Eski Türk Dini Tarihi

7/31/2019 Eski Trk Dini Tarihi

1/280

ESK TURK DN TARH

Yazan : Prof. Dr. Abdalkadir NAN

y*N ^V


2/280

BRNC BASILI

DEVLET KTAPLARI

MLL ETM BASIMEV STANBUL 1976


3/280

Kltr Bakanlnn 12/VIII/1975 tarih ve 1278 sayl kara-ryle

birinci defa olarak 10.000 adet baslmtr.


4/280

N D E K L E R

N S Z ..................................................................................IX- XVI

I

Dinler Tarihi ve Din Folklor Bakmndan Ab-

dulkadir nan...................................................................IX - XII

II

Abdulkadir nan'n Dinler Tarihi ve Din Folklorla lgili Eserleri........................................... ........ .......XIII - XVI

ESK TRK DN TARH......................................................... 1-62

ESK TRKLERDE TENGRLER PANTEONU . 15-27

Tengri - Tanr - Bir Tanr - Allah........................................... 17-19

lgen...................................................................................... 19- 24Umay...................................................................................... 24 27

ki Tanra - ki Rul............................................................... 27

Kt Ruhlar - Erlik ...................................... .................... .....27-30

Yer - Su Klt Ve Ruhlar.......................................................30-31

Kutsal Dalar . ..................................................31-38

Aa Ve Orman Klt........................................................38-40

Su, Pnar, Irmak, Gl Kaya Klt..........................................40-41

Ate Ve Ocak Klt................................................................41-46

DN TRENLER..........................................................................46-54

KAM : AMAN..................................................... ......................54 - 58

PUTA TAPILIR MIYDI ?......................................... .....................58-61

LY ANMA : YUG............................................................... 61


5/280

VI

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V.

Anohin'den ev.)................................................................... 61-71

Ruhlar Ve lhlar Hakknda.................................................... 62-71

Tz Denilen Ruhlar............................................................. 63 - .71

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V.Anohin'den gev.)..............................................................................71-89

Ar Ruhlar............................................................................ 76 - S8

Semavi Ruhlar........................................................................ 76-38

a) lgen...................................................................... 76-80b) lgen'in Oullar................................................... 80- 81c) lgen'in Kzlar ............................................... 81) Yayk ............................................................... 81-33

d) Suyla ................................................................ 83e) Karlk................................................................ 83f) Utkui..................................................................... 83-84g) Yer Veya Da Ruhlar............................................ 84-88

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V.Anohin'den ev.)..................................................................89-93

Yerin Ve nsanlarn Yaradl Hakknda Efsaneler................................................................................89-93

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V.Anohin'den ev.)............................................... .................. ..93 - 113

Canblar, llerin Ruhlar Ve Samanlar Hakknda...............................................................................93-113

ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V.Anohin'den ev.).......................................... ..................... ....113 - 121

aman Davulu........................................................................113-121

ALTAY AMANLIINA AT MADDELER (A.V.

Anohin'den ev.}.....................................................................121-129

aman Davulu........................................................................121-129

DVANU LUGAT-T TRK DE AMANZME ATKELMELER ...................................................................129-136


6/280

VII

DEDE KORKUT KTABINDA ESK NANLAR

VE GELENEKLER...................................................136-161

BAKURT TRKLERNDE AMANZM KALINTILARI .....................................................................161-166

ZYA GOKALP VE YAKUT - ALTAY FOLKLORULE DNYATI...........................................................166-174

HURAFELER VE MENELER.......................................174-235

1. Eski Trklerde Din................................................179-188

2. Trklerin slm Dnyas lk Temaslar . . 188 - 201

CAHLIYE DEVRNN KALINTILARI . . . . 201 - 235

SBRYA'DA SLMYETN YAYILII . . . . 236 - 248

AL R NEVA VE FOLKLOR........................................249-253

TAHLL VE TENKTLER.................................................253-256


7/280

Dinler Tarihi ve Dn FolklorBakmndan Abdikadir nan

I

Prof. Dr. Hikmet Tanyu

350 kadar ilm eseri bulunan Prof. Abdikadir Inan'm

etnografya, Trk Tarihi, Trk Leheleri ve Trk Filolojisine,

Trklerin Mill Hayatna ve D Trklerin Mcadelelerine dair

yazlar kadar, onun, Trklerin Dinleri ve inanlarna, Dn Folklora

dair de deerli eserleri vardr.

Bu eserde onun imdiye kadar yaynlanmam Trk Din

Tarihi'ne ait uzun bir makalesi ile, mevcudu azalm Eski Trk Dini

ile ilgili Trk amanizmine ve "Hurafeler Ve Meneleri"ne dair

nemli bror birlikte sunulmaktadr-Takdim ettiim'z Trk Din

Tarihi ve Dn Folkloruna ait bibliyografya Prof. Abdikadir nan'n

bu alanda da neka-dar verimli eserler verdiini gsterecektir.

Arapa, Farsa, Rusa, Almanca ve btn Trk lehelerini bilen

Abdikadir Inan'm ilim alemindeki, Trk Kltr hayatndaki yerinin

doldurulmas pek gtr. Bu itibarla onun eserlerinin ve

bibliyografyasnn bilinmesinde byk fayda olaca kanaatindeyiz.

29 Kasm 1888 de Bakurdistan'm gay kynde doan

Abdikadir inan'n babas imam Musaffa (Mustafa)


8/280

X

ve annesi Zekiye idi. Gbek ad Fethlkadir olduundan birokyazlarnda bu ad da kullanmtr. Orenburg'da yaynlanan Vakitgazetesinde 1908 ylnda Abdlkadir Inan'm ilk ya-.zlar kt. 1914ylnda Yksek Muallim Mektebinden mezun olan Abdlkadir nan,1915 - 1923 yllarnda Ortaretimde grevler ald. 1915 de "Btn

Rusya Mslmanlarnn Mahkeme-i ger'iye" kurulu huzurunda dinilimlerinden imtihan vererek mderris unvan ve ahadetnamesinialmtr. nceleri yalnz Bakurt folkloruyla urarken 1914 ylnda,Prof. Zeki Velid (Togan) n tavsiyesiyle, Altay, Kazak -.Krgz,zbek ve btn Trk kavimlerinin folklor, etnografya ve bilhassadestanlar, mill gelenekleri ve din inanlar zerinde almaabalamtr. Bylece Abdlkadir inan, amanizm ve Manas destanzerinde ok derin aratrmalar yapt. Birinci Cihan Sava srasndaretmenlik grevini Bakurdistanda srdrrken, Bolevik istilgiriimlerinin karsnda, Trk Mill Kurtulu hareketlerine fiilenkatld. Bakurdistan'm istikll mcadelesinde nemli hizmetler yapt.Komnist mezalimi ve istils karsnda etin savalara girien Trkblgelerinde kanl istikll ve hrriyet savalar oldu.Trkmenistandaki komitenin yard-imyle Zeki Velid Togan veAbdlkadir inan, Asyadaki Trklerin yaad muhtelif blgeleridolatktan sonra (1923), ran (1923), Afganistan (1923), Hindistan(1924) dan Avrupa'ya, Marsilya'ya (1924) geip Paris'te, Berlin'deilm almalarda bulundular. Nihayet 1925 yl Temmuzundastanbul'a geldiler. stanbul niversitesinin Edebiyat FakltesininTrkiyat Enstitsne, Trkoloji asistan olarak tayin edildi. "DedeKorkut Kitab Hakknda" incelemeleri beenilerek Trkiyatmecmuasnn birinci cildine alnd. Trkiye'ye geldikten sonra "YeniKafkasya" dergisinde Trkistan ahvline ait, Trkistanl Trkmen,bzan Abdlkadir, bzan dilolu imzalaryla makaleler yazd.Trkiye'de 1927'de kan "Yeni Trkistan" dergisini bilfiil Zeki Ve-lid ve Abdlkadir nan kurmu ve yrtmlerdir. Abdlkadir nanburada da muhtelif takma adlarla makaleler yaymlad. 1928 ylndabirka arkadayle birlikte, Trkiye'nin Folklor sahasnda en nemlidergisi olan "Halk Haberleri" ni yaymladlar.


9/280

XI

1928 ylndan 1932 ylnn sonuna kadar (Trkiye Halk BilgisiDernei) nin ilm komisyon yeliini yapt. 1929 da Anadolununmuhtelif ehirlerinde Folklor, Din Folklorla ilgili ok dikkate deeraratrmalara giriti. Bu almalar dernek tarafndan "Birinci lmSeyahate Ait Rapor" adylt yaymland. 1930 ylnda tekrar Trkiye

iinde ilm bir incelemede bulundu, toplad, derledii malzemeyi"Halk Bilgisi Haberleri" dergisinde yaymlad. Bu arada "TrkHukuk Ve ktisat Tarihi" ve "Azerbeycan Yurt Bilgisi" gibi muhtelifilm dergilerde de makaleleri, incelemeleri kt.

Ankaradan yetkili kiilerin srarl davet ve ricalar zerineasistanlktan ayrlarak, 1933 ylnn 6 ubat'mda Trk Dili TetkikCemiyetinde htisas Ktibi sfat ile almaya balad. 1933 ylnnSonbaharnda Dolmabahe'de Cumhurbakan Mustafa Kemal(Atatrk) tarafndan byk ilgi gsterilerek kabul edildi. 1934 ylndatekil edilen lm Komisyon ve Klavuz Kolu almalar yesiolarak grevlendirildii srada, Atatrk tarafndan iltifatlara,takdirlere mazhar oldu. Bu komisyonun almalar srasnda Atatrk,Dil Kurumu yelerini Kk'e ard zaman, muhakkakAbdlkadir nan' da beraber istiyordu. Onun ilm inceleme ve

almalarn, geni bilgisini daima takdirle karlyordu.1935 ylnda Ankara'da Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi

kurulmak zere iken, Atatrk, Abdlkadir inan' davet etti ve : "Senbu Faklte'de Dou Lehelerini tetkik edecek ve ders vereceksin.Seni Profesr yapacaz." dedi. 18.1.1936 tarihinde greve balayanAbdlkadir nan, 9 yl kadar Dil ve Tarih - Corafya FakltesindeProfesrlk yapt. 1944 ylnda o dnemin Maarif Vekili Olan Hasanli Ycel'in emri ve Necmettin Halil Onan'm uygulamasyle,Abdlkadir nan'm Profesrlk unvan ve kadrosu, diplomas Rusyadakaybolduu bahanesiyle kaldrld. Bilhare cretli olaraktercmanlk, okutmanlk, retim grevlilii gibi eitli adlarla aynderslerin hocaln yapmaa 1955 ylma kadar devam etti. Fakltedeiken, Trk Dil Kurumunda Ba Uzman olarak da almaktayd.Oradan da uzaklatrldktan sonra 1961 ylnda Diyanet leri

Bakanl Mavere He-


10/280

XII

yeti'nde, lm E^rleri tetkik iinde grev verildi. Ya haddidolaysyle buradan 500 lira maala emeklilie ayrld. 1964 ylNisan ayndan itibaren Trk Kltrn Aratrma Enstitsnde 500lira aylkla almaa balad. Bu arada Trk Kltr dergisindemuhtelif makaleleri yaymland. 1973 - 1974 yllarnda Trk

Kltrn Aratrma Enstitsnn tahsisat nce azaltlp, sonrakesilince, Abdlka-dir nan'm oradan ayrldn gryoruz. Halen 87yanda bulunan gzleri iyi grmeyen, kulaklar duymayan Abdlka-dir nan 600 liraya kan emeklilik maayla hayatn, Orman YksekMhendisi olan olu Yaar nan ve onun einin, torunlarnn yanndave yardmnda devam ettirmee almaktadr.

Abdlkadir nan'm 350 kadar eseri yannda, Kutadgu Bilig veDivn- Lgat-it Trk eserleri zerindeki almalar, ok nemlihizmeti, yardmlar dnlecek olursa bu kadar verimli ilmalmas olan pek ndir bilginlerden saylmas hakinaslkolacaktr.


11/280

Abdlkaclir nan'n Dinler Tarihi ve Din

Folklorla lgili Eserleri

II

Prof. Dr. Hikmet Tanyu

KtTAPLARI:

1 Birinci tlm Seyahate Dair Rapor, stanbul 1930.

2 Tarihte Ve Bugn amanizm, Trk Tarih Kurumu Yay.,Ankara 1954. 1972 de ikinci basm yaplmtr.

3 Kur'n- Kerm'in Trke Tercemeleri zerinde Birnceleme, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1961.

4 Hurafeler ve Meneleri, Dinayet leri Bakanl Yay.,Ankara 1962.

5 Makaleler Ve ncelemeler, Trk Tarih KurumuYay., Ankara 1968.

MAKALELER, EVRLER, TANITMALARI :

1 Trk amanizmine Ait, Trk Yurdu, 19, 1929.

2 Trk Mitolojisinde ve Halk Edebiyatnda Kadn, TrkYurdu, 22, 1926.

3 Altay Samanlna Aid Mevad, A. V. Anochin'denevirme, Trkiyat Mec, II, 1928.

4 Trk Rivayetlerinde Bozkurt, Trkiyat Mec, L,stanbul 1928.

5 Umay lahesi Hakknda, Trkiyat Mec, L, stanbul 1928.

6 Yamur Duas, Halk Bilgisi Haberleri, II, S. 13, 1930.


12/280

L

XIV

7 Altay Samanlna Ait Mevad, Trkiyat Mec. C. 2. 1926, Sf. 518-522.

8 Sivas'ta Doum Adetleri, Halk B. Haberleri, Y. I. S. 10, Austos1930, Sf. 158-161.

9 Ali Rza (Yalgn), Trkmen Oymaklar, Azerbaycan Yurt Bilgisi,1., 8-9, 1932.

10 Ali Rza (Yalgn) Cenupta Trkmen Oymaklar, Trkiyat Mec,III., 1933.

11 Al Ruhu Hakknda: Trk Mitolojisinde Kt Bir Ruh, Trk TarihVe Etnografya Dergisi, S. I . Temmuz 1933, Sf. 160-167.

12 Ongon Ve Ts Kelimeleri Hakknda, Tarih - Arkeoloji,Etnografya Dergisi, II, 1934.

13 Trk Mitolojisinde erir Bir Ruh, Tarih - Arkeoloji, Etnografya Dergisi stanbul 1935.

14 Ali Rza (Yalgn) Cenupta Trkmen Oymaklar, V., Yeni Trk,1936.

15 Maynagaev Belitirler'de Tanr'ya (Gk'e) Kurban Merasimi,r, 52, 1937.

16 Altay'da Pazrk Hafriyatnda karlan Atlarn Vaziyetini TrklerinDefin Merasimi Bakmndan zah, kinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar, st.1937, Sf. 142-151.

