ESSBIH_Modul 9

Modul 9 Daljinsko grijanje

KONANI IZVJETAJNaziv projekta: ifra projekta: Zemlja: Konzultant: Studija energetskog sektora u BiH BHP3-EES-TEPRP-Q-04/05 WB Bosna i Hercegovina Konzorcij: Energetski institut Hrvoje Poar, Hrvatska Soluziona, panjolska Ekonomski institut Banjaluka, BiH Rudarski institut Tuzla, BiH Kontakt osobe: Telefon: Fax: e-mail: Haris Boko ++ 385 1 6326 165 ++ 385 1 6040 599 [email protected] Davor Bajs ++385 1 6326 102 ++ 385 1 6040 599 [email protected]

Datum izvjetaja: 31.03.2008.

Autori izvjetaja: Goran Grani (voditelj tima), Mladen Zeljko (ekspert za elektrinu energiju), Idriz Moranjki (ekspert za ugljen), Jose Andres Martinez (ekspert za plin i naftu), Marisa Olano (ekspert za obnovljive izvore), eljko Juri (ekspert za zatitu okolia)

Voditelj modula Mr.sc. Vedran Krstulovi

Autori Mr.sc. Vedran Krstulovi Mr.sc. Hrvoje Petri Danica Maljkovi, dipl.ing

PROJEKTNI ZADATAK

TREI PROJEKT OBNOVE EES: Studija energetskog sektora u BiH I


Unutar modula 9 potrebno je analizirati ope stanje u sustavima centralnog grijanja, te razmotriti okvire i izazove za njegov budui razvoj. Ovaj modul bi trebao konkretno ispuniti sljedee ciljeve: Prikupiti i analizirati raspoloive podatke o postojeim centralnim toplinskim sustavima i njihovoj konkurentnosti (ocijeniti stvarno stanje CTS-a, dati pregled proizvodnih postrojenja) Analizirati organizacijske i financijske uinke toplinarskih tvrtki (analizirati stvarno poslovno stanje u toplinarskim tvrtkama) Prikupiti i analizirati postojee podatke o potronji i proizvodnji toplinske energije Identificirati osnovne pokretae razvoja potranje za energijom, ali takoer prepoznati relevantnu legislativu, regulativu i infrastrukturalna pitanja vezana uz razvoj sektora toplinarstva, razmotriti konkurentnost proizvodnje toplinske energije iz alternativnih izvora Napraviti zbirne projekcije potranje toplinske energije iz CTS-a u narednih 15 godina.

Predloiti mjere za revitalizaciju i poboljanja u smislu energetske efikasnosti i poslovnog razvitka (razvoja nacionalnog trita)

Final Report- Konani izvjetaj II

SAETAK

TREI PROJEKT OBNOVE EES: Studija energetskog sektora u BiH III


Unutar Modula 9 Daljinsko grijanje je dan pregled postojeih postrojenja i sustava podrunog grijanja, njihove konkurentnosti s alternativnim izvorima proizvodnje toplinske energije, iopcija za rekonstrukcije, poboljanja i poveanja energetske efikasnosti. Nadalje je su dane projekcije razvoja daljinskog grijanja u Bosni i Hercegovini za naredno 15-godinje razdoblje. Prvenstveno je razmotreno stanje daljinskog grijanja prema podrujima BiH i u relevantnim toplinarskim poduzeima. U tu svrhu je razvijen upitnik o postojeim toplinarskim sustavima i poduzeima, koji je distribuiran svim razmatranim toplinarskim poduzeima. Time su ustanovljeni osnovni podaci o poduzeima, vlasnike strukture, detaljniji opis djelatnosti poduzea i opis organizacijske strukture. Nadalje su ustanovljene tehniko-tehnoloke karakteristike sustava daljinskog grijanja, u smislu proizvodnih jedinica, instaliranim toplinskim kapacitetima, koritenom gorivu, kao i karakteristikama vrelovodnih ili parovodnih sustava, te broju i karakteristikama toplinskih stanica. Konano su ustanovljene karakteristike proizvodnje i prodaju toplinske energije. Bitni podaci se odnose na potronju goriva i isporuku topline kupcima u proteklom viegodinjem periodu. Na ovaj nain su prikupljeni podaci od est najznaajnijih toplinarskih poduzea iz Federacije BiH i etiri iz Republike Srpske, i to iz: KJKP "Toplane Sarajevo" d.o.o. - Sarajevo JP "Grijanje" d.o.o. - Kakanj "Centralno grijanje" d.d. - Tuzla JP "Grijanje" - Zenica UNIS Energetika d.d. - Konjic JP " Rad" Lukavac Lukavac "Toplana" d.d. - Banja Luka ODJP "Doboj" - Doboj "Toplana" d.d. - Prijedor JP "Gradske toplane" Pale Za svako od ovih poduzea dan je detaljniji opis u smislu vlasnikih odnosa, mjerenja potronje, proizvodnje, karakteristika transportnog i distribucijskog sustava, dosadanjeg i oekivanog razvoja, i karakteristika poslovanja. Za promatranu 2005. godinu su u dani iskazani rezultati poslovanja. Na temelju obraenih podataka uoene su ope i specifine karakteristike situacije u toplinarstvu u Bosni i Hercegovini. U Federaciji BiH veina toplinarstava kao toplinski agregat nema vlastita kotlovska postrojenja, ve su oslonjena na lokalna termoenergetska postrojenja termoelektrane i eljezaru. To je uvjetovano predratnim razvojem kada su se bogata nalazita domaih energenata mrkog ugljena i lignita koristila za izgradnju teke industrije, te je viak toplinskih kapaciteta bio povoljan za izgradnju i irenje komunalnih mrea daljinskog grijanja. Ratna zbivanja su uzrokovala velike tekoe u radu toplinarskih poduzea, kako tehnike tako i ekonomske, to je najvea prepreka oporavku toplinarstva. Do poratnog oporavka je meutim dolo, kroz procese restrukturiranja i ponovne uspostave realnijih trinih odnosa. Postotak naplate usluga koji se danas ostvaruje je u porastu, no i dalje uglavnom dolazi do kumulacije gubitaka koji su glavna prepreka trinom poslovanju i investiranju u kvalitetan razvoj. Tamo gdje je oteana naplata usluga od fizikih osoba, javni i privredni subjekti (u prvom redu objekti podrune, kantonalne i dravne uprave) su glavni oslonac ekonomskoj odrivosti toplinarstva. Kao specifine situacije mogu se navesti toplinarstva Sarajeva i Konjica. Pored toga to jedino u Federaciji BiH kao temeljni energent koristi plin, samo u Sarajevu su prisutne vlastite lokalne kotlovnice i sustav zasebnih toplinskih mrea. Ovdje je dolo i do najveih ulaganja u modernizaciju sustava i do kontinuirane provedbe daljnjih planova poboljanja. SustavFinal Report- Konani izvjetaj IV

sarajevskog toplinarstva se, unato opeprisutnim problemima naplate i relativno visokoj cijeni primarnog energenta, najvie pribliio realnim trinim odnosima. Nasuprot tome, kod toplinarstva Konjica, koje raspolae vlastitim kotlovskim postrojenjem naslijeenim od predratnog industrijskog pogona, situacija s naplatom koi svaki razvoj u smislu obnove infrastrukture, modernizacije i irenja toplinske mree. Uslijed kroninog neplaanja kuanstvima je opskrba obustavljena, tako da mrea posluje samo s javnim i gospodarskim potroaima. Planovi i realna potreba za obnovu i irenje plasmana topline, no ovise o angamanu ire zajednice. Funkcioniranje podrunog grijanja u Lukavcu, kao satelitskog toplinarstva u Tuzli koje je 20kilometarskim vrelovodom povezano s TE Tuzla, dobar je primjer funkcionalnosti podrunog grijanja dislociranog na veu udaljenost i mogunosti irenja toplinarstva na ovakav nain. Toplinarstva u RS su oslonjena na vlastita kotlovska postrojenja. Temeljna goriva su mazut i ugljen. Poslovanje i mogunosti ulaganja u rekonstrukciju i razvoj i ovdje ovise o postotku naplate usluga, koji je varijabilan. Nabava mazuta kao uvoznog energenta predstavlja optereenje jer svako toplinarsko poduzee samostalno provodi proceduru nabave, te je izraena inicijativa da se u ovu proceduru ukljue dravne institucije. Specifina situacija je toplinarstva na Palama, koje pored ugljena koristi u veim koliinama i biomasu (drvni otpad), te toplinarstva Zvornika, koje jedino koristi prirodni plin. Karakteristino je da se kod svih toplinarstava na podruju BiH toplina koristi gotovo iskljuivo za grijanje prostora (u vrlo rijetkim sluajevima kao procesna toplina za industriju) a ne i za pripremu potrone tople vode. U razmatranjima zakonodavnog okvira koji bi regulirao poloaj daljinskog grijanja u Bosni i Hercegovini, ustanovljeno je da je postojea zakonska regulativa trenutno za ovo podruje vrlo nerazvijena, kako na dravnoj, tako i na razini entiteta i jedinica lokalne uprave i samouprave. Na raspolaganju je samo regulativa o javnim poduzeima i odluke na razini opina vezane za regulaciju poloaja toplinarskih poduzea. Stoga je dan pregled relevantnog regulativnog okvira na razini Europske unije, te, kao primjer razvoja legislativne problematike toplinarstva u slinim tranzicijskim uvjetima, pregled legislativnog okvira u Republici Hrvatskoj. Razmatranje postojee i budue europske regulative je znaajno prvenstveno stoga to se radi o pravnom okviru koji e Bosna i Hercegovina s vremenom morati usvojiti i prilagoditi mu se. Legislativni okvir u Hrvatskoj, kao analogni primjeru mogueg razvoja, razmotren je sa stanovita odvijajue reforme sektora toplinarstva. U pogledu mogunosti rekonstrukcija i poboljanja djelovanja daljinskog grijanja u Bosni i Hercegovini, razmatrane su skupine mjera s primarnim ciljem poveanja energetske efikasnosti, te poboljanja funkcioniranja, poslovanja i konkurentnosti toplinarskih poduzea. Razmotrene mjere se odnose na djelovanja sa strane proizvodnje i distribucije, te sa strane potronje toplinske energije. One su u veoj ili manjoj mjeri primjenjive na sva toplinarstva u BiH, s tim da su pojedina toplinarska poduzea kontinuirano poduzimala aktivnosti u provedbi odreenih mjera, dokazujui njihovu primjenjivost i opravdanost. Pored tradicionalno prisutnih zahvata u poboljanje funkcioniranja daljinskog grijanja, vano je napomenuti da neke temeljne organizacione mjere imaju najvee potencijale u djelovanju na racionalno koritenje energije iz daljinskog grijanja. To se u prvom redu odnosi na uvoenje mjerenja toplinske energije i naplate prema stvarnoj potronji kod individualnih potroaa, kao i na uvoenje pripreme sanitarne tople vode pomou topline iz daljinskog grijanja. Nijedna od tih mjera trenutno nije prisutna u provedbi, s tim da je mjerenje potronje eksperimentalno provoeno kod pojedinih toplinarstava i uzeto u obzir u srednjoronimTREI PROJEKT OBNOVE EES: Studija energetskog sektora u BiH V


