Euskal Herriko Fauna Exotiko - Inbaditzaileak

2014ko IRAILA-URRIA81

ZENBAKIA

6€HEZKUNTZA, HIZKUNTZAPOLITIKA ETA KULTURA SAILA

GOBIERNO VASCO

EUSKO JAURLARITZA

EUSKAL HERRIKO FAUNA EXOTIKOINBADITZAILEAK

EUSKAL HERRIKO FAUNA EXOTIKO INBADITZAILEAK

FAUNA EXOTIKO INBADITZAILEAK

FLORIDAKO DORTOKA

IBIS SAKRATUA

GERANIOAREN TXIMELETA

EIVISSAKO SUGANDILA

MAPATXEA

ALBURNUA

ZOOLOGIA

AURKIBIDEA

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Iñaki Landaluze.Kolaboratzaileak: Nerea Urtaran, Miren Alustiza, Oskar Azkona, Fidel Korta. Xabier Maidagan, Jon Zubiri, Elena Azkarreta, Xabier Aramburu, Kepa Alustiza.Argazkilari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Elena Carriedo.Legezko gordailua: BI-2452-02.ISSN: 1695-4645 Aleak: 3.000

Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: [email protected]

Haman urtea - 81.zk - 2014ko IRAILA - URRIA 6€

Nazio Batzuen ErakundeakBiodibertsitateari eskaini zion 2010.

urtea, honako lelo hau erabilita:“Dibertsitate biologikoa bizia da... gurebizia”. 1992. urtetik aurrera, hots, Río deJaneiro hirian izandako “Lurraren goi-bileran”. Dibertsitate Biologikoari buruz-ko Hitzarmena onartu zenetik, adminis-trazioak jakitun dira zerbait larria gerta-tzen ari dela: dibertsitate biologikoaazkar bai azkar galtzen ari da eta, horre-kin batera, gizateriak biodibertsitatetikjasotzen dituen zerbitzuak. Gizateriak,baina, ezinbestean jaso behar ditu zer-bitzu horiek.

Biodibertsitatearen galeraren arrazoibehinenetakoa (bigarren garrantzizko-ena) espezie exotiko inbaditzaileeneragina da. Arazoa benetakoa da etagero eta larriagoa mundu-mailan.Orain dela hamarkada batetik,“Espezie exotiko inbaditzaileen estra-tegia” abian jarri zen Europan.

Gurean ere egoera larria da. Eta ares-tian, larria da mundu-mailan. Izan ere,2010eko egoera aintzat hartuta, NazioBatuek biodibertsitatea hautatu zutenlehentasunezko gai 2020. urtera arte.Hamarkada beteko epean egoerahobetuko ahal da!

Horretarako, ingurune naturala kon-tserbatzeko beharra eta espezie exo-tikoak sartzeak suposatzen duenarriskuak ezagutzea garrantzitsua da.

Gure lurraldean bizi diren espezieexotiko batzuk ezagutuko ditugu alehonetan.

Gainera, gizartea gure natur inguru-nea zaintzearen garrantziaz eta espe-zie exotikoak sartzeak ekar ditzakeenarazoez sentiberatzea.

Fernando Pedro Pérez

(Zuzendaria)

EUSKAL HERRIKOFAUNAEXOTIKO INBADITZAILEAK

Zebra muskuilua ..........................4Seinale karramarroa ....................6Karramarro gorria ........................8Liztor asiarra................................10Geranioaren tximeleta .................12Alburnua ......................................14Ganbusia .....................................16Lutxoa..........................................18Eivissako sugandila .....................20Floridako dortoka.........................22Beltxarga arrunta .........................24

Beltxarga beltxa...........................26Basahatea ...................................28 Mandarin ahatea..........................30Ahate herdoiltsua.........................32Ibis sakratua ................................34Eper gorria...................................36Faisai arrunta...............................38Haitz-usoa ...................................40Kramer papagaitxoa ....................42Papagaitxo argentiniarra .............44Mokogorria...................................46Bisoi amerikarra...........................48Mapatxea.....................................50

Argitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak

Defendatzeko Elkartea.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

ZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIAEUSKAL HERRIKONATURA

EUSKAL HERRIKO NATURA

Urteko kuota: Hamabi ale urtean: 36 euro. TLF.: 94 475 28 83 HARPIDETZA-ORRIAHARPIDETZA-ORRIA

Naturaren Ahotsa Interneten zabaltzen da EuskomediaFundazioaren bitartez, ADEVE eta EUSKO IKASKUNTZA-renarteko hitzarmena dela eta WWW.euskomedia.org/adeve

EHAA-1996ko otsailak 7, asteazkena.3/1996 DEKRETUA, urtarrilaren 9koa, Elkartea herri-onurakoa dela aintzatesten duena.

EDITORIALA

5

EH 81 Zk.

4

EH 81 Zk.

aldiz, orain hasi dira edo puntugorenean daude ondorio han-diak, eta iberiar ibai askotan D.polymorpha ugaritzeko daudenklima baldintza onek lagunduta,portaera inbaditzaile larria espe-ro daiteke.Lehen muskuiluak Llobregatibaiaren arroan aurkitu ziren,80ko hamarkadan, baina uholdebatek kolonia akabatu zuen.Populazio egonkorrak Ebrorenarroan hasi ziren. 2001eanFlixen antzemanda, eta apur batgeroago Ribarrojan etaMequinenzan (Tarragona etaAragoi) uretan gora igo da (edoigo dute): Sobron (Burgos) eta Zubilarran (Araba) dago, etaZadorra sistemako urtegietan larbak aurkitzen ari ziren.2011ko uztailean helduak aurkitu dira (Urrunagako urtegia:Legutio eta Elosu), arabar lurraldean eta Ebroren arroanartean, baina Bizkaian sartzeko berehalako arriskua dago(arro menditerraneoetara -Urkiola ibaia, Otxandio- edokantauriar arroetara Zadorra sistematik Arratia ibaira uraeramatearen ondorioz). Ezinezkoa da Bizkaiko ibaietakokorronte bizkorreko zatietan ezartzea, baina ez ordea urgeldietan eta presa txikietan.Iberiar penintsulan Jucar (2005) eta Seguraren (2009) arro-ak ere daude erasanda. Zebra-muskuiluak berezko sakabanatze mekanismo osoeraginkorrak dauzka: larben etapa pelagikoari esker,korronteetan edo beste animalien gainean (arrainak) jato-rrizko populaziotik urrun dauden tokietara arrastatuak dira.Baina, berriz ere, gizakia da sakabanatzaile nagusia, ur-aldatzeen, ibai-merkataritzaren, aisialdiko nabigazioaren,arrantzaren (galtza- botak, nasak, salabardoak...) eta urmasak mugiarazten dituen edozein jardueraren bidez.Zebra-muskuilaren jatorrizko eremua. 2006an Euskadikozenbait herritan antzeman zirenDreissena polymorpha espeziekoheldu eta larbak, Ebro ibaian,Sobrongo urtegian eta Inglares etaOmecillo ibaien bokalean eta ara-bar Errioxako ibai txikietan denak.Harrezkero, UR Agentziak zebra-muskuilu populazioak kontrolatze-ko ikerketa koordinatzen du.Euskadiko ur sistemetako jarraipeneremua honakoa da: Iparralde IIeta Iparralde III erkidegoen artekoarroetako, Ebroko eta erkidegobarruko arroetako ibai-ibilguak etaurtegiak, eta kontrolatu beharrekolurraldea zabaldu egin da, CHEkzebra-muskuilu larbak aurkitudituelako Uribarriko urtegian(Araba). Mapan, Bizkaiko ibaietanzebra-muskuilu larben laginketa-estazioak kokatu dira eta espeziea

sartu ahal izateko arriskurik han-dieneko eremuak ere jaso dira.Ebro ibaiaren arrotik gertu egote-agatik zebra-muskuilu helduakedo larbak bertara lekualdatzekoaukera handiagoa duten eremuhoriek Burgos eta Arabatik hurbildaudenean dira. Uribarriko urte-gian zebra-muskuilu larbak ego-tea oso kezkagarritzat jo da, arro-aren buruan dagoelako eta urtegihorretatik urak eramaten direlakoBilbo Handia hornitzeko. Izanere, 2011n, lan hori egiten arizenean, Undurragako urtegianeta Arratia ibaian antzeman zirenlarbak; hura ez zen gertatu

2006an espeziearen jarraipen lanak hasi zirenetik.Bestalde EHU Zoologia eta Animalia Zelulen Biologia sai-leko ibai-faunaren laborategiak burututako proiektuetanbisitatutako herrietako bakar batean ere ez da zebra-mus-kuilu heldurik aurkitu.

Sorrarazten dituen kalteak eta eraginak

Zebra-muskuilua munduko ehun espezie exotiko kaltega-rrienen artean dago katalogatuta (UICN, 2000).Muskuilua, iritsi eta finkatutakoan, espezie autoktonoekinlehiatzen da: mehatxu handia da ibai-bibalbioentzat edonaiadeentzat, eta bereziki Margaritifera auriculariarentzat,mehatxupean baitago. Habitata eraldatzen du: hondogogorrak muskuilu horiek estalita geratzen dira eta, hala,hartuenak eta hodiak buxa daitezke, horrek dakartzanondorio ekonomikoekin, hondar organikoak eta inorganiko-ak libratzen dira hondo horretan. Ondorio onei dagokienez,uraren gardentasuna areagotzen da, planktona eta eseki-tako partikulak ezabatzen direlako, eta elikadura iturria daarrain eta ur-hegaztientzat.

Zelan jokatu? Horretan dihardutenbatzorde teknikoak daude Europan,Espainian eta Euskadin. Inbasioguztietan bezala: lehenbizi prebeni-tu: badagoen eremuak oraindik iritsiez denetatik isolatu, herritarrei ara-zoaren berri eman, prebentzio neu-rriak hartu iritsitakoan ondorioakgutxitzeko. Iritsi bada, populazioaerauzten edo gutxitzen behintzatahalegindu: hainbat proba egin dira:tenperatura altuetako sasoietanurtegietako mailak metro batzuk jai-tsi; ingurunea kaltetzen ez duten ezitsasteko pinturak erabili, lixibatakobainuak, harraparien bidezko kon-trolak, etab. Baina, dirudienez, ezdago konponbiderik; izan ere, AEBnhamarkada bat baino gehiago emandute larri haren bila hura aurkitubarik.

Zebra-muskuilua (Dreissena polynorpha), agianazken urteotako espezie inbaditzailerik ospetsue-

netakoa, ur gezatako molusku bibalboia da, itsas mus-kuiluaren antzekoa, baina heldua denean nahiko txikia-goa bada ere (4 cm luze izan daiteke, baina gehienaktxikiagoak dira); gainera, oskolaren kolorea hori argiada, sigi-sagako marra arreekin. Hasiera batean, hel-duak bakarka agertzen dira, hondo gogorrei (harriak,hormigoizko, azalak, plastiko, metalak, etab.) atxikita,baina gero bata bestearen gainean pilatzen dira masatrinkoak eta ala mordoak osatuz. Europako uretan 4-6urtez bizi dira; Ipar Amerikako laku handietan bainoapur bat gehiago. Ibaian espezie horrek harremanadauka bibalbio natiboekin eta hareazko hondoetan lurpe-ratuta bizi dira; hondo gogorretan ez dute lehiarik.

Espeziearen biologia: ezaugarri orokorrak

Organismo iragazleak dira eta planktonez eta esekitadagoen materia organikoz elikatzen dira. Harrapatu dituz-ten hondar digeri ezinak eta hareak ur asketara itzultzendituzte, mukietan bilduta (sasi-gorozkiak, molusku bibalbioguztiek egiten duten bezala); hala, hondora jausi eta hon-dar horiekin lohitzen da hura.Zebra-muskuilaren ziklo biologikoan larba-aldi planktonikobat eta hondoari atxikitako heldu-aldi bat sartzen dira.Sexu heldutasuna lehen urtean iristen da. Emeek, 12-15ºCtik gorako tenperaturek (egokiena 18 eta 20ºC arte-koa da) eta elikadura eskuragarriak bultzatuta, milioi batarrautza ere askatzen dituzte sasoi bakoitzeko (3-6 hila-bete), eta emearen jardueraren ondoren arrek askatzenduten espermak ernaltzen ditu uretan berehala. Ernaldueta ordu gutxitara, arrautza bakoitzetik larba bat sortzenda (trokoforoa, gero beliger bihurtzen dena); zilioen bidezuretan flotatzen du esekita, eta gero isuri dituen harizpieiesker: bisua. Fase horretan biziki elikatu eta oso haztenda. 200 um-ra iritsita, oso astunak dira larbak igerian eus-teko, eta jausi egiten dira; hondoan, atxikitzeko azaleragogor egokia hautatu eta bisuko harizpiekin itsasten da.Orduan gazte bihurtzen dira, urtebetean, heldu.

Habitata

Zebra-muskuilua ur gezatan eta are gazikaretan bizi da(milioiko 7 parterainoko gazitasunak jasaten ditu), ahaldela karga organiko apur bat dutenetan, eta kostaldetik 12metroko sakoneraino (lakuetan 60 metrotan ere aurkitudira animaliak), baina populazio dentsitatea oso aldatzenda. Tenperatura biologiko egokiena 12 eta 20 ºC arteandago, baina -20tik 40 ºC-rainoko tenperaturak jasaten ditu.Oxigeno gutxiko urak jasan ditzake zenbait egunez, bainaez korronte handietako ibai aldeak.Bibalbio hori arrainen (aingira, karpa, etab.), karramarro-en, ur-arratoien eta ahateen eta beste hegazti urpekaribatzuen elikagaia da.

Egungo hedadura edo potentziala Euskal HerrianJatorria eta hedapen-bideak

Espezie natiboa Europa ekialdean, Aral itsasoko, Kaspiaritsasoko eta Itsaso Beltzeko arroetan zegoen hedatuta.Ibai bideetatik lehenbizi, giza garraioz gero eta XIX. men-dearen hastapenetatik Alemania (Postdam, 1827;Frankfurt, 1855), Holanda (Thin, 1827), Danubio (1868),Polonia (1896) eta abarretako urtera eta, orokorrean,erdialde eta mendebaldeko Europako ur sistema gehiene-tara iristen hasi zen. 1824an Londresera ere iritsi zen.Hedapen ikaragarriak aurrera jarraitzen du eta, joan denmendeko azken 25 urteetan eta mende honetakoetaneskualde inbaditu askoz gehiago aurkitu dira: 80ko hamar-kadaren amaieran Baltiko hego-mendebaldea (SanPetesburgo, Tallinn), 1977an Italiara iritsi zen, Irlandara1994an eta Ipar Amerikara 1988an. Ameriketako ureninbasioa oso oldarkorra izan da: St. Clair eta Eire lakueta-tik mendebaldeko kostaldera iristen ari da dagoeneko, etaamerikar azpikontinentearen ekialdeko erdi osoa dagoinbadituta. Ibai eta lakuetako ekosistemetan eta giza era-bileretan ondorio katastrofikoak izan ditu horrek.Inbasio prozesu horietan ondo bereizitako bi une ikustendira: zebra-muskuilua iritsi zen lehen lurraldeetan orekalortu da dagoeneko, baina leku berriagoetan, hala nolaIpar Amerikan edo Iberia penintsulako Ebroren arroan,

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

ZEBRA MUSKUILUA(Dreissena polymorpha)

7

EH 81 Zk.

6

EH 81 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Seinale karramarroak oskol leunadu, alboko arantzarik gabe ildo

zerbikalaren atzean edo aurrean.Orbita atzeko gandor pare bi dauzkaeta brankia eta bihotz ildoen artekoareola agerikoa da. Aurpegiko ertzakere leunak dira eta paraleloak nola-bait; muturra oso puntazorrotza daeta arantza-formako paleta irten bieta aurpegian alde batetik besteradoan erdiko karina dortsala dauzka.Arrak 16 cm luze ere izan daitezkeguztira (aurpegiaren puntatik isatsa-ren abanikoaren amaieraraino).Emeei dagokienez, 12 zentimetrokogehienezko luzerak aipatu dira,baina Bizkaian, Kadagua ibaian, 15-16 cm-rainoko emeak harrapatzenziren. Emeen abdomena arrenabaino zabalagoa da. Kolorea marroiargitik ilunera joan ohi da, eta tonuurdinkarak edo gorrixkak izan ohi ditu.Matxardak sendoagoak dira arretan.Azal leuna dute alde bietan, eta partemugikorraren lotunean, kanpoaldean,orban zurixka bereizgarria dute -horrek ematen dio izen arrunta espe-zieari-; barrualdean, aldiz, matxardagorri bizia da.

Austropotamobius pallipes karrama-rro autoktonotik bereizten da matxardak leunak direlako etaildo zerbikalaren atzeko oskol alboetan arantza lerrorik ezdaukalako. Orocambarus clarkii karanarro gorriak erematxardaren barrualdean kolore gorria badu ere, kanpoal-deko orban zuria seinale karramarroaren ezaugarria bainoez da.

Espeziearen biologia: ezaugarriorokorrak

Pacifastacus leniusculus espezieakhazkuntza eta sexu heltze bizkorra-goak dauzka karramarro autoktono-ak baino. Haren bizi zikloa eskualdeepel hotzetako espezieen ohikoa da,baina Europan gehiago hazi eta neu-rri handiagoak lortzen ditu jatorrizkoeskualdean baino. Horrela, helduta-sunera iritsitakoan guztira 6-9 cmluze da, eta 2-3 urtekoa. Europakopopulazio gehienetan kopula etaarrautza geruzaren eraketa urrian

gertatzen da. Bizkaian, urriaren erdialdera, eta batzuetanirailaren amaieran, ernalduak izanaren zantzuak dauzka-ten edo are arrautza geruza eratu duten emeak aurkitzendira. Arrautzak amaren abdomenean inkubatzeko denboralatitudearen eta tenperaturaren arabera aldatzen da; popu-lazio naturaletan karramarro ñimiñoak martxoaren amaie-

raren eta uztailaren hastapenaren artean askatzendira. 200 eta 400 arrautza artean izatean izatendira, baina inoiz 500 arrautza ere zeuzkaten emeakaurkitu dira. Kalkulatu da seinale karramarro alebatzuk 20 urtez ere bizi izan direla.

Habitata

Ipar Amerikan, seinale karramarroa habitat motaaskotan bizi da, erreka txikietatik ibai handi eta lakunaturaletara. Europan, karramarro autoktonoenantzeko inguruneetan bizi da, baina urmael, putzueta urtegietan ere egoten da. Gure arroetako zatigaraietara egokitzeko gaitasun handiagoa dauka P.clarkii espezieak baino. Hala ere, seinale karrama-rroa eta espezie autoktonoa bizi diren zatietako ura-ren ezaugarri fisiko-kimikoetan aldeak ikusi dira.Espezie oportunista da eta landare eta animalia

ugariz elikatzen da, neurriaren eta eskura daite-keen elikagaiaren arabera, baita beste karrama-rroez ere. Bestalde, harrapakina da arrain, bisoieta lertxunentzat. Espezie oso aktiboa da, etagai da uretatik ateratzeko oztopoak gainditzekoeta ibaietan uretan gora eta behera migratzeko,baina kolonizazio tasak nahiko motelak dira eta,gehienetan, uretan behera.

Ipar Amerikan ez bezala, Europan, hondeatzekoohitura daukala dirudi; kasu batzuetan galeriekdentsitate handiak izan ditzakete, eta ertzetakomorfologian ondorio larriak dauzka horrek.Bizkaiko ibaietan ikertutako populazioetan, sus-traien artean, harrien pean, etab. Bilatzen duaterpea espezieak, baina ez da ikusi hondeatze-ko portaera hori.

Unideetan egindako esku-hartzeek eragindakoPacifastacus espeziearen hilkortasunak deskribatu dira:presa bat kentzeko lanetan sortutako esekitako solidoen-gatik, edo ibaiarekin paralelo doan bide azkar bat eraikitze-agatik.


Pacifasciatus leniusculus endemikoa da Ipar Amerikakomendebaldeko kostaldean, Britainiar ColumbiatikKaliforniara. Europa, 60ko hamarkadan sartu zen, Suedianeta Finlandian, Astacus astacus ibai-karramarro autokto-noaren populazioak, izurria dela-eta, izugarri murriztuondoren. Gerora, herrialde askotan sartu da, eta kontinen-tean hedadura zabalena duen karramarro aloktonoa da.Iberiar penintsulan, laurogeita hamarreko hamarkadarenerdialdera arte finkatutako populazio gehienakAdministrazioak berak sartutakoak ziren. Egun, espezieasakabanatze betean dago eta ugaria da ipar hereneko pro-bintzia batzuetan; penintsulako erdi eta hegoaldean ez dahain ohikoa, baina toki batzuetan populazio zabalak izanditzake.