17 A. V. Anochi^ Altay amanlm-a Ait Maddeler, I: lk, XV, 85,1940. II: 87, III: 88, IV: 89, V, XVI, 90, 91, 93, 95, 1941. VI: XVII, 100.

18 Gaziantep'te Alevler ve Muhtelif nanmalar, H.B.H.Y. 10., S.110, Knunu-evvel (Aralk) 1940, Sf. 37-40.

19 D. K. Zelenin, Sibirya'da Ongon Klt, (Moskova-Leningrat1936), Belleten VI. 1942, Sf. 311-315.

20 And'a Mteallik Adet ve An'aneler, H.B.H.C. 6. S. 4 Eyll-Ekim1943, Sf. 279-290.

21 slm Trklerde amanizm Kalntlar, Dou, 4,1943.


13/280

;

XV

22 Altay ve Yenisey Samanlnda Eski Unsurlar,,Orhon, 2, 1943.

23 Osman Turan, On iki Hayvanl Trk Takvimi,.D. ve T. Co. Fak. Der. I, 1943.

25 W. Barthold, slmlarda Mervaniler Mezhebi, Belleten, X, 1946.

25 W. Barthold, Trklerde Ve Moollarda Defin Merasimi,Belleten, XI, 1947, S. 515-539.

26 Altay Da-larmda Bulunan Eski Trk Mezarlar*Belleten, XI, 43, 1947.

27 E.ski Trklerde Ve Folklorda And, Dil ve Tarih -Co. Fak.Derg-isi, VI, 4, 1938.

28 K. Inostrantsev, Eski Trklerin nanlarj HakkndaBirka Sz, Belleten, XVI, 1950, Sf. 45-47.

29 Eski Trke Kur'an Tercemesi, Trk Dili, 6,. 1952.30 Eski Kur'an Tercemelerinin Dili Meselesi II, III* Trk

Dili, 7, 9, 1952.

31 Mslman Trklerde amanizm Kalntlar, lahiyat Fak.Derg-isi, 4, 1952.

32 Yakut Samanlnda Ije Kul, Trkiyat Mec., X* 1953.33 Trklerde Su Klt le lgili Gelenekler, Fuat Kprl

armaan, st. 1953.

34 Trklerde Teslim ve taat Sembolleri, Zeki Veld ToganArmaan, st. 1950-1955., Sf. 480-483.

35 Trk Destan Ve Masallarnda Krklar Motifi,, TrkDili, 77, 1958.

36 Trkl Trenlerde Ters Giyme deti, Trk FolklorAratrmalar, 116, Mart 1959, Sf. 1861 -

37 Kaytbay'm Trke Dualar, Jean Deny Armaan, 1959,Trk Dil Kurumu Yay. Sf. 91-94,

38 Sovyetler lkesinde Din Meselesi, Trk Yurdu, II,. 2, Mays1960. Sf. 3-4.

39 Kur'an'm Eski Trke ve Ouz-Osmanlca evirileri zerine Notlar, Trk Dili Aratrmalar Yll, 1960.


14/280

XVI

40 Yaygn Hurafeler Ve Meneleri, Trk FolklorAratrmalar, VII, 147, Ekim 1961. Sf. 2531-2533.

41 - Albast - Al Kars zerine Bir Eaid, (Ulla Jo-Iansen, Alp Frau), Trk Folk. Aratrmalar, VII, 153,

42 Ebu Bekir ar-Razi'nin Bilinmeyen Bir Eseri, (Ke-

rimof neri olan "Srrl Esrar" Selmet (dergisi), 7, 1962.43 geytanh zbekler ama Ait Bir aatayca Kuran Tefsiri, Trk

Bili Aratrmalar Yll, Belleten 1962, Ayr basm 1963.

44 Nazarlk, Trk Folk. Ara. C. 3, S. 196, Austos 1963, Sf. 3138.45 Yasa, Tre = Tre ve eriat, Trk Kltrn Aratrma Enstits,

I., Ankara 1964.

46 Orta-Asya Mslmanlar Hakknda ki Makale,Trk Kltr, 20, Haziran 1904.

47 Sovyet Rejimi Altnda, Trkistan'da slmm Durumu Hakknda Yabanclarn Yazdklar, Trk Kltr, III,26 Aralk 1964.

48 Denisof, P. W.: Religiozzniye Veronanya Chuvash-uvalarn Dn nanlar, Trk Kltr, 1, Kasm 1962.

S. 55-58. Bu yaz ingilizceye evrildi: Cultura Turcca, V, 1. Nr. I,

Ankara 1964, Sf 1S3-186.49 Bakurt Trklerinde amanizm Kalntlar, Trk Folklor

Aratrmalar, 1965, IX, 191.

50 Ziya Gkalp ve Yakut - Altay Folkloru le Dimyat, Ankara1965, Y. II, S. 1-2, Sf. 173-176.

51 Tu-Bayrak (Sancak), Trk Klt, 1966, S. 46.

52 Trklerde Da) Aa ve Pnar Klt, Reit Rahmeti AratArmaan, 1966 TKE.

53 Dede Korkut Kitabnda Eski nanlar Ve Gelenekler, TrkKltr Aratrmalar, Y. III - IV - V - VI, Ankara 1966-1969, Sf. 145-157.

54 Sibirya'da slmiyetin Yayl, Necati Lugal Ar-Tnaam'ndanAyrbasm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1969, Sf. 331-

55 Divan- Lgat-it Trk'de Samanizme Ait Kelimeler, Trk

Kltr, Y. IX, Ankara 1971. Sf. 293-297.


15/280

ESK TRK DN TARH

Eski Trk dini ve mitolojisi hakknda in, islm veBat kaynaklarnda epeyce malmat bulunmakla beraberok dank ve ksa olduklarndan bunlardan faydalanmak

ok yorucu almalar istemektedir. Trk kavimlerininrf, det ve inanmalarnda son devirlere kadar muhafazaedilmi olan eski din telkkilerin ve geleneklerinmenelerini aratrrken ta iskit ve Hun (H'yung-nu)devirlerinin! derinliklerine kadar inmek ve bu bakmdanOrta Asya'y ve Dou Avrupay bir btn olarak almakicabetmektedir. Mesel, Trk kavimlerinde din inanlarla

bal olan and ve anda messeseleri ve bunlara balgelenekler milttan nceki V - IV. yzyllarnda Yunantarihileri tarafndan tavsif edilen iskit and messesesininayn olduu malmdur. Milttan nceki 77. yzyllardain vakanvisleri tarafndan Hunlarda tesbit edilen Gk -Tanr, gne, ayy yer - su, atalar ve ller klt Trkkavimlerinde,, muhtelif kltrlerin tesirleri altndakalmalarna ramen, son devirlere kadar devam ettirilenkltlerdir. Bu kltler ada Altayllarda ve Yakutlardamahede edilmitir. Bununla beraber Altay ve Yakutsamanl btn halinde eski Trk dini olarak kabuledilemez. ok eski devirlerde byk hakanlklar vedevletler kuran Trklerin dnya grleri ve dintelkkileri Altay ve Yakut amanizmine nazaran okgelimi ve olgunlam olduu anlalmak-


16/280

2 ESK TRK DN TARH

tadr. Altay ve Yakut samanln, elinde bulundurduupek mahdut materyallere de dayanarak, tetkik edenrahmetli Ziya Gkalp dahi bunun farkna varm ve eskiTrkler iin toyunizm adn verdii bir mill din tasavvur

etmiti. Fakat "toyunizm" dedii din budizmden baka birey deildir. Srf itibar olarak dahi eski Trk dinine"toyunizm" ad verilemez. Eski Trk dini iin srf itibariolarak "ama-nizm" terimini kullanyoruz. Fakat buamanizm Altay ve Yakut samanlnn bulunduusafhay tok arkasnda brakm, gelimi bir durumdayd.Avclk ve iptida ziraatle dar bir sahada yayan Ikk

boylar dnya grleri ve din telkkileriyle bykgebe hakanlklar kuran, in'den Bizans'a ve ran'auzanan ulusun dnya gr ile din telkkilerinin aynseviyede olmasna imkn yoktur.

in kaynaklarnn verdikleri haberlerden an-laldna gre, eski Orta - Asya amanizminin esas lanGk - Tanr, gne, ay, yer, su ata (cedd-i l), ate(ocak) kltleri idi. Din yin ve trenlerin mu-uyyen birnizam (stat) erevesi iine alnm oh 'duunu tahminetmek de mmkndr.

Byk devlet kuran amanistlerin yin ve trenleriniicra iin resm tzk vcude getirdiklerini yaknzamandaki Manu tarihinden de biliyoruz. "XVI. yzyldamuhtelif Manu ve Tonguz gibi Altay uluslar birleerek

in'i fethettiler. Bu kabileler a-manist idiler. 1747ylnda aman yin ve trenlerini dzenleyen bir statimparator tarafndan iln edil-


17/280

E&K TRK DN TARH 3

in kaynaklar Hun kltrnden bahsederkentapmaklarn zikrediyorlar. Bu haberlere gre hakannkararghmdaki tapmakta her yln banda yin yaplrd.Bu yine Hunlarn yirmi drt boyunun babular itirak

ederdi. Yln beinci aynda Lung -eng ehrindetoplanrlar, atalarna, Gk - Tann'ya, yer - su ruhlarnakurban sunarlard. Sonbaharda, atlarn iyi beslendiklerizaman, orman yannda toplanp etraf dolarlar, ahalininve hayvan srlerinin saysn kontrol ederlerdi. Hakanher sabah. adrndan karak gnee ve geceleri ayatapard.

M.. 121. ylda cereyan eden savata inliler bir Hunprensini yenerek kararghn ellerine geirmilerdi.Aldklar ganimetler arasnda bir altn put da vard. invakanvisinin verdii malmata gre Hun prensi bu

putun karsnda Gk - Tann'ya kurban sunard. Herhaldebu put Altayllarda ve baka ada amanistlerdemahede edilen ongon yahut tz'lere benzer bir sanemolsa gerektir. Altndan yaplm olan Hun pufuAltayllarn deriden yahut keeden yapt tz (ongon)danphesizdir ki, daha mtekmil olmutur. Aynkaynaklarn bildirdiklerine gre Hunlar bir ie teebbsetmek isterlerse yldzlarn ve ayn durumlarnabakarlard. Bu kayttan anlalyor ki Hun kam'lan heyetilminden de-haberdar olmulard.

Hunlardan sonra Orta Asya'da devlet kuran muhtelif

sllelerden bahseden in kaynaklar bunlarn da Gk -Tann'ya, yer - suya, gnee ve aya kurban sunduklarnyazmlardr.


18/280

4 ESK TRK DN TARH

M.. II. yzylda Hunlara tbi olan, sonralar devletkuran Vu - huanlann dini hakknda verilen malmat Hundini hakknda verilen malmattan farkszdr (Hyacinth, I,154; Eberhart, s. 48).

Hunlar devrinde kuzeyde kurulan Siyenpi sllesiidaresindeki proto - Moollar ve Trkler dm ve kltr

bakmndan Hunlardan farkszd.

M.S. III. yzylda meydana kan Toba sllesidevrinde de Hun kltleri devam ettirilmitir. To - ballar"Siyenpi deti zerine ilkbaharn ilk aynda Gk -Tanr'ya, dou tarafnda bulunan tapnakta atalarakurban keserler; sonbaharn ilk aynda Gk -Tanr'yakurban yini yaparlard, din yinler ve kurban trenlerinizmnmeye gre icra edilirdi." Ecdat mabedimakamnda bir ta oyarlard. imal yurtlarndan cenubag ederlerdi, ta ev iinde ge, yere, hakann soyunakurban keserlerdi. Kurbanlardan sonra kayn aalardikerlerdi. Bunlardan tanrlk ve kutlu orman meydanagelirdi.

Toba devletinin ilk zamanlarnda kadn amanlarumumiyetle devletin din trenlerinde faaliyette

bulunuyorlard; Mesel 339 ylnda bir kurban trecinde,tpk Sibirya samanlar gibi, ellerinde dmbeleklerle(kadn kamlar) grnmlerdir.

Orta Asya'da devlet kuran kavimlerin kltr-merkezi olan hakan saraylar ve beylerin kararghlar ve

bunlarn evresinde yerleen ve g eden boylar daimayabanc kltrlerin tesirlerine maruz bulunuyorlard.Doudan in mitolojisi ve felsefesi, gneyden Hint -Tibet budizmi, batdan zerdtizm


19/280

ESK TRK DN TARH 5

ok eskidenberi Orta Asya'nn milli kltlerine yavayava tesir ediyorlar, kendileri de yerli kltlerdenmteessir oluyorlard. Yabanc dinler amanizmdenbirok unsurlar kabul etmekle halk tabakas iinde

muvaffakiyet kazanyorlard.III - IV. yzyllarda zcrdtizim, budizim ve h-

ristiyanlk Orta Asya'nn muhtelif blgelerinde salamcayerlemiti. VII - VIII. yzyllarda bunlar arasnamanihaizm de karm oldu.

Angara ve Obi rmaklarndan, Sibirya'nn Tay-gaormanlarndan, gerek amanist olarak gneye gelen To -ba'lar V. yzylda budizmi resmen kabul ettiler; bykBuda tapnaklar yaptlar. Bununla beraber Tobalarmegemenlii altnda bulunan btn kavimlerin Buda dininegirmi olduklarn kabul etmek yanl olur. Her halde

budizm, hakanln merkezindeki aristokrat zmrenindini olmu, geni halk tabakas ise samanlnda devametmi olacaktr.

