-
S T R A T E G I PONDOK P E S A N T R E N A R R I Y A D H P A L E
M B A N G
I D A L A M
M E N G H A D A P I T A N T A N G A N DI E R A G L O B A L I S A
S I
S K R I P S I SARJANA S.l
Diajukan untuk memenuhi salah satu syarat mcmperoleh gelar
SarjanaPendidikan (S.Pd)
Oleh:
M A K R U F
622012038
J U R U S A N T A R B I Y A H
FAKULTAS AGAMA ISLAM
UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH PALEMBANG
2 0 1 2 / 2 0 1 3
-
H a l : P e n g a n t a r S k r i p s i
K e p a d a Y t h .
B a p a k D e k a n
F a k u l t a s A g a m a I s l a m
U n i v e r s i t a s M u h a m m a d i y a h P a l e m b a n
g
A s s a l a m u ' a l a i k u m v v r . w b
S e t e l a h k a m i p e r i k s a d a n d i a d a k a n p e r
b a i k a n - p e r b a i k a n s e p e r l u n y a , m a k a s k r
i p s i
b c r j u d u l " S T R A T E G I P O N D O K P E S A N T R E N
A R R I Y A D H P A L E M B A N G D A L A M
M E N G H A D A P I T A N T A N G A N D I E R A G L O B A L I S
A S I " , d i t u l i s o l e h s a u d a r a M A K R U F
N I M 6 2 2 0 1 2 0 3 8 . T e l a h d a p a t d i a j u k a n d
a l a m s i d a n g m u n a q o s a h F a k u l t a s A g a m a I s
l a m
U n i v e r s i t a s M u h a m m a d i y a h P a l e m b a n g
.
D e m i k i a n l a h t e r i m a k a s i h
W a s s a l a m u ' a l a i k u m w r . w b
-
Skripsi Berjudul
S T R A T E G I P O N D O K P E S A N T R E N A R R I Y A D H P
A L E M B A N G D A L A M M E N G H A D A P I T A N T A N G A N E R
A G L O B A L I S A S I
Yang ditulis oleh saudara M A K R U F , NIM. 622012038 Telah
dimunaqosbkan dan dipertahankan
di depan panitia penguji skripsi pada tanggal, 7 Maret 2017
Skripsi ini telah diterima sebagaib salah satu syarat
Mcmperoleh
Gelar Sarjana Pendidikan (S.Pd)
Palembang, 8 Maret 2017 Universitas Muhammadiyah Palembang
Fakultas Agama Islam
Panitia Penguji Skripsi
Ketua P A N I T I A Ujilan Mu;ra^asyah ^f lpsl
Program S i Fakulias Agama Mm
universi tas MuhammadiyA Palembang
Azwar Hadi.S.Ag. M.Pd.I NIDN/NBM: 0229097101/995868
Penguji / .
NIDN/NBM: I2( 5116901/995865
Penguji I I
Ts.Abu/Hanifah. M.Hum IDN/WBM:0210086901/ 618325
Drs.Antoni.M.Hum NlDN/NBM:0214046502/748955
BM:0210086901/618325 Hanifah.M.Hum
-
** SeSaiASaiA m a n a a i a a d a l a h mexeha gang Aexmanfaat
Bagi manxwia gang t a i n "
S 3 ( M J 9 S J JJV3 JCU-d'ORSEMIBCUiJaUf U M d l U C :
Oxang-axang gang texBaiAdaiamkidupAu
1. Ugcdianda QAmad 3)afi dan JAunda 3 i u a n a gang texdnta,
aemaga QMaA
S W U aeLUu memBexiAan Ae^eAalan dan AeaeBamatan di d u n i a
texBeBiA (agi
d i o A A i x a t
2. JdVdAu Sxi d u g u a t i a m , anoAAu IKAanza SaBiAa, AaAaA
dan odiA-adiA Au,
demoga dMoA S W 3 de£a£u tneiuxuoAan tnemudoAAan n i a l - a i a
t n g a seAingga
menjadi anoA-cutc^ g^^"^ dAoieAa.
3. SaAoBat Sepexjuangan, demoga d U o A memudoAAan deiwtuA
uxudan^ n i a i -
n i a t A a t i a n , Aatian demua doAaBat di d u n i a , j u g
a doAaBat oAAexaL
4. Vniuexditao M u A a m m a d i g a A IPaiemBang
-
K A T A P E N G A N T A R
D e n g a n m e n g u c a p p u j i d a n s y u k u r k e h a d
i r a t A l l a h S w t , y a n g t e l a h
m e l i m p a h k a n r a h m a t s e r t a h i d a y a h - N y
a , s e h i n g g a p e n u l i s d a p a t m e n y e l e s a i k a
n
p e n u l i s a n s k i p s i y a n g b e r j u d u l : Strategi
Pondok Pesantren Arriyadh
Palembang dalam Menghadapi Tantangan di E r a Globalisasi.
S h o l a w a t d a n s a l a m s e m o g a t e r c u r a h k a
n k e p a d a j u n j u n g a n k i t a N a b i
M u h a m m a d S A W . k e l u a r g a . s a h a b a t d a n p
a r a p e n g i k u t n y a .
P e n y u s u n a n s k r i p s i i n i a d a l a h u n t u k m
e m e n u h i s a l a h s a t u s y a r a t g u n a
m e m p e r o l e h g e l a r s a r j a n a ( S . l ) d i f a k
u l a t a s A g a m a I s l a m j u r u s a n T a r b i y a h
U n i v e r s i t a s M u h a m m a d i y a h P a l e m b a n g
. D a l a m p e n y e l e s a i a n p e n y u s u n a n s k r i p s
i
i n i d i s a d a r i s e p e n u h n y a b a h w a t e l a h b
a n y a k b a n t u a n d a r i b e r b a g a i p i h a k . K a r e
n a
i t u p a d a k e s e m p a t a n i n i p e n u l i s m e n g u
c a p k a n t e r i m a k a s i h k e p a d a :
1 . B a p a k D r . A b i d J a z u l i s e l a k u R e k t o r
U n i v e r s i t a s M u h a m m a d i y a h
P a l e m b a n g .
2 . B a p a k D r s . A b u H a n i f a h . M . H u m s e l a k
u D e k a n T a r b i y a h U n i v e r s i t a s
M u h a m m a d i y a h P a l e m b a n g .
3 . I b u D r a . N u r h u d a , M . P d . I s e l a k u p e m
b i m b i n g I d a l a m p e n u l i s a n s k r i p s i i n i
.
4 . B a p a k , J a m a l l u d d i n , M . P d . s e l a k u p
e m b i m b i n g I I d a l a m p e n u l i s a n s k r i p s i
i n i .
5 . B a p a k d a n I b u d o s e n s e r t a s e l u n j h k a
r y a w a n d a n k a r y a w a t i F a k u l t a s
A g a m a I s l a m y a n g t e l a h b a n y a k m e m b a n t
u p e n u l i s a n t e r u t a m a d a l a m
u r u s a n a d m i n i s t r a s i s e l a m a k u l i a h
.
V
-
D A F T A R I S I
H a l a m a n
H A L A M A N J U D U L i
H A L A M A N P E N G A N T A R P E M B I M B I N G i i
H A L A M A N P E N G E S A H A N h i
M O T T O i v
K A T A P E N G A N T A R v
D A F T A R I S I v i i
B A B . I P E N D A H U L U A N
A . L a t a r B e l a k a n g M a s a l a h 1
B . R u m u s a n M a s a l a h 7
C . T u j u a n d a n K e g u n a a n P e n e l i t a n 7
D . D e f e n i s i O p e r a s i o n a l 8
E . M e t o d o l o g i P e n e l i t i a n 9
F . S i s t e m a t i k a p e m b a h a s a n 1 5
B A B . n L A N D A S A N T E O R I
A . P o n d o k P e s a n t r e n 1 7
1 . P e n g e r t i a n P e s a n t r e n 2 0
2 . U n s u r - u n s u r 2 7
3 . M o d e l - m o d e l P e s a n t r e n 3 1
4 . S i s t e m P e n d i d i k a n P e s a n t r e n 3 5
B . E r a G l o b a l i s a s i 4 3
1 . C i r i - C i r i G l o b a l i s a s i
4 5
2 . N i l a i - N i l a i P o s i t i f d a n N e g a t i f E r
a
G l o b a l i s a s i 4 6
-
3 . P e s a n t r e a n d a n T a n t a n g a n
M u l t i d i m e n s i o n a l 4 9
4 . S t r a t e g i P e s a n t r e n d a l a m M e n g h a d a
p i T a n t a n g a n E r a
G l o b a l i s a s i 5 0
B A B . I l l G A M B A R A N U M U M P O N D O K P E S A N T R
E N A R R I Y A D H
P A L E M B A N G
A. K o n d i s i S o s i a l K e a g a m a a n M a s y a r a k a
t d i S e k i t a r P e s a n t r e n 5 7
B . L e t a k G e o g r a f i s d a n S e j a r a h B e r d i r
i n y a P o n d o k P e s a n t r e n
A r r i y a d h P a l e m b a n g 5 8
C . V i s i , M i s i , d a n T u j u a n P o n d o k P e s a n
t r e n A r r i y a d h P a l e m b a n g . . . 5 8
D . K e a d a a n S a n t r i d a n T e n a g a P e n g a j a r
6 0
E . M a n a j e m e n d a n S t r u k t u r K e p e n g u m s a
n P o n d o k P e s a n t r e n
A r r i y a d h P a l e m b a n g 6 1
F . S a r a n a d a n P r a s a r a n a P o n d o k P e s a n t
r e n A r r i y a d h P a l e m b a n g 6 4
B A B . I V A N A L I S I S S T R A T E G I P O N D O K P E S A
N T R E N A R R I Y A D H
P A L E M B A N G D A L A M M E N G H A D A P I T A N T A N G A
N E R A
G L O B A L I S A S I
A . S i s t e m P e n d i d i k a n y a n g d i t e r a p k a n
P o n d o k P e s a n t r e n
A r r i y a d h P a l e m b a n g d a l a m M e n g h a d a p i
T a n t a n g a n E r a
G l o b a l i s a s i 6 5
B . S t a r t e g i P o n d o k P e s a n t r e n A r r i y a d
h P a l e m b a n g d a l a m
M e n g h a d a p i T a n t a n g a n E r a G l o b a l i s a s
i 7 8
B A B . V P E N U T U P
A . K e s i m p u l a n 8 6
B . S a r a n - s a r a n 8 8
D A F T A R P U S T A K A
L A M P I R A N - L A M P I R A N
-
A B S T R A K
Makruf, 622012038. S k r i p s i y a n g b e r j u d u l
"Strategi Pondok Pesantren Arriyadh Palembang dalam Menghadapi
Tantangan di E r a Globalisasi". D e n g a n r u m u s a n p e r m
a s l a h a n B a g a i m a n a s i s t e m p e n d i d i k a n y a
n g d i t e r a p k a n P o n d o k P e s a n t r e n A r r i y a d
h P a l e m b a n g d a n A p a s t r a t e g i y a n g d i g u n a
k a n P o n d o k P e s a n t r e n A r r i y a d h d a l a m m e n
g h a d a p i t a n t a n g a n d i e r a g l o b a l i s a s i
.
A d a p u n t u j u a n p e n e l i t i a n y a i t u u n t u k
m e n g e t a h u i s i s t e m p e n d i d i k a n y a n g d i t e
r a p k a n P o n d o k P e s a n t r e n A r r i y a d h . U n t u
k m e n g e t a h u i s t r a t e g i y a n g d i g u n a k a n P o
n d o k P e s a n t r e n A r r i y a d h d a i a m m e n g h a d a
p i t a n t a n g a n d i e r a g l o b a l i s a s i . D a n u n t
u k m e t o d e y a n g d i g u n a k a n d a i a m p e n e l i t i
a n i n i a d a l a h m e t o d e k a j i a n l a p a n g a n s e c
a r a l a n g s u n g . D e n g a n e m p a t m e t o d e p e n g u
m p u l a n d a t a y a i t u m e t o d e o b s e r v a s i , m e t
o d e d o k u m e n l a s i , m e t o d e w a w a n c a r a , m e t
o d e a n g k e t d a n a n a l i s a .
P e s a n t r e n m e m p a k a n l e m b a g a p e n d i d i k
a n d a n p e n g a j a r a n I s l a m d i m a n a d i d a l a m n
y a t e r j a d i i n t e r a k s i a n t a r a k y a i a t a u u s
t a d z s e b a g a i g u m d a n p a r a s a n t r i s e b a g a i
m u r i d d e n g a n m e n g a m b i l t e m p a t d i m a s j i d
a t a u d i h a l a m a n - h a l a m a n a s r a m a ( p o n d o k
) u n t u k m e n g a j i d a n m e m b a h a s b u k u - b u k u t
e k s k e a g a m a a n k a r y a u l a m a m a s a l a l u . B u k
u - b u k u t e k s i n i d i k e n a l d e n g a n s e b u t a n K
i t a b K u n i n g , k a r e n a d i m a s a l a l u k i t a b - k
i t a b i t u p a d a u m u m n y a d i t u l i s a t a u d i c e t
a k d i a t a s k e r t a s b e r w a m a k u n i n g .
