა94, თუმცა ექსპორტის წილის
გაზრდა კვლავ დღის წესრიგში რჩებოდა. ბალანსის აღდგენისათვის ყველაზე
ხელსაყრელ საშუალებას ძვირადღირებული სამხედრო პროდუქციის, შეიარაღებისა
და ტექნიკის ექსპორტირება წარმოადგენდა (სამხედრო პროდუქციის
ექსპორტირებით ბიუჯეტში კოლოსალური თანხები შედიოდა. საშუალოდ
ექსპორტირებული საქონლის ღირებულების 50%), რომლის მიმართაც ნავთობით
მდიდარი სახელმწიფოები უდიდეს დაინტერესებას იჩენდნენ. სწორედ იარაღით
ვაჭრობის პოლიტიკის და ირანის შაჰის დამსახურება იყო ის, რომ 1960-იანი წლების
ბოლოს და 1970-იანი წლების დასაწყისში ნავთობის მიწოდებაზე გარკვეული
პრობლემებისა და ენერგორესურსებზე ფასების ეტაპობრივად მატების მიუხედავად,
ამერიკის შეერთებული შტატები განაგრძობდა სპარსეთის ყურის ნავთობის იმპორტს
და ექსპორტ-იმპორტის ბალანსში სტაბილურობას ინარჩუნებდა. განსაკუთრებით
მნიშვნელოვანი ირანის სამხედრო შეკვეთები იყო, რომლითაც აშშ-მ შეძლო
ნაწილობრივ მაინც აღედგინა ის დანაკლისი, რომელიც 1973 წლის ნავთობის
ემბარგოს შემდეგ მასზე გაზრდილი ფასების გამო წარმოიშვა. თავის მხრივ,
შეერთებული შტატების მხარდაჭერით ირანი საკუთარ ამბიციებსაც აკმაყოფილებდა.
მართალია, თეირანი სპარსეთის ყურის ნავთობპოლიტიკაში შეერთებული შტატების
საიმედო პარტნიორი იყო, მაგრამ შემოსავლების გაზრდის მიზნით იგი ხშირ
94 1971 წლის 15 აგვისტოს რიჩარდ ნიქსონის ბრძანებით (Executive Order №11615) „ოქროდევიზური
სტანდარტი“ გაუქმდა. გარდა ამისა, შეერთებულ შტატებში 3 თვის ვადით აიკრძალა ხელფასებისა და
ფასების ზრდა (ფურსენკო 1989: 24).
- 107 -
შემთხვევაში ზეწოლას ახდენდა დასავლურ, მათ შორის ამერიკულ
ნავთობკომპანიებზე. ირანის მიერ ნავთობის საკითხის მოგვარება მასზე ფასის
გაზრდით სრულდებოდა.
თავის მხრივ, სამხედრო-პოლიტიკურ სფეროში შეერთებული შტატებთან
მჭიდრო პარტნიორული თანამშრომლობით, თეირანმა ერაყის საპირწონედ ძლიერი
სამხედრო პოტენციალის შექმნა და რეგიონში საკუთარი პოლიტიკური გავლენის
გაფართოება შეძლო. ჯერ კიდევ ახლო წარსულში ნახევარკოლონიურმა
სახელმწიფომ, რომელიც დიდი ბრიტანეთისა და რუსეთის გავლენის სფეროებად
იყო დაყოფილი, აიძულა დიდი ბრიტანეთი მის სასარგებლოდ გადაეწყვიტა
ტერიტორიული პრეტენზიები და პოსტბრიტანული რეგიონის პოლიტიკური
მოწყობის საკითხი.
- 108 -
§. 3. „რეალისტური შეკავების სტრატეგია“ და ამერიკის შეერთებული
შტატების რეგიონალური პოლიტიკა სპარსეთის ყურეში
1960-იანი წლების მანძილზე შეერთებული შტატების გეოპოლიტიკური
ინტერესები ახლო აღმოსავლეთში, ინდოეთის ოკეანესა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ
აზიაში მნიშვნელოვანი გამოწვევების წინაშე დადგა. ერთი მხრივ, რეგიონში
მიმდინარე დეკოლონიზაციის პროცესი უფრო საბჭოთა კავშირის სასარგებლოდ
მიმდინარეობდა, ვიდრე დასავლეთის, რადგანაც ამ პროცესის შედეგად
წარმოქმნილი ახალი სახელწიფოების ხელისუფლების სათავეში ძირითადად
პროსაბჭოური მემარცხენე ძალები მოდიონენ. 1960-იან წლების მეორე ნახევარში
საბჭოთა კავშირმა თავისი სამხედრო ფლოტი ინდოეთის ოკეანეში შეიყვანა.
ამჯერად, ორი ბირთვული სახელმწიფოს სამხედრო საზღვაო ფლოტი ერთ რეგიონში
მოექცა. 1960-იანი წლების მეორე ნახევარში ინდოეთის ოკეანის აუზის ქვეყნებში,
კერძოდ პაკისტანში (როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ ნაწილში), ინდოეთში,
ავღანეთში, ირანში, სპარსეთის ყურის ქვეყნებში, აფრიკის აღმოსავლეთ სანაპიროზე
სომალიში, ეთიოპიაში, მოზამბიკში, სამხრეთ აფრიკაში, ავსტრალიასა და სამხრეთ-
აღმოსავლეთ აზიაში საკუთარი გავლენის გაფართოებისათვის ერთმანეთს
დაუპირისპირდა პლანეტის ორი ზესახელმწიფო. აღნიშნული დაპირისპირება კიდევ
უფრო გაძლიერდა ნიქსონის ადმინისტრაციის პერიოდში. ერთი შეხედვით ნიქსონი
საბჭოთა კავშირთან მიმართებაში „განტვირთვის“ (Détente) პოლიტიკის ფარგლებში
სტრატეგიული იარაღის შემცირების შესახებ მოლაპარაკებებს აწარმოებდა, ხოლო
მეორე მხრივ, ხელს უწყობდა ვაშინგტონის მოკავშირე ქვეყნების მილიტარიზაციას,
მათზე დაყრდნობით პროსაბჭოთა სახელმწიფოების შეკავებას და გეოპოლიტიკური
ბალანსის შენარჩუნებას ახლო აღმოსავლეთის, ინდოეთის ოკეანისა და სამხრეთ-
აღმოსავლეთ აზიის რეგიონში (მაქგუაიერი 1988:12-13). ეს იყო ე.წ. „განტვირთვის“
პოლიტიკის მიღმა აშშ-სსრკ-ს ორმაგი გეოპოლიტიკური თამაში.
- 109 -
1960-იანი წლების ბოლოს და 1970-იანი წლების დასაწყისში საბჭოთა კავშირი
ე.წ. „ანაკონდას რკალის“95 გარღვევის მიზნით ინდოეთის ოკეანის მიმართულებით
კიდევ უფრო გააქტიურდა. 1970-იანი წლების დასაწყისში მოსკოვმა მოახერხა
საკუთარი გავლენის გავრცელება ინდოეთში, ახლადშექმნილ ბანგლადეშის
სახელმწიფოში, ავღანეთში, სამხრეთ იემენის რესპუბლიკაში, ეთიოპიაში, სომალიში
და ინდოეთის ოკეანის აუზის სხვა ქვეყნებში. მოსკოვი ბანგლადეშს დახმარებას
უწევდა ბენგალის ყურის მთავარი და სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი ნავსადგურის
ჩიტაგონის საზღვაო ნაღმებისაგან გაწმენდის საქმეში. ამით კრემლს საშუალება მიეცა
საბჭოთა სამხედრო-საზღვაო ძალებისთვის სტრატეგიულად მნიშვნელოვან
ნავსადგურში ფეხი მოეკიდებინა. 1971 წელს სსრკ-მ ინდოეთთან მეგობრობის,
მშვიდობისა და თანამშრომლობის ხელშეკრულება გააფორმა, რომლის
საფუძველზეც მხარეებს შორის სამხედრო-პოლიტიკურ, სავაჭრო-ეკონომიკურ,
სამეცნიერო და ტექნიკურ სფეროში თანამშრომლობა ინტენსიური გახდა. ამ
ხელშეკრულების მნიშვნელოვან პუნქტს წარმოადგენდა კონსულტაციების წარმოება
რეგიონალური უსაფრთხოების საკითხებში. სსრკ თანამშრომლობის ფარგლებში,
ინდოეთის აღმოსავლეთ სანაპიროზე, ვიშაჰაპათმანის ნავსადგურში სამხედრო-
საზღვაო ბაზის მშენებლობას შეუდგა. გარდა ამისა, მოსკოვმა ინდოეთს სხვადასხვა
ტიპის სამხედრო ხომალდი და დიზელისძრავიანი წყალქვეშა ნავი მიჰყიდა. 1973
წლის 26-30 ნოემბერს ინდოეთს ოფიციალური ვიზიტით ეწვია სსრკ-ს კომუნისტური
პარტიის გენერალური მდივანი ლეონიდ ბრეჟნევი, ხოლო 1976 წლის 8-14 ივნისს
საპასუხო ვიზიტის ფარგლებში საბჭოთა კავშირში ინდოეთის პრემიერ-მინისტრი
ინდირა განდი იმყოფებოდა. აღნიშნულმა ვიზიტებმა კიდევ უფრო განამტკიცა
რეგიონში სსრკ-ინდოეთის პარტნიორობა. ინდოეთის პარალელურად მოსკოვმა
მეგობრობის, თანამშრომლობისა და დახმარების ხელშეკრულება გააფორმა
95 XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში შემუშავებული გეოპოლიტიკური თეორია,
რომელიც მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ „შეკავების დოქტრინის“ მთავარ პრინციპად გადაიქცა.
„ანაკონდას რკალი“ ითვალისწინებდა აშშ-ს მიერ ევრაზიის კონტინენტის სანაპირო ზონებზე
კონტროლის განხორციელებით რუსეთისთვის საზღვაო-საოკეანო გასასვლელების ჩაკეტვას. ის ასევე
ითვალისწინებდა აშშ-ს მოკავშირე ქვეყნების მეშვეობით საბჭოთა კავშირის თანდათანობით
შევიწროვებას.
- 110 -
ეგვიპტესთან (1971 წლის მაისი) და ერაყთან (1972 წლის 9 აპრილი), (ელიტსი 1980:
80-82).