Tobalardan egemenlii alan Ccen'lere Tobaimparatorlarnn hakaret nazariyle baktklar, hae-ratmakulesi saydklar manidardr. in kaynaklarnnverdikleri malmata gre bu kavim "elbiselerini veellerini ykamazlard." Bu det koyu amanistlerin suklt hakkndaki inanmalar ile ilgilidir; amanistOuzlarda ve Mool'larda mahede edilmitir. 519ylnda tesbit edilen bir habere gre Ccen (Juan -

juan)lerde bir kadn aman bir prensi ge seyahatyaptrm ve sonra bu prensi seyahatten geri arm,bunun iin de gzn orta aynda bir ovada adr kurmu,adrn iindeyedi gn oru tutmu ve btn bir gece duaetmi. Budist


20/280

e ESK TRK DM TARH

Toba sllesi yerine amanist Ccen sllesinin gel-mesinde, ihtimal ki, kuzeyden gelen muhafazakr

boylarn nemli rolleri olmutur.

VI. yzylda byk Trk devletini yeniden kuran GkTrk sllesi eski Trklerin din inanlarna vegeleneklerine sadk kalan boylarn yetitirdii slle idi.Bu slle, devlet idaresinde mill yaz ve mill dilkullanacak derecede inkiaf etmi bir milleti, bir devletitemsil ediyordu. Epeyce gelimi olan bu kltrseviyesine ramen VII - VIII. yzyl Gk Trklerinde,

bugnk Altay uluslarnn amanizmin-deki birok iptidaunsurlarn da bulunduu anlalmaktadr. inkaynaklarna gre Gk Trkler "tanrlarnn suretlerinikeeden yaparlar ve deri torba iinde muhafazaederlerdi. Bu suretleri i yaiyle yalarlar ve srklar

zerine dikerlerdi. Yln drt anda (mevsiminde) butanrlara kurban keserlerdi". Bu "tasvir"ler Altayllanntz-ts, Yakutlarn "tana", Soyut-Uranhalarn "eren",Moollarn "on-gon" dedikleri puflardan baka bir eydeildir.

"Kestikleri at ve koyun kurbanlklarn kafalarnsrklara korlar. Hakann adr tken dan-dadr;kaps douya bakar. Her yl boy babula-riyle beraberatalarnn maarasna kurban sunar. Ayn ilk onundarmak kysnda tanrya kurban keserler. tken dann

batsnda 500 "li" mesafede yksek bir da vardr. Bu

dan zerinde aa ve ot yoktur. Burasna "Budun inli"derler ki "lkenin koruyucusu olan ruh" demektir.Ruhlara taparlar, Tcamlara inanrlar"(Hyacinth, I, 271).Bu "Budun inli" budun (millet) tanrs, btn vatan vemilleti


21/280

ESK TRK DN TARH 7

koruyan tanrnn makam olan da demek olsa gerektir.Her halde bu klt da, maara ve atalar kltnnbirlemesinden meydana gelen ok nemli bir kltolmutur.

Toba Han (572 - 581) bir inli budistin tevikiyleBuda dinini kabul etmekle Gk Trkler arasna budizmisokmu oldu. Toba han ok mteassp bir budist gibihareket ediyor, Buda dualarn okuyor, oru tutuyordu.Bu byk hakann budizmi kabulnn amanist Trklerarasnda nasl karlandn bilmiyoruz. Toba han'nlmnden sonra: Gk Trk hakanlnn felketesrklenmesi, Trk beylerinin inlileereksoysuzlamalar, Trk "kara budununun" hani benimhakanm? hani benim ilim. trem?" diye feryat ettii, GkTrk (Orhun) yaztlarndan aka anlalmaktadr. Toba

Han'n lmnden tam bir buuk asr sonra yazlan buyaztlarda budizmden eser yoktur; bu yaztlara gre,Trklerin istikll kazanmalarna Trk tanrs ve yer-suyuyardm etmitir. Dikkate deer ki bu yaztlarda ok iptidainanmalardan olanfena ruhlardan, tz'den ve buna benzerputlardan bahsedilmi yor. in vakanvislerinin GkTrklerde bulunduunu syledikleri "keeden yaplm

putlar" ve onlar "yalama" detleri ancak halktabakasnda muhafaza edilmi iptida amanizm kltlerive detlerinden olduunda phe yoktur. Bilge Han'nevresinde bulunan aristokrasi zmresine mensup Trkler

bu inanma ve detlere eski devrin htralar diye bakmolacaklardr. Yufka yrekli Bilge Han'n Buda dininekar gsterdii temayl de bu zmre-


22/280

S ESK TRK DN TARH

nin "kara budunun" inand hurafelere kar kaytszlkgstermee balam olmalariyle izah edilebilir.

in kaynaklarnn verdikleri malmata gre, BilgeHan in'de merkez ve Orta Asya Trklerinde olduugibi kararghnn etrafna kale yapmak,Buda ve Lao-tseunamlarna mabetler ina etmek hevesine dt... BilgeHan, tebasn ehir hayatna altrmak, Buda dinininyinleriyle lfet ettirmek iin ehir ve mbed ina etmekgibi bir fikre dmt. Fakat bu fikri, Tonyukuk'uniddetli muhalefetine urad.

Batdaki Gk Trklerin dini, inanma ve detleri

dou Gk Trklerinin din ve detlerinden farkszd.Bunlarda babalarnn nesiller boyunca yaadklarmaaraya her yl byk bir memur gnderip kurbankestirirlerdi. Yln beinci ve sekizinci aylarnda ruhlarakurban sunmak iin toplanrlard.

Gerek tarih kaynaklarndan ve gerek braktklaryaztlardan anlaldna gre Gk-Trk hakanlar ve

bunlarn idareleri altnda bulunan Trk boylar, dou vebat Trkistandaki ehirli Trklerin bir ksm mstesna,hep amanist idiler.

Gk Trk devletinin Uygur sllesi eline getii

tarihe kadar - VII. yzyln yarsna kadar - OrtaAsya'nn kuzey blgelerinde amanizm hkim durumdaidi. Batdan ve gneyden gelen "kitapl dinlerin tesirleriyok denecek kadar azd; bilkis "kitapl dinler"inamanizmle beslendikleri ve bu beslenmenin kuvvetinisbetinde kuzeye nfuzlarn salayabildikleriphesizdir.

/


23/280

ESK TRK DN TARH 9

Gk Trklerin elinden egemenlii alan ilk Uygurhakanlar (Kl Bilge ve Moyun ur) amanist idiler.Uygur hakanlarndan Bk Han 763 de Uygurlararasna manihaizm mezhebini soktu.

Manihaistler Orta Asya'nn bat blgelerinde III.yzyldanberi faaliyette bulunuyorlard. Bu mezhebindileri, muhtelif dinlerin akide ve yinlerini kendi talimatve yinleriyle bartrmakta mahir idiler. Bununla beraber

byk Uygur hakanlarnn karargh Orhun rma iletken da arasnda bulunduu sralarda Uygur "kara

budun" un maniha-zmi tamamiyle benimsediklerineinanmak gtr. Bu bakmdan Kara Balgasun yaztnnince metnindeki baz paralar ok manidardr. Bu antUygurlarn manihaizmi kabulnden tahminen 50 - 60 ylsonra dikilmitir. Bu metinde dinden bahsedilirken yle

denilmektedir : o (hakan) diyor ki "siz fazileti naslanlyabilirsiniz?"Bunun zerine derhal umum valiler,hudut valileri, i ve d vezirleri ve kumandanlarn hepsi

bir azdan diyorlard ki: Biz eski gnahlarmzdanistifar ediyoruz ve hak dinine fedakrlkla hizmetedeceiz. Kaann buyruu ile bu din artk her bucaayaydrld. Bu dnemde ok mistik ve pek yksek idi,kavranmas pek ard. Onlar tekrar tekrar (hakandan)merhamet etmesini rica ediyorlard... Daha aada hakan"k dinini kabul etmelisiniz" diye srar ediyordu ki halkarasnda manihaizmin pek te yerlemediini gsterir. Bu

din, kuzeyden gelen Uygurlar arasnda ancak 840 dansonra, yani Uygurlarn Dou'Trkistan'a gelipyerlemelerinden sonra, kklemi olacaktr. Bu-


24/280

10 ESK TRK DN TARH

nunla beraber Uygur lkesinde manihaizm, Hristiyanlkve budizm ile yanyana amanizm de yayordu.amanizmin en nemli ve iptida kltlerinden biri olantz yahut ongon kltnn Uygur budist rahipleri

tarafndan tapmaklarna kabul edilmi olduunuRubruk'un bir hikyesinden reniyoruz.

Uygur sllesinin hkimiyeti anda manihaizm vebudizmin, koyu samanln vatan olan Altayrtken veBaykal evrelerinde kendilerine zemin bulamadklarmuhakkaktr. Uygurlardan hkimiyeti alan Krgzlarnsnr Angara - Tonguzka rmaklarnn Ytnisey'edkld yer olduu tahmin ediliyor ki buna gre Uygurdevletinin de kuzey snr buraya kadar uzanm olacaktr;nk Krgz lkesi de 758 ylnda Uygurlar tarafndanalnmt. Bununla beraber Krgzlar Uygur hakanna

kar daima isyan halinde bulunmulardr. Nihayet 840ylnda Krgzlar, Uygurlar Moolistan'dan kardlar veOrta Asya'nn dousunda Krgz devleti kurdular. Manidinini kabul eden Uygurlar, Dou Trkistan'a gelipyerletiler.

Krgzlarn anayurdu Yenisey rmann kaynaklaridi. Yenisey havzasnda bulunan yaztlarn bunlara aitolduu tahmin edilmektedir. in kaynaklarna gre"Krgzlarn yaz ve dilleri tpk Uygurla-nnki gibi" idi.in ve islm kaynaklarnn verdikleri bilgilerdenanlaldna gre Krgzlar amanist idiler. Tanrlara -

ruhlara krlarda kurban sunarlard, kurban yini iinmuayyen zamanlar yoktu. Samanlarna kavti (inhiyeroglifine gre "gan") derlerdi. Sulara, aalarakurban sunarlard.


25/280

ESK TRK DN TARH 11

X. yzyln islm seyyahlarndan Ebu Dlef,Krgz'lardan bahsederken yazlar olduunu, tanrya ibadet ettiklerini, ibadetlerinde mevzun ilhilerokuduklarn, her yl bayramlar olduunu zikre

diyor.XI. yzyl tarihilerinden Gardiz, Krgzlara

dair u malmat veriyor: "Krgzlar, Hintliler gibi, llerini yakarlar ve "ate en temiz eydir, ateeden her ey temiz olur. ly de ate kirlerindenve gnahlarndan temizler" derler. Baz Krgzlarinee, bazs kirpiye, bazs saksaana, bazs ahine, bazs da gzel aalara taparlar. Bunlar arasnda faginum dedikleri (?) bir kii vardr; her ylmuayyen bir gnde gelir, algclar ve her trlalg letlerini getirirler. algclar almaa balar

ken faginum (kam olacak) baylarak der; bundansonra ondan bu yl neler olacan: ktlk bereket,yamur, kuraklk, tehlike, emniyet ve dman saldrs hakknda sorarlar. O (kam) hepsini syler veekseriya onun dedii olur."

Uygur sllesinin, hkimiyeti devrine ait olduusanlan bir yaztta grld zere Uygur hakanlarnasadk olan Krgz beylerinden birinin ma-nihaizmi kabulettii tahmin edilmektedir. G.. Jtasmsedt tarafndankuzey Moolistan'da bulunan bir yaztta "ben krgzoluyum" diyen bey "mar"na yz er ve meskenverildiini sylyor ve oullarna "man gibi olmalar"ntavsiye ediyor.

"Mar" kelimesi sryance "efendi", "retmen"demek olduuna gre Ramstedt bu Krgz beyininmanihaist olduunu tahmin ediyor. VIII. yzyln


26/280

12 ESK TRK DN TARH

sonlarna ait olduu tahmin edilen bu yaztn sahibi olanKrgz beyi Uygur hakanna sadk olduuna gre (yaztta"hakana kulluk ediniz" denilmektedir) manihaist olmas

pek mmkndr. Fakat bu olay onun ada olan btn

Krgzlarn Mani dinini kabul ettiklerini gstermez. IX -X. yzyllarda Krgzlar, gerek in ve gerek islmkaynaklarnn verdikleri haberlere gre, amanist idiler.

XI. yzylda rti rma boylarnda yayan. Kimek -Kpaklar, GardizVye gre, "rti rmana, taparlar, suKimeklerin tanrs derlerdi." Ayn mellif Trge ve igilTrklerinin yaknlarnda bulunan bir da tanrnnmakam saydklarn ve onunla and itiklerini yazyor.

X. yzylda, (920) Hazer deniziyle Aral glarasnda yayan Ouzlar arasnda dil Bulgarlarmageen bn Fadlann verdii malmata gre Ouzlar,

slm lkesine yakn komu bulunduklar halde,samanlklarnda direniyorlard. bn Fadlan'n ilk grdOuz beyi "Kk Yanal yahut inal" evvelce mslmanolmu ise de Ouzlarn "mslman olursan bizim

bakanmz olamazsn" dedikleri iin tekrar samanladnmt. bn Fadlan'n grd Ouzlarn defintrenleri tpk, eski Gk Trklerin-ki gibi idi; mezarzerine kurgan (hyk) yaparlard; balbal dikerler - Yag- a yapp kesilen hayvanlarn derilerini - ba, ayak vekuyruklar ile beraber aaca asarlard. Bylece llerekurban sunarlard.

bn Fadlan Bakurt amanizmine dair baz malmatvermektedir. Bu malmata gre Bakurtlar k, yaz,yamur, rzgr, aa (orman), hayvan, in-


27/280

ESK TRK DN TARH 13

son,su, gece, gndz, lm, hayat ve yer gibi varlklarnher biri iin ayr ayr birer tanr bulunduuna, en byktanrnn da gkte yaadna inanrlard. Aatan "fulluskadar" bir nesne yapp onu (bir yere) asarlar, sefere

karken veya dmanla karlarken onu per ve onasecde ederlerdi. Ouzlar ve Bakurtlara komu olanHazarlarn hakan ve aristokrat snf yahudi dinindeidiler. Halk tabakasnn inanlarna dair bilgimiz yoktur.Gardiz'ye gre *'hakan ve emirler yahudi dininde,kalanlar Ouz dinine benzer bir dinde idiler." Arapcorafyaclarnn verdikleri malmata gre Hazar ordusuX. yzylda tamamiyle mslmand, her halde bunlarOuzlardand.

