Eskişehir Türkmen Alevilerinde Suyla İlgili İnanç ve Uygulamalar

Halk Kültüründe Su / Water in Folk Culture - 2013

I

HALK KÜLTÜRÜNDE SU

ULUSLARARASI SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ

07-‐08 Kasım 2013

TEKİRDAĞ


IV

Baskı Pınarbaş Matbaacılık ve Reklam Hizmetleri San. ve Tic. Ltd. Şti.

Rami Kışla Cad. Topçular İş Merkezi No:70/192 Topçular / İSTANBUL, Türkiye Tel: 0212 5675671 Faks: 0212 6136138

www.pinarbas.com.tr

İletişim Adresi Motif Halk Oyunlan Eğitim ve Öğretim Vakfı

Dervişali Mah.Kariye Yağhanesi Sk.D:3-‐4 Edirnekapı-‐Fatih / İSTANBUL, Türkiye Tel.: 444 8 683 -‐ Faks: +90 212 6355243

[email protected] http: //www.motifvakfi.com


V


482

ESKİŞEHİR TÜRKMEN ALEVİLERİNDE SU İLE İLGİLİ İNANÇ VE UYGULAMALAR• Adem KOÇ *

“Su vermeyene süt ver!” Kaşgarlı Mahmud

Eskişehir Aleviliğine Genel Bir Bakış: Alevilik-‐Bektaşilik çalışmaları “Anadolu heterodoksisi” ifadesiyle karşılanmaya da

çalışılmaktadır. Eski Türk inançlarının, şamanizmin, Uzakdoğu ve İran dinlerinin, Hıristiyanlığın, Yahudiliğin, putperestliğin İslam öncesi dönemde Türk topluklarını nasıl etkilediği ve İslam sonrasına hangi motifleri miras bıraktığı üzerinde durulan çalışmalar da vardır (Ocak 2010). Anadolu ve Balkanlardaki Alevi-‐Bektaşi inanç yapısı hakkında yapılan ilk çalışma F. W. Hasluck’a ait olan “Bektaşilik Tetkikleri”dir (Hasluck 1995) Ancak Hasluck Alevi-‐Bektaşi yapılanmasındaki “dede-‐ocak” sistemine pek de dikkat etmiş gözükmüyor. Anadolu’daki türbe-‐yatır-‐tekkeleri Arap mezarları, Bektaşiliği de Osmanlı’nın İslam dinini yaymak için kullandığı propaganda aracı olarak görür (Hasluck 1995: 115-‐130).

Türkiye’de Alevilik-‐Bektaşilik üzerine ilk bilimsel araştırma yapan ve söz söyleyenlerden birisi de Fuat Köprülü’dür. (Kaplan 2002). Köprülü (1991), Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar kitabında Doğu’da Türkleri irşad eden manevi lider olarak Ahmet Yesevi’yi, Batı’da ise Yunus Emre’yi ön plana çıkarır. Bugünkü Anadolu Aleviliğinin batıya doğru yayılmasının en güçlü kolunu dervişler oluşturuyordu. Bu dervişleri Âşık Paşaoğlu “Gaziler ve Alplar, Ahiler, Bacılar ve Abdallar” olarak sınıflar (Birdoğan 1995). Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında bu dervişlerin çok büyük önemi vardır.

Anadolu’da yerleşmiş bulunan Alevi-‐Türkmen oymakları arasında Çepniler, Beğdililer ve Tahtacılar önemli yer tutar. Anadolu Alevilerinin Orta Anadolu bölgesinde yaşayanları, Türkmenlerin Beğdili oymaklarındandır. Ankara, Tokat, Kırşehir, Çorum, Eskişehir, Kayseri, Nevşehir vb. illere bağlı köylüklerde yaşan Alevi Türkler tümü ile bu Beğdili oymağının torunlarıdır (Birdoğan 1995).

Eskişehir-‐Seyitgazi-‐Kütahya arasındaki bölge Türkmen kolonizasyonu açısından önemli bir yerleşim yeridir (Doğru 2005). Bu bölgedeki Alevi Türkmenlerin boyları ve aşiretleri hakkında Yörükan (1998) önemli bilgiler verir. Hasluck (1995: 117) da Anadolu’daki Arap mezarlarından en önemlisi olarak “Eskişehir’in güneyindeki Frigya’nın eski Nakoleya şehrinde bulunan ve kahramanın adını taşıyan bağlı türbede gömülü Seyyid Battal Gazi” olarak verir ve özellikle de “Arap mezarı” vurgusunda bulunur. Ancak Seyyid Battal Gazi, İslam’ın yayılması sürecinde bir Arap kahramanı iken Anadolu’da Türkleşme ve İslamlaşmanın başladığı dönemlerde de bir Türk savaşçıya dönüşecektir. Müslümanlar ve özellikle Alevi-‐Bektaşi Türkler arasında büyük bir gazi-‐veli kimliğine yüceltilip destan kahramanı yapılacaktır (Say 2009: 5-‐31). Hacluck’un gözden kaçırdığı nokta burada belirir. Alevi-‐Bektaşilerin bu gazi-‐veli şahsiyetlere bağlanmalarındaki sebep orada yatan şahsiyetin Arap olması değil Türk kültüründe yoğun olarak yaşanılan “ata ruhu” ve “dağ ruhu” kültleridir.

Anadolu Aleviliğinin anlaşılması senkretik ve seküler yapılarıyla birlikte “İslam tarihi, Türk kültür tarihi ve Anadolu kültür tarihi” (Kökel 2004: 5) açısından incelenmesine de bağlı gözüküyor.

• Bu çalışma BEBKA tarafından finanse edilen ve Eskişehir Osmangazi Üniversitesi

tarafından yürütülen TR41-‐12-‐TT-‐0009 numaralı “Eskişehir Somut Olmayan Kültürel Miras Envanterinin Çıkarılması ve Turizme Kazandırılması Projesi” kapsamında gerçekleştirilmiştir.

* Yrd. Doç. Dr., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, [email protected], [email protected]


483

Kırkkız Dağı, Türkmen Dağı ve Resul Baba Tepesi üçgeninde oluşan bölge Eskişehir, Kütahya, Afyon arasında önemli bir havzayı oluşturmaktadır. Özellikle Seyit Battal Gazi ve Sücaaddin Veli merkezli çok önemli bir yerleşim ve geçiş yeri olan Eskişehir, bu yönüyle de incelenmeye değerdir. (Koç, 2012)

Eskişehir’in demografik yoğunluğu Alevi-‐Bektaşi inanış yapısına dayanmamakla birlikte ocak yapılanışı itibariyle çeşitlilik göstermesi açısından son derece önemlidir. Bu nedenle Eskişehir sahasında Alevilik-‐Bektaşilik üzerine yapılacak çalışmaların bir ayağı Erzurum-‐Kars yöresine diğer ayağı da Bulgaristan-‐Deliorman, Arnavutluk ve Makedonya’ya dayanmaktadır. Garip Musa ve Sücaaddin Veli ocakları ilde ağırlığı yani talibi en fazla olan ocaklardır. Garip Musa Ocağı birçok ilde ağırlığa sahiptir. Sücaaddin Veli Ocağı ise Türkiye’deki birçok il ile bağlantısı olmakla birlikte Balkanlardaki Bektaşi yapılanışında belirleyici konumdadır. İl merkezine bağlı Odunpazarı, Tepebaşı ilçeleri ile birlikte Alpu, Mahmudiye, Sarıcakaya, Seyitgazi ilçelerinden 42 Alevi-‐Bektaşi köyü 23 ocağa bağlı taliplerden oluşmaktadır. İl merkezindeki Büyükdere, Emek, Gökmeydanı, Göztepe, Gültepe, Gündoğdu (Takkalı), Kurtuluş, Yıldıztepe mahalleleri de kırsaldan ve diğer illerden (Diyarbakır, Erzurum, Erzincan, Sivas, Tunceli gibi) göç etmiş Alevi inançlı taliplerin yaşadığı yerlerdir. İl merkezinde bir adet olmak üzere Arslanbeyli (Sücaaddin), Avdan, Büyükyayla, Karatepe, Kaymazyaylası, Salihler, Yeşilyurt, Yörükkırka köylerinde ve Doğançayır beldesinde cem evi mevcuttur. Dedeler bu cem evlerinde taliplerinin hizmetlerini görmektedirler.