ვაშინგტონში განსაკუთრებულ შეშფოთებას წითელი ზღვის რეგიონში
საბჭოთა გავლენის ზრდა იწვევდა. როგორც ცნობილია, ეგვიპტესთან სტრატეგიული
თანამშრომლობით საბჭოთა კავშირი ფაქტობრივად სუეცის არხს და შესაბამისად
წითელი ზღვის ჩრდილოეთ ნაწილს აკონტროლებდა. 1960-იანი წლების მეორე
ნახევარში მოსკოვმა შეძლო წითელი ზღვის სამხრეთ ნაწილზე, კერძოდ კი
ინდოეთის ოკეანეში გასასვლელ ბაბელმანდების სრუტის როგორც აზიურ, ისე
აფრიკულ სანაპიროზე კონტროლი დაემყარება. 1967 წელს იემენმა დიდი
ბრიტანეთისგან დამოუკიდებლობა მოიპოვა, თუმცა მემარცხენე ძალების
ხელისუფლებაში მოსვლით იემენი ფაქტობრივად სსრკ-ს სატელიტ სახელმწიფოდ
გადაიქცა, რომელსაც მოსკოვი სამხედრო-ეკონომიკურ დახმარებას უწევდა.
სანაცვლოდ კი მოსკოვმა იემენისაგან სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი ადენის
ნავსადგურის და აეროდრომის გამოყენების უფლება მიიღო. ცენტრალური
სადაზვერვო სააგენტოს ყოფილმა დირექტორმა უილიამ ქოლბიმ (1973 4. IX-1976 30.
I.) 1974 წლის 11 ივლისს სენატის საგარეო საქმეთა კომიტეტის მოსმენაზე
ოფიციალურად დაადასტურა, რომ ადენის საპორტო და საჰაერო შესაძლებლობებს
მოსკოვი საკუთარი სამხედრო საჰაერო და სახმელეთო ძალების ბაზირებისა და
მომსახურებისთვის აქტიურად იყენებდა (სირიეჰი 1984: 219). 1974 წელს ჯერ
ეთიოპიაში, ხოლო შემდეგ სომალიში საკუთარი გავლენის გაფართოების შემდეგ,
საბჭოთა კავშირმა შეძლო ბაბელმანდების სრუტის აფრიკულ მხარზეც მოეკიდებინა
ფეხი. ამ ქვეყნებში მოსკოვმა ათასობით სამხედრო ინსტრუქტორი, ინჟინერი,
„ჟურნალისტი“ და „პედაგოგი“ მიავლინა. მოსკოვმა სომალის ტერიტორიაზე, ბაბელ-
მანდების სრუტის აფრიკულ სანაპიროზე, სტრატეგიულად მნიშნელოვანი
ნავსადგურის, ბერბერას მიდამოებში სამხედრო-საზღვაო და სამხედრო-საჰაერო ბაზა
ააგო. 1975 წლის 10 ივნისს, შეერთებული შტატების თავდაცვის მდივანმა ჯეიმს
შლესინჯერმა სენატის საგარეო საქმეთა კომიტეტის სხდომაზე ოფიციალურად
დაადასტურა და სენატს წარუდგინა დეტალური სადაზვერვო მასალები96, რომელიც
96 შეერთებული შტატების საჰაერო დაზვერვის შედეგად მოპოვებული ფოტო-მასალები.
- 111 -
ცხადყოფდა, რომ ბერბერაში სსრკ ძლიერ სამხედრო საზღვაო და საჰაერო ბაზას
ფლობდა, რომელსაც გააჩნდა ღრმა აკვატორიის მქონე ნავსადგური97, 1500 სამხედრო
პირზე გათვლილი საცხოვრებელი კომპლექსები, 175 ათას ბარელის ტევადობის
საწვავის ავზები; ასევე შეიარაღების, სამხედრო ტექნიკის და ტაქტიკური სარაკეტო
კოპლექსების საცავები. ბერბერას სამხედრო-საჰაერო ბაზაზე სხვადასხვა დანიშ-
ნულების საბრძოლო და სადაზვერვო საჰაერო ხომალდი (ძირითადად TU-95) იყო
განლაგებული. საბჭოთა სამხედრო ბაზის ხელმძღვანელობა საბჭოთა კავშირის
გენერალურ შტაბთან, უმაღლეს სამხედრო ხელმძღვანელობასთან, ინდოეთის
ოკეანეში განლაგებულ საბჭოთა ფლოტთან და სსრკ-ს მეთაურებთან კრემლში
პირდაპირ კავშირზე იყო (სირიეჰი 1984: 221).
ინდოეთის ოკეანეში სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი ნავსადგურების
დაუფლებით სსრკ-ს გავლენის გაძლიერების მთავარ მიზანს სპარსეთის ყურიდან
დასავლეთისკენ მიმავალი ნავთობის ტრანსპორტირებისათვის აუცილებელი
საზღვაო-საოკეანო მაგისტრალზე კონტროლის განხორციელება წარმოადგენდა98. ამ
რეგიონში ძლიერი საბჭოთა სამხედრო-საზღვაო და საჰაერო ძალების არსებობა
ქმნიდა იმის პოტენციურ საფრთხეს, რომ აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის
ნებისმიერი მწვავე დაპირისპირების პირობებში საბჭოთა კავშირი ადვილად
გადაუკეტავდა დასავლეთს ნავთობის მიწოდების ერთ-ერთ უმთავრეს არტერიას.
ინდოეთის ოკეანეში არსებული სამხედრო-პოლიტიკური ვითარების ფონზე,
„ნიქსონის დოქტრინის“ უპირველეს მიზანს წარმოადგენდა ირანზე დაყრდნობით
შეერთებული შტატების რეგიონალური ინტერესების დაცვა, განსაკუთრებით კი
პოსტბრიტანული სპარსეთის ყურის რეგიონის უსაფრთხოების სისტემის შექმნა.
ჰენრი კისინჯერის მიერ 1972 წელს პრეზიდენტ რ. ნიქსონისადმი გაგზავნილ ერთ-
ერთ მემორანდუმში აღნიშნული იყო, რომ „ირანის სამხედრო ძლიერება და მისი
ამერიკული შეიარაღებით აღჭურვა, სპარსეთის ყურის რეგიონში შეერთებული
შტატების ინტერესებს უნდა მოემსახუროს...“ (კისინჯერი 1972ბ: 9). ძლიერ ირანს
97 აუცილებელი მოთხოვნა წყალქვეშა ნავების ბაზირებისა და დიდი წყლაწყვის გემების
მიღებისათვის. 98 თვით საბჭოთა კავშირი არ იყო დაინტერესებული ახლო აღმოსავლეთის ნავთობით, რადგანაც მას
საკუთარი რესურსი გააჩნდა და უფრო მეტიც, იგი იყო მსოფლიოს ერთ-ერთი მსხვილი ნავთობის
ექსპორტიორი ქვეყანა.
- 112 -
რეგიონის სამხედრო-პოლიტიკურ კლიმატზე და შესაბამისად ძალთა ბალანსზეც
მნიშვნელოვანი გავლენის მოხდენა შეეძლო. შეერთებული შტატები თეირანზე
დაყრდნობით ახორციელებდა საკუთარი რეგიონალური პოლიტიკური ინტერესების
რეალიზებას რეგიონში. ირანის დახმარებით ის ცდილობდა დასავლეთის
ინეტერესების შესაბამისად წარემართა რეგიონში ანდა რეგიონის რომელიმე
სახელმწიფოში მიმდინარე სამხედრო-პოლიტიკური პროცესები, აღმოსავლეთისა და
დასავლეთს შორის გეოპოლიტიკურ ბალანსში სტატუს-ქვო შეენარჩუნებინა. სწორედ
ამიტომ, 1970-იანი წლების დასაწყისში ირანმა არაერთი ამბიციური საგარეო
პოლიტიკური აქტივობა წამოიწყო, რაც გულისხმობდა „დიდი ცივილიზაციის“99
აღდგენას, ახლო აღმოსავლეთის, განსაკუთრებით კი სპარსეთის ყურის, ჟანდარმის
ფუნქციის შესრულებას, ინდოეთის ოკეანის უსაფრთხოების დაცვაზე ზრუნვას და
„დამოუკიდებელი ეროვნული საგარეო პოლიტიკის“ გატარებას. ირანის ყველა ეს
საგარეო პოლიტიკური პრიორიტეტები რეგიონში შეერთებული შტატების და მისი
მოკავშირე „ინდუსტრიულად განვითარებული (კაპიტალისტური) დემოკრატიული
სახელმწიფოების“ ინტერესების დაცვას ემსახურებოდა. 1972 წლის 31 მაისს ირანში
რიჩარდ ნიქსონის ვიზიტის დასასრულს მხარეების მიერ საზოგადოებისა და
პრესისათვის გაკეთებულ ერთობლივ განცხადებაში ნათქვამი იყო: „შეერთებული
შტატების პრეზიდენტი და მისი უდიდებულესობა ირანის შაჰი თანხმდებიან, რომ
სპარსეთის ყურის ქვეყნებში სტაბილურობისა და უსაფრთხოების დაცვას სასიცოც-
ხლო მნიშვნელობა აქვს... მისი უდიდებულესობა კიდევ ერთხელ ადასტურებს, რომ
ირანი მზად არის შეერთებულ შტატებთან ერთად მათი (სპარსეთის ყურის პატარა
სახელმწიფოები - ლ.ბ.) უსაფრთხოების დაცვის პასუხისმგებლობა გაიზიაროს“
(ნიქსონი 1971: 651).
შეერთებული შტატების რეგიონალურ პოლიტიკაში პრიორიტეტული იყო
ისრაელის სახელმწიფო უსაფრთხოების შენარჩუნება და ამისათვის შესაბამისი
რეგიონალური მექანიზების შექმნა. აღსანიშნავია, რომ რეგიონალური თვალ-
საზრისით ისრაელის სახელმწიფოს უსაფრთხოება ერთი მხრივ, რეგიონში
99 საუბარი იყო რეგიონში ძლევამოსილი სპარსეთის იმპერიის სამხედრო-პოლიტიკური გავლენების
აღდგენაზე.