Euskadin, seinale karramarroa Administrazioak berak sartuzuen, Araban 1986tik. Bizkaian lurraldeko ia arro guztietan

sartu ziren eta 1997 arte jarraitu zuten haiek sartzen; batezere Soriako astazifaktoria batetik zetozen gazteak sartuziren. Egun, espeziea oso hedatuta dago Nerbioi-IbaizabalUHn, ubide nagusietan eta erreka askotan, zati nahikogaraietan. Dirudienez, seinale karramarroa ez da finkatuUH horretatik kanpoko eremuetan, Urkiolan izan ezik,Bizkaian isuri mediterraneoko ibai bakarra izanik hura.

Ur gazikarak eta tenperatura altuak jasaten dituen espeziebezala deskribatu da. Bizkaian ez dago eremu gazikaretan,baina konduktibitate altuak jasaten ditu, hala nola, berez,Kadagua ibaian daudenak.


Seinale karramarroak afanomikosi edo “karramarroarenizurri”aren eramailea da (Aphanomyces astacii sasi-onddo-ak eragiten du). Espeziea ez da gaitz horrekiko immunea,eta afanomikosi akutuz hil daiteke sistema immunologikoaaldatuta duenean. Izan ere, Iberiar penintsulan izurriak era-gindako zenbait hilkortasun diagnostikatu dira. Bestalde,espezie politrofikoa eta oldarkorra da, nahiko azkar haztenda eta oso ugalkorra da, nahiko azkar hazten da eta osougalkorra da; hori dela-eta, ur gezatako beste espezieetanondorio larriak izan ditzake. Seinale karramarroaren popu-lazioak beste karramarro espezieekin gainjartzen badira,lehenengoak, lehiaz, besteak kanpora ditzake, lehenagoizurritea dela-eta hiltzen ez badira; Nafarroan, ikusi zen

espezie autoktonoaren populazio batzuk desagertzekozio nagusia seinale karramarroaren presentzia zela.Bizkaian, erreka pare batean elkarrekin bizi izan diraespezie biak zenbait urtez gertuko zatietan. Seinalekarramarroa kudeatzeko neurriek ahal den heineanhura karramarro autoktonoarentzat kritikoak eta senti-korrak diren eremuen barruan barreiatzea saihesteabilatu behar dute. Gainontzeko lurraldean, haren heda-pena eta populazioen tamaina kontrolatzeko eta, ahaldenean, tokitik erauzteko neurriak ezartzea. Seinalekarramarroaren populazio finkatuak erauztea oso zailada, ezinezkoa ez bada, egungo baliabideekin. Osomugatutako populazio kopuru txikia dagoen eremue-tan baino ez litzateke oraindik bideragarria haiek kon-trolatu edo erauztea.

SEINALE KARRAMARROA(Pacifastacus leniusculus)

9

EH 81 Zk.

8

EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

tan garrantzi komertzial handia hartu zuen.Harrezkero, erdi eta hegoaldeko ubide etahezegune asko kolonizatu ditu, Penintsulaosoan dago, eta Frantzian eta Italian zabalduda. Egun, karramarro goria Europako 13herrialdetan dago, Atlantiko etaMediterraneoko uharte batzuk barne. Hedapenhorretan zerikusi handia izan zuen merkatari-tza-eta jolas-arrantzaleen jarduerak; izan ere,bizirik eskuratzeko erraza denez gero, oroko-rrean sartu zuten. Horri habitat oso sinpletuenoparotasuna batu zaio; haietan, espezie inba-ditzaileek erraztasun handiagoak aurkitzendituzte finkatu eta aurrera egiteko. Bizkaian,Nerbioi-Ibaizabal UHaren ardatz nagusietandago

espeziea: Kadagua, Nerbioi eta Ibaizabalibaiak, eta hala nola urak hartan isurtzen dituz-ten arro batzuk (Asua, Galindo...). Ez da aipa-tu padura eremuetan baina ibai urak bildutakoeremuetan eta osinetan. Nerbioi-IbaizabalUHtik at, Butroeren arroan aurkitu da,Laukarizko urtegian eta Gatika nahizMungiako ibarretatik dabiltzan adarretan, baieta ibilgu nagusian ere. Bestetik, orain delagutxi Oka eta Artibai ibaien arroetan ere aurki-tu da.


Karramarro gorria DAISIEren Europako 100espezie inbaditzailerik kaltegarrienen katalogoansartu da eta, amerikar espezie guztiek bezala,afanomikosiaren eramailea da. Halaber, espeziepolitrofiko eta oldarkorra da eta hazkuntza nahiko bizkorraeta ugalkortasun handia dauzka; hori dela-eta, eragin kal-tegarri handiak dauzka landareetan eta animalietan, bainaingurunean ere, batez ere hondeatzeko ohituraren ondo-rioz: tokian-tokian, kalte nabarmenak eragin ditzake neka-zaritzan, adib. Arroz-soroetan. Gizakiaren osasun arazoeiere lotu zaie. Afanomikosiak infektatuta egon barik ere,karramarro gorria autoktonoa batera baleude, lehenakbigarrena ordeztuko luke, espezie goiztiarragoa eta ugal-

korragoa delako eta gaztetan gehiago hazten delako. Halaere, egun hiru karramarro espezieek Bizkaian duten heda-dura kontuan hartuz gero, seinale karramarroak gehiagomehatxatuko luke autoktonoa gorriak baino. Dena dela, P.clarkii mehatxua da babespean dauden beste espeziebatzuentzat, hala nola arrain hiru arantzarentzat(Gasterosteus aculetatus), arrain hiru arantza bizi deneremu berberetan karramarro dentsitate handiak baitaude.

Kontrolatzeko hainbat metodo probatudira: arteen bidez masiboki erauztea, bio-zidak, pestizidak, metodo biologikoak,baina ez da emaitza onik lortu, eta bai,ordea, ondorio kaltegarriak batzuetan,hala nola hegaztien heriotza.

Euskadi osoan galarazita dago karramarrogorria bizirik saltzea. Bizkaian hura arran-tzatzea ez dago baimenduta, baina seina-le karramarroaren sasoian, arrantzaleakseinale karramarroarekin batera harrapa-tutako gorriak atera ditzake, eta derrigo-rrez adierazi behar da harrapaketa txoste-nean eta arrantzatutako aleak bertansakrifikatu behar dira.

Karramarro gorriak 15 zentimetroluze ere izan daitezke guztira,

baina neurririk ohikoenak 10 cm ingu-rukoak dira. Kolorea gorri iluna, laranjaedo marroi gorrixka izan ohi da, bainagazteen koloreak oliba-berdetik marroi-ra doaz. Matxardak gorriak dira aldebietan. Oskola zimurtsua da, batez ereildo zerbikalean. Orbiten atzeko gandorpare bat eta arantza zerbikalak dauz-ka. Brankia eta bihotz ildoen artean ezdago areolarik. Aurpegia irtena etatriangelu-formakoa da, eta ertzak pix-kanaka murrizten dira mutur txiki etatriangeluarrerantz, erdiko karinarikgabe. Kelak luzeak dira, S formakoak,eta arantzaz eta tuberkuluz estalita daude, irtenagoakkanpoaldean. Ezproi irtena dauka kelipedoaren barrukoertzean. Ale helduetan bigarren mailako ezaugarrisexualak ikusten dira. Karramarro gorria erraz bereiztenda BIzkaian dauden beste espezieetatik, aureolarik ezdaukalako eta arantzadun kelipedoen formagatik.


Karramarro gorria ohiko espezie oportunista da; biziziklo laburra eta ugalkortasun handi du, eta latitudebaxuetan belaunaldi bi egon daitezke urtean.Heldutasunera hainbat neurrirekin iristen da, eta 4,5 eta12,5 cm artekoak izan ohi dira. Populazio batzuek urteosoan dituzte aleak inkubatzen edo gazteak eroaten,baina Bizkaiko ibaiek dituzten tenperaturekin ez da osogertagarria. Bizi zikloak 4 urte dirau, baina gutxitan gain-ditzen ditu 18 hilabete.

Habitata

Jatorrizko eremuan zingira eta paduretan bizi da karra-marro gorria, eta aldi baterako urez betetako hezegune-etan bizitzeko moldatuta dago; espezie gogorra da eta,hondeatzeko ohiturari esker, lehorraldi luzeak jasanditzake. Europan, zenbait, zenbait habitat motatan aurkidezakegu; ibaietan, paduretan, istil eta ur metatuetan,ureztatzeko kanaletan arroz-soroetan... Eskualde beroeta epeletako espezietzat jo ohi da, tenperaturak etaaltitudeak mugatutako hedadurakotzat. Europan, ordea,neguko hiletan izozten diren ur masetan eta 1.200metrorainoko altitudeetan ere aurkitu da karramarrogorria. Espezie oso jasanbera da, eta gazitasun han-diak, oxigeno maila txikiak, tenperatura altuak eta ura-ren kutsadura maila handiak jasaten ditu, metal astuneta kutsagarriak metatuz.

Karramarro gorriak elikadura oso ugaria dauka:moluskuak, intsektu larbak, arrainak eta bestekarramarroak ere, baita landareak eta detrituakere. Gazteek animaliak nahiago dituzte eta lan-dareak, ordea, karramarro mota oroik jaten ditu.Haren harrapari nagusien artean arrainak, ugaz-tunak eta hegaztiak daude, baina ornogabebatzuk ere, hala nola kakarraldo ditiskoak etaodonatoen larbak (sorgin-orratzak eta burrun-tziak).

Egungo hedadura edo potentziala EuskalHerrian Jatorria eta hedapen-bideak

Karramarro gorria Mexiko iparraldeko eta EstatuBatuetako hego-ekialdeko espezie endemikoada. Ia mundu osoan erruz hedatutako espeziea,baita Europan ere. Iberiar penintsulan 1973ansartu zen, Extremaduran, eta hurrengo urteanGuadalquivirreko paduretan, eta urte oso gutxi-

KARRAMARRO GORRIA(Procambarus clarkii)

10EH 81 Zk.

11

EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKmailatan, eta haietan 10.000-20.000

haztegi gelaxka daude guztira.

Frantzian egindako ikerketa bateanikusi zen 517 habiatatik %90 zuhai-tzetan eta altuera handian (20-30metro) eraikita zeudela, eta %10baino ez zeudela eraikinetako teila-tuetan edo bestelako hiri egituretan.Azken boladan, ordea, ohikoagoa dahabiak hiri inguruneetan eraikitzea.Azpimarratu behar da egun arteGipuzkoan aurkitutako habia guztiakzuhaitz altuetan zeudela.

Frantzian, egun osoan ikusi da liztorasiarraren jarduera, 6:30etik 22:30arte, baina tenperaturaren arabera-koa da, eta 10ºCtik behera ez da jar-duerarik erregistratu.

Egungo hedadura edo potentzialaEuskal Herrian Jatorria eta

hedapen-bideak

Vespa velutina liztorrak Asiako hego-ekialdean du jatorria: IndiakoIparraldea (Darjiling, Skkim), Buthan,Txina, Sumatra eta Sulawesi uharte-etako mendiak (Indonesia) etaKorea. Europan, Frantziatik sartuzen, beharbada itsas kargamentubaten erruz. 2010eko abuztuan emelangile bat ikusi zen NafarroakoAmaiur herrian; aipamen hori Iberiarpenintsulako lehen erregistroa izanzen. Urte bereko azaroan, Euskadinantzeman zen lehen aldiz, zehazki,Gipuzkoako zenbait herritan (Irun, Hondarribia, Oiartzun,Pasaia, Lasarte-Oria eta Aduna). Hedabideek espezieaArrasaten dagoela jaso zuten, eta horrek lurraldean heda-tzen ari dela adierazten du. Bizkaira iristea espero zen eta

hala izan da: Administrazioak hartuta-ko neurrien artean, 2011n arte sarebat ezarri zen lurraldean eta 2012koapirilean erlezain batek Kortezubinarte batean jausitako ale bat jasozuen.

Sorrarazten dituen kalteak etaeraginak

Erleak harrapatzen dituenez gero,ondoriorik handienak erlezaintzangertatzen dira. Kontrol sistemarikhedatuenetako bat erlauntzetatikgertu erakargarri gozoa duten arteakjartzea da, batzuetan garagardo, ardozuri eta ahabia zuku edo deribatuennahasketa bat, hurbiltzen diren liztorasiarrak harrapatu ahal izateko.Vespa velutina ez ezik, beste liztor

espezie batzuk ere erakar ditzakeen artea denez gero,ordea, harrapaketetan oso selektiboa ez izateak ondoriokaltegarriak ekar ditzake inguruneko biodibertsitatean.Beste irtenbide bat zuloak 5,5 bat mm arte txikitzea da, liz-

torra sartzea galarazteko. Giza osasunarentzakoarriskuari dagokionez, datu gutxi dago. Jatorrizko zen-bait herritan (Taiwan, Malaysia, Indonesia), habietarahurbildu diren pertsonenganako jokabide oldarkorraikusi da. Frantzian, aldiz, ez da ikusi jokabide oldarko-rraren zantzurik, baina habiak zuhaitzetan altuerahandian jarrita egoteak jendea haietara hurbildu ahalizatea galarazten du. Egun arte, gertatu den kasu larribakarra baserritar batena da: neuralgia batek erasanzuen 2005ean, buruan 12 eztenkada jasan zituelako.

Erlezaintzari dakarkion arriskua dela-eta, Euskadikozenbait erakundetatik liztor asiarrari buruzko dibulga-zio kanpaina bat sustatu da, jardunaldiak eta hitzal-diak antolatuz eta informazio liburuxkak banatuz.Habiaren bat antzemanez gero, langile espezializatueideitzea gomendatzen da, hura eraitsi eta deusezta-tzeko.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Vespa velutina liztor nahikohandia da, langileak 25-30

mm luze ere izan daitezke. Arrekantena luzeagoak dauzkateemeek baino. Besteak beste, liz-tortzar europarrarekin (Vespa cra-bro) nahas daiteke. Bereizi ahalizateko zenbait ezaugarri morfolo-giko daude, ordea. Hasteko,Vespa crabro espeziearen langile-ak apur bat handiagoak dira (35-40 mm). Vespa velutinaespeziearen burua beltzada goialdean eta aurrealdelaranja dauka; liztortzarrak,ordea, horiak dauzka aldebi horiek. Liztor asiarrarentoraxa guztiz beltza da, etaliztortzarrarena, aldiz,marroia erdialdean eta bel-tza alboetan. Azkenik,Vespa vetulina espeziea-ren abdomeneko lehen hirutergoak beltzak dira etamarra laranja dute, eta gai-nontzekoak beltzak dira etamarra laranja dute, eta gainontzekoak laranjak dira; liz-tortzar europarrak, berriz, lehenengoa izan ezik, abdo-meneko tergo guztiak dauzka horiak, eta bigarrenak hiruhortzetako marra ilun bereizgarria dauka punta aldean;hirugarren segmentuak ere antzeko marra dauka, etalaugarrenean, ordea, orban beltz bi ikus daitezke.


Liztor asiarra urteko espeziea da. Otsailaren amaiera

aldera, eme fundatzaile berrieknegua igarotzeko prozesuaamaitu eta hastapeneko liztor-habia eraikitzen hasten dira.Lehen eme langileek maiatzeanegiten dute eklosioa eta udazkenamaiera aldera ale sexudunakagertzen dira, bai arrak bai gero-ko emeak. Azkenik, azaro-aben-

duan kolonia hil (arrak eta langileak) eta eme fundatzai-le ernalduak negua igarotzeko aldian sartzen dira. Emehorietako bakoitzak kolonia berria sortuko du. Haiendieta zabala da: batez ere beste himenoptero sozialezeta dipteroz elikatzen da, baina beste intsektu batzuk,armiarmak, ornodunen haragia eta fruta ere jan ditzake-te. Erleak harrapatzeko, honako estrategia darabilVespa vetulina espezieak: zenbait langile erlauntzetikkanpo kokatzen dira, polena biltzetik itzultzen diren lan-gileen zain. Harrapakinari antzemandakoan, burua

moztu eta hegalak eta hankak ere erauzten diz-kiete. Gainontzeko gorputz atalekin mamiaeratu eta liztor-habiara daroaten larbei emate-ko. Erlauntzeko populazio maila jaisten dene-an, liztor asiar langileak barruan ere sar daitez-ke harrapaketan jarraitzeko.

Habitata

Oraindik ez da datu asko ezagutzen liztor asia-rrak Euskadin duen ekologiari buruz. Beste tokibatzuetan ikusi da habia handiak eraikitzendituela, udare-formakoak (60-90 cm zabal eta40-70 cm-ko diametroa), gutxi gorabehera 45mm lodi, 1,5 cm-ko diametroa duen alboko zulobakarra dutena. Habia paper birrinduz egitendute; langai hori liztorraren beraren listua etazelulosa murtxikatua nahastuz egiten dute.Barrualdea mailakatuta dago, gehienetan 6-7

LIZTOR ASIARRA(Vespa velutina)

13

EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKTximeleta hori oso ohikoa da Euskadiko hiri ingurunee-

tan, haietan geranioa landare apaingarri oso zabalduadelako eta arrunta da balkoi,terraza, parke eta lorategie-tan aurkitzea hura. Dirudienez, hegalaldia maiatzetik aza-rora du Bizkaian. Geranioetatik gertu egiten du hegan,hegaldi oso laburretan, eta hosto edo loreetan pausatzenda, edo ondoko landareen hostoetan.


Cacyreus marshalli espezieak Hegoafrikan du jatorria.Europan, 1978an antzeman zen lehen aldiz, ErresumaBatuan beldar bi aurkitu zirenean, dirudienez, Pelargo-nium generoko geranio inportatuekin batera sartuak. Bai-na lehen europar kolonia 1989an aurkitu zen. Mallorca-ko herri txiki batean, eta apur bat geroago Iberiar Penin-tsularantz hedatu eta laster beste eskualde batzuetanaurkitu zen, hala nola Alacanten, Castellón, Valentzian,Murtzian eta Logroñon. 90eko hamarkadako bigarren erdialdera Espainiako probintzia askotan aipatua zen. Egun,ia penintsula osoan dago hedatuta, populazio oso han-diak izanik, baita Kanariar Uharteetan ere. Beste herribatzuetan ere badago; besteak beste, Portugalen, Fran-tzian eta Belgikan, Italian, Marokon, Maltan edo Kroazian.1996az gero espezie arrunta Euskadin, eta oso ohikoa daBizkaian.

Hedatzeko potentzial oso txikia du, hegaldi oso laburra,pausatua eta atseden ugarikoa duelako; hori dela-eta, baz-tertu egin da jatorri gunetik migratu izana. Gainera, ez zaioezagutzen migrazio ohiturarik eta, kasualitatezko migrazioaizan balitz, ale batzuk antzeman ziren Hegoafrikatiko bidaian.Hedatzeko biderik posibleena arrautzez edo larbez izurritu-tako landareen garraioa da; azke-nak antzematea zaila da, endofito-ak direlako.


Geranioaren tximeleta ez da izurri-tea bere jatorrizko eskualdean; izanere, haren populazioak ekosistema

naturaletan sartuta dau-de han eta, zalantzabarik, bertako harraparieta bizkarroiek kontrola-tzen dituzte. Mediterraneoaldean geranio apainga-rrien (Pelargonium spp.)hazkuntzari esker, izurri-te garrantzitsu bihurtu daC. marshalii, eta geranio-ak apainketarako landa-re nagusietako bat dire-nez Penintsulan, ondorio

ekonomiko handiak dauzka horrek. Laborategiko baldintzakontrolatuetan, ikusi da, Pelargonium generoko landareen

aurrean, tximeleta horrek ez dituela bere arrau-tzak Geranium espezieetan uzten, baina ez dabaztertu naturan Geranium espezie autoktono-ei erasotzea. Egokitzapen hori berretsiko balitz,ondorio ekologikoak handiak lirateke eta txime-leta hori erauztea ezinezkoa, basa-geranioeta-tik berriz izurritzeko arriskua legokeelako beti.

C. marshalii espezieak eragiten dituen kalte guz-tiak beldarrek sortzen dituzte. Haren lehen etabigarren faseek galeriak egiten dituzte hostoe-tan eta lore-begietan beti. Hurrengo fase biek

landarearen zurtoinetan egiten dute batez ere, baina batzue-tan hostoen azalean elikatzen ere ikus daitezke, barraskilo-en antzeko kalteak eraginez. Kasu bietan, beldarren iraizki-nak galerietan pilatzeak mikroorganismoen, batez ere ond-doen bigarren mailako erasoa ahalbidetzen du. Hori guztiadela-eta, zurtoinak belztu eta moztu egiten dira, eta landareahil daiteke. Cacyreus marshalii populazioen kontrol eragin-korrerako, zenbait intsektizida eta Bacillus thuringiensis bazi-loa erabiltzea gomendatzen da.

Intsektizidak arrautzen eklosioaren aurretik aplikatzea gomen-datzen da, larba atera berriei erasateko horrela. Geroago,tratamenduaren eraginkortasuna txikiagoa da, zurtoinak ema-ten dien babesa dela-eta. Erasandako zurtoinak moztu etaerretzea era gomendatzen.