Eskişehir’de Alevi-‐Bektaşi inanç yapısına bağlı yaşayan taliplerin bulunduğu köyler: Alpu: Göçeoğlu, Sarıkavak, Yayıklı (Koşmat) Mahmudiye: Kaymazyayla, Topkaya, Yeşilyurt Merkez-‐Odunpazarı: Akçakaya, Aşağıçağlan, Aşağılıca, Avdan, Ayvacık, Gülpınar

(Mamuca), Harmandalı, Karatepe, Kargın, Kayacık, Kayapınar, Kuyucak, Musalar, Sarısungur, Yahnikapan, Yenisofça, Yörükkırka, Yukarıçağlan, Yukarıkartal,

Merkez-‐Tepebaşı: Gündüzler, Karagözler, Kavacık Sarıcakaya: Beyköy Seyitgazi: Akin, Aslanbeyli, Büyükdere, Büyükyayla, Çürüttüm, Doğançayır (Belde),

Erikli, İkizoluk, Karacalık, Salihler, Yarbasan, Üçsaray, Şükranlı (Balören) Eskişehir’de yaşayan Alevi-‐Bektaşi inanç yapısındaki taliplerin bağlı olduğu ocaklar: Garip Musa Sultan, Ali Koç Baba, Arzumanlı, Baba Mansur, Cibali Sultan, Hacı Ali

Turabi, Hamza Şeyh (Şah Hamza), Hasan Dede, Hıdır Abdal, Hızır Samut, Hüseyin Gazi, Kızıldeli, Koçu Baba, Öksüz Ali Baba, Pir Ahmet Efendi, Pir Sultan, Seyyid Battal Gazi, Seyyid Cemal Sultan (Kemal Sultan), Sultan Söylemez, Sucaeddin Veli (Şecaaddin Veli), Şah Ahmet Veli Sultan, Şah İbrahim Veli, Üryan Hızır1

Suyun Kutsallaşması ve Türk Kültüründe Suyun Önemi İlkelden moderne bütün insanlık, totemden tanrıya varıncaya kadar güneş, ay,

yıldız, ateş, su, toprak, ağaç, hayvan başta olmak üzere kutsal saydığı kültlere büyük bir saygı duymuştur. Bu bağlamda birçok rit veya ritüeller ortaya çıkmıştır. Kutların, kültlerin devamı için adaklar adanmış, kurbanlar verilmiş, yaptırımlar ve kanunlar koyulmuştur. Uymayanlar cezalandırılmış, kutsala hoş görünmeye çalışılmıştır.

Kutsalın oluşumunda ilk çağlarda ne dine ne de tanrıya rastlamaktayız. İnanma ihtiyacından dolayı ortaya çıktığını görmekteyiz. Belli bir bağlam ve koşulda “kutsal” olan başka koşullarda “kutsal” olmayabilmektedir. Kutsalın ancak totemik yapıda

1 Coşkun Kökel’in (2004) çalışmasıyla karşılaştırılmıştır.


484

anlaşılabileceğini savunanlar olsa da Pritchard (1999:78-‐79) bunu “mana” ve “büyü” diye adlandırmaktadır.

Kut, kutsal, kutsi Latince’de “sacrum”, İngilizcede “luck, sacred, holly” manasında kullanılmaktadır. Bu kelimeler Hint-‐Avrupa diline ait “sak” kelimesinden türemiştir. Arapça “kuds” kelimesi bu manada mübareklik, kudsilik, nezafet, pak olmak, noksanlardan uzak olmak olarak kullanılır. Türkçe’de “kut, kutluğ, ıduk, yagış” kutlu, kutsal bağlamında çeşitli kültler için kullanılan terimlerdir. Tanrı’ya adanmış olan, tanrısal olan; tapınılacak olan ve yolunda can verilecek kadar sevilen, kutsi, mukaddes anlamındadır.

Eliade, (1991:7) kutsalı doğaüstü gerçeğin dünyamız dışında doğaüstü nesneler arasında ortaya çıkışı olarak değerlendirir.

Sular sadece ruhların ve kutsal güçlerin yeri olarak gösterilir. Bazı ruhlar bir göl, bir nehir, ya da bir dağ olarak yaşayabilir. Daha geniş bir otorite kurmak isteyen birçok tanrı ayrı olarak bahsedilebilir. Tanrıların sular üzerinde hüküm sürdüğü güçleri daha genel bir tarzda benzer olarak yaygındır. Suyun cinsellikle birleştiğini görmekteyiz. Suları erkek ve tarıma elverişli toprakları dişidir. Birlikte onlar anne ve babadır. Yunan’da nehirler kesinlikle erkektir ve fırtına ve yağmur tanrıları gibi bir boğanın özelliklerine sahiptir. Hayati bir kural olarak, su insanların hastalıklardan korunmalarına ve ölümü uzak tutmalarına izin verir (Rudhardt, 1987:355-‐356).

Su iki anlamlı olabilir. Sıvı olarak, saf bir yokluğu ya da tanrılar tarafından kullanılan şekilsiz bir maddeyi sembol eder. Olumlu bir işlevi yerine getirebilir. Yıkanır, çözülür ve temizlenir. İnsan yaşamında esas olarak ve bitkilerin büyümesi için gerekli olarak su, yaratıcı güce benzer olarak üretken ve hayat veren niteliği temsil eder. Bu yüzden ilahi ve kutsaldır. Ayrıca olumsuz bir rol oynama yeteneğine de sahiptir. Tanrılar onun dalgalarını yıkıcı güç olarak kullanırlar. Kendi içinde aktif olarak ister kutsal ister canavar gibi olsun, su şeklini aldığı her şeyi aşındırır ve kendi içindeki uyumsuzlukta bu üstünlükleri imha etmeye yönelir. Netice itibariyle, nehirler ve denizler bir ülkenin dış hatlarını çizmede katkıda bulunurlar, bu yüzden suların bölünmesi kozmik düzeni tanımlamada yardımcı olur. Bununla birlikte suyun tasviri tek anlamlı değildir. İçinde şekil aldığı bütün mitler düşünülmeden o asla tercüme edilemez (Rudhardt, 1987: 357-‐358).

Gök-‐Tanrı, onun niteliklerini almadan çok evvel dahi, Allah’a benzetilmiştir. Gök-‐Tanrı’nın hayattaki uzantısı olan kut, tanrının lütfu oldu; onun emri olan yarlık, şefaat veya af oldu. Paganizmin tanrıları veya şeytanları, cinlere ve perilere benzetilir veya kültleri bir din ulusunun üzerine aktarıldı. Roux, Kitab-‐ı Dede Korkut’ta bulunan dağ, su ve ağaçları kutsal üçlü olarak alır ve bunun Türk “paganizm”ini oluşturduğunu ve nedenle önemli bir eser olduğunu söyler (Roux, 1994 : 31-‐32).