- 113 -
არსებული შეერთებული შტატებისა და დიდი ბრიტანეთის სამხედრო ძალებს,
ხოლო მეორე მხრივ, ვაშინგტონის მოკავშირე ირანისა და თურქეთის
სახელმწიფოების მხარდაჭერას ეფუძნებოდა. ისრაელის რეგიონალური უსაფრთ-
ხოებისთვის შექმნილი სისტემის მნიშვნელოვან სეგმენტს წარმოადგენდა ირანისა და
ისრაელის მჭიდრო ურთიერობების დამყარება სამხედრო-პოლიტიკურ და
ეკონომიკურ სფეროში. ირანის მეშვეობით შეერთებული შტატები და შესაბამისად,
ისრაელი მნიშვნელოვან ძალთა ბალანსს ქმნიდა არა მარტო რადიკალურად
განწყობილი არაბული ქვეყნების, როგორებიც იყო ეგვიპტე, სირია, ერაყი, იორდანია
და სხვ., არამედ საბჭოთა კავშირის მიმართაც. ირანსა და ისრაელს, რადიკალური
არაბული სახელმწიფოების სახით, საერთო გამოწვევები და საფრთხეები
აკავშირებდა. ირანის შაჰი რეზა ფეჰლევი ისრაელისა და ირანის კავშირს ერთიანი
საფრთხეების მიმართ შემდეგნაირად ახასიათებდა: „არც ირანს და არც ისრაელს არ
სურს მარტო აღმოჩნდეს არაბთა ზღვაში“ (ნეფი 1991:24). სტრატეგიული
თვალსაზრისით ორი სახელმწიფოს ურთიერთობები მნიშვნელოვანი იყო, რადგანაც
თეირანი თელ-ავივს ამარაგებდა იაფი ნავთობით, რაც ისრაელის სახელმწიფოს
სტაბილურობისა და უსაფრთხოებისათვის მნიშვნელოვანი იყო. თავის მხრივ,
ისრაელი მნიშვნელოვან სამხედრო და სადაზვერვო ინფორმაციას აწვდიდა ირანს100,
ირანელი სამხედროები და სპეციალური სამსახურების მაღალჩინოსნები წვრთნისა
და მომზადების პროგრამებში მონაწილეობის მისაღებად ისრაელს ხშირად
სტუმრობდნენ (ჰალამი 1988: 10-11). ებრაული ლობი ირანის სასარგებლოდ
შეერთებული შტატების სახელმწიფო სტრუქტურებში წარმატებით მუშაობდა
(მიგლიეტა 2002: 81-82)101. ირანი სამხედრო სფეროში იმდენად დაუახლოვდა
ებრაულ სახელმწიფოს, რომ 1970-იანი წლების მეორე ნახევარში ისრაელმა 1
100 ამერიკელი მეცნიერის ჯონ მიგლიეტას მიხედვით ისრაელის სპეცსამსახურის „მოსადის“ და
ცენტრალური სადაზვერვო სააგნეტოს მიერ იყო შექმნილი ირანის საიდუმლო პოლიცია, ე.წ.
„სავაკი“(მიგლიეტა 2002: 82). 101 ებრაელი მკვლევარი ბენიამინ ბეთ-ჰალამი თავის ნაშრომში „ისრაელის კავშირი. ვის და რატომ
აიარაღებს ისრაელი“ („Israel Connection. Whom Israel Arms and Why“) აღნიშნა, რომ „ერთ-ერთი
მიზეზი, რის გამოც ირანის შაჰმა 1949 წელს ისრაელთან პარტნიორობა გადაწყვიტა, აშშ-ში მოღვაწე
ებრაული ლობის თეირანის სასარგებლოდ გამოყენება იყო. ლეგენდარული ლობის შესაძლებლობები
მესამე სამყაროს სახელმწიფოთა ლიდერებისთვის მიმზიდველი იყო. მათი აზრით, ისინი აშშ-ს შიდა-
პოლიტიკურ ასპარეზზე ყოვლისშემძლენი იყვნენ“ (ჰალამი 1988:10-11).
- 114 -
მილიარდი დოლარის ღირებულების ნავთობის სანაცვლოდ თეირანს „მიწა-მიწა“
ტიპის რაკეტები გადასცა, რომლებიც სპეციალურად ირანისთვის დაამზადა და
რომელსაც ბირთვული ქობინის გადატანის შესაძლებლობა გააჩნდა (ნეფი 1991:24)102.
სტრატეგიული თვალსაზრისით მეორე მნიშვნელოვანი რგოლი ირანის მიერ
ისრაელის სახელმწიფოს უსაფრთხოების საქმეში ერაყის განეიტრალება იყო. 1958
წლის რევოლუციის შემდეგ, როდესაც ერაყის მმართველი ჰაშემიტების დინასტია
უკიდურესად მემარცხენე, პროსაბჭოური და ნასერისტული იდეების მიმდევარმა
აბდ ალ-ქარიმ კასიმმა (1914-1963 წწ.) დაამხო103, ახლო აღმოსავლეთის რეგიონში
გეოპოლიტიკური ვითარება რადიკალურად შეიცვალა. პროსაბჭოთა ერაყი როგორც
ისრაელისთვის, ისე ირანისთვის მნიშვნელოვან საფრთხედ გადაიქცა. ამიტომ იყო,
რომ 1960-1970-იანი წლების მანძილზე ირანისა და ისრაელის მთავარ ამოცანას
ერაყის შეკავება და მისი დასუსტება წარმოადგენდა. 1960-იანი წლების ბოლოს და
1970-იანი წლების დასაწყისში ირანი და ისრაელი შეერთებული შტატების
თანხმობითა და მხარდაჭერით ერაყის წინააღმდეგ საიდუმლო ოპერაციას
ახორციელებდნენ, რომელიც ქურთების სეპარატისტული მოძრაობისთვის
სამხედრო-ეკონომიკური და ფინანსური დახმარების აღმოჩენას ითვალისწინებდა.
ირანის ქურთული პოლიტიკა შაჰის ე.წ. „ქურთების სპარსელობის“ კონცეფციაზე იყო
აგებული, რომლის მიხედვით ქურთები ძველი სპარსელები იყვნენ და სპარსული
ენის ერთ-ერთ დიალექტზე საუბრობდენ. ამ თეორიის გაფართოებითა და
გავრცელებით ირანის შაჰი ცდილობდა ერთი მხრივ, ქურთთა მოძრაობა თავად
102 ირან-ისრაელის ეკონომიკური თანამშრომლობა 1970-იან წლებში კიდევ უფრო გაღრმავდა. 1973
წელს ისრაელის ექსპორტმა ირანში 33 მლნ., 1974 წელს - 63 მლნ., 1977 წელს 195 მლნ., ხოლო 1978
წელს 225 მლნ. დოლარი შეადგინა, რაც ისრაელის საერთო ექსპორტის 7% იყო. შაჰის რეჟიმის
დამხობის შემდეგ ახალმა ხელისუფლებამ ისრაელის საელჩოს შენობაში ნაპოვნი საიდუმლო
დოკუმენტაცია გამოაქვეყნა, რომლის მიხედვითაც ცხადი გახდა, რომ თელ-ავივი
ავიაგამანადგურებელი Lavi-ის წარმოებას ირანული ინვესტიციების მეშვეობით ახორციელებდა
(ჰალამი 1988: 12). 103 1958 წლის ივლისში ლიბანში ანტიმონარქიული და ანტიდასავლური გამოსვლები დაიწყო.
იორდანიის მონარქმა ჰუსეინმა დახმარება ერაყის მეფეს ფეისალს სთხოვა. თუმცა ერაყის მე-9
ბრიგადის ოფიცრებმა აჯანყებულთა სოლიდარობის ნიშნად ლიბანის ნაცვლად სამხედრო
ქვედანაყოფები ბაღდადისაკენ დაძრა. ამბოხებულებმა დედაქალაქი დაიკავეს, მეფე ჩამოაგდეს და
ერაყის რესპუბლიკა გამოაცხადეს. ეს ფაქტი ისტორიაში 1958 წლის „14 ივლისის რევოლუციის“
სახელწოდებით არის ცნობილი. რევოლუციურმა მთავრობამ მეფე ფეისალ II, მისი რეგენტი აბდულა,
პრემიერ-მინისტრი ნური საიდი სხვა მაღალჩინოსნებთან ერთად სიკვდილით დასაჯეს.
- 115 -
ირანში გაენეიტრალებინა, ხოლო მეორე მხრივ, ერაყის ქურთებისათვის დახმარების
გაწევის „ლეგიტიმური უფლება“104 მიეღო. ირანის და ისრაელის სპეცსამსახურები და
სამხედრო ინსტრუქტორები შეერთებული შტატების ფინანსური და სამხედრო
დახმარებით ირანის საიდუმლო სამხედრო ბაზებზე ქურთ მეომრებს წვრთნიდნენ,
ამარაგებდნენ მათ იარაღით, ამუნიციით, სურსათ-სანოვაგით და პარტიზანული
ბრძოლებისათვის აუცილებელი სხვა მატერიალური რესურსით. ნიქსონის
ადმინისტრაციის მმართველობის პერიოდში შეერთებული შტატები ქურთების
დახმარების პროგრამაში უფრო აქტიურად ჩაერთო. როგორც თავის მემუარებში
ჰენრი კისინჯერი აღნიშნავს, 1972 წელს ირანში პრეზიდენტ რიჩარდ ნიქსონის
ვიზიტის დროს სხვა მნიშვნელოვან საკითხებთან ერთად განხილულ იქნა ასევე
სეპარატისტულად განწყობილი ერაყის ქურთებისათვის დახმარების საკითხიც
ოპერაცია, რომელსაც ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტო ახორციელებდა,
ნაბრძანები იყო უშუალოდ თეთრი სახლიდან. ეს იყო აუცილებელობით
გამოწვეული ქმედება დასახული მიზნის მისაღწევად, რადგანაც ღია დიპლომატია
ასეთ საკითხებში ფაქტობრივად უძლური იყო“ - აღნიშნავს კისინჯერი (კისინჯერი
2000ბ: 583). 1972 წლის 1 აგვისტოს რიჩარდ ნიქსონმა ხელი მოაწერა განკარგულებას
ერაყის ქურთებისათვის საიდუმლო დახმარების ოპერაციის განხორციელების
დაწყების შესახებ. ოპერაციისათვის თეთრმა სახლმა ყოველწლიურად 5 მილიონი
დოლარი გამოყო105. 1973 წელს ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტოს დირექტორმა
ჯეიმს შლესინჯერმა ქურთებისათვის დახმარების გაზრდის წინადადება წამოაყენა,
რომელიც თეთრმა სახლმა დააკმაყოფილა. 1974 წელს ნიქსონის ადმინისტრაციამ
ერაყის ქურთთა სეპარატისტული მოძრაობისთვის დახმარება წელიწადში 5
მილიონიდან 8 მილიონ დოლარამდე, ხოლო ირანმა 30 მილიონიდან 75 მილიონ
დოლარამდე გაზარდა (კისინჯერი 2000ბ:589). საერთო ჯამში მხოლოდ
104 ბუნებრივია, ირანი არ წამოიწყებდა ამ სახიფათო პოლიტიკას თუ ერაყის ქურთების მხარდამჭერი
ოპერაცია უარყოფით გავლენას მოახდენდა ირანის ქურთისტანზეც. თეირანი სრულად
აკონტროლებდა ვითარებას ირანში კომპაქტურად დასახლებულ ქურთთა რაიონებში. ირანის
ქურთები ირანის ხელისუფლების სრული სამხედრო-პოლიტიკური კონტროლის ქვეშ იმყოფებოდნენ. 105 ამ ოპერაციაში ჩართული ქვეყნების - შეერთებული შტატების, ირანის, ისრაელის და დიდი
ბრიტანეთის მიერ გაწეული დახმარება ყოველთვიური სტატისტიკის მიხედვით 1 მილიონ დოლარს
აღემატებოდა (კისინჯერი 2000ბ: 584).