U n t u k p o p u l a s i p e n e l i t i a n i n i a d a l a h
D a l a m p e n e l i t i a n i n i y a n g m e n j a d i p o p u l
a s i a d a l a h S a n t r i d i P o n d o k P e s a n t r e n A r
r i y a d h P a l e m b a n g d i b a t a s i p a d a k e l a s X I
, d e n g a n j u m l a h s i s w a s e b a n y a k 1 1 0 o r a n g
. P e n e l i t i t i d a k m e n j a d i k a n k e l a s X d a n k
e l a s X I I s e b a g a i p o p u l a s i . S e l u r u h p o p u
l a s i t i d a k m u n g k i n d i j a d i k a n o b j e k p e n e
l i t i a n k a r e n a k e t e r b a t a s a n w a k t u , t e n a
g a d a n b i a y a . D a n u n t u k j e n i s d a t a d a l a m p
e n e l i t i a n i n i a d a l a h m e n g g u n a k a n j e n i s
d a t a k u a l i t a t i f . S e d a n g k a n u n t u k s u m b e
r d a t a n y a b e r s u m b e r d a r i s u m b e r d a r a p r i
m e r d a n s u m b e r d a t a s e k u n d e r .
D a r i h a s i l p e n e l i t i a n i n i d a p a t d i k e t
a h u i b a h w a s i s t e m p e n d i d i k a n y a n g d i t e r
a p k k a n P o n d o k P e s a n t r e n A r r i y a d h P a l e m
b a n g d a i a m m e n g h a d a p i t a n t a n g e r a g l o b a
l i s a s i a d a l a h m e n e r a p k a n p e n d i d i k a n f o
r m a l , m e m b e r l a k u k a n p e n d i d i k a n n o n f o r
m a l , m e m b e r i k a n p e n d i d i k a n k e t e r a m p i l
a n , m e m b e r l a k u k a n p e n d i d i k a n s e p a n j a n
g h a r i , p e n e r a p a n k u r i k u l u m p e s a n t r e n y
a n g t e r p a d u . S t r a t e g i P o n d o k P e s a n t r e n
A r r i y a d h P a l e m b a n g d a l a m m e n g h a d a p i t a
n t a n g e r a g l o b a l i s a s i a d a l a h t a n g g a p d a
n s e l e k t i f t e r h a d a p p e r u b a h a n z a m a n , m e
m b e r i k a n w a w a s a n d a n m e m b a n g u n k e s a d a r
a n p r i b a d i (alwa'yu), m e n g e m b a n g a n k u r i k u l
u m p e s a n t r e n y a n g i n t e g r i t a s , p e n i n g k a
t a n k u a l i t a s S D M y a n g b e r k e s i n a m b u n g a n
, p e n i n g k a t a n s a r a n a d a n p r a s a r a n a .
-
B A B T
A. Pendahuluan
P e n d i d i k a n d i d a l a m k e h i d u p a n s o s i a l
k e m a n u s i a n , b u k a n h a n y a s e b a g a i
s u a t u u p a y a u n t u k m e l a h i r k a n p r o s e s p
e m b e l a j a r a n y a n g b e r m a k s u d m e m b a w a
m a n u s i a m e n j a d i s o s o k y a n g p o t e n s i a l
s e c a r a i n t e l e k t u a l (intellectual-oriented)
m e l a l u i p r o s e s transfer of knowledge y a n g k e n t
a l . A k a n t e t a p i , p r o s e s t e r s e b u t
j u g a b e r m u a r a p a d a u p a y a p e m b e n t u k a n
m a s y a r a k a t y a n g b e r w a t a k , b e r e t i k a , d a
n
e s t e t i k a m e l a l u i p r o s e s transfer of values y a
n g t e r k a n d u n g d i d a l a m n y a .
B e n t u k u p a y a y a n g d i b a w a d a l a m p r o s e s
p e n d e w a s a a n m a n u s i a s e p e r t i
y a n g d i m a k s u d d i a t a s , m e m p a k a n p r o s e
s y a n g p a d u d a n k o m p r e h e n s i f .
M a s y a r a k a t i n g i n d i a r a h k a n m e n j a d i m
a s y a r a k a t y a n g r e s p o n s i f t e r h a d a p
p e r k e m b a n g a n i l m u p e n g e t a h u a n d a n t e
k n o l o g i . N a m u n t i d a k m e n i s c a y a k a n
a s p e k n o r m a t i f y a n g b e g i t u j e l a s p u l a
p e r a n a n n y a d a l a m m e n e n t u k a n s u a t u m o d e
l
k e h i d u p a n s o s i a l y a n g h u m a n i s .
D a l a m k o n t e k s i n i , t a m p a k n y a t a b a h w a
t u j u a n p e n d i d i k a n k h u s u s n y a
p e n d i d i k a n I s l a m b e m p a y a u n t u k m e n g e
m b a n g k a n s e t i a p a s p e k k e h i d u p a n
m a n u s i a . A s p e k - a s p e k t e r s e b u t m e l i p
u t i : s p i r i t u a l , i n t e l e k t u a l , i m a j i n a s
i ,
k e i l m i a h a n . ' H a l i t u j u g a b e r a r t i p u l
a b a h w a b e b a n y a n g d i p i k u l p e n d i d i k a n I s
l a m
y a n g b e r m a k s u d m e m b a h a g i a k a n m a n u s i
a d i d u n i a d a n a k h i r a t .
' Muslih Usa, P e n d i d i k a n I s l a m D a l a m Peradaban
I n d u s t r i a l , (Yogyakarta: Aditya Media, 1997), him. 10
1
-
D a l a m m e m a s u k i a b a d k e - 2 1 , b e r b a g a i p
e r k e m b a n g a n d a n p e r u b a h a n t e l a h
d a n s e d a n g t e r j a d i d e n g a n s a n g a t c e p a
t d a l a m s e m u a a s p e k k e h i d u p a n m a n u s i a
.
P e r k e m b a n g a n s a i n s - t e k n o l o g i , p e n y
e b a r a n a r u s i n f o r m a s i d a n p e r j u m p a a n
b u d a y a d a p a t m e n g g i r i n g k e c e n d e r u n g
a n m a s y a r a k a t u n t u k b e r p i k i r r a s i o n a l
,
b e r s i k a p i n k l u s i f d a n b e r p e r i l a k u a d
a p t i f . M e r e k a s e m a c a m d i h a d a p k a n p a d
a
b e r b a g a i p i l i h a n b a r u y a n g m e n a r i k d a
n c u k u p m e n g g o d a u n t u k m e n g i k u t i n y a .
M a s y a r a k a t s e k a r a n g b e g i t u i n t e n s t e
r h a d a p p e r u b a h a n - p e r u b a h a n b a i k
m e n y a n g k u t p o l a p i k i r , p o l a h i d u p , k e
b u t u h a n s e h a r i - h a r i h i n g g a p r o y e k s i
k e b u t u h a n m a s a d e p a n . K o n d i s i d e m i k i
a n t e n t u b e r p e n g a r u h s i g n i f i k a n t e r h a d
a p
s t a n d a r t k e h i d u p a n m a s y a r a k a t . M e r e
k a , m a u t i d a k m a u s e n a n t i a s a b e r u s a h a
b e r p i k i r p r o g r e s i f s e b a g a i r e s p o n s t
e r h a d a p p e r k e m b a n g a n d a n t u n t u t a n z a m a
n .
O r i e n t a s i d a i a m k e h i d u p a n s a a t i n i t e
l a h m e n g a l a m i p e r g e s e r a n ,
m a n u s i a b e g i t u t e r g i l a - g i l a p a d a p r e
s t a s i m a t e r i i l , s u k s e s d u n i a , e f e s i e n s
i d a n
k e s e n a n g a n s e m u y a n g m e n g i j i n k a n p e m
b a h a r u a n t e k n o l o g i y a n g t i d a k t e r k o n t r
o l
d a n m e n g a k i b a t k a n p e n y a k i t e k o l o g i d
a n s o s i a l m e r e k a . A l i A s h r a f m e n y e b u t
s i k a p i n i s e b a g a i k o n s e k u e n s i l o g i s k
e t i k a p e r k e m b a n g a n i l m u p e n g e t a h u a n d a
n
t e k n o l o g i ( I P T E K ) t i d a k d i i m b a n g i d e
n g a n k e d a l a m a n i m a n d a n t a q w a .
D i t e n g a h t e r p a a n a r u s g l o b a l i s a s i , p
a r a p a k a r r a m a i m e n y a t a k a n b a h w a
d u n i a a k a n s e m a k i n k o m p l e k s d a n s a l i n
g k e t e r g a n t u n g a n . D i k a t a k a n p u l a b a h w
a
p e r u b a h a n y a n g a k a n t e i j a d i d a l a m b e n
t u k non-linear, t i d a k b e r s a m b u n g , d a n
t i d a k b i s a d i r a m a l k a n . M a s a d e p a n m e m
p a k a n s u a t u k e t i d a k s i n a m b u n g a n . K i t
a
m e m e r l u k a n p e m i k i r a n u l a n g d a n r e k a y
a s a u l a n g t e r h a d a p m a s a d e p a n y a n g a k a
n
^ Al i Ashraf, H o r i z o n B a r u P e n d i d i k a n I s l a
m , (Jakarta: Pustaka Firdaus, 1996), him. 17
2
-
d i l e w a t i . K i t a b e r a n i t a m p i l d e n g a n p
e m i k i r a n y a n g t e r b u k a d a n m e n i n g g a l k a
n
c a r a - c a r a l a m a y a n g t i d a k p r o d u k t i f .
^
F e n o m e n a g l o b a l i s a s i b a n y a k m e l a h i r
k a n s i f a t i n d i v i d u a l i s m e d a n
p o l a h i d u p m a t e r i a l i s t i k y a n g k i a n m e
n g e n t a l . D i s i n i l a h k e u n i k a n p o n d o k
p e s a n t r e n y a n g m a s i h k o n s i s t e n d e n g a
n m e n y u g u h k a n s u a t u s i s t e m p e n d i d i k a
n
y a n g m a m p u m e n j e m b a t a n i k e b u t u h a n
fisik (jasmani) d a n k e b u t u h a n m e n t a l
s p i r i t u a l (rohani) m a n u s i a .
D a l a m m e n y i k a p i p e r k e m b a n g a n z a m a n ,
p o n d o k p e s a n t r e n t e n t u n y a
m e m i l i k i k o m i t m e n u n t u k t e t a p m e n y u g
u h k a n p o l a p e n d i d i k a n y a n g m a m p u
m e l a h i r k a n s u m b e r d a y a m a n u s i a ( S D M )
y a n g h a n d a l . K e k u a t a n o t a k (berpikir).
h a t i (keimanan) d a n t a n g a n (keterampilan), m e m p a k
a n m o d a l u t a m a u n t u k
m e m b e n t u k p r i b a d i s a n t r i y a n g m a m p u m
e n y e i m b a n g i p e r k e m b a n g a n z a m a n .
P e r k e m b a n g a n d a l a m a r t i a n p e m b a h a n ,
m e m p a k a n s e b u a h
s u n n a t u l l a h . A l l a h S W T d a l a m A l - Q u r '
a n s u r a t A r - R a ' d a y a t 1 1 b e r f i r m a n :
^ t j i k l g Lo 'Jy^ ^f^X ^jS j Uj jJ«jV iill tj)
A r t i n y a : "Sesungguhnya Allah tidak merobah keadaan
sesuatu kaum sehingga
mereka merobah keadaan yang ada pada diri mereka sendiri
A y a t d i a t a s b i s a m e n j a d i driving force b a g i
p i m p i n a n p e s a n t r e n d a l a m
m e l a k u k a n p e m b a h a n m e n u j u p e r b a i k a n
p e n d i d i k a n d i P o n d o k P e s a n t r e n ,
t e m t a m a p e m b a h a n t e r h a d a p s i s t e m k e l
e m b a g a a n n y a d a n j u g a p e r u b a h a n
o r i e n t a s i l u l u s a n n y a . M a k s u d n y a , l e
b i h l a n j u t U t a w i j a y a m e n g a t a k a n d i d a l a
m
^http://www.GoQgle.com/DampakGlobalisasi/12/QSyi2
3
http://www.GoQgle.com/DampakGlobalisasi/12/QSyi2
-
l i n g k u n g a n p e s a n t r e n t i d a k h a n y a p e m
b e l a j a r a n s a l a f i y a h , a k a n t e t a p i d i d a l
a m
n y a p e s a n t r e n p e r l u m e n y e l e n g g a r a k a
n p e n d i d i k a n f o r m a l d a n v o c a s i o n a l u n t u
k
b e r s a i n g d e n g a n l e m b a g a p e n d i d i k a n l
a i n n y a . ' *
S e l a i n i t u , s e b a g a i l e m b a g a p e n d i d i k
a n I s l a m y a n g t e r t u a d i I n d o n e s i a ,
p e s a n t r e n m e n j a d i t u m p u a n h a r a p a n . M
e n u r u t N u r c h o l i s M a d j i d , " s e m b o y a n
m e w u j u d k a n m a s y a r a k a t m a d a n i a k a n t e
r w u j u d b i l a i n s t i t u s i p e s a n t r e n t a n g g a
p
a t a s p e r k e m b a n g a n d i m i a m o d e r n " . ^
P e s a n t r e n t i d a k b i s a b e r s i k a p i s o l a t
i f d a l a m m e n g a d a p i b e r b a g a i
t a n t a n g a n t e r s e b u t . R e s p o n y a n g p o s i
t i f a d a l a h d e n g a n m e m b e r i k a n b a n y a k
a l t e m a t i f y a n g b e r o r i e n t a s i p a d a p e m
b e r d a y a a n s a n t r i d a l a m m e n g h a d a p i e r
a
g l o b a l y a n g m e m b a w a b e r b a g a i p e r s o a l
a n s e m a k i n k o m p l e k s s e k a r a n g i n i .