Iduk “kutsal, adanmış, serbest bırakılmış” anlamındadır. Bu bağlamda suyun kutsiyetiyle Türklerde “ıduk yer sub” ortaya çıkmıştır. Tengri ile beraber hareket eder. Halkı korur, tehlikeli anlarda halkı uyarırdı (Roux, 1994 :111). Ögel, (1995:315) Türk geleneklerinin kökünü suyun tuttuğunu ve her şeyin ona dayandığını belirtir. Yeryüzündeki canlılığın sağlanması için suya ihtiyaç vardır. Bu bağlamda Göktürkler, yer-‐su inanışına büyük önem vermişlerdir. Onu kutlulaştırmışlar ve ona kişilik vermişlerdir. “Tanrı türkün yeri ve suyu sahipsiz kalmasın diye”, Kağanları, Türk milletinin üzerine getirip koyuyordu. İyi vazife yapmayanları Yer ve su’lar cezalandırıyor. Bu “vatan” ve “devlet anlayışı”nı göstermektedir.


485

Divanü Lugat-‐it Türk’te de çeşitli Türk havzasında su ilgili inanışlara rastlarız. “yat” bir tür Kamlıktır. Belli taşlarla yapılır. Böylelikle yağmur ve kar yağdırılır, rüzgar estirilir. Kaşgarlı Mahmud, Yağma ülkesinde şahit olduğu bir olayı anlatır: Yaz mevsiminde yangın çıkar. Bu şekilde kar yağdırılır ve yangın söndürülür. (Atalay, 1992:3) Yağmur yağdırmak mesleği olan Kara Nogoy Camgırçı’dan Manas Destan’nda bahsedilmektedir. Fakat mesleğini nasıl icra ettiği hakkında bilgi yoktur. İsmi, taşıyla yağmur yağdıran anlamındadır (Yıldız, 1995:542, R.7/30). “Yul” kelimesi pınar, su kaynağı olarak kullanılırdı (Atalay, 1992:4). “Suw” kelimesi su anlamındadır. “Suw birmeske süt bir = su vermeyene süt ver”. “Sana kötülük edene sen iyilik et, çünkü senin iyiliğin onu sana köle yapar.” şeklinde nasihatler verilir (Atalay, 1992: 129).

Dede Korkut Kitabı’nda bulunan Oğuznameler’de de su ile ilgili inanmalara rastlamaktayız. Boğaç Han’ın annesi adak verirken “Kuru kuru çaylara su saldum” der (Ergin, 1997: 87). Oğlunun kaybolduğunu duyan anne “ Akar senün sularun Kazılık Tağı/ Akar iken akmaz olsun” diye beddua eder (Ergin, 1997:89). Aynı destanın sonunda Dede Korkut Oğuznamesini düzerken “Kaba ağacun kesilmesün, kamın akan görklü suyun kurımasun” diye dua eder (Ergin, 1997: 94). Deli Dumrul hanımından can dilemeye gittiğinde hanımı ona canını vermek ister. Deli Dumrul bütün mal varlığının kendisine helal olduğunu söyler. Yeniden evlenebileceğini de söylediğinde hanımı kocasına:

Karşu yatan kara tağları Senden sonra men neylerem Yaylar olsam menüm gorum olsun Sovuk sovuk sularun İçer olsam menüm kanum olsun (Ergin, 1997:183) diyerek ona olan sadakatini belirtir. Kutadgu Bilig’de su kutsal sayılmış ve bilgiyle beraber kullanılmıştır: Bilgilinin sözü yer için su gibidir, Suyunu akıtırsa yerde nimet biter. Biligsiz kişinin gönlü kum(sal) gibidir, Irmak girse dolmaz, ot, yem bitmez. (Dilaçar, 1995:102) Yine beylerin sözleri ve nasihatler suya benzetilmiştir: Kişinin gönlü bir bahçedir, onu yaşatan su, Beylerin sözü ile iyi savlarıdır. (Dilaçar, 1995:113) Manas Destan’ında büyü, sihir, tılsım ile ilgili olarak çok az bahis geçmektedir.

Kanıkey’in kargışın tutmaması için, eşine tavsiyesi, beddua eden Akılay’ın evine gidip, sarı suyunu –idrarını-‐ dökmesidir (Yıldız, 1995:278). Er Töştük yer altına iner ve dört Mamit’e rastlar. Bunların her biri olağanüstü güçlere sahiptir. Bunlardan biri geyikten hızlı koşar, biri yeri dinler, biri uzağı görür ve biri de denizleri içebilir. Yer altının hakimi Kök-‐döö, yedi başlı cadıdır. Er Töştük’ün atının suyun dibinden çıkardığı “Kazan” ile öldürülür. (Boratav, 1995:252-‐253)

Ev ve kentlerin sulak yerlerde kurulması arkasından suya olan saygıyı getirmiştir. Onlar, “Baba evinin suları”dır. Bu çok eski Türk inanışları, Anadolu’da çeşitli şekillerde görülür. Kuzey Türklerinde “koca evine gelen geline, kocanın evine ait akarsular ile kaynaklar gösterilirdi. Koca kütüğüne geçmiş olan gelin, sulara çeşitli saçılar yaparak, saygıda bulunurdu” (Ögel, 1995:316). Ankara’nın Elmadağ ilçesinde evlenen kız koca evine gireceği zaman kapı önüne konulmuş su dolu testiyi ayağıyla teperek kırar. Bu, testi içine hapsedilen suyun ıduk bağlamında özgür bırakılması, evliliğin su gibi temiz ve bereketli olması anlamındadır.

Su, mağarada cereyan eden çok sayıdaki efsanede söz konusu edilir. Ayrıca ağaca dayandırılan efsanelerde de su vardır. Nehir ağızlarından, bir gölün ortasından, bir denizin geçilmesinden söz edilir. Kökleri altından “sonsuz bir dalga yükselir”, gıdasını sudan alır. Bir Altay metni şöyle anlatır: “bir insanın doğması gerektiğinde, Bay Ülgen oğluna bir emir verir ve


486

oğlu bu emri yerine getirir. Ataların isteği üzerine doğum yapma işini bir meleğe aktarır ve bu melek hayati gücünü bir gölden alır, yeni doğanı yanına getirtir, tüm yaşamı boyunca ona yardım eder”. Çağdaş öykülerde su yerini süte bırakır. Çeşitli dinlerde, erkil rol oynayan içinde tohum barındıran suya büyük önem verilmektedir. Efsanelerde, bir genç kadın tarafından yutulan bir damla su veya bir dolu tanesi onu hamile bırakabilir. Alevi-‐Bektaşi inancında, ab-‐ı hayatı içen kişi sonsuzluğa erebilir. Mezarın bir su yolu veya kaynağa yakın olması tekrar dirilişe yardımcı olur (Roux, 1994: 145-‐146).

Tahtacılar arasında içine cin girmiş veya cin çarpmış kimseleri, delileri iyi etmek için bir suya kurban kesilir (Yörükân, 1998: 254). Bu inanış Anadolu’nun birçok yerinde yaşatılmaktadır. Yüzyıllardır Türk inanışında su başında kurban kesme, and içme, elini kana bulama inanışı vardır (Ögel, 1995:330).