- 116 -
ცენტრალურმა სადაზვერვო სააგენტომ ერაყის ქურთებს 16 მილიონი დოლარის
დახმარება და დაფინანსება გაუწია. მოკავშირეთა პოლიტიკის შედეგად ირან-ერაყის
საზღვარზე ქურთთა მძლავრი გამოსვლები დაიწყო (მიგლიეტა 2002: 80).
ერაყის ქურთების ამბოხით ირანმა, ისრაელმა და შეერთებულმა შტატებმა
სასურველ შედეგს მიაღწიეს. ერაყი იძულებული გახდა ყურადღება ქვეყნის შიგნით
წარმოქმნილი საფრთხისათვის დაეთმო. მან თავისი სამხედრო ძალების ძირითადი
ნაწილი ქურთებით აჯანყებულ რეგიონებში განათავსა. ამით ერაყი იმ არაბულ
ბლოკს (ეგვიპტე, სირია და იორდანია) ჩამოაშორეს, რომელიც ისრაელის წინააღმდეგ
საომარი ოპერაციების წარმოების მიზნით პერმანენტულ სამხედრო მზადებას
ეწეოდა. თავის მოგონებებში ჰენრი კისინჯერი ერაყის შეკავების საკითხში ირანის
როლის შესახებ აღნიშნავს: „ქურთებისადმი დახმარებით ირანი აიძულებდა ერაყს
თავისი სამხედრო ძალების ძირითადი ნაწილი, ისრაელისგან შორს, ირან-ერაყის
საზღვრებთან ჰყოლოდა კონცენტრირებული... ერაყს ფაქტობრივად არც დრო და არც
რესურსები არ გააჩნდა სირიასთან ერთად ებრაელთა წინააღმდეგ ომში
ჩაბმულიყო“106 (ნეფი 1991: 26). 1973 წელს არაბეთ-ისრაელის მორიგი ომის დროს
არაბულ სახელმწიფოთა კოალიციური ძალების შემადგენლობაში ერაყის მხოლოდ
ერთი დივიზია იბრძოდა, ერაყელთა ძირითადი სამხედრო ძალები ქურთებით
დასახლებულ რეგიონებში იყო გადასროლილი (კისინჯერი 2000ა: 1265). მეორე
მხრივ კი ერაყი ჩამოშორდა აქტიურ რეგიონალურ პოლიტიკას. გართულებული
საშინაო პოლიტიკური ვითარების გამო, იგი სპარსეთის ყურის რეგიონალური
ჰეგემონობის საკითხში ვეღარ უწევდა ირანს სათანადო წინააღმდეგობას.
მიუხედავად იმისა, რომ ირანი, ისრაელი და შეერთებული შტატები
აქტიურად ეწეოდნენ ერაყის ქურთთა მხარდაჭერას, მოკავშირეები გამორიცხავდნენ
ქურთისტანის სახელმწიფოს ფორმირებას. ჰენრი კისინჯერი ირანში შეერთებული
შტატების ელჩის რიჩარდ ჰელმსისადმი მიცემულ სპეციალურ ინსტრუქციაში
აღნიშნავდა, რომ არც შეერთებული შტატების და არც ირანის ინტერესებში არ
106 ერაყის ქურთებისათვის დახმარების გაწევის მიზეზებში რიჩარდ ჰელმსმა აშკარად გამოყო ჰენრი
კისინჯერის ინტერესები ისრაელის უსაფრთხოებასთან დაკავშირებით. „ერაყის ქურთებისათვის
დახმარების გაწევის საკითხით განსაკუთრებით ჰენრი კისინჯერი იყო დაინტერესებული“, -
ხაზგასმით აღნიშნა თავის ინტერვიუში რიჩარდ ჰელმსმა (ბური 1986ბ: 17).
- 117 -
შედიოდა ქურთების დამოუკიდებელი სახელმწიფოს შექმნა, რადგანაც ხანგრძლივ
პერსპექტივაში იგი რეგიონისათვის პოლიტიკური და ეკონომიკური თვალსაზრისით
წამგებიანი იქნებოდა“ (კისინჯერი 1974:1-2). გარდა ამისა, ირანის ქურთულმა
კამპანიამ საფრთხე შეუქმნა რეგიონის მეორე დიდ სახელმწიფოს - თურქეთს. მეორე
მსოფლიო ომის შემდეგ ირანი და თურქეთი საერთო გამოწვევების გამო
ანტიკომუნისტურ ბანაკში აღმოჩდნენ. ცივი ომის პირობებში როგორც ირანი, ისე
თურქეთი ახლო აღმოსავლეთის რეგიონში შეერთებული შტატების მნიშვნელოვან
დასაყრდენს წარმოადგენდნენ და დასავლეთის ინტერესების შესაბამისად რეგიონის
უსაფრთხოების დაცვის ვალდებლებას იზიარებდნენ. მიუხედავად ამისა, XX
საუკუნის 70-იან წლებში, რეგიონის ორ ლიდერ სახელმწიფოს ურთიერთობებში
მნიშვნელოვანი წინააღმდეგობები ჰქონდათ. თურქეთი ვერ ეგუებოდა ირანის
როლის წამოწევას და რეგიონალური ჰეგემონობისაკენ სწრაფვას. გარდა ამისა,
მხარეებს შორის ირანის მიერ ერაყის ქურთებისათვის დახმარების გაწევის გამო
უკმაყოფილება არსებობდა. ოფციალური ანკარა თვლიდა, რომ ირანის ქურთული
პოლიტიკა მნიშვნელოვან საფრთხეს უქმნიდა თურქეთის ეროვნულ უსაფრთხოებას,
რადგან ერაყში ქურთების წარმატება შესაძლო იყო თურქეთში მცხოვრები
ქურთებისთვის საუკეთესო პრეცედენტი გამხდარიყო. 1975 წელს ალჟირში ერაყსა და
ირანს შორის დადებული ხელშეკრულების შემდეგ, როგორც ერაყთან, ისე
თურქეთთან ქურთების საკითხთან დაკავშირებით წინააღმდეგობები ფაქტობრივად
შეწყდა (ორანი... 2011: 485-487), რასაც ერაყის მხრიდან ქურთების სეპარატისტული
მოძრაობის წინააღმდეგ სასტიკი ზომების მიღება - ე.წ „ქურთების ტრაგედია“ მოჰყვა.
რეგიონალური თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი იყო ირანის მონაწილეობა
„ცენტრალური ხელშეკრულების ორგანიზაციის“ (CENTO) სამხედრო-პოლიტიკურ
ბლოკში. ამ ბლოკის ფარგლებში ირანი აქტიურად თანამშრომლობდა ორგანიზაციის
წევრ სახელმწიფოებთან. რეგიონალური პოლიტიკის თვალსაზრისით მნიშვნელო-
ვანი იყო შეერთებული შტატების და ირანის მიერ სპარსეთის ყურის პატარა
სახელმწიფოების უსაფრთხოებასა და სტაბილურობაზე ზრუნვა. რეგიონიდან დიდი
ბრიტანეთის გასვლის შემდეგ, სპარსეთის ყურეში წარმოიშვა ახალი არაბული
სახელმწიფოები ბაჰრეინი, კატარი, გაერთიანებული არაბული საემიროები და ომანი.
- 118 -
ახლადწარმოქმნილი სახელმწიფოები სტრატეგიული თვალსაზრისით
მნიშვნელოვანი იყო სპარსეთის ყურის რეგიონის სტაბილურობისა და უსაფ-
რთხოებისთვის. ამიტომ ვაშინგტონი, რეგიონის ჟანდარმის - ირანის - მეშვეობით
ცდილობდა სამხედრო-ეკონომიკური დახმარებით ამ ქვეყნების გაძლიერებისათვის
ხელი შეეწყო, რათა ისინი მოსკოვის ან მისი სატელიტი რადიკალური არაბული
სახელმწიფოების გავლენის სფეროში არ მოქცეულიყვნენ. 1973 წლიდან 1977 წლამდე
ირანი ომანის ახლადწარმოქმნილი სახელმწიფოს მონარქს, სულთან ქაბუს იბნ საიდს
დოფარის პროვინციაში აჯანყებულთა წინააღმდეგ წარმოებულ ბრძოლებში
მნიშვნელოვან სამხედრო-ეკონომიკურ დახმარებას უწევდა (სირიეჰი 1984:19).
ახლო და შუა აღმოსავლეთის რეგიონში პარტნიორი ქვეყნებისათვის
მნიშვნელოვანი იყო პაკისტანისა და ავღანეთის უსაფრთხოება. ორივე სახელმწიფო,
როგორც შეერთებული შტატებისათვის, ისე ირანისათვის რეგიონში ძალთა
ბალანსისა და გავლენების შენარჩუნების სფეროში სტრატეგიულად მნიშვნელოვან
ტერიტორიას წარმოადგენდა.
1970-იანი წლების დასაწყისში პაკისტანს ინდოეთის და მისი მხარდაჭერი
საბჭოთა კავშირის მხრიდან მნიშვნელოვანი საფრთხე დაემუქრა. პაკისტანის
განეიტრალება ინდოეთს რეგიონალური ლიდერობის ბრწყინვალე საშუალებას
აძლევდა, ხოლო სსრკ-თვის „ანაკონდას რკალის“ გარღვევის სტრატეგიაში ერთ-ერთი
პერსპექტიული მიმართულება იყო. თუმცა ინდოეთ-სსრკ-ს ბლოკს ირანი-აშშ-
ჩინეთის ბლოკი დაუპირისპირდა, რომლებიც დაინტერესებული იყვნენ რეგიონში
ირანის გავლენის გაზრდით, რათა დაეცვა საკუთარი ინტერესები სპარსეთის ყურის
რეგიონში. ამგვარად, 1960-იანი წლების მიწურულსა და 1970-იანი წლების
დასაწყისში ირანი და ინდოეთი, ზესახელმწიფოების მხარდაჭერით, რეგიონალური
ჰეგემონობისათვის ერთმანეთს დაუპირისპირდნენ. აღნიშნულ დაპირისპირებაში
მნიშვნელოვანი როლი პაკისტანს ენიჭებოდა. ერთი მხრივ, ინდოეთი, საბჭოთა
კავშირის დახმარებით, პაკისტანის სახელმწიფოს იზოლირებას, შემდეგ კი მის
დაშლას, ხოლო ირანი პირიქით, ინდოეთის საპირისპიროდ მის გაძლიერებას
ცდილობდა.