D a l a m m e n g h a d a p i t a n t a n g a n y a n g s e m a
k i n k o m p l e k s d i l i n g k u n g a n
m a s y a r a k a t , m a k a p o n d o k p e s a n t r e n h a
r u s b e r a n i t a m p i l d a n m e n g e m b a n g k a n
d i r i n y a s e b a g a i p u s a t k e u n g g u l a n . P o
n d o k p e s a n t r e n t i d a k h a n y a m e n d i d i k s a n
t r i
a g a r m e m i l i k i k e t a n g g u h a n j i w a (taqwimu
al-nafs), j a l a n h i d u p y a n g l u r u s , b u d i
p e k e r t i y a n g m u l i a , t e t a p i j u g a s a n t r
i y a n g d i b e k a l i d e n g a n b e r b a g a i d i s i p l i
n i l m u
k e t e r a m p i l a n l a i n n y a , g u n a d a p a t d i w
u j u d k a n d a n m e n g e m b a n g k a n s e g e n a p
k u a l i t a s y a n g d i m i l i k i n y a .
T e n t u n y a u n t u k m e n c a p a i t u j u a n d i a t a
s , p a r a s a n t r i h a r u s d i b e k a l i
s e j u m l a h n i l a i k e l s l a m a n y a n g d i p a d u
k a n d e n g a n k e t e r a m p i l a n . P e m b e k a l a n i l
m u
d a n k e t e r a m p i l a n d a p a t d i t e m p u h d e n g
a n m e m p e l a j a r i t r a d i s i i l m u p e n g e t a h u a
n
^Utawijaya. " R a n c a n g a n K u r i k u l u m
Syumuliyah/Terpadu P e n d i d i k a n Pondok Pesantren S a l a f i
y a h Berstandar N a s i o n a l " . Majalah Media Pembinaan, No.
03 /XXXVin/Juni 2011.
Nurcholish Madjid, B i l i k - B i l i k Pesantren Sebuah Potret
P e r j a l a n a n , (Jakarta: Paramadina,tt), him. 95-96
4
-
a g a m a d a n p e n g g a l i a n d a r i t e k n o l o g i k
e t e r a m p i l a n u m u m . D i s i n i l a h p e r a n
p e s a n t r e n p e r l u d i t i n g k a t k a n . T u n t u
t a n g l o b a l i s a s i t i d a k m u n g k i n d i h i n d a r
i . S a l a h
s a t u l a n g k a h y a n g b i j a k a d a l a h m e m p e r
s i a p k a n p e s a n t r e n t i d a k "ketinggalan
kereta" a g a r t i d a k k a l a h d a l a m p e r s a i n g a
n .
S i a p a p u n m a f h u m b a h w a p e s a n t r e n l e k a
t d e n g a n f i g u r K y a i (Buya d i
S u m a t e r a B a r a t , Tuan Guru d i L o m b o k , Ajengan
d i J a w a B a r a t d a n Bendoro d i
M a d u r a ) . P e n g a k u a n t e r h a d a p k a r o m a h
d a n k e a l i m a n s e o r a n g K y a i j u g a t e r e f l e k
s i
d e n g a n a k r a b d a l a m s e b u t a n syeikh a t a u
Wali.
S e k i a n b a n y a k p e s a n t r e n m e n j a d i m a j u
k a r e n a i n o v a t i f y a n g d i l a k u k a n
K y a i s e n d i r i . H a l i n i b u k a n b e r a r t i m e
n a f i k a n p e n g a r u h d a r i l u a r . S e j a k t a h u
n
1 9 7 0 - a n p e m e r i n t a h O r d e B a r u m e l a n c a
r k a n i d e m o d e m i s a s i p e s a n t r e n y a n g
d i g i r i n g k e a r a h p a n d a n g a n d u n i a {wold
view) d a n s u g e s t i i n s t r u k t i f a g a r p o n d o
k
p e s a n t r e n l e b i h r e s p o n s i f t e r h a d a p k
e b u t u h a n z a m a n ( b a c a : p e m b a n g u n a n ) . D
i
s a m p i n g i t u , p e m b a r u a n p e s a n t r e n j u g
a d i a r a h k a n u n t u k f i m g s i o n a l i s a s i ( a t a
u
t e p a t n y a r e f u n g s i o n a l i s a s i ) p e s a n t
r e n s e b a g a i s a l a h s a t u a g e n p e m b a n g u n a
n
m a s y a r a k a t . ^
U n t u k i t u p e s a n t r e n d i h a r a p k a n m a m p u
m e n c e t a k figur-figur u l a m a m a s a
k i n i . M e m i n j a m i s t i l a h I m a m S u p r a y o g
a y a i t u m e l a h i r k a n "ulama' yang intelek
profesional atau intelekprofesionalyang ulama'"J K a r e n a p a
d a s a a t i n i t u n t u t a n
m a s y a r a k a t t e r h a d a p p e s a n t r e n s e m a k
i n b e r k e m b a n g . H a l i n i m e r u p a k a n
k e s e m p a t a n s e k a l i g u s t a n t a n g a n b a g i
l e m b a g a p e n d i d i k a n p e s a n t r e n u n t u k
^Zulfikri, "Modemisasi Pesantren; Pergeseran Tradisi dan
Pudarnya Kyai", J u r n a l Edukasi, Volume. 03/No.
02/Arpi!-Juni/2005,hlm. 34
' Imam Suprayogo, Reformulasi V i s i P e n d i d i k a n I s l
a m . (Malang: S T A I N Malang Press, 1999), him. 170
5
-
m e w u j u d k a n e k s i s t e n s i n y a d e n g a n m e n
y e l e n g g a r a k a n p e n d i d i k a n y a n g m a m p u
b e r s a i n g d e n g a n l e m b a g a p e n d i d i k a n y
a n g l a i n d a l a m u p a y a m e n g h a d a p i
t a n t a n g a n g l o b a l . M e s k i p u n p a d a d a s a
m y a p e s a n t r e n m e r u p a k a n l e m b a g a
p e n d i d i k a n y a n g l e b i h b e r o r i e n t a s i p
a d a Al-Tafaqquh Fi Al-Din ( p e n g u a s a a n i l m u
a g a m a ) y a k n i u n t u k m e n g k a j i d a n m e n g e
m b a n g k a n i l m u - i l m u k e a g a m a a n ,
S a m p a i s a a t i n i p e s a n t r e n t e l a h m e n g a
l a m i p e r k e m b a n g a n l u a r b i a s a
d e n g a n c o r a k y a n g s a n g a t b e r a g a m . B a h
k a n b e b e r a p a t e l a h m u n c u l b a k s e b u a h
" k a m p u s m e r c u s u a r " y a n g m e m i l i k i b e r
b a g a i k e l e n g k a p a n f a s i l i t a s y a n g b i s
a
m e w a d a h i m i n a t , b a k a t d a n p o t e n s i s a n
t r i , t i d a k h a n y a d a r i s e g i a k h l a k , n i l a i
,
i n t e l e k , e m o s i o n a l d a n s p i r i t u a l i t a
s , t e t a p i j u g a a t r i b u t - a t r i b u t fisik d a n m
a t e r i a l -
b a h k a n d i a n t a r a n y a s u d a h b e r t a r a f i n
t e m a s i o n a l .
B e r a n g k a t d a r i l a n d a s a n p e n e l i t i a n i
n i l a h , p e n u l i s i n g i n m e n c o b a
m e n g e t a h u i l e b i h j a u h t e n t a n g s t r a t e
g i P o n d o k P e s a n t r e n A r r i y a d h d a l a m
m e n g h a d a p i t a n t a n g a n d i e r a g l o b a l i a
s i . H a l i n i m e n g i n g a t b a h w a t a n t a n g a n y a
n g
d i h a d a p i o l e h l e m b a g a p e n d i d i k a n p e s
a n t r e n s e m a k i n h a r i s e m a k i n b e r a t d a n
s e m a k i n k o m p l e k s . D i s a m p i n g i t u o r i e
n t a s i m a s y a r a k a t d a h u l u d e n g a n
m a s y a r a k a t s e k a r a n g m u l a i m e n g a l a m i
p e r g e s e r a n s e b a g a i i m b a s d a r i a r u s
g l o b a l i s a s i . U n t u k i t u p e s a n t r e n s e b
a g a i s a l a h s a t u l e m b a g a p e n d i d i k a n I s l a
m
d i h a r a p k a n m a m p u m e n j a d i g a r d a t e r d e
p a n d a l a m m e n j a w a b s e m u a t a n t a n g a n d i
e r a g l o b a l i s a s i .
6
-
b . P r a k t i s
1 ) D a p a t d i j a d i k a n r u j u k a n b a g i p a r a p
e n g e l o l a p e s a n t r e n d a l a m u s a h a
m e n i n g k a t k a n k u a l i t a s m u t u p e s a n t r e
n k h u s u s n y a d a l a m b i d a n g
p e n d i d i k a n p e s a n t r e n .
2 ) U n t u k m e m e n u h i s a l a h s a t u s y a r a t g u
n a m e m p e r o l e h g e l a r s a r j a n a
s t r a t a ( S I ) p a d a j u r u s a n T a r b i y a h F a k
u l t a s A g a m a I s l a m ( P A I )
U n i v e r s i t a s M u h a m m a d i y a h P a l e m b a n g
.
D. Definisi Operasional
D a l a m p e n e l i t a i a n i n i , p e n u l i s b e r u s
a h a m e m b e r i k a n g a m b a r a n
t e n t a n g j u d u l y a n g d i s a j i k a n o l e h p e n
u l i s , y a k n i m e n g e n a i s t r a t e g i l e m b a g
a
p e n d i d i k a n p e s a n t r e n d a l a m m e n g h a d a
p i t a n t a n g a n g l o b a l . S e c a r a t e r p e r i n c
i
p e n u l i s m e m b e r i k a n d e f i n i s i d a r i s e j
u m l a h p o i n y a n g d i r a s a d a p a t m e w a k i l i u n
t u k
m e m a h a m i d a r i a p a y a n g p e n u l i s s a j i k a
n , d i a n t a r a n y a :
1 . P o n d o k P e s a n t r e n y a i t u s u a t u l e m b a
g a p e n d i d i k a n k e a g a m a a n y a n g
m e n g a j a r k a n , m e n g e m b a n g k a n , d a n m e n
y e b a r k a n i l m u a g a m a I s l a m .
2 . S t r a t e g i L e m b a g a P e n d i d i k a n P e s a n
t r e n y a i t u l a n g k a h - l a n g k a h d a n u p a y a
d a l a m m e n c a p a i s u a t u t u j u a n k h u s u s y a
n g d i t e t a p k a n d i l e m b a g a
p e n d i d i k a n p e s a n t r e n .
3 . E r a G l o b a l i s a s i y a i t u m a s a ( z a m a n )
p e n g g l o b a l a n s e l u r u h a s p e k
k e h i d u p a n , p e r w u j u d a n ( p e r u b a h a n ) s
e c a r a m e n y e l u r u h a s p e k k e h i d u p a n .
8
-
E . Metodologi Penelitian
1 . J e n i s d a n S u m b e r D a t a
a . J e n i s p e n e l i t i a n
P e n e l i t i a n i n i m e r u p a k a n j e n i s p e n e l
i t i a n d e s k r i p t i f , y a i t u
p e n e l i t i a n y a n g b e r u s a h a u n t u k m e n u t
u r k a n p e m e c a h a n m a s a l a h
( m e n d e s k r i p s i k a n ) y a n g a d a s e k a r a n g
b e r d a s a r k a n d a t a - d a t a , j a d i
p e n e l i t i j u g a m e n y a j i k a n d a t a , m e n g a
n a l i s i s d a n m e n g i n t e r p r e t a s i k a n
g
y a n g b e r s i f a t k o m p e r a t i f d a n k o r e l a t
i f .
S e d a n g k a n p e n d e k a t a n p e n e l i t i a n m e n
g g u n a k a n p e n d e k a t a n
k u a l i t a t i f a r t i n y a p e n e l i t i a n y a n g d
i l a k u k a n d e n g a n m e n j e l a s k a n ,
m e n g g a m b a r k a n , d a n m e n g u r a i k a n p o k o
k p e r m a s a l a h a n y a n g h e n d a k
d i b a h a s d a l a m p e n e l i t i a n i n i k e m u d i a
n d i t a r i k k e s i m p u l a n s e c a r a
d e d u k t i f . ^ J a d i d a t a k u a l i t a t i f t i d a
k m e m a k a i a n g k a t a p i b e r u p a
p e n j a b a r a n d i d a l a m k a l i m a t
b . S u m b e r D a t a
D a l a m p e n e l i t i a n i n i d i p e r l u k a n d a t a
k u a l i t a t i f . D a t a k u a l i t a t i f
a d a l a h d a t a y a n g b e r u p a k a l i m a t s e p e r
t i s a n g a t , b a i k , b a i k , b u r u k , d a n
s a n g a t b u r u k t e n t a n g p e l a k s a n a a n s i s
t e m p e n d i d i k a n P o n d o k
P e s a n t r e n A r r i y a d h , M a n a j e m e n P o n d o
k P e s a n t r e n , d a n s t r a t e g i
P o n d o k p e s a n t r e n d a l a m m e n g h a d a p i t a
n t a n g a n e r a g l o b a l i s a s i , y a n g
d i k u m p u l k a n m e l a l u i w a w a n c a r a t e r h a
d a p i n f o r m a n y a n g s u d a h
p e n e l i t i t e n t u k a n .
