Eski Türklerde Dil ve Edebiyat PROF. DR. SEMA …docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari...pa, Sami-Hami toplum>dil iliﬂkilerine de Eski Türklerde Dil ve Edebiyat PROF.

TÜRKLER ‹LKÇA⁄481

ürk dilinin ön tarihi üzerine bugüne de¤inpek çok fley yaz›l›p çizilmifltir. Bunlar›n bü-yük bir k›sm› Ural-Altay ve/veya Altay dil

ailesi tart›flmalar› etraf›nda yaz›l›p çizilenlerdir. Bir dilailesinden, k›saca kökende tek bir ana dile ba¤lanan ak-rabal›¤› muhtemel dillerin oluflturdu¤u grup anlafl›l›r.Türk dilinin de bafllang›çta ‘Ural-Altay dil ailesi’ninTürk, Mo¤ol, Tunguz dillerinin oluflturdu¤u Altay dal›-n›n bir üyesi oldu¤u yönünde yap›lan sistemli çal›flmala-r›n tarihi 19. yüzy›l›n ortalar›na kadar uzan›r.1 Bununlabirlikte, Ural-Altay ailesi fikri oldukça erken terkedil-mifl, Samoyed ve Fin-Ugor gruplar›n›n karfl›laflt›rmal›dil araflt›rmalar›, Türk-Mo¤ol-Tunguz karfl›laflt›rmal› dilaraflt›rmalar›ndan ba¤›ms›z bir kol hâlinde ilerlemifltir.Bu konunun uzun bir hikâyesi vard›r, bunun için bkz. 2.Ural-Altay Ailesi.

Türk-Mo¤ol-Tunguz karfl›laflt›rmal›araflt›rmalar›na daha sonra Korece ve Ja-poncan›n da dâhil edildi¤i görülür. Yine debu dillerin temelde ortak bir dilden migeldi¤i konusuna, meselâ Hind-Avrupa dilâilesinde veya daha yak›n olarak Samoyedve Fin-Ugor gruplar›n›n oluflturdu¤u Uraldillerinde oldu¤u gibi çözülmüfl bir konuolarak bak›lmaz. Tart›flmalar bafltan beri budillerin ortak bir dilden geliflip bir aileoluflturduklar› iddias› ile bu diller aras›n-daki benzerliklerin s›k› ‘toplum>dil iliflki-leri’ yoluyla karfl›l›kl› al›nt›lamalardan iba-ret oldu¤u iddias›nda odaklanm›flt›r. G. J.

Ramstedt köken birli¤i iddias›n›n gerçek kurucusu ola-rak kabul edilir. N. Poppe’nin “Altaisch und Urtür-kisch” (1926) çal›flmas› ise, Proto-Altayca ve Ana Türk-çe (=Urtürkish) ba¤lant›s›nda karfl›laflt›rmal› Altay dilbiliminin baflar›l› ilk çal›flmalar›ndan biri olarak de¤er-lendirilir. Yine Poppe’nin karfl›laflt›rmal› Altay fonoloji-si Altay dillerinin soyca akrabal›¤›n› ispat için ilk tammetodik giriflim olarak tan›mlan›r. W. Kotwicz, bafllar-da Vladimirtsov, daha yeni bir kuflak olarak G. Doerfer,Sir G. Clauson, fiçerbak benzerlikleri Türkçe > Mo¤olca> Tunguzca yolunu izleyen al›nt›lamalar olarak dil ilifl-kisi yoluyla aç›klamaya çal›fl›rlar.2

“Türk”lerin dilinin hem iç tarihinin hem de d›fl ta-rihinin en erken aflamalar› ile ilgili söylenebileceklerinher durumda bu iki birbirine z›t yönde yürüyen tart›fl-

malar etraf›nda olmas› kaç›n›lmazd›r.Türklerin>Türkçenin ön tarihi, ka-

ranl›k tarihi, bir baflka deyiflle ancak birta-k›m dil bilimi metodlar›yla tahmin edile-bilecek tarihi söz konusu oldu¤unda, (el-bette iddia nesnesi olan di¤er diller için degeçerli olmak üzere) her iki iddian›n da birarada de¤erlendirilmesi gerekti¤ini söyle-mek çok da yanl›fl olmaz. En eski Türk ta-rihi ve mekân› köken birli¤i olsa bile yal-n›zca Mo¤ol, Tunguz (belki Kore ve Ja-pon) toplum>dil iliflkilerini de¤il, Ural,Paleo-Asya/Sibir, Sino-Tibet, Hind-Avru-pa, Sami-Hami toplum>dil iliflkilerine de

Eski Türklerde Dil veEdebiyat PROF. DR. SEMA BARUTÇU ÖZÖNDER

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi / Türkiye

Yenisey Alfabesi

T


sahne olmufltur. Bu erken dil iliflkilerinden daha çokUral-Türk dil iliflkilerine dair esasl› çal›flmalar yap›ld›¤›söylenebilir.3