Mslman corafyaclar o veya bu Trklerdenbahsederken budist veya hristiyan olduklarn sylerler.

Tokuz - Ouzlarn manihaist olduklarn aka biliyorlar.Fakat bu dinlerden hi birine mensup olmayan trl Trkboylarndan bahsederken "una inanrlar, buna inanrlar"demekle iktifa eder, a-manizmin bir "din sistem"olduunu kabul etmezlerdi. IX - X. yzyllarda Yedisu'dave Srderya rmann dou blgesinde hakim olanKarluk Trklerinin yanmyan aatan yaplmtapnaklar bulunduunu, duvarlarnda eski hakanlarnsuretleri tersim edilmi olduunu X. yzylseyyahlarndan Ebu Dlef haber vermektedir.

Ebu Dlef'in bu haberi doru ise Karluklarn

amanizmi epeyce gelimi ve tapnakt bir din halinegelmi olduunu kabul etmek gerektir. Ebu Dlef'inKrgzlarn dinine dair verdii malmat in


28/280

14 ESK TRK DN TARH

kaynaklarnn verdii malmata uygun olduuna greKarluklar hakknda verdii malmatn da doru olmasmmkndr. Bununla beraber Arap corafyac vetarihilerinin Trklerin dini hakknda verdikleri

haberlerden gerek amanizmaya ait olanlarn budizmveya mazdaizmaya ait olanlarndan ayrmak gtr.nk bu bilginlerin ou "mrik" leri, din bakmndan,hep bir sayarlar.

Mool istilsndan sonra yazlan kaynaklardaamanizme dair malmat daha oktur. Aleddin Cveyni,Ermeni tarihisi Kiragos, Reidddin, Pla-no Karpini,Rubruk, Marko Polo ve baka mellifler Moollarn veonlarla beraber gelen Trk boylarnn grenek vegeleneklerinden bahsederken amanizm hakkndamalmat vermilerdir. Cengiz Han'n Mo-ollar ve

bunlara iltihak eden kuzeyli Trk uluslar amanist idiler.Moolistan'daki baz boylar arasna hristiyanlksokulmu olmakla beraber bu din ancak bir szden ibaretolmutur. Bununla beraber Cengiz ve oullar devrindeiptida amanizmin mmessilleri olarak Kuzeyormanlarnda yaayan kavimlerden Uryankt'lar saylrd.Bu kavim Gk -Trk yaztlarmdaki Kurkan'larntorunlar ve bugnk Urenha ve Yakut Trklerinin atalarsaylmaktadr. Reidddin'in verdii malmata greCengiz Han'n Sol Kol beylerinden biri olan Odac buUryankt'lardand. Radloff'un fikrine gre bu Odac ad

uygurcada ve baka Trk lehelerinde tabip (der Arzt)anlamna gelen "ota"nn kendisidir, iptida amanizmdetabib ile amann ayn ahs olduu malmdur. Moolistils devrinde Bozkr


29/280

ESK TRK DN TARH 5

Ivloollarmn Uryankt'lar koyu amanizmin mmessilisaymalar gsteriyor ki Cengiz'in evresinde toplananTrk ve Moollar bile baka dinlerin tesirine maruzkalmlar, orman amanizminden az ok uzaklamlard.

Bununla beraber Mool istils Orta Asya ve Volgahavzas mslmarilarmda, lmek zere bulunan,amanizm kalntlarnn tekrar canlanmasna sebepolmutur.

Mool devrinde amanizm byk dinin, slmhristiyanlk ve budizmin mcadelelerine saha oldu. OrtaAsya'da ve iran'da hristiyanlk XIV. yzylda slmdinine malp oldu. Hristiyanlk Moolistan'da veYedisu'da mezar talarndan baka hibir iz brakmadanekilip gitti. Moolistan'da budizm zafer kazand.amanizm, bdizm ve slm dinlerine bir sr

kalntlarn brakarak ancak Sibirya ormanlarnda veAltay dalarnda barnabildi.Eski Trklerin // - V. asrlarda inandklar din XVII

- XIX. asrlarda Sibirya'nn Altay - Sayan ve Yakut Trkboylarnda etnograflar tarafndan tes-Mt edilen ve dintarihileri tarafndan incelenen amanizmin epeycegelimi ekli olduunda phe yoktur. Buna ramen biz"eski trk dini"ni cihanmul iptidai amanizmin bir dal(tr) olarak kabul ediyor, eski Trk dinine "amanizm"de diyoruz.

ESK TRKLERDE TENGRLER PANTEONU

Eski Trk panteonunda birok tengriler bulun-r/Mtur. ilkbyk Trk imparatorluu devrinden sonra

bu panteondaki tanrlarn en by GkTanr olduunainanlmtr. Bu byk Tanr Trk hakan-


30/280

16 ESK TRK DN TARH

lna giren btn muhtelif uluslar iin mterek kltolmutur. Yukarda kaydettiimiz vehile Orta Asya'dadevlet kuran sllelerin hepsinde Gktanr kltnn

bulunduunu in kaynaklar tesbit etmilerdir. M.. II.

asrda byk imparatorluk kuran Hun Trklerinin GkTanrya inandklarna dair in kaynaklarnda haberlervardr.

VI - VIII. yzyllarda Byk Gk - Trk impa-ratorluunun banda bulunan Trk sllesinin Gk -Tanr hakkndaki inan ve telkkileri epeyce gelimi veolgunlam olduu braktklar anda -yaztlardananlalmaktadr. Bu yaztlarda hakan ve beyleri, Trkmilletine yapt iyilik ve yardmlar iin, Tanrya itengelen minnet ve kranlarn ifade ediyorlar. Hakanlartahta karan, Trklere zafer kazandran, felketlerdenkoruyan Trk tanrs Gk - Tanr'dr. Trklerin byk

baarlarndan bahsederken hakan veya beyler daima"tanrnn inayeti ile", "Tengri yarlkaduk n..."demeyiihmal etmemiler. Dikkate deer ki bu yaztlarn birokyerinde "tanr" ad tek bana, baka tanrlarla (yer - su,gk) kartrlmadan, sylenmektedir (tengri il berigmetengri - Tanr memleket verici Tanr; tengri yarlkadukn... zmni ol tengri kaan olurtt - kendimi o Tanrhakan tahtna oturttu; tengri anca demi.... gibi). "Tanr"ad bazan "yer", "gk" ve bazan "yer su" ile beraber dezikro-lunuyor (gk tengri, asrayagz yer...; tengri yer bul-gakn n...; Trk tengrisi Trk iduk yer sub anca

itmi...; ze tengri asra yer yarlkaduk n...). Ton-yokukyaztnn bir yerinde tanr ile beraber Umay, yer - suzikrolunuyor (tengri umay, yer - sub basa


31/280

ESK TRK DN TARH 17

fjerti). Gk Trk ve ilk Uygur hakanl devrinde maddbir varlk tasavvur edilen "gk"ile onun sahibi olan ruhbirbirinden ayrt edilmemi olsa gerektir.

Gk Trk ve ilk Uygur yaztlarnda kuzey or-

manlarnda meydana gelen iptida amanizm unsurlarpek azdr, iptida amanizmi andran sz ve cmlelerinfikirlerini airane ifade etmek iin kullanlm olduuanlalmaktadr. Mesel, Bilge Hakan anasnnocuklarna kar gsterdii sevgi ve efkatinden

bahsederken anasn eski Trk dini tanrlar panteonunadahil koruyucu ve merhametli dii tanrya benzeterek"Umay gibi anam" diyor.

Tengri - Tanr -Bir Tanr -AllahManihaist ve budistlere ait metinlerde "tanr (tengri)"

ad Gk Trk metinlerindeki anlamiyle kullanlmaklaberaber madd varlk tasavvur edilen "tengri" (gk, sema)ayrt edilmektedir, madd varlk saylan "tengri" ekseriya"kk = gk" kelimesiyle ifade edilmektedir (ze on katkk).

X. yzyln ilk eyreinde Ouzlar tavsif eden bnFodlan Ouzlarn "bir tanr" dediklerini habervermektedir. Onun anlattna gre Ouzlardan birizorluk grr yahut houna gitmeyen bir ile karlarsaban ge kaldrarak "bir tanr" diyor ki bir Allahdemektir. Ayn mellifin Bakurt'larn dini hakkndaverdii malmattan anlaldna gre bu kavim on ikitanrya ve bununla beraber en, byk tanrnn gkte

bulunduuna inanrlard. phe yoktur ki Ouzlarn "birtanr" dedikleri tanr ve Bakurtlarn gkteki byktanrya inanmalar bugnk Yakutlarn rngAr Toyunve Altaylla-

1976 Birinci Basl F. 2


32/280

18 ESK TRK DN TARH

rn lgen hakkndaki tasavvurlarndan farkl olmamtr.Bugnk aman dualarnn bazlarnda "bu gkteki

bir tanr" (bu tengerede yangs Kuday) diye hitapediliyor. Bu aman dua ve ilhileri, "Gk Tanr" kltnn

ok eski alardanberi Trk boylarnn diniyyatndayerlemi olduunu gstermektedir.

Kgrl Mahmut "tengri" kelimesini yle izahediyor: "Tengri" Allahu azze ve celle... kfirler ge"tengri" derler. Yine bu adamlar byk bir da bykbir aa gibi gzlerine ulu grnen her eye tengri derler.Bu yzden bu gibi eylere yvjjnrler (secde ederler).Yine bunlar bilgin kimseye tengri-Jcen derler. BunlarnsapklarndanAllaha snrz".

Eski trkede tengri kelimesi gze grnen gk ve"Allah" anlamlarn ifade etmitir. imdiki a-manistler

nasl ki bir da yahut bir rma ayn za-ma?da bir ruhtelkki ediyorlarsa eski Trklerde g (semay) yle,yani madd bir varlk sandklar gk ile yksek ve bykbir ruhu - tanry ayn ey telkki etmilerdir.

Eski trkedeki tengri kelimesi bktgnk muhtelifTrk lehelerinde, her lehenin fonetik zelliklerine gre,tengri, tengere, tingri, tangr, tanr, tangara, treekillerinde sylenir. Bugnk ama-nist Trkler "tengri"kelimesini eski Trklerdeki anlamiyle kodlanrlar.Buralarda bizdeki anlamiyle gk (sema) kelimesi yoktur.Altay kamlar tengere-ye dua ederken "yksekte bulunan

byk atamz tengere... yaratklar yaratan tengere...Yldzlarla


33/280

ESK TRK DN TARH 19

dnyay ssleyen tengere" diye hitap ederler. Yakutlarneski destanlarnda ve masallarnda tangara kelimesi gk(sema) ve gk ruhu (tanr) anlamn ifade ettiianlalyor ise de bugn btn ruhlara, hatt ruhlar ve

lleri temsil eden putlara da "tangara" denilmektedir.Eski Trkede yukarda bahsettiimiz zere, "Jc"

(sema) ve "en byk mh" mefhumlar tek bir kelime("tengri") ile ifade edilmi, gk (mavi) kelimesi ise bununsfat olarak kullanlmtr, islm dinini kabul edenTrkler "gk" kelimesini "sema", "tengri" kelimesini de"Allah" mefhumuna tahsis etmilerdir. Eski Trkede"hava" anlamna gelen ,'kalk" (yahut "kalg") slmdansonra "Gksema" anlamna kullanlmak istenmi ise detutunamam, sonralar bsbtn unutulmutur. Tanrkelimesi yerine Ouzlarn kullandklar "Celep" yahut

"a-lap" kelimesi her halde nestur hristiyanlar vasta-siyle gelmi yabanc bir kelime olsa gerektir. Dikkatedeer ki Orhon yaztlarnda stteki "gktanr" Alttaki"yaz yef'in her kisi de yaradlm (mahluk) olarakzikredilmektedir (ze gk tengri asra yaz yerklmdukta...).

"Tengri - tanr" terimi btn Altay uluslarndamterektir. Tunguzca, Moolca, Manuada bu teriminkavram da, sylenii (telffuzu) da aa yukar ayndr.

lgenAltay amanistlerinin dua ve ilhilerinden an-

laldna gre en byk tanr ulgen'dir. Gney Altayamanistleri buna Kuday da derler. Khzey Ba-


34/280

20 ESK TRK DN TARH

ti Moolistan'da yaayan Soyutlar (renha) byk tanrolarak "Kayrakan" tanrlar. Katanov'a gre "Kayrakan"

byk han demektir. Baz kamlara gre "Kayrakan"btn tanrlarn bydr. lgen, Kzaan ve Mergen

bunun oullardr. aman dualarnda ise Kzagan ileMergen adn tayan iyi ruhlar ulgen'in hizmetindebulunan ruhlardr. aman dualarndan anlaldnagre Kayrakan nuay-yen bir tanrnn ad deil, fakatbyk ruhlarn sfatdr. Baz amanlar kt ruhlarnbakan olan Erlik'e hitap ederken de "Kayrakan" derler."Kayrakan" adn tayan mukaddes dalar da vardr. Bu"Kayrakan" bizim Trk edebiyatna, yanl olarak"Karahan" eklinde gemitir.

lgen kelimesinin etimolojisi hakknda baz-faraziyeler ileri srlm ise de imdiye kadar hal-

ledilmi deildir.Krgz - Kazak lehesinde "lken" kelimesi byk ve

ulu anlamlarn ifade eder. Buryat dilinde "lgen"kelimesi yerin sfat olarak "lgen - Jixe daida" harfiyen"lgen - uluyer" demek olup aa yukar "anamz yazyer" anlamna gelir. Buna gre eski amanizmde Ulgen'inyer tanrsna ad olduu anlalr. "lgen" kelimesinin"Ulugn" kelimesinin muharref ekli olduunu tahminedenler varsa da bu halk etimolojisinden ibarettir.Herhalde bu kelime eski Trkede "byk" ve "ulu"anlamlarn ifade etmi olsa gerektir, lgen, byk ve iyitanr ad olarak ancak Altayllarda muhafaza edilmitir.