- 119 -
1970-იანი წლების დასაწყისში მოსკოვისა და ახალი დელის პროვოცირებით
ვითარება ინდოეთსა და პაკისტანს შორის კვლავ დაიძაბა. პაკისტანის
საწინააღმდეგოდ ინდოეთი ხელს უწყობდა აღმოსავლეთ პაკისტანში მცხოვრებ
ბენგალების, ხოლო დასავლეთ პაკისტანში პენჯაბის ხალხის სეპარატისტულ
მოძრაობას. ინდოეთის შორს მიმავალ გეგმას წარმოადგენდა აღმოსავლეთ
პაკისტანში ბენგალიის სახელმწიფოს შექმნა და ამით დასავლეთ პაკისტანისთვის
აღმოსავლეთის ჩამოშორება, ხოლო პენჯაბის ხალხის მხარდაჭერით დასავლეთის
პაკისტანის დაშლას. ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტოს ინფორმაციით 1971 წლის
ინდოეთ-პაკისტანის კონფლიქტამდე საბჭოთა კავშირმა აშკარად გამოხატა თავისი
მხარდაჭერა ინდოეთის მიმართ. მოსკოვმა დაახლოებით 300 მილიონი დოლარის
სამხედრო პროდუქცია მიაწოდა, რის შედეგადაც ინდოეთის სახმელეთო ძალები
მნიშვნელოვნად გაძლიერდა. საბჭოთა კავშირის სამხედრო დახმარების შემდეგ
ინდოეთის სამხედრო-პოლიტიკური ზეწოლა პაკისტანზე კიდევ უფრო გაძლიერდა
და შეიარაღებული კონფლიქტი გარდაუვალი გახდა (საუნდერსი...1972დ: 5).
პაკისტანის დაშლა ან ოკუპაცია როგორც ირანისთვის, ისე შეერთებული
შტატებისათვის სერიოზულ საფრთხეს წარმოადგენდა. მოვლენების ასეთი სცენარით
განვითარების შემთხვევაში ირანი პირდაპირ დაუმეზობლდებოდა ბირთვული
იარაღის მქონე ინდოეთს, ხოლო პაკისტანის ტერიტორიაზე მცხოვრები ბელუჯი
ტომები დამოუკიდებლობას მოიპოვებდნენ, რაც კარგი პლაცდარმი იქნებოდა ირანში
მცხოვრები ბელუჯების სეპარატისტული მოძრაობისთვის107. ასეთ ვითარებაში ირანს
სამი მიმართულებით - დასავლეთით ერაყის, აღმოსავლეთით პაკისტანის და
ჩრდილოეთით სსრკ-ს წინააღმდეგ მოუხდებოდა ერთდორულად ძალების
კონცენტრირება, რაც კოლოსალურ სამხედრო და ფინანსურ რესურსს შთანთქავდა.
პაკისტანის დაშლა და ირანის სამხედრო ძალების დაქსაქსვა კი მნიშვნელოვან
დარტყმას მიაყენებდა დასავლეთის ინტერესებს რეგიონში108. ამიტომ თეირანი
107 ბელუჯები კომპაქტურად იყვნენ დასახლებულნი პაკისტანის, ავღანეთისა და ირანის სამხრეთის
მოსაზღვრე რეგიონებში. 108 აღსანიშნავია, რომ საგარეო საფრთხეების გარდა ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებისათვის, მათ შორის
ირანისათვის, მნიშვნელოვან საფრთხეს წარმოადგენდა ეროვნული და რელიგიური უმცირესობები,
რომელთა წაქეზებით გარე ძალა ცდილობდა მნიშვნელოვანი გავლენა მოეხდინათ. ასეთ ეთნიკურ და
რელიგიურ ჯგუფებს წარმოადგენდნენ: ბაჰთიარები, ბელუჯები, სუნიტი არაბები, აზერბაიჯანელები,
ქურთები და სხვ (აბარაჰამიანი 1980: 2; ტაკნეი 1972:9).
- 120 -
აშკარად უჭერდა მხარს პაკისტანის სახელმწიფოს, არა მხოლოდ საგარეო
საფრთხეების საკითხებში, არამედ შიდაპოლიტიკური სტაბილურობის შენარ-
ჩუნებაშიც, რათა თავიდან აეცილებინა პროსაბჭოთა ან რადიკალურ ისლამური
რეჟიმების მოსვლა ხელისუფლებაში. ნიქსონის 1972 წლის 30-31 მაისის ვიზიტის
დროს გადაწყდა, რომ ირანის მეშვეობით შეერთებული შტატები სამხედრო-
ეკონომიკურ დახმარებას გაუწევდა პაკისტანს და მისი თავდაცვისუნარიანობის
ამაღლებაზე იზრუნებდა. გარდა ამისა, განხილულ იქნა პაკისტანის დაცვის
ალტერნატიული პოლიტიკური გზაც, რომლის მიხედვით ისლამაბადზე ზეწოლის
მოხსნის სანაცვლოდ ვაშინგტონი ინდოეთს ეკონომიკურ დახმარების გაწევას
შესთავაზებდა (მემორანდუმი... 1972ა: 2). 1973 წლის იანვარში ირანის შაჰისა და
პაკისტანის პრეზიდენტ ზულფიკარ ალი ბჰუტოს შეხვედრის შემდეგ, ისლამაბადში
ირანის საელჩომ ოფიციალური განცხადება გაავრცელა, რომელშიც ნათქვამი იყო: „იმ
შემთხვევაში, თუ პაკისტანის წინააღმდეგ აგრესია კვლავ განმეორდება (საუბარია
1971 წლის ინდოეთ-პაკისტანის მორიგ ომზე, რომლის შედეგადაც აღმოსავლეთ
პაკისტანი ბანგლადეშის დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ გამოცხადდა) ირანი ამას
აღარ მოითმენს, რადგან, გარდა იმისა, რომ ის მოძმე მუსლიმური სახელწიფოა,
პაკისტანს ირანის ეროვნული უსაფრთხოებისათვის სასიცოცხლო მნიშვნელობა
აქვს...“ (გარვერი 2006:43).
პაკისტანის პარალელურად ირანი ცდილობდა ავღანეთის გაძლიერებას, რათა
იქ საბჭოთა გავლენა შეესუსტებინა. ავღანეთთან მიმართებაში მოსკოვის მიზანს
წარმოადგენდა ფეხი მოეკიდა სტრატეგიულად მნიშვნელოვან ტერიტორიაზე,
საიდანაც მას საშუალება მიეცემოდა პაკისტანის, ირანისა და ავღანეთის სამხრეთ
საზღვარზე მოსახლე მეამბოხე ბელუჯებისთვის თავისუფლების მოპოვების საქმეში
მნიშვნელოვანი სამხედრო-ეკონომიკური დახმარება გაეწია. ბელუჯი ტომების
განსახლების არეალი ინდოეთის სანაპიროებზე გადიოდა, რომელზედაც
კონტროლის დამყარებით საბჭოთა კავშირი შეძლებდა ინდოეთის ოკეანის
სანაპიროზე ფეხის მოკიდებას და ამ რეგიონში შეერთებული შტატებისა და მისი
პარტნიორი ქვეყნების პოზიციების მნიშვნელოვნად შეევიწროვებას. XX საუკუნის 70-
იანი წლების დასაწყისში საბჭოთა კავშირმა გარკვეულწილად შეძლო კიდეც
- 121 -
ავღანეთში მნიშვნელოვანი გავლენების მოპოვება. 1973 წელს მოსკოვის
მხარდაჭერით ავღანეთში მეფე მოჰამად ზაჰირის მონარქიული რეჟიმი დაემხო და იქ
საბჭოთა გავლენა გაძლიერდა. მოსკოვის წაქეზებით, ავღანეთის ახალმა
ხელისუფლებამ პაკისტანს ტერიტორიული პრეტენზიები წაუყენა, ხოლო ქაბულის
თანხმობით და ხელშეწყობით, სსრკ-ინდოეთი-ერაყის კოალიცია აქტიურად ჩაერთო
ირანის, ავღანეთის და პაკისტანის საზღვრებზე მცხოვრები მეამბოხე ბელუ-
ჯებისთვის სამხედრო-ეკონომიკური დახმარების ოპერაციაში. ეს ოპერაცია ირანის
და პაკისტანის წინააღმდეგ იყო მიმართული და სსრკ-ს მიერ ბელუჯების
მარიონეტული სახელმწიფოს შექმნას და მისი მეშვეობით ინდოეთის ოკეანის
სანაპიროზე გასასვლელის მოპოვებას ითვალიწინებდა.
1970-იან წლებში სამხრეთ აღმოსავლეთ აზიის რეგიონში მიმდინარე
სამხედრო-პოლიტიკურ დაპირისპირებაში ირანთან ერთად, ინდოეთისა და სსრკ-ს
გავლენის შესუსტებით დაინტერესებული მესამე მხარე - ჩინეთის სახალხო
რესპუბლიკაც ჩაერთო. საბჭოთა კავშირთან სამხედრო დაპირისპირების109 შემდეგ,
ჩინეთის სტრატეგიულმა, გეოპოლიტიკურმა და ეკონომიკურმა ვექტორებმა
მნიშვნელოვანი რეორიენტაცია განიცადა. საბჭოთა ბლოკთან დაპირისპირების
პირობებში პეკინისთვის მნიშვნელოვანი გახდა ახლო აღმოსავლეთის ნავთობის
მწარმოებელი ქვეყნების მხრიდან ენერგორესურსების სტაბილური მიწოდება. ასეთ
ვითარებაში, აუცილებელი იყო სპარსეთის ყურის რეგიონის ლიდერ
სახელმწიფოსთან - ირანთან დაახლოება. თავის მხრივ ირანისთვისაც
მნიშვნელოვანი იყო რეგიონის უდიდეს ბირთვულ სახელმწიფოსთან ურთიერთობა
და მისი სსრკ-ინდოეთის პოლიტიკის საპირწონედ გამოყენება პაკისტანის და
ავღანეთის უსაფრთხოების დასცვის საქმეში110. ინტერესთა თანხვედრამ ორივე
109 სტალინის გარდაცვალების შემდეგ დაწყებული წინააღმდეგობა ჩინეთსა და სსრკ-ს შორის 1969
წლის 2-15 მარტს მდინარე უსურის აუზში, კუნძულ დამანსკიზე შეიარაღებულ კონფლიქტში
გადაიზარდა, რომელშიც 1000-მდე ჩინელი და 58 საბჭოთა სამხედრო მოსამსახურე დაიღუპა.