I. TakdimTürkoloji literatürü, Türk dilinin tarihinde bir dö-

nem nitelemesi olarak “eski” sözcü¤ünü yayg›n olarakM.S. VI-X. yy.4 aras›ndaki bir zaman dilimini göstermeküzere kullan›r. Bu “dönem”i belirleyen temel ay›r›c›özellik “Türk” dilinin “yaz› dili” olarak kullan›ld›¤›n›nbizzat “Türk”lere ait kaynaklarla tan›klanabiliyor olma-s›d›r. Bu “eski” dönem, zaman zaman iç içe girmelerleberaber Türk devlet tarihi aç›s›ndan, Türk hayat alan›-n›n do¤usunda Ötüken merkezli¤indeki s›ras›yla KökTürk-Uygur-K›rg›z, bat›s›nda ise Kuzey Kafkaslar mer-kezli¤indeki Bulgar-Hazar siyasî hâkimiyetinin idrâkedildi¤i bir zaman dilimine denk gelir.

Bugün elimizde, bu döneme ait olmak üzere hemVII. yüzy›l sonundan bafllayarak Oguz dal›na, hem de azsay›da olsa bile VIII. yy.dan bafllayarak Ogur dal›na ait ya-z›l› malzeme vard›r. Türkçe-nin bu tarihler öncesine ait ya-z›l› kaynaklar› olup olmad›¤›konusu, elbette Eski Türkle-rin kendi dillerini hangi flart-lar alt›nda nas›l bir plânlama-ya tâbi tuttuklar›n› bilmekbak›m›ndan önem kazanmak-tad›r.

Eski Türk ça¤›n›n konar-göçer Türklerinin yaz› yaz-ma eylemini ne kadar benimsedikleri veya sevdikleri ve-ya yaz› yazma eylemine ne kadar ihtiyaç duyduklar› ko-nusu araflt›rmaya muhtaç olsa da, bilinen Türk Runik al-fabesi ile yaz›l› eserler, yaz›ld›klar› malzeme yan›nda ko-nu ve türleri bak›m›ndan da bir incelemeye tâbi tutul-du¤unda, Eski Türklerde yaz›n›n ayn› dilin üyeleri ara-s›nda bir iletiflim veya haberleflme arac› olarak kullan›l-m›fl olmas›n›n d›fl›nda, dinî ve kültürel yaflay›fl›n yans›-t›c›s› olma ifllevini de yerine getirdi¤i dikkati çeker. Ka-ya yaz›lar›n›n bir k›sm› bu niteli¤i tafl›r.5

Aralar›nda tar›mc›-ekincilerin de oldu¤u ve “avlan-ma”ya da dinî bir muhteva katarak törensel bir k›l›¤abüründüren Türklerin kayalara ve tafllara yazarak “son-suz”lu¤a (ETü. be]gü) b›rakt›klar› yaz›lar›n›, ayn› za-manda tafl›nabilir nitelikte hangi tür bir malzeme üzeri-ne yazd›klar› konusu elbette önemlidir. Bu üzeri yaz›l›tafl›nabilir malzemenin, yani kâ¤›t görevini gören üzeriyaz›l› nesneyle ilgili olarak onun korunmas›-veya tersi,konusunda eski ça¤lar›n Türklerinin âdet ve al›flkanl›k-lar› hakk›nda ise pek birfley bilmiyoruz. Elimizdeki kâ-¤›da yaz›l› metinlerin en erken 9. yüzy›la tarihlendirile-bildi¤ine bak›l›rsa, flâyet daha önceki yüzy›llarda da kâ-¤›t vazifesi gören nesneler kullanm›fllarsa, bu üzeri yaz›-l› nesneleri koruma veya saklama al›flkanl›¤›na sahip ol-duklar›n› söylemek zorlaflmaktad›r. Bugünkü gözle, buvarsay›lan edinilmemifl al›flkanl›kta s›radan toplum üye-leri mazur görülebilir. Onlar Kök Te]rici Türklere isebu, belki daha da tabiî gelmelidir. Bununla beraber, Es-

ki Türklerin yöneticilerinin buyruklar›n› ne ile sald›kla-r›, diplomatik haberleflmelerini nas›l yürüttükleri soru-sunda, onlar›n yaz›flmaya ne kadar yer verdikleri hususuönemlidir. Bu soru, yine Asya’n›n yayg›n yaz›l› dinî ö¤-retisi Buddhizm’in ve bir dereceye kadar Maniheizm’inTürkler aras›ndaki tarihsel konumu noktas›nda da sorul-mal›d›r. En az›ndan okumay›, okutmay›, yazmay›, yaz-d›rmay› sevap sayan bu dinî ö¤retilerin Türk soylu mü-minlerinin yaz› yazma, yazd›rma ve yaz›flma faaliyeti ba-k›m›ndan Te]rici Türklerden daha ileri olmalar› gerek-ti¤ini söyleyebiliriz. Bu noktada, Eski Ça¤ Türk toplu-munda yaz› yazmay›, yazd›rmay›, yaz›flmay› etkileyenfaktörler aras›na yerlefliklik ve/veya konar-göçerlik da¤›-l›ml› hayat tarz›ndan baflka, Türk müminin bu hayattarzlar›ndan birini veya birlikte tercihinde belirleyiciolarak-yaz›l›, yaz›s›z-hangi dinî ö¤retiye ba¤l› oldu¤unuda katmak gerekir.