^Cholid Narbuko, et. al., Metodologi P e n e l i t i a n ,
(Jakarta: Bumi Aksara, 2007), him. 44 'Saipul Annur, et. al.,
Metodologi P e n e l t i a n P e n d i d i k a n . (Palembang:
Grafika Telindo
Press, 2008), him. 129
9
-
A d a p u n s u m b e r d a t a y a n g d i p a k a i d a l a m
p e n e l i t i a n i n i a d a l a h :
1 ) S u m b e r d a t a p r i m e r y a i t u d a t a y a n g d
i d a p a t l a n g s u n g d a r i s u m b e r
d a t a m e l a l u i i n f o r m a n y a i t u y a n g t e r d
i r i d a r i P i m p i n a n P o n d o k
P e s a n t r e n A r r i y a d h , T e n a g a P e n g a j a r
, d a n s a n t r i d i t e m p a t
p e n e l i t i a n
2 ) S u m b e r d a t a s e k u n d e r a d a l a h d a t a p e
n u n j a n g y a n g d i p e r o l e h
m e l a l u i l i t e r a t u r - l i t e r a t u r y a n g m e
n g e m u k a k a n p e r m a s a l a h a n y a n g
d i b a h a s .
2 . P o p u l a s i d a n S a m p e l
a . P o p u l a s i
P o p u l a s i a d a l a h k e s e l u r u h a n i n d i v i d
u y a n g d i j a d i k a n o b j e k
p e n e l i t i a n . B a g i a n d a r i p o p u l a s i y a n
g t e r d i r i d a r i b e b e r a p a u n i t
p o p u l a s i d i s e b u t c o n t o h a t a u s a m p e l .
D a l a m p e n e l i t i a n i n i y a n g
m e n j a d i p o p u l a s i a d a l a h S a n t r i d i P o n
d o k P e s a n t r e n A r r i y a d h
P a l e m b a n g d i b a t a s i p a d a k e l a s X I , d e n
g a n j u m l a h s i s w a s e b a n y a k 1 1 0
o r a n g . P e n e l i t i t i d a k m e n j a d i k a n k e l
a s X d a n k e l a s X I I s e b a g a i
p o p u l a s i . S e l u r u h p o p u l a s i t i d a k m u n
g k i n d i j a d i k a n o b j e k p e n e l i t i a n
k a r e n a k e t e r b a t a s a n w a k t u , t e n a g a d a
n b i a y a .
b . S a m p e l
U n t u k i t u p e n e l i t i m e m a k a i t e k n i k s a m
p l i n g a c a k s e d e r h a n a
( S i m p l e R a n d o m S a m p l i n g ) . P e n g a m b i l
a n s a m p l e i n i b e r p e d o m a n d a r i
p e n d a p a t S u h a r s i m i A r i k u n t o y a n g y a n
g m e n y a t a k a n b a h w a : " a p a b i l a
s u b y e k n y a k u r a n g d a r i 1 0 0 l e b i h b a i k d
i a m b i l s e m u a s e h i n g g a
10
-
p e n e l i t i a n m e r u p a k a n p e n e l i t a n p o p u
l a s i , t e t a p i j i k a j u m l a h s u b y e k n y a
b e s a r d a p a t d i a m b i l a n t a r a 1 0 - 1 5 % a t a
u 2 0 - 2 5 % a t a u l e b i h " . P e n e l i t i
m e n g a m b i l 3 0 % d a r i j u m l a h p o p u l a s i , k
a r e n a s e m a k i n b a n y a k j u m l a h
s a m p e l y a n g d i t e l i t i h a s i l y a n g d i d a p
a t k a n a k a n s e m a k i n a k u r a t .
S a m p l e p e n e l i t i a n i n i a d a l a h 3 0 % : 1 1 0
o r a n g ^ 3 3 o r a n g r e s p o n d e n ,
s e h i n g g a y a n g m e n j a d i s a m p e l b e r j u m l
a h 3 3 s i s w a .
3 . T e k n i k P e n g u m p u l a n D a t a
a. Observation ( O b s e r v a s i )
O b s e r v a s i a d a l a h p e n g a m a t a n d a n p e n c
a t a t a n y a n g s i s t e m a t i s
t e r h a d a p g e j a l a y a n g d i t e l i t i . " S e d a
n g k a n m e n u r u t S u h a r s i m i t e k n i k
p e n g u m p u l a n d a t a d i m a n a p e n e l i t i m e n
g g u n a k a n p e n g a m a t a n s e c a r a
l a n s u n g t e r h a d a p g e j a l a - g e j a l a s u b j
e k y a n g d i t e l i t i . ' ^ M a k s u d n y a
p e n u l i s t u r u n l a n s u n g k e l o k a s i o b y e k
y a n g d i t e l i l i d a n m e n g a m a t i
s e r t a m e n c a t a t f e n o m e n a - f e n o m e n a y t
i n g a d a a t a u t e i j a d i d i l a p a n g a n
p e n e l i t i a n .
b. Interview ( W a w a n c a r a M e n d a l a m )
W a w a n c a r a a d a l a h t a n y a j a w a b l i s a n a n
t a r a d u a o r a n g a t a u
l e b i h s e c a r a l a n s u n g . ' ^ W a w a n c a r a m e
n d a l a m s e c a r a u m u m a d a l a h
p r o s e s m e m e r o l e h k e t e r a n g a n u n t u k t u
j u a n p e n e l i t i a n d e n g a n c a r a
t a n y a j a w a b s a m b i l b e r t a t a p m u k a a n t a
r a p e w a w a n c a r a d e n g a n
i n f o r m a n a t a u o r a n g y a n g d i w a w a n c a r a
i , d e n g a n a t a u t a n p a
Suharsimi Arikunto, Prosedur Penelitian: Suatu pendekatan
Praktik, Cetakan ke-13, (Jakarta: Rineka Cipta, 2006) , hal.
134.
"Cholid Narbuko, et. ?i\.,Op.at., hal. 54 ' V M . , him. 234
'fbid., hal. 57-58
11
-
m e n g g u n a k a n p e d o m a n (Guide) w a w a n c a r a ,
d i m a n a p e w a w a n c a r a
d a n i n f o r m a n t e r l i b a t d a l a m k e h i d u p a
n s o s i a l y a n g relative l a m a . ' " *
D e n g a n d e m i k i a n , k e k h a s a n w a w a n c a r a
m e n d a l a m a d a l a h
k e t e r l i b a t a n n y a d a l a m k e h i d u p a n i n f
o r m a n . P e w a w a n c a r a a d a l a h o r a n g y a n g
m e n g g u n a k a n m e t o d e w a w a n c a r a s e k a l i
g u s d i a b e r t i n d a k s e b a g a i " p e m i m p i n "
d a l a m p r o s e s w a w a n c a r a t e r s e b u t , d i a
j u g a b e r h a k m e n e n t u k a n m a t e r i y a n g a k a
n
d i w a w a n c a r a k a n s e r t a k a p a n d i m u l a i d
a n d i a k h i r i . N a m u n k a d a n g k a l a i n f o r m a
n
p u n d a p a t m e n e n t u k a n p e r a n n y a d a l a m h
a l k e s e p a k a t a n m e n g e n a i k a p a n w a k t u
w a w a n c r a m u l a i d i l a k s a n a k a n d i a k h i r
i .
D a l a m w a w a n c a r a m e n d a l a m i n i , p e n e l i
t i m e n g a j u k a n p e r t a n y a a n -
p e r t a n y a a n k e p a d a s a t u o r a n g a t a u d u a
o r a n g l e b i h i n f o r m a n . W a w a n c a r a n i
d i t u n j u k k a n k e p a d a i n f o r m a n y a i t u p i
m p i n a n p e s a n t r e n d a n t e n a g a p e n g a j a r
/
u s t a d z d a n u s t a d z a h , i n i u n t u k m e n d a p
a t k a n d a t a b a g a i m a n a s i s t e m p e n d i d i k a
n
y a n g d i t e r a p k a n p o n d o k p e s a n t r e n d a n
s t r a t e g i p o n d o k p e s a n t r e n d a l a m
m e n g h a d a p i t a n t a n g a n e r a g l o b a l i s a s
i , m e t o d e i n i d i p a k a i u n t u k m e n d a p a t k a n
d a t a
p r i m e r .
c . D o k u m e n t a s i
M e t o d e d o k u m e n t a s i a d a l a h c a r a m e n g u
m p u l k a n d a t a m e l a l u i
p e n i n g g a l a n y a n g t e r t u l i s s e p e r t i a r
s i p - a r s i p , b u k u d a n l a i n - l a i n n y a . M e t o
d e
d o k u m e n t a s i i n i b i a s a d i g u n a k a n u n t u
k m e n g u m p u l k a n d a t a t e n t a n g j u m l a h
p e n d u d u k , l e t a k g e o g r a f i s w i l a y a h p e
n e l i t i a n , s e r t a h a l - h a l y a n g b e r h u b u n g
a n
d e n g a n m a s a l a h p e n e l i t i a n i n i .
'''http://elfikry.blogspot.com/2009/04/materi-metode-penelitian-kualitatif.
html/15/03/2012
12
http://'''http://elfikry.blogspot.com/2009/04/materi-metode-penelitian-
-
4 . T e k n i k A n a l i s i s D a t a
T e k n i k a n a l i s i s d a t a y a n g d i g u n a k a n d
a l a m p e n e l i t i a n i n i y a i t u t e k n i k
a n a l i s i s d e s k r i p t i f k u a l i t a t i f y a n g
d a p a t d i l a k u k a n d e n g a n l a n g k a h - l a n g k a
h
s e b a g a i b e r i k u t :
a. Veriftkasi
Verifikasi a d a l a h p e m e r i k s a a n k e b e n a r a n l
a p o r a n , p e m y a t a a n . ' ^
S e d a n g k a n d a l a m p e n g e r t i a n y a n g s e s u
n g g u h n y a v e r i f i k a s i a d a l a h t a h a p a n
p e n g u j i a n a l a u p e m e r i k s a a n k e m b a l i s
u a t u p e n e m u a n a t a u h a s i l d a t a y a n g d i d a p
a t
m e l a l u i p e n g a m a t a n d a n p e m e t a a n d e n g
a n c a r a m e n g u k u r , m e n g u j i d a n
m e m b a n d i n g k a n a n t a r a d a t a y a n g d i d a p
a t d e n g a n k e a d a a n y a n g s e b e n a m y a
d i l a p a n g a n .
D e n g a n d e m i k i a n verifikasi d i h a r a p k a n d a p
a t m e m b e r i k a n s e b u a h
k e s i m p u l a n d a r i s e b u a h d a t a y a n g k e b e
n a r a n n y a d a p a t d i p e r t a n g g u n g j a w a b k a n
.
D a l a m b u k u S a i p u l A n n u r d i k a t a k a n
verifikasi 1 p e n a r i k a n k e s i m p u l a n a d a l a h
m a k n a - m a k n a y a n g m u n c u l d a r i d a t a h a r
u s d i u j i k e b e n a r a n n y a ( p e m b u k t i a n
k e b e n a r a n n y a ) , k e k o k o h a n n y a , d a n k e
c o c o k a n n y a y a i t u m e m p a k a n v a l i d i t a s . '
^
A r t i n y a d a t a y a n g t e l a h d i d a p a t d a r i i
n f o r m a n a k a n d i u j i k e b e n a r a n n y a ,
k e k o k o h a n n y a , k e c o c o k a n n y a a p a k a h v
a l i d a t a u t i d a k , s e h i n g g a d a t a d a p a t
d i g u n a k a n o l e h p e n e l i t i .
'^http;//www.bahtera.org/kateg!o/?mod=dict&action=view&phrase=verifikasi/16/03/2012
'^Saipul Annur, Metodologi P e n e l i t i a n P e n d i d i k a n
, (Palembang, Grafika Telindo Press,
2008), him. 194
13
http://www.bahtera.org/kateg!o/?mod=dict&action=view&phrase=verifikasi/16/03/2012
-
b. Klasifikasi
K l a s i f i k a s i m e r u p a k a n k a t a s e r a p a n d
a r i b a h a s a B e l a n d a , classiflcatie
b e r a r t i s e b u a h m e t o d e u n t u k m e n y u s u n
d a t a s e c a r a s i s t e m a t i s a l a u m e n u r u t
b e b e r a p a a t u r a n a t a u k a i d a h y a n g t e l a
h d i t e t a p k a n . " T o w a P . K a m a k o n d a d a n
J . N . B . m e n g a t a k a n b a h w a k l a s i f i k a s i
a d a l a h p e n g e l o m p o k a n y a n g s i s t e m a t i
s
d a r i p a d a j u m l a h o b y e k , g a g a s a n , b u k u
a t a u b e n d a - b e n d a l a i n k e d a l a m k e l a s a t a
u
g o l o n g a n t e r t e n t u b e r d a s a r k a n c i r i -
c i r i y n g s a m a . ' ^ S e d a n g k a n d i d a l a m k a m u
s
i l m i a h p o p u l e r k l a s i f i k a s i a d a l a h p e
n g e l o m p o k a n , p e m b e d a a n b e r d a s a r k a n j e
n i s . ' ^
M a k s u d n y a d a t a y a n g t e l a h d i d a p a t k a n
m a k a d i k e l o m p o k k a n s e s u a i d e n g a n d a t
a
y a n g d i i n g i n k a n .