მოსკოვში მიიღებულ იქნა გადაწყვეტილება, კონფლიქტის ესკალაციის შემთხვევაში, ჩინეთის
წინააღმდეგ ბირთვული იარაღის გამოეყენების შესახებ. 1969 წლის 20 აგვისტოს ოფიციალურმა
მოსკოვმა, აშშ-სგან ჩინეთზე შესაძლო ბირთვული იერიშის შემთხვევაში ნეიტრალიტეტის
შენარჩუნება მოითხოვა, რაზეც ვაშინგტონმა უარი განაცხადა (როჯერსი 1969: 245-246). 110 თავის მხრივ საბჭოთა კავშირიც ცდილობდა ირანის მიმხრობას ჩინეთის წინააღმდეგ, როდესაც
ერთ-ერთი ვიზიტის დროს საბჭოთა დელეგაციის ხელმძღვანელობა „ჩინური საფრთხის“ შესახებ
ალაპარაკდა.
- 122 -
მხარეს დაახლოებისაკენ უბიძგა. ირანის მთავრობამ შეერთებული შტატების
ხელმძღვანელობასთან ჩინეთის ირანული ნავთობით უზრუნველყოფის საკითხი
განიხილა (ირანული ნავთობის ექსპორტის გაზრდით დაინტერესებული იყო თავად
თეირანი, რადგანაც აუცილებელი იყო ირანის გაზრდილი სამხედრო ხარჯების
დაფინანსების წყაროს გაფართოება). ასეთ ვითარებაში, თვით ჩინეთიც დაინ-
ტერესებული გახდა არ დაეშვა საბჭოთა გავლენის ზრდა სპარსეთის ყურის
რეგიონში. ამიტომ პეკინმა უარი განაცხადა სპარსეთის ყურეში რადიკალური
მემარცხენე ძალების მხარდაჭრაზე111. ჩინეთის ხელისუფლება მივიდა დასკვნამდე,
რომ სპარსეთის ყურეში მემარცხენე ძალების მხრიდან წარმატების მიღწევის
შემთხვევაში გარდაუვალი იქნებოდა რეგიონში საბჭოთა გავლენის ზრდა. 1971
წლიდან ირანთან დაახლოების სანაცვლოდ პეკინმა უარი თქვა ომანის საშინაო
საქმეებში ჩარევაზე112, აგრეთვე აქ არსებული რადიკალური მემარცხენე
პოლიტიკური ძალების - „დოფარის განმათავისუფლებელი მოძრაობის“ (დაარსდა
1962 წელს ომანის სამხრეთ პროვინცია დოფარში) და „ოკუპირებული არაბეთის
ყურის და ომანის განმათავისუფლებელი სახალხო ფრონტის“ (დაარსდა 1970 წელს
ჩრდილოეთ ომანში) დაფინანსებაზე113 (გარვერი 2006: 49). 1971 წელს, ინდოეთ-
პაკისტანის ომში ისლამაბადის დამარცხების შემდეგ, ჩინეთი სამხედრო
პოტენციალის გაძლიერებაში, ხოლო 1973 წლიდან - პაკისტანის ბირთვული
იარაღის პროგრამის განვითარებაში აქტიურად ჩაერთო (გარვერი 2006: 43, 45, 49).
ბუნებრივია, 1970-იანი წლების დასაწყისში შეერთებული შტატებისა და
ჩინეთის დაახლოების საკითხში მნიშვნელოვანი როლი თვით ირანმა ითამაშა,
რომელმაც 1960-იანი წლების ბოლოდან მჭიდრო რეგიონალური, ეკონომიკური,
სამხედრო და პოლიტიკური ურთიერთობები ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკასთან
დაამყარა114. ნიქსონის ადმინისტრაციამ სათანადოდ შეაფასა ჩინეთის საერთაშორისო
111 ჩინეთმა ამ მოძრაობის დაფინანსება ჯერ კიდევ 1959 წლიდან დაიწყო. 112 ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა 1967 წლიდან აფრიკული სახელმწიფოს, ტანზანიის, მეშვეობით
„დოფარის განმათავისუფლებელ მოძრაობას იარაღითა და ამუნიციით ამარაგებდა. ეს იყო პირველი
მნიშნელოვანი სამხედრო დახმარება, რომელიც დოფარის აჯანყებულებს სოციალისტური ბლოკის
ქვეყანამ აღმოუჩინა. 113 1976 წელს ომანმა ირანის აქტიური დახმარების შედეგად დოფარში აჯანყება ჩაახშო. 114 გარვერი თავის ნაშრომში აღნიშნავს, რომ 1970-იანი წლების დასაწყისში როგორც თეირანში, ისე
პეკინში ნიქსონის „განმუხტვის“ პოლიტიკას აკრიტიკებდნენ და ფიქრობდნენ, რომ ვაშინგტონი მზად
- 123 -
და რეგიონალური პოზიციები, მისი ახალი ახლო აღმოსავლური პოლიტიკა, ამიტომ
1972 წელს პრეზიდენტი რიჩარდ ნიქსონი და მისი მრჩეველი ეროვნული
უსაფრთხოების საკითხებში ჰენრი კისინჯერი ისტორიული მნიშვნელობის ვიზიტით
ეწვივნენ პეკინს (კოენი 2006:33). ვიზიტის დროს შეერთებული შტატების
დელეგაციამ ჩინეთის მხარესთან სხვა მნიშვნელოვან საკითხებთან ერთად, ახლო
აღმოსავლეთის რეგიონის უსაფრთხოების საკითხები განიხილა. თავის მემუარებში
ჰენრი კისინჯერი აღნიშნავს: „სასიცოცხლო მნიშვნელობის ამ რეგიონის (ახლო
აღმოსავლეთი - ლ.ბ.) უსაფრთხოება და სტაბილურობა იყო ერთ-ერთი მთავარი
თემა, რომელიც ჩინეთში ვიზიტის დროს მაო ძედუნთან და ჯო ენლაისთან
შეხვედრის დროს განვიხილეთ. ჩვენ ძალიან ბევრი ვისაუბრეთ ამ საკითხებთან
დაკავშირებით“ (კისინჯერი 1982: 677). ამგვარად, ჩინეთი სსრკ-ინდოეთის
მოწინააღმდეგე მხარეს აღმოჩნდა.
მაშასადამე, ირანმა მოხერხებულად გამოიყენა ჩინეთ-სსრკ-ს დაპირისპირება
და პეკინთან დაახლოებით შეძლო ახლო აღმოსავლეთის ძალთა ბალანსში
მნიშვნელოვანი გარდატეხის შეტანა. აშშ-ჩინეთის ურთიერთობების დათბობის
შემდეგ კი სსრკ-ინდოეთის ბლოკის წინააღმდეგ ირან-აშშ-ჩინეთის „ანტისაბჭოთა“
ბლოკი შეიქმნა, რომელიც მოსკოვს საკუთარი გეგმის რეალიზების საქმეში ეფექტურ
წინააღმდეგობას უწევდა.
1971 წლის 14 ოქტომბერს, შაჰმა ამერიკის შეერთებული შტატების ვიცე-
პრეზიდენტთან შეხვედრის დროს განაცხადა, რომ ინგლისელების მიერ რეგიონიდან
საკუთარი სამხედრო ძალების გასვლის შემდეგ ირანი არა მარტო სპარსეთის ყურის
დაცვის უზრუნველყოფას, არამედ ინდოეთის ოკეანის რეგიონის დაცვის
რეალიზებას გეგმავდა, რათა წვლილი შეეტანა მისი უსაფრთხოების
უზრუნველყოფაში. ამგვარად, ირანი რეგიონალური მოთამაშედან გლობალურ
აქტორად გადაქცევას ცდილობდა და ამის რეალური საფუძველი გააჩნდა. გარდა
ამბიციებისა, ირანი დაინტერესებული იყო ინდოეთის ოკეანის საზღვაო-საოკეანო
მაგისტრალების უსაფრთხოების დაცვით, რომლის მეშვეობითაც სპარსეთის ყურის
იყო ევროპაზე საბჭოთა კავშირის ზეწოლის შემცირების სანაცვლოდ სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის
კონტინენტურ ნაწილზე მოსკოვის პირველობა ეღიარებინა (გარვერი 2006: 52 ).
- 124 -
ნავთობი დასავლეთის ქვეყნებს და იაპონიას უსაფრთხოდ და სტაბილურად უნდა
მიწოდებოდა, რაც ერთნაირად მნიშვნელოვანი იყო როგორც ირანისათვის, ისე აშშ-ს
და მისი დასავლელი მოკავშირეებისათვის. ირანის შაჰი დასავლეთის სახელმწიფო
ლიდერებთან საუბრის დროს ხშირად აღნიშნავდა: „თუ ვინმე ყურეს (სპარსეთის -
ლ.ბ.) ჩამიკეტავს, ეს ჩემი გულის არტერიის გადაჭრის ტოლფასი იქნება“ (ბური
1987ა: 48). მაშასადამე, თუ კი ირანი სპარსეთის ყურესა და ინდოეთის ოკეანის
დასავლეთ ნახევარსფეროში თავისუფალი სამყაროს დაცვის გარანტი იყო, ხოლო
რეგიონის ნავთობს და მის უსაფრთხო ტრანსპორტირებას გლობალური მნიშვნელობა
ჰქონდა, ბუნებრივია, სამართლიანად უნდა ჩაითვალოს ის ფაქტი, რომ ირანის
მისწრაფება - გამხდარიყო გლობალური მოთამაშე - იყო არა მხოლოდ შაჰის ამბიცია,
არამედ დასავლეთის სახელმწიფოთა დაკვეთა.
მაშასადამე, ვაშინგტონის პოლიტიკის შედეგად ირანი არამარტო
რეგიონალურ, არამედ გლობალური მასშტაბით, შეერთებული შტატების
პარტნიორად გვევლინება, რომელზეც დაყრდნობით თეთრი სახლი ცდილობდა
აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის არსებული ძალთა ბალანსი დასავლეთის
სასარგებლოდ შეენარჩუნებინა. ინდოეთის ოკეანის რეგიონალური პოლიტიკის
ფარგლებში ირანი ცდილობდა შეექმნა რეგიონალური თანამშრომლობის
ორგანიზაცია, რომლის მიზანი იქნებოდა დასავლეთის და მასზე ორინეტირებული
სახელმწიფოების ინტერესებისა და უსაფრთხოების დაცვა, ასევე ეკონომიკური
თანამშრომლობის გაფართოება.
ინდოეთის ოკეანის დასავლეთი ნაწილის უსაფრთხოების დაცვის
სტრატეგიაში პრიორიტეტული იყო სომალის საკითხიც, რომელიც სტრატეგიულ
მნიშვნელოვან ერთეულს წარმოადგენდა დასავლეთისა და ახლო აღმოსავლეთის,
განსაკუთრებით კი სპარსეთის ყურისა და არაბეთის ზღვის აუზის ქვეყნებისათვის.