A. Anohin tarafndan tesbit edilen rivayete grelgen iyilik eden bir varlktr, ay ve gnein te-


35/280

ESK TRK DN TARH 21

sinde, yldzlarn stnde yaar. Onun huzuruna gidenyolda yedi (baz rivayete gre dokuz) engel (buudak)

bulunur. lgenin huzuruna giden bu yol ancak erkeksamanlara, yin yaptklar zaman, aktr. Bununla

beraber erkek aman bile ancak beinci engel (buudak)olan Demir Kazk (altn kazk) yldzna kadar ulaabilirve oradan geri dner, lgenin saray, altndan tahtvardr. Kendisi insan eklindedir. aman dualarnda "akayaz" (ak ayas), "ayazkan", "imeki", "yldrma","yayu" (yaratc) diye tavsif olunur.

lgen yaradc (halik)dir; btn varl yaradanodur. Ona "ayl ve gneli byk makam, aym vegneimi yaradan (onlara ekil veren atam) lgen" diyehitap ederler.

Atei yaradan, insanlara aklarn tututurup verensacayaklarn ocaklara yerletiren odur.

Altayllar lgen'e yedi gbek babalarnn ta'zimettiklerini, yer yaradlal ona bavurduklarn (secdeettiklerini), taptklarn sylerler.

Gkten dklen rahmet yamurlar onun azndanakan salyalardr. Ay ve gnei hareket ettiren, beyazbulutlar bir lkeden bir lkeye ar an odur.

lgen oluk ocuk babasdr; yedi olu, dokuz kzvardr. Oullar: 1) Kart, 2) Buura - Kan, 3) Yal -Kan, If) Burca - Kan, 5) Karaku (kartal), 6) Bakt -Kan,

7) Er kanm. Bunlar gklerde bulunurlar, lgenin kendisigibi, iyi tanr (aruu ts) lerdir. lgenin vcudundenayrlmlardr. Bunlar


36/280

22 ESK TRK DN TARH

erefine yaplan tren ve yinler lgene yaplanlardanfarkszdr. Bu ruhlar erefine tz yahut yalama denilenputlar yaplmaz.

lgen'in kzlar zel adlar tamazlar; hepsinebirden "Akkzlar" yahut "Kyan"lar denir. Bu kzlaramann ilham perileridir; yin srasnda amann "aygibi kulana kii olup sylerler1'.

lgenin hizmetinde baka ruhlar da vardr. Bun-lardan Yayk, Suyla, Karlk, Utku denilenleri iyitanrlar panteonunda ileri gelen ruhlardr.

Yayk insanlarla lgen arasnda araclk yapar;insanlar kt ruhlardan korur, "Ayaz - kandan, ay vegneten bir paradr. (Ayaz hanng lei, aydn gnnl).

aman dualarnda Yayk yle tasvir edilir : ^'lgenbeyin emirberi (yarlks)dr; kzl bulut srmaldr;dizgini - ebekuadr; kams boz alev; gkten haberleralr. Yldrm tanrsndan ayrlm, imek tanrsndansram; inci olup dizilmi; ipek gibi uzam; uruglarm,kiilerin yaradlnda yardm etmi, ocamza ekilvermi olan Ak Yayk!".

yin srasnda kam (aman) gklere, lgenhuzurunda, kurbann cann gtrrken "Yayk"mhimayesinde gider. Yayk rehberlik etmezse kam gklerekamaz.

Suyla ad verilen ruh insanlar korur ve yerdebulunur. Gzleri otuz gnlk mesafeden grr, atgzlerine benzer (at karaktu kan Suyla). Ay ve gneinkrntlarndan yaradlm (ay gnng krk


37/280

ESK TRK DNl TARH 23

n) Suyla'nm grevi, insanlarn hayatnda vukua gelecekdeiiklikleri haber vermek ve insanlar gz. altnda

bulundurmaktr. yin esnasnda aman gklere yahutyeraltna giderken Suyla amana yolda hcum edecek

kt ruhlar koar, Yayk ile beraber kurbann canngklere gtrr. yin esnasnda Suyla erefine saolarak rak kullanrlar (arakt saar).

Karlk ad verilen ruh, Suyla'nm en yakn arka-dadr.

lgen'in yaknlarndan olan Utku denilen ruhgklerde bulunur, yer yzne inmez. Onun vazifesi.lgen'e kurban sunmak zere gklere kan kam Kazk(altn kazk) yannda karlamak Suyla ile grp kamnarzularn lgen'e arzetmektir. Onun unvan "lgen beyinelisi"dir (lgen biiding; elisi). lgen'in oullar da

gkte bulunurlar. Al-taylardan her oymak bunlardanbirini kendi boyunun koruyucusu sayar, lgen'in dokuzkz vardr. Bunlara "ak kzlar (ak kstar)" denir. Bazkamlarn anlattklarna gre, yin yaparken samanlara bukzlar ilhilerini ilham ederler. Bu kzlar iin amanilhilerinde "ay (gibi) kulana kii olup sylyorsunuz"denilmektedir.

amanistlerin panteonunda lgen'in "ak kzlarndanbaka da birka iyi dii ruhlar vardr. Al-tayllardaUmay, Ana Mayg, Aka ene, Yakutlarda Ayst'larbunlarn belli ballardr. Altayllara < re Umay

ocuklar ve hayvan yavrularn koruyan dii tanrlardr.Trklerin tanrlar arasnda dii tengri -ruhlarn ennls ve ok eski alar danberi malm


38/280

24 ESK TRK DN TARH

olan Umay'dr. Tarih kaynaklarda verilen bilgilere vefolklor materyallerinden anlaldna gre bu dii Tanrinsan ve hayvan yavrularn ve btn diileri koruyan birdii Tanrdr.

Umay

Umay adna Trk tarihi kaynaklarnda ilk defa GkTrk yaztlarnda rastlanr. Kltegin yaztnda (I D 31)Bilge hakan "babam hakan ld vakit kk kardeimKl Tegin yedi yanda idi. Umay gibi anam hatunsayesinde kk kardeim Kl Tegin er - kahraman adnald" diyor ki anasn ocuklar koruyan dii tanrUmay'a benzetmitir.

Tonyukuk yaztnn bat tarafndaki 38. satrnda,"Tanr, Umay ve mukaddes Yer - su" ruhlarnn Trklereyardm ettiklerinden bahsetmektedir. Son yllarda Urga(Ulan Batur) evresinde bulunan bir kiremitte "KgmenYer - su ve Umay hatun" szleri okunmaktadr. Bukoruyucu dii ruhun adn eski Trkler ocuklarna adolarak verdiklerini Al-tun gl yannda bulunan biryazttan reniyoruz. Bu yaztta "bu atmz Umay beg"ibaresi vardr.

Mahmut KgrVnin Umay kelimesinin izah dadikkate deer. Bu Trk - islm bilginine gre "Umay -kadn dourduktan sonra kan son'dur. Kadnlar Umayile tefe'l ederler. Umaya taplrsa oul olur derlermi"

(Divan- Lgati't - Trk, I, s. III; B. Atalay tercmesi, s.217).

Mahmut Kgar Umay hakknda fazla bir eybildirmemekle beraber bu kelime mnasebetiyle


39/280

ESKTRKDNTARH! 25

naklettii atalar sz ("Umayka tabnsa oul bo-lur")dikkate deer. Umay ruhu hakkndaki ms-lmanTrkler, hele kadnlar, arasnda sylenen baz eyleriMahmut Kgr'nin de duymu olduu anlalmaktadr.

Devadari'ye gre Moollarda Uma (Umay?) hatunklt vard; savaa hazrlanrken bu Uma hatuna kurbansunarlard. Bunun namna bir bebek yapp adrdasaklarlard. Buna bak dedikleri bir kadn hizmet ederdi.Bu kadn Alp Kara Arslan soyundan-d (Sleymaniyektphanesi Damad brahim Paa Nu. 919, varlk 207 a).

Altay - Yenisey amanist Trklerinin din inan-larnda Umay kltnn bulunduu etnograflar tarafndantesbit edilmitir. Katanov tarafndan toplanp Radloff'un"Trk halk edebiyat" klliyatnn IX. cildinde yaynlanan

Saay metinlerinde Umay (Imay) yerde gemektedir.Bir metinde aman davulundaki resimler izah edilirken (s.565) iki kayn aacnn resmi hakknda yledenilmektedir: "biz bastap lgen adamnang treendeImay ice-meng kada tstir bu iki kazng". Katanofbumetindeki Imay'm Umay, lgen'in amanistlerin iyi tan-rlarndan biri olan lgen ve "adam" kelimesinin "atam"olduuna dikkat etmemi ve yle tercme etmitir : "ilkbata aziz demden trediimiz zaman bu iki kayn aacanamz Havva ile beraber gkten dm (inmi) tir" (s.552). Halbuki bu metin yle tercme edilmelidir: "ilk

bata lgen atamzdan trediimiz zaman bu iki kayn

aac Umay ana ile beraber (gkten) inmitir". Baka bir


40/280

26 ESK TRK DN TARH

metinde defin treninden bahsedilirken yle denil-mektedir: "Defin trenine itirak edenler iin evde et

piirilir. Mezardan gelenler rak ierken evin st-batarafna defa rak saarlar ki, bu anamz. Imay taraf

madr" (metin s. 575; tercme s. 462) derler. Ka'lardatesbit edilen "ate duasnda "Imay ana" ate ruhu olarakzikredilmektedir, (ayn eserde, s. 573; tercme s. 564).

Umay kltnn izlerine Yakutlarda da rastlan-maktadr. Troanski'nin "Yakutlarda Kara dinintekml" adl eserine Naumov tarafndan ilve' edilenmakalede (s. 178) u kayt vardr: "Yakutlarn inanlarnagre Ogo mta denilen bir ruh vardr. Harfi harfine"ocuk Im's" demektir. Bu "Im" bir ku eklindeocuun ba zerinde ter ve bununla ocuun neslibereketli olacan haber verir". Pekarski'nin izahna

gre "Im" kelimesinin baka bir anlam da "korunmasilh, tlsm, muska" demektir. (Yakut szl, s. 3794).Yakut mitolojisindeki bu "Im" ruhunun Umay olduumuhakkaktr. Eski Umay'n yerini Yakutlarda, aadagrlecei vehile, ayst almtr.

Ayst - yaradc, bereket ve refah salayc diiruhlar zmresine denir. Bunlardan kimi insan yavrularnve kadnlar, kimi de hayvan yavrularn ve diihayvanlar korurlar. Ayst'lar. dank halde bulunanhayat unsurlarn toplayp birletirir ve "kut" yaparlar. Bu"kut" denilen nesneyi ana karnndaki ocua flerler.

Bylece ocua can verirler. Gebe kadnlar daima buruhlarn himayesi altnda bulunurlar. Kuu kular"aysf'larn timsali


41/280

ESK TRK DN TARH 27

sayld iin bu kulara dokunulmaz, insanlar koruyanayst'lar yaz gnlerinde gnein doduu yerde,hayvanlar koruyan ayst'lar da k gnlerinde gneindoduu yerde bulunurlar. Yakut kzlar ayst adna

"Tangara" (put) yapp karyolalarnn altnda saklarlar.Ksr kadnlar ocuk vermesi iin ayst'a dua

ederler. Gebe kadnlar doum gnleri yaklat zamanodalarn ve evlerinin evresini ok temiz tutmaaalrlar. Komu ocuklarna ve hayvan yavrularna karefkat gsterir ve onlar doyururlar. Ayst geldikte herkesgler yzl, en ve tok olmaldr.

iki Tanraiki RuhAltayllarn panteonunda "Umay"dan baka yine iki

dii tanr vardr. Birine Ana Maygl, ikincisine de Akene(Ak ana) derler. Akene'nin bugnk hayatta rol yoktur.

Bu dii tanr yaradl efsanesinde zikrolunur. Efsaneyegre bu tanr - ruh yaratma kudretini ilham eden birruhtur. Erkek tanr lgen yaratma kudretini ve ilhamn buAkene'-den almtr. Ana Maygl ise ulusu koruyan birdii ruhtur; buna "ulus anas" da denir.

Kt RuhlarErliklm iyi kamlarn ruhlar da iyi ruhlar "Ak nener"

zmresine dahildir. Gemi byk ve iyi kamlarn adlaraman dualarnda ok geer.

Ruhlarn ikinci zmresini tekil eden tanrlar "karanemeler", yani kt ruhlardr. Bunlarn bakanAltayllarca Erlik, Yakutlarca Arsan Dolay3-dr.


42/280

28 ESK TRK DN TARH

Altayllarn izahna gre Erlik - kuvvetli, gldemektir. Baz trkologlar bu kelimeyi "erklig"kelimesinin bozulmu ekli sayarlar. Onlara gre es-kiUygur Buda metinlerinde yer altndaki karanlk dnyann

hkimi ve lm ruhu olan Yama'ya Erklig Yamadenilmektedir. Yama'nn bu sfat mool-caya "erlik" ve"yerlik" ekillerinde kullanlmtr. Sanskritedenuygurcaya tercme edilen metinlerde' Yama'nn sfatolarak yazlan ite bu "erklig" (kudretli) kelimesiamanistlerde "Erlik" eklini alarak kt ruhlarnbakanna addolunmutur.