J a d i b e r d a s a r k a n b e b e r a p a p e n g e r t i a
n d i a t a s d a p a t d i s i m p u l k a n k l a s i f i k a s
i
a d a l a h m e t o d e u n t u k m e n y u s u n d a t a s e c
a r a s i s t e m a t i s d e n g a n c a r a
m e n g e l o m p o k k a n s e j u m l a h d a t a b e r d a s
a r k a n c i r i - c i r i a t a u j e n i s y a n g s a m a d e n
g a n
p e t u n j u k y a n g t e l a h d i t e n t u k a n / d i t e
t a p k a n .
c. Triangulasi
Triangulasi i n i m e r u p a k a n s u a t u c a r a m e m a n
d a n g p e r m a s a l a h a n / o b j e k
y a n g d i e v a l u a s i d a r i b e r b a g a i s u d u t p
a n d a n g , b i s a d i p a n d a n g d a r i b a n y a k n y
a
m e t o d e y a n g d i p a k a i a t a u s u m b e r d a t a ,
t u j u a n n y a a g a r d a p a t m e l i h a t o b j e k y a n
g
d i e v a l u a s i d a r i b e r b a g a i s i s i , t r i a n
g u l a s i d i l a k u k a n u n t u k m e n g e j a r a t a u
m e n g e t a h u i k u a l i t a s d a t a y a n g d i p e r t
a n g g u n g j a w a b k a n . ^ * *
"http://id.wikipedia.org/wiki/Kiasifikasi/16/03/2012
'*http://aphe.
wordpress.com/2008/06/26/sistem-klasirikasi/15/03/2012 "Widodo,
Kamus I / m i a h Populer, (Yogyakarta: Absolute, 2002), him.
203
Suharsimi Arikunto dkk, E v a l u a s i P r o g r a m P e n d i
d i k a n , (Jakarta: Bumi Aksara, 2007) him. 136
14
http://id.wikipedia.org/wiki/Kiasifikasi/16/03/2012http://aphehttp://wordpress.com/2008/06/26/sistem-klasirikasi/
-
F. Sistematika Pembahasan
U n t u k m e m p e m i u d a h d a l a m p e m b a h a s a n d
a n d a l a m p e n y a m p a i a n t u j u a n
p e m b a h a s a n i n i a k a n d i b a g i a t a s b e b e r
a p a b a b d a n d i b a g i l a g i a t a s b e b e r a p a s u
b
b a b . A d a p u n s i s t e m a t i s n y a a d a l a h s e b
a g a i b e r i k u t :
B a b I : Pendahuluan
D i d a l a m b a b p e n d a h u l u a n s e c a r a g a r i s
b e s a r m e n g e m u k a k a n ; l a t a r
b e l a k a n g m a s a l a h , r u m u s a n m a s a l a h , t
u j u a n d a n k e g u n a a n
p e n e l i t i a n , k e r a n g k a t e o r i , t i n j a u a
n p u s t a k a , d e f i n i s i o p e r a s i o n a l ,
m e t o d o l o g i p e n e l i t i a n , d a n s i s t e m a t
i k a p e m b a h a s a n .
B a b 11 : Pendidikan Pondok Pesantren dan E r a Globalisasi
P a d a b a b i n i a k a n m e m b a h a s ; p e n g e r t i a
n d a n s e j a r a h k e m u n c u l a n
p e s a n t r e n , u n s u r - u n s u r p e s a n t r e n , f
u n g s i d a n t u j u a n p e s a n t r e n ,
m o d e l - m o d e l p e s a n t r e n d a n s i s t e m p e n
g a j a r a n p e s a n t r e n ,
p e n g e r t i a n e r a g l o b a l i s a s i , c i r i - c i
r i e r a g l o b a l i s a s i , n i l a i - n i l a i p o s i t i
f
d a n n e g a t i f e r a g l o b a l i s a s i , p e s a n t r
e n d a n t a n t a n g a n
m u l t i d i m e n s i o n a l , d a n s t r a t e g i p e s a
n t r e n d a l a m m e n g h a d a p i
t a n t a n g a n e r a g l o b a l i s a s i ,
B a b I I I : Gambaran Umum Pondok Pesantren Arriyadh
Palembang
P a d a b a b i n i b e r i s i t e n t a n g p r o f i l g a m
b a r a n u m u m w i l a y a h
p e n e l i t i a n , y a n g b e r i s i k a n : k o n d i s i
s o s i a l k e a g a m a a n m a s y a r a k a t
d i s e k i t a r p e s a n t r e n , h i s t o r i s d a n l e
t a k g e o g r a f i s P o n d o k P e s a n t r e n
A r r i y a d h P a l e m b a n g , v i s i , m i s i d a n t u
j u a n p o n d o k p e s a n t r e n .
15
-
k e a d a a n g u r u d a n t e n a g a p e n d i d i k , k e a
d a a n s a n t r i , m a n a j e m e n d a n
s t r u k t u r a l p o n d o k p e s a n t r e n , k e a d a a
n s a r a n a d a n p r a s a r a n a .
B a b I V : Analisis Strategi Pondok Pesantren Arriyadh
Dalam
Menghadapi Tantangan E r a Globalisasi
D a l a m b a b i n i b e r i s i k a n t e n t a n g a n a l i
s i s l a p o r a n p e n e l i t i a n y a n g
t e r d i r i d a r i s i s t e m p e n d i d i k a n y a n g d
i t e r a p k a n o l e h P o n d o k
P e s a n t r e n A r r i y a d h d a l a m e r a g l o b a l i
s a s i d a n s t r a t e g i p o n d o k
p e s a n t r e n A r r i y a d h d a l a m m e n g h a d a p i
t a n t a n g a n e r a g l o b a l i s a s i .
B a b V : Penutup
P a d a b a b i n i a k a n d i b i c a r a k a n m e n g e n a
i k e s i m p u l a n d a n s a r a n -
s a r a n y a n g m e r u p a k a n a k h i r d a r i p e n u l
i s a n i n i .
1 6
-
BAB 11
LANDASAN T E O R I
A. Pondok Pesantren
I . Pengertian Pesantren
I s t i l a h p e s a n t r e n d i s e b u t j u g a d e n g a
n i s t i l a h p o n d o k , a k a n t e t a p i t e r k a d a n
g
s e r i n g d i g a b u n g k a n m e n j a d i p o n d o k p e
s a n t r e n . I s t i l a h p e s a n t r e n a g a k n y a d i a
n g k a t
d a r i k a t a s a n t n y a n g b e r a r t i m u r i d a t a
u d a r i k a t a shastri y a n g b e r a r t i l u i r u f . ' S e
b a b d i
d a l a m p e s a n t r e n i n i l a h m u l a - m u l a s a n
t r i b e l a j a r m e n g e n a i d a n m e m b a c a h u r u f
.
M e n u r u t W a h j o e t o m o , k a t a p o n d o k b e r a
s a l d a r i f u n d u q ( A r a b ) y a n g b e r a r t i
n i a n g t i d u r a t a u w i s m a s e d e r h a n a , k a r
e n a p o n d o k m e m a n g m e m p a k a n t e m p a t
p e n a m p u n g a n s e d e r h a n a b a g i p a r a p e l a
j a r y a n g j a u h d a r i t e m p a t a s a l n y a . ' S e d a
n g k a n
k a t a p e s a n t r e n b e r a s a l d a r i k a t a s a n t
r i y a n g d i i m b u h i a w a l a n p e - d a n a k h i r a n -
a n
y a n g b e r a r t i m e n u n j u k k a n t e m p a t , m a k
a a r t i n y a a d a l a h " t e m p a t p a r a s a n t r i "
.
S e d a n g k a n m e n u n i t G e e r t z , p e n g e r t i a
n p e s a n t r e n d i t u r u n k a n d a r i b a h a s a I n d i
a
s h a s t r i y a n g b e r a r t i i l m u w a n H i n d u y a
n g p a n d a i m e n u l i s . M a k s u d n y a , p e s a n t r e
n
a d a l a h t e m p a t b a g i o r a n g - o r a n g y a n g p
a n d a i m e m b a c a d a n m e n u l i s . " ' G e e r t z
m e n g a n g g a p b a h w a p e s a n t r e n d i m o d i f i
k a s i d a r i p u r a H i n d u .
'Wahjoetomo, P e r g u r u a n T i n g g i Pesantren; P e n d i
d i k a n A l t e m a t i f M a s a D e f x i n , (Jakarta: Gema
Insani Press, 1997), him. 46
' I b i d . , him 70 ^ I b i d . M m . 71
17
-
S e l a n j u t n y a M a k s i m m e n j e l a s k a n , p e s
a n t r e n m e r u p a k a n l e m b a g a p e n d i d i k a n
d a n p e n g a j a r a n I s l a m d i m a n a d i d a l a m n
y a t e r j a d i i n t e r a k s i a n t a r a k y a i a t a u u s
t a d z
s e b a g a i g u r u d a n p a r a s a n t r i s e b a g a i m
u r i d d e n g a n m e n g a m b i l t e m p a t d i m a s j i d a
t a u
d i h a l a m a n - h a l a m a n a s r a m a ( p o n d o k ) u
n t u k m e n g a j i d a n m e m b a h a s b u k u - b u k u t e k
s
k e a g a m a a n k a r y a u l a m a m a s a l a l u . B u k u
- b u k u t e k s i n i d i k e n a l d e n g a n s e b u t a n K i
t a b
K u n i n g , k a r e n a d i m a s a l a l u k i t a b - k i t
a b i t u p a d a u m u m n y a d i t u l i s a t a u d i c e t a k
d i a t a s
k e i l a s b e r w a m a k u n i n g . * *
A d a p u n s e j a r a h k e m u n c u l a n p e s a n t r e n
, t e r n s t e r a n g , t a k b a n y a k r e f e r e n s i
y a n g m e n j e l a s k a n t e n t a n g k a p a n p o n d o
k p e s a n t r e n p e r t a m a b e r d i r i d a n b a g a i m a
n a
p e r k e m b a n g a i i n y a p a d a z a m a n p e r m u l a
a n . H a l s e n a d a y a n g d i l o n t a r k a n p e n e l i t
i a s a l
B e l a n d a M a r t i n V a n B m i n e s s a n s a a t m e l
a k u k a n p e n e l i t i a n a k a r s e j a r a h k e m u n c u
l a n
p e s a n t r e n d i I n d o n e s i a :
"Pengetahuan kita mengenai asal-usul pesantren masih sedikit.
Kita
bahkan tidak mengetahui kapan lembaga tersebut muncul untuk
pertama
kalinya. Banyak yang disebut tentang pesantren pada masa
awal,
sebetulnya hanya merupakan ekstrapolasi dari pengamatan akliir
abad
ke-l9.
S e j a u h p e n e l i t i a n n y a M a r t i n m e n g a t a
k a n , s u r v e i B e l a n d a p e r t a m a m e n g e n a i
p e n d i d i k a n p r i b u m i y a n g d i l a k u k a n p a
d a t a h u n 1 8 1 9 , m e m b e r i k a n k e s a n b a h w a
* Maksum, I ' o l a P e m b e l a j a r a n Pesantren, (Jakarta:
Departemen Agama RJ. 2001) him. 3 Martin Van Bniinessen. Kitab K u
n i n g , Pesantren, dan T a r e k a t ; T r a d i s i - t r a d i
s i I s l a m di
I n d o n e s i a . (Bandung. Mizan. 1995), him. 23
18
-
p e s a n t r e n y a n g s e b e n a r n y a b e l u m a d a d
i s e l u r u h J a w a . L e m b a g a - l e m b a g a p e n d i d
i k a n
y a n g m i r i p p e s a n t r e n d i l a p o r k a n t e r d
a p a t d i P r i a n g a n , P e k a l o n g a n , R e m b a n g ,
K e d u ,
S u r a b a y a , M a d i u m , d a n P o n o r o g o . D i d a
e r a h l a i n t i d a k t e r d a p a t p e n d i d i k a n r e s
m i
s a m a s e k a l i , k e c u a h p e n d i d i k a n i n f o r
m a l y a n g d i b e r i k a n d i r u m a h - r u m a h p r i b a
d i d a n
m a s j i d . Y f e m a t n y a , M a r t i n m e n d u g a k u
a t b a h w a l e m b a g a y a n g l a y a k d i s e b u t
p e s a n t r e n b e l u m b e r d i r i s e b e l u m a b a d
k e - 1 8 .
B e b e r a p a p e n d a p a t l a i n m e n g a t a k a n p o
n d o k p e s a n t r e n d i I n d o n e s i a b a m
d i k e t a h u i k e b e r a d a a n d a n p e r k e m b a n g
a i i n y a s e t e l a h a b a d k e - 1 6 . K a r y a - k a r y a
J a w a
K l a s i k s e p e r t i S e r a t C a b o l e k d a n S e r a
t C e n t i n i m e n g u n g k a p k a n b a h w a s e j a k
p e n n u l a a n a b a d k e - 1 6 i n i d i I n d o n e s i a
t e l a h b a n y a k d i j u m p a i l e m b a g a - l e m b a g a
y a n g
m e n g a j a r k a n b e r b a g a i k i t a b I s l a m k l a
s i k d a l a m b i d a n g f i q i h , a q i d a h , t a s a w u f
, d a n
m e n j a d i p u s a t - p u s a t p e n y i a r a n I s l a m
y a i t u p o n d o k p e s a n t r e n .
B a n y a k p e n u l i s s e j a r a h p e s a n t r e n b e r
p e n d a p a t b a l i w a i n s t i t u s i i n i
m e r u p a k a n h a s i l a d o p s i o l e h p a r a w a l i
d a r i m o d e l p e r g u r u a n y a n g d i s e l e n g g a r a
k a n
o r a n g - o r a n g H i n d u d a n B u d h a . S e b a g a i
m a n a d i k e t a h u i , s e w a k t u I s l a m d a t a n g d a
n
b e r k e m b a n g d i p u l a u J a w a t e l a h a d a l e m
b a g a p e r g u r u a n H i n d u d a n B u d h a y a n g
m e n g g u n a k a n s i s t e m b i a r a d a n a s r a m a s
e b a g a i t e m p a t p a r a p e n d e t a d a n b i k s i i
m e l a k u k a n k e g i a t a n p e m b e l a j a r a n k e p
a d a p a r a p e n g i k u t n y a .