1970-იან წლებში აფრიკის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე მოსკოვმა სცადა
ეთიოპიაზე დაყრდნობით სომალის ნახევარკუნძულზე თავისი გავლენა
გაევრცელებინა, საიდანაც შეძლებდა მთლიანად გაეკონტროლებინა წითელი და
არაბეთის ზღვები, რომელზედაც გადიოდა სუეცის არხისკენ მიმავალი, ასევე
სტრატეგიულად და ეკონომიკურად მნიშვნელოვანი აფრიკის შემოვლითი საზღვაო
- 125 -
მაგისტრალები. ე.წ. „აფრიკის რქის“ მეშვეობით შესაძლებელი იყო თვით არაბეთის
ნახევარკუნძულისა და სპარსეთის ყურის ქვეყნების გაკონტროლებაც. აღნიშნული
ვითარება მნიშვნელოვან საფრთხეს უქმნიდა როგორც შეერთებული შტატების და
დასავლეთის, ისე ირანის ინტერესებს არაბეთის ზღვაში. ამიტომაც, ვაშინგტონი და
თეირანი სამხედრო და ეკონომიკურ დახმარებას უწევდა სომალის სახელმწიფოს,
რათა შეეკავებინა საბჭოთა კავშირი და მისი მომხრე ეთიოპელთა გავლენის ზრდა
სომალის ნახევარკუნძულზე (ბური 1988ბ:2-97).
რეგიონულ პოლიტიკაში შეერთებული შტატებისა და ირანის მჭიდრო
თანამშრომლობა ნიქსონის ადმინისტრაციის პერიოდში გასცდა ახლო აღმოსავლეთს,
ინდოეთის ოკეანის დასავლეთ სფეროს და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის რეგიონზე
გავიდა. ვაშინგტონის თხოვნით ირანი აქტიურად იყო ჩართული სამხრეთ ვიეტნამის
სამხედრო-ეკონომიკური დახმარების პროცესში. „ნიქსონის დოქტრინის“
თანახმად, 1970-იანი წლების დასაწყისში შეერთებულმა შტატებმა ვიეტნამიდან
საკუთარი სამხედრო ძალების გამოყვანა დაიწყო, ხოლო სანაცვლოდ აუცილებელი
გახდა უმოკლეს ვადაში გაეძლიერებინათ სამხრეთ ვიეტნამის სამხედრო
პოტენციალი, რათა შესაბამისი წინააღმდეგობა გაეწია ვიეტკონგისათვის. ამ ამოცანის
შესრულების მიზნით ვაშინგტონში შემუშავებული იქნა სპეციალური ოპერაცია
„პლუს გაძლიერება“ („Enhance plus”). ოპერაციის თანახმად, შეერთებული შტატებს
მოკავშირე ქვეყნების დახმარებით უმოკლეს ვადაში მნიშვნელოვანი სამხედრო
ტექნიკა, აღჭურვილობა და შეიარაღება სამხრეთ ვიეტნამელებისათვის უნდა
გადაეცათ. ბუნებრივია, ვაშინგტონის თხოვნით ამ ოპერაციის განხორციელებაში
თეირანიც ჩაერთო. 1972 წლის ოქტომბერ-დეკემბერში ირანმა სამხრეთ ვიეტნამის
მთავრობას 35 ერთეული F-5A ტიპის გამანადგურებელი გადასცა (ჯონსონი 1972: 4-
5).
ამგვარად, შეერთებული შტატები ირანის მეშვეობით ცდილობდა რეგიონში
ძალთა ბალანსი შეენარჩუნებინა და რეგიონალური პოლიტიკა საკუთარი
ინტერესების შესაბამისად გაეტარებინა. ჰენრი კისინჯერი თავის მემუარებში
აღნიშნავს: „ირანის სამხედრო-პოლიტიკური გავლენები ყოველთვის ჩვენს
ინტერესებს ემსახურებოდა. იგი აძლიერებდა ჩვენს პოზიციებს პარიზის სამშვიდობო
- 126 -
კონფერენციაზე, მხარს უჭერდა სამხრეთ ვიეტნამს და აშშ-ს ევროპელ მოკავშირეებს
ეკონომიკური სიძნელეების დაძლევაში და დახმარებას უწევდა ზომიერ არაბულ
სახელმწიფოებს სსრკ-ს და მისი სატელიტი ქვეყნების წინააღმდეგ. გარდა ამისა,
ირანის შაჰი ცდილობდა ეგვიპტის პრეზიდენტის ანვარ სადათის დაყოლიებას
ეგვიპტის საგარეო პოლიტიკის რადიკალურიდან ზომიერად ტრანსფორმირების
საკითხში.115 ჩრდილოეთ ანტლანტიკური ალიანსის ზოგიერთ წევრ-
სახელმწიფოთაგან (საუბარია თურქეთზე და საბერძნეთზე - ლ.ბ.) განსხვავებით
ირანი იყო ახლო აღმოსავლეთის ერთადერთი სახელმწიფო, რომელმაც იომ-ქიფურის
ომის დროს (1973 წლის ოქტომბერი) საბჭოთა კავშირს უარი უთხრა ირანის საჰაერო
დერეფნის გამოყენებაზე... ის უპირობოდ უზრუნველყოფდა საწვავით ჩვენს
სამხედრო-საზღვაო ფლოტს, რომელიც ინდოეთის ოკეანეში ბაზირებდა. მას (ირანს -
ლ.ბ.) არასოდეს გამოუყენებია ნავთობი როგორც პოლიტიკური ზეწოლის იარაღი...
იგი, არც დასავლეთის ქვეყნების და არც ისრაელის წინააღმდეგ არ მიერთებია
ნავთობის ემბარგოს. ირანი, შაჰის მართველობის პერიოდში წარმოადგენდა ამერიკის
საუკეთესო, ყველაზე მნიშვნელოვან და ყველაზე ლოიალურ მეგობარს მთელს
მსოფლიოში... ირანის გეოპოლიტიკური მნიშვნელობა იმდენად დიდია, რომ
შეერთებული შტატების ნებისმიერი ადმინისტრაცია უნდა ეცადოს მასთან ჰქონდეს
კარგი ურთიერთობები როგორი მთავრობაც არ უნდა ედგას ირანს სათავეში“.
(კისინჯერი 2000ა: 1263-1265).
115 სადათი უკმაყოფილო იყო, რადგანაც მოსკოვი აჭიანურებდა ეგვიპტისთვის „სკადის“ ტიპის
სარაკეტო კომპლექსების, МИГ-23 და МИГ-25-ის მიყიდვას, რომლებიც სადათს ისრაელთან
რევანშისტული ომის წარმოებისთვის ესაჭიროებოდა (გოლამი 1990: 77-78). 1973 წლის იომ-ქიფურის
ომის შემდეგ კი ეგვიპტე დარწმუნდა, რომ არაბთა საომარი განწყობა და მოსკოვთან მოკავშირეობა
კიდევ უფრო აძლიერებდა შეერთებული შტატების და დასავლეთ ევროპის მხარდაჭერას ისრაელის
მიმართ (სური 2007:737). ისრაელის მიერ ბირთვული იარაღის დაუფლების შემდეგ (1974 წ.) ანტი-
ებრაულმა არაბულმა კოალიციამ ფაქტობრივად შეწყვიტა ისრაელის წინააღმდეგ ფართომასშტაბიანი
საომარი მოქმედებება და პალესტინა-ისრაელის კონფლიქტმა ვიწრო ლოკალური ხასიათი მიიღო.
- 127 -
თავი III.
ირანის ბირთვული პროგრამა 1970-იან წლებში და შეერთებული შტატების
პოლიტიკა
მეორე მსოფლიო ომის მიწურულს გლობალურ სამხედრო-პოლიტიკურ
არენაზე ახალი, მასობრივი განადგურების იარაღის გამოჩენამ ახალი საფრთხეები
წარმოშვა. კაცობრიობის ისტორიაში ეს იყო პირველი პრეცედენტი, როდესაც ერთი
სახის იარაღმა როგორც სამხედრო, ისე პოლიტიკური დატვირთვა შეიძინა და ომის
შემდგომ მსოფლიო წესრიგზე მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია. სამყაროს თითქმის
ყველა რეგიონში რიგი სახელმწიფოები ცდილობდნენ შეექმნათ მასობრივი
განადგურების იარაღი. ცივი ომის საფრთხეებისა და რეგიონალური კონფლიქტების
ფონზე, XX საუკუნის 60-იანი წლების ბოლოს და 70-იან წლებში ახლო
აღმოსავლეთის ქვეყნებმა - ისრაელმა, ეგვიპტემ და ერაყმა აქტიურად დაიწყეს
ბირთვული პროგრამის განხორციელება. ბუნებრივია, რეგიონის ისეთი ლიდერი და
ამბიციური სახელმწიფო (რომელსაც რეგიონის ჰეგემონობაზე გააჩნდა პრეტენზია),
როგორიც ირანი იყო, მოვლენებს მიღმა არ დარჩებოდა.
§ 1. „ბირთვული სინდრომი“116 და ირანის ბირთვული პროგრამის
განვითარება XX საუკუნის 70-იან წლებში
ირანში ბირთვული ენერგიის პროგრამა თავდაპირველად შეერთებული
შტატების ხელშეწყობით მხოლოდ სამეცნიერო კვლევების დონეზე ამოქმედდა.
ორივე ქვეყნის სამეცნიერო წრეებს შორის კონსულტაციები აღნიშნულ საკითხებზე
ჯერ კიდევ 50-ანი წლების ბოლოს, პრეზიდენტ ეიზენჰაუერის ადმინისტრაციის
მმართველობის პერიოდში დაიწყო. ამ პერიოდში შეერთებულ შტატებში მოქმედი
„ატომი მშვიდობისათვის“ პროგრამის ფარგლებში, 1957 წლის მარტში შეერთებულ
შტატებსა და ირანის მთავრობას შორის ხელი მოეწერა შეთანხმებას „ბირთვული
ენერგიის მშვიდობიანი მიზნებისათვის გამოყენების სფეროში თანამშრომლობის
შესახებ“, რომელიც 1964 წელს განახლდა. აღნიშნული ხელშეკრულების თანამხმად,
116 ტერმინი ავტორისეულია.