planovima, a grijanje sanitarne tople vode je mjestimice u razmatranju. Uvoenje ovih principa bi znatno povealo racionalnost koritenja toplinske energije, proirilo trite toplinarstva i poboljalo uvjete poslovanja, uinivi daljinsko grijanje konkurentnijim izborom. Povezivanje daljinskog grijanja s kogeneracijskom proizvodnjom toplinske i elektrine energije uvjetovano je nizom faktora. To se odnosi na raspoloiva goriva, mogunosti distribucije i druge bitne stavke . Pritom se razlikuju izgradnje kogeneracijskih postrojenja od strane toplinarskih poduzea, i povezivanje s termoelektranama i energanama industrijskih postrojenja. Glavni faktor za odluku o izgradnji vlastitog kogeneracijskog postrojenja je prisutnost plinske mree, zatim veliina toplinskog konzuma, mogunosti plasmana elektrine energije i drugo. Pojedina toplinarstva u Tuzli, Zenici, Kaknju - djeluju u okviru proizvodnje toplinske i elektrine energije iz termoelektrana i energana u industrijskim pogonima, i njihova pozicija je stabilna. Kod drugih sluajeva primjer Doboja planira se povezivanje s buduim termoenergetskim objektom. Ovakve strukture, vezane za jake toplinske agregate s velikim rezervama toplinske snage takoer su pogodne za irenje toplinskih mrea na okolna satelitska naselja, za to postoje pozitivna iskustva. Sam stupanj naplate usluge isporuke topline predstavlja kljuan moment razvoja i poslovanja toplinarskih poduzea. Upravo poveanjem postotka naplaene usluge daljinsko grijanje se odvaja od poloaja socijalno uvjetovane javne djelatnosti i pribliava se trinim uvjetima poslovanja. U poratnim uvjetima je situacija s naplatom ozbiljno prijetila opstanku pojedinih toplinarstava, ponegdje je situacija i dalje ozbiljna, te se privatnim potroaima zbog neplaanja obustavljala usluga grijanja. Meutim, tradicija djelovanja daljinskog grijanja, razina solidarnosti, postepeno poboljavanje trinih uvjeta i drugi faktori omoguili su njegovo daljnje djelovanje i razvoj. Djelovanje toplinarskih sustava u Bosni i Hercegovini uvjetovano je i raspoloivim gorivom. Bogati ugljeni bazen srednjebosanskog podruja usmjerio je baziranje proizvodnje energije na domaem raspoloivom energentu, tako da je veina toplinarskih poduzea u Federaciji Bosne i Hercegovine povezana s lokalnim termoelektranama koje koriste ugljen, ili ga koriste u vlastitim toplinarskim kotlovnicama. Pozicija ovog energenta je u time sluajevima stabilna, pogotovo obzirom na raspoloivost i cijene drugih uvoznih energenata. Ugljen je zastupljen i u toplinarstvima Republike Srpske, gdje je kao gorivo najvie prisutan i mazut. Toplinarstva koja koriste mazut zainteresirana su prvenstveno za povoljnije uvjete nabave ovog energenta, koji se, uz relativno nizak sadraj sumpora, kupuje od inozemnog dobavljaa. Plin kao energent za daljinsko grijanje je prisutan samo kod toplinarstava Sarajeva i Zvornika. To je uvjetovano postojanjem plinske mree, iji e budui razvoj omoguiti daljnje vezivanje toplinarstava uz ovaj energent, ali i predstavljati ozbiljnu konkurenciju daljinskom grijanju kao opciji zadovoljavanja toplinskih potreba. Pozicija sarajevskog toplinarstva je specifina, obzirom da razvijena plinska mrea ovdje omoguuje dinaminiji razvoj fleksibilnog toplinarskog sustava, temeljenog na skupu zasebnih mrea i manjim efikasnim kotlovnicama. Na podruju ovog toplinarstva prisutni su brojni pozitivni primjeri razvoja toplinskih mrea kao mogue smjernice za slian razvoj u gradskim sreditima koja na raspolaganju budu imala plin kao energent. Razvoj plinske mree u Bosni i Hercegovini otvorit e mogunosti supstitucije drugih energenata u toplinarstvu, prvenstveno ugljena i mazuta, kao tehniki zahtjevnijih, ekoloki manje prihvatljivih i nie efikasnosti u eksploataciji. Za takav se razvoj predvia sredina narednog 15-godinjeg razdoblja, to e najvie ovisiti o ekonomskoj dostupnosti plina. Za specifinu situaciju mogunosti opskrbe daljinskog grijanja grada Sarajeva toplinom iz TE Kakanj, za to su prethodno raene odreene analize, izvedena je procjena izvoenja i investicije za takav projekt. Ovakav zahvat bi bio prihvatljiv srednjorono. Projekcije razvoja daljinskog grijanja u Bosni i Hercegovini izvedene su na temelju tri razvojna scenarija, postavljena za cijelu studiju energetskog razvoja BiH. To su S2 -

Final Report- Konani izvjetaj VI

referentni scenarij potronje energije, S3 - scenarij potronje energije s mjerama smanjenja potronje, i S1 - nii scenarij potronje energije (ekonomskog rasta). Pritom su toplinarstva grupirana prema odgovarajuim zonama, prema kojima su raeni scenariji. Pritom su uoene specifinosti pojedinih zona: u zoni 2 su toplinarstva bazirana na velikim ugljenom loenim agregatima uglavnom u kogeneracijskoj proizvodnji, u zoni 3 je toplinarstvo sarajevskog kantona u specifinoj razvojnoj situaciji koristei plin, zona 4 je predstavljena toplinarstvom Konjica koje nije razmatrano u scenarijima, zona 8 je karakterizirana toplinarstvima sa vlastitim kotlovnicama uglavnom na mazut te na ugljen, te zona 9 ima najveu raznolikost koritenja goriva, gdje se mjestimice javlja i biomasa. Kod scenarija su razmatrana urbana podruja u svakoj zoni, i potroai topline u stanovima i obiteljskim kuama, te u uslunom sektoru koji obuhvaa i privredne te javne objekte. Opi polazni podaci su bili stopa ekonomskog rasta i porast stanovnitva u pojedinoj zoni, te kretanje udjela urbanih podruja u ukupnom stanovnitvu, koji biljee osjetan rast u svim sluajevima. Potronja finalne topline iz daljinskog grijanja kod scenarija S1 s najmanjim ekonomskim rastom kod svih zona se nalazi izmeu stopa potronje referentnog scenarija S2, koje su najvie, i scenarija S3, gdje su ukljuene mjere smanjenja potronje. Projekcije ukazuju na veliki utjecaj primjene mjera racionalnije potronje toplinske energije, gdje ak i uz vii ekonomski rast i poveanje toplinskog komfora stopa potronje energije ima bitno manji rast nego po drugim scenarijima, pogotovo tijekom duljeg razdoblja. Na temelju pokazatelja iz scenarija je izvedena procjena ulaganja u razvoj daljinskog grijanja u svim promatranim zonama BiH. Pretpostavljeno je da e se u promatranom periodu poduzimati ulaganja u razvoj daljinskog grijanja, u skladu s rastom potronje i irenjem toplinskih mrea. Pritom su promatrane investicije u stambenom fondu kuama i stanovima s centralnim grijanjem, te kod privrednih subjekata javnom i uslunom sektoru. U osnovi se pretpostavlja uvoenje mjerenja potronje i ugradnje odgovarajue opreme kod svih novih prikljuenih potroaa, te je za to izvedena odreena razina ulaganja.

TREI PROJEKT OBNOVE EES: Studija energetskog sektora u BiH VII

SADRAJPROJEKTNI ZADATAK.............................................................................................................I SAETAK ................................................................................................................................III SADRAJ ............................................................................................................................... IX 1. UVOD ..................................................................................................................................1 1.1. Sadraj modula.........................................................................................................2 1.2. Opi pregled sustava daljinskog grijanja ..................................................................2 1.3. Pregled sektora daljinskog grijanja ...........................................................................3 2. Opi pregled i karakteristike ................................................................................................5 2.1. Ope geografske i klimatske znaajke .....................................................................6 2.2. Dostupni tehniki podaci...........................................................................................7 3. Toplinarska poduzea........................................................................................................11 3.1. Sarajevo .................................................................................................................12 3.1.1. Vlasniki odnosi ..............................................................................................12 3.1.2. Mjerenje i regulacija........................................................................................12 3.1.3. Proizvodnja i karakteristike sustava................................................................12 3.1.4. Karakteristike potronje ..................................................................................12 3.1.5. Dosadanji i oekivani razvoj..........................................................................15 3.1.6. Cijene grijanja i naplata ..................................................................................15 3.2. Tuzla.......................................................................................................................17 3.2.1. Vlasniki odnosi ..............................................................................................17 3.2.2. Mjerenje ..........................................................................................................17 3.2.3. Proizvodnja .....................................................................................................17 3.2.4. Karakteristike transportnog (vrelovodnog) sustava ........................................18 3.2.5. Karakteristike distribucijskog sustava .............................................................18 3.2.6. Dosadanji i oekivani razvoj..........................................................................18 3.2.7. Cijena grijanja i naplata ..................................................................................20 3.3. Zenica.....................................................................................................................21 3.3.1. Vlasniki odnosi ..............................................................................................21 3.3.2. Mjerenje ..........................................................................................................21 3.3.3. Proizvodnja .....................................................................................................21 3.3.4. Distribucija ......................................................................................................22 3.3.5. Karakteristike potronje ..................................................................................22 3.3.6. Dosadanji i oekivani razvoj..........................................................................22 3.3.7. Tehniki podaci...............................................................................................23 3.3.8. Cijena grijanja i naplata ..................................................................................23 3.4. Kakanj.....................................................................................................................24 3.4.1. Vlasniki odnosi ..............................................................................................24 3.4.2. Mjerenje ..........................................................................................................24 3.4.3. Karakteristike transportnog (vrelovodnog) sustava ........................................24 3.4.4. Karakteristike distribucijskog sustava .............................................................25 3.4.5. Karakteristike potronje ..................................................................................25 3.4.6. Dosadanji i oekivani razvoj..........................................................................25 3.4.7. Tehniki podaci sustava grijanja.....................................................................26 3.4.8. Cijena grijanja i naplata ..................................................................................26 3.5. Lukavac ..................................................................................................................28 3.5.1. Vlasniki odnosi ..............................................................................................28 3.5.2. Mjerenje ..........................................................................................................28 3.5.3. Karakteristike transportnog (vrelovodnog) sustava ........................................28 3.5.4. Karakteristike distribucijskog sustava .............................................................29