Eskişehir Türkmen Alevilerinde Suyla İlgili İnanış ve Uygulamalar: Eskişehir Alevi-‐Bektaşi inanç yapısı üzerine yaptığımız çalışmalar sırasında Odunpazarı,

Tepebaşı, Alpu, Mahmudiye, Sarıcakaya, Seyitgazi ilçelerine bağlı 42 köy ve il merkezindeki 8 mahallede 23 ocağa bağlı Alevi-‐Bektaşi inanç yapısına bağlı taliplerin yaşadığı tespit edilmiştir. Ancak bu çalışma, bölgenin tamamını kapsamamakla birlikte il merkezindeki cem evinde, Avdan, Yörükkırka, Arslanbeyli köylerinde ayin-‐i cemlere girilmiş, Garip Musa, Hüseyin Gazi, Pir Ahmet, Hıdır Abdal, Sücaeddin Veli, Kemal Sultan, Öksüz Ali Baba, Ali Koç Baba (Erdebilliler) ocaklarının dedeleri ve talipleriyle görüşmeler yapılmış, suyla bağlantılı olarak ayn-‐i cem, muharrem ayı, tekke-‐türbe-‐ziyaret ritüelleri gözlemlenmiştir. Bu üç nokta çalışmamızın temelini oluşturacaktır.

“Yol bir, sürek bin bir” düsturunca uygulamada farklılıklar arz etse de Alevi-‐Bektaşilik içerisinde temel ritüel olarak ayin-‐i cem ritüellerini görmekteyiz. Ayn-‐i cem ritüelleri ikrar, görgü, dar, müsahiplik ritüellerinden oluşmaktadır. Bu ayin-‐i cemler ise on iki hizmet2 (on iki imam hizmeti) üzerinden yürütülmektedir. Ayin-‐i cemler, Alevi-‐Bektaşi inanç ritüellerinin toplamıdır. Çeşitli ocaklara bağlı olarak isimleri farklılık gösterse de Eskişehir Alevi-‐Bektaşi inanç yapısı içinde ayin-‐i cemlerde görülen ritüeller şu şekilde sıralanabilir:

“Eşik niyazı, küskün-‐dargın sorgusu (Abdal Musa), tövbe (estağfurallah), çerağ (delil), car (süpürge), Selman suyu (ibrik), el suyu, sır suyu, yürek/böğrek, seccade, görgü, ikrar, dardan indirme, mihraçlama, kırklar semahı, tevhit, istek semahlar, hizmet bağlama ve garipler semahı, saki (şerbet), can baş lokması, ağız tatlılığı, sakka suyu, kurban, sofra”

Alevi-‐Bektaşi ayin-‐i cemlerini baştan sona aktarmak çalışmamızın sınırlarını aşacağından sadece suyla bağlantılı ritüelleri aktaracağız. Alevi-‐Bektaşi inanç sistemi içinde ritüellerin gönülden inanılarak ve saygı içinde yapılması çok önemlidir. Bu nedenle dede karşısında darda durmak (Mansur darı, Fazlı darı, Nesimi darı ve Fatma darı) saygı göstermenin delilidir.

2 Örneğin Garip Musa ocağına bağlı taliplerin yaşadığı Mahmudiye’ye bağlı Topkaya,

Yeşilyurt gibi köylerde on iki imam hizmeti şu sırayla yürütülür: Car-‐Post-‐Lokma Sahibi-‐Selman Suyu-‐Yürek Böğrek-‐Niyaz/Meze-‐Üç Düvaz-‐ı İmam-‐Üç Bacı-‐Büyük Dua (Cem birleme)-‐Mihraçlama (Geldi Cebrail Çağırdı)-‐Garipler semahı-‐Sakka suyu


487

Fatma Dârı: Bir gün Peygamber Efendimiz,

torunlarıyla ilgilenirken onlardan su ister. İki kardeş Hasan ile Hüseyin yarışa başlar. Hüseyin su getirirken hızlıca koşarken sol ayağının başparmağını taşa vurur, kanatır. Dedesine suyu getirir. Dedesinin suyunu içmesini beklerken, kanayan ayağını göstermemek ve dedesi Hz. Muhammed’i üzmemek için sağ ayağıyla sol ayağını mühürler. Bugün dört dârdan biri olan Fatma Dârı ile adlandırılan dar bu anıyı yaşatmak için devam ettirilir. (K.1) (Bozkurt 2009: 106) Bu nedenle dede huzurunda sol ayak başparmağının üzerine sağ ayağın başparmağı konulur eller göğüste bağlanarak ayakta durulur.

Resim-‐1: Avdan köyü cem evi, Car hizmetinden sonra hizmetçi Fatma darında

Hz. Fatıma’nın doğumu ve Hz. Ali ile evliliğiyle Hz. Muhammed’in ve peygamber soyunun devamının sağlanması Miraç olayıyla birleştirilir. Hz. Peygamber Miraç’ta Cebrail’in cennetten getirdiği bir elmayı yer ve evine döndüğünde Hz. Hatice ile bir araya gelir. Hz. Hatice, Fatıma’ya hamile kalır. Evde yalnızken Fatıma ile konuşur. Fatıma, “kesilmiş, ayrılmış” anlamındadır ve bu soydan gelenler cehennem ateşinden arındırılmıştır. Hayız görmez ve tertemizdir. Bu nedenle Hz. Ali ve Hz. Fatıma peygamber soyunun devamını sağlamıştır. On iki imamlar ve sonra gelen dedeler bu soydan kabul edilir. (K. 1) Bu nedenle kutsal bir suyla hamile kalan Hz. Hatice ve ondan gelen Hz. Fatıma ile kutlu yol secereye bağlanmıştır. Dedeler bu nedenle maddi ve manevi anlamda çok önemli bir makama sahiptir.

Selman Suyu (İbrik) Ritüeli: Bu hizmet Avdan köyünde Sücaeddin Veli, Pir Ahmet Efendi, Kemal Sultan, Hüseyin

Gazi ocaklarının dedelerinin bir arada gerçekleştirdikleri ayn-‐i cemden örnek alınarak sunulacaktır.

Ayn-‐i cemlerde car (süpürge) hizmeti görülüp meydan temizlendikten sonra yapılan hizmet Selman suyu (ibrik) ritüelidir. Bir erkek ve bir bacı tarafından yerine getirilen hizmet sembolik olarak abdest yani tarikat abdestidir. Bu hizmetleri yerine getiren canlar ikrarlıdır. Burada belirtmek gerekir ki ayn-‐i cemlere katılan tüm canlar şeriat abdesti alarak ceme girerler. Selman suyu cem sırasında sembolik olarak alınan bir abdesttir. Cemden önce küskün-‐dargın sorgusundan geçen canlar manevi olarak iç temizliğin yapar ve abdest ile de dış temizliği sağlarlar. Er kişinin elinde ibrik ve leğen, bacının elinde ise havlu vardır. Meydanda oluşturulan kırklar halkasına dededen başlayarak su gezdirilir ve erin arkasından bacı havlu tutar. “Destur pirim!” dedikten sonra şu duvazı okuyarak hizmeti yerine getirir:

“Bari hüda birliğini seversen Ol Muhammed Mustafa’ya bağışla bizi Farz oldu Resul’ün hakkında beyan Aliyel Mürtezaya bağışla bizi


488

1.imamımız Şah-‐ı Vilayet 2.imamımız Hasan’a okunur ayet 3.imam Hüseyinden ola hidayet 4.imam Zeynel’e bağışla bizi 5.imam Bakır 6.imam Cafer Sadık 7.imam ol Musayi Kazım 8.imam Ali Rıza’ya bağışla bizi 9.imam Muhammed Tagı 10.imam Aliyyel Nagi 11.imam Hasan Ali Asgeri 12.imam Hatayı Mehdiye bağışla bizi” Resim-‐2: Avdan köyü Selman suyu (ibrik) ritüeli Halka dolaşıldıktan sonra meydanda dururlar. Birbirlerine de su döktükten sonra: “Bişmişah Allah Allah! Ben Gulami Haydariyem. Adudan etmem Hayfu pak. Çünkü bu hizmette üstattır bize Salman-‐ı Pak.