- 128 -
ამერიკის შეერთებული შტატების ბირთვული ენერგიის სააგენტომ (The U. S. Atomic
Energy Agency) თეირანის უნივერსიტეტის ბირთვული ენერგიის კვლევების ცენტრს 5
მეგავატის სიმძლავრის ბირთვული რეაქტორი გადასცა (ბურნამი 1975: 1,2–3). 1967
წლის ნოემბერში თეირანის უნივერსიტეტის მკვლევარებმა შეერთებული შტატების
სამეცნიერო წრეებთან მჭიდრო თანამშრომლობითა და კოორდინირებით ბირთვული
რეაქტორი მოქმედებაში მოიყვანეს. აღნიშნული რეაქტორი 5,58 კგ. 93%-ით
გამდიდრებულ ურანზე მუშაობდა, რომელიც იმავე „ატომი მშვიდობისათვის“
პროგრამის ფარლებში შეერთებული შტატების მიერ იყო მიწოდებული. დამატებით
თეირანის საცდელი რეაქტორი აღჭურვილი იყო ე.წ „ცხელი კამერებით“ (Hot Cells),
რომელშიც მიმდინარეობდა რადიოაქტიური ელემენტების ქიმიური დამუშავების
პროცესი. თეირანის ბირთვული რეაქტორი წელიწადის განმავლობაში 600 გრამის
ოდენობით პლუტონიუმს გამოიმუშავებდა, რომელიც ბირთვული იარაღის
დამზადებისათვის აბსოლუტურად ვარგისიანი იყო. შეერთებული შტატების
მთავრობას და სპეციალურ სააგენტოებს ირანის საკვლევ ბირთვულ ობიექტზე
მკაცრი კონტროლი ჰქონდა დაწესებული. რეაქტორის მიერ გადამუშავებული საწვავი
- პლუტონიუმი უკან, აშშ-ში იგზავნებოდა და იქ ხდებოდა მისი შესაბამისი
მიზნებისათვის გამოყენება ან უსაფრთხოდ შენახვა.
ბუნებრივია, ირანს სურდა ბირთვული პროგრამა არა მარტო საკვლევი,
არამედ სხვა მიზნებისათვის გამოეყენებინა, თუმცა პრეზიდენტ ჯონ კენედის და
ლინდონ ჯონსონის ადმინისტრაციების მმართველობის პერიოდში ეს ფაქტობრივად
შეუძლებელი იყო შემდეგი მიზეზების გამო: 1) ჯ. კენედის, ხოლო შემდგომში კი ლ.
ჯონსონის ადმინისტრაცია ბირთვული გაუვრცელებლობის (შემდგომში
გაუვრცელებლობის) სფეროში მკაცრ პოლიტიკას ატარებდა არა მარტო მეგობარი
ქვეყნების, არამედ ისეთი მოკავშირის მიმართაც კი, როგორიც ისრაელი იყო; 2)
კენედის და ჯონსონის ადმინისტრაცია ხშირ შემთხვევაში თეირანზე ზეწოლას
ახდენდა და მკაცრი ტონით მიუთითებდა შეემცირებინა სამხედრო ხარჯები და
უფრო მეტი ყურადღება ქვეყნის შიდა პრობლემებისათვის (სოციალურ-
ეკონომიკური განვითარება, დემოკრატიული რეფორმების გატარება და ა.შ.) დაეთმო.
ასეთ ვითარებაში ვაშინგტონი არ დაუშვებდა, რომ თეირანს დაეწყო
- 129 -
ძვირადღირებული ბირთვული პროგრამის განხორციელება, რომელიც ხანგრძლივ
პერსპექტივაში პრობლემური იქნებოდა ირანის სახელმწიფოსათვის.
ფართომასშტაბიანი ბირთვული პროგრამის დაწყების საშუალება ირანს
1970-იანი წლების პირველ ნახევარში მიეცა, როდესაც ეკონომიკური და
პოლიტიკური თვალსაზრისით, მეტად ხელსაყრელი მდგომარეობა შეიქმნა.
განსაკუთრებით კი აღსანიშნავია შეერთებული შტატების იმ პერიოდის
რესპუბლიკური ადმინისტრაციების პოლიტიკა ირანის მიმართ, რომელიც
შაჰისადმი უპირობო მხარდაჭერაში გამოიხატებოდა. სავსებით შესაძლებელია, რომ
70-იანი წლების შეერთებული შტატების რესპუბლიკური ადმინისტრაციებისაგან
ირანის შაჰმა მიიღო მკაფიო გზავნილი, რომ ვაშინგტონი მხარს დაუჭერდა ირანის
მიერ მშვიდობიანი მიზნებისათვის ბირთვული ენერგიის პროგრამის
განხორციელებას. რა თქმა უნდა, თეირანი დარწმუნებული იყო, რომ ბირთვული
პროგრამის განხორციელების პირობებში მისი მთავარი პარტნიორი შეერთებული
შტატები უნდა ყოფილიყო. ირანელი მკვლევარები და ირანის მთავრობის
წარმომადგენლები ხაზს უსვამდნენ იმას, რომ ბირთვული ობიექტების მშენებლობის
საქმეში მხოლოდ ამერიკული კომპანიების იმედი ჰქონდათ. თვით შაჰი
დარწმუნებული იყო შეერთებული შტატების რესპუბლიკური ადმინისტრაცია
მტკივნეულად არ აღიქვამდა ირანის „მშვიდობიან ბირთვულ აფეთქებას“ და მის
წინააღმდეგ მკაცრ სანქციებს არ გამოიყენებდა. ეკონომიკური თვალსაზრისით კი
ნავთობზე ემბარგოს შედეგად (1973 წ.) ენერგორესურსებზე გაზრდილმა ფასებმა
ირანის მთავრობას ფინანსური თვალსაზრისით, ბრწყინვალე საშუალება მისცა
ყველაზე ამბიციური, ფართომასშტაბიანი და ძვირადღირებული ბირთვული
პროგრამა განეხორციელებინა.
იმ პერიოდისათვის განვითარებულ მოვლენებზე დაკვირვებით ჩანს, რომ
ირანს გააჩნდა ორი მთავარი მიზეზი წამოეწყო დიდი მასშტაბის ბირთვული
პროგრამის განხორციელება: 1) - ოფიციალურად დეკლარირებული, რომელიც
ითვალისწინებდა ალტერნატიული ენერგიის გამომუშავებისთვის აუცილებელი
ბირთვული ინფრასტრუქტურის შექმნას, 2) - არადეკლარირებული, საუდუმლო
სწრაფვა - მიეღწია იმ შესაძლებლობებისთვის, რომელიც მას საჭიროების
- 130 -
შემთხვევაში უმოკლეს ვადაში ბირთვული იარაღის დამზადებისა და გამოცდის
საშუალებას მისცემდა (ანუ ინდოეთის მსგავსად მოეხდინა „ირანის მშვიდობიანი
ბირთვული აფეთქება“).
1970-იანი წლების დასაწყისში, როდესაც მსოფლიოს მორიგი ენერგეტიკული
კრიზისი დაატყდა თავს, ირანის შაჰმა საჯაროდ განაცხადა, რომ ნავთობის ექსპორტი
მომდევნო 15-20 წელიწადში ბუნებრივ კლებას დაიწყებდა, ამიტომ სურდა
გამოემუშავა ალტერნატიული ენერგეტიკული წყარო ბირთვული ენერგიის სახით.
„ნებისმიერი ერის სუვერენულ უფლებას წარმოადგენს გამოიყენოს ბირთვული
ენერგია უკიდურესად მშვიდობიანი მიზნებისათვის“, - განაცხადა ირანის შაჰმა 1974
წლის ივნისში პარიზში ვიზიტის დროს გამართულ პრესკონფერენციაზე
(სახელმწიფო დეპარტამენტი 1975ა:1-2). ირანის მთავრობის წარმომადგენლების
and Analyses with Documents”, The University of Utah Press, Salt Lake City, 2011; 24. პატრიკარაკოსი 2012: David Patrikarakos, Nuclear Iran, The Birth of an Atomic
State, Published By I.B. Tauris, New York, 2012;
25. რამაზანი 1975: Rouhollah K. Ramazani, “Iran’s Foreign Policy 1941-1973: A Study
of Foreign Policy in Modernizing Nations, Published by University Press of Virginia,
Charlottesville, 1975;
26. რონდელი 2006: ალექსანდრე რონდელი, საერთაშორისო ურთიერთობები,
მესამე განახლებული გამოცემა, გამომცემლობა „ნეკერი“, თბილისი, 2006;ს
27. ტერი 2005: Janice J. Terry, „U.S Foreign Policy in the Middle East, The Role of
Lobbies and Special Interest Groups”, Pluto Press, London, 2005;
28. ფრედმანი... 1991: L. Friedman, W. F. Levantrosser, Richard M. Nixon, Politican,
President, Administrator; Pub. by Greenwood Press, Westport, 1991;
29. ფურსენკო 1989: А.А. Фурсенко Президенты Политика США 70-е годы, изд.
“Наука”, Москва,1989;
30. ჰამილტონი... 1978: Гамилтон А., Тьюгендхэт К., „Нефть. Самый болшой бизнес“,
изд. „Прогресс“ Москва, 1978;
31. ჰალამი 1988: Benjamin Beit-Hallahmi, “The Israel Connection Whom Israel Arms
and Why, Published by I.B. Tauris & Ltd, London, 1988;
32. პოლაკი 2004: Kenneth M. Pollack, „The Persian Puzzle. The Conflict Between Iran and
America”, Random House, New York, 2004;
33. პოპოვი 1962: Попов М. В. „Американский империализм в Иране в годы II
мировой воины”, изд. „Прогресс“, Москва, 1962;
34. როსატი...2011: J. Rossati, J. Scott, “The politics ot the US Foreign Policy,” Published
by Wadsworth, Boston, 2011;
- 185 -
35. სამილოვსკი 1955: Самыловский И. В., Экспансиа Американского империализма
на влижнем и сренем Востоке, М. 1955;
36. სიკი 1985: Gary Sick, „All Fall Down. America’s Fateful Encounter with Iran”
Published by I. B. Tauris & Co. Ltd., London, 1985; 37. სირიეჰი 1984: Hussein Sirriyeh, „US Policy in the Gulf 1968-1877, Aftermath of
British Withdrawal“, Published by Ithaca Press, London; 38. Suri, Jeremi „Henry Kissinger and the American Century“, Published by University
Press; Cambridge, Massachusetts, 2007;
39. ჰალიდეი 2005: Fred Halliday, “The Middle East in International Relations. Power,
Politics and Ideology, published by Cambridge University Press, New York, 2005;
40. ჰასანლი 2006: Джамиль Гасанлы, СССР-Иран:Азербайджанский Кризис и Начало
Холодной Войны (1941 – 1946 гг.), Изд. „Герои Отечества“, Москва, 2006;
41. ჰირო 1985: Hiro Dilip. Iran under the Ayatollahs. published by “Routledge & Kegan
Paul Ltd, London. 1985,
სტატიები და წერილები:
1. აბრაჰამიანი 1980: Envard Abrahamian, „The Guerilla Movement in Iran 1963-1977,
MERIP Reports #86, (Mar-Apr.), pp. 3-15, Published by Middle East Research and
Information Center, Washington DC;
2. ბური 2009: Burr, William “A brief History of U.S.-Iranian Nuclear Negotiations,” The
bulletin of the Atomic Scientists, National Security Archive Electronic Briefing Book