TREI PROJEKT OBNOVE EES: Studija energetskog sektora u BiH IX


3.5.5. Karakteristike potronje ..................................................................................29 3.5.6. Dosadanji i oekivani razvoj..........................................................................29 3.5.7. Cijena grijanja i naplata ..................................................................................29 3.6. Konjic......................................................................................................................31 3.6.1. Proizvodnja .....................................................................................................31 3.6.2. Vlasniki odnosi ..............................................................................................31 3.6.3. Mjerenje ..........................................................................................................31 3.6.4. Karakteristike transportnog (vrelovodnog) sustava ........................................31 3.6.5. Karakteristike distribucijskog sustava .............................................................32 3.6.6. Karakteristike potronje ..................................................................................32 3.6.7. Dosadanji i oekivani razvoj..........................................................................32 3.6.8. Cijena grijanja i naplata ..................................................................................32 3.7. Banja Luka..............................................................................................................33 3.7.1. Proizvodnja .....................................................................................................33 3.7.2. Mjerenje ..........................................................................................................33 3.7.3. Karakteristike transportnog (vrelovodnog) sustava ........................................33 3.7.4. Karakteristike distribucijskog sustava .............................................................33 3.7.5. Cijena grijanja i naplata ..................................................................................34 3.8. Doboj ......................................................................................................................35 3.8.1. Proizvodnja .....................................................................................................35 3.8.2. Vlasniki odnosi ..............................................................................................35 3.8.3. Mjerenje ..........................................................................................................35 3.8.4. Karakteristike transportnog (vrelovodnog) sustava ........................................35 3.8.5. Karakteristike distribucijskog sustava .............................................................35 3.8.6. Karakteristike potronje ..................................................................................35 3.8.7. Cijena grijanja i naplata ..................................................................................36 3.9. Prijedor ...................................................................................................................37 3.9.1. Proizvodnja .....................................................................................................37 3.9.2. Vlasniki odnosi ..............................................................................................37 3.9.3. Mjerenje ..........................................................................................................37 3.9.4. Karakteristike distribucijskog sustava .............................................................37 3.9.5. Karakteristike potronje ..................................................................................37 3.9.6. Cijena grijanja i naplata ..................................................................................38 3.10. Pale ........................................................................................................................39 3.10.1. Proizvodnja .....................................................................................................39 3.10.2. Vlasniki odnosi ..............................................................................................39 3.10.3. Mjerenje ..........................................................................................................39 3.10.4. Karakteristike distribucijskog sustava .............................................................39 3.10.5. Karakteristike potronje ..................................................................................39 3.10.6. Cijena grijanja i naplata ..................................................................................39 3.11. Ostala toplinarstva ..................................................................................................40 4. Karakteristike poslovanja toplinarskih poduzea ...............................................................41 4.1. Financijsko djelovanje promatranih poduzea........................................................42 4.1.1. Tablini prikaz rezultata ..................................................................................42 4.1.2. Komentar financijskih rezultata.......................................................................52 4.2. Smjernice za razvoj toplinarskih poduzea.............................................................55 4.2.1. Openita razmatranja .....................................................................................55 4.2.2. Smjernice obzirom na financijske pokazatelje ................................................57 5. Zakonski okvir za Daljinsko grijanje...................................................................................59 5.1. Uvod .......................................................................................................................60 5.2. Pravna steevina Europske unije za sektor daljinskog grijanja ..............................60 5.3. Reforma sektora daljinskog grijanja u regiji - Republika Hrvatska..........................67 5.4. Razmatranja razvoja regulativnog okvira za daljinsko grijanje u BiH .....................71 6. Razmatranja rekonstrukcija i poboljanja ..........................................................................73

Final Report- Konani izvjetaj X

6.1. Openito .................................................................................................................74 6.2. Promatrane skupine mjera .....................................................................................74 6.3. Karakteristike mjera ................................................................................................75 6.4. Analiza mogunosti spajanje TE Kakanj sa toplinskom mreom grada sarajeva...79 7. Projekcije razvoja daljinskog grijanja .................................................................................83 7.1. Pretpostavke za analizu .........................................................................................84 7.1.1. Pretpostavljeni scenariji razvoja .....................................................................84 7.1.2. Grupiranje po zonama ....................................................................................86 7.1.3. Karakteristike zone 2 ......................................................................................86 7.1.4. Karakteristike zone 3 ......................................................................................87 7.1.5. Karakteristike zone 4 ......................................................................................88 7.1.6. Karakteristike zone 8 ......................................................................................89 7.1.7. Karakteristike zone 9 ......................................................................................89 7.2. Projekcije razvoja prema referentnom scenariju S2 ...............................................91 7.2.1. Zona 2 referentni scenarij S2.......................................................................91 7.2.2. Zona 3 referentni scenarij S2.......................................................................94 7.2.3. Zona 8 referentni scenarij - S2 ....................................................................97 7.2.4. Zona 9 referentni scenarij S2.....................................................................100 7.2.5. Potronja goriva u toplinarstvu prema scenariju S2......................................102 7.3. Projekcije razvoja po scenariju S3........................................................................103 7.3.1. Zona 2 scenarij S3.....................................................................................103 7.3.2. Zona 3 scenarij S3.....................................................................................106 7.3.3. Zona 8 scenarij S3.....................................................................................108 7.3.4. Zona 9 scenarij S3.....................................................................................110 7.3.5. Potronja goriva u toplinarstvu prema scenariju S3......................................112 7.4. Projekcije razvoja po scenariju S1........................................................................113 7.4.1. Zona 2 scenarij S1.....................................................................................113 7.4.2. Zona 3 scenarij S1.....................................................................................115 7.4.3. Zona 8 scenarij S1.....................................................................................118 7.4.4. Zona 9 scenarij S1.....................................................................................120 7.4.5. Potronja goriva u toplinarstvu prema scenariju S1......................................122 7.5. Grafika usporedba scenarija ...............................................................................123 8. INVESTICIJE U RAZVOJ DALJINSKOG GRIJANJA ......................................................127 8.1. Planirane investicije u nekim razmatranim tvrtkama.............................................128 8.2. Procjene investicija u periodu do 2020. godine ....................................................129 8.2.1. Polazne pretpostavke ...................................................................................129 8.2.2. Investicije po scenariju S2 ............................................................................130 8.2.3. Investicije po scenariju S3 ............................................................................137 8.2.4. Investicije po scenariju S1 ............................................................................145 9. ZAKLJUCI I PREPORUKE............................................................................................155 10. LITERATURA ...................................................................................................161 11. POPIS TABLICA...............................................................................................163 12. POPIS SLIKA....................................................................................................167 13. PRILOG 1:Tablini prikaz podataka prikupljenih od toplinarskih poduzea .....169 14. PRILOG 2: Grafiki prikaz omjera kuanstava i javnih/gospodarskih potroaa prema toplinarskim poduzeima ......................................................................................175

TREI PROJEKT OBNOVE EES: Studija energetskog sektora u BiH XI

1. UVOD

TREI PROJEKT OBNOVE EES: Studija energetskog sektora u BiH 1


1.1. Sadraj modulaU ovom modulu provodi se analiza ope stanja u sektoru toplinarstva (sustavima daljinskog grijanja - DG), te se razmatraju okviri i izazovi za budui razvoj sustava daljinskog grijanja. Posebno se nastoji ispuniti sljedee ciljeve: Prikupiti i analizirati raspoloive podatke o postojeim sustavima daljinskog grijanja i njihovoj konkurentnosti (ocijeniti stvarno stanje DG-a, dati pregled proizvodnih postrojenja) Analizirati organizacijske i financijske uinke toplinarskih poduzea Prikupiti i analizirati postojee podatke o potronji i proizvodnji toplinske energije Identificirati osnovne pokretae razvoja potranje za energijom, ali takoer prepoznati relevantnu legislativu, regulativu i infrastrukturalna pitanja vezana uz razvoj sektora toplinarstva, razmotriti konkurentnost proizvodnje toplinske energije iz alternativnih izvora Napraviti zbirne projekcije potranje toplinske energije iz DG-a u narednih 15 godina. Razmotriti mjere za revitalizaciju i poboljanja u smislu energetske efikasnosti i poslovnog razvitka.

1.2. Opi pregled sustava daljinskog grijanjaInicijalna razmatranja sustava daljinskog grijanja u Bosni i Hercegovini ukazuju na sljedee karakteristike. U Sarajevu su dostupni razliiti izvori toplinske energije: stambene zgrade su obino spojene na DG, pri emu se toplinska energija proizvodi iz plina, tekog loivog ulja, ugljena i dr. Javna poduzea BH Gas (uvoznik) i Sarajevo Gas (lokalni distributer) upravljaju plinskim sistemom, no osim u gradu Sarajevu, plin nije dostupan kao energent za grijanje pa se u veini sluajeva koristi drvo za ogrjev (u pojedinanim domainstvima) ili teko loivo ulje (u veim sustavima). Vei urbani centri, posebno oni smjeteni u blizini znaajnih industrijskih kapaciteta ili termoelektrana, koriste DG u znaajnom opsegu (Zenica, Tuzla, ). Ostala domainstva kao energent za grijanje koriste ugljen, drvo ili loivo ulje, a neka domainstva koriste elektrinu energiju kao dodatan izvor grijanja. U veini sluajeva, ukoliko nije raspoloivo daljinsko grijanje, a s obzirom na nisku razinu prihoda po stanovniku, koristi se najjeftiniji energent za grijanje drvo. Komercijalni objekti, kole, bolnice i druge sline institucije obino imaju vlastite kapaciteta za proizvodnju toplinske energije (osim ako su spojene na sistem DG), koje u sarajevskom kantonu preteito koriste plin kao gorivo, dok se u drugim dijelovima regije koristi teko loivo ulje ili ugljen. U veem dijelu Republike Srpske dostupni energenti za grijanje su veinom kruta goriva i loivo ulje, te elektrina energije. Dio domainstava u gradovima koristi sustave daljinskog grijanja, no javna usluga daljinskog grijanja je dostupna u urbanim podrujima ili ak samo blokovima u urbanim centrima. Stanovnitvo Hercegovine uglavnom koristi elektrinu energiju ili ugljen/drvo za grijanje. Manji broj kuanstva koristi druge izvore toplinske energije. Iako postoje vikovi proizvodnje elektrine energije, problemi s opskrbom elektrinom energijom su prisutni, te su u ovoj regiji

Final Report- Konani izvjetaj 2

este redukcije. Posebno treba naglasiti da se solarna energija ne koristi za grijanje, iako u ovom podruju broj sunanih dana godinji iznosi priblino 230. Siromatvo, tj. nizak ivotni standard i niska kupovna mo su osnovni razlog zato se solarna energija ne iskoritava. U prijeratnom razdoblju su postojale energane na ugljen i loivo ulje u nekim dijelovima veih gradova (veina ih je bila u Mostaru). Ove su elektrane unitene u toku rata pa se u ovom trenutku razmatra investiranje u njihovu obnovu.

1.3. Pregled sektora daljinskog grijanjaKako je prethodno navedeno, sistemi daljinskog grijanja su postojali i jo uvijek postoje u veim gradovima. Stoga je prije posljednjeg rata veina urbane populacije bila zavisna o toplinskoj energiji iz DG-a. Danas je veina tih sustava u dosta loem stanju, neodravana i zastarjela, te je potrebna njihova znaajna modernizacija. Prema prethodnim, javno dostupnim studijama (Bosnia and Herzegovina 1996-1998 Lessons and Accomplishments: Review of the Priority Reconstruction Program and Looking Ahead Towards Sustainable Economic Development, The World Bank), instalacije daljinskog grijanja su u derutnom stanju uslijed loeg odravanja, te se do poetka 1996. godine broj mrea toplinarstva koje su u pogonu smanjio za dvije treine. U meuvremenu su neki od ovih sistema rekonstruirani kroz neki od programa obnove, ali od otprilike dvadeset sistema u cijeloj BiH, samo su u Sarajevu napravljene znaajnije rekonstrukcije. Moe se zakljuiti da su u veini drugih sistema napravljene samo nune i privremene rekonstrukcije, te je jasno da se u veini sistema, osim u Sarajevu, postoje znaajni gubici koji dostiu i do 60 posto. Zadnji podaci objavljeni kroz program The municipal Network for Energy Efficiency (MUNEE), financiran od strane USAID-a, pokazuju da se toplinarska poduzea u BiH susreu s problemima pri naplati rauna za isporuenu toplinsku energiju. Niski nivo naplate onemoguava zadovoljavajue odravanje postojeih sistema, a posebno onemoguava investicije u nadogradnju sustava. Osim toga, nedavno prihvaen Zakon o zatiti potroaa govori kako se energija isporuena potroau treba mjeriti, a ne alocirati prema zauzetoj povrini (kvadraturi) to je trenutan sluaj. Stoga se moe pretpostaviti da su postojee toplane i pripadajua oprema, posebno kotlovnice, stare izmeu 20 i 25 godina, tj. na rubu svoga radnog vijeka, to rezultira niskom efikasnou sustava. S obzirom da veina toplinarskih poduzea posluje s gubitkom, ne postoji nain na koji bi se investiralo u odravanje, a posebno se ne vidi nain kako bi se investiralo u daljnji razvoj poslovanja. Zadatak ove faze razvoja Modula 9 je prikupljanje neposrednih podataka na lokalnoj razini, te ustanovljavanje detaljnije situacije toplinarstava u Bosni i Hercegovini.