Erlik insanlara her trl ktlkleri yapar; in-sanlara ve hayvanlara trl trl hastalklar gndermeksuretiyle kurbanlar ister, istedii kurban verilmezsemusallat olduu obaya veya aileye lm ve felket

ruhlarn gnderir, ldrd insanlarn canlarnyakalyarak yer altndaki karanlk dnyasna gtrr,kendisine uak yapar.

aman dualarnda Erlik mthi bir canavar olarakyle tavsif edilmektedir :

"Bindii (at) kara kheyln, dei kara kunduz derisinden. Beline kuak yetimez, boynuna kucak yetimez. (Gz) kapa bir kar, kara bykl,kara sakall, kana alm yzl (ehreli), parlaksal Bay Erlik! Kuvas kii gsnden, kadehi kurumu kafatasmdan, klc yeil demirden, krek kemikleri yass demirden, kapkara yzl............ bindii(at) kara kheyln, dizgini kara ipekten, kams karaylan, tam nme glerek gel!"

Altayllarn inandklarna gre bu kt ruh fenavasflardan, fena (ark ve sakat) kurbanlardan


43/280

ESKTCRK. DNTARH 29

holanrm; bununla beraber baz dualarda onuerler.

iyi ruh lgen gibi, kt ruh Erlik de ocuk sahibidir.Bir rivayete gre Erlik'in yedi, baka bir rivayete gredokuz olu vardr. Dokuz olun ad: iiara, Mattr,ingay, Kmrkan, Bad biy, Yaba, Temir kan, Uarkan, Kerey kan; Erlik'in dokuz kz vardr, adlar malmolan "sekiz gzl Kitey .ana" ile "Erke Solton"dur. Bukzlarn belli bal ileri yoktur, oyunla vakit geirirler.aman lgen'e .kurban sunmak zere yola karken (yenigklere kmay temsil ederken) bu "kara kzlar" yolunuartmaya alrlar, kendi yataklarna arrlar. amanvazifesini unutup bunlarn cilvelerine aklanrsa bakaruhlar tarafndan cezalandrlr. aman dualarnda bukzlara "utanmaz maskaralar" denilmektedir.

Erlik'in karanlk dnyasna mensup btn ktruhlara kara "nemeler" denildii gibi "yekler" de 'denir."Yek" Uygurca din metinlerde "eytan" demektir.

Yakutlarn tanrlar, dev ve grevleri bakmndan,Altayllarn tanrlarndan farkszdr, fakat adlan ayndeildir. Yakutlar iyi ve temiz ruhlara "ayi", ktruhlara "abas" derler. Ay' ruhlar insanlara saadet verefah bahederler. Bunlar iyilik ve temizlik kaynadr.Ayi kelimesi lgat olarak "hakikat, yaratma, yaradckudret" anlamn ifade teder. Ayi ruhlar zmresinin en

by Ayi Toyon'-dr. Buna rng Ar Toyon da denir,

rng ak, beyaz, ar - ar, temiz, toyon - efendi, sahipdemektir.


44/280

30 ESK TRK DN TARH

Ayi Toyon yedinci veya dokuzuncu gkte bulunur, okmerhametli tanrdr, insanlarn zel hayatlarnakarmaz, kanl kurbanlar istemez.

Yakutlarn "ayst (yaratc)"dedikleri dii ruhlar da

bu "ayi" ruhlar zmi'esindendir. Umay ruhumnasebetiyle yukarda bu ruhlardan bahsettik.

Yakutlara gre, ikinci zmreyi tekil eden ktruhlar "abas" lardr. Bunlar Altayllarm "kara neme"dedikleri kt ruhlarn ilerini grrler. Fena insanlarncanlar da bu kt ruhlara karr, bunlara "ur" denir.

Gerek Yakutlar ve gerek Altayllar bunlardan bakayine birok ruhlarn bulunduuna inanrlar. Altayllarbunlara ie, iye, izi, Yakutlar ii derler. Bu ruhlar "yer-su" kltiyle bal ruhlardr.

Dikkate deer ki Gk Trk ve Yenisey - Krgz

yaztlarnda kt tengri ve ruhlardan bahsedilmiyor.Hakan karargh ve saray evresindeki aydn aristokratzmre "kara budun"un, yeni avamn inand kt tengrive ruhlara itibar etmemi olsalar gerek.

Yer - Su Klt Ve RuhlarEski Trkler Gk Tanr ve gkte bata "tengri -

ruh"larn varlna inandklar gibi tabiata datapnlardr. Bu tabiat kltn "yer - su" terimiyle ifadeetmilerdir. Yer - su klt byk imparatorluklardevrinde gelierek vatan klt derecesine ykselmitir.Gk Trk imparatorluu devrinde Yer - su ruhlarnn

mahiyetini Orhon yaztlarndan anlamak mmkndr.Gk Trk'lerin "duk yer - sb"


45/280

ESKTRKDNTARH 31

{mukaddes yer - su) ile ifade ettikleri mefhum hemkoruyucu ruhlar hem vatan idi. Emiz apamz tutmu yer- sub (atalarmzn idare ettii yer - su) cmlesindeki yer-su vatan klt olan yer - su'dur.Klt olan bu vatan yer -

suyu tken ve Budun inli dalar ve ormanlar temsilediyorlard. Bu mukaddes yer - su ruhlar Gk Trklerinmukadderatn idare ediyorlard (Trk tengrisi lduktengrisi lduk yer -sub anca etmi). Vatannkorunmasnda yer - su ruhlarnn rol Tonyukuk yaztnda

pek ak ifade edilmitir. Gk Trk vatanna saldrandmanlar, tanr Umay ve yer - su ruhlarnn yardmylegafil avlanarak baslmlardr (tangri, Umay, yer - sub ba-sa berti). Bugnk amanist Trk boylarnda rastlananda, su (rmak, gl, pnar), aa, kaya kltleri eski Trkyaztlarnda "yer - sub" ad altnda toplanmtr. Bununlaberaber bu yaztlarda duk (yani mbarek, mukaddes)sfatiyle zikredilen Tamag Iduk, Iduk Ba gibi da,ormanlk yahut su adlar gemektedir.

Kutsal Dalar

Yer - su ruhlarnn en nemli mmessili dadr.:amanist Trklerde da klt Gk Tanr kltiyle ilgili birklt olmutur. Hunlarn eski vatan olan Yeni - si - anyahut an - din - an sra dalarndaki .Han - yoan daHunlarn her yl Gk - Tanr'ya kurban kestikleri dad.Bundan baka Gan - tsuan -an da da Hunlarn mukaddesdalarndan biri idi. Hun hakanlar Cinle yaptklar

szlemeleri Hunda- denilen bir dan tepesindekurban keserek itikleri andla teyit ederlerdi. OrtaAsya'nn baka ka-


46/280

32 ESK TRK DN TARH

vimlerinde de Gk - Tanrya kurbanlarn yksek datepelerinde sunulduunu in kaynaklar habervermektedir. Gk - Tanr kltiyle da kltnn birbiriyleyakn ilgisi bulunduu Hunlar devrinden ta imdiki

Altaylara kadar devam eden aman yinlerindenanlalmaktadr. Altayl or ve Bett&rler kurbanlarnGk - Tanr'ya yksek da tepesinde yaptklar yinlesunarlar ve bu yine "tengere ta~ yg" (yani tanr - gkkurban) derler. Gardizi'nin verdii malmata gre (W.Barthold, Otet, 102, 125) eski Trkler dalarn tanrmakam olduuna inanrlard. Yksek da tepeleriningklere yakn bulunmas ve uzaklardan mavi renktegrnmesi bu inancn yerlemesine sebep olmusanlabilir.

Orta Asya dalarnn ou Trke veya Moolcambarek, mukaddes, byk ata, byk hakan anlamlarnagelen sfatlarla zikrolunurlar. Mesel, Han tanr, Bayan -ula, Buztaata, Bodu - ula, Burk-han - ula, Othon -Tengere, Iduk Art, Kayrakan, Erdene Ula, (Kutta) ve

bakalar gibi.Her boyun ve her oyman kendine mahsus mu-

kaddes Iduk da bulunduu gibi boylardan kurulanbyk birliklerin de mterek mukaddes dalar vard.VII. yzylda btn Trk boylar ve Gk Trk im-

paratorluuna giren yabanc boylar iin tken dannve ormanlarnn klt olduu gerek Gk Trk ve gerekUygur yaztlarndan anlalmaktadr. Trklerin slmiyeti

kabulnden sonra ve Orhon evresinden ok uzaklardayazlan Kutadgu Bilig'de bile "tken beyinin hikmetliszleri" rnek olarak zikredilmektedir. (Neg ter eitkiltken begi s-nap szlemi szni gi).


47/280

1969da yaynlanmasna balanp ksa zaman ierisinde 66says karlan "1000 Temel Eser" serisine, kald yerden ayn hzve inanla yeniden devam ediyoruz. Devlet eliyle tek "mill kltrserisf'ni tekif eden ''1000 Temel Eser"in. her kyde kurulacak birkitapla temel olmas esas alnmtr. "1000 Temeli Eser", ok ksabir srede aydn evrelerimizin fikr ihtiyacn karlam, hemen her

says yaynndan sonra tkenmi, birok saysnn yenidenbaslmasna zaruret hsl olmutur.

Bakanlmz, bugnk fikir ve inan buhran yaratmagayretleri karsnda mill ve fikr ihtiyalarmza cevap tekil etmekzere, "Mill Kltr Yaynlar" iini, mill birlik ve ykseliimizinhayat temel dvsn olarak, daha ihatal surette ele almaa kararvermitir.

ok zengin ve ok ynl olan mill kltr ve san'atmzmgemiini ve hlini ileyip yaymak ve geleceini hazrlamak; Trkhalkn, Trk genliini, Trk ocuklarn her trl bozguncucereyanlardan, eitli zararl yaynlarn tesirinden kurtarmak ve

korumak zere, her kitle ve seviyeye hitap eden deiik kitap serilerive muhtelif dergiler yaynlanacaktr. Bu cidd yaynlar, millkltrmzn ve ayn zamanda objektit ilmin mahsul olan bilgilerive fikirleri milletimize sunacak, umum efkrmzn konular vemeseleler zerinde kendi hkm ve kanaatini hsl etmesine ve doruyolu semesine yardmc olacaktr.

Medeniyet, amzn teknik icad ve gelimeleri ve sratli

yaylma imknlar muvacehesinde bsbtn beynelmilel bir mahiyet

kazanrken, kltrler milletlere


48/280

hs karakterlerini muhafaza etmektedirler ve daima edeceklerdir-nk kltrler, milletlere ahsiyetlerini veren, onlarn benliiniyapan, dier milletler arasndaki yerlerini tayin eden madd vemanev varlk ve deerlerin btn, muhassalas, zdrler.

Mill kltrler ve milletlere has deerler bir milletin tarihi

boyunca yava yava teekkl ederler ve zaman ierisinde onlardier milletlerden ayran hususiyetler olarak belirir ve uur halindegeliirler. Edebiyatta, fikir hayatnda, sanatn her dalnda, folklorda,velhasl mill kltrn her alannda bu byledir.

Milletimizin elerin bir mazisi ve bu gemie dayanan kkl veok zengin bir kltr vardr. Hedefimiz, btn imknlarmz vegcmzle bu kltr unsurlarn her ynden aratran, inceleyen,

ileyen eserleri aziz milletimizin istifadesine sunmaktr.

Kltr birlii temeline dayanan mill birliin en salam ve

sarslmaz birlik olduuna inanyoruz.

Rfk DANIMAN

Kltr Bakan


49/280

ESKTRKDNTARH 33

Eserini Badad'da yazan Mahmut Kgar de, t-ken'i biliyor, tken geleneklerinin bylece ok uzaklardauzun mddet devam etmesi manidardr. Uygurmetinlerinde de tken zikrolunur.

Orhon rma kaynaklarnda ve bu kaynaklarnevresinde bulunan dalarn Hunlar devrindenberimuhtelif Trk kavimleri iin mterek klt olduunutahmin edebiliyoruz. Bu blgede bulunan ahikalardan

birinin hl Othontengri adn tamas da eski devirlerinhtras olsa gerektir.

Cveyni tarafndan tesbit edilen Uygur efsanesinegre Uygurlarn saadet ve bolluk salyan mu-haddesdalar vardr. Bu daa Kuttag denirdi. Bu da inlilertarafndan gtrldkten sonra Uygurlar perianolmulardr. Bugnk Moolistan'da eski Kara Balgasunharabeleri yanndakiErdene - Ula (saadet da) hakkndada ayni rivayet sylenmektedir.

Moollarn taptklar saadet dan, Erdene -Ula'y,inliler alp gtrmlerdi. Bu dan bulunduu yerde birkadn aman yin yaparak tanrya dua etti ve saadetdan geri getirdi. Bu hikye, Uygur "Kutda"efsanesinin bir varyantdr.

Bu efsaneler Orta Asya'nn bereketli dalarnninliler tarafndan istil edildii devirlerin htralarnaksettirmektedir. Bereketli dalarn kaybeden gebeler

bu dalarn htralarn uzun zaman hatrlamlardr.Hunlar, Gansu eyaletindeki Tsi-lenan dandanayrldktan sonra at terennm ettikleri inkaynaklarnda kaydedilmitir (Hya-



50/280

34 ESKTRKDNTARH

cinth, III, corafya ksm, s. 91-92). Bu Hun at birilhiyi hatrlatyor.

Bugnk Altayl amanist boylarn ve oymaklarn

her birinin zel mukaddes dalar bulunmakla beraberhepsinin ilhilerinde Altay sradalar zik-rolunmaktadrki hepsi iin mterek klt sayld aikrdr.