Resim-‐3: Selman Suyu (K.2, K.3)


489

Bercemali Muhammed, kemal İmam Hasan, İmam Hüseyin, İmam Ali’yi bir bilenler versin Muhammed'e candan salavat. Allahumme salli alâ seyyidina Muhammed ve alâ Ali seyyidina Muhammed.” (K.2, K.3)

dedikten sonra dede de onlara dua verir: “Allah Allah, hizmetiniz kabul muradınız hasıl olsun. Cümle evliya, enbiya, nebi,

Horasan pirleri, daim erenlerin himmetleri üzerinize hazır nazır olsun. Selman-‐ı Pak hazretlerinin hidayeti üzerinize olsun, hizmetiniz kabul olsun, gerçekler demine devranına hü!”

Bu hizmetten sonra tekbirlerle çerağ (delil) uyandırılır. Sır Suyu Ritüeli: Sır suyu ritüeli, Eskişehir yöresinde Hacı Ali Turabi ocaklarının uyguladığı bir ritüeldir.

Sır suyu ritüeli ile sunulan sırsuyu insanın içsel arınmasını temsil etmektedir. Salavat getirerek bacı su dolu kabı ve boş kabı dedenin huzuruna getirir ve suyu boş kaba doldurur. Dede suyu içer. Dedenin yanındakiler de suyu içer ve serçe parmaklarını suya batırır. Bacı suyu alır ve dedenin yanındaki ocaklığa gaip erenler hatırına üç defa su atar. Bacı sonra ocaklığın diğer tarafındaki rehber postuna gider, sır suyunu oraya ve halkanın tamamına sunar. Sunum sırasında dede ve yanındakiler dualama yaparlar. En son kabı dedeye getirince dede kabı alır ve sır suyu hizmetini gören bacıya da sudan içirir. Sır suyu hizmetini gören sonra meydana çıkar ve dede duayı verdikten sonra hizmet biter.

İkrar Ritüeli ve Şerbet: Evli bir çiftin Aleviliğe girişi

ve ocağa talip oluşu ikrar ritüeli ile yapılır. İkrar ritüeli rehberin (meydancı) yönlendirmesiyle tarikata bir koç getirir gibi yapılır. Talipler meydana dedenin huzuruna getirir ve dede gönül rızalığı ile ve diğer canların şahitliğiyle dualayarak talipleri tarikata bağlar. Bir bardak şekerli suyu cennetten gelen Kevser suyu niyetine dualayarak taliplere içirir. Bir örtü altına alarak tarıktan veya pençeden geçirerek erkanı tamamlar.

Resim-‐4: Avdan köyü cem evi, ikrar ritüeli ve şerbet

Saki (Şerbet) Ritüeli ve Dolu: Alevi-‐Bektaşi ayin-‐i cemlerinde yer alan on iki hizmetten biri de saki hizmetidir. Ayin-‐i

cemlerde saki hizmetine, şerbet hizmeti de denir. Şekerli su veya meyve suyu da olabilen şerbet ayin-‐i cemde toplanan herkese ikram edilir. Hizmet sırasında dede şerbeti ister. Hizmet edecek can şerbet dolu kabı alarak meydana gelir. Dede gülbengini okuduktan sonra şerbet dağıtılır, dağıtım işi bittikten sonra hizmetli tekrar meydanda dara durur. Canlardan helallik ister, çünkü eşit dağıtım gerçekleşmemiş olabilir. Topluluk “Allah, eyvallah!” dedikten sonra dede dua verdikten sonra hizmetli meydandan ayrılır.


490

Resim-‐5: Avdan köyü cem evi, Sakka suyu ritüeli Salihler köyünde Erdebil süreğini sürenler Ali Koç Baba taliplerinde dolu hizmeti

vardır. Musahip cemine sadece musahipliler girebilmektedir. Eşli olarak musahip olunabilmektedir, eşi ölenler de musahiplikten düşer ve yine ceme giremezler. Cem için toplanıldığında yemek yenir, yemekten sonra Kur’an-‐ı Kerim okunur. Ardından hizmet başlar. Dolu hizmeti yapılır. Dualar ve gülbanklardan sonra dolu hizmetinde şerbet dağıtılır. Dolu hizmeti sırasıyla Muhammed Ali dolusu, üçlerin dolusu, yedilerin dolusu, on iki imamların dolusu, kırkların dolusu ve sunaların (Hakk’ın evliya kulları) dolusu şeklindedir. Altı kez aşamada dolu hizmeti gerçekleşir. Her birinde şerbeti dağıtan bacı hangi doluyu verdiğini şerbeti alana söyler. Şerbeti alan da dolunun niteliğine göre:

“Eyvallah erenler hü Üzerimize geldi (sunaların) dolusu (Sunaların) dolusunu içelim (sunaların) aşkına Muhabbetimiz aşkına” der. Yanındakiler “Aşk olsun!” der. Üç yudumda şerbeti içer.

Şerbeti dağıtan bacı içen kendisinden büyükse elini öper, küçükse elini öptürür. Bardağı alıp geçer. Sonra şerbeti içen yanındaki üç kişiyle sefalaşır. Şerbeti dağıtan geçmeden sefalaşma yapılmaz. Sefalaşanlar elleriyle tokalaşıp bir kere omuzlarına çapraz gelecek şekilde niyazlaşırlar.

Sakka Suyu Ritüeli: Alevi-‐Bektaşi ayin-‐i cemlerindeki bir başka hizmet sakka suyu ritüelidir. Hz. Hüseyin’in

Kerbela’da susuz şehit oluşunun anısına cemdeki tüm canlara sunulur. Sakka hizmeti görecekler ellerinde sularla meydanda durur ve biri şu duayı okur:

“Tüm canlıları sudan yarattın, Allah her isteyen şifa ver! Selamullah ya İmam Hüseyin, ve ala Ali İmam Hüseyin!”