S e j a l a n d e n g a n i n i W a h j o e t o m o m e n i l a
i m o d e l p e s a n t r e n d i p u l a u J a w a
j u g a m u l a i b e r d i r i d a n b e r k e m b a n g b e r
s a m a a n d e n g a n z a m a n W a l i S o n g o . K a r e n
a
Ubid.. him 25 ^ Departemen Agama RI , P o l a Pengembangan
Pondok Pesantren. (Jakarta: Depag RI, 2000),
him. 11
19
-
i t u , t i d a k b e r l e b i h a n b i l a d i k a t a k a n
b a h w a p o n d o k p e s a n t r e n y a n g p e r t a m a d i d
i r i k a n
a d a l a h p o n d o k p e s a n t r e n y a n g d i d i r i k
a n o l e h S y e k h M a u l a n a M a l i k I b r a h i m a t a
u
S y e k h M a u l a n a M a g h r i b i . I n i k a r e n a S y
e k h M a u l a n a M a l i k I b r a h i m y a n g w a f a t p a d
a
1 2 R a b i ' u l A w a l 8 2 2 H b e r t e p a t a n d e n g a
n 8 A p r i l 1 4 1 9 M d a n d i k e n a l j u g a s e b a g a
i
S u n a n G r e s i k a d a l a l i o r a n g y a n g p e r t a
m a d a r i s e m b i l a n w a l i y a n g t e r k e n a l d a l a
m
p e n y e b a r a n I s l a m d i Jawa .**
D a r i b e r b a g a i p e n e l i t i a n d i a t a s , b a i
k y a n g d i k e m u k a k a n M a r t i n ,
W a h j o e t o m o , m a u p u n T i m P e n y u s u n D e p a
g R I s e c a r a e k s p l i s i t b e l u m a d a y a n g
m e n g e t a l i u i r e k a m s e j a r a h k a p a n p a s t
i b e r d i r i n y a p e s a n t r e n d i t a n a h a i r .
W a l a u p u n s u l i t d i k e t a h u i k a p a n p e r m u
l a a n m u n c i i i n y a , n a m u n b a n y a k
d u g a a n y a n g m e n g a t a k a n b a l i w a l e m b a g
a p o n d o k p e s a n t r e n m u l a i b e r k e m b a n g t i d
a k
l a m a s e t e l a h m a s y a r a k a t I s l a m t e r b e n
t u k d i I n d o n e s i a .
S e c a r a h i s t o r i s , d i t e m u k a n b e n a n g m e
r a l i b a h w a k e h a d i r a n p e s a n t r e n
m e r u p a k a n r e s p o n s t e r h a d a p s i t u a s i d
a n k o n d i s i s o s i a l s u a t u m a s y a r a k a t y a n g
t e n g a h
d i h a d a p k a n p a d a r u n t u h n y a s e n d i - s e n
d i m o r a l , m e l a l u i t r a n s f o r m a s i n i l a i y a
n g
d i t a w a r k a n ( a m a r m a ' r u f n a h i m u n k a r )
. K e h a d i r a i m y a d e n g a n d e m i k i a n b i s a d i s
e b u t
a g e n p e m b a h a s a n
Wahjoetomo, Op.Cit., him 72
20
-
2. Unsur-unsur Pesantren
U n s u r - u n s u r d a l a m P e s a n t r e n d a p a t d i
s e b u t s e b a g a i c i r i - c i r i y a n g s e c a r a
u m u m d i m i l i k i o l e h P o n d o k P e s a n t r e n s
e b a g a i l e m b a g a p e n d i d i k a n s e k a l i g u s
l e m b a g a s o s i a l y a n g s e c a r a i n f o n n a l i
t u t e r l i b a t d a l a m p e n g e m b a n g a n m a s y a r a
k a t
p a d a u m u m n y a . A b d u U a h A i y d a l a m b u k u n
y a Pendidikan Islam Multikukura} di
Pesantren m e n g e m u k a k a n h a s i l p e n e l i t i a n
M a n f r e d Z i e m e k , b a h w a p e s a n t r e n p a d a
d a s a r n y a m e m i l i k i t i g a u n s u r u t a m a , y
a i t u : m a s j i d , k i a i , d a n s a n t r i . ^
S e l a i n k e t i g a u n s u r d i a t a s , Z a m a k h s y
a r i D h o f i e r m e n a m b a h k a n u n s u r P o n d o k
d a n P e n g a j a r a n k i t a b - k i t a b I s l a m k l a
s i k s e b a g a i d u a u n s u r / e l e n i e n d a s a r d a r
i t r a d i s i
P o n d o k P e s a n t r e n y a n g m e l e k a t a t a s d a
s a r d i r i n y a .
A d a p u n p e n a m b a h a n u n s u r p o n d o k o l e h D
h o f i e r s e t i d a k n y a a d a t i g a a l a s a n
y a n g m e n d a s a r i p e s a n t r e n h a r u s m e n y e
d i a k a n a s r a m a / p o n d o k b a g i p a r a s a n t r i n
y a : ( 1 )
k e m a s y h u r a n s e o r a n g k i a i d a n k e d a l a m
a n p e n g e t a h u a n n y a t e n t a n g i s l a m m e n a r i
k
p a r a s a n t r i d a r i j a u h , d a n i n i b e r a r t i
m e m e r l u k a n a s r a m a ; ( 2 ) h a m p i r s e m u a p e s
a n t r e n
b e r a d a d i d e s a - d e s a d i m a n a t i d a k t e r s
e d i a p e r u m a h a n ( a k o m o d a s i ) y a n g c u k u p u
n t u k
d a p a t m e n a m p i i n g p a r a s a n t n , s e h i n g g
a m e m e r l u k a n a s r a m a ; d a n ( 3 ) a d a n y a s i k a
p
t i m b a l b a l i k a n t a r a k i a i d a n s a n t r i , d
i m a n a p a r a s a n t r i m e n g a n g g a p k i a i n y a s e
o l a h -
o l a h s e b a i k b a p a k n y a s e n d i r i , s e d a n g
k a n k i a i m e n g a n g g a p p a r a s a n t r i s e b a g a i
t i t i p a n
T u h a n y a n g h a r u s s e n a n t i a s a d i l i n d u n
g i . ' * '
*' Abdullah Aly, P e n d i d i k a n I s l a m M u l i i k u l t
u r a i di Pesantren, (Yogyakarta: Pustaka Pelajar, 2011), him
176
'"Damakhsyari Dhofier. I ' r a d i s i Pesantren, Studi P a n d
a n g a n H i d u p K y a i dan V i s i n y a M e n g e n a i M a s
a D e / x i n I n d o n e s i a , (Jakarta: LP3ES , 2011) Cet. K e
- V I I I , him, 82-83
21
-
S e l a n j u t n y a p e n g a j a r a n k i t a b - k i t a b
i s l a m k l a s i k , h a l i n i d i n i l a i l e b i h
k e p a d a t r a d i s i y a n g a d a p a d a p e s a n t r e
n t r a d i s i o n a l . S e b a g a i m a n a d i u n g k a p k a
n
A b d u l l a h A i y m e m i n j a m p e n d a p a t L i i n k
e n s - B u l l , " p e s a n t r e n t r a d i s i o n a l d a p a
t
d i p a h a m i s e b a g a i p e s a n t r e n y a n g m e m e
l i h a r a b e n t u k p e n g a j a r a n t e k s k l a s i k d a
n
p e n d i d i k a n m o r a l " . "
S e j a u h p e n g a m a t a n k i t a , j i k a d i l i h a t
d a r i b e r d i r i n y a P e s a n t r e n , m a k a k e l i m
a
u n s u r i t u u r u t a n n y a a d a l a h : k i y a i , m a
s j i d , s a n t r i , p o n d o k , d a n p e n g a j a r a n k i
t a b - k i t a b
I s l a m k l a s i k . . A d a p u n u n s u r - u n s u r t e
r s e b u t a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t :
a . K y a i
D a l a m d u n i a p e s a n t r e n , k e d u d u k a n k i a
i s a n g a t l a h t i n g g i d a n s t r a t e g i s . H a l
i n i d a p a t d i l i h a t d a r i k e k u a s a a n d a n k
e w e n a n g a n n y a y a n g m u t l a k d a l a m k e h i d u p
a n d i
l i n g k u n g a n p e s a n t r e n .
Z a m a k h s y a r i D h o f i e r m e n i l a i s e t i d a k
n y a a d a d u a f a k t o r y a n g
m e l a t a r b e l a k a n g i k e d u d u k a n k i a i s a n
g a t o t o r i t a t i f d a n powerful s e b a g a i m a n a
k e d u d u k a n r a j a , y a i t u f a k t o r i n t e r n d
a n e k s t e m . S e c a r a i n t e r n a l , s e o r a n g k i a
i d i
p e s a n t r e n l a z i m n y a m e m i l i k i k e p e r c a
y a a n d i r i {self-confident) y a n g t i n g g i , b a i k
d a l a m s o a l - s o a l p e n g e t a h u a n I s l a m , m
a u p u n d a l a m b i d a n g k e k u a s a a n d a n m a n a j e
m e n
p e s a n t r e n . "
'^Abdullah Aly, 0/).C;7.. him 177 '"Zamakhsyari Dhofier, O p . C
i l . , him. 37
2 2
-
S e m e n t a r a i t u A b d u l l a h A l y m e n a m b a h k
a n , s e c a r a e k s t e m a l s e p e r t i p a r a
s a n t r i , o r a n g t u a s a n t r i , d a n m a s y a r a
k a t p a d a u m u m n y a m e m a n d a n g k i a i s e b a g a
i
s e o r a n g y a n g m e m i l i k i k e l e b i h a n s u p r
a n a t u r a l , i n t e l e k t u a l d a n m o r a l " K e p e r
c a y a a n
m e r e k a t e r h a d a p k i a i i n i m e m i l i k i p e r
a n y a n g k u a t d a l a m m e m p e r k o k o h k e k u a s a a
n
d a n k e w e n a n g a n k i a i d i l i n g k u n g a n p e s
a n t r e n k h u s u s n y a d a n d i l u a r p e s a n t r e n p
a d a
u m u m n y a .
b . M a s j i d
S a n g k u t p a u t p e n d i d i k a n i s l a m d e n g a n
m a s j i d s a n g a t d e k a t d a n e r a t d a l a m
t r a d i s i I s l a m d i s e l u r u h d u n i a . M e s j i
d m e r u p a k a n l e m b a g a p e n d i d i k a n I s l a m y a
n g
s u d a h a d a s e j a k m a s a N a b i s a w . l a m e m p u
n y a i p e r a n a n p e n t i n g b a g i m a s y a r a k a t
I s l a m s e j a k a w a l s a m p a i s e k a r a n g . H a n
u n A s r o h a h m e n i l a i m a s j i d b e r f i i n g s i s e
b a g a i
t e m p a t b e r s o s i a l i s a s i , t e m p a t i b a d a
l i , t e m p a t p e n g a d i l a n d a n s e b a g a i l e m b a
g a
p e n d i d i k a n . "
K e t i k a N a b i h i j r a h k e M a d i n a h , s a r a n a
y a n g p e r t a m a k a l i b e l i a u b a n g u n
a d a l a h m a s j i d . S e g a l a a k t i v i t a s u i n a
t I s l a m , b a i k y a n g b e r k a i t a n d e n g a n p e n d
i d i k a n
d a n s o s i a l e k o n o m i , p a d a w a k t u i t u t e r
p u s a t d i m a s j i d . M a s j i d m e n j a d i u n s u r y a
n g
s a n g a t p e n t i n g d a l a m s e b u a h p e s a n t r e
n . K a r e n a j a n t u n g s e b u a h p e s a n t r e n i t u t
e r l e t a k
d i m a s j i d a t a u m u s h o l l a . H a l i n i d a p a t
d i l i h a t d i b e r b a g a i k e g i a t a n d a n a k t i f i
t a s p a r a
s a n t r i y a n g d i l a n g s u n g k a n d i m a s j i d .
. Y a n g m e n j a d i l a n d a s a n i n i , t e n t u n y a p a
r a a l i m
'^Abdullah Aly, 0/).(77.. him. 173 Hanun Asrohah, M Ag, S e j a
r a h P e n J u i i k a n I s l a m , (Jakarta: PT Logos Wahana
Ilmu,
1999), him. 56
2 3
-
c . S a n t r i
K a t a " s a n t r i " , m e n u r u t M a d j i d , j i k a d
i l i h a t d a r i a s a l u s u l n y a m e m i l i k i d u a
p e n g e r t i a n . Pertama. b a h w a k a t a " s a n t r i "
i t u b e r a s a l d a r i p e r k a t a a n " s a s t r i " , s e
b u a h
k a t a d a n b a h a s a s a n s k e r t a , y a n g b e r a r
t i m e l e k h u r u f . "
D a l a m a r t i i n i , s a n t r i a d a l a h s i s w a d i
p e s a n t e n y a n g m e m i l i k i p e n g e t a h u a n
t e n t a n g I s l a m m e l a l u i k i t a b - k i t a I s l
a m b e r b a l i a s a a r a b y a n g d i p e l a j a r i .