Muhtelif Altayl boylar ve oymaklarn mukaddessaydklar dalarn belli ballar Abakan rmakaynaklarndaki Ekitag, Biy rma kysndaki Sogol,Palmir, Akkaya, Ene, corafya kitaplarnda rusa Beluhadenilen Kadnba - sr, Karatag, aptgan lgen,Aysu, Karahan adlarn tayan dalardr. Urenha -Tuba'larca mukaddes saylan dalar Hangay ve Tannaudalardr. Bu dalar eski Trklerce de takdis edilmi

dalardand. Bunlardan biri eski Trk yaztlarndaKgmen adiyle gemektedir.

amanistlere gre btn dnya ruhlarla doludur.Dalar, gller, rmaklar ("yer - su") hep canlnesnelerdir. Takdis ettikleri Ala, Tannau, Hangay, Altaydalar, Abakan, Kem (Yenisey), Katun, Bey, Akbal,Stgl rmak ve glleri amanistler iin yalnz corafisimler deil, fakat konuan, duyan, evlenen, oluk ocuksahibi varlklardr. Bir ama-nistin dalardan vermaklardan bahsettiini dinlerken bunun gzle grnendalardan ve sulardan m, yoksa bu coraf isimleri

tayan insan oullarndan m bahsettiini farketmekgtr; ruh - bizzat dadr, da bizzat ruhtur.amanistlerin bu inan-


51/280

ESKt TRK DN TARH 35

malarnda ok eski ve iptida animizm devrininhtralar yaamaktadr.

aman yini her ne maksatla yaplrsa yaplsnkamn dua ve ilhilerinde, bir ruh - tanr sf atiyle, kam,Altaya hitabeder, yalvarr, ondan medet umar. Dikkatedeer ki kam, dualarnda Altay sahibi olan ruhdan (Altayeezi'nden) ziyade dorudan doruya Altaya ylehitabeder:

"Bu kurbann mukaddes ve ulu Altaya ulasn, onunkarar verecei yere (yarg yerine) balansn. Gttmzdvay halledecek mi? bereket ve refah bize verecek mi?Bu kurbanm her engeli (budaklar) aarak ulu vemukaddes Altaya ulasn."

"Ey mukaddes ve geni Altayn yarg (hkm) yeri!durmadan ksmet veren Altay! bizi ypratmamak iinhkm veren Altay! Salar aarm ihtiyarlarmzaistirahat salyan Altay!... yer ve denizler yaratldzaman ata babalarmzn takdis ettii ve tapt Altay!".

"Temiz yurdumuz ypranyor, az ulusumuz skntekiyor. Ey mukaddes Altaym, biz ne yapalm! Aksakall atalarmn takdis ettii ulu Altaym, geim versenne olur? Vcudumuz kirlenmese, gzlerimiz yasarmasane olur? Bereketli srlerimizin kut'larm yaradanmukaddes Altaym, yer - su'-yum!..."

"zlmiyelim, tanr var, tasalanmyalm Altay var!Altaym! diye tapmyoruz..."

Ruhlar ve byk kamlar - amanlar ilhamlarnAltay'dan alyorlar (aman dualarnda ruhlara ve-


52/280

:36 ESK TRK DN TARH

yahut byk kamlarn ruhuna hitabedebilirken "Al-taylardan n alm olan" denilmektedir).

aman dualarnda aka anlalyor ki ama-nistler

da ruhlar bulunduunu tasavvur etmekle beraberdorudan doruya dan kendisine de ibadet ediyorlar,onu canl ve her eyi duyan bir varlk tanrlar.

XII. yzylda Moollarn da mukaddes dalarhakkndaki inan ve telkkilerinin byle olduu"Moollarn gizli tarihi"nden anlalmaktadr. Te-muin(Cengiz Han) daha gen iken, Merkit'lerin bir basknesnasnda Burhan Haldun dana snm ve bu danyardmiyle dmanlarndan kurtulmu olduu yleanlatlr:

"Burhan Haldun tepesine ktm. Haldun Burhan'myardmiyle, bir krlangcn hayat gibi hayatm kurtuldu...Burhan Haldun'a her sabah tapnmalym, bunu neslim veneslimin nesli byle bilsin"

Temuin bu szlerle kuan boynuna ve klahnkoluna asarak gnee kar dnd ve eliyle gsnevurarak gnee kar dokuz defa diz kp tvbe veistifar etti ("Moollarn gizli tarihi" Ahmet Temirtercmesi, s. 103). Moollar genel olarak, Ural - Altayuluslarnn hepsi, eski Trklerle ayn dinde asrlar boyu

beraber bulunmulardr.

Bu Mool hikyesine benziyen bir rivayet Altay

Trklerinde de tesbit edilmitir. Moollar tarafndantakibedilen Altayllar Karagay dana snmlar ve daakurban kesmiler; birdenbire bu da


53/280

ESK TRK DN TAKH 37

ormanla kaplanm, Moollar da yol bulamamlar.Altayllar bylece kurtulmular. O gnden bugneKaragay da Altayllar iin mukaddes da olmutur.Altay samanl budistlerin mukaddes efsanev dalar

olan Smer dan da (Smer Tayka, Smer-ula)almlardr. aman yle diyor:

"Smer ula dam, Stglm, Smer taykam altn(deerli) yargsn vere, aarm bama rahat vere!" BuSmer - Ula budist lamaist Moollardan alnm olsagerek.

Byk kamlarn da dayana olan dalar arasnda buSmer da zikredilir. Gemi samanlarn ruhlarnaran bir ilhide Sanzak adl kam hakknda yledeniyor: "Amcam kam Sanzak altn glde ykanm,Smer dana dayanm."

Baz dalar o veya bu kabilenin "mukaddes tz"yani menesi, byk atas saylr.

Gk Trklerin meneleri hakknda in kaynak-larnda tesbit edilen rivayetlerde de da ve maaramhim unsurlardandr.

in kaynaklarnn verdikleri bilgilere gre hakannkarargh tken danda bulunuyordu. Her yl hakanlatabi btn boy babular ile beraber Kutlu saylan Budin- inli maarasnda yin yapar ve atalarnn ruhuna kurbansunarlard. Atalar ruh-larnn panteon - tapmak saylan

bu maara tke-nin 250 ki. batsndaki bir dadabulunurdu.

XI. asr tarihilerinden Gardizi'nin bildirdiine greDokuz Ouz Trkleri, memleketlerinde bulunan


54/280

38 ESK TRK DN TARH

ok byk bir daa taparlar ve ona kurban keserlerdi.Eski Trklerin tabiat (yer - su) klt Sibirya, Orta ve

kuzey Asya'daki btn amanist Ural - Al-tay uluslarndason asra kadar muhafaza edilmitir. Eski din gelenek ve

greneklerine bal kalan Al-tay - Yenisey ve YakutTrlerinin da, orman, aa, yer, pnar kltlerietnograflar tarafndan btn ay-rntlariyle tesbit vetavsif edilmitir. Bunlarn verdikleri bilgilere gre kutlusaylan dalar ve onlarn ruhlar adna ok muhteem yinve trenler yaplr.

Gk tanrya yaplan yin de yksek ve mukaddessaylan dan tepesinde yaplr. Bir azdan syledikleriilhilerle dalara, ormanlara ve rmaklara hitap ederler.Dinin ilkel merhalesinde bulunan bu basit ve sadedilinsanlarn yksek da tepesine kp icra ettikleri ibadetmerasimlerinin manzarasnda bir azamet hissolunur.Onlarn bu yksek ahika zerinde durup etrafndaki

btn tabiat, da silsilelerini ve nehirleri, mahhasilhlar suretinde tasavvur ederek en samim dilekleriniarzetmelerine ve kuwe-i muhayyelelerinin kendi bildiiekilde ilemesine hibir ey mni olmuyor. Baz rmak,gl, pnar, orman kltleri de eski Trklerin tabiat klt-lerine dahildir.

Aa ve Orman Klt:O ya da bu ormann heyeti umumiyesi bir klt

sayld gibi baz aalar da ayrca takdir ederlerdi.

amanistlerin en ok saydklar aa kayn aac (BetlaTournef) dr. Dou Trkistan'n msl-man oyun (kam)lan da hastay afsunla tedavi eder-


55/280

ESK TRK DN TARtH 39

ken evrelerinde kayn aac bulundururlar. Son yllarakadar samanl muhafaza eden Altayl, Sagay, or, Ka,Televt ve baka uluslarn kamlar kaym aac

bulundurmadan yin yapmazlar. Kayn aac yalnz yin

trenine katlan bir unsur deil, fakat bizzat kendisinetapnlan mukaddes bir varlktr. Ka aman, kaynaacna kurban sunarak yle hitap eder :

Altn yaprakl mbarek kayn,Sekiz glgeli mukaddes kayn,Dokuz kkl, altn yaprakl bay kayn,Ey mbarek kayn aac, sana kara yanaklAk kuzu kurban ediyorum.

Kamlarn davullarnda gne, ay, yldz, imekresimleri yannda kayn aac resmi de bulunur. Bir

Saay kam, davulundaki iki kayn aac resmini yleizah ediyor: "biz lgen atamzdan ilk titrediimiz zamanUmay anamzla beraber bu iki kayn aac yere indi."

Kainin bu izahndan anlaldna gre, kayn aackoruyucu ve merhametli ana - tanr Umay ile beraberlgen tarafndan yere indirilmitir. Altay-llar'ndualarnda daima "bay kayn" zikrolunur. Bettiler veSagaylar gk veya da kurban yinini kayn aalarallnda yaparlar. Yakutlar kara am aacn da sayarlar.ocuu olmyan Yakut kadn kara am aacna gelir,

peyaz at derisini aacn altna serer ve aacn karsndadua eder.

Orman klt kuzeyli ada avc uluslarda ennemli kltlerden biridir. Yakut avclar dokuz ne-


56/280

40 ESK TRK DN TARH

fer orman tanrs - ruhu bulunduuna inanrlar. Buruhlarn en by Bay Bayanay denilen ruhtur.Bazlarna gre Bay Bayanay orman ruhlarnn heyetiumumiyesine Verilen isimdir. Bu ruhlar avclar korurlar,

onlara bereketli av ihsan ederler.Son zamanlara kadar avclkla geinen or Trkleri

orman ruhlarna ok nem verirler. or avclarnninanlarna gre bu ruhlar avcnn temiz ve doru szl

bulunmasn isterler; avc ava kaca gn cinsmnasebette bulunmamaldr. Avclarn evde kalan aileyeleri de temizlie riayet etmelidir. Avclar dnnceyekadar obada oyun, akalama, elence yasaktr, nkorman ruhlar byle eylerden holanmazlar. Bununla

beraber bu ruhlar avclardan hikyeler, masallardinlemeyi severler. Bunun iindir ki avclar yanlr-ada birusta hikayeci bulundururlar. Bu hikyeoi avdan avclarkadar hisse alr. Herhalde bu hikayeci orman ruhlariyle iyigeinmeyi salyan kam (aman) roln ifa etmektedir.

Bu, Pnar, rmak, Gl, Kaya Klt : En eski devirlerdenberi Trklerin tabiat kltnde su nemli bir unsurolmutur. Orhon yaztlarnda "yer - su" Trklerinkoruyucu ruhlar olarak zikredilir. Ongin yaztnda "yer -sub tengri" sz gemektedir.

Byk slm bilgini El Birn "El-Asar-l-baki-ye"adl eserinde Ouzlarn ok bereketli bir pnar yanndakikayaya taptklarn, secde ettiklerini yazmtr. Bu X. asr

Ouzlarn ok iyi tanyan bilginin verdii haberdir.Gardizi'ye gre X. asrda rti ir-


57/280

ESK TRK DN TARH 41

ma boylarn igal eden Trk - Kmek kabilesi burmaa taparlar ve "su Kimeklerin tanrsdr"derlerdi.

Altay - Yenisey amanist Trklerin yinlerindesyledikleri ilhilerde Yenisey, Abakan, Kem, Tamrmaklarnn adlar geer. Altn Ordu Kapaklarnndestanlarnda Volga rmana "Ana idil" denilmektedir.

X. asr islm corafyaclarndan ibn el Fa-kih'inverdii malmata gre Barshan Trkleri Iskgl takdiseder ve ona taparlard. amzdaki Altay - SayanTrkleri tabiat kltne tpk eski Trkler gibi, "yer - su"demekte ve muhteem yinler yaparak "yer - su" yahitaben ilhiler syleyerek "bereketli hayvansrlerimizin canlarn yaradan yer - suyumuz" derler.

Eski Ouzlarn ve Moollarn suya girmedikleri vehi ykanmadklar hakknda Arap kaynaklar nnverdikleri mbalal haberler bu su klt ile ilgilidir. X.asr da Ouzlar arasnda bulunan bn Fad-ian bu ulusun"hi ykanmadklarn, hele k gnlerinde su ile hi ileriolmadn" yazmtr. XIII. asrda Cengiz Han bu detiyasa ile kanunlatrm-tr. Eski Trklerdeki bu det, suyukullanma bir yine bal olmasndan ileri gelmitir.

Ate ve Ocak Klt :Eski Trk dinininde tabi kudretlerden ate klt de

ok nemli yer tutmaktadr. Altayl amanist Trkboylarnda ate zerine yle bir efsane sylenmektedir:


58/280

42 ESK TRK DN TARHt

lk insanlar meyva ve otla beslendikleri iin ateeihtiyalar yoktu. Tanr onlara et yemeklerini emir ettiktensonra atee ihtiya hasl oldu. lgen gkten biri kara, biriak iki ta getirdi. Kuru otlar avucunda ezerek bir tan

zerine koyup dieriyle vurdu, otlar ate ald. lgenbylece ilk defa ate yakmasn insanlara retip "bu ateatamn kudretinden taa dm atetir" dedi. Bundandolaydr ki Altayllar'da ve Yakutlar'da ancak akmaktandan elde edilen ate kutlu saylmaktadr. KuzeyAltaylar'da bulunan oymaklarda gvey ve gelin ger-deklerinde ilk defa yaktklar atei akmak taiyleyakmalar gerektir, gece ve gndz bu atein yannda

bulunurlar. Yakut amanistleri yin ve trenler iinkullandklar atei akmak taiyle elde ederler ve bu atee"ay out" (yani mukaddes ate) derler; kibritle yaklan ateise "nua out" (yani Rus atei) tesmiye olunur veyinlerde kullanlmaz. Bununla beraber aile ocandayanan ate, nasl ya-klrsa yaklsn, kutlu saylr.