“Lütfuna muhtacız, eyle ihsan ya Hüseyin Derdimize senden derman, eyle derman ya Hüseyin Gayrıya muhtac eyleme sevenleri el-‐aman Sen medet kıl bizlere her dem ya Hüseyin Yüzbin kere lanet olsun o sapıtmış güruha Ahdı bozup şehit kıldılar, onlar seni ya Hüseyin Güzel ismin hakkı için zikredeni darda koyma


491

Esenlik ver yaşlı gözle ağlayana ya Hüseyin İznin ile su getirdim aşkına vermek için Aşkınla içenlere kıl ab-‐i hayat ya Hüseyin “Bercemali Muhammed, Kemal-‐i İmam Hasan, Şah Hüseyin, Ali-‐ra Ehlibeyitine salavat ” Dedeye suyu götürmeden önce: “Geçmisiz biz can-‐ü baştan erenler aşkına Can gözü dem-‐be-‐dem Hakk'ı görenler aşkına Kerbela'da su su diye can verenler aşkına Gözüm yaşın sebil ettim için İmam Hüseyin aşkına Aşk olsun içenlere, rahmet göçenlere, lanet

Yezid'e” der. “Ve sekahül rabbehüm şaraben tahura!” (İnsan Suresi: 21) söyleyerek dualar ve “Kerem ya Ali sakka Hüseyin, kerem ya Ali sakka Hüseyin, kerem ya Allah, ya Muhammed, ya Ali!” diyerek suyu dedeye teslim eder. Dede suyu dualadıktan sonra “Mürşit parmağını suya daldırdı, bir katresi bin şeytan öldürdü.” der ve kabın etrafını dede üç kere “Sakkahüm ya Hüseyin” diyerek niyaz ederek mühürler. Birden fazla kapta su varsa birbirine karıştırılır. Dede ya da dedeler suyu ayin-‐i cemde hazır bulunanlara göstererek içerler ve diğer canlara da su dağıtılır. Bu esnada mersiyeler okunur. Mersiye bittikten sonra sakka suyunu dağıtan hizmetli “Selamullah ya Hüseyin!” diyerek sudan avuç avuç ayin-‐i cemde bulananların üzerine serper, onlar da ellerini açarak sudan almaya çalışır ve yüzlerine sürerler. Bu Hz. Hüseyin’nin acısını paylaşmak ve onun şefaatine nail olabilmek için yapılır. Hizmet bittikten sonra su dağıtımında yardımcı olanlar meydanda dara dururlar ve dede dualadıktan sonra hizmet sona erer.

Resim-‐6 : Sakka suyu ritüeli sonunda “Selamullah Ya Hüseyin! Kıl şefaat ya Hüseyin!”

Muharrem ve Su Alevi-‐Bektaşi inanç sistemi içinde Kerbela’da Hz. Hüseyin ve 72 kişinin şehit edilmesi

nedeniyle 1 Muharremden itibaren 12 gün oruç tutulur. Muharrem ayı gelmeden önce 3 gün de Ebu Müslim orucu tutulur. Toplamda 15 gün oruç tutulur. Muharrem ayının 10. günü aşure pişirilir. 12. gün ise Zeynel Abidin’in Kerbela’dan sağ kurtuluşu nedeniyle kurban kesilir. Bu oruç sırasında su (saf su) mümkün olduğu kadar az kullanılır. 15 gün boyunca Hz. Hüseyin anısına su içilmez ya da çok az içilir. Rahatsızlığı olanlar başka gıdalarla su ihtiyacını karşılamaya çalışır. Eskişehir’deki Alevi-‐Bektaşi inançlı canlar her akşam cem evinde toplanıp Muharrem yası (matem) tutarlar ve mersiyeler okurlar, “Vah Hüseyin” çekerler, Hz. Hüseyin aşkına göz yaşı dökerler. Alevi canlar arasında “Hz. Hüseyin aşkına bir damla göz yaşı döken canı cehennem ateşi yakmaz.” İnanışı çok hakimdir ve bu ritüellerin uygulanışına sıkı sıkıya bağlığın temel noktasını oluşturur. Muharrem orucu tutulurken düğün, eğlence vb. yapılmaz. Bir canlıya kıyılmaz, et yenilmez.


492

Kerbela Acısı Kerbela üstünde kara bir duman Kâfir Yezit’te yok din ile iman Ehlibeyt çölde halleri yaman Yetiş Şah-‐ı Merdan nerdesin nerde Kerbela çölünde Hüseyin darda Kerbela çölünde kurulmuş çadır Ehlibeyt yasta bu zulüm nedir Yezit baş kesmeye orada hazır Yetiş Şah-‐ı Merdan nerdesin nerde Kerbela çölünde Hüseyin darda Bent vurdu kestiler Fırat suyunu Yezit kesmek ister Ali soyunu Darda kalmış Muhammed’in torunu Tanrı’nın aslanı nerdesin nerde Kerbela çölünde Hüseyin darda Yetmiş iki kişiyile harbe girişti Ehlibeytin yaşı kana karıştı Hür şehit de geldi Hüseyin’e kavuştu Eli Zülfikarlım nerdesin nerde Kerbela çölünde Hüseyin darda Duymazsın feryadı nerdesin nerde Yoksa harpte misin Yemen’de çölde Kerbela çölünde Hüseyin darda Yetiş Şah-‐ı Merdan nerdesin nerde Kerbela çölünde Abbas’ın darda Duymadın mı torunlarının sesini Yetiş de sil gözlerinin yaşını Yezit kesmek ister senin neslini Eli Zülfikarlım nerdesin nerde Kerbela çölünde Kasım’ın darda Abbas’ım gidiyor su alsın diye Kâfirler kolların kestiler niye Ali Asker ağlıyor su diye diye Zülfikar sahibi nerdesin nerde Kerbela çölünde Hüseyin darda Zeynep, Ümmü Gülsüm, Şeriban ağlar Yas tutmuş başına karalar bağlar Fatma Ana’m duymuş ciğerin dağlar Nerdesin Şah-‐ı Merdan nerdesin nerde Kerbela çölünde Hüseyin darda Gaybdasın kandildesin sırdasın Ayanda gezersin göze perdesin Torunlar ağlaşır dede nerdesin Yetiş Şah-‐ı Merdan nerdesin nerde Kerbela çölünde Hüseyin darda


493

Yüzünü bürümüş kudretin nuru Susuz şehit oldu içmedi suyu Haydar-‐ı Kerrar’ın en küçük oğlu Yetiş Şahı Merdan nerdesin nerde Kerbela çölünde Hüseyin darda Kerbela üstünü bürümüş duman Ehlibeyt susuz halleri yaman Yetiş Şah-‐ı Merdan zaman bu zaman Tanrı’nın aslanı nerdesin nerde Kerbela çölünde Hüseyin darda Zehra’yım dayanmam böyle yaraya Her gün ağlıyorum bahtı karaya Kimler haber vermiş Fatma Ana’ya Tanrı’nın aslanı nerdesin nerde Kerbela çölünde Hüseyin darda (K.1) Ziyaret Fenomeni ve Yağmur Duası: Eskişehir Aleviliği içinde ziyaret kültünün çok önemli bir yeri vardır. Bölgede özellikle

Seyyid Battal Gazi, Sucaeddin Veli, Üryan Baba, Melikgazi (Doğançayır), Kırk Kızlar, Evsim-‐Ersin Baba, Pir Ahmet Kalburcu, Karakuz Tekke (Sobran), Türkmen Baba, Kemal Sultan, Hüseyin Gazi gibi birçok ziyaret yeri vardır. Buralarla ilgili birçok inanış, uygulama, efsane ve memorata rastlamak mümkündür. Bu türbe, tekke ve ziyaret yerleri özellikle Nevruz, Hıdırellez ve yağmur dualarının olduğu dönemlerde tek tek ziyaret edilmektedir. Kurbanlar kesilmekte, toplu dualar edilmekte, semahlar dönülüp yemekler yenmektedir. Her kişinin yemekten yemesine özellikle dikkat edilmektedir.