Na podruju BiH djeluju sljedea toplinarska poduzea:



Tablica 1.1 Toplinarska poduzea i osnovni podaci o podruju na kojem djelujuID 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Naziv poduzea JP KOMUNALAC JP "RAD" CENTRALNO GRIJANJE d.d. JP TOPLANE JP GRIJANJE JP TOPLANA d.o.o. JP GRIJANJE KJKP TOPLANE SARAJEVO d.o.o. JKP "VIK" JKP SANA TOPLANA AD BANJA LUKA JP GRADSKA TOPLANA METAL BROD OJDP GRADSKO GRIJANJE AD TOPLANA GRADSKA TOPLANA JP TOPLANA JODP TOPLANA JP GRADSKA TOPLANA CENTRALNA TOPLANA JKP TOPLANA ZVORNIK STAN Grad Banovii Lukavac Tuzla Breza Kakanj Teanj Zenica Sarajevo Konjic Sanski Most Banja Luka Bijeljina Bosanski Brod elinac Derventa Doboj Gradika Istono Sarajevo Pale Prijedor Sokolac Zvornik Entitet FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS RS RS RS RS RS RS RS RS RS RS 16.355 101.763 13.457 73.508 14.500 16.355 36.347 Br. stan. opine Br. stan. grada 26.344 57.070 130.402 14.618 47.230 40.924 122.838 765.000 43.878 46.446 176.948 87.698 30.868 16.921 51.078 92.726 54.229 27.235 13.346 13.551 173.748 27.692 12.506 85.649 581.000 88.521 9.800 12.406


2. OPI PREGLED I KARAKTERISTIKE



2.1. Ope geografske i klimatske znaajkeU prethodnim fazama studije su razmatrana poduzea kojima je osnovno djelovanje isporuka toplinske energije krajnjim potroaima. Osim toga, sakupljeni su i neki osnovi podaci o gradovima, lokalnoj zajednici i regiji u kojoj ta poduzea posluju. Donja slika daje geografski raspored pojedinih poduzea (sustava DG) unutar BiH. U Federaciji BiH je uoljiva koncentracija toplifikacijskih sustava na podrujima bazena nalazita ugljena, te je odreen broj toplinarstava vezan za lokalne termoelektrane koje koriste lokalno gorivo.

Slika 2-1. Lokacije postojeih sustava daljinskog grijanja

Klimatska obiljeja BiH su sljedea: Sjeverozapad zemlje karakteriziraju tri klimatske zone: umjerena kontinentalna klima, subplaninska klima i planinska klima. U ovom podruju najvia godinja temperatura iznosi 35,3C dok je najtopliji mjesec srpanj. Najnia godinja temperatura regije je -17,68C, a prosjena godinja temperatura je 13,01C. Prosjean broj sunanih dana godinje je 186,4. Sjeveroistok zemlje karakterizira takoer kontinentalna klima sa znaajnim godinjim promjenama temperature i koliine padalina.


U centralnim dijelovima BiH karakteristina je izrazito kontinentalna klima, tj. blaga kontinentalna klima u niim predjelima i planinska klima u viim predjelima (preko 1000 metara nadmorske visine). Karakteristina su topla ljeta i hladne zime, s jasnim prijelazima izmeu sva etiri godinja doba. Temperatura varira od -28C do +39C, s godinjim prosjekom od 11C. Klima u podruju grada Sarajeva je takoer kontinentalna, s karakteristinim godinjim dobima, vruim ljetima i hladnim zimama. Via podruja imaju kratka i hladna ljeta, te dugo i otre zime. Prosjene ljetne temperature se kreu izmeu 30C i 35C u gradovima i podrujima u blizina dolina rijeka, dok ljetne temperature u planinskim podrujima naelno ne prelaze 25C. Zimske temperature se kreu izmeu 0C i 20C u dolinama, a u planinskom djelu se sputaju do -28C.

2.2. Dostupni tehniki podaciRazvijeni upitnik o postojeim toplinarskim sustavima i poduzeima je distribuiran svim razmatranim toplinarskim poduzeima. Upitnik o postojeem sustavu daljinskog grijanja podijeljen je u pet tematskih cjelina. U prvoj cjelini se trae osnovni podaci o poduzeu, s posebnim naglaskom na vlasniku strukturu, detaljniji opis djelatnosti poduzea i kratki opis organizacijske strukture. Drugi dio upitnika se bavi tehniko-tehnolokim karakteristika sustava daljinskog grijanja. U ovom dijelu su postavljeni upiti od broju proizvodnih jedinica (kogeneracijskih, vrelovodnih/toplovodnih, parnih), instaliranim toplinskim kapacitetima, koritenom gorivu, kao i karakteristikama vrelovodnih ili parovodnih sustava, te broju i karakteristikama toplinskih stanica. U treem dijelu upitnika postavljena su pitanja vezana za proizvodnju i prodaju toplinske energije. Razmatraju se klimatske karakteristike razmatranog podruja, broja potroaa, te proizvodnja i predaja toplinske energije, kao i potronja goriva. U etvrtom dijelu upitnika postavljena su pitanja vezana za tarifni sustav i plaanje toplinske energije, dok se u posljednjem dijelu upitnika razmatraju pokazatelji poslovanja, tj. trokovi i prihodi za razmatranu godinu, rezultati poslovanja, nain naplate rauna, potencijalno subvencioniranje ili pokrivanje eventualnih gubitaka poslovanja te struktura bilanci. Posebni upiti su postavljeni na temu vrijednosti investicija u dugotrajnu materijalnu imovinu u razmatranoj godini i predviene nove investicije u dugotrajnu materijalnu imovinu u narednom etverogodinjem razdoblju. Na ovaj nain su prikupljeni podaci od est najznaajnijih toplinarskih poduzea iz Federacije BiH i etiri iz Republike Srpske. U Federaciji BiH su to sljedee tvrtke: KJKP "Toplane Sarajevo" d.o.o. - Sarajevo JP "Grijanje" d.o.o. - Kakanj "Centralno grijanje" d.d. - Tuzla JP "Grijanje" - Zenica UNIS Energetika d.d. - Konjic JP " Rad" Lukavac Lukavac Skupno se moe ustanoviti da u Federaciji BiH veina toplinarstava kao toplinski agregat nema vlastita kotlovska postrojenja, ve su oslonjena na lokalna termoenergetska postrojenja termoelektrane i eljezaru. To je uvjetovano predratnim razvojem kada su se bogata nalazita domaih energenata mrkog ugljena i lignita koristila za izgradnju teke industrije, te je viak toplinskih kapaciteta bio povoljan za izgradnju i irenje komunalnih



mrea podrunog grijanja. Ratna zbivanja su uzrokovala velike tekoe u radu toplinarskih poduzea, u prvom redu ekonomska jer nije bilo mogue ostvarivati naplatu usluga te su nagomilani gubici koji su, pored tehnikih oteenja i zastarjelosti, bili velika prepreka oporavku toplinarstva. Do poratnog oporavka je meutim dolo, kroz procese restrukturiranja i ponovne uspostave realnijih trinih odnosa. Postotak naplate usluga koji se danas ostvaruje je poboljan u odnosu na prethodno stanje, no i dalje uglavnom dolazi do kumulacije gubitaka koji su glavna prepreka trinom poslovanju i investiranju u kvalitetan razvoj. Tamo gdje je oteana naplata usluga od fizikih osoba, javni i privredni subjekti (u prvom redu objekti podrune, kantonalne i dravne uprave) su glavni oslonac ekonomskoj odrivosti toplinarstva. U ekstremnim sluajevima (toplinarstvo Konjica) je zbog izostanka naplate grijanje kuanstvima potpuno obustavljeno. Zatim, tamo gdje se toplina preuzima od vanjskih termoenergetskih subjekata, sklapaju se posebni dogovori o fakturiranju isporuene topline pa i o sudjelovanju u nabavi goriva, to stvara sloenije uvjete poslovanja. Situacija je specifina kod toplinarstva Sarajeva. Ovo toplinarsko poduzee jedino u Federaciji BiH kao temeljni energent koristi plin, koji se i u cijeloj BiH koristi jo samo u toplinarstvu Zvornika. Takoer, na podruju FBiH su jedino u Sarajevu prisutne vlastite lokalne kotlovnice i sustav zasebnih toplinskih mrea. Ovdje je dolo i do najveih ulaganja u modernizaciju sustava i do kontinuirane provedbe daljnjih planova poboljanja. Provodi se i probno uvoenje lokalnog mjerenja potronje na kojem bi se temeljila budua naplata isporuene topline prema stvarnoj potronji, o emu se razmilja i u veini drugih toplinarstava. Cijena energenta prirodnog plina je visoka i toplinarstvo Sarajeva nema poloaj povlatenog proizvoaa prema distributeru plina, to oteava poslovanje, no ovaj se sustav najvie pribliio realnim trinim odnosima. Kao dijametralno suprotan primjer moe se uoiti situacija u toplinarstvu Konjica, koje raspolae vlastitim kotlovskim postrojenjem relativno velikog kapaciteta naslijeenim od predratnog industrijskog pogona. Situacija s naplatom meutim koi svaki razvoj u smislu obnove infrastrukture, modernizacije i irenja toplinske mree. Planovi i realna potreba za tim meutim postoje, no oni e ovisiti o angamanu ire zajednice. Funkcioniranje podrunog grijanja u Lukavcu, kao satelitskog toplinarstva u Tuzli koje je 20kilometarskim vrelovodom povezano s TE Tuzla, dobar je primjer funkcionalnosti podrunog grijanja dislociranog na veu udaljenost i mogunosti irenja toplinarstva na ovakav nain. Karakteristino je da se kod svih toplinarstava na podruju Federacije BiH toplina koristi gotovo iskljuivo za grijanje prostora (u vrlo rijetkim sluajevima kao procesna toplina za industriju) a ne i za pripremu potrone tople vode. Budue otvaranje ovog segmenta potronje znatno bi utjecalo na proirenje trita toplinarstva. U RS su prikupljni detaljniji podaci za ova poduzea: "Toplana" d.d. - Banja Luka ODJP "Doboj" - Doboj "Toplana" d.d. - Prijedor JP "Gradske toplane" Pale Pored toga, za RS su dobiveni djelomini podaci za poduzea JKP "Toplana" p.o. iz Bosanske Gradike, JP "Toplane" iz Sokolca, Toplane SNS iz Istonog Sarajeva, te Zvornik stan d.d iz Zvornika. Za toplinarstva u RS je dan pregled potronje goriva za period 2001. 2005. Koritena goriva su ugljen, mazut i prirodni plin. Ti podaci su sljedei:


Potronja mazuta (u tonama):poduzee Toplana Banja Luka Toplana Prijedor Toplana Gradika Ist. Sarajevo

2001. 16.990 3.501 187

2002. 14.430 1.411 148

2003. 16.428 823 184

2004. 12.554 1.050 179

2005.. 16.423 4.220 1.144 233

Potronja ugljena (u tonama):poduzee

2001. 32.283 3.900 300 579

2002. 34.791 3.700 350 677

2003. 41.943 4.000 400 3.500 1.828

2004. 43.189 3.900 450 3.750 172

2005.. 39.024 4.000 550 3.950 244

ogrijev. mo kJ/kg 9.510 11.000-15.000 18.200

Toplana Doboj Toplana Bijeljina Toplana Pale Toplana elinac Toplana Sokolac

Uz to, toplinarstvo u Palama je koristilo drveni otpad u koliinama od otprilike 18 000 m3 godinje. Toplana Zvornik je u tom periodu troila prirodni plin u ovim koliinamagodina

9.600

m3 plina nije radila 2.239.452 2.812.267 2.208.671 3.393.413

2001. 2002. 2003. 2004. 2005..