12EH 81 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Cacyreus marshalii tximeleta txi-kia da. Emeek 18-27 mm-ko

hego-luzera dute eta arrek 15-23 mm-koa. Hegalen goialdea marroia da,atzealdean marra zuriak eta marroiakditu, eta atzeko hegal parean 1 mm-ko diametroko ozelo beltz txikia. Atze-ko hegalek, bestalde, isatsa izenekohegal luzapen txikia dute. Azpialdeamarroi argia da eta mara grisak,marroi ilunak eta zuriak ditu; haietanere ozelo beltza bereizten da. Txi-meleta horren arrautza esferikoa da,0,5 mm ingurukoa, zapala erpin etaoinarri aldeetan, eta azal poligonaladu, hexagonala gehienetan. Belda-rrak berde argiak dira, luzerarakomarra arrosakarak eta ileak dituzte,eta arrautzaren eklosiotik pupa bihur-tu arte lau larba-aldi dauzkate. Lau-garren faseko beldarrak 10 mm luzedira gutxi gorabehera. Krisalidak bel-darren kolore eta ile berberak dauz-kate, baina eklosioaren unea hurbil-tzen denean, zefalotorax aldeak etahegalek kolore marroi iluna hartzendute abdomenaren kolorea, aldiz, ez da aldatzen.


Cacyreus marshalii espezieak geranioen hostoetan, lorepedunkuluetan edo sepaloetan uzten ditu arrautzak. Eklo-sioa egiten dutenean, beldar jaioberriak ez dira arrautzaestalkiaz elikatzen; aitzitik, galeria bati ekin eta landarearenehunez elikatzen da, iraizkinak bertan metatuz. Udaberrian,

bigarren larba-aldian, portaeraendofitoa dute beldarrek, hots, lan-darearen barrualdean garatzendira, baina ez dira zurtoinez elika-tzen. Hiru eta laugarren faseetakobeldarrak endofito fakultatiboakdira, eta kimu terminaletatik zurtoi-nen barruan sartzen dira lore-begiak urriak badira. Horrela, bel-darrak barrualdetik zulatzen du zur-toina, beherantz, landarea hustueta iraizkinak uzten ditu han; lan-

darea hil dezake horrek.

Oso laburra da zikloa, eta etengabeko belaunaldiak izanditzake urte osoan. Gure latitudeetan, udazkeneko tenpe-ratura jaitsierak ziklo biologikoa luzarazten du, baina ez dagofotoperiodoak baldintzatutako neguko diapausa-aldirik, lepi-doptero askorengan ikusten den bezala. Laborategiko bal-dintzetan, 20 ºC-tan, 30 egunetan osatzen du puparako gara-

pena larbak, eta pupa-aldiak 17 egun dirau.

Habitata

Bere jatorrizko eskualdean, Cacyreus marshalii Geraniumeta Pelargonium generoetako zenbait espeziez elikatzenda. Iberiar penintsulako eta Balearretako floran geraniaze-oen genero autoktono bi daude, Geranium eta Erodium;eta landare apaingarri hazitakogeranioak, aldiz, Pelargo-nium generokoak dira eta Afrikako hegoaldean dute jato-rria. Geranio apaingarriak jaten antzeman da tximeleta haubeti; besteak beste, huntz-geranioa (P. peltatum), geraniopentsamendua edo errege geranioa (P. grandiflorum) etaP. zonale, baina ezin da baztertu hazi gabeko Geraniumespezie autoktonoetara egokitu ahal izatea.

Hegoafrikan, jatorriko eskualdean, geranioaren tximeletaoso hedatuta dago, han ere geranioak landare apaingarrihazi ohi direlako maiz, eta zenbait altitudetan aurki daite-ke, bai barrualdean bai kostaldean.

GERANIOAREN TXIMELETA(Cacyreus marshalii)

14EH 81 Zk.

15EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Alburnua tamaina txikiko (12-15 cmluze da, gutxi gorabehera) ziprinidoa

da, gorputz luzanga dauka, isats-pedun-kulu mehea eta isatsaren muxarraduranahikoa nabarmena da. Goiko masaile-zurra apur bat atzerago dago eta, hortaz,badirudi ahoaren irekierak gorantz egitenduela. Ahoaren antolaera horri esker, erra-zago elikatu ahal da ur-azaletik hurbil.

Alburnuen ezkatak oso nabarmenak dira,bereziki, alboko lerroaren inguruan etahorren gainean. Bizkarraldean hainbattonu erakusten ditu, besteak beste, arrea,berdexka eta urdinxka. Alboak eta sabe-laldea, berriz, metal-kolore bizikoak dira.Alburnuaren distira uretatik kanpo ere antzeman daiteke;gainera, arrainok sarda handietan mugitzen direnez, albur-nuak erraz identifikatzen dira.


Alburnua oso ugalkorra da, eta azkar bai azkar ugaltzenda ibai batean sartuz gero. Bestetik, antza denez, albur-

nu-sarda handiek deiadar-efektugarbia dute harraparietan.

Alburnuak, batik bat, zooplankto-nez, krustazeo txikiez eta intsektu-larbez elikatzen dira, baina oso jatu-nak dira eta euren ahoaren neu-rriaren araberako animalia-motaguztiak irensten dituzte, hala nola,beste arrain batzuen larbak edoaireko intsektuak.

Habitata

Espezie taldekoia da eta, batez ere,ur-azaletik hurbil bizi da, ondo argiz-

tatutako aldeetan. Ibaietan, oro har, ibaiertzari jarraiki higi-tzen dira alburnuak, baina sakonera txikiko bazterretaragehiegi hurreratu gabe.

Alburnuak ur gardenak eta laster motelekoak ditu nahie-nak. Hala ere, ingurugiro baldintzen aldaketak ondo jasa-ten ditu ibaian bertan edo ibaiaren ertzetan eta baldintzaaskotara moldatzen da; hori dela eta, bizirik iraun deza-

ke zerbait kutsatuta dauden ingurune ande-atuetan.


Gizakientzat, alburnuak ez dauka jateko edokirol-arrantzan aritzeko interesik, baina nahi-ta sartzen da ibaietan arrain exotiko harra-pari batzuen harrapakin gisa, exotikoek -horiek bai arrantzatzen dirabertako arrain-komunitatea akaba ez dezaten. Beraz, “baz-ka-arrain” moduan erabiltzen da alburnua,antzeko ezaugarriak dituzten beste espezieasko bezala (azkar ugaltzen dira, oso mol-dagarriak dira eskakizun ekologikoetara eta,beraz inbasio-ahalmen handia dute). Gai-nera, halako arrain asko eta alburnua bera

ere amuzki bizi gisa erabiltzendenez, areago hedatzen da.

Espezie honen jatorria Erdial-deko Europa da. 90eko hamar-kadaren hasieran sartu zutenEspainian eta handik aurreraoso azkar, hedatu da Iberiarpenintsulako arroetara. Biz-kaian, 2008an antzeman zenlehen aldiz; gaur egun, Ibaiza-bal eta Kadagua ibaien behe-arroetan aurki dezakegu. Lekuhorietako populazioak finkatutadaude eta hedapen bizian.

Espeziearen jatorrizko eremuaeta egungo hedapena Bizkaian.

Sorrarazten dituen kalteaketa eraginak.

Alburnua oso arrain jatuna da.Gainera, ale ugariko popula-zioak eratzen dituenez, nabar-men murrizten ditu ibaiakeskaintzen dizkigun baliabide-ak. Askotan, gogo eta gosehandiz osten ditu beste arrainbatzuen arrunaldiak eta larbak,eta horren eraginez, bertakoespezieak apurka-apurka desa-gertzen dira. Muturreko kasue-tan, harrapariak ere desagerraraz ditzake alburnuak, popu-lazioak berritzeko tasa izugarri apaltzen baitu.

Oro har, alburnuak izurrite bihurtzen dira sartzen direne-ko ur-inguruneetan. Gainera, bizkarroiak daramatzate,esaterako teniak (Ligula intestinalis) eta parasitoaren den-tsitatea handia izanez gero, arraina bera akabatu deza-ke. Kutsatutako alburnu populazioek parasitoak barreia-tzen dituzte eta beste ziprinido batzuk ere kutsa daitez-

ke. Aipatutako parasitoaren azken ostalariak uretakohegaztiak dira eta horiek ere pairatzen dute bizkarroieneragina.

Alburnuak guztiz tokialdatzen ditu bertako arrainen popu-lazioak. Askotan, tokiko biztanleek alburnu-sardak nahas-ten dituzte iraganeko sasoietan ikusitako arrain-sardekinesaterako, loina-sardekin eta horrela deitzen diete albur-nuei. Horiek horrela, etorri berria isilpean eta erremedio-

rik gabe finkatzen da,jatorrizko arrainei nor-tasuna ere lapurtuta.

Alburnuaren jatorrizkoeremuan, arrainhorren oparotasunadela eta, abereei jatenemateko arrantzatzendira, bestela, harenezkatak erabiltzen dira“Ekialdeko esentzia”edo “albeto” izenekoaprestatzeko. Albetoaantzinatik erabiltzenda nakar-itxurako aka-bera emateko perlaartifizialei.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK ALBURNUA

(Alburnus alburnus)

16EH 81 Zk.

17EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKganbusiak beste

leku batzuetara joa-ten dira jatekoarenbila, esaterako, bes-te arrain batzuekerrundako arrabaklandaretzan edosubstratuan.

Egungo hedaduraedo potentzialaEuskal Herrian

Jatorria eta heda-pen-bideak

Ganbusiak EstatuBatuetako hego-ekialdeko kostaldeatlantikoan daukajatorria. XIX. men-dearen amaieratikaurrera, mundukoleku askotaraesportatu zen eltxo-en aurkako borrokabiologikoan erabil-tzeko, eltxoen larbakjaten baititu. Hala,ganbusiak sartuziren aipatutako dip-teroek kutsatzendituzten gaixotasunbatzuen hedapenamugatzeko, halanola, paludismoaedo malaria.

Gaur egun, badirudiganbusia bizi dene-ko eremua nahikoa egonkortuta dagoela, baina esanbeharra dago iberiar penintsulan hedatu zela Espainiakohegoaldean XX. mendearen hasieran egindako sartze ofi-zialen bitartez. Arrain hori oso erresistentea denez, nor-banakoen ez-legezko jarduerak errazten dira, eta, egun,

arro iberiko gehienetan aurki dezakegu, Kan-tauri isurialdeko batzuetan izan ezean. Gan-busia ur-masa askotan bizi da egun, batezere, kostaldetik hurbileko eremuetan edo urgazikaretan ere bai, Bizkaiari gagozkiola,ganbusia-ale ugari bizi direneko habitatakaurkitu dira Nerbioi-Ibaizabalen estuarioareneskuinaldean. Beste alde batetik, ohikoa ezden arren, Bizkaiko leku batzuetan amuzkibizi gisa erabili da.


Ganbusiaren agerpenak komunitate biologikoaren abe-rastasuna urritzen du, animalia txikien kopurua hein han-di batean gutxitzen duelako. Gainera, ganbusiek bestearrain batzuen arrabak harrapatzen dituzte. Hala ere,aurreikusitakoaren kontra, ez dute eragin handirik izan

eltxoen populazioetan. Dena dela, ibaienbehe-arro askotan bizi denez, zaintze-ara-zoak dituzten beste arrain batzuekin baterabizi da, hala nola, fartet iberiar (Aphaniusspp.) eta samaruc (Valencia hispanica) ize-nekoarekin batera mediterraneoan eta arrainhiruarantza (Gasterosteus aculeatus) dela-koarekin batera. Gaur egun, Espainian era-gin handiena sorrarazten duten espezie exo-tikoen artekotzat jotzen da.

Ganbusia lehiakide gorrotatua da ur gezata-ko arrain-haztegietan. Bikain moldatzen dahaztegian erabiltzen diren urmaeletano bal-dintzetara. Garapenaren lehen aldietan, hazibeharreko larbak jaten ditu eta gero haztenari diren arrainen pentsua jaten du.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Ganbusia arrain txi-kia da eta espezie

horretan, bizkar-hega-tsaren lotunea pelbis-hegatsena baino atze-rago dago. Ganbusiarenahoa nahikoa handiada, gorantz begira dagoeta hagin txiki zorrotz-zorrotzak dauzka. Arrai-naren bizkarraldea okrekolorekoa da, bainaalboetan irisazioak etadistira metaliko urdinx-kak ikus daitezke. Aleaskotan, orban ilunaagertzen da uzkiarenaldean askoz agerikoa-goa emeetan arretanbaino.

Espezie honi dagokio-nez, emeek eta arrekeite eta tamaina des-berdina dute. Emeentamaina 50 mm inguru-koa da eta sabelaldeapuztu antzetan daukate;arrak berriz, txikiagoakdira (35 mm inguruko-ak), uzki-hegatsa desberdina dute eta erradio batzuk luze-agoak dira, populazio-eginkizuna errazteko


Ganbusia arrain bibiparoa da: kopulazioaren ondotik,

arrabak emearen barruanernaltzen dira eta, azkenik,helduen itxurako dozena batedo bi dozena arrainkumezerditzen da. Espeziea osoemankorra da eta banakoakoso azkar iristen dira sexu-heldutasunera; gainera kopu-lazio bakarra izan ostean,emeek hainbat belaunaldi sorditzakete urte bakarrean.

Ganbusiak ondo jasaten ten-peratura-aldaketak eta alde

oso kutsatuetan bizi daiteke, eroankortasun handikoetaneta oxigeno-kantitate txikikoetan edo oso aldakorrekoe-tan.

Habitata

Ganbusiak elikagai bila dabiltza taldehandietan ur-laster geldoko ingurunee-tan, baita urertzetan ere; hori dela eta,oso erraz antzematen dira.

Ganbusien elikaduraren oinarria urarenazaletik hurbil igeri egiten duten animaliatxikiak eta uretan murgildutakoak dira.Sutsuki harrapatzen dituzte eta, gaine-ra, hautatu egiten dituzte flotatzen dau-den osagaiak. Ildo horretan, mugitzendirenak nahiago dituzte. Hala eta guz-tiz ere, ale ugari biltzen direnez, uraarretu egiten da eta ganbusiek grinabiziz ukitzen dituzte azalean daudenosagai guztiak. Ur-azalean erabilgarridauden elikagaiak urritzen direnean,

GANBUSIA(Gambusia holbrooki)

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

18EH 81 Zk.

19EH 81 Zk.

arrabak erruten. Lutxokumeaklandareei itsasten zaizkieguruin berezi batzuei esker.Gero, arrabak dakarren zakuangeratu diren mantenugaiak bir-xurgatzen dituzte. Elikagai itu-rri hori agortzen denean, lutxo-kumeen ahoaren tamainarenaraberako animaliak harrapa-tzen dituzte.

Habitata

Lutxoek ez dituzte migrazioluzeak egiten, baina habitatugaritan bizi daitezke: ur geldi-ko urtegi eta ibai-tarteetan edour gazikaretan. Ibaietan, badi-rudi ur-laster geldoko tarteetanbizi direla, sakonera txikikoe-tan eta landare ugarikoetan.

Hedapen zirkunpolarreko espe-ziea denez, hondo moldatzenda tenperatura hotzetara. Halaeta guztiz ere, ur epeletan ereaurkitu dira populazioak. Gai-nera, badirudi ur epeleko ingu-runeek lutxoen hazkuntza erraz-ten dutela; hala, ingurune horie-tan bizi diren eme zaharrenektamaina izugarri handia hartzendute, 25 kg-rainokoa.


Zerrenda zirkunpolar zabal batean dauka jatorria. Lutxoahainbat lekutan sartu dute kirol-arrantzan bilatzeko. Espai-nian, aloktonotzat jotzen da eta Frantziatik sartu zuten1949an, esan moduan, kirol-arrantzan erabiltzeko. Azkenhamarkadan, badirudi arrantzaleek ez diotela horrenbes-teko jaramonik egiten lutxoari, baina oraindik ere arrisku

biziko espeziea da berta-ko iktiofaunarentzat. Horidela eta, eskualde batzue-tan, administrazioak espe-ziearen kopurua murrizte-ko kanpainak garatu ditu.

Bizkaian, lutxoen harrapa-ketei buruzko aipamen biditugu, 80ko eta 90ekohamarkaden erdialdekoak,

Nerbioiren arroan -ibilgu nagusian, Urduñatik igarotzean,eta Undurraga, Arratia ibaiaren ibilguaren barruan-. Bi harra-paketa horien arteko denbora oso luzea da, hamarkadabetetik gorakoa, eta handik aurrera ez da beste alerik harra-patu Bizkaian. Beraz, pentsatzekoa da ez dagoela lutxorikgure lurralde historikoan


Lutxoa jatun izugarria denez, eragin handia dauka komu-nitate biologikoan espezie hori agertzendeneko ur-inguruneetan. Gainera, lutxo-aleak oso luzaroan bizi daitezkeenez,espezie honen harraparitza-presio eten-gabea da eta edozein sistema itxiren hon-damendia sorraraz dezakete.

Alde jakin batzuetan, lutxoarekin batera bizidiren arrain gutxi batzuk baino ez diragarrantzi txikikoak espezie horren dietan.Oro har, lutxoarentzat oso egokiak ez direnaldeetako espezieak dira, ehiza- eremutikoso urrun bizi direlako edo sakonera han-diko espeziak izanik, lutxoa ez delako bes-te sakonera batzuetan bezain trebea haiekharrapatzeko.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Esox lucius espeziea gorputz luzangako arraina da; gor-putza ez dago ia-ia trinkotuta, burua oso luzea dauka

eta bizkar-hegatsa ageri da. Gorputzaren eitea ia parale-loa da bizkarraldeari eta sabelaldeari dagokienez eta, horre-gatik, hidrodinamika handiko arraina da lutxoa. Tamaina

handikoa da, batzuetan metro betetik gorakoa. Arrak eme-ak baino txikiagoak izan ohi dira.

Buru handia dauka, bizkarraldetik zapala eta bertan osonabariak dira aho eta begi handiak. Beheko matrailezurraoso irtena da eta ia-ia laua beheko aldetik; hori dela eta,hondoan etzanda egon daiteke harrapakinen zain. Ahoakirekiera esanguratsua dauka eta, gainera, hortz-kopuruizugarria dauka, zorrotz-zorrotzak eta barrura begirakoak.Lutxoak kolore aldakorrekoak dira: hainbat marrazki era-kusten dituzte, horixkak edo zilarkarak, kolore berdeko pla-no baten gainean. Orbanen banaketa eta bizitasuna dire-la, beste animalia batzuk konturatu barik egon daitezkeingurunean. Eztei-jantzi nabarmena daukate, hau da, kolo-rea aldatzen dute estaltze-garaian, ikusgarriago agertze-

arren.

Espeziearen biologia:ezaugarri orokorrak

Lutxoa harrapari izugarrijatuna da, baina portaerasedentarioa dauka. Zela-tan dagoela ehizatzen dituharrapakinak. Espezielurraldekoia da eta baka-rrik bizi da, tamaina egoki-ko edozein harrapakinatzematen duelako, baitabete lutxo batzuk ere.

Arrabaroan, lutxoek ukoegiten diote lurraldetasu-nari eta oso sakonera txi-kiko eta landare ugarikoeremuetara joaten dira

LUTXOA(Esox lucius)

20EH 81 Zk.

21EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKantzeko habitatak ditu Gazte-

lugatxeko inguruneak: itsaso-tik gertuko harkaitz, sastraka-di eta hareatzak, klima epel etaorientazio eguzkitsuez horni-tua, eta ezkutalekuz ondo hor-nitua. Antza, ez da gune horre-tatik irten, itsasertzarekin lotzenduen tonboloak iparralderabegira dagoen amildegi zakarbatea jotzen duelako, hau da,muga geografiko iragangaitzada espezie horrentzat. Bainapresio demografikoa areagotuegingo balitz, itsasertzeko bes-te habitat batzuk kolonizatuahal izango lituzke.

Balear uharteetan dituen harra-parien artean, katajineta, etxe-katua, hegazti harrapari batzuketa zenbait kaio mota ditugu;Gaztelugatxen askoz gutxiagodira.

Narrasti guztien moduan, Eivis-sako sugandila odol hotzekoanimalia da eta eguzkiaren era-ginpean jarrita erregulatzen dutenperatura; hots, animaliaheliotermikoa da. Hartara, har-kaiztegietan edo landareen azpi-ko babespean ematen dituzteordurik hotzenak (gauekoak,negukoak). Eguzkiaren berotanirteten dira (baita egunik hotze-netan ere); apiriletik urrira bitar-tean izaten dira aktiboen, etaegunean zehar ere, goiz erdian eta egunsentia bainolehen izaten dute jarduera-maila handiena.

Egungo hedadura edopotentziala EuskalHerrian Jatorria eta

hedapen-bideak

Espeziea BalearretakoPitiusa uharteetakoa dajatorriz; bertako espezieendemikoa da gainera,non ez dagoen bestelazertidoen arteko espe-zie bat ere. Inguru horre-tan espezie babestua da(UICN, 2008: ia arris-kuan NT); beraz, hangopopulazio denak izanbehar dira babestuak.Izan, bada 1.000 bainoale gutxiagoko popula-zioak sendotu asmozespeziea itxian ugaltze-ko programarik ere.