Resim-‐7: Kırkkız Dağı-‐Doğançayır 31.10.2013 (Kırkkız ve Kırk oğlan ziyareti ve dilek

ağacı K.13) Sücaeddin Veli’nin Kerameti: Osmanlı ordusunda komutan olan Demirtaş Paşa, askerleriyle sefer sırasında yolu

Sücaeddin Köyü’ne düşer, köyde konaklamak ister. Sücaeddin Veli, kendisinden himmet isteyen Demirtaş Paşa’ya yardım eder. Demirtaş Paşa, Sücaeddin Veli’yi ve dergahını fakir


494

zannedip hayıflanırken Sücaeddin Veli onu gezinmeye çıkarır. Çayırlık’a geldiklerinde Veli, asasını yere vurur ve suyla birlikte arpa çıkar. Bunlara atlarına verir. Biraz daha ileride tekrar asasını vurduğunda suyla birlikte su akar. Bunu da askerlere verir. Şimdi bu çeşmenin adı Balpınarı’dır. Aynı kaynaktan gelmesine rağmen kurnalardan biri daha koyu renkte akmaktadır. Şu an kapalı mekân haline getirilmiştir.

Demirtaş Paşa hayvanlara ve askerlere de şifa ister. Veli, arpa ile akan suyun şifalı olduğunu, burada banyo yapılmasını söyler. Şimdi burası da “Sıtma suyu” olarak bilinmektedir.

Seyit Sultan Sücaeddin Veli’nin köyde yedi sene dua ettiği ve kerametlerine rastlandığı yer vardır. Buruda çileli günler geçirdiği için buranın adı “Çille hane” olmuştur.

“Köyde yeterince su yoktur. yedi sene ibadet eden Seyit Sultan Sücaeddin Veli elini kıbleye uzatarak: Gel, ya mübarek su.” diye emretmesiyle başparmak hizasından su gelmiştir. Köyde kullanılan su buradan gelmektedir. (K.8)

Resim-‐11: Arslanbeyli (Sücaeddin Veli) köyündeki sıtma suyu

Sücaeddin Veli’nin kendi türbesinin içinde

kabrinde ayak ucunun sağında çocuğunun da makamı vardır. Çocuğu olmayan kadınlar burayı ziyaret ederler ve anabacının (dedenin hanımı) eşliğinde Şücaeddin Veli’nin kabri etrafında yedi defa dönerler. Sonra örtünün altından kadın göğsünün ucunu bu makamdaki küçük deliğe tutar. Kadın göğsünün tutulduğunu hissederse çocuğunun olacağına hissetmezse çocuğunun olmayacağına inanır ve anabacının verdiği suyu içerek oradan ayrılır. (K.3) Bölgeden birçok kişi buradan çocuk sahibi olunduğuna kesin olarak inanmaktadır. Bu uygulamaları yapıp çocuk sahibi olanlara da rastlanabilmektedir.

Resim-‐9-‐10: Sücaeddin Veli’nin ve çocuğunun makamı, Arslanbeyli köyü 31.10.2013 Evsim Baba ve Yağmur Duası:


495

Evsim ve Ersin Baba’nın Seyit Battalgazi’nin uç beyleri olduğu inancı hâkimdir. Mucizeleriyle buraya gelmişlerdir. Seyit Battalgazi bir keramet ister, onlarda iki üç adımda bu dağa ulaşırlar: “Ersin ersin!” denildiği için bu şekilde isim konulduğu düşünülmektedir. (K.2) Bu ziyareti Eskişehir civarında sadece Yörükkırka köyü halkı yapmaktadır. Yörükkırka köyü tamamı Alevi inançlıdır. Köyde Pir Ahmet ve Sücaeddin Veli ocaklarının talipleri yaşamaktadır. Çamlıca köyünden Türkmen dağına doğru tırmanıldığında 1623 metre yükseklikte Evsim ve Ersin Baba tekkelerine ulaşılmaktadır. Bu tekkelerin aşağısındaki düzlükte etkinlikler düzenlenmektedir. Her yıl haziran ayının son haftasında sadece Yörükkırka köyü halkı Evsim ve Ersin Baba’yı ziyaret etmekte ve yağmur duası yapmaktadırlar. Evsim Baba ziyareti; konaklama, Evsim Baba ziyareti, yağmur duası, kurban dualama ve tığlama, şenlik, semah ve sofra gibi ritüellerden oluşmaktadır. Köy halkı dağda konaklamakta ve ziyaret bu şekilde 3-‐5 gün sürmektedir. Evsim Baba ziyaretinde köy halkı, Eskişehir il merkezinden ve şehir dışından gelenler, hatta yıllık iznini bu tarihe göre ayarlayıp yurt dışından bile ziyarete katılanlar bulunmaktadır. Ziyaret sırasında hasta çocuklarını buraya getirip burada konaklayanlar ve Evsim Baba ziyaretiyle iyileşmeyi umanlar da bulunmaktadır.

Resim-‐12-‐13 : Evsim Baba ziyareti (Türkmen Dağı) ve yağmur duası Alevi-‐Bektaşi inanç sistemine bağlı ritüellerde özellikle Türkçe dua yapmaya özen

gösterilmektedir. Yağmur duası bu noktada çok dikkat çekicidir. Duanın hazırlık, dilek, yalvarma ve bağlama diye adlandırdığımız bölümleri vardır. Zaman zaman İslam dini akidelerine bağlılık, bazı yerlerde senkretik, bazı yerlerde seküler yapı görülse de Alevi-‐Bektaşi inanç yönlü olarak dua tamamlanmaktadır:

“Bismillahırrahmanirrahim Ve ma erselnake rahmetellil alemin, Allah’ım bize yardım eden, içimize sinen ferahlık

veren, bol yararlı, her tarafı kaplayan, her tarafa akıp giden, her tarafı sulayan genel yaygın bir yağmur ihsan eyle… Ey yüce yaratıcımız, bizim için ekinleri bitir, bizim için memeleri sütle doldur. Bizi göğün bereketiyle sula, bize yeryüzünü ihsan eyle. Ey cömert kerem sahibi Tanrımız, biz senden mağfiret dileriz, şüphe yok ki sen çok bağışlayıcısın, bize gökten bol bol yağmurlar yağdır. Ey bağışlayıcı ve merhametli Rabbimiz, dünyanın sıkıntıları ile günahları ile, bunalan ruhlarımızı, kararan kalplerimizi doğru yola ulaştır. Bizi senin ve sevgili Resul’ün aşkına yaklaştır… Ehli beytin cefası, cırcırın sefası, Hz. Ali’nin fazlı ve kerimi hakkı için bizleri boş çevirme. Amin bir hürmeti seydil mürselin vel hamdülillahi rabbil alemine FATİHA” (K.2)

Eskişehir’in diğer köylerinde de yaptığımız çalışmalarda tanık olduğumuz yağmur dualarından aslında temel olarak pek bir fark yoktur. Örneğin Tandır köyünün yukarısındaki Türkmenbaba tepesinin yamacında onun huzurunda 13 köyün bir araya gelerek toplu halde gerçekleştirdikleri ritüeller Alevi ve Sünni inanıştaki köylerde temel olarak benzer


496

uygulamaların yapıldığının kanıtıdır. Toplu halde yüksekte bulunan bir yere çıkma ve orada bulunan tekke-‐yatır-‐türbeyi ziyaret etme (ata ruhuna saygı), kurban kesip kan dökerek toprak, ürün, oba üzerindeki tabuyu kaldırma, toplu halde yalvarma, toplu halde yiyecek paylaşımı gibi ritüellerle yağmurun bereketi getirmesi beklenmektedir.