Kedua. b a h w a
k a t a " s a n t r i " b e r a s a l d a r i b a h a s a J a w
a , p e r s i s n y a d a r i k a t a " c a n t r i k " , y a n g a
r t i n y a
s e s e o r a n g y a n g s e l a i u m e n g i k u t i s e o r
a n g g u r u k e m a n a g u r u g u r u i n i m e n e t a p ,
d e n g a n t u j u a n d a p a t b e l a j a r d a r i n y a m
e n g e n a i s u a t u k e a h l i a n . "
D a l a i n a r t i i n i , s a n t r i a d a l a h s i s w a y
a n g m e n e t a p d i p e s a n t r e n d i m a n a k i a i
t i n g g a l , d e n g a n t u j u a n u n t u k i n e m p e r
d a l a m k i t a b - k i t a b I s l a m y a n g b e r b a h a s a
a r a b
y a n g d i a j a r k a n o l e h k i a i .
N a m u n d e m i k i a n , d a i a m k e n y a t a a n n y a t
i d a k s e m u a s a n t r i h a r u s m e n e t a p d i
p e s a n t e n . T r a d i s i p e s a n t r e n m e n g e n a
i d u a k e l o m p o k s a n t r i , y a i t u : s a n t r i muqim
d a n
sax\\x'\ kalong.^^
1 ) Santri Muqim, y a i t u m u r i d - m u r i d y a n g b e r
a s a l d a r i d a e r a l i y a n g j a u h
d a n m e n e t a p d a l a m k e l o m p o k p e s a n t r e n
. S a n t r i m u k i m y a n g p a l i n g
l a m a t i n g g a l d i p e s a n t e n b i a s a n y a m e r
u p a k a n s a t u k e l o m p o k t e r s e n d i r i
y a n g m e m a n g b e r t a n g g u n g j a w a b m e n g u r
u s i k e p e n t i n g a n p e s a n t r e n
'* Nurcholish Madjid, B i l i k - b l i k Pesantren, (Jakarta:
Dian Rakyat, tt), him. 21 him 22
Zamakhsyan Dhofier, O p . Cit, him, 89
25
-
s e h a r i - h a r i , m e r e k a j u g a m e m i k u t t a n
g g u n g j a w a b m e n g a j a r s a n t r i - s a n t r i
m u d a t e n t a n g k i t a b - k i t a b d a s a r d a n m e
n e n g a h .
2 ) Sanlri kalong, m e r e k a a d a l a h p a r a s a n t r i y
a n g b e r a s a l d a r i d e s a - d e s a
y a n g a d a d i s e k i t a r p e s a n t r e n , b i a s a n
y a m e r e k a t i d a k m e n e t a p d i a s r a m a
p e s a n t r e n . ' " U n t u k m e n g i k u t i p e l a j a
r a n n y a d i p e s a n t r e n , m e r e k a b o l a k -
b a l i k {nglaju) d a r i r u i n a h n y a s e n d i r i . " "
^ '
d . P o n d o k
M e n u r u t S u g a r d a P o e r b a w a k a t j a P o n d o
k a d a l a h s u a t u t e m p a t
p e m o n d o k a n b a g i p e m u d a - p e m u d i y a n g m
e n g i k u t i p e l a j a r a n - p e l a j a r a n a g a m a
I s l a m . P e m u d a - p e m u d i i t u d i k e n a l s e b
a g a i s a n t r i d a n t e m p a t t i n g g a l m e r e k a b e
r s a m a -
s a m a d i s e b u t p e s a n t r e n a t a u p o n d o k . "
'
S a l a h s a t u n i a t p o n d o k s e l a i n d a r i y a n
g d i m a k s u d k a n s e b a g a i t e m p a t a s r a m a
p a r a s a n t r i a d a l a h s e b a g a i t e m p a t l a t
i h a n b a g i s a n t r i u n t u k m e n g e m b a n g k a n
k e t r a m p i l a n k e m a n d i r i a n n y a a g a r m e r
e k a s i a p h i d u p m a n d i r i d a l a m m a s y a r a k a
t
s e s u d a h t a m a t d a r i p e s a n t r e n . S a n l r i
h a r u s m e m a s a k s e n d i r i , m e n c u c i p a k a i a n
s e n d i r i
d a n d i b e r i t u g a s s e p e r t i m e m e l i h a r a l
i n g k u n g a n p o n d o k .
Abdullah Aly, O p . Cit., him. 167 ^Zamakhsyari Dhofier, O p . i
l l . him 89 ^'Soegarda Poerbakawatja, Ensiklopedi P e n d i d i k
a n , ( l a k a r t a . C V . Gunung Agung, 1982) him.
287. Cet. ra
26
-
e. K i t a b k u n i n g
P e n g a j a r a n k i t a b - k i t a b I s l a m k l a s i k
d i p e s a n t r e n s e s u n g g u h n y a m e r u p a k a n
u p a y a m e m e l i h a r a d a n n i e n t r a n s f e r l i
t e r a t u r - l i t e r a t u r I s l a m k l a s i k y a n g l a
z i m d i s e b u t
k i t a b k u n i n g d a r i g e n e r a s i k e g e n e r a s
i s e l a m a b e r a b a d - a b a d "̂
D a l a m p e m b e l a j a r a n n y a , k i t a b - k i t a b
I s l a m k l a s i k t e r s e b u t d i s a m p a i k a n o l e
h
k i a i a t a u g u r u b a n t u k e p a d a p a r a s a n t r
i s e c a r a b e r t a h a p . S e l a i n m e n g g u n a k a
n
t a h a p a n - t a h a p a n d a l a m p r o s e s p e m b e l
a j a r a n , p e n g a j a r a n k i t a b - k i t a b I s l a m k
l a s i k d i
p e s a n t r e n j u g a m e n g g u n a k a n m e t o d e
sorogan d a n wetonan.
3. Fungsi dan Tujuan Pesantren
D a r i w a k t u k e w a k t u f u n g s i p o n d o k p e s a
n t r e n b e r j a l a n s e c a r a d i n a m i s ,
b e r u b a b d a n b e r k e m b a n g m e n g i k u t i d i n
a m i k a s o s i a l m a s y a r a k a t . W a l a u p u n f u n g
s i
a w a l k e b e r a d a a n p o n d o k p e s a n t r e n h a n
y a s e b a t a s s e b a g a i l e m b a g a s o s i a l d a n
p e n y i a r a n k e a g a m a a n , n a m u n s e i r i n g d
e n g a n p e r k e m b a n g a n t u n t u t a n m a s y a r a k a
t
m a k a s e m a k i n l a m a f u n g s i p e s a n t r e n a k
a n m e n g i k u t i t u n t u t a n m a s y a r a k a t p u l a
.
S e m e n t a r a i t u m e n u r u t A z y u m a r d i A z r a
s e t i d a k n y a m e n a w a r k a n a d a n y a t i g a
f u n g s i p o n d o k p e s a n t r e n , y a i t u :
a . T r a n s m i s i i l m u p e n g e t a h u a n I s l a m
(transmission of Islamic knowledge)
b . P e m e l i h a r a a n t r a d i s i I s l a m (maintenance
of Islamic tradition)
c . R e p r o d u k s i u l a m a ' (reproduction of
ulama').^^
Abdullah My,Op.Cii.. him 163 ''Azyumardi Azra, E s a i - E s a i
I n t e l e k t u a l M w i l i m d a n P e n d i d i k a n I s l a
m , (Jakarta: Logos,
1999), him, 89
27
-
" B a h k a n d i l i h a t d a r i s i s i k i n e r j a k y a
i n y a , f u n g s i p e s a n t r e n c u k u p e f e k t i f
s e b a g a i p e r e k a t d a n p e n g a y o m m a s y a r a
k a t , b a i k p a d a t i n g k a t i o k a l , r e g i o n a l d
a n
n a s i o n a l . O l e h k a r e n a n y a , t i d a k d a p a
t d i r a g u k a n l a g i b a h w a k i y a i d a p a t m e m e r
a n k a n
p e r a n a n n y a s e b a g a i " c u l t u r a l b r o k e r
" ( p i a l a n g b u d a y a ) d e n g a n c a r a m e n y a m p a
i k a n
p e s a n - p e s a n p e m b a n g u n a n d a l a m d a k w a
h n y a , b a i k s e c a r a l i s a n (hll lisan) d a n
t i n d a k a n {bil haf)I'
S e l a i n m e m i l i k i f u n g s i s e b a g a i m a n a d
i a t a s , d a l a m p e n y e l e n g g a r a a n
p e n d i d i k a n p o n d o k p e s a n t r e n h a l y a n g
t i d a k k a l a h p e n t i n g n y a a d a l a h r u m u s a
n
t u j u a n d a r i l e m b a g a p e n d i d i k a n t e r s e
b u t . R u m u s a n t u j u a n m e r u p a k a n h a l y a n g s
a n g a t
p e n t i n g s e i r i n g d e n g a n p e n y e l e n g g a r
a a n p r o s e s p e n d i d i k a n d i p o n d o k p e s a n t r
e n .
M . A r i f i n m e n c o b a m e r u i n u s k a n t u j u a n
d i d i r i k a n n y a p e s a n t r e n . P a d a d a s a m y
a
t e r b a g i m e n j a d i d u a h a l , y a i t u t u j u a n
u m u m d a n t u j u a n k h u s u s . T u j u a n k u s u s n y
a
a d a l a h m e m p e r s i a p k a n p a r a s a n t r i u n t
u k m e n j a d i o r a n g y a n g a l i m d a l a m i l m u a g a
m a
y a n g d i a j a r k a n o l e h k y a i y a n g b e r s a n g
k u t a n s e r t a m e n g a m a l k a n n y a d a l a m
m a s y a r a k a t . S e d a n g k a n t u j u a n u m u m n y
a a d a l a h m e m b i m b i n g a n a k d i d i k u n t u k
m e n j a d i m a n u s i a y a n g b e r k e p r i b a d i a n
i s l a m y a n g s a n g g u p d e n g a n i l m u a g a m a n y
a
m e n j a d i m u b a l i g h I s l a m d a l a m m a s y a r a
k a t s e k i t a r m e l a l u i i l m u d a n a m a l n y a . "
^
' ^ I b i d . , h \ m 90-91 M Anfin, K a p i t a Selekta P e n d
i d i k a n I s l a m dan U m u m , (Jakarta: Biona Aksara.1995)
Cet,
ke-3.hlm. 248
28
-
H a l d i a t a s m e n g a c u k e p a d a firman A l l a h y a
n g m e m e r i n t a h k a n u n t u k
m e m p e r d a l a m i a j a r a n a g a m a I s l a m :
A r t i n y a : "Tidak sepatutnya bagi orang-orang mukmin itu
pergi semuanya (ke
medan perang). Mengapa tak pergi dari tiap-tiap golongan di
antara
mereka beberapa orang untuk memperdalam pengetahuan mereka
tentang agama
-
c . S e b a g a i b e n t e n g p e r t a h a n a n u m a t d a
l a m b i d a n g a k h l a q . S e j a l a n d e n g a n
h a l i n i l a h m a t e r i y a n g d i a j a r k a n d a l a
m p o n d o k p e s a n t r e n s e m u a n y a t e r d i r i
d a r i m a t e r i y a n g d i g a l i d a r i k i t a b - k i
t a b k l a s i k b e r b a h a s a A r a b , y a n g l e b i h
d i k e n a l d e n g a n s e b u t a n k i t a b k u n i n g
.
d . B e r u p a y a m e n i n g k a t k a n p e n g e m b a n g
a n m a s y a r a k a t d i b e r b a g a i s e k t o r
p e n d i d i k a n , n a m u n s e s u n g g u h n y a t i g a
t u j u a n t e r a k l i i r m e r u p a k a n
m a n i f e s t a s i d a r i h a s i l y a n g d i c a p a i p
a d a t u j u a n p e r t a m a , y a k n i tafaqquh
fid-diin.
N a m u n s e u r i n g d e n g a n p e r k e m b a n g a n z a
m a n d a n t u n t u t a n m a s y a r a k a t
y a n g s e m a k i n k o m p l e k s , m a k a b e b e r a p a
p o n d o k p e s a n t r e n m u l a i m e n y u s u n t u j u a
n
p e n d i d i k a n n y a d e n g a n m e n g k o m b i n a s i
k a n t u j u a n a w a l p o n d o k p e s a n t r e n d e n g a
n
t u j u a n y a n g d i k e h e n d a k i o l e h m a s y a r a
k a t , s e p e r t i h a l n y a m e n y e l e n g g a r a k a
n
p e n d i d i k a n j a l u r s e k o l a h ( f o r m a l ) d i
l i n g k u n g a n p o n d o k p e s a n t r e n . H a l i n i
d i m a k s u d k a n a g a r k e b e r a d a a n p o n d o k p
e s a n t r e n t e t a p e k s i s d a n d a p a t d i t e r i m a
o l e h
m a s y a r a k a t .
30
-
4. Mod el-mod el Pesantren
D a l a m p e l a k s a n a a n n y a s e k a r a n g i n i , d
a r i s e k i a n b a n y a k s i s t e m a t a u t i p e
p e n d i d i k a n y a n g d i s e l e n g g a r a k a n o l e
h p o n d o k p e s a n t r e n , s e c a r a g a r i s b e s a r d
a p a t
d i g o l o n g k a n k e d a i a m d u a b e n t u k y a n g p
e n t i n g , y a i t u : 1) P o n d o k p e s a n t r e n
S a l a f i y a h , 2 ) P o n d o k p e s a n t r e n m o d e m
/ k l i a l a f i y a h . ' ' ^
y . Pondok Pesantren Salafiyah
P o n d o k p e s a n t r e n s a l a f i y a h a d a l a h p o
n d o k p e s a n t r e n y a n g m e n y e l e n g g a r a k a
n
p e n g a j a r a n a i - Q i u ^ ' a n d a n i l m u - i l m u
a g a m a I s l a m y a n g k e g i a t a n p e n d i d i k a n d a
n
p e n g a j a r a n n y a s e b a g a i m a n a y a n g b e r l
a n g s u n g s e j a k a w a l p e r t u m b u h a n n y a .