Naglaeno je da je toplana u Bosanskom Brodu radila u okviru posebnog poduzea, a od kraja 2006. radi samostalno, te nisu bili raspoloivi podaci o njenom radu. Toplana u Derventi nije u pogonu zbog ratnih oteenja, a trenutno je u izradi projektna dokumentacija za obnovu njenog rada. Za razliku od veine toplinarstava u FBiH, toplane u RS su oslonjene na vlastita kotlovska postrojenja. Temeljna goriva su mazut i ugljen. Poslovanje i mogunosti ulaganja u rekonstrukciju i razvoj i ovdje ovise o postotku naplate usluga, koji je varijabilan. Nabava mazuta kao uvoznog energenta predstavlja odreeno optereenje u poslovanju obzirom da svako toplinarsko poduzee samostalno provodi proceduru nabave, te je izraena inicijativa da se u ovu proceduru ukljue dravne institucije, kako bi se opskrba gorivom olakala, jednostavnije planirala i kako bi se mogle postii povoljnije cijene. Specifina situacija je toplinarstva na Palama, koje pored ugljena koristi u veim koliinama i biomasu (drvni otpad), te toplinarstva Zvornika, koje jedino koristi prirodni plin. I u ovim se toplinarstvima, kao i u FBiH, isporuena toplina koristi gotovo iskljuivo za grijanje prostora a ne i za pripremu potrone tople vode, te je za budua razmatranja takoer interesantno otvaranje ovog segmenta potronje.




3. TOPLINARSKA PODUZEA



3.1. SarajevoPogon centralnog grijanja u Sarajevu je formiran 1968. u okviru Stambenog preduzea Sarajevo, preuzevi time jedan dio kotlovnica u gradu kojima su do tada upravljali kuni savjeti. To se smatra poetkom organiziranog pruanja usluga proizvodnje i dustribucije toplinske energije u gradu Sarajevu. Kantonalno javno komunalno poduzee KJKP Toplane Sarajevo je osnovano 1978. godine kao samostalna organizacija. Dvije godine nakon toga otpoela je rekonstrukcija i konverzija kotlovnica na prirodni plin, uz ukidanje velikog broja malih kotlovskih postrojenja loenih krutim i tekuim gorivima.

3.1.1.

Vlasniki odnosi

Proizvodnja toplinske energije, distribucijske mree, kotlovnice i toplinske podstanice su u vlasnitvu i nadlenosti Kantonalnog javnog komunalnog preduzea za proizvodnju i distribuciju toplotne energije Toplane Sarajevo.

3.1.2.

Mjerenje i regulacija

Naplata se vri prema povrini grijanog prostora. Postepeno se uvode brojila potronje toplinske energije na razini objekata u podstanicama, to je zasad jo u eksperimentalnoj fazi. Regulacija temperature kod kotlovnica je svugdje izvedena prema vanjskoj temperaturi. Prethodni sustav regulacije protoka s troputim ventilima se naputa i uvode se prolazni regulacioni ventili i frekvencijska regulacija pumpi. Veina mrea je izvedena s balansnim ventilima. Uvedeno je i daljinsko upravljanje regulacijom i mjerenjem, ime je obuhvaeno oko 30% sustava.

3.1.3.

Proizvodnja i karakteristike sustava

Sustav je rastao prikljuivanjem potroaa i gradskih etvrti na neovisne toplinske mree s individualnim kotlovnicama. Ovaj razvoj je prekinut ratnim zbivanjima 1992-1995 kada je veliki dio instalacija pretirpio znatna oteenja. Nakon rata je poduzeta obnova, rekonstrukcija i kvalitetna modernizacija Toplinskih mrea i postrojenja. Danas je ukupna instalirana snaga kotlovnica oko 500 MWt, od ega je angairano 340-350 MWt. Najvea instalirana snaga pojedine kotlovnice je 56 MWt. Ukupno je instalirano 104 plinskih kotlovnica, vrelovodnih i toplovodnih, od ega oko 40 srednjih i veih ima mogunost kombiniranog koritenja plina i lo-ulja. Oko 90 kotlovnica je izvedeno kao krovno, i sve su instalirane jo prije 1984. Openito, rekonstrukcija je izvedena na svim kotlovnicama osim dvije. Toplinske podstanice direktnog tipa nisu nigdje prisutne. Postojee neovisne toplinske mree nisu meusobno povezane.

3.1.4.

Karakteristike potronje

Kupci toplinske energije su 47 233 kuanstava i 2 010 gospodarskih i javnih subjekata. Ukupno grijana povrina je 2 692 498 m2 za kuanstva i 298 324 m2 za gospodarske i javne subjekte. Toplinska energija iz mree se koristi samo za grijanje prostora a ne i za pripremu sanitarne tople vode, premda se razvijaju projekti i za tu vrstu koritenja topline. OsnovniFinal Report- Konani izvjetaj 12

primarni energent je prirodni plin, koji se dobavlja od distributera Sarajevo Gas, kojemu je KJKP Toplane kupac 60% plina dobavljenog Sarajevu. Zamjenska goriva su ekstra lako lo-ulje i mazut. Prikaz toplinske snage i grijanih povrina kod pojedinih kotlovnica u zasebnim toplinskim mreama je vidljiv iz donje tablice.Tablica 3.1 Podaci o kotlovnicama KJKP Toplane SarajevoInstalirana snaga Redni broj 1 8 9 10 11 ukupno 2 3 6 7 16 ukupno 4 5 15 17 18 19 29 33 ukupno 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 ukupno krovne ukupno 14 20 28 30 31 ukupno 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 128 129 MW 12 14 18,6 18 18 80,6 24,45 14 42 28 7,4 115,85 1,16 8,8 3,09 4,7 12 4 1,7 37,2 72,65 0,53 0,53 0,53 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,56 5,75 78,4 6 1,63 1,63 1,61 0,85 11,72 0,3 0,45 0,375 0,3 0,45 0,45 0,45 0,825 0,45 0,525 0,525 0,45 0,675 0,675 0,45 0,3 0,6 0,9 0,6 Angairana snaga MW 4,768 10,63 15,56 10,99 12,71 54,658 18,384 12 32,978 21,017 6,38 90,7587 0,676 6,348 1,72 3,089 6,054 2,63 1 13,54 35,057 Krovne kotlovnice 0,39 0,39 0,38 0,46 0,46 0,52 0,21 0,65 0,38 0,54 4,38 39,437 2,68 1,33 0,98 0,69 0,51 6,19 Krovne kotlovnice 0,161 0,46 0,262 0,244 0,437 0,309 0,292 0,678 0,361 0,422 0,431 0,361 0,622 0,625 0,316 0,244 0,542 0,916 0,534 1.852 3.237 2.611 2.451 4.181 3.464 2.827 7.260 2.488 2.703 2.728 2.985 5.534 5.737 3.513 2.860 8.565 5.065 2.869 93 255 30 0 58 27 33 252 225 383 0 104 310 302 0 173 419 230 265 2.622 2.607 2.624 4.402 3.505 4.402 3.885 5.208 3.071 5.587 37.913 283.009 14.496 11.289 6.434 4.701 4.488 41.408 28 71 107 452 157 452 1.018 459 314 506 3.564 48.775 1.320 478 0 279 40 2.117 PODRUNA JEDINICA CENTAR I 4.135 41.175 11.440 14.513 29.134 21.393 8.616 114.690 245.096 85 2.751 1.524 5.057 9.746 624 1.084 24.340 45.211 Zagrijavana stambena povrina m2 65.446 75.705 72.026 71.932 97.428 382.537 142.542 79.962 211.367 151.583 29.316 614.770 Zagrijavana poslovna povrina m2 3.787 7.637 17.810 9.704 7.991 46.929 4.442 3.236 16.575 7.215 6.055 37.523

PODRUNA JEDINICA NOVO SARAJEVO I

PODRUNA JEDINICA NOVO SARAJEVO II

PODRUNA JEDINICA CENTAR II



ukupno krovne ukupno 12 24 25 26 27 ukupno 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 ukupno krovne ukupno

9,75 21,47 56 5,9 5,9 5,9 5,9 79,6 0,6 0,6 0,6 0,53 0,6 0,38 0,45 0,45 0,38 0,9 0,9 0,53 0,68 7,6 87,2

8,21656 14,40656 43,79 4,15 4,74 4,74 4,34 61,76 Krovne kotlovnice 0,52 0,52 0,52 0,42 0,49 0,36 0,42 0,43 0,34 0,81 0,81 0,43 0,59 6,66 68,42 PODRUNA JEDINICA ILIDA

72.930 114.338 418.902 38.358 40.333 33.036 40.323 570.952 4.452 4.452 4.316 4.089 4.773 3.431 4.148 4.305 3.486 9.006 8.213 4.424 5.745 64.840 635.792

3.159 5.276 22.663 1.358 490 4.196 733 29.440 430 160 178 137 0 0 0 0 0 0 0 0 0 905 30.345

PODRUNA JEDINICA ALIPAINO POLJE

13 21 22 23 32 43 ukupno 122 123 124 125 126 127 ukupno krovne ukupno 34 35 36 37 38 39 40 41 42 44 ukupno 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91

14,6 3,1 1,6 7,33 12 0,93 39,56 0,932 0,225 0,9 0,932 0,525 0,525 4,039 43,599 21 3,72 3 2,56 2,56 2,79 2,56 2,1 1,86 0 42,15 0,53 0,53 0,53 0,53 0,6 0,6 0,6 0,6 0,45 0,63 0,53 0,53 0,63 0,53 0,38 0,45 0,6 0,6 0,45 0,45 0,53 0,6 0,3 0,41

7,9 2,02 1,01 6,38 5,83 0,74 23,88 Krovne kotlovnice 0,738 0,24 0,568 0,27 0,505 0,369 2,6895 26,5695 13,9 2,14 1,52 1,85 1,8 1,33 1,12 1,34 1,24 0 26,24 Krovne kotlovnice 0,14 0,42 0,42 0,15 0,34 0,32 0,47 0,52 0,39 0,27 0,29 0,41 0,5 0,13 0,26 0,38 0,16 0,25 0,39 0,38 0,13 0,53 0,23 0,28

55.672 16.038 7.880 17.705 26.669 3.867 127.831 5.411 2.053 5.279 4.684 4.745 4.347 26.519 154.350 168.038 17.010 11.380 17.393 16.459 10.000 9.871 12.098 10.000 0 272.249 3.282 3.912 3.912 1.304 2.979 2.971 4.262 4.580 4.383 2.963 2.219 3.344 4.846 978 1.956 2.936 980 978 2.974 2.828 978 5.903 2.240 3.180

2.819 199 215 17.042 11.891 7.149 39.315 41 15 112 100 210 50 528 39.843 713 370 354 0 35 10.000 0 48 10.000 0 21.520 220 385 418 265 0 131 540 488 0 0 198 0 0 129 137 197 236 490 610 616 175 0 0 0

PODRUNA JEDINICA DOBRINJA


92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 ukupno krovne ukupno sveukupno

0,32 0,63 0,53 0,53 0,45 0,45 0,53 0,6 0,53 0,53 0,68 0,53 0,525 19,425 61,575 488,694

0,23 0,18 0,41 0,46 0,38 0,36 0,5 0,6 0,21 0,21 0,33 0,52 0,523 12,673 38,913 333,16276

2.256 1.304 4.846 3.568 3.282 2.999 3.613 6.337 4.544 1.827 3.819 4.393 5.071 118.747 390.996 2.575.792

182 0 0 305 220 228 168 0 0 475 0 0 0 6.813 28.333 237.024

3.1.5.