Mool amanizmini ilk defa tetkik eden D. Ban-zarov, ate kltnn Mool uluslarna Trkler'dengetiini iddia etmi ve bunun delili olarak mool-cadaatee "gal" denildii halde ate Tanrsna "ot" denildiinigstermitir.

Atee bakp kehanet etmek Trkler'de ok eski birgrenektir. Eski Arap melliflerinden biri Trk-ler'inatele kehanetlerine dair u malmat vermektedir:"Trkler'in byk hkmdarlarnn muayyen bir gn

vardr ki, o gn kendisi iin byk bir ate yaklr. Buatee kurban sunulur ve dualar okunur. Bu atein zerindebyk alevler ykselir. Bu alev


59/280

ESK TRK DN TARH 43

yeilimsi renkte olursa bereketli yamur ve iyi mahsulolacaktr; krmz renkte olursa sava olacaktr; sar olursahastalk ve salgn olacaktr; siyah olursa hkmdarnlmn yahut uzak yolculuu gsterir".

Yakutlar ocaktaki kln kprdadn grrlerse "ogkuta oynuyor" (ocuk ruhu oynuyor) derler, atein ailede

bir ocuk doacan haber verdiine inanrlar. Bireyhakknda dnrken ate slk alarsa, o eyinolmyacana hkmederler.

amanistler'in inanlarna gre ate hereyi temizler,kt ruhlar kovar. VI. yzylda Bat Gk Trk hakannagelen Bizans elilerini ateler arasndan geirmilerdi.Mool saraylarnda da bu det vard. Bu tren elilerlegelmesi muhtemel olan kt ruhlar kovmak iinyaplrd. Bu inancn izlerine mslman Trklerde de

rastlyoruz. Bakurtlar ve Kazaklar bir yal paavraytututurup hastann evresinde "alas, alas" diyedolatrrlar. Buna "alas-lama" derler. Bu kelimeAnadolu Trkesi'nde "alazlama" eklinde muhafazaedilmitir, atete temizleme anlamn ifade eder. "Alas"kelimesi Altay aman dualarnda ok geer. Yakut oyun -kamlar atele kt ruhlar kovmak iin okuduklar afsun-larda "alias, alias" diye barrlar. Yakuta "alias-ta" ( =alazla) yanan paavra ile yin yaparak kt ruhlarkovmak demektir. Yakutlar bu treni yapan hakknda"oyun aal uotanan aalastr" (aman kutlu ot - ate ilealazlyor) derler.

Ate ruhuna hitaben okunan aman ilhilerindenanlaldna gre aile oca klt ile ate klt

birbirinden ayrt edilmez. Ayn zamanda ocak kl-


60/280

41 ESK TRK DN TARH

t atalar kltyle baldr; gaman dualarnda "atamznyakt ocak" denir.

aman yinlerinde okunan manzum dualardanbirinde ate ruhu yle takdis edilir: "Otuz dili ate

anam, krk dili kayn anam, gndzlerini bizim iinalp abalyorsun, karanlk gecelerde bizi (ktruhlardan) koruyorsun; gelenlerin basndasn; gidenlerinarkasndasn!... oraa benziyen hill deiiyor, eski ylgidiyor, yeni yl geliyor. Ben de senin kurumu azn(salarla) slatmaa geldim. Sen karanlk gecelerde genkzlar gibi salarn dalgalandrarak oynuyorsun, krmzipekli kumalar sallayarak gen al ksrak zerindegeziyorsun, aydn gecelerde masum ocuk suretinegiriyorsun! Ulusun koruyucusu, srlerimizin bekisisin!Altn yaprakl mukaddes kayn aacnn glgesinde

dinleniyor-Siyah yanakl beyaz ko sana kurban olsun!Kuyruk yann sa yanndan kesilip dokuz tane itekzartlm yalarla azn yalyorsun. Dokuz parakrmz ve beyaz eritler, paavralar seni sslyor.Koyunun gs sana kurban olsun! Elbisen hakanlaramahsus zrhtr. Kzl boya ile boyanm ki (bir hayvan)trnaklar sana ss olsun! Koyun gs kurban olsun!Mukaddes Ay'n adiyle salan ak inein st sana saolsun, altm tane sa rgs arkanda, elli tane sa rgsomuzlarndadr.. nnde Abakan rma, arkanda Yeniseyrma kvrla kvrla akyor. Eteklerinde sra dalaruzanyor, damarlarnda byk rmaklar akyor.

Gklere doru sivrilen dalarn ilk defa yaratld,kanatl kular umak iin ilk defa kanatlarn at, sertkayalar ilk defa meydana kt,


61/280

ESKTRKDNI TAEHI 45

kat kara elik ilk defa dlmee balad zaman senvardn! Kkleri altm dal olan mbarek kayn aacnnilk bittii gnden itibaren sen, ate anamz, alardoyurdun, yenleri sttn, yemeklerimizi piirmek iin

sacayaklarmz kurdun, zerinde dokuz kulplu tunkazanmz kaynattn! Gklerde yzen ak bulutlarstyorsun, kzartyorsun! Umay anam, sana averiyorum, ye! Geceleri bizi koruyor, gndzleri bizibekliyorsun! Mukaddes Ay'n adn anarak beyaz ineinsdiyle seni besliyorum. Ellerin, masum kzlarn ellerigibi temizdir, hergn seni takdis ediyoruz! Bizi saavcunda oynat, sa memenle besle! Beik balarmzberk eyle! Kk byk kardeler oalsn! Bamznaltndaki yastklarmz dalmasn! Yakalar muzdakidmelerimiz zlmesin! nmzde ay parlasn,

evremizi gne aydnlatsn: Kklerimizi eytankopannasn! Byk yaradan yakarmz kabul etsin!....

Ey ate anamz, sen, dokuz rman kavandadokuz keli bakr evde oturan ve rmaklarn, denizlerinhatunu (melikesi) olan su tanrsiyle konuuyorsun!"

Mslman Krgz ve Kazaklarn dn trenlerindeate ve ocak, tpk amanistlerde olduu gibi en nemliunsurlardr. Krgzlarn Manas destannda bir gelininkaynbabasnn evine giderken atee ve ocaa ykndyle anlatlyor: Kzlar ve gelin ifte ifte dizilerek adra

girdiler. Gelin eilerek ocaa selm verdi. Sonra ateeyaklaarak yknd, atee selm verdi".


62/280

46 ESK TRK DN TARH

Yakutlar, and trenlerini ate ve ocak karsndayaparlar. And forml "byk babamz ate karsnda...and ediyorum..." diye balar ve "yemeklerimden attmalevli ate ile and ediyorum" diye nihayet bulur.

DlN TRENLER

amanistlerin yapt her trende muhakkak atebulunur; kurbanlk hayvan herhangi bir ruh iin olursaolsun bir paras nce ate ruhuna sunulur.

Eski Trklerin din byk tren ve yinlerinin naslyapldn tam olarak bilmiyoruz. Btn bildiklerimizin ve Arap kaynaklarnn ve Trk boylarnn destan vedestan hikyelerindeki haber krntlarndan ibarettir.

Bununla beraber Altay - Ye-nisey ve Yakutamanistlermin byk din trenleri bize eski Trklerinyinleri hakknda bir fikir verebilir.

amanist Trk kavimlerinin yin ve trenlerini ikiksma ayrmak mmkndr: 1) Muayyen vakitlerdeyaplmas gereken yin ve trenler; 2) Tesadfi olaylardolaysiyle yaplan zel yin ve trenler. Muayyenvakitlerde yaplan yinler ilkbahar, yaz ve gzmevsimlerinde yaplan yinlerdir ki bunlarn ok eskidevirlerden beri yaplagelmekte olduuna phe yoktur.Eski Trk imparatorluklar devrinde bu yinler devletin

resm din bayramlar olduu in kaynaklarnn verdikleribaz haberlerden


63/280

ESK TRK DN TARH 47

anlalmaktadr. Bilhassa ilkbahar ve gz bayram-lariyleyinleri Hanlar devrinden beri malmdur. Eski Trkdinine bal kalan Mool mparatorluu devrinde yaz

bayram ve bununla bal din trenler Moollar'da

devletin din bayramlar olmu ve muhteem yinleryaplmtr.

Trklerin bu yaz bayram ve yinleri, eski Samkavimlerin "pesah" ve hristiyanlarn "paskalya"bayramlar gibi, menei bakmndan "tabiatn dirilmesi"erefine yaplan cihanmul yinlerdendi. Bu yazbayram yinine Yakutlar "sah", yani "sa -libation"yini demektedir. Yakutlar yedi ay sren sert kmevsimini geirdikten sonra ksraklarn saarak kmzhazrlarlar. Btn oymak - soy bir ayra toplanp soyunkam (aman) nn idaresi altnda yin dans yaparlar ve

"hey ocuklar, aalar! sevinli gnler geldi, eski yl gitti,yeni yl geldi, btn yer yz yemyeil oldu... ocuklardouyor, inekler, ksraklar yavruluyor" diye trksylerler. Sonra kam kmz kabn bana kaldrp "algs"(yi dua) syler, ilk toplanan kmz, sa (libation) olaraktanrlarn by rn Ay Toy on'a ve rn Ar To-yon'a sunar ve u ilhiyi syler: "Ar Toyon sana krlerolsun, bu bahar mevsimini bize sen verdin. Buzalar,taylar, tatl stleri bize sen gnderdin. Aalarmz gzelyapraklarla donattn, otlaklarmz gzel yeil otlarlassledin... Bu kmz dolu aya (fincan) sanasunuyoruz...". Sonra ate tanrsna, al ate sahibine (al at

iitte) kmz ve ya dker.

Bu ilkbahar sah yinine amanla beraber dokuzmasum kz ve dokuz masum delikanl itirak


64/280

48 ESK TRK DN TARH

eder. Bunlar amann gklere "seyahatinde" beraberbulunurlarm; masum olmyan kzlar ve delikanllargklere kmazlar, gnahlarnn derecesine gre makam(oloh)larda kalrlarm. amanlar'm tasavvurlarna gre

gklere, tanrlar huzuruna, giden yolda birok duraklarvardr. Yakut samanlar bu duraklara "oloh", Altaysamanlar "puudak" derler. aman, yin srasnda gklere"karken" bu duraklarn her birinde zel ilhiler syler.

Yakutlarn bu yaz bayram yini son zamanlarda,hristiyanln tesiriyle, din olmaktan ziyade millbayram ve elence eklini almtr.

Altayllarn din trenlerinin en by ve nemlisiat kurban yinidir.

Verbitski'nin tavsifine gre Altaylilarda her ruha veTanrya kurban yini yaplan yinin uzunluuna veyaksalna gre, trl trl olur. En uzun sren yin

blmden ibarettir. Gne battktan sonra yinin, hazrlkblmn tekil eden, birinci blm yaplr. Bublmlerde kam (aman) yin yaplacak yeri tayin eder,oraya zel adr (slti) kurdurur. Bu adrn tam ortayerine taze ve yeil kayn aac dikilir; bu aacn adriinde kalan dallar budanr, adrn tepesine kanksmdaki dallar, bir top halinde, braklr ve orayabayrak balanr. Kayn aac dokuz yerinden kertilir,bunlara "tapt" denir ki "basamak" yahut "merdiven"

demektir. Bu adr, baya adrlara gre ok bykolur; kaps douya kardr. Kapnn nnde al veahrlar temsil eden bir yuva kurulup kapsna at klndan


65/280

ESK TRK DN TARH 4

bir tuzak konulur. Bu hazrlk tamam olduktan sonrabirka akboz at getirilir. Bunlardan hangisinin Tanrtarafndan beenildiini anlamak iin kam afsunsyliyerek elinde bulunan fincan atn arkasna koyar,

hayvann kmldamasiyle fincan yere derken baaaya gelirse Tanrnn bu at beenmedii anlalr.Kurbanlk hayvan ksrak ise kam fincann bunun stiyleykar ve u afsunu okur:

"yi grp kabul ediniz! Fincan benden, alcadrmek sizden, hayrl bilgi veriniz!" der.

Anohin'in tesbit ettii malmata gre, aman fincanatarken u afsunu okur:

"Bu hayvanm aygr yeleli (ruh) apt Han kabuledecekse bu fincanm alca dsn. Bunu kabul etmiyecekolursa bu fincanm ters dsn!"

Kurban olarak seilen hayvann dizgini halkarasndan seilen birinin eline verilir. Bu adama "batutkan kii" denir. Bu adam Tanr huzuruna kurbanncann gtrecek olan ruhu temsil eder. Kam (aman)kayn aacnn ince ve yaprakl daVanndan bir demetyaparak kurbann zerinde yelpaze gibi sallar; cbbe veklahn giyip eline davulunu ve tokman alr. ncelgen'i, onun oullarn ve onlara tabi ruhlar arr.

lgen'in oullarndan Han Karta yle hita-beder:"lgen Beyden, ayrlm olan merdivenli Bay Kart!

Gemi kavimlerin yaratld zaman "atam lgen"diyerek yalvarm yakarmsn! Eski dinimizin kurulduugnden beri, eski nesilden kalan bizler bu dineinanyoruz. Dnya yaratld gn-



66/280

so ESK TRK DN TARH

den beri yedi gbek atalarmz bu dini kabul etmilerdir."

aman birka ruha Mtabederek ilhiler okuduktansonra tahnit edilmi kaza binerek gklere doru umay

temsil eder. Bu, kurbanlk hayvann grnmeyen cannavlama trenidir. Epeyce uratktan sonra hayvann canyakalanr. amana binek vazifesini gren kaz da uupgider (yani utuu temsil edilir). Kurbanlk at, bomak vebel kemikleri krlmak suretiyle ldrlr. Hayvann cankmak zere iki kam elinde tuttuu ekmei hayvannyanna getirerek "opkuruy, opkuruy" der ki bu kurbandankan kut'u (talih ve saadet ruhunu) ekmee kar-trmaktr. Bu ekmei kurbann sahibi ve aile efrad yerler;

baka kimseye vermez

Eski Türk Dini Tarihi

Documents