P e m b e l a j a r a n y a n g a d a p a d a p o n d o k p e s
a n t r e n i n i d a p a t d i s e l e n g g a r a k a n d e n g a
n c a r a
n o n - k i a s i k a l a t a u d e n g a n k l a s i k a l . ^
* *
M e n u r u t Z a m a k h s a r i D h o f i e r , p e s a n t r
e n s a l a f a d a l a h l e m b a g a
p e s a n t r e n y a n g m e m p e r t a h a n k a n p e n g a
j a r a n k i t a b - k i t a b I s l a m K l a s i k s e b a g a i
i n t i
p e n d i d i k a n . S e d a n g k a n s i s t e m m a d r a s
a h d i t e t a p k a n h a n y a u n t u k m e m u d a h k a n s i
s t e m
s o r o g a n y a n g d i p a k a i d a l a m l e m b a g a - l
e m b a g a p e n g a j i a n b e n t u k l a m a , t a n p a
m e n g e n a l k a n p e n g a j a r a n p e n g e t a h u a n
u m u m . " ' '
P e n j e n j a n g a n p e s a n t r e n s a l a f d i l a k u
k a n d e n g a n m e m b e r i k a n k i t a b p e g a n g a n
y a n g l e b i h t i n g g i d e n g a n f u n u n ( t e m a k
i t a b ) y a n g s a m a , s e t e l a h t a m a t n y a s u a t u
k i t a b .
U n t u k s i s t e m p e n g a j a r a n n y a , p e s a n t r
e n s a l a f m e m a n g l e b i h s e r i n g
m e n e r a p k a n m o d e l sorogan, weton d a n m u s y a w a
r a h . A k a n t e t a p i W a h j o e t o m o
Wahjoetomo, Op.CV/., him. 82 Depag RI , O p . C u . , him 41
'^ Wahjoetomo, O p . C i l . , him. 83
31
-
m e n i l a i d e w a s a i n i , k a l a n g a n p e s a n t r
e n - t e r m a s u k p e s a n t r e n s a l a f m u l a i m e n e
r a p k a n
s i s t e m madrasali a t a u m o d e l k l a s i k a l . K e l
a s - k e l a s d i b e n t u k s e c a r a b e r j e n j a n g d e
n g a n
t e t a p m e m a k a i k m k u l u m d a n m a t e r i p e l a
j a r a n d a r i k i t a b - k i t a b k u n i n g , d i l e n g k
a p i
p e i a t i h a n k e t e r a m p i l a n s e p e r t i m e n j
a h i t , m e n g e t i k , d a n b e r t u k a n g , M e s k i p u
n
k u r i k u l u m s i s t e m madrasati m a s i h b e r s i f a
t u m u m d a n t i d a k d i r u m u s k a n s e c a r a j e l a
s
d a n t e r p e r i n c i , a k a n t e t a p i s e m u a p e l
a j a r a n t e r s e b u t t e l a h m e n c a k u p s e g a l a a
s p e k
p e r b u a t a n s a n t r i d a l a m s e h a r i s e m a l a
m .
D i k a l a n g a n p o n d o k p e s a n t r e n s a l a f s e
n d i r i , d i s a m p i n g i s t i l a h k i t a b k l a s i
k
b e r e d a r j u g a i s t i l a h " K i t a b K u n i n g " .
B a h k a n k a r e n a t i d a k d i l e n g k a p i d e n g a
n
s a n d a n g a n (syakl), k i t a b k u n i n g j u g a k e r a
p d i s e b u t o l e h k a l a n g a n p o n d o k p e s a n t r e
n
s e b a g a i " k i t a b g i i n d u l " . D a n k a r e n a r
e n t a n g w a k t u s e j a r a h y a n g s a n g a t j a u h d a
r i
k e m u n c u l a n n y a s e k a r a n g , t i d a k s e d i k
i t y a n g m e n j u l u k i k i t a b k u n i n g i n i d e n g a
n
" K i t a b K u n o " .
2. Pondok Pesantren KhaJafiyah (Modern)
P o n d o k p e s a n t r e n m o d e m m e m i l i k i k o n o
t a s i y a n g b e n n a c a m - m a c a m . T i d a k
a d a d e f i n i s i d a n k r i t e r i a p a s t i t e n t a
n g p o n p e s s e p e r t i a p a y a n g m e m e n u h i a t a u
p a t u t
d i s e b u t d e n g a n p e s a n t r e n ' m o d e m ' . I s
t i l a h l a i n p e n y e b u t a n P e s a n t r e n m o d e r n
a d a l a h
P e s a n t r e n K h a l a f / k h a l f i y a h a t a u j u g
a d i s e b u t d e n g a n i s t i l a h ' a s h r i y a h y a n g
s e m u a n y a
d i a m b i l d a r i k a t a b a h a s a a r a b .
T e r d a p a t b e b e r a p a p e n d a p a t y a n g m e n y
a t a k a n t e n t a n g d e f i n i s i d a n p e m y a t a a
n
y a n g m e n j e l a s k a n t e n t a n g p e n g e r t i a n
d a n c i r i k h a s p o n d o k p e s a n t r e n m o d e m . S e
p e r t i
p e n d a p a t W a h j o e t o m o , P e s a n t r e n K h a l
a f i y a h a d a l a h l e m b a g a p e s a n t r e n y a n g
32
-
m e n i a s u k k a n p e l a j a r a n u m u m d a l a m k u r
i k u l u m m a d r a s a l i y a n g d i k e m b a n g k a n , a t
a u
p e s a n t r e n y a n g m e n y e l e n g g a r a k a n t i p
e s e k o l a h - s e k o l a l i u m u m s e p e r t i S M P , S M
U ,
d a n b a l i k a n p e r g u r u a n t i n g g i d a l a m i i
n g k u n g a n n y a . " " *
M . D a w a n R a h a r d j o m e n g a t a k a n :
" P o n d o k P e s a n t r e n y a n g t e l a h m e m a s u k
k a n p e l a j a r a n u m u m d a l a m k u r i k u l u m
m a d r a s a h y a n g t e l a l i d i k e m b a n g k a n , b
e b e r a p a j e n i s P o n d o k P e s a n t r e n K h o l a f i
y a h
( M o d e m ) s e l a i n m e m i l i k i s e k o l a h d i n i
y a h j u g a m e m i l i k i s e k o l a h u m u m m u l a i d a r
i
t i n g k a t d a s a r s a m p a i p e r g u r u a n t i n g g
i " . "
D e p a r t e m e n A g a m a j u g a m e m b e r i k a n p e n
g e r t i a n b a h w a p e s a n t r e n
k h a l a f a d a l a l i l e m b a g a p e s a n t r e n y a n
g m e m a s u k k a n p e l a j a r a n u m u m d a l a m
k u r i k u l u m m a d r a s a h y a n g d i k e m b a n g k a
n , a t a u p e s a n t r e n y a n g m e n y e l e n g g a r a k a
n
t i p e s e k o l a h - s e k o l a h u m u m . ^ "
B e b e r a p a p e n g e r t i a n d i a t a s j i k a k i t a
p e r h a t i k a n m e m i l i k i i n t e r p r e t a s i y a n
g
s e r a g a m t e n t a n g p e n g e r t i a n p o n d o k p e
s a n t r e n m o d e r n , M e m a n g d e w a s a i n i a d a
b e b e r a p a p e s a n t r e n m o d e m t e l a h m e n g g
u n a k a n s i s t e m s e k o l a h u m u m d a n k u r i k u l u
m
y a n g b e r p u s a t p a d a p e m e r i n t a h . N a m u n
d a r i s e k i a n p e s a n t r e n m o d e m , t e m y a t a m a
s i h
b a n y a k y a n g t i d a k m e n g g u n a k a n s i s t e m
p e n d i d i k a n u m u m d a n k u r i k u l u m d a r i
p e m e r i n t a h . S e b a g a i m a n a t e l a h d i s i n
g g u n g s e b e l u m n y a , p e s a n t r e n m e m i l i k i o
t o r i t a s
d a l a i n m e r e k a y a s a d a n m e n d e s a i n p e n d
i d i k a n y a n g b e r l a n g s u n g d i p e s a n t r e n
.
Wahjoetomo, Op.Cit.. him 87 " M. Dawan Rahardjo, P e r g i i l a
i a n D u n i a Pesantren., 118.
Depag R I , O p . Cit., Pondok Pesantren, him. 54
33
-
K r i t e r i a - k r i t e r i a d i a t a s b e l u m t e n t
u t e r p e n u h i s e m u a p a d a s e b u a h p e s a n t r e
n
y a n g m e n g k l a i m m o d e m . T i d a k a d a p a t o k
a n k h u s u s y a n g m e l a t a r b e l a k a n g i
p e n a m a a n i s t i l a h m o d e m y a n g d i s e m a t k
a n p a d a s u a t u p o n d o k p e s a n t r e n . P o n d o
k
M o d e m G o n t o r m i s a l n y a , m e l i h a t d a r i i
s t i l a h p o n d o k m o d e r n , u i n p a m a n y a , y a n g
c i r i
m o d e m - n y a t e r l e t a k p a d a p e n g g u n a a n b
a h a s a A r a b k o n t e m p o r e r ( p e r c a k a p a n ) d a
n
b a h a s a I n g g r i s s e c a r a a k t i f d a n c a r a b
e r p a k a i a n y a n g m o d e m . T a p i , t i d a k m e m i l
i k i
s e k o l a h f o r m a l y a n g k u r i k u l u m n y a d i a
k u i p e m e r i n t a h .
B a h k a n W a l i j o e t o m o m e n i l a i , t i d a k b e
r a r t i p e s a n t r e n k h a l a f i y a h
m e n i n g g a l k a n s i s t e m s a l a f . T e m y a t a h
a m p i r s e m u a p e s a n t r e n m o d e m m e s k i p u n t e
l a h
m e n y e l e n g g a r a k a n s e k o l a h - s e k o l a h u
m u m , t e t a p m e n g g u n a k a n s i s t e m s a l a f d
i
p o n d o k n y a . " M i s a l n y a , P o n d o k P e s a n t
r e n " B a h r u l U l u m " , T a m b a k b e r a s . P e s a n t
r e n
i n i m e n y e l e n g g a r a k a n p e n d i d i k a n f o r
m a l y a k n i d a r i M a d r a s a h A l q u r ' a n h i n g g
a
U n i v e r s i t a s . N a m u n t e t a p m e n e r a p k a n
s i s t e m s a l a f . S e t i a p s e l e s a i m e n u n a i k a
n s h a l a t
w a j i b , p a r a s a n t r i m e n e l a a l i k i t a b N i
l i a y a t u z - Z a i n , S h a h i h B u k h a r i , S l i a h i
h M u s l i m ,
F a t h u l W a l i h a b , F a t h u l M u ' i n , T a f s i r
M u n i r , d a n s e b a g a i n y a d e n g a n s i s t e m
weton
a t a u sorogan.
S e l a n j u t n y a , b a n y a k f o r m a t b a m p o n d o
k p e s a n t r e n y a n g d i s e l e n g g a r a k a n
l e m b a g a p o n d o k p e s a n t r e n y a n g t u m b u h
d a n b e r k e m b a n g s e s u a i d e n g a n k e b u t u h a
n
k o n d i s i n y a . N a m u n f o r m a t - f o r m a t b a m
y a n g m u n c u l p a d a d a s a m y a m e r u p a k a n
p e r k e m b a n g a n d a r i d u a m o d e l p o n d o k p e
s a n t r e n s e p e r t i t e r s e b u t d i a t a s . H a l y a
n g
'""Wahjoetomo, Op.Cit.. him. 87
34
-
t e r p e n t i n g a d a l a h t e r p e l i h a r a n y a c i
r i - c i r i y a n g d i t a m p i l k a n o l e h s u a t u p o n
d o k
p e s a n t r e n s e p e r t i t e l a h d i u n g k a p k a n
d i a t a s .
5. Sistem Pendidikan Pesantren
P u s a t p e n d i d i k a n I s l a m m o d e l d i i l u a d
a l a l i l a n g g a r , m a s j i d a t a u r u m a h s a n g
g u r u , d i m a n a m u r i d - m u r i d d u d u k d i l a n
t a i , m e n g h a d a p i s a n g g u r u d a n b e l a j a r
m e n g a j i . W a k t u m e n g a j a r b i a s a n y a d i b
e r i k a n d i m a l a m h a r i a g a r t i d a k m e n g g a n g
g u
p e k e r j a a n o r a n g t u a s e l i a r i - h a r i . M e
n u r u t J a z i m H a m i d i , t e m p a t - t e m p a t p e n d
i d i k a n
I s l a m n o n - f o r m a l s e p e r t i i n i l a h y a n g
m e n j a d i e m b r i o t e r b e n t u k n y a s i s t e m p e n
d i d i k a n
p o n d o k p e s a n t r e n . " I n i b e r a r t i b a h w a
s i s t e m p e n d i d i k a n p a d a p o n d o k p e s a n t r e
n
m a s i h h a m p i r s a m a s e p e r t i s i s t e m p e n d
i d i k a n d i l a n g g a r a t a u m a s j i d , h a n y a l e b
i h
i n t e n s i f d a n d a l a m w a k t u y a n g i e b i h l a
m a .
S i s t e m p e n d i d i k a n p e s a n t r e n m e m i l i k
i k e k h a s a n t e r s e n d i r i . K e k h a s a n t e r s e b
u t
t e r i m p l i k a s i p a d a p e n e r