Dosadanji i oekivani razvoj

KJKP Toplane intenzivno radi na programu uvoenja mjerenja toplinske energije prema stvarnoj potronji. To podrazumijeva ugradnju kumulativnih mjeraa utroka topline na razini zgrada. U sezoni grijanja 2003/2004 na podruju Kantona Sarajevo je pokrenut takav pilot projekt, kojim je obuhvaeno 227 stanova, 10 objekata i 28 mjeraa. Tretirani su objekti razliitih karakteristika: s dobrom toplinskom izolacijom, s prosjenom te s loijom toplinskm zatitom. Ustanovljeno je da je potronja topline u promatranim objektima prosjeno manja od oekivane za 9,3%. Taj se program nastavlja i trenutno je u toku realizacija ugradnje cca 400 kumulativnih mjeraa utroka topline, to predstavlja cca 25% od ukupnog broja, tj. mjerenjem e biti obuhvaeno cca 350 objekata sa 12.500 stanova. Do uvoenja plaanja prema stvarnom utroku na osnovu mjerenja, predloeno je ispostavljanje rauna koji se sastoji fiksnog dijela (plaa se tijekom 12 mjeseci) i varijabilnog dijela (plaa se tijekom 7 mjeseci). Po ugradnji svih kumulativnih mjeraa i usvajanja novog Tarifnog sustava planira se naplata prema stvarno utroenoj toplinskoj energiji. Kontinuirano se provodi poboljanje vrelovoda i toplovoda zamjenom postojeih podzemnih kanalnih cijevi novim predizoliranima. Postojea cijena nabavljenog plina je relativno visoka i iznosi 62 pfeninga/m3. To predstavlja oteavajuu okolnost u poslovanju, i znatan je stimulans za uvoenje raspoloivih mjera racionalnoog koritenja energije. Gubitke uzrokovane razlikom cijene plina i predane topline pokriva kantonalna uprava. Daljnji pilot projekt koji se provodi odnosi se na ugradnju kondenzacionih kotlovnica, u krovnoj izvedbi. Time se oekuju znatne utede goriva. U narednom periodu se tako planira ugraditi 20 novih kotlovnica. Nadalje, u planu su projekti poboljanja toplinskih karakteristika zgrada potroaa energije iz toplinske mree. Ovim bi se putem provodile integralne mjere poveanja energetske efikasnosti. U razmatranju su i projekti izgradnje kogeneracijskih postrojenja, te su izraene studije za dva takva postrojenja kapaciteta proizvodnje elektrine energije 3 do 5 MWe.

3.1.6.

Cijene grijanja i naplata

Grijanje se naplauje tijekom sezone grijanja, po cijeni 0,99 KM/m2 (bez poreza na dodanu vrijednost) za stambene prostore (domainstva), te 3,21 KM/m2 (bez PDV-a) za privredne subjekte. Naplata se vri za 7 mjeseci tokom sezone grijanja. Cijena za potroae s mogunou oitanja potronje (s kalorimetrom) je 60,40 KM/MWh uz fiksni troak prema



angairanom kapacitetu (MW). Uvjeti su odreeni na temelju tarifnog pravilnika, a cijenu odobrava gradsko vijee. Do uvoenja plaanja prema stvarnom utroku na osnovu mjerenja, od strane KJKP Toplane je predloeno se prijelazno rjeenje tarifnog sustava. Prijedlog je baziran na plaanju rauna koji se sastoji iz dva dijela, fiksnog (plaa se u toku 12 mjeseci), i varijabilnog (plaa se u toku 7 mjeseci). Pritom, fiksni dio sadri dio trokova koji podrazumijeva spremnost postrojenja (amortizacija, odravanje, plae zaposlenika...) i minimalno zagrijavanje. Varijabilni dio se odnosi na utroenu energiju (plin, alternativno gorivo, el.energija, voda). Radi ravnomjernijeg optereenja budeta korisnika predloen je odnos fiksnih i varijabilnih trokova 1:1 (fiksni 50%, varijabilni 50%). Provede li se planirana ugradnja svih kumulativnih mjeraa i usvajanja novog Tarifnog sistema, naplata bi se vrila prema stvarno utroenoj toplini u grijanim objektima. Predvieno, rauni bi se sastojali iz fiksnog dijela (plaa se u toku 12 mjeseci), i varijabilnog dijela (utroene energije) koji bi se plao u toku 7 mjeseci. Znaajke naplate bi bile sljedee: kod fizikih osoba, trokovi utroene topline na razini pojedinog objekta (kunog ulaza) rasporeivali bi se na korisnike zavisno od povrine stana, u cilju smanjenja razlike u cijeni zbog razliite toplinske izolacije i poloaja stana predloen je odnos fiksnih i varijabilnih trokova 1:1 (fiksni 50%, varijabilni 50%), Za korisnike poslovnih prostora koji imaju ugraene mjerae, obraun i fakturiranje centralnog grijanja bi se vrio na bazi zakupljene snage (fiksni dio), i utroene energije (varijabilni dio).


3.2. TuzlaToplinarstvom u gradu Tuzli se bavi javno poduzee CENTRALNO GRIJANJE d.d. Tuzla, iji je osniva Opina Tuzla. Toplifikacija u gradu Tuzli je zapoela 1955. godine, izgradnjom prvih kunih kotlovnica. Razvojem grada dolo je do inicijativa gradnje kotlovnica veeg kapaciteta, a od 1983. zapoelo se s opskrbom toplinom iz termoelektrane putem magistralnog vrelovoda. Opskrba grada toplinskom energijom se vri iz lokalnih izvora (kotlovnica veih i manjih), te proizvodnjom i isporukom toplinske energije iz Termoelektrane Tuzla preko sustava daljinskog grijanja (SDG). Sustav daljinskog grijanja grada Tuzle ine slijedei segmenti: Proizvodnja: toplinska stanica za pripremu vrele vode, primarnog nosioca toplinske energije, locirana u sklopu termoelektrane Tuzla i koja se opskrbljuje energijom oduzimanjem pare iz parnih turbina TE Tuzla, te manji broj lokalnih kotlovnica; Transport: magistralni vrelovod od toplinske stanice u TE Tuzla do toplotnih podstanica u gradu; Distribucija: toplotne podstanice za pripremu tople vode - sekundarnog nosioca toplotne energije i toplovodi (razvod tople vode) od toplotnih podstanica do potroaa toplotne energije (stanovi i komercijalni/javni prostori).

3.2.1.

Vlasniki odnosi

Proizvodnja toplinske energije je u vlasnitvu i odgovornosti TE Tuzla, koja je izgradila i posjeduje izmjenjivaku stanicu u samoj termolelektrani. Transport (magistralni vrelovod), kao i sustav distribucije (sekundar) u potpunom u vlasnitvu je i nadlenosti JP Centralno grijanje. Vlasnitvo JP Centralno grijanje je do ahta (ventila) na ulazu u pojedini objekt, nakon ega vlasnitvo nad pojedinim podsustavima razvoda topline (instalacijama) prelazi na suvlasnike - potroae. Vlasnik manjeg broja (preostalih) lokalnih kotlovnica je JP Centralno grijanje (130 lokalnih kotlovnica je zatvoreno prelaskom na daljinsko grijanje). Tokom 2001. godine po zakonskoj obavezi zavrena je procedura privatizacije poduzea JP Centralno Grijanje. U strukturi vlasnitva je 51% dravni kapital i 49 % mali dioniari.

3.2.2.

Mjerenje

Sukladno injenici da je proizvodnja (toplinske stanica) u vlasnitvu TE Tuzla, JP Centralno grijanje kupuje toplinsku energiju od TE Tuzla bazirano na mjerenju predane topline. Mjerilo topline se nalazi u toplinskoj stanici, na pragu TE. Mjerenja kod krajnjeg kupca su izvedena kod nekih potroaa, a postoji pilot projekt proirenja mjerenja.

3.2.3.

Proizvodnja

Toplinska energija za najvei dio sustava daljinskog grijanja se proizvodi u TE Tuzla. U TE Tuzla se ujedno proizvodi toplinska energija za daljinsko grijanje grada Lukavca, a postoje iTREI PROJEKT OBNOVE EES: Studija energetskog sektora u BiH 17


planovi irenja na druge gradove. Trenutno glavni problem sustava grijanja je nedostatak kvalitetnog rezervnog izvora u TE Tuzla. Ratna zbivanja su prekinula zavretak radova na rekonstrukciji bloka 4 snage 200 MW u TE Tuzla, koji bi bio glavni izvor toplinske energije, a sadanji blok 2 od 100 MW bi predstavljao 100%-tnu rezervu u sluaju ispada ili veih kvarova na bloku 4. Na podruju grada egzistira jo oko 45 manjih lokalnih kotlovnica u kojima se proizvodi toplinska energija za pojedine dijelove grada koji za sada nisu objedinjeni u mreu daljinskog grijanja. Ove kotlovnice su loene uglavnom ugljenom, te tekuim gorivima, i u vlasnitvu raznih subjekata.

3.2.4.

Karakteristike transportnog (vrelovodnog) sustava

Distribucija vrele vode iz TE Tuzla do podstanica vri se putem vrelovodne instalacije koja se dijeli na magistralni vrelovod, i vrelovodne ogranke. Nazivni temperaturni reim vrelovodne instalacije je 145/750C i nazivnog tlaka do 25 bara. Sustav je zatvorenog oblika. Magistralni vrelovod je u ukupnoj duini 9,5 kilometara, izveden djelomino nadzemno (5,5 km) i djelomino podzemno. Stanje izolacije nadzemnog dijela magistralnog vrelovoda u duini cca 5 km je vrlo loe te je nuna sanacija, a situaciju pogorava esto skidanje aluminijskih zatita ugraene izolacije. Procijenjeni gubici u magistralnom vrelovodu su 9% (projektom su predvieni na nivou 2%).

3.2.5.

Karakteristike distribucijskog sustava

Daljinski sustav grijanja Tuzle je u ovakvom obliku u eksploataciji 22 godine, a pojedini dijelovi toplinske mree su stari i preko 35 godina (koritenje stare mree kotlovnica graene od 1963.). esti kvarovi koji iziskuju velika sredstva za djelominu sanaciju. Poseban problem je dotrajalost 26 podstanica instaliranih u pojedinim naseljima. Ratne posljedice su ubrzale "starenje" sustava jer se u posljednjih 6-7 godina nije radilo na investicionom odravanju zbog nedostatka sredstava iz naplate.

3.2.6.


Grad Tuzla je prije poetka suvremene toplifikacije imao veliki broj toplinskih izvora (130 kotlovnica u gradu i Termoelektranu 'Tuzla'), razliitih tehniko-tehnolokih karakteristika i kapaciteta, kao i razliitih tipova potroakih instalacija i grijaih tijela, i u nadlenosti razliitih subjekata. Od 1965. do 1968. godine osnovu sustava su sainjavale tzv. blokovske i rajonske kotlovnice s poboljanim stupnjem djelovanja. Za period 19701990 godine Generalni urbanistiki plan (GUP) usmjeruje usaglaavanje daljnje urbane gradnje sa sustavnom opskrbom grada toplinskom energijom. 1967. je izraena studija Toplifikacija grada Tuzle iz Termoelektrane Tuzla primjena koje je krenula 1979. Realzacija navedenog Programa toplifikacije je bila pretpostavljena u etiri faze: I faza - izgradnja magistralnog vrelovoda od Termoelektrane Tuzla do istonog dijela grada Tuzle II faza - izgradnja distributivne mree na podruju istonog dijela grada Tuzle III faza - rekonstrukcija postojeih distributivnih mrea i njihovo proirenje IV faza - nastavak proirenja distributivne mree i na ostalim dijelovima grada.