Leku bakar batean aur-kitu izan da sugandilahau Bizkaia osoan, Gaz-telugatxeko San Joanenalegia (Bermeon. Euska-din espezie exotikoa da,norbaitek -ez buru etabegirune-, Eivissako jato-rriko aleetako batzuk sar-tuta. Bertako populazio-ak 2.000 aleren kopuruagainditzen du dagoene-ko, 1996tik ezagutzenda, nahiz hasiera batean,okerrez, sugandila italia-

rrarekin nahastu zen, zeina Kantauri itsasoko bazterrenbatean sartu zuten, nahiz eta ez Euskadin. 2005ean bes-te populazio bat aurkitu zen Gipuzkoako Urgull mendian,

nahiz eta Gaztelugatxekoa baino askoz txi-kiagoa den ale-kopuruan.


Sugandilak kolonizatzaile onak dira, etalehian sartu dira Gaztelugatxeko espezieautoktonoarekin, iritsi aurretik inguruetakobakarrarekin, horma-sugandilarekin (Podar-cis muralis) alegia. Exotikoak abantailakditu bertakoaren aurrean: elikadura ani-tzagoa du, eta arrak oldarkor eta lurralde-koiagoak dira; hartara, leku hoberenakuztera behartzen du horma-sugandila, zei-na orain gune hotzen eta eguzki gutxiene-koetara mugatzen den. 2008tik aurrera,Bizkaiko Foru Aldundiak espezie exotiko-aren populazioa kontrolatzeko kanpainakegiten ditu.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Espezie han endemikoa da Pitiusa uharteetan (Eivis-san, Formenteran eta inguruetako irlatxo eta har-

kaitzetan) eta exotikoa Gaztelugatxen. Benetan deiga-rria du kolore berde edo berde-arreak, bizkarraldeanmarrazko luzexka markatu batzuekin. Alboak arre-gorrix-kak edo grisaxkak ditu. Sendoa da gorputzez, eta nahi-ko handia (Bartzelonan sartutako populazio bateko hel-duen artean, 5 cm-tik gorako luzera neurtu da, buruaeta enborra kontuan hartuta); buru jasoa eta sudurranahiko puntazorrotza dute. Buztana sekzio biribilekoada eta gorputzaren luzera bikoitza ere izan dezake; goial-deko ezkatak akilatuak, moztuak edo zerbait puntazo-rrotzak dira. Arrak emeak baino handiagoak dira eta,haien aldean, luze samarrak dituzte atzeko hankak.

Gaztelugatxeko sugandila autoktonoa horma-sugandila(Podarcis muralis) da. Oso erraz bereizten dira, sartuta-ko espeziea handiagoa delako tamainaz, eta askoz erebiziagoa kolorez. Beste alde batetik, espezie autoktono-aren bizkarreko ezkatak lauak dira gorputz osoan; Eivis-

sako sugandilak, berriz, karenatuak ditu atzealdean.


Eivissako sugandilak askoz elikadura zabalagoa daukaautoktonoak baino, orojalea baita: intsektuak(inurriak, kakalardoak), armiarma eta barras-kiloak jaten ditu, baita landareak ere (hosto-ak, fruituak, haziak), betiere urtaroko auke-ren arabera. Sarraskirik ere jaten dute. Mareabehera denean, itsas krustazeo txikiak harra-patzen ditu, anfipodoak esaterako.

Datu gutxi dago espezie honen ugalketaz,oro har, eta Gaztelugatxen ere ez. Bartzelo-nako populazioa bigarren urtean iristen dirasexu-heldutasunera, eta apirila eta abuztuabitartean umatzen dira. Arrautzak obiduk-tuaren barruan irekitzen dira; beraz, anima-lia obobibiparoak dira. Kume jaio berriak iku-si izan dira abuztutik irailera bitartean.

Habitata

Espezieak jatorrizko gunean zituen oso

EIVISSAKO SUGANDILA(Podarcis pityusensis)

22EH 81 Zk.

23EH 81 Zk.


hedapen-bideak

Floridako dortokaren jatorria Ipar Amerikandago; Michigan aintzira, AEBetako erdi etaekialdea, eta Mexikoko Golkoraino. Jatorriz-ko gune horretatik maskota gisa saldu izanda mundu zabalean: 1989 eta 1994 urteenartean 26 bat milioi ale saldu ziren EstatuBatuetatik munduko txoko guztietara. Mer-kataritza-jarduera horrek ingurumen-inpaktubikoitza eragin zuen: jatorrizko gunean bate-tik, baina batez ere xede-herrialdeetan, zei-netan askatu eta ur-habitata natural eta arti-fizialetan sartu ziren. Hartara, Europa, Afrika,Erdialdeko eta Hego Amerika eta Asiako baz-ter guztietara iritsi dira. Gaur egun, mundu-ko ehun espezie exotiko inbaditzaile kalte-garrienen artekotzat jotzen da.

1983ko urtean, Trachemys scripta eleganssubespeziearen ale andana iritsi zen Espai-niara: 18.500 eta 92.500 inguru; 1991tik1995era, berriz, 500.000 ale, eta 1996eta1997an 900.000 ale. Nonahi saltzen ziren,eta jendeak erruz erosi zituen, harik eta subes-pezie hori Europara inportatzea debekatu zenarte; inportazioa debekatu zen, baina ez etxe-an izan eta haztea! Ezta beste bi subespezieak ekarri etasaltzea ere!

Euskal Herrian, “belarri” gorridun dortoka ia mota guztieta-ko lekuetan agertzen da, 80 hamarkadatik hona sartuta: ibai,urtegi, urmael, putzu eta abarretan; Bizkaian, Urdaibain ber-tan ere bada. Itxuraz, ez dirudi apoarmatu exotikoak Eus-kal Herrian erraz ugaldu daitezkeenik, eta horrek murriztuegingo luke beren ahalmen inbaditzailea; hala, askatutakoaleek baino ez lukete eraginik sorraraziko. Alabaina, Bolue-ko hezegunean (Getxon) bada populazio handi samar bat,eta ugaltzen ari direlako zantzuak antzeman dira bertan:erruteak ur-bazterrean, tarteka zabaldutako arrautzak erebai. Azkenaldi honetan beste subespezie batzuen aleak ere

aurkitu izan dira.

Sorrarazten dituenkalteak eta eraginak

Apoarmatu amerikarra Euro-pako uretan erruz sartzeaksorrarazi dituen ondorioaknabariak dira dagoeneko,baina gerta daiteke hastapen

hutsa baino ez izatea: orojalea da, ale helduen tamaina bes-te kelonio batzuena baino handiagoa da, oldarkorragoa erebada, kalitate eskaseko eta gizakiak narriatutako uretan bizi-tzeko gauza da, eta ugalkortasun-tasa handikoa da; horiekhorrela, dortoka hauen sartzea arrisku handikotzat jo da.Jakin badakigu lehian aritzen direla Iberiar penintsulako apo-armatu natiboekin, eta lekua kentzen dietela. Hain zuzenere, bada apoarmatu europarraren (Emys orbicularis), espe-zie mehatxatua) populazio bat Bolueko hezegunean, Getxon,non espezie exotikoa ugaria den; finkatzera ere irits liteke,kontrol neurriak eraginkorrak izan ezean.

Apoarmatu amerikarrak etenik eta kontrolik gabe sartzeak,gainera, autoktonoei parasitoak kutsatzeko arriskua eragi-

ten du. Salmonella ere transmititu dezakete.

Trachemys scripta espezie inbaditzailea da; beraz,espezie exotikoak errotik desagerrarazteko planakaplikatzen dira beren kontra Europa osoan. Tranpabidez harrapatzen dira aleak, eta ale erretiratuak(espezie horrenak, baita maskoten merkatuaren bidezsartutako beste edozeinena ere: Pseudemys sp.,Graptemys sp., Oelodiscus sinensis eta abar) ongikontrolatutako zoologikoetara bidaltzen dira, edo -gehien-gehienak- akabatu egiten dira. Erkidegorenbatek, Valentziak kasu, aurrea hartu dio merkatura-tzea debekatzeko berehala indarrean sartuko denaraudiari. Debeku hori, kontrolatu eta errotik desa-gerrarazteko lanak, eta dortoka-maskoten jabeakkontzientziatzea dira espezie hau kudeatzeko bidebakarrak.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Floridako “dortoka” ur gezakoapoarmatua da, tamaina

ertainekoa (“belarri” gorridunensubespeziearen ale helduenoskola 12 eta 28-30 cm artekoada); ezaugarri dute orban irtenbana buruaren albo banatan(“belarri” deitzen zaie berez begiatzeko zerrenda diren horiei),gorri-laranja kolorekoak Tra-chemys elegans subespezieen,eta horiak beste bietan. Oskolaeta azala oliba-berdearen etaarrearen arteko kolorekoak ditu,adinak aurrera egin ahala desa-gertzera jotzen duten orbanhoriekin. Oro har, arrak emeakbaino txikiagoak dira, baina buz-tan luzeagoa eta lodiagoa dute.Eme helduek 2 kilo ere pisa deza-kete.


Dortoka amerikarra orojale opor-tunista da, landare eta animaliaugari ditu elikagai: alga eta makro-fitoak (murgilduak edo ur gaineanflotatzen daudenak) landareen artean, uretako intsektuenlarbak, karramarroak, barraskiloak, zapaburu, arrainen arrau-tzak, arrain txikiak, eta abar, animalien artean. Ale gazteekgehiago jotzen dute dieta haragijalera, helduek baino. Inu-rriak ere jan ditzakete, eta horrek uretatik kanpo ere aktibo-ak direla erakusten du.

Ugalketa ere anfibioa ohi da: gor-teiatze-aldia eta estalaldia uretanizaten dira, udaberria amaitzeardagoela, baina urertzean errutendu, emeak atzeko hankekin 12 cminguruko sakoneraz lurrean egitenduen zuloan; oso ondo hautatzendu tokia eta errun ostean estali egi-ten du.

Hirugarren edo laugarren urteaniristen dira sexu-heldutasunera;berez, hiruzpalau aldiz errun deza-

kete urtean, 11 bat arrautza aldiko. Emeek urtebetetik goragordetzen dute esperma, eta horri esker, erruten jarrai deza-kete arrik gabe ere. Zenbait faktore bitarteko (tenperatura,hezetasuna...) arrautzak 60-110 egun beranduago apurtzendira. Edonola ere, espezie honen jaiotza-tasa oso handiada bere taldeko animalietan ohi denarekin konparatuz. Antza,txitaldia 22 eta 27º C tartean joan bada, arrautzetatik arraksortuko dira, eta tenperatura handiagoa izan bada, orduanemeak. Dortoka hauen bizialdia 20 urte ingurukoa da mol-de basatian, baina 40 urtera ere iritsi daitezke etxean haz-ten badira; horregatik irauten dute horren luzaz sartu dituz-ten lekuetan, baita ugaltzen ez direnetan ere.

Iberiar penintsulan otsailetik azarora bitartean egoten daaktibo Trachemys scripta, negua tarteka eteten duen letar-gian ematen du.

Habitata

Espezie hau ur gezako edozein habitatetan bizi da: putzu,urmael, aintzira, ibai (baldin eta korrontea ez bada indar-tsuegia, edo urte osoan irauten duten ur geldiko guneakbaditu), hezeguneak (padurak, istingak), baita apur bat gazi-karak badira ere. Habitat narriatuak ondo jasaten ditu, baieta, maila txikian bederen, hiri-kutsadurak jotakoak ere.

FLORIDAKO DORTOKA(Trachemys scripta)

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

24EH 81 Zk.

25EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKLandaretzan aurkitzen du eli-

kagaia, dela larreetan, delaazaleko uretan. Ur sakona-goetan lepoa sartzen du, gor-putza ur gainean duelarik, etamokoarekin hozka egiten dieur-landareen hosto eta zur-toinei. Horrez gain, intsektueta harrapatutako anfibioezelikatzen da.

Migratzailea da hein batean:neguan, iparraldeko popula-zioak hegoalderako bidea har-tzen dute; alabaina, ale askosedentarioak dira, eta kumeakhazten dituzten gunean gera-tzen dira urtean zehar, ez dirabertako itsasertzera baino joa-ten.

Egungo hedadura edopotentziala Euskal Herrian

Jatorria etahedapen-bideak

Europako erdialdean eta ipa-rraldean hedatuta dago, etahan, neurri batean bederen,jatorri etxekotzat hartzen da.Asiako erdialdean jatorri eze-zaguneko populazioak daude,eta Ipar Amerika, Hegoafrika,Japonia, Australia eta Zeelan-da Berrian, aldiz, sartutako populazioak.

Bizkaiko aleen artean, batzuk Europako populazio migra-tzaileetatik etor daitezke, eta beste batzuk etxetiarrak dira,parke eta bilduma pribatuetakoak. Laukarizko urtegian biko-teren batek kumeak izan ditu, eta Abran jatorri ezezagu-neko ale batzuk daude; azken horiek aldi luzeak ematendituzte gure artean, Bilboko itsasadarrean gora eta behe-ra. Besteak beste, Leioan, Sondikan eta Urdaibain ikusiizan dira.


Beltxarga arrunta urmael eta bilduma pribatuetansarritan sartu den arren, Bizkaian ez da errotu; noi-zean behin, iraunkortasunik gabe eta modu barreia-tuan umatu da. Bizkaiko urtegi, padura eta estua-rioetan ez da ur-hegazti ugalkorren kopuru handi-rik, nahiz eta gune garrantzitsuak diren hegaztimigratzaileentzat eta negua halako inguruneetanematen dutenentzat. Umatzeko garaian hegaztihorien aurkako kalte oro saihestu beharko litzate-ke ingurune horietan, habiagintza-indize urria are-agotzeko. Beltxarga arrunta erasokorra da izae-raz, eta horren zioz kanporatu egiten ditu beste ur-hegazti batzuk habia egiten duen inguruetatik;beltxargaren abisua jaso ondoren alde egiten ez

dutenek erasoa pairatzeko arriskuan dira, bai eta hegaztihandi eta boteretsu horren menpean itota hiltzeko ere.

Hain zuzen ere, umatze garaian arazoak sor lizkieke bes-te ur-espezie ugalkor batzuei. Hori dela eta, ez da komenibeltxarga arrunta Bizkaiko ur-guneetan ohiko habia-egile-en artean finkatu dadin.

Gaur egungo estatusa kontuan hartuta, ezin da espeziearriskutsuen artean sailkatu, baina ahaleginak egin behar

dira interes handiko/berezikour-inguruneetan errotu ezdadin.

Europan oso espezie arruntaizan denez, izugarri zaila dapopulazio basatiak, sartutako-ak eta ihes egindakoak bereiz-tea eta, horregatik, nekezzehaztu ahal da beltxargarenexotismoaren neurria. Bitxike-ria gisa, greziar eta erromata-rrek antzinatik etxetiar bihurtuzutelako aztarnak daudela esandaiteke.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Hegan egin dezaketen hegaztienartean handienetakoa da: luzera

140-160 cm artekoa, hego-zabalera210-240 cm artekoa, eta pisua 8-13kilo arekoa. Helduen lumajea zuriada; mokoa, berriz, gorri-laranja kolo-rekoa da, mutur-beltza, eta kolorebereko konkorra dauka azpian, arrenartean emeetan baino garatuagoa.Lepo luzea dute, eta zuzen edomakur eduki dezakete. Buztana luzeaeta zorrotza da. Ale gazteen koloreaarre-grisaxka da, bularra argiagoa,eta mokoa grisa. Hegan egitean,lepoa luzatuta izaten dute, eta hego-en bibrazioak txistu-hots berezia era-giten dute. Oro har, nahikoa espezieisila da, baina batzuetan soinu zakareta leherkariak eta doinu txistulariakegiten ditu.

Europan antzeko bi espezie daude:batetik beltxarga oihularia (Cygnuscygnus), lepo zuzenagoa eta mokoluze batek ere hori eta mutur belzdu-na. Bestetik, beltxarga txikia (Cygnuscolumbianus), Beltxarga oihulariarenantzekoa, baina tamainaz txikiagoa,mokoaren horitasuna ez zaio sudur-zulora iristen. Bi espezie hauek noi-zean behin agertzen dira Iberiarpenintsulan; beraz nahikoa zaila daBizkaian halakorik ikustea.


Beltxarga arruntak bikoteka bizi dira, eta lurraldekoi joka-

tzen dute txikiak haztekogaraian. Mehatxatzeko, hego-ak belak bailiran altxatzen ditu,burua makurtu eta txistu borti-tzak egiten ditu.

Aintzira edo ibai ertzetako ere-muren bat hautatzen dute, etauraren ertzean osatzen dutehabia, landaretza pilo handiametatuz; habiak 2 metroko dia-metroa izan dezake. Errunaldi-ko batez besteko kopurua 8arrautzakoa izan ohi da, baina1 eta 12ren artean ipini ditza-kete. Arrautzak urdin-berdexkaargiak dira. Errunaldi nakarra

egiten dute, martxoaren eta ekainaren artean. Hainbat urte-tan erabili dezake leku berbera arrautzak ipintzeko.

Txitaldiak 35-38 egun irauten du. Txitek babesa bilatzendute gurasoen hegoen artean. Ni hilabeterekin has daitez-

ke hegan, baina lauzpabost hilabetez geraztendira gurasoekin, batzuetan baita hurrengo uma-tze-sasoira arte ere.

Habitata

Beltxarga arruntak ur-inguruneak, batez ere urgeldiak, hala nola, aintzirak edo ur-laster geldo-ak, nahiago ditu. Izan ere, halako lekuetan ugal-du eta uretako landareez elikatu ohi da. Europa-ko eremu batzuetan parkeetako urmaeletan erro-tu da: bizimodu basatia izanagatik, gizakiekemandako elikagaiez baliatzen da. Neguan zeharitsas ondoko ur gaziko estuarioetan ikus daiteke,baita itsasertz babestuetan, edo -itsasertzak ezbadio behar besteko babesik eskaintzen, edo izoz-tu egin bada-, baita itsas barruko ur irekietan ere.

BELTXARGA ARRUNTA(Cygnus olor)

26EH 81 Zk.

27EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKko (metro bateko hondoa) ur-landare-

ak harrapa ditzakeen aintziretan. Txi-tak hazteko garaian edozein ur-ingu-rutan ikus daiteke baita itsasertzeaneta, noizbehinka, itsaso barruan ere,lehorretik urrun. Normalean aintzirarenhondoko ur-landareak jaten ditu, bainabatzuetan ur-azalean ere elikatzen da,edo gertuko larreetara joaten da, ber-tako belarraren bila.

Australiako jatorrizko eremuan, popu-lazioaren zati handi bat sedentarioa da.Alabaina, joan-etorri luzeak egin ditza-ke elikagai bila, eta orduan Australiakoedonon ager daiteke, saldo handitan.Bildumetako hegazti gisa sartu dutenEuropako eremuetan nahikoa urria da.


hedapen-bideak

Beltxarga beltza Australiako hegaztiada jatorriz. Zeelanda Berrian sartuzuten, baina horrenbeste ugarituzenez, kontrolpean hartu behar izanzuten. Europan 1677an sartu zuten;gaur egun, populazio txikiak daude Bri-tainia Handian, Islandian, Polonian etaHerbehereetan. Litekeena da alerenbatzuk populazio horietatik iritsi ahalizatea Bizkaira, baina seguruago ema-ten du bilduma pribatu eta parkeetatikihes egindakoak izatea.

Bizkaian, Laukarizko urtegian umatu da. Hainbat aipamendaude Urdaibain, 4 alerenak, hain zuzen ere. Abran, Mus-kizen eta Kobaronen ikusi da espezie hau azken kasu horre-tan itsas zabalaren gainean hegan.

Sorrarazten dituen kalteaketa eraginak

Beltxarga arrunta bezala, espe-zie ohikoa da parke eta bildu-ma pribatuetan, nahiz eta ihesegin dezakeen horietatik. Ur-inguruneetan errotu daiteke,baina oso gutxitan umatu daBizkaian. Hala ere, ZeelandaBerriko kasuak argi utzi beharliguke espezie honek daukanahalmen kolonizatzailea:herrialde hartan espeziea sar-

tu zutenean, neurriz gaindi ugaritu zen eta kezka larri bihur-tu zen.

Laukarizko urtegian, non aleak etxetiarrak diren eta main-gututa sartzen dituzten, hainbat urtez jarraian umatu dira.

Halakoetan, oso erasokor agertzen da beste espeziebatzuen aurrean. Behin hazi ostean, eta ur-ingurunenaturaletara beren kabuz joateko gauza direnean, alehelduek gazteak kanporatzen dituzte habiatik. Ez duguinguru naturaletan umatzeko saiorik sumatu; alabai-na bere izaera erasokorra arazo-iturria izan daitekeespezie autoktono habia-egileentzat. Hori dela eta, ezda komeni beltxarga beltza Bizkaiko ur-guneetan ohi-ko habia-egileen artean errotu dadin.

Gaur egungo estatusa kontuan hartuta, ezin da espe-zie arriskutsuen artean sailkatu, baina interes handi-ko ur-guneetan ez dadila errotu zaindu behar da.

Espeziea XVII. mendean Britainia Handian sartu zute-nean, zer esan ugari piztu zuen gizartean haren kolo-re beltzak. Izan ere, ordura arte beltxargak nahitaezzuriak behar zutela uste zuten. Gure egunotan ez gai-tu batere harritzen horrek, baina garai hartan ezta-baida sutsuak eragin zituen.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Oso hegazti handia da, bainaez beltxarga arrunta bezain-

bestekoa; luzeran 115-140 cm-taraino iristen da, hego-zabaleran160-200 cm artera, eta batez bes-teko pisua 5 kilokoa da emeenartean, 6,3 kilokoa arren artean(nahiz eta batzuk 8,7 kiloraino ereiristen diren). Tamainaren aldetikizan ezik, ez dute bestelakodimorfismo sexualik. Guztiz bel-tza da, zuri koloreko kanpoalde-ko lumak izan ezik; argi eta garbinabaritzen da xehetasun horihegan ari denean. Etxetiarbihurtu diren aleetan zilar kolo-re gris argia hautatu da. Bel-txarga guztiak bezala, lepo-luzeak dira oso. Mokoa gorrikolorekoa da, baina zerrendazuria dauka muturretik gertu.Zangoak eta hankak gris ilunakdira. Txitak lumatxa gris argia-rekin jaiotzen dira, baina alegazteengan marroi grisaxkailun bihurtzen zaie. Tronpeta-itxurako doinuak egiten ditu.Beltxarga guztien antzera,lepoa luzatuta izaten dutehegan egitean.

Tamaina handiak eta kolorebeltzak parerik gabeko bihur-tzen dute beltxarga beltza. Ezinda inolaz beste espezieekinnahastu, ez bada hegan dagoenean,benetan urrun, eta oso ikusmen-bal-dintza txarretan; orduan beste bel-txarga batzuekin nahastu daiteke,denek antzeko silueta dutelako.


Espezie taldekoia da: bikote gutxibatzuetako edo ehunkako koloniatanumatzen da. Habia egin ostean taldehandiagoak osatzen dituzte. Jatorriz-ko hedapen-eremuan euri-sasoianegiten dute habia.

Habiak elkarrengandik gertu izatendira. Ur-belarrak pilatuz osatzen dituz-te eta nahiko handiak izan daitezke,

bi metroko diametrokoak, eta metro betekoaltuerakoak. Normalean irlatxoetan egin dituz-ten arren, tarteka aintziren ertzetan ere bai.Kolore berde argizko lau eta zazpi arrautzabitarte ipintzen dituzte errunaldiko, baina batzue-tan 10 ere bai. Behin errunaldia hasita, arrau-tza bat ipintzen dute bi egunetik behin. Txital-diak 35-45 egun inguru irauten du, eta gurasobiek hartzen dute parte. Txitak gurasoen gai-nera igotzen dira txikitan. Sei hilabeterekinhegan egiteko gauza dira, eta heldutzat jotzendira bi urterekin.

Habitata

Ur geza eta gaziko habitat ez oso sakonetanbizi ohi da, bereziki lepo luzeari esker hondo-

BELTXARGA BELTZA(Cygnus atratus)

28EH 81 Zk.

29EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKesparru oso zabalean bizi da, baina

iparraldean umatzen diren popula-zioak migratzaileak dira, eta hego-alderago ematen dute negua. Bes-te populazio batzuek benetakomigraziotzat jotzen ez diren urtaro-en araberako mugimenduak egitendituzte.


hedapen-bideak

Oso hedapen handiko espeziea daIpar hemisferioan. Dela basati, delaetxetiar bihurtuta, mundu zabalekoleku ugaritan sartu izan dute. Horreketa bere izaera oportunistak popu-lazioaren hazkundea eragin dute.

Bizkaian, ale basatien Petronorenpresaren putzuetan (Muskiz),Urdaibain, Laukarizko urtegian(Mungia) eta Bolueko ibarrean(Getxo) egiten dute habia. Alebasatuak ikusi izan dira aipaturikolekuetan, baita Pobeñan (Muskiz),Abran eta Ibaizabal ibaian ere(Durangon eta Abadiñon), besteakbeste.


Basahatearen molde basatia Biz-kaian umatu ohi den anatido baka-rra da. Ahate etxetiarraren jato-rrizko espeziea da; izan ere, ondo-rengo ugalkorrak sortzeko moduanelkarren artean hibridatzeko gau-za dira. Ale basatu batzuk tamai-na handikoak dira, eta horrek abantaila ematen die jato-

rri basatiko arren aurrean biko-tea bilatzerakoan. Molde etxe-tiarreko aleen ihes egite ugarieketa hibridatzeko gaitasunakespezie basatiaren narriaduragenetikoari loturiko arazo larriaeragiten dute.

Bizkaiko hainbat lekutan moldeetxetiar bihurtua eta hibridoa,biak ala biak, errotuta daudelaesan daiteke, batzuetan, gaine-ra, espezie basatiarekin batera.Laukarizko urtegian, bildumabateko ale etxetiar maingutuaksasi-askatasuneko egoeran dau-de, eta bat egiten dute ale basa-tiekin, hartara bikote nahasirenbat edo beste sortzeko aukera

emanez.

Bizkaian basahatea bada, eta bertan egi-ten du habia; hori dela eta, komenigarriada ale etxetiar eta hibridoen hibridazioa(ale basatiekin) zaintzea, betiere espeziebasatiaren narriadura genetikoa galaraz-teko xedez.

Seguruenik, hauxe izango da munduangehien hedatutako anatidoa, baita uga-riena ere. Europan, hiruzpalau milioi biko-te daude ugaltzeko modukoak. Ipar Ame-rikan, 18 milioi alek ematen dute negua,eta 9 milioik mendebaldeko paleartikoan.Hego hemisferioan Australian eta Zeelan-da Berrian sartu izan dute; herrialde bie-tan errotu dira, eta Ahate bekaindun (Anassuperciliosa) espezie autoktonoarekin hibri-datzen da eta azkena ordezkatu du.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Ahate igerilari sendo eta tamaina handi-koa da. 750 eta 1.500 gramo arteko

pisua du, eta 50 eta 65 cm bitarteko luzera.Arra nahastezina da ugaltze-garaiko luma-jea hartzen duenean: burua berde iluna, lepo-an eraztun zuri estua, barrualde marroia,gorputza grisa, uzki-aldea zuri-beltza, etalema-luma labur kiribilduak. Emea arre kolo-rezko zerrendaduna da, pileo eta begi-zerren-da ilunez jantzia. Mokoa laranjakara da, nahizeta tonu beltzaxkak ere agertzen dituen.Hegan, itxura sendoa ematen du, hego nahi-ko zabalak erakutsiz oinarrian, ispilu urdiniluna, eta buztan laburra. Hegazti basatueneraginez, asko aldatu daiteke azaldu berridugun lumaje tipikoa: ohi baino ale ilunagoedo ariagoak ditu, baita lumaje hibridoak ere.Horrek guztiak identifikazio-arazoak sortzenditu.

Nahikoa espezie zaratatsua da, batez erearrak. Urduri daudenean ohiko “kua-kua -kua” egiten dute. Basahatearen eta ipar-aha-tearen (Anas strepera) arrak nahastu egindaitezke, baina azken espeziekoak txikia-goak dira, sabelaldea zurixka dute, ispiluatxikia eta zuri kolorekoa, eta arraun-luma arreilunak. Ale basatu oso ilunak Estatu Batue-tako jatorria daukan ahate ilunarekin (Anasrubripes) nahastu daitezke, baina Espainianalderrai baino ez da agertzen.


Oso espezie taldekoia da, ugaria eta oso hedapen zaba-lekoa. Udazkenean hasten da bikoteen osaera, etaneguan zehar jarraitzen du, batzuetan udaberriraino (hala-koetan, bikoterik gabekoemeek hainbat ar izanditzakete atzetik). Heda-pen-tartea hain zabala iza-nik, txitak izateko garaiaere otsailetik uztailerainoluzatu daiteke, nahiz etamartxotik ekainera bitarte-koa duten garai ohikoena.Oso leku desberdinetanegiten dute habia: lurrean,zuhaitzeko zuloetan, etabatzuetan, beste hegaztibatzuen habiak ere balia-tzen dituzte.

Emeak 9 eta 12 arrautza

bitarte erruten ditu, eta 28egun inguru behar izatendituzte apurtzeko. Txitakhorixkak dira, orbanmarroidunak. Amari jarrai-tzen diote lehen egunetikbertatik eta amak bakarrikzaintzen ditu, arrarenlaguntzarik gabe. Nahikoindependenteak dira:beren kasa elikatzendira, eta hegan egitekohauza dira 2 hilabete erdiingururekin.

Habitata

Hedapen handiko ahateada, oportunista izaeraz. Ia edozein ur-inguruneetan uma-tzeko gauza da: parke, ubide, aintzira, istinga, baso, ibai,itsasertz eta abarretan; izan ere, oso gutxiko lekuetaraere egokitzen da. Neguan ur-ingurune zabal eta kostal-detik hurbilekoak bilatzen ditu. Ehiztarien presio handikolekuetan, itsasoan atseden hartzen ikusten da.

Espezie orojalea da,ur azpiko landareakjaten ditu ur azaletik,burua buia bailitzanahal duen lekurainosartuta. Horrez gain,uretatik kanpo ertze-tako landareak bazka-tzeko gauza da, arroz-soro, larre eta angioe-tan. Ez dio uko egitensustrai, hazi, zizare,intsektu eta baita anfi-bio txikiak jateari.

Hedapen-eremuko

BASAHATEA(Anas platyrhynchos)

30EH 81 Zk.

31EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKEz da hain erraz ikusten estuario eta ur gazi-

ko aintzira irekietan. Britainia Handian sar-tutako populazioan parkeetako aintziretaneta arboladi zabalen gertuko larre urezta-tuetan bizi da.

Jarduera bizikoa da egunsentian eta arra-tsean, eta atseden hartzen du egunaren gai-nontzeko zati handi batean, ur-ertzeko lan-daretzaren babesean, uretatik gertuko ada-rretan pausaturik. Ur-azalean mokoka edoertzean elikatzen da (gehienbat landare etahaziez), oso gutxitan murgiltzen da jan bila.

Hegan hegazti arin eta azkarra da, berezikizuhaitzak saihestu beharrekoetan. Asiakojatorrizko eremuan, mesfidati eta izuti ager-tzen da, baina beste inguru batzuetan sar-tutako populazioak fidakorragoak dira. Gutxi-tan nahasten da beste espezie batzuekin,batez ere oso habitat espezializatuan bizidelako, ez oso egokia beste anatido batzuen-tzat.


Espezie honen jatorria Txinan, Japonian etaAsiako ipar-ekialdean dago. Munduko lekuaskotara esportatu da, bildumak osatzeko.Britainia Handian finkatu da, 1.000 bikoteinguruko populazioa osatuta.

Bizkaian agertu diren aleak populazio horre-tako migratzaileak edo bildumetakoak izandaitezke (izan ere, oso ohikoak dira bildumetan). Hegaz-ti honi buruzko aipamenak jaso dira Abran, Arteagan, Bil-bon (Abusu), Getxon (Bolueko ibarra), Muskizen (Bilu-txiko urtegia) eta Mungian 8Laukarizko urtegia). Azkenleku horretan bikote bat umatzen saiatu zen 1999an, bai-na ez zuen lortu.


1000 bikote ingurukosatzen dute BritainiaHandiko populazio exo-tikoa, oso kontuan har-tzeko kopurua, jatorriz-ko eremuko datuak jaki-nez gero: Siberian etaTxinan 2.000 bikoteeskas geratzen dira, etagainera nahiko sakaba-natuta. Esan litekepopulazio hori arriskuan

dela. Japonian 5.000 bikote habia-egile dago, populazioegonkorragoa beraz.

Bilduma eta parkeetan hain espezie ugaria izateak ihes-bidez non edo non sartzeko arriskua dakar. Alabaina, etakontuan hartuta umatzeko horren habitat berezi eta bera-riazkoa esaten duela, oso nekez bihur daiteke espezie

ugalkor Bizkaian, ez baitago bertan espe-zieak behar dituen ezaugarridun ur-ere-mu askorik, ezta zulodun zuhaitz zaha-rrik ere; beraz, ez dugu uste hegaztiautoktonoentzako arrisku izan daitekee-nik. Edonola ere, Britainia Handian kopu-ru handia errotu izanak gure ekosiste-metan duen presentzia kontrolpean har-tzera behartzen gaitu, gogoz kontrakosartzeak ekidite aldera.

Antzina ezkontza-fideltasunaren ikurtzatzuten Mandarin ahatea Txinan; ezteie-tan, ezkonberriei bikote bat oparitzenzitzaien. Sarritan agertzen da Mandarinahatea margo txinatar eta japoniarretan,izan ere, bere itxura ezin hobeto egoki-tzen zaio ekialdeko arte-moldeari.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Tamaina ertaineko eta dimorfismosexualeko ahate da. Luzera 41-

49 cm artekoa da, hego zabalera 65-75 cm artekoa. Buru handia eta buz-tan luzea dituela eta, arraren itxuraexotikoak nahasmen oso baztertzendu: mokoa gorria da, mokotik gan-dorraren muturreraino zerrenda zurix-ka batez hornitua. Bizkarraren atze-aldean laranja koloreko bi “bela” ditu,gorantz begira. Emea oliba-grisaxkakolorekoa da, baina marra zuri batdauka mokoaren oinarrian, eta koko-tsa eta lepoa zuriak ditu. Orban horix-ka argiek zipriztintzen dizkiote alboak. Hegan ispiluberdea ikusten zaie barrualdeko lumetan. Ale gaz-teak emeen antzekoak dira, baina arre ilunagoakdira kolorez, eta buruko markak ez dira hain nabar-menak. Nahiko espezie isila da.

Arra nahastezina den arren, emea Ahate karolina-rrarekin (Aix sponsa) nahastu daiteke; azken horiamerikarra da jatorriz, eta Mandarin ahatea bezala,Bizkaian oso noizean behin agertzen da, segurue-nik anatidoen bildumetatik ihes eginda. Mandarinahate emearen burua ahate karolinarrarena bainoargiagoa da eta begi inguruko orbana ez da hainnabarmena, baina alboetako zipriztin argiak, ordea,nabariagoak dira.


Normalean bikoteka bizi da txitak umatze-aldian, eta tal-de txikitan biltzen da neguan, zu haitzak dituzten aintzi-ra eta ibai bakartuetan. Udazkenean eta neguan hasten

da bikotea osatzeko prozesua, gorteiatze-aldi bizi batenbidez. Txitak hazteko garaia apirilaren erdian hasi etauztailera arte luzatzen da. Habia zuhaitz zuloetan egi-ten du; urriago, zuhaixka-geruza trinkoetako zoruan erabai. Areek ez dute txitaldian laguntzen, baina emeen ondo-

an geratzen dira harik eta txikiak arrautza hau-tsi eta kanporatzen diren arte, habia bera etainguruak zaintzen. Txitak jaio eta gutxira, amakdeitu egiten ditu, zuhaitzetik jauzi egin eta ure-tara lagun dezaten; uretan dute aita zain. Arraez bada txitak zaindu eta elikatzeko lanetanarduratzen, nekez gaindituko dute bizitzarenlehen aldi hori.

Habitata

Asiako jatorrizko eremuan, zuhaitz-estalki trin-koko ibaietan edo zuhaitz eta zuhaixkez ondohornituriko aintziretan bizi da, batez ere altueraeskaseko eremuetan baina mendiguneetakobailaretan ere bizi daiteke, 1.500 metroko altue-ran. Neguan, sarritan arroz-soro urperatu, padu-ra eta ibaietako gune zabalagoetan agertzen da.

MANDARIN AHATEA(Aix galericulata)

32EH 81 Zk.

33EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKIzena ematen dion arraza (Oxyura

jamaicensis jamaicensis) Ipar Ameri-kan umatzen da, eta neguan hegoal-dera eta itsasertzera aldatzen da.Arraza hori errotuta dago BritainiaHandian, non ale gehienak bertakotuegin diren. Alabaina, ale batzuk hego-aldera jo dezakete, batez ere eguralditxarra hastearekin batera. “Andina”izeneko arraza Kolonbiako Andeetakoaintziretan bizi da; “ferruginea” arraza-koak, berriz, Hego Amerikako mendie-tako aintziretan daude. Batzuetan,izena ematen diotenetik bereizitakoespezieak bailiran hartzen dira bisubespezie horiek.

Egungo hedadura edo potentzialaEuskal Herrian Jatorria eta heda-

pen-bideak

Espezie hau Ipar Amerikan eta Erdial-deko Amerikan zehar hedatzen da. Joanden mendeko 30eko hamarkadan Bri-tainia Handian sartu zuten, 50ekoan ger-tatu ziren lehen ihesaldiak, eta 1960anhauteman zen lehen bikote habia-egi-lea. Ordutik hona, populazioa hazi eginda: 90eko hamarkadan, 3.500 alerainoiritsi zen. Espainian, 1983an Ebrorendeltan ikusi zuten. Ordutik hona aipa-menak etengabeak dira. Hainbat lekue-tan egin izan ditu habiak, bai nahastugabeko bikoteek, baita Ahate buruzu-riarekin (Oxyuta leucocepaha) nahas-tutako bikote hibridoek ere. Euskadin Uribarri Ganboako urte-gian (Araba) umatu da.

Sorrarazten dituen kalteaketa eraginak

Ahate buruzuriarekin (Oxyuraleucocephala) hibridatzeko joe-ra arazo larria da munduanmehatxatuta dagoen azkenhorren biziraupenerako. Espai-nian, lehen hibridoaren berria1990ekoa da, Cádizekoa.Hurrengo urtean beste alehibrido batzuk aurkitu zituztenKordoban. Ordutik hona, aha-te herdoiltsuen (nahastu gabe-ko nahiz hibridoen) agerpenenkopuruak gora egin du urtero-urtero. 1.997 izateraino. Urte-ko 30-40 ale inguru aurkitzeakahate buruzuria bezain espe-zie urriari dakarkion arazoarenlarria erakusten du. Nazioarte-ko bilerak antolatu dira kon-

ponbidea bilatu, eta popu-lazio egonkorrak dituztenherrialdeak hain espeziearriskutsua kontrolpeanhartzeko lanean inplikatudaitezen lortzeko asmoz.

Nahastu gabeko aleak etahibridoak errotik kentzekoprogramak abiarazi izandira Britainia Handian,Frantzian, Portugalen etaEspainian. Kontrolatzekomodurik onena ontzi bate-

tik ehizatzea da. Bizkaian ez da espezie honen gaineko aipa-menik jaso, baina ikusiz gero agintariei jakinarazi beharko

litzaieke. Ahate buruzuria-ren etorkizuna Ahate her-doiltsua zorrotz kontrolpe-an hartzearen menpeandado.

Uribarri Ganboako urtegiada Iberiar penintsulanespezie honi buruzkoaipamen gehien jaso denlekuetakoa. Hori dela eta,ikusitako aleak akabatze-ko lanak egiten dituzte.Urtegi hori Bizkaitik horrengertu dagoenez. Pentsadaiteke ahate herdoiltsuaberton agertu daitekeelaedozein unetan. Osogarrantzitsua hautemaneta, hartara, kontrol-neu-rri egokiak bideratu ahalizateko.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Ahate urpekari sendoa eta tamaina txiki-koa da: bere luzera 35 eta 43 cm arte-

koa da eta hego-zabalera, berriz, 53 eta 62cm ingurukoa. Buru handia, gorputz biribil-dua eta buztan luze, zurrun eta sarritanjasoa dauzka. Dimorfismo sexual handikoespeziea da. Arra gaztaina-kolorekoa da,pileo eta kokote beltzak ditu, eta masailaketa kokotsa zuriak. Urdina du soslai ahu-rreko mokoa. Emea arre argia, eta grisa dumokoa; burua, berriz, arre eta zurixka, etamarra horizontal lauso eta ilun batek masai-lak zeharkatzen dizkio. Hegazti isila da; arrakoso soinu berezia egiten du gorteiatzegaraian, bularra mokoarekin jotzen duelarik.

Espainian Ahate buruzuriarekin (Oxyura leucocephala)nahastu daiteke: arren moko ahurra eta bizkar arrea Ahateherdoiltsuaren ikurrak dira; alabaina, ez dira hain erraz iden-tifikatzen eme, gazte eta eklipse-lumajedun arrak, betieremoko ahurra delarik bereizgarri nabarmenena. Hibridoakidentifikatzea zailagoa da. Hibridotzat jo beharko litzatekekonkorrik gabeko (edo konkor txikiko) mokoduna, gaztaina-gorrixka koloreko gainaldeduna, zilar-grisaxka kolorekoazpialdeduna, buztaneko estal-luma zuriduna, eta neguan,oro har, tonu grisaxka eta albo oso argia duten ale oro.


Landaretzaz inguratutako eta eremu zabaleko aintziretanumatzen da ahate taldekoi hau. Apirilean hasten dira biko-teak osatzen. Arren gorteiatze-saioa benetan ikusgarria da,borbor berezi bat egiten baitu mokoarekin, bularra eta ezta-rriaren aurka. Buztana tente eta zabal-zabalik izaten du,uzki-aldea erakustearekin batera txaloen antzeko tik-tak era-ko soinuak eraginez. Berehala hasten da ugalketa, apirile-

an bertan, eta ekainera arte luzatzen da iparraldeko ere-muetan. Aurrekoetatik hegoaldera bizi diren kolonbiar arra-zakoak, aldiz, urte osoan zehar umatu daitezke. Ertzetakolandaretza altuan ezkatatuta egiten dute habia, ur gainekoplataformetan. Errunaldiko 6 eta 10 arrautza inguru ipintzendituzte eta 23-26 egunean berotzen dituzte, batzuetan arra-

ren laguntzarekin. Txitak 50-55 egunekin has daitezkehegan.

Habitata

Ahate herdoiltsua ur gezako nahiz gaziko ingurune zin-giratsuetan bizi da, betiere ur irekikoetan, eta uretatikkanpo ateratzen den landaretza handikoetan. Txitak haz-teko garaitik kanpo, ur gazitan eta badia eta estuariobabestuetan ager daiteke. Neguan ehuna aleko saldo-ak osatzen dituzte.

Urpean murgildu eta igerian aritu daitezke ahate hauek.Ur azaletik murgilduta elikatzen dira, gerora berriz kor-txoa bailiran ur gainera agertuko direlarik. Ur-landareensustrai eta haziak, ur-intsektuak eta krustazeoak jatendituzte batez ere. Izutuz gero, nahiago dute arin-arin ige-rian edo murgilduta ihes egitea, hegan baino.

AHATE HERDOILTSUA(Oxyura jamaicensis)

34EH 81 Zk.

35EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKibai-ertzetan. Leku leho-

rragoetan ere aurkitudaiteke, zabortegietaneta denbora gutxi lehe-nago erretako eremue-tan.

Espezie haragijalea da,ibai, aintzira, urtegi etapaduretan aurkitzen duelikagaia, batez ereornogabeak, nahiz etadieta beste harrapakinbatzuekin osatzen duen,haratustelari ere muzinegin gabe. Gainera, beste hegaz-ti batzuetan arrautza eta txitak, ige-lak, arrainak, krustazeoak, molus-kuak eta intsektuak harrapatzenditu, baita muskerrak, sugeak, etakarraskari txiki ugari ere.

Egunez aritzen da eta nahikoa tal-dekoia da, bai txitak haztekogaraian zein elikatzerakoan; ala-baina, bere kasa dabiltzan aleakere aurkitu daitezke. Beste hegaz-ti batzuekin biltzen da, esaterakomarabuekin (Leptoptilos crumeni-ferus), hondarrak bilatzen dituztenherrixken inguruetan. Ilunabarrean zuhaitzetan babestendira beste hegazti espezie batzuekin batera, kolonia osa-tuz.

Esanahi hertsian, ezin esan ibis sakratua hegazti migra-tzailea denik, baina mugimendu nomadak egiten ditu ingu-rugiro baldintzak gogorregi bihurtzen direnean. Afrikakopopulazioak eurien edo euri ezaren arabera mugitzendira. Aldiz, Irakekoak sedentariotzat jotzen dira.


Saharaz hegoaldeko Afri-ka dute berezko bizileku,nahiz eta Iraken, Mada-gaskarren eta Aldabraatoloian (Seychelle uhar-teetan) ere populazioakbadiren. Europan espe-zie exotiko gisa umatuda Italian eta Frantzian,non 5.000 aleko popula-zioa errotu den. Espai-nian arrunta da zoologi-koetan; horietatik iheseginik, Katalunian uma-tzera iritsi da, eta segu-ruenik baita Málaga ere.

Euskal Herrian,neguan hautemanda GipuzkoakoPlaiaundin. Bizkaian,ale beti buruzkoaipamena jaso daorain gutxi Urdaibain.

Sorrarazten dituenkalteak etaeraginak

Ibis sakratua haragi-jalea da, eta arriskuadakarkie populazio

eskaseko zenbait arrain, anfi-bio eta ornogabeei. Bestehegazti batzuen ugalketa kal-tetu dezake, arrautzak eta txi-tak harrapatzen dituelako, etaugaltze-guneak eskuratzekolehian aurkari dituztelako.Gainera, nabarmen eragitendio ugaltzen den lekuetakolandaretzari.

Ibis sakratuak Frantzian izanduen hazkundea aintzat har-tuta –guretik hain gertu egon-da-, populazioa kontrolatzen

ez bada gero eta ale gehiago hurbilduko zaizkigula pen-tsatu behar dugu. 2007an kontrol jarduera batzuk hasiziren Frantziako hainbat udalerritan, baina neurriok ezbadute populazioak duen hazteko joera eteten, espezieaBizkaian ezartzeko arriskua benetakoa da. Hedapen ahal-men handi hori arriskutsua da elikagai dituen zenbait anfi-bio, arrain eta ornogabe espezierentzat. Kontrolatu etazaindu egin behar da gure lurraldean agertzen den une-oro, habia-egile bihurtu ez dadin, eta, hartara, beste espe-zie batzuekiko arazoak saihestu ahal izateko.

Aitzinako egiptoarrentzat zuen izaera sakratuari zor dioibis sakratuak ize-na, Thot jakinduria-ren jainkoarenharagiztapen lurtar-tzat baitzuten. Ilar-giarekiko harrema-na ikusten ziotenmoko makur etakolore zurian. Eten-gabe janari zuten,baita jakituriarenjabe izatearekinere. Horregatik har-tzen zuten Ibissakratua eskri-bauen, arteen etazientziei zaindari.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Hegazti zangaluze eta nahi-koa handia da, hanka, lepo

eta moko luzeduna. Luzera 65-80 cm artekoa du, hego-zabale-ra 112-125 cm artekoa, eta pisua1.500 gramokoa, gutxi gorabe-hera. Burua, lepoa eta hankakbeltzak ditu. Moko luze etamakurra du, 18 cm ingurukoa,sendoa oinarrian eta beltza. Buz-tanaren gainean hainbat lumaapaingarri ditu, horiek ere bel-tzak. Lumajearen gainontzekoazuria da, lehen hegoen muturrakizan ezik (beltzak baitira). Alegazteak helduen nahiko antze-koak dira, baina pinporta zuriekzipriztintzen diete buru eta lepo-ko beltza, eta ez dute luma apain-garririk buztan gainean. Hegan,oso soslai berezia dute, lepoaluze, eta moko luze eta makurralagun. Hegazti isila da, txitak zain-tzeko kolonietan izan ezik.

Antzeko bi espezierekin nahastuliteke: ibis burubeltza (Threskior-nis melanocephalus) antzekoada, baina buztan gaineko lumaapaingarriak grisaxkak dira; ibiszuri australiarraren kasuan(Threskiornis molucca), aldiz, lepoko kolore beltza ez zaioerdiraino baino iristen, eta bertako luma zuriak nabar-menagoak dira. Hiru espezietatik bakar bat ere ez daberez Iberiar penintsulan bizi.


Ibis sakratua nahastugabeko kolonietan haztenda, baita ardeidoen kolo-nietan nahastuta ere.Koloniak bikote gutxikoakizan ohi dira, bainabatzuetan milaka ale ereumatzen dira. Euri-sasoian egiten dituztehabiak, hedapen ere-muaren latitudearen ara-bera, otsailetik abuztura

bitartean gertatu daiteke.

Habia ipintzeko, adarrez osaturiko plataforma bat egitendu zuhaitz eta zuhaixketan, baita zoruan ere, arroka arte-

an. Errunaldi bakarra izaten du, urdinkolore argiko 2 eta 4 arrautza bitarte-koa normalean, nahiz eta batzuetan1etik 5erainokoa ere izan daitekeen.Txitaldiak 28-29 egun irauten du, etabikotekide biek hartzen dute parte.Txitek hirugarren astean uzten dutehabia eta txiten zaindegiak antolatzendituzte koloniaren inguruan. Guraso-ek elikatzen dituzte han, harik eta 5-6 asterekin beren kasa moldatzekogauza diren arte.

Habitata

Afrikako hedapen-eremuan ur konti-nentalen ertzetan bizi da: gune lohi-tsuetan, mangladietan, landutakosoroetan eta urpean geratzen diren

IBIS SAKRATUA(Threskiornis aethiopicus)

37

EH 81 Zk.

36EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKEspezie hau ez da hegan egiteko

zale; hala ere, bizi.bizi egiten du korri-ka lurrean. Izaera urduri eta izutia du,eta ezkutalekua bilatzen du arrisku txi-kiena ere sumatu orduko: landaretzanmakurtuta egiten du korrika harik etahegada bortitz eta zuzen baten bidezihes egiteko leku egokia aurkitzenduen arte. Txitak zaintzeko garaitikkanpo, 8-14 ale inguruko taldeetanmugitzen da. Espezie sedentarioa daeta eremua ez oso zabaletan bizi da;haietatik zehar barreiatzen dira gaz-teak.


hedapen-bideak

Eper gorriak berezko hedadura daukaEuropako hego-mendebaldean: Por-tugal, Espainia, Frantzia,Italiako ipar-mendebaldea, Elba eta Korsikan. Bri-tainia Handian sartu zuten, baita artxi-pielago batzuetan ere. Azoreetan,Madeiran eta Kanarietan, esaterako.

Iberiar penintsulan espezie ohikoa da,ipar herenean izanik ezik. Bizkaianaipamen berri gutxi jaso da. Serantesmendian (Santurtzi) eta Ranero edoKarlistaren mendian (Karrantza) aur-kitu izan da. Sarritan sartu dute ehi-zarako; beraz, zaila da ale horien jato-rriaren berri izatea.


Ehiza xeheari dagokionez, Iberiar penintsulako espezie

garrantzitsuena da, zalantzarikgabe. Bi subespezie desberdindaude, Alectoris rufa hispanicapenintsulako ipar-mendebaldekoarkuan, eta Alectoris rufa interce-dens, erdialdean, hegoaldean etaekialdean. Jatorri jakinik gabekoetxean hazi eta gero aske utzitakoaleen ugaritasunak nabarmen lau-sotu du bi subespezieen artekohedapen-mugak.

Antza denez, populazioa gainbe-heran dago, nahiz birpopulaketaugariak egin diren. Azterlan batzuenarabera, %20 urritu zen populazioa1996-2001 aldian. Ehiza-esparrubatzuetan, birpopulaketa masibo-

ak eginez konpontzen saiatu ziren urritasun arazoak, bai-na inolako aholku zientifikorik gabe; hartara habitata ezda behar bezala kudeatzen. Eper greziarrarekin (Alecto-

ris graeca) hibridatutako aleek, jatorri eze-zaguneko granjakoek eta ale gaixoen sar-tzeak larriki mehatxatzen dute espezie basa-tia. Horri guztiari ehiza-kudeaketa desegokiagehitzen bazaio, kinka larrian dago espeziehonen bilakaera ona.

Sartzeek hasieran lortu nahi ziren helburuenaurkako ondorioa eragiten diete populaziobasatiei, eta, azkenik, bideraezin bihur deza-kete ehiza-baliabidea. Ale ugari dagoelakoiritzia sorraraz dezakete birpopulazioek, etaehiza-kupoak iritzi horretan oinarrituta han-ditzen dira; horrela, espezie basatiak areagomehatxatzen dira, ustezko ugaritasuna itxu-razkoa delako, populazioaren benetako haz-kunderik ez baita gertatu; horren arrazoia dagranjako aleen gaitasun eskasa inguruneraegokitzeko eta bertan bizirauteko.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Itxura moskoteko hegaztia da: luze-ra 32-34 cm artekoa, hego-zabalera

45-50 cm artekoa, eta pisua 400 eta555 gr bitartekoa. Itxura berbera dutear eta emeek. Alde nabarmena dagoaurpegi eta eztarri zuriaren arean; lerrozuri batek mugatzen du, eta lepoanzehar zipriztin beltzek hartzen diotesegida. Goialdeak arre-gorrixka kolo-rekoak dira, eta alboak kontraste han-diko barradunak. Hankak eta mokoagorriak ditu. Ale gazteak arre kolore-koak dira, tanto argi eta barra ilunezhornituak, moko beltzaxka eta hankaarrosak. Nahiko hegaldi labur eta sako-nera gutxikoak egiten dituzte, planea-tze laburrekin tartekatuz. Lurrera iritsiorduko, ezkutatu egiten da agudo. Osodoinu berezi eta ezaguna egiten du,erritmikoki zorrotzago bihurtzen direnklaska aldakorren bidez.

Espainian nahastu egin daiteke Epergrisarekin (Perdix perdix), baina azke-na txikiagoa da, aurpegia laranja kolo-rekoa du, mokoa eta hankak arre kolo-re argikoak, eta arre kolore ilunekoorbana dauka sabelaldean. Antzekobeste espezie bat eper afrikarra da(Alectoris barbara); buruak bereiztenditu espezie biak, baina eper afrikarraoso hedapen urrikoa da, ehizarako bir-populaketetan erabiltzen den arren.


Urtarril-otsaila inguruan hastendira bikoteak osatzen, eta api-riletik uztailera bitartean izatenda umatze garaia. Landaredinahiko txikiko guneetan haztenditu txitak. Habia lurzoruko zulosoil bat izaten da, belarrez esta-lita, eta arrak egiten du, emeaknoiz onartuko duen eta erruteanoiz hasiko den zain geratzendela. Beste batzuetan, emeakberak hautatzen du lekua. Eme-ak 7-20 arrautza egin ditzakeerrunaldiko, eta 22 edo 24 egu-nean berotuko ditu. Batzuetanarrek ere laguntzen dute txitaaldian, baina ez da hori ohiko-ena. Gerora ere, emeak baka-rrik zaintzen ditu txitak, nahizeta batzuetan arrak lagundu

egiten dion.

Eperkumeak oso aktiboak dira jaio orduko. Artro-podoak jaten dituzte bizitzaren lehen egunetan; nahi-taezko elikagaia dute bizirauteko eta behar bezalahazteko. 30.egunean hegan egiteko gauza dira.

Habitata

Habitat anitzetan bizi da, itsas mailako eta 2.000metroko altuerarainoko mendi-maldetan. Berdin agerdaiteke baso-inguruneetan zein gune irekiagoetan(abaritz, larre, lehorreko soro eta abarretan). Zuhaix-ken estalpea eta larreak, zereal-soro eta mahastiaknahasten diren guneetan moldatzen da egokien.Batez ere barazkijalea da (hosto, kimu, baia, ezkur,hazi mota ugari...), baina ornogabe batzuekin osa-tzen dute elikadura, batez ere txitek.

EPER GORRIA(Alectoris rufa)

38EH 81 Zk.

39EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKda, eta mesfidati agertzen da lan-

dare gutxi eta zuhaitz sakabana-tuko zelai irekietan.

Arriskurik sumatzen badu, ezkuta-tu egiten da, eta uko egiten diohegan egiteari, ezpada, ezkuta-tzeko adinako landaretza urrunbadago. Ibiltzean, era horizontale-an eramaten du buztana, apur batjasota. Hegan hasten bada, zala-parta batean egiten du, eta nahizeta azkarra eta arina den, irudiastuna ematen du. Asko planea-tzen du, eta aldian behin ekiten diohegoak astintzeari. Batez ere leho-rreko hegaztia denez gero, erraznekatzen da hegan, jazarri egitenbadute.

Orojalea da, eta oso dieta anitzadauka: hostoak, haziak, fruituak,zurtoinak eta baita sustraiak ere.Horrez gain, intsektu, zizare etabarraskiloak ere jaten ditu.

Egungo hedadura edo poten-tziala Euskal Herrian Jatorria eta

hedapen-bideak

Faisai arruntaren jatorrizko eremuaErrusiako Kaukason hasi eta Asiaosoan zabaltzen da, Korea etaJaponiara iritsi arte. Kaukasokopopulazioak direla bide, erromata-rrek sartu zuten mendebaldean.

Espainian oso hedapen irregularra dauka, segidan ehi-zatzeko askatzen diren aleetan oinarrituta; beraz, ez diraerraz finkatzen. Alabaina, ale batzuek ihes egiten duteeta umatzen dira. Bizkaian ez da ia habiarik egindakoaleren aipamenik ezagutzen, baina aldian behin ikusidaitezke ehizarako sartu dituztenen arteko ale batzuk.Faisaien aipamenak egin dira Zallan, Ispasterren eta

Urdaibain.


Ehizarako sartu zutenEspainian; horren ondo-rioz, espezie erotua dabertan. Ez da espeziearazo sortzailetzat har-tzen, ez delako askougaltzen. Alabaina, orain-goz ezagutzen ez deneragin kaltegarririk sortu-

ko ote lukeen jakiteko asmoz, ikertu egin beharko litza-teke ingurune naturalean sartutako espezie aloktono gisaizan duen eboluzioa. Ehizan erabiltzeko espezie honeneta beste batzuen birpopulaketak irizpide zientifikoen ara-bera, ingurune naturala guztiz errespetatuz, eta faunaautoktonoari eragin diezaioketen espezie aloktonoak fin-katzen direnetz aztertuta egin beharko lirateke beti. Ezdira gutxi kalterik sortzeko gaitasunik gabekotzat jota ingu-rune naturalean sartu, eta geroago, ustekabeko eragin

kaltegarrien ondorioz, kezka piztu duten espezieenadibideak. Dena dela, faisai arrunta ez da ugaria Biz-kaian; beraz, ez da gaur egun kezka pizteko modu-ko espeziea, baina landazabal atlantiarra habitat ego-kia izan daiteke berarentzat. Kezkatu gabe ere, arre-taz jarraitu beharko genuke haren bilakaera, inoizpopulaziorik finkatuko balitz antzemateko xedez.

Faisaien ikusgarritasunak oso preziatu bihurtzen dituhegazti bildumetan. Faisai arruntaz gain, badira Euro-pan (batez ere Britainia Handian) sartutako besteespezie batzuk, nahiz eta askoz hedapen murritza-goan. Horien artean, Lady Amherst faisaia (Chryso-lophus amherstiae) eta urre-faisaia (Chrysolophuspictus) daude, elkarren artean ahaidetuta dauden etahibridatzeko gauza diren espezieak.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Itxura galinazeoko hegaztia da, 52-90cm inguruko luzera, 70-90 cm bitar-

teko hego-zabalera eta 900 eta 1.400gramo bitarteko pisua duena, eta sexu-dimorfismo handikoa. Arrak pileo horix-ka eta burua berde distiratsukoa dute,begien inguruan haragi-loditasungorriak, eta lepo urdina; hortik aurrera,nekez egin daiteke deskribapen orokorbat, gurutzaketa ugarien eta ale garbi-rik aurkitzeko zailtasunagatik. Norma-lean koilare zuria dute lepoaren buel-tan. Gainontzeko lumajea arre-gorrix-ka da. Oso buztan luzea dauka, nonerdiko lema-lumak nabarmentzen diren,arre eta marra belzdunak. Emea ez dahain ikusgarria: lumajea arre kolorekoadu, tonu ilunagoko pinportaz jantzia; ezdu ezaugarri bereizgarri askorik, ezbada faisaien ohiko buztan luzea. Alar-ma-ahots, ez bada faisaien ohiko buz-tan luzea. Alarma-ahots indartsua du,tupustean egiten dutena, baina ez osomusikala. Arraren kantua bi silabakoeta helmen handiko soinua da, zeinarihego-zarata batek jarraitzen dion.Hegaldi baxuko hegaztia da, ekinaldilabur eta hego-eragite zaratatsuenbidez gauzatzen duena, buztana zintzilik duena.

Espainian ez da antzeko espezierik, basoilar (Tetrao uro-gallus) emea izan ezik, baina azkena nabarmen handia-goa da, lumajea kontraste handiagokoa eta buztan labureta karratuagoa dauka, nahiz hegan ari denean biribil-duta ikusten den.


Martxoaren amaiera edoapirilaren hasieran hastendira arrak emeak gorteia-tzen. Horretarako dantzabati ekiten diote, urratslaburrez, lumak tentetuta,eta begien inguruko hara-gi-loditasun gorriak nabar-men puztuta dutelarik.Erorita uzten dute emetikgertuen dagoen hegoa,

eta haren aldera begira buztana. Arrak poligamoak dira,nahiz eta monogamia kasurik ere baden.

Lurrean egiten du habia, zuhaixken babesean edo bela-rren artean ezkutaturik dagoen lurreko sakon txiki bate-an. Errunaldian 8-10 arrautza ipintzen du normalean bai-na 7tik 15era ipini ditzake. Ia beti emeak inkubatzen ditu,

23-25 egun inguruan. Txitak arre-horixka kolo-rez eta pinporta oso iluneko lumatxaz jantzi-ta jaiotzen dira, buruan marratxo bat edo bes-terekin. Oso aktiboak dira jaiotzetik gutxira;12-14 egunetan hegan egiteko gauza dira.Emea baino ez da txitez arduratzen.

Habitata

Faisai arrunta espezie sedentarioa da, delapopulazio naturaletan, dela sartutakoetan.Batez ere, larre belartsuak, baso argiak etaezkutatzeko sastrakadiak nahasten direnlurrek osatzen duten bere habitat gustuko-ena.

Ez da batere hegan egiteko zalea, denbora-tarte handiak ematen ditu lurrean; jan erelurrean jaten du. Pauso makalez mugitzen

FAISAI ARRUNTA(Phasianus colchicus)

40EH 81 Zk.

41EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKtzeko bi zatitan banatutako papoa dute;

horrez gain, asko edaten dute, hazi zai-lak biguntzeko helburuz.

Espezie batez ere sedentarioa da, etaurte osoan ugaldu daiteke. Bada urteberean bost errunaldi izandako kasuenberri.


hedapen-bideak

Eurasiako leku epelek eta Afrikako ipa-rraldeak osatzen dute espezie basa-tiaren jatorrizko hedapen-eremua.Gaur egun, populazio basatuak daudeIpar Amerikan, Asia tropikalean etabeste kontinenteetako giza populazio-en alboan.

Espainian, molde etxetiarra ia gizakienbizileku guztietan umatzen da, bainahaitz-usoaren hedapen-eremua askozmurritzagoa da, hala ere, ez dira popu-lazio batzuk eta besteak erraz bereiz-ten.

Bizkaian, Ogoño eta Bakio itsaslaba-rretan eta Aketx harkaitzean aipatu izanda molde basatia. Molde etxetiarra,berriz, ugaria da lurralde osoan.


Usoak herri eta hirietan ugaritzeak arazoak sortzen ditu,habiekin trabatu egiten baitituzte aireztapen-hodiak etateilatuetako erretenak. Gainera, usoen gorozkiek eraikineta eskulturak zikintzeaz gain, materialak narriatu egiten

dituzte.

Usoen gizakiekiko gertatutasunaosasun publikoaren alorreko ara-zoen iturri izan daiteke. Bakterioeta birusen bidezko gaixotasuneneramaile izan daitezke; alabaina,gizakiarentzako arriskua txikia da,usoekin edo euren gorozkiekinzuzeneko kontaktua izan ezean.Beste hegazti batzuei kutsatu die-zazkieketen gaixotasunen era-maile ere badira.

Molde etxetiarraren eta basatiaren arteko hibridazioakgalbidean jartzen du azkenaren garbitasun genetikoa.Gero eta zailagoa da kolonia ustez basatien jatorria zehaz-tea.

Soro landuetan elikatzen diren koloniak neurrizgain haziz gero, kalteak eragin ditzakete labore-etan. Baina ugaltze horrek usoa elikagai bihurdezaketen espezie harrapari batzuen agerpenaere ekar dezake.

Gizakiekiko harremanetan dagoen (eta gizakiaksustatu duen) espeziea izanik, ez dugu kudea-tzeko gomendiorik emango, neurriz gain hazte-agatik arazo larriak eragin ditzakeen lekuetanhein batean kontrolpean hartzea izan ezik.

Oso antzina etxetiar bihurtutako usoa da; arrazaugari sortu dira, horietako batzuk mezulari gisaentrenatu izan dira. Uso mezulariek eginkizungarrantzitsua izan dute bi mundu gerretan, aurka-riak nekez antzemango zuen informazio-igorle gisa.Ale jakin batzuei “egintza heroikoak saritzeko domi-na eman zieten, igorritako mezuei esker ehunkapertsonaren bizia salbatu baitzuten.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Haitz-usoa (Columba livia) duguetxe-usoaren (Columbia livia

bar. domestica) jatorrizko espeziebasatia. Luzera 31-35 cm bitartekoada, hego-zabalera 63-70 cm inguru-koa, eta pisua 250-350 gramo bitar-tekoa. Molde basatia gris-urdinxkada, argiagoa bizkarrean, eta tonuberde eta moreak erakusten ditulepoaren bi aldeetan. Ipurtxuntxurzuria dute, eta bi zerrenda beltzhegoetan. Burua, bularra eta sabe-laldea urdinak dira, bizkarra bainotonu ilunagokoak. Moka grisa, oina-rri zuriarekin; hankak, berriz, gorriak.Arin eta bizi egiten du hegan. Osoezaguna da arrek gorteiatze-aldianegiten duten urruma bereizgarria.

Beraiekin egin diren gurutzaketa uga-riengatik, molde etxetiarrak galdu eginditu basatiaren ezaugarri asko; beraz,oso-oso aldakorra da gaur egun:lumaje basatiaren antzekoetatik, tonuoso iluneko edo guztiz zuriko aleakaurkitu daitezke.

Txolomarekin (Columba oenas)nahastu daiteke, baina azkenak urdi-na du ipurtxuntxurra eta laburragoak hegoetako marrabeltzak. Bestalde, pagausoa (Columba palumbus) han-diagoa da, eta bi orban zuri ditu lepoaren alde banatanbereizgarri.


Haitz-usoak harkaitz eta laba-rretako zulo, pitzadura edo har-peetan egiten du habia. Norma-lean umatzeko kolonia nahikohandiak osatzen ditu, baina biko-te isolatu edo sakabanatuak ereaurkitu daitezke labar koloniza-tzen hasi berrietan. Habia maki-latxo, sustrai eta belarrez (kos-taldean baita algez ere) estalita-ko bizileku sakona da; batzuetan

belar lehorrez osaturiko plataforma hutsa baino ez.

Errunaldia 2 arrautzakoa izaten da. Emeak inkubatzenditu, batez ere; arrak oso denbora laburrean laguntzendio. 17-19 eguneko epean jaiotzen dira lumatxa horix-ka eta tonu gorrixkako usakumeak. Guraso biek elika-tzen dituzte “papo esne” deiturikoaren bidez (papokojariakina da), eta gerora helduen papoan bigundutakolandare-ale eta haziz. Jaio eta hilabetera habia uztekogauza dira, baina ez dute hegan egiteko gaitasuna guz-tiz garatzen hortik astebete pasa arte.

Habitata

Haitz-usoaren habitata itsasertzeko labarrak eta barrual-deko mendi-inguruetako haitz-amildegiak dira, baita ibai-ezpondak ere. Aldiz, molde etxetiarrak herri eta hirietanerruz aurkitzen dituzten eraikinetako zulo, teilatu etaterrazak nahiago ditu. Txitak hazteko garaitik kanpo, tal-de nahikoa handietan ibiltzen dira. Bestetik, espeziebasatia landare-ale, baia eta haziz elikatzen da landairekian; etxetiarrak hiriguneetatik atera daitezke elika-gai bila, edo gizakien gertutasunak sortzen dizkietenaukerak aprobetxatu. Oso irudi ohikoa da parkeetanusoak elikatzen dituzten pertsonena. Elikagaiak digeri-

HAITZ-USOA(Columba livia)

42EH 81 Zk.

43EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKtik behera agertzen diren. Espezie taldekoia da,

batez ere habia egiteko garaitik kanpo. Milaka ale-ko taldeak sor ditzakete, eta elikatzeko eta lo egi-teko inguruetan beste loro espezie batzuekin, kor-bidoekin eta abarrekin, nahastu daitezke. Alabai-na, Europan bikoteka edo oso talde txikitan ere agerdaiteke papagaitxo hau.

Oso dieta anitza du: haziak, fruituak, baiak, loreak,kimuak eta loreen nektarra. Laborantza-esparrue-tan, zerealak ere jaten ditu (arroza, artoa eta arta-txikia, esaterako). Fruta-arbolak eta kafe-landareaere baliatzen ditu. Berez, gordetako landare-aleakere jan ditzake.

Espezie egoiliar eta sedentarioa da, nahiz joan-eto-rri nomada txikiak egin ditzakeen elikagai bila, uzta-ren arabera.


Jatorrizko hedapen-eremuak bi alde hartzen ditu: bate-tik, Afrikako iparraldearen eraztun tropikala, eta bestetik,Asiako hegoaldea, Indiako azpikontinentearekin bat.Herrialde ugaritan sartu dute, beste-ak beste, Estatu Batuetan, BritainiaHandian, Egipton, Israelen, Grezian,Belgikan, Herbehereetan, Alemanian,FRantzian, Austrian, Italian eta Tur-kian.

Espainian ale gutxi umatzen da, etahoriek batez ere Mediterraneo ingu-ruan, Bartzelonan, Valentzian etaMálagan. Bizkaian hiru ale solteriburuzko aipamenak ezagutzen dira:Getxon, Berriz mendian (Bilbo), etaSanturtzin.


Kramer papagaitxoa salerosketa-gaia da mundu zabale-an. Ihesaldi ugariek eta egokitzeko ahalmen handia lagun,herrialde ugaritan finkatu da. Hedapen-eremu naturale-an kalteak eragiten ditu nekazaritzan. Sartu duten gunebatzuetan, kalteak sortzen hasi da landutako soroetan,

nahiz oraindik oso garrantzi-tsuak ez diren. Espainian arta-soroetan jaten dute. Popula-zioaren hazkundea arazo bihurliteke nekazaritzarentzat.

Zuhaitzetako zuloetan egitendu habia. Horrek mugatu egindezake bere hedapena, bainaaldi berean lehian has daitekeleku berbera eskuratu nahiandabiltzan bertako hegaztiekin.

Usoek bezala, espezie honekere psitakosiaren eramaileaizan daiteke, gizakiari trans-mititu diezaiokeen gaitz bate-na, alegia.

Ez dirudi Bizkaian finkatzekoadenik, baina inbaditze mailahandiko espezietzat jotzendenez, kontrolpean hartu

beharko litzateke. KOntrol neurriek ale habia-egile-ak desagerraraztera eta ihesaldiak ekiditera jobeharko lukete.

Indiako ozeanoan dagoen Maurizio uhartean, Mau-rizioko papagaia (Psittacula echo) endemikoa bizi da,mundu osoan mehatxu larrian dagoen eta uharteansartu zuten Kramer papagoitxoaren oso antzekoaden espeziea. Horra adibide garbia, habitatarengati-ko lehiaren zioz, espezie inbaditzaile batek beste bat(autoktono eta endemikoa) ia desagerraraz dezake-ela bikain erakusten duena.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Tamaina ertaineko hegaztia da, luzera 38-43 cm ingurukoa, hego zabalera 42-48

cm bitartekoa, eta pisua 120-140 gramo arte-koa. Lima fruituaren koloreko lumak ditu,loroen ohiko itxura, buztan luzea eta zorro-tza, moko labur, handi eta kakoduna, gorriagoialdean eta beltza behekoan. Arrarenkokotsa beltza da, eta arrosa tonuzko eraz-tun ilun batek apaintzen dio lepoa, kokotegorria duelarik. Emeak ez du eraztunik lepo-an. Ale gazteak emearen antzekoak dira,baina horixkara jotzen dute; gainera, buzta-na laburragoa dute, eta mokoa arrosa kolo-rekoa. Zuzen eta bizkor egiten dute hegan.Arraun-luma ilunak erakusten ditu hegan,buztan luze eta estua nabarmentzen zaio-la. Dei indartsuz eta txilio altu, lakar etakarrankariz ateratzen du doinua.

Europan nekez nahastu daiteke bestehegaztiren batekin, ihes egindako papa-gaiekin izan ezik. Papagai alexandriarra (Psi-ttacula eupatria) nahiko antzekoa da, bainahandiagoa tamainaz, eta orban gorriak ditusorbaldetan, bai eta moko handiagoa ere.

Espainian naturalizatuta agertzen den bes-te loro espeziea papagaitxo argentinarra(Myiopsitta monachus) da, baina buztanlaburragoak, papar, eztarri eta masailetakotonu grisak, eta hegan ari denean askonabarmentzen zaizkion arraun-luma urdinekbereizten dute azkena.


Habiak egiteko garaian, ez da oso lurraldekoia eta kolo-

nia sakabanatuetanumatzen da. Asia,zuhaitzetako berezkozuloetan edo besteespezie batzuek (pizi-doek, esaterako) egin-dakoetan bizi da,aurretiaz berak handi-tuta, baita harkaitzeta-ko pitzaduretan etaeraikinetan. Afrikan ezdu ia zuhaitz handiakbeste bizilekurik. Euro-

pan (espezie sartua da kontinentean), ia beti parke etanekazaritza-guneetako zuhaitzetako zuloetan bizi da. Txi-tak zaintzeko garaia desberdina da kontinentearen etaingurunearen arabera: Indian abendutik maiatzera arte-koa da, Afrikan, berriz, abuztutik azarora bitartekoa.

Batez beste, 3-4 ipintzen ditu errunaldiko, baina 2tik 6raerrun ditzake. Emea arduratzen da ia oso-osorik 22-24egun irauten duen txitaldiaz. Txitek 6-7 aste dutela uztendute habia, baina gurasoek beste 6 bat astez elikatzendituzte. Arrek bizitzaren hirugarren urtean hartzen dutebehin betiko lumajea.

Habitata

Afrika eta Asiako jatorrizko eremuetan oso ondo egoki-tzen den espeziea da, habitat mota ugaritan agertzenda: oihan euritsu, ibar-baso, mangladi, sabana, zuhaitzsakabanatuko gure ireki, eta hiriguneetako parke etalorategietan. 1.600 metroko altueran bizi daiteke Asian,eta 2000koan Afrikan, nahiz eta normalean 900 metro-

KRAMER PAPAGAITXOA(Psittacula krameri)

44

EH 81 Zk.

45EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAKtxikietan, elikagai bila; ezaugarri horrek oso

espezie sedentario bihurtzen ditu. Txitak haz-teko garaitik kanpo, oso talde handietan bil dai-tezke. Zuhaitzetan nahiz lurrean aurkitzen dituz-ten hazi, fruitu, kimu eta intsektuen larbez eli-katzen dira. Nekazaritza eremuetan artoareneta ekilorearen haziak eta zitrikoak ere sartudituzte dietan.

Espainian hedapen antropofiloa dute, nola hiri-guneetan, hala nekazaritza-guneetan. Zuhaitzeta palmondoetan egiten ditu habiak. Palmon-do, pikondo eta fruta-arboletako fruituak jatenditu, hazi, kimu, lore, belar eta intsektuez gain.Parke batzuetan uso etxetiarrekin (Columbialivia bar domestica) batera ikus daitezke, giza-kiek eskainitako janariaz elikatzen.


Jatorrizko hedapen-eremua Argentina, Uruguaieta Paraguaiko erdialdeak eta iparraldeak, Boli-viako erdialdeak eta hegoaldeak, eta Brasilgohegoaldeak osatzen dute. Sartutako espezieada, berriz, Ipar Amerikan eta Europan.

Espainian populazio egonkorrak daude Medi-terraneoko itsasertzean, batez ere, Bartzelona,Valentzia, Alacant eta Málagan. Bestetik, popu-lazio nabarmenak daude Madrilen. Penintsula-ren gainerakoan, populazio txikiak edo ale baka-nak ikus daitezke.

Bizkaiari gagozkiolarik, bi aipamen ezagutzen dira Bilbon,bata Albiako lorategian eta bestea Artxandan.


Espainian arrunta da papagaitxo argentinarraren saleros-keta; norbaiten menpe dauden aleek populazio aske berriaksortzen jarrai dezakete, ihesaldi eta guztiz. Gaur egun 3.000-

3.500 ale bertakotu dau-dela uste da, baina joe-ra goranzkoa da.

Hego Amerikako popu-lazio naturala izurritzatjotzen da nekazaritzan.Estatu Batuetako esta-tu batzuetan, espeziehonen salerosketadebekatu egin da, fin-katuz gero nekazaritzaneragin litzakeen ondo-

rioengatik. Espainian ere bada kalte batzuen berri, batezere fruta-arboletan.

Hiriguneetan, ingurune berbera okupatzen duten hegaztiautoktonoen populazioei eragin diezaiekete. Gainera, kal-teak sor diezazkiekete kolonietatik gertuko zuhaitzei, habiakegiteko adarrak mozten dituztelako. Azkenik, enbarazu era-giten du espezie honen ahots karrankariak; oso arazo larriada eskola edo ospitaleetatik hurbil badaude.

Ez dirudi Bizkaian errotu denik, baina inbaditze-ahalmen handiko espezietzat jotzen da; beraz,hura desagerrarazteko kontrol neurriak ezarribeharko lirateke, populaziorik antzemango balitz.

Papagaitxo argentinarrak salerosteko, ale gaztebasatiak biltzen dira jatorrizko hedapen-eremu-ko habia-elkarteetan. Populazio naturalak ez bidedaude arriskuan; alabaina, ale basatiak biltzeanoinarritutako neurriz gaineko merkataritzarenondorioz, arriskuan dauden fauna eta flora espe-zie basatien inguruko nazioarteko merkataritza-ri buruzko CITES hitzarmenaren (Convention onInternational Trade in Endangered Species ofWild Fauna and Flora jatorrizko izena) II. Erans-kinean jaso da espezie hau, hau da, kontrolikgabeko merkataritzak mehatxupean jar dezake-en espezieen multzoan.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Tamaina ertaineko espeziea da,usoa baino apur bat txiki eta lirai-

nagoa. 28-33 cm inguruko luzera dau-ka, 46-48 zentimetroko hego-zabale-ra, eta 125-140 gramo inguruko pisua.Luma berde distiratsuak ditu, bainakopeta, masailak, eztarria eta bula-rraldea grisak dira. Bularreko lumakgris ilunak dira, eta sabelaldea oliba-kolorekoa. Arraun-lumak gainontzekoluma berde urdinxkak baino ilunago-ak ditu eta oso nabarmenak dirahegan ari denean. Hezur kolorekomokoa eta hanka grisak dauzka.Sexuen artean ez da alderik; gazte-ak, berriz, helduen antzekoak dira, bai-na kopeta grisa dute, berdez zipriztin-duta.

Kolore nagusiki berdeagatik eta bulargrisagatik, ederto bereizten da espe-zie hau beste loro batzuetatik. Heganari denean, kolore berdea eta arraun-lumak nabarmentzen zaizkio. Espai-nian, Kramer papagaitxoarekin (Psi-ttacula krameri) nahas liteke, bainaazkenak buztan luzeagoa dauka, griskoloreko lumajerik ez, eta hegoak ber-de. Papagaitxo argentinarraren aho-tsa Kramer papagaitxoarena bainobaxu eta karrankariagoa da.


Hego Amerikako jatorrizko hedapen-eremuan, zuhaitzetan

egiten du habia. Eucaliptoaketa beste espezie batzuk sar-tzearen ondorioz, aurretiazbasogabetutako lekuetan ereegiten du habia. Elektrizitate-dorreak ere aprobetxa ditza-ke habia egiteko. Globo itxu-rako egitura osatzen du,barruko ganberara daramantunel moduko sarbideduna.Oso espezie taldekoia da, etaaskotan beste habia batenondo-ondoan egiten duberea, habia elkartuak osa-tuz. Habien elkarketa hainbatganbera independenterenegituren batura da, zeinekbere sarbidea duelarik.Argentinan, 70 ganberez osa-

tutako habia elkarteak aurkitu dira.

Errunaldia 4 eta 8 arrautza ingurukoa izan ohi da,baina kopurua 1etik 11raino zabaldu daiteke. Erru-naldi jakin bateko ale gazteek hurrengoko txitak zain-tzen lagun dezakete

Habitata

Honako habitatak okupatzen ditu papagaitxo argen-tinarrak Hego Amerikako jatorrizko hedapen-ere-muan: sabana erdi idorreko zuhaitzak, sastrakadixerofiloak, ibar-basoak, zuhaitz sakabanaturiko gunezabalak, bai eta zuhaitz-sailez betetako hiriguneakere.

Txitak hazteko ez ezik, urtean zehar lo egiteko ereerabiltzen dituzte komunitate-habiak. Hartara, kolo-niaren ohiko jardueraren ernamuin bihurtzen dira.Bertatik abiatzen dira egunero papagaitxoak talde

PAPAGAITXO ARGENTINARRA(Myiopsitta monachus)

46EH 81 Zk.

47EH 81 Zk.

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Espezie sedentario eta bertakotua da Saha-raz hegoaldeko Afrika gehienean. Zuhaiztitrinkoenak eta oihan itxia ekidin egiten ditu.Taldekoia izanik, 30 bat aleko talde txikie-tan mugitzen da uretatik gertuko belardie-tan zehar elikagai bila; oso aktiboa da jar-dun horretan, nekaezina. Egokitzapen mai-la handiak lagunduta, erraz moldatzen dainguru gizatiartuetara eta nahiko fidakoragertzen da holako lekuetan.


hedapen-bideak

Mokogorriaren jatorria Saharaz hegoalde-ko Afrikan dago, Kamerundik Sudaneradoan hegoaldeko eremuan. Brasilen, Por-tugalen eta Ozeano Bareko eta Indiako Oze-anoko hainbat uhartetan sartu zuten, baitaMakaronesiako beste hainbatetan ere.

Portugaletik abiatuta, Extremadura eta Gali-ziarantz hedatu da. Horrez gain, Katalunia,Andaluzia eta Valentziako hainbat eremutanagertzen da, baita uharte batzuetan ere,Mallorca eta Kanaria Handian, esaterako.

Bizkaian, talde txiki bat antzeman da Astra-buduako hezegunean (Erandio); Espainia-ko hegazti habia-egileen atlasak (Atlas delas Aves Reproductoras de España) Bizkaianumatu dela dio, baina ez du lekua zehazten.