Türk dilinin Oguz dal›n›n yaz›l› tarihinin VII. yüz-y›l›n son çeyre¤inden çok daha eski bir tarihe gitti¤i as-l›nda elimizdeki haberlere göre kesindir. -Merkezi Ötü-ken olan Kök Türk devletinin (M.S. 552-745) bat› kana-

d›n› sevk ve idare eden ‹stä-mi’nin (öl. 575 sonu veya 576bafl›) veya Bizans kaynaklar›n-daki flekliyle Silzibulos’un (<*Sir Yabgu)6 568’de, Bizans im-paratoru II. ‹ustinos’a verilmeküzere Maniax’›n baflkanl›¤›nda-ki elçilik heyetiyle gönderdi¤i“‹skit harfleriyle” yaz›l› mektup

böyle haberlerden biridir.7 Ayn› dönemden Türk yöneti-cilerin diplomatik mektuplaflmalar› bu haberle s›n›rl› de-¤ildir. Meselâ, Çin imparatorlar›na gönderilen Çincedekay›tl› iki mektupla ilgili var›lan sonuçlar Türk yaz› dilitarihi aç›s›ndan önemlidir: Bu mektuplardan biri Iflbara(Sha-po-lio) ka¤an’›n (581-587) 584 (Ejder y›l›n›n 9. ay›-n›n 10. günü) tarihli mektubu, di¤eri ise 607 tarihliCh’i-min ka¤an’›n (600-609) mektubudur. Her iki mek-tup metninin de orijinal dilinin Türkçe oldu¤u, Çincede-ki kay›tlar›n metin analizlerinden anlafl›labilmifltir.8 El-bette, ‹stämi Yabgu’nun mektubu kadar, bu son iki ka-¤an mektubunun da hangi alfabe ile yaz›ld›¤› sorulmal›-d›r. ‹stämi’nin yukar›da söz edilen II. ‹ustinos’a gönder-di¤i mektupta kullan›lan alfabenin Türk Runik alfabesioldu¤u bilim çevresince kabul edilir. Alfabenin Sogd kö-kenli bir alfabe olabilece¤ini ileri sürenler de olmufltur.Hangi yaz›yla yaz›lm›fl olurlarsa olsunlar, bu durum mek-tuplar›n varl›¤› gerçe¤ini de¤ifltirmez ve diplomatik ilifl-kileri sözden yaz›ya uzat›r.

‹stämi Yabgu’nun diplomatik mektubunun dili ise,flüphesiz Türkçe olmal› idi. Elçilik heyetinin bafl›nda birSogd kökenlinin olmas› da, ancak Türk diplomasisindekullan›lan Sogdlar›n çok dilli olmalar›yla aç›klanabilir.Türklerle iliflki kurmak isteyenlerin de bu kolay ve pra-tik yolu seçtiklerine dair örnekler vard›r. Meselâ, Bat›Wei imparatoru Wên-ti, 545’te Kök Türklere gönderdi-¤i ilk diplomatik heyetin bafl›na Kansulu bir Hu (muh-temelen Sogd) olan An No-p’an-t’o’yu koymufltu.9

G›nak›z› yaz›tlar›ndan bir örnek


Gerçi hem Kök Türk hem de onun ard›l› ÖtükenUygur devletinde özellikle ka¤anl›k sülâleleri taraf›ndanSogd alfabesinin ve hatta Sogd dilinin belli amaçlar içinkullan›ld›¤›n› söylemek zorunday›z. Meselâ, Ötüken ye-rinde, literatürde dikildi¤i yerin ad›yla bilinen BugutKa¤anl›k Yaz›t›n›n10 (M.S. 582 tarihli) üç yüzü Sogdca,bir yüzü Sanskrit idi. Sogdca yüzlerde Sogd alfabesi,Sanskrit yüzde de Br#hmO alfabesi kullan›lm›flt›. Böyleolmakla birlikte, Sogdca yüzlerin analizi, metinde Sogd-cada hiç rastlanmayan anlat›m unsurlar›n›n varl›¤›n›göstermifltir. Pek çok anlat›m ö¤esinin daha geç tarihlika¤anl›k yaz›tlar›ndaki kullan›mlara denk gelmesi, met-nin Türkçede kaleme al›n›p Sogdcaya çevrildi¤i görüflü-nü hâkim k›lm›flt›r. Hatta araflt›r›c›lar metinde geçenbaz› sözcük ve ifadeleri Orta Farsça benzerleriyle karfl›-laflt›rm›fllard›r. Yaz›t müellifinin soy kimli¤i asl›nda ke-sin