Program toplifikacije je definirao i dinamiku rasta toplinskog konzuma:Tablica 3.2 Program toplifikacije Centralnog grijanja d.d. TuzlaGodina1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005. 2006 2,865 0,500 4,007 1,500 0,478 3,490 0,762 2,150 5,054 2,858 10,423 4,262 4,923 144,487 144,987 148,994 150,494 150,972 154,462 155,224 157,374 162,428 165,286 175,709 179,971 184,894 231,00 240,00 248,00 257,00 265,00 273,00 282,00 9,691 141,622 205,00

Prikljueno MW31,386 50,905 13,352 14,008 6,051 7,875 5,013 3,341

Ukupno MW31,386 82,291 95,643 109,651 115,702 123,577 128,590 131,931

Planirano MW34,50 92,80 125,80 145,80 165,80 179,00 188,00 196,00

Izgradnja novih objekata je zaostajala u odnosu na plan, zbog neizvjesne konstrukcije financiranja. Do danas je dostignut broj od preko 14 000 korisnika u kategoriji domainstva, i kategoriji privrede preko 2 000 korisnika. Moe se konstatirati da toplinski konzum kontinuirano raste svake godine, u prosjeku s 5-20 MW. Tokom 1986. Centralno grijanje Tuzla poinje realizaciju sustava nadzora i upravljanja procesa daljinskog grijanja grada. U 1995. je renoviran sustav daljinskog nadzora. 2002. godine je instaliran sustav za daljinski nadzor i upravljanje kompaktnim podstanicama, na kojega je do sada je prikljueno 35 podstanica, dok su u pripremi i ostale nove podstanice nazivne snage vee od 100 KW. Radi se na realizaciji programa uvoenja mjerenja toplinske energije prema stvarnoj potronji, to podrazumijeva ugradnju kumulativnih mjeraa utroka topline na razini zgrada.TREI PROJEKT OBNOVE EES: Studija energetskog sektora u BiH 19


Planovi razvoja u blioj budunosti su: generalna zamjena dotrajale vrelovodne i toplovodne cijevne mree u kritinim naseljima; sanacija izolacije nadzemnog dijela vrelovoda 600 mm; izgradnja 40 novih kompaktnih podstanica u pojedinim naseljima; dovretak radova na sustavu daljinskog nadzora i upravljanja; poveanje iskoritenosti trenutnog kapaciteta od 174 MWt prikljuenjem daljnjih objekata; prelazak na novi nain naplate prema stvarnom utroku; financijsko osposobljavanje za vlastito ulaganje u proirenje i revitalizaciju mree; poveati stupanj naplate potraivanja; izvriti kadrovsku popunu radnih mjesta u skladu sa planiranim razvojem.

3.2.7.

Cijena grijanja i naplata

Grijanje se naplauje tijekom sezone grijanja po cijeni 1,26 KM/m2 (bez poreza na dodanu vrijednost) za stambene prostore (domainstva) i javne ustanove (i privredne subjekte visine do 3,5m), te 3,78 KM/m2(bez PDV-a) za privredne subjekte (visine preko 3,5 m). Naplata se vri za 6 mjeseci tokom sezone grijanja. Cijena za potroae s mogunou oitanja potronje (s kalorimetrom) je 92,20 KM/MWh uz fiksni troak prema angairanom kapacitetu (MW). Uvjeti su odreeni na temelju postojeeg tarifnog pravilnika, a cijenu odobrava opinsko vijee. Cijena isporuene topline koju naplauje TE Tuzla iznosi 21 KM/MWh i obraun se vri po oitanju na mjerilu. Gubitke vode u sustavu dopunjava termoelektrana pa su uraunati u cijenu preko potroene energije. TE Tuzla ne odobrava isporuku topline u novoj sezoni grijanja dok se ne podmire eventualna dugovanja iz prethodne sezone. Rad JKP Centralno grijanje tokom trajanja ratnog stanja u razdoblju 92-95 godine bio je, kao i kod ostalih toplinskih mrea u Federaciji BiH, u jako oteanim uvjetima. S prvom sezonom grijanja u ratu dolazi i do potpunog prestanka plaanja usluga grijanja od strane graana, a domainstva participiraju sa oko 55% u ukupnom prihodu od grijanja. Nije vreno zaduenje i naplata grijanja objektima za kolektivno stanovanje, i JKP Centralno grijanje je akumuliralo dug prema Termoelektrani Tuzla. U poratnom periodu je Centralno grijanje radilo na daljnjem odranju sustava daljinskog grijanja i prikljuenju novih potroaa na postojee raspoloive geometrijske kapacitete. Naplata potraivanja na godinjem nivou se kree oko 80-85%, dok je tokom sezone grijanja naplata oko 70% kod domainstava i 50% kod privrede. Problem naplate potraivanja je ostao kronian, tako da i dalje raste dug prema TE Tuzla i masa nenaplaenih potraivanja. Sistematska konstrukcija financiranja toplifikacije tako lei na sposobnostima TE Tuzla, tj. EP BiH.


3.3. ZenicaJP Grijanje Zenica osnovano je 1967. Do 1992. bilo je u sastavu Elektroprivrede, a od tada do 1997. je djelovalo u sastavu eljezare Zenica. Od 1997. do danas djeluje kao samostalan subjekt. Sustav daljinskog grijanja grada Zenice ine slijedei segmenti: Proizvodnja: vrelovodna stanica za pripremu vrele vode - primarnog nosioca toplinske energije, locirana u sklopu pogona eljezare 'Mittal Steel Zenica' i koja se opskrbljuje energijom proizvodnjom pare u parnim kotlovima i kogeneracijskom postrojenju; Transport: vrelovod od toplinske stanice u eljezari do toplotnih podstanica u gradu; Distribucija: toplotne podstanice za pripremu tople vode - sekundarnog nosioca toplotne energije i toplovodi (razvod tople vode) od toplotnih podstanica do potroaa toplotne energije (stanovi i komercijalni/javni prostori).

3.3.1.

Vlasniki odnosi

Proizvodnja toplinske energije i transportni sustav su u vlasnitvu eljezare Zenica, tj. koncerna Mittal Steel. Poslovni odnos eljezare Zenica i JP Grijanje u pogledu predaje toplinske energije je temeljen na nizu internih akata koji se prilagoavaju tekuoj situaciji. Osim preuzimanja toplinske i elektrine energije, JP Grijanje vri za eljezaru nabavu odreenog dijela energenata ugljena i plina. Sustav distribucije je u vlasnitvu i nadlenosti JP Grijanje. Vlasnitvo JP Grijanje je do podstanice (ukljuujui) podstanicu, nakon ega vlasnitvo nad pojedinim podsustavima razvoda topline (instalacijama) prelazi na suvlasnike - potroae.

3.3.2.

Mjerenje

Sukladno injenici da je proizvodnja topline u vlasnitvu eljezare Zenica, JP Grijanje kupuje toplinsku energiju od eljezare, bazirano na mjerenju predane topline. Mjerenje isporuene energije se vri na kalorimetru u eljezari. Mjerenja kod krajnjeg kupca (potroaa) su izvedena samo kod manjeg dijela individualnih (veih) potroaa te ponegdje na nivou toplinskih podstanica.

3.3.3.

Proizvodnja

Toplinska energija se proizvodi u krugu pogona eljezare Zenica, koja je u vlasnitvu koncerna Mittal Steel, gdje se nalaze parne kotlovnice instaliranog kapaciteta 174 MWt, koje su u sastavu kogeneracijskog postrojenja elektrine snage 7 MWe. Od tog je kapaciteta oko 4,5 MWe rezervirano za potrebe JP Grijanje. Udio goriva u energani koju koristi toplinarstvo je 85% ugljena i 15% prirodni plina.



3.3.4.

Distribucija

Mrea vrelovoda/toplovoda je u ukupnoj duljini od oko 120 km. Kapaciteti za pumpanje primarnog medija vrele vode su oko 3 000 m3/h, i smatra se da je za puno zadovoljavanje trenutnih potreba nuno jo oko 200 m3/h kapaciteta pumpi. Problem u toplinskoj mrei su vrlo veliki procijenjeni gubici vode, koji nastaju posebno kod direktnih podstanica, i teko se registriraju. Interesantno je da je sustav zbog tehnikih problema kapaciteta nakon rata prebaen na temperaturni reim vrelovoda oko 62C, a sekundar na srednjetemperaturno grijanje s 50C. Unutar mree je 453 direktnih i 95 indirektnih toplinskih podstanica. Regulacija je runa, a mjerenje potronje uglavnom nije izvoeno.

3.3.5.


Sustav centralnog grijanja prua uslugu grijanja prostora za 22 200 kuanstava, od ega su 1 600 potroaa privatne kue, te za oko 600 poslovnih subjekata. Grijanje je u sezoni u pogonu 24 sata. Vri se samo opskrba topline za grijanje prostora, ne i za pripremu sanitarne tople vode. Iako priprema sanitarne tople vode formalno ne postoji, neki potroai samoinicijativno ugrauju individualne spremnike tople vode koji se napajaju iz sustava grijanja. Kako je reeno, uglavnom ne postoji mjerenje na nivou zgrade ili toplinske podstanice, a pogotovo ne individualnih prostora (stanova). Potronja topline za grijanje se obraunava na temelju grijane povrine (m2) te za manji broj potroaa prema utroku topline u MWh (prema kalorimetrima). Sezona grijanja traje u osnovi od 15. listopada do 15. travnja.

3.3.6.


Kako toplinski sustav grada Zenice nema rezervnih toplinskih izvora i kako je situacija ugovaranja isporuke topline sa eljezarom Zenica relativno kompleksna, postojale su inicijative izgradnje vlastitih kotlovskih kapaciteta u sklopu JP. Takvo je rjeenje zasad otklonjeno, ponajprije zbog svijesti uprave JP da je pretvorba energije u kogeneracijskom procesu u globalu najracionalnije rjeenje, i da sa tehnikog aspektata te u pogledu optereenja okolia nema smisla graditi dodatne energetske kapacitete pored izdanog izvora u sklopu lokalne industrije. U pogledu razvoja sustava daljinskog grijanja potrebna je rekonstrukcija i racionalizacija sustava. Pored potrebnih zahvata u direktne podstanice, u druge mjere smanjenja gubitaka vode, potrebno je vriti rekonstrukciju vrelovoda ugradnjom predizoliranih cijevi, poveati kapacitete cirkulacionih pumpi i pokrenuti ope mjere modernizacije sustava, to se prvenstveno odnosi na unapreenje regulacije i uvoenje mjerenja potronje kod potroaa. Potrebe za irenjem toplinske mree postoje, u smislu toplifikacije daljnjih gradskih etvrti. Novi prikljuci se financiraju iz prikljunih pristojbi koje iznose 12 KM/m2 za domainstva i 25 KM/m2 za gospodarske subjekte, a na to se dodaju i stvarna cijena fizikog prikljuka.


3.3.7.

Tehniki podaciTablica 3.3 Tehniki podaci za toplinarstvo Zenice

Temperaturni reim vrelovoda (primarna strana u postrojenju eljezare) Temperaturni reim toplovoda (sekundarna strana) Regulacija sustava Broj toplinskih podstanica Ukupna duina cjevovoda /vrelovoda/ toplovoda/ Toplinski kapacitet kotlovnice u eljezari Zenica rezervirano za toplinski konzum Povrina grijanja poslovnih prostora prikljuenih na sustav Povrina grijanja poslovnih prostora kao stambenih prikljuenih na sustav Povrina grijanja domainstava prikljuenih na sustav

130/70 C 62/50 C uglavnom runa 548 150 + 120 km 174 MWt cca 75 MWt 370 000 m2 2.049 m2 1 000 000 m2

3.3.8.