Resim-‐14-‐15 : Türkmenbaba yatırı ve yağmur duası (Tandır köyü) Sonuç: Eskişehir, Türkmen Alevilerinin yaşadığı önemli bir kültür havzasına sahiptir. Ayin-‐i

cemler, muharremler ve tekke-‐türbe-‐ziyaret kültürü yoğun olarak yaşanmaktadır. Bölgede Alevi ve Sünni köylerde özellikle hıdırellez, yağmur duaları, hacat bayramları kalabalık katılımlarla gerçekleştirilmektedir. Alevi-‐Bektaşi ritüellerinden ayin-‐i cemlerde özellikle suyla bağlantılı ritüeller canlı yer tutmaktadır. Tebliğimizde şu noktalara dikkat çekmek istiyoruz:

- Köylerden il merkezine ve diğer illere olan göç ve dedelerle olan irtibatın zayıflaması nedeniyle ikrar verenlerin ve musahip tutanların sayısında çok önemli derecede düşmeler yaşanmaktadır.

- Alevi-‐Bektaşi ritüeli içinde gördüğümüz suyla ilgili sembolik dil aslında Türk kültürünün Altay Yaratılış mitinden Dede Korkut’a Anadolu’nun hemen hemen her yerinde benzer uygulamalara sahne olmaktadır.

- Alevi ve Sünni inanç yoluna bağlı insanlarımızın aslında dini farklı algılama dışında günlük yaşamda neredeyse tamamen benzer uygulamaları yaptıklarına şahit olmaktayız.

- Alevi-‐Bektaşi inanç sistemindeki insanlara atılan iftiralara göre suyla aralarının bozuk olduğu iddia edilse de aslında suya olan saygıları ve idareli kullanmaları nedeniyle böyle bir haksızlığa uğradıklarına dikkat çekmek gerekir.

- Yağmur dualarında Alevi-‐Sünni komşu köyler zaten birbirine ziyarete gittiği gibi Muharrem ayı Alevi-‐Sünni her iki kesimin de ortak uygulamaları yaptıkları bir dönem olduğundan toplumsal uzlaşmaya hizmet etmesi açısından ortak ritüellerin teşvik edilmesi (Muharrem yası, aşure gibi).

- Anadolu’da suyun kullanımı ve suya olan saygının Alevi-‐Bektaşi inanç sistemindeki ritüeller örnek alınarak eğitim sisteminde ve günlük yaşamda temiz kullanımına özendirilmeli ve suyun önemi anlatılmalıdır.


497

KAYNAKÇA Atalay, Besim (1992). Divanü Lugat-‐it Türk Tercümesi, C. 3, TDK, Ankara. Birdoğan, Nejat (1995). Anadolu ve Balkanlar’da Alevî Yerleşmesi, Ocaklar-‐

Dedeler-‐Soyağaçları, Mozaik Yayınları, İstanbul. Boratav, Pertev Naili (1995). “Er Töştük Destanı ve Halk Masalı”, (Haz. Fikret

Türkmen), Manas Destanı Üzerinde İncelemeler, TDK, Ankara. Bozkurt, Fuat (2009). Buyruk: İmam Cafer-‐i Sadık Buyruğu, Kapı Yayınları,

İstanbul. Dilaçar, Agop (1995). Kutadgu Bilig İncelemesi, TDK, Ankara. Doğru, Halime (2005). XVI. Yüzyılda Eskişehir ve Sultanönü Sancağı,

Odunpazarı Belediyesi Kültür Yayınları, Eskişehir. Eliade, Mircae (1991). Kutsal ve Din Dışı, İmge, Ankara. Ergin, Muharrem (1997). Dede Korkut Kitabı-‐I, TDK: Ankara. Gölpınarlı, Abdülbaki (1998). Vilayetname (Menakıb-‐ı Hünkar Hacı Bektaş-‐ı Veli),

İnkılap, Ankara. Hasluck, F. W. (1995). Anadolu ve Balkanlar’da Bektaşilik, Ant Yayınları,

İstanbul. Kaplan, D. (2002). Fuat Köprülü’ye Göre Anadolu Alevîliği, (Yüksek Lisans Tezi),

Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Koç, Adem (2012). “Üryan Hızır Ocağı Taliplerinden Zehra Kayacık ve

Memoratlarının Etkisiyle Oluşan Nefesleri Üzerine”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 63, ss.265-‐296.

Kökel, Coşkun (2004). Eskişehir İli Alevî Bektaşî Köylerindeki İnanç Ritüellerinin Sosyolojik Analizi, (Yüksek Lisans Tezi), Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Köprülü, M. F. (1991). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara.

Ocak, A. Y. (2010). Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İletişim Yayınları, İstanbul.

Pritchard, Edward Evans (1999). İlkellerde Din, (Çev. Hüsen Portakal), Öteki, Ankara. Roux, Jean-‐Paul (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (Çev. Aykut Kazancıgil).

İşaret, İstanbul. Rudhardt, Jean (1987). “Water”, The Encyclopedia of Religion, Ed. M. Eliade,

V. 15, New York. Say, Y. (2009). Türk İslam Tarihinde ve Geleneğinde Seyyid Battal Gazi ve

Battalname, Eskişehir Valiliği, Eskişehir. Yıldız, Naciye (1995). Manas Destanı ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller, TDK,

Ankara. Yörükan, Yusuf Ziya (1998). Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar, (Haz. Turhan Yörükan)

Kültür Bakanlığı, Ankara. Kaynak Kişiler: Zehra Kayacık, 85, Erzurum-‐Aşkale, Ev hanımı, 20.05.2012 tarihli görüşme (Üryan Hızır

Ocağı talibi) (K.1) Mehmet Konuk, 62, Çiftçi, İlkokul, Yörükkırka köyü, (Talip rehberi) 17.08.2013 tarihli

görüşme (K.2)


498

Havva Karakan, 43, Ev Hanımı, İlkokul, Yörükkırka köyü, 17.08.2013 tarihli görüşme (K.3)

Ali Demir Dede, Kemal Sultan Ocağı, Avdan, 20 Nisan 2013 (K.4) Ali Garkın Dede, Pir Ahmet Efendi Ocağı, Avdan, 20 Nisan 2013 (K.5) Ali Demir Dede, Hüseyin Gazi Ocağı, Avdan, 20 Nisan 2013 (K.6) Ali Rıza Garkın Dede, Pir Ahmet Efendi Ocağı, Avdan, 20 Nisan 2013 (K.7) Mehmet Demirtaş Dede, Sücaaddin Veli Ocağı, Avdan, 20 Nisan 2013 (K.8) Hasan Ali Uzun, Zakir, Avdan, 20 Nisan 2013 (K.9) Mustafa Kemal Demir Dede, Afyon, Alanyurt Köyü, Seyit Cemali Sultan Ocağı,

09.10.2013 tarihli (K.10)görüşme Abidin Erol Dede, 68, Öksüz Ali Baba (Seyit Ali), Kütahya, Gediz, Şeyhler köyü,

09.10.2013 tarihli görüşme (K.11) Kamber Uğur Dede, 80, Garip Musa Ocağı, Yahnikapan köyü, 27.10.2013 tarihli

görüşme. (K.12) Muharrem Kök, 48, Memur, Ortaokul, Doğançayır, 31.10.2013 tarihli görüşme (K.13)

Eskişehir Türkmen Alevilerinde Suyla İlgili İnanç ve Uygulamalar

Documents