XX. mendearen 60ko hamarkadan antzeman zuten Por-tugalen eta ikaragarri hazi izan da ordutik hona. Inguru-ne urtarrekin loturiko landaretza-guneak ditu habitat nahie-nak, baina beste batzuetara ere zabaldu da, esaterako,ortu eta Arundo donax espezieko kanaberadietara. Heda-pen zabalagoa dauka itsasertzean; hala ere, baldintza

klimatiko eta topografi-koak tarteko, ez dabarrualdeko eremu ido-rretan agertzen.

Espainia penintsularre-an populazio bideraga-rriak daude Galizian,Extremaduran, Secillaneta Mediterraneokokostaldean. Maskotenmerkataritzaren eskutiksartu dute mokogorriaestatuan; gero, alebatzuk ihes egin oste-an, espeziearen egoki-

tze eta hedatze ahalmenak populazio berriak sor ditza-ke.

Espezieak ingurune naturalean zer-nolako arazoak sorditzakeen argi ez dagoen arren, ustez, elikagaia eta habiaegiteko lekuak eskuratzeko lehian aritu daiteke zingire-

tako beste hegazti-espezie batzuekin.

Vidalek umatze batzuk aipatu zituen Bizkaian2003an, baina ez modu egonkorrean, finkatu barik.Zaindu egin beharko litzateke halakorik berriro ger-ta ez dadin, populazio egonkorren balizko ezar-pena ekiditeko.

Espainian azkenaldian finkatu ostean, ez da erra-za populazioa kalkulatzea, datuak asko aldatzenbaitira iturrien arabera: 2.800 eta 12.000 bikoteugalkor, hara zein tarte zabala! Populazio han-diena Guadiana ibaiaren arroan dago, Extrema-duran. Tamainaren aldetik, bigarren eremua Gali-ziako hego-mendebaldean dago, eta hirugarrentalde garrantzitsua Guadalquivir ibaian, Sevillan.Espainiako populazio guztien jatorria Portugale-koetan omen dago.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Txori txikia da baina buztan nahikoaluzea dauka; 10,5 cm inguru luze

da eta 9 gramo inguruko pisua dauka.Oro har, itxura arre-grisaxka dauka,bermikulatua (zizareek egurrean egi-ten dituzten galerien antzeko itxura-duna), begi-maskara gorriduna, orba-na gorri-arrosakara iluna sabelaldea-ren erdian eta buztanean, eta uzki-aldebeltzaxka. Ale helduen mokoa koloregorri bizikoa da. Emeen artean, lau-soagoa da sabelaldeko orbana, etauzki-aldea marroi iluna. Gazteen arte-an, berriz, mokoa marroi iluna da, etaapalago agertzen dituzte barra-erakoapaindura orokorra eta azpialdekoinguru beltz eta gorriak. Hegan, hegolabur eta biribilduak ditu eta buztanluzea erakusten du. Hiru silabakoestrofa sinple baten bidez kantatzendu: bi nota zakarren ostean, hirugarrenbat, goranzkoa eta pixka bat burrun-baria.

Iberiar penintsulan bada antzeko espe-zie bat, hori ere sartutakoa: Bengaliargorria (Amandava amandava). Koloregorriari esker, har heldua nahastezinada; eme eta gazteek, berriz, ipurtxun-txur gorria eta aurpegian orban gorri-rik ez izatea dute bereizgarri. Alabai-na, kontuz ibili beharra dago nahasketa saihesteko Estril-da generoko beste espezie ez hain ohiko batzuekin; azkenhoriek etxean hazi eta ihes egindako aleak lirateke.


Mokogorria kolonia sakabanatuetan umatzen da, habiak

barreiatuta egonik ere, elkarren-gandik nahikoa hurbil. Madariitxura eta tamaina handiko habiaegiten du, belar-izpi lerroak elka-rri lotu, eta multzo osoa kanabe-ra-zurtoin edo -adarretan katea-tzen ditu. Azpialdean, tunel antze-ko bat uzten dute sarbide gisa .Kanarietan, lurretik 5 metrora eginohi dute habia, palmondoetan.

Oso luzea du habia egiteko aldia,normalean otsaila eta azaroaartekoa, baina urte osoan luzadaitekeelako daturik ere jaso da.Errunaldia 4-6 arrautzaz osatu ohida eta bikotekide biek berotzen

dituzte. 12 eguneko aldian sortzen dira txitak eta bi aste-tan habia uztekoak dira. Helduek ematen dieten elika-duran nagusi dira intsektuak. Bikoteak 3 errunaldi ereegin ditzake urtean.

Habitata

Afrikako jatorrizko eremuan, ur-ingurunee-tatik gertuko zuhaixka eta belar luzeko ere-muei lotzen zaie espeziearen habitat natu-rala, baina ibai ertzetan eta lezkadietan ereagertzen da. Makaronesiako uharteetan, soroureztatuetan, kanaberetan, parke, lorategieta golf zelaietan agertzen da. Iberiar penin-tsulan, berriz, urarekin loturiko habitatetan,hala nola, zingirako landaretza (lezka, kana-bera, sahats eta milazka) hazten denekolekuetan.

Belar-haziz eta ornogabe batzuez elikatzendira bereziki. Zurtoinez zurtoin ibiltzen dabelardian, hazi helduak janez; amaitzean,hurrengora joko du, jauzi urdurien bidez.

MOKOGORRIA(Estrilda astrild)

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

49EH 81 Zk.

Egungo hedadura edopotentziala EuskalHerrian Jatorria eta

hedapen-bideak

Bisoi amerikarraren jatorriz-ko hedapen-eremua IparAmerika da, Alaskatik Kana-daraino eta AEBetako lurral-de guztia, klima idorrenekolekuetan izan ezik. Larrugin-tzak berebiziko estimutan har-tuta, eskari handiko espezieaizan da, eta horren ondorioztranpa-jartzaileek zorrotz jaza-rri dute. Eremu itxian haztealortu zuten 1866an. 1920tikaurrera larrugintzarako lehenabeletxeak jarri ziren Europan(Espainian 1958an, Euskadin1980an). Ekoizpen handienekourtea, 1992an, haiz zuzen, 18instalazio zeuden Euskadin, 11UTM laukiri eraginez (10x10),guztira 10.000 eme ugalkor ukui-luratuta. Eskaera jaisteak eta era-kundeek ezarritako kontrol zorro-tzek ixteko bidean jarri ditu horienarteko gehien –gehienak. Gaurez dago bakar bat ere Bizkaian.

Alabaina, dela gizakien gogozkontra ihes eginda, dela nahitaaskatu direlako, abeletxeak bisoiamerikarra aske bihurtzearen jatorrian daude; sarritan popu-lazioa egonkorrak osatu ditu, gaur egun Europa osora zabal-duta.

Iberiar penintsulan 1960ko hamarkadan antzeman zen lehe-nengoz. Gaur egun, populazio handiak daude Galizia-Por-tugalen, Gaztela eta Leonen eta Euskal Herrian (non ihe-saldi masiboak gertatu diren oso denbora laburretan).Hori-xe da, hain zuzen ere, Butroe ibaiaren arroan 80kohamarkadatik finkatutako populazioaren kasua (eta bisoi

europarrarekin batera bizida!). Horren ondotik, beteaipamen batzuk jaso diraOka, Nerbioi-Ibaizabal etaAsua ibaietan, baita Lea etaArtibain ere. Antza denez,lurraldearen barruan men-debaldera bakarrik ez da iri-tsi, Karrantza eta Enkarte-rrietara.


Espezie inbaditzaile guztiekbezala, bisoi amerikarrarenlehen eragina lehian aritzenden espezieekikoa da: bisoieuroparra (espezie babestua

eta berariazko kudeaketa-pla-na duena), eta agian, igaraba.Ez dirudi bigarrenarekiko harre-manetan lehia denik hitz ego-kiena; itxuraz, baliabideak bana-tzen dituzte nolabait espeziebiek, eta bisoiak aldatu egin dituhein batean bere ohiturak etadieta. Edonola ere, igarabakapaldu egin dezake bisoi ame-rikarraren hedapena.

Bisoi europarrarekiko lehia,aldiz, oso nabaria da; berazBernako Hitzarmenari men egi-nez amerikarra errotik desage-

rraraztea gomendatzen da. Baina nola? Lehen-lehenik,abeletxeetatik ihes egindako aleek (horrek azaltzen du eska-tzen diren kontrol neurri zorrotzak), abandonatutakoek edopopulazio basatuetako aleek populazioak ugaritu ditzatensaihestu behar da. Eta horrekin batera, populazioak kon-trolatzeko teknikak ezarri behar dira, hilkortasun-tasa igo(tranpen bidez aleak kenduz) eta, ahal den neurrian bede-ren, jaiotze-tasa jaisten saiatuz. Espezie honen kasuanbada beste arazo bat, alegia, bisoi europarrarekin baterabizi den lekuetan (Bizkaian, esaterako) bigarren hori kalte-

rik ez eragitea zaindu behar da. Azkenik, kontuan har-tu behar da jarduera horien prezioa onartzeko modu-koa den edo ez; zenbait kalkuluren arabera 1.900 euro-koa da ale bakoitzeko! Beraz, xedea ez da espezieaguztiz desagerraraztea, baizik eta populazioa mugaonargarri batzuen barruko kopuruetara ekartzea. Aurre-zaintzazko neurrien artean, garrantzitsua dugu abe-letxerik instalatzeko debekatua ezartzea bisoi ameri-karrak kaltetu egin ditzakeen espezieak bizi direnekoinguruneetan; eta horren lagungarri, dagoeneko abiandaudenak zorrotz kontrolatzea, eta bisoiak maskotagisa saltzea debekatzea. Bisoi amerikarraren ondo-riozko beste eragin batzuk hegaztien gainekoak (bai-na bisoi europarrak ere bai) eta oilategi eta arrain-haz-tegietan eragiten dituztenak dira.

48EH 81 Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Bisoi amerikarra mustelidoen familiakougaztuna da, ibaiertzetan bizi dena

(familia berekoak dira igaraba, azkonarra,erbinudea eta lepahoria). Tamaina ertai-nekoa da: Butroe ibaiko populazioaren gai-neko datuen arabera, 59-65,2 cm arteko-ak dira ar helduak, eta 50,5-53 cm arte-koak emeak; kasu bietan, buztanak luzeraguztiaren herena hartzen die. Gorputzluzexka eta azal oso leuna dute; buruansudur laburra eta belarri txikiak. Zangoak,berriz, txikiak ditu, atzapar makur etazorrozdunak.

Bisoi amerikar basatien ilajea gaztaina-kolore ilunekoa da, gorputzaren beheal-dean orban zuriak dituelarik: kokotseaneta azpiko ezpainean, sabelaldean etaizterrondoan. Ilaje leun eta itxia du, trin-koa, iragazgaitz bihurtzen duten oliozbabestuta. Hortik, bada, larruginen inte-resa: “bisoi” hitza errazago uler daitekeoso beroki garesti eta berezi izendatzeko,animalia baten izena adierazteko baino.Orban-banaketa hori ez da adinarekin gal-tzen, bere horretan dirau; beraz, popula-zio jakin bateko aleak elkarren arteanbereizteko erabil daiteke.

Bisoi europar edo ur-ipurtatsaren (Muste-la lutreola) oso-oso antzekoa da: amerikarrak ez bezala,europarrak ile zurizko orban handia dauka goiko ezpaine-an. Baina badira zalantzazko kasuak eta, halakoetan, kas-kezurreko neurrien edo markagailu genetikoen bitartez bai-no ezin dira berezi. Urrunetik ikusita, igarabarekin ere nahasliteke, baina igaraba handiagoa da, eta igerian burua bainoez du uretatik ateratzen; bisoiak, ostera, gorputz osoa era-kusten.


Bisoi amerikarra -europarrabezala- harrapari oportunistaeta orojalea da, betiere lekua-ren eta urtaroaren arabera, ber-din elikatzen da ibaiko anima-liez (karramarroak, ditiskoak,odonatuen larbak, arrainak -bereziki aingirak eta ziprinido-ak-) zein ur-ertzekoez, tarteanmikrougaztunak (lur-saguak,saguak), erbikumeez, eta lurre-an umatzen diren hegaztien(ahate, uroilo) txitez. Dieta hain

zabala izateak, segurutik, hedatzen lagundu dio. Igarabadagoen lekuetan, bisoiaren elikadura baldintzatzen du etalehorreko harrapakin gehiago kontsumitzen ditu; hartara,bien arteko lehiakortasuna baretu egiten da.

Hamar hilabeteren buruan heltzen dira sexu-heldutasune-ra, eta urtean behin ugaltzen dira. Neguan bildu ostean (emebera ar bakar batekin edo gehiagorekin bildu daiteke), eta

40-75 egun inguruko sabelaldiaren ondoren, uda-berrian jaiotzen dira kumeak, 1 eta 8 bitarte.

Habitata

Bisoia ibaien inguruan bizi da, baita ingurune giza-tiartuetan ere (hiri- eta industria-guneetan, baina sen-tikorra da PCBren bidezko kutsaduraren aurrean),baina ibai- eta ur-ertzetako landaretza hazten dire-neko eremuak nahiago ditu; harriartean edo haltzensustraien artean egiten ditu gordelekuak, baita berakedo beste espezie batzuek egindako kobazuloetanere. Bisoiaren agerpena hiru ingurumen-aldagairenaraberakoa da: ur-ibilguaren erabilera, ertz mota etalandaretza. Populazioen dentsitatea Km2-ko 1 eta8 alerainokoa izan daiteke.

BISOI AMERIKARRA(Mustela vison)

EU

SK

AK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

51EH 81

Zk.

Habitata

Mapatxea edozein habitatean bizi daiteke,betiere hedapen-eremuaren baitan. Basotxikiak, ibai eta ingurune hezeak nahiagoditu, baina eroso bizi daiteke birlandatuta-ko basoetan eta nekazaritza- zein hiri-ingu-runeetan ere.Gauez irteten da, eta garaihotzetan jarduera txikiko animalia bihur dai-teke, baina ez du horregatik hibernatzen.Arintasun osoz igotzen da zuhaitz eta bes-te leku garai batzuetara, eta behar izatera,oso ondo egiten du igerian. Ez da lurraldezabaletan ibiltzen, janaria edo bikotea aur-kitzeko behar izatekotan baino ez.

Egungo hedadura edo potentzialaEuskal Herrian Jatorria eta hedapen-

bideak

Hain zuzen ere, egokitze-gaitasun bikainabaliatzen du mapatxeak iritsi deneko (edoeraman duteneko) lekuetan finkatzeko.Jatorriz Ipar Amerikakoa izanik, Europaraekarri zuten, lehenengoz eta bat larrugin-tzan erabiltzeko eta zoologiko nahiz Histo-ria Naturaleko museoetan erakusteko. Alegutxi batzuk askatu egin zituzten Alema-nian 1927an; Berlin inguruan zeuden1935ean, eta Frantzian 1934an. Errusianere sartu zuten espeziea 1954an.

Bigarren Mundu Gerran, abeletxeko aleakaskatu zituzten, eta hortik hainbat popula-zio sortu eta finkatu ziren. Horren ondotik,Europako baldintzetara egokitzeko, nabar-men handitu zuen hedapen-eremua 80kohamarkadan. Sartze berrienak, aldiz, mas-kotak askatu direlako gertatu dira: mapa-txea animalia bizkorra, txukuna eta ilajezatsegina izanik, txakurra balitz bezala sal-tzen da, baina hazten denean gobernaezin bihurtzen da.

Horrela iritsi da Iberiarpenintsulara. Madril hiria-ren kanpoaldeko ingu-ruetan ikusten hasi ziren2003an, eta gaur egun,arrisku larri bihurtuta,kontrol-neurri zorrotzakhartu behar izan dira.Orain dela gutxi aipame-nak jaso dira Kantabrianeta Bizkaiko mendebal-dean ere agertu da:Enkarterrin hatz-markakaurkitu dira, autoekharrapatutako bi kumeaurkitu dira eta ale heldubat ikusi ote aipatzen da.


Mapatxea espezie oportunista denez, iristen den lekuguztietako orekak ustiatu eta asalda-tzen ditu. Harrapari gisa, abantailak ditubeste haragijale batzuen aldean (esa-terako, zuhaitzetan gora egitendu).barazki-, fruta eta zereal-laboreakkaltetzen ditu, hegaztiak eta berenhabiak erasotzen ditu. Amorreria etabeste gaixotasun batzuk transmitituditzake eta gogaikarria da hiri-gunee-tan.

Europan, mapatxearen populazioakkontrolpean hartzeko esperientziakurriak dira. Ehizan erabili izan da hamar-kadetan zehar. Madrilgo erkidegoantranpekin ari dira lanean, eta popula-zioaren hazkundea etetea lortu dute;ez, ordea, inbaditu dituen eremuetatikdesagerraraztea.

Mapatxea Ipar Amerikako ugaz-tun haragijalea da, ilaje gris ilu-

nekoa, buztan trinko iletsua, eta eraz-tun argi eta ilunez hornitua, txanda-ka. Burua triangeluarra dauka,ezaugarri oso bereizgarri batekin:begi-mozorroa dirudien maskara edozerrenda horizontala. Bere familiakoharagijale guztiak bezala, plantigra-doa da, hots, ibiltzean hankarenoinazpi osoa ipintzen du lurrean, har-tzen antzera (mapatxea beste fami-lia batekoa da, nahiz eta Linneokhasieran hartzen artean sailkatuzuen), eta haragijale gehienek ezbezala.

“Hartz garbitzaile” ere deitzen zaio(Linneok lotor deitu zuen, hau da,“garbitzen duena”), Buffon naturalis-tak ere XVIII. mendean behatu beza-la, “urtebetetik gora bizirik izan etazaindu dugun mapatxeak... uretanbusti -edo, hobeto esanda, blai-blaiegiten zuen- jan nahi zuen oro”,aurreko hankak gure eskuen antze-ra erabilita.

Mapatxea ibai-inguruetan bizi da,basoetan eta ibaiertzeko beste lan-dare-habitat batzuetan. Arra emeabaino zertxobait handiagoa da, 60 eta95 cm bitarteko luzera dauka, erdiabuztanean, eta 10 kilo inguruko pisua izan dezake. Itxu-raz, azkonarrarekin nahastu badaiteke ere, espezie biakerraz bereizteko bidea ematen dute buztan luze eta eraz-tunez inguratuagatik, eta batez ere, begi-mozorro etaargazkian ikusi daitekeenaren moduko hatz-marka plan-

tigradoengatik.


Procyon lotor izenekoa oro-jale eta oportunista da; jato-rriz haragijalea bada ere, die-ta ia erabat begetarianoaonartzen du: fruituak (intxau-rrak, gereziak, mahatsa, ara-nak, sagarrak), baita zerea-lak ere... Urtaroaren araberaizadiak zer eskaini, hura jan!Horrez gain, haragitan, gehia-go jotzen du ornogabeetara(karramarroak, barraskiloak,intsektuak), ornodunetara bai-

no (igelak, saguak, arrautzak eta txikiak). Sarraskia ereaprobetxatzen du. Inguru gizatiartuetara ere hurbiltzenda: ukuilu eta jaki-gordailuetan sartzen da, zabor-edu-kiontzietan miatzen du eta sarritan irauli egiten ditu. Bizi-lagun gogaikarria da, beraz.

Mapatxeen bizi-itxaropena 15 urte-koa da, baina normalean ez dute 5urteko adina gainditzen, kume etagazteen artean hilkortasun-tasa han-dia dutelako (elikadura eskasa, ehi-za, autoek harrapatuta, etab.). Bakar-tiak dira, ugaltze-garaian izan ezik.Otsaila eta ekaina bitartean elkartzendira, sabelaldiak 65 egun irauten du,3 eta 7 kume bitarte jaiotzen dira urte-ko kumaldi bakarrean. Kumeak sus-trai artean egindako gordelekuarenatzealdean jaiotzen dira. 20 asterenburuan hasten dira jatera irten gauez,amak lagunduta. Jaio eta hurrengoudaberrian heltzen eta independiza-tzen dira.

50EH 81

Zk.

MAPATXEA(Procyon lotor)

EU

SK

AL

HE

RR

IKO/

FAUN

A EX

OTIK

O IN

BADI

TZAI

LEAK

Arrain EditorialaArrain Editoriala

ARRAIN EDITORIALA

TLF: 94 490 34 04e-mail:[email protected]: www.arrain.es

Arrain EditorialaAntropologiari eta Bioaniztasunari buruz

euskaraz idatzitako lanarik handienaARGITARATUTAKO BESTE LIBURU BATZUK

ARGITARATUTAKO BESTE LIBURU BATZUKAntropologiari eta Bioaniztasunari buruz euskaraz idatzitako lanarik handiena

“Kultura Sailak (Hizkuntza PolitikarakoSailburuordetza) diruz lagundutakoa”

HEZKUNTZA, HIZKUNTZA

POLITIKA ETA KULTURA SAILA

Euskal Herriko Fauna Exotiko - Inbaditzaileak

Documents