Grijanje se naplauje tijekom sezone grijanja po cijeni od 4 KM/m2 za pravne osobe i 2,134 KM/m2 za fizike osobe (obe cijene bez PDV-a). Naplata se vri za 6 mjeseci tokom sezone grijanja. Cijena za potroae s mogunou oitanja potronje (s kalorimetrom) je 85,80 KM/MWh uz fiksni troak (paual) u iznosu 10% od cijene po jedinici povrine. Uvjeti su odreeni na temelju opinske odluke i cijenu odobrava opinsko vijee. Cijena isporuene topline koju fakturira eljezara je 55 KM/MWh, a obraun se vri po oitanju. Naplata potraivanja se kree oko 87%. Postotak naplate je varijabilan, i nenaplaena potraivanja od potroaa poetkom 2007. iznose 23 milijuna KM, dok je dug JP Grijanje Zenica oko 10 milijuna KM. Ovakva situacija oteava potrebnu rekonstrukciju i racionalizaciju sustava. Slijedei rezultati poslovanja su prikazani za promatranu 2005. godinu:



3.4. KakanjJavno poduzee "Grijanje" Kakanj je osnovano 1986 godine. Sustavom se zagrijava oko 200 000 m2 sa oko 15 000 stanovnika. Sustav daljinskog grijanja grada Kaknja ine slijedei segmenti: Proizvodnja: vrelovodna stanica za pripremu vrele vode - primarnog nosioca toplinske energije, locirana u sklopu termoelektrane Kakanj i koja se opskrbljuje energijom oduzimanjem pare iz parnih turbina TE Kakanj; Transport: vrelovod od toplinske stanice u TE Kakanj do toplotnih podstanica u gradu; Distribucija: toplotne podstanice za pripremu tople vode - sekundarnog nosioca toplotne energije i toplovodi (razvod tople vode) od toplotnih podstanica do potroaa toplotne energije (stanovi i komercijalni/javni prostori).

3.4.1.

Vlasniki odnosi

Razmatrajui sustav daljinskog grijanja grada Kaknja, valja uzeti u obzir da je proizvodnja toplinske energije i dio transporta (prvih 1000 m verlovoda, gledajui od TE Kakanj) su u vlasnitvu i odgovornosti TE Kakanj. Preostali dio vrelovoda (transportnog sustava) i sustav distribucije u vlasnitvu su i nadlenosti JP Grijanje. Vlasnitvo JP Grijanje je do zapornog ventila na ulazu u pojedini objekt, nakon ega vlasnitvo nad pojedinim podsustavima razvoda topline (instalacijama) prelazi na suvlasnike - potroae.

3.4.2.

Mjerenje

Sukladno injenici da je proizvodnja u vlasnitvu TE Kakanj, JP Grijanje kupuje toplinsku energiju od TE Kakanj bazirano na mjerenju predane topline. Ultrazvuno mjerilo toplinske energije je locirano u termoelektrani, tj. nalazi se u vrelovodnoj stanici. To dakako znai da su gubici transporta topline ukljueni u cijeni prema krajnjim kupcima (potroaima). Ovdje valja uoiti da dio gubitaka nastaje u dijelu vrelovoda (transportnog sustava) koji je u vlasnitvu i nadlenosti TE Kakanj, a nalazi se iza toke preuzimanja, tj. mjerenja. Mjerenja kod krajnjeg kupca (potroaa) nisu izvedena, niti individualno, ali niti na nivou zgrade ili toplinske podstanice. Takoer ne postoje niti kontrolna mjerila na krajnjim tokama ili meutokama transporta.

3.4.3.

Karakteristike transportnog (vrelovodnog) sustava

Transport topline od TE kakanj do grada izveden je djelomino nadzemnim vrelovodom (oko 4 km), a djelomino pod zemljom, predizoliranim cijevima (oko 5,5 km). Jedan od problema u eksploataciji sustava daljinskog grijanja grada Kaknja je to se vrelovodni cjevovod vodi nadzemno od TE Kakanj do grada Kaknja, pored rijeke Bosne u duini od 4 km. Od ove duine u nadlenost odravanja TE spada oko 1 km. Izolacija


nadzemnog dijela vrelovoda uraena je klasino: mineralna vuna, poliuretanska pjena i aluminijski lim kao zavrni sloj. Dio ovog cjevovoda koji je u nadlenosti JP Grijanje je rekonstruiran, u duini oko 2 km. Ugradnjom nove izolacije od mineralne vune znatno su smanjeni toplinski gubici transporta topline do grada. No problem koji se mora rijeiti je toplotna izolacija na vrelovodu koji je u nadlenosti odravanja TE Kakanj, a ove gubitke snosi JP Grijanje, tj. krajnji kupac.

3.4.4.

Karakteristike distribucijskog sustava

Distribucijska (toplovodna) mrea prostire se u duini oko 58 km, od toplinskih podstanica do potroaa toplotne energije. Trenutno su u sustavu dvije podstanice za oko 250 objekata u gradu, odnosno oko 400 manjih podstanica za obiteljske kue/privatne zgrade. Ne postoji regulacija na nivou zgrada, a u podstanicama postoji runa regulacija. Javlja se problem regulacije toplovodne mree i optimalnog koritenja.

3.4.5.


Toplinska energija se koristi iskljuivo za zagrijavanje prostora. Kako je reeno, ne postoji mjerenje niti na nivou zgrade ili toplinske podstanice, a pogotovo ne individualnih prostora (stanova). Potronja topline za grijanje se obraunava na temelju grijane povrine (m2). Priprema sanitarne tople vode formalno ne postoji, no neki potroai samoinicijativno ugrauju individualne spremnike tople vode koji se napajaju iz sustava grijanja. Iako ovo nije dozvoljeno, teko je u praksi kontrolirati. Stoga je indirektno priznata legalizacija ovakvih ureaja kroz naplatu dodatnih 17 m2 (fiktivnih). Sezona grijanja traje u osnovi od 15. listopada do 15. travnja.

3.4.6.


Razvoj toplinarskog sustava se moe promatrati kroz dvije faze: I faza: od 1986. do 1997. godine kada se toplinska energija nije plaala TE Kakanj (daljinsko grijanje grada kao 'kompenzacija' za poveano zagaenje okolia zbog izgradnje TE - supstitucija starih kotlovnica na ugljen), II faza: od 1996/97.god. do danas kada se toplinska energija plaa TE Kakanj.

Karakteristika druge faze je tednja energije, odnosno racionalizacija potronje. Primjenom niza mjera kao to su balansiranje cijevne mree, kako primarne, tako i sekundarne, analiza koritenja grijanja i niz eksperimentalnih mjera nastojalo se optimirati reim eksploatacije. Razvojni planovi obuhvaaju ispitivanje mogunosti irenja mree, daljnje poboljanje izolacije nadzemnog dijela cjevovoda, postepenu rekonstrukciju podzemnih cjevovoda i kontinuirano uvoenje predizoliranih cijevi, razvoj mjerenja toplinske energije kod potroaa i druge mjere racionalizacije. Javljaju se zahtjevi od krajnjih kupaca (potroaa) za mjerenjem i naplati topline prema mjerenim-oitanim vrijednostima (ugradnja kalorimetara). Dakako, izvodivost individualnih mjerenja je upitna zbog karakteristika postojeih razvoda u zgradama (vertikale).



Uvedeno je eksperimentalno mjerenje toplinske energije: u sustavu daljinskog grijanja u sezoni 1999/2000 god. ugraeno je ukupno 11 kalorimetra, razliitih karakteristika na karakteristinim takama. Analiza je pokazala, da veina individualnih objekata, na kojima su uvedeni kalorimetri, ima daleko veu potronju toplinske energije (neki ak tri puta veu), od propisane potronje. Ustanovljeno je da ugraeni kalorimetri imaju ne samo funkciju obrauna stvarno utroene toplinske energije, nego i funkciju regulacije i balansiranja toplinske mree. Kanton je investirao u mjerila u objektima u njegovom vlasnitvu (kola i dr.), ali obraun se i dalje vri po jedinici povrine zbog nepostojanja odgovarajueg tarifnog modela (postoji prijedlog obrauna po jedinici energije - MWh, ukljuivo fiksni i varijabilni troak). Potroai su putem lokalne TV informirani o tehnikim mogunostima ugradnje mjerila. Zahtjev je da se ova praksa dalje iri kroz inicijativu opine (suinvestitor opina/kanton, budui korisnik). Valja rijeiti pitanje investiranja, kroz povoljnije kredite i eventualno sudjelovanje elektroprivrede.

3.4.7.

Tehniki podaci sustava grijanjaTablica 3.4 Tehniki podaci za toplinarstvo Kaknja

Projektna temperatura zraka za grad Kakanj Temperaturni reim vrelovoda /primarna strana/ Temperaturni reim toplovoda /sekundarna strana/ Princip rada TP je izmjenjivaki sa zatvorenom ekspanzijom Nazivni tlak primarne strane Nazivni tlak sekundarne strane Regulacija sustava Broj toplinskih podstanica Ukupna duina cjevovoda /vrelovoda/ toplovoda/ Toplinski kapacitet stanice u TE Kakanj Planirani konani toplotni konzum Povrina grijanja poslovnih prostora prikljuenih na sustav Povrina grijanja poslovnih prostora kao stambenih prikljuenih na sustav Povrina grijanja domainstava prikljuenih na sustav Broj "ugaenih" kotlovnica na podruju grada Trajanje sezone grijanja Prosjena zimska temperatura za grad Kakanj (sezona grijanja)

-18 C 150/75 C 90/70 C NP 40 bara NP 16 bara klizna regulacija 19 oko 20/125 km 36 MW cca 100 MW 47731 m2 2.049 m2 156.070 m2 24 15 oktobra -15 aprila +3,7 - + 4,0 C

3.4.8.


Cijena grijanja prostora iznosi 2 KM/m2 za poslovne subjekte, odnosno 0,5 KM/m2 za fizike osobe. Naplata se vri za svih 12 mjeseci tokom godine. Uvjeti su odreeni na temelju opinske odluke i cijenu odobrava opinsko vijee. Postoji prijedlog (zahtjev) za poveanjem cijene za fizika lica sa 0,5 KM/m2 na 0,8 KM/m2. Takoer se za potroae koji imaju ugraene kalorimetre predlae tarifni sustav s fiksnim i varijabilnim dijelom, uz mjerenje i naplatu po jedinici preuzete energije (MWh). Cijena isporuene topline koju fakturira TE Kakanj jest 21 KM/MWh. Obraun se vri po oitanju. TE Kakanj ne odobrava isporuku topline u novoj sezoni grijanja dok se ne podmire


eventualna dugovanja iz prethodne sezone. S obzirom na 12 mjeseni ritam naplate i stopu naplate, JP Kakanj mora uzimati kredite za pokrivanje ostvarenih i nenaplaenih trokova prije ulaska u novu sezonu grijanja. Naplata potraivanja od strane JP Grijanje se kree 70% - 80%.



3.5. LukavacJavno poduzee RAD Lukavac osnovalo je Opinsko vijee Lukavca. Poduzee se financira naplatom komunalnih pristojbi za slijedee usluge : distribucija pitke vode za gradski ( komunalni) sustav vodoopskrbe. odravanje, tretman i deponiranje vrstog otpada na gradski deponij. odravanje registriranog zajednikog stambenog prostora i estetsko ureenje naselja na podruju opine Lukavac. distribucija toplinske energije za gr

ESSBIH_Modul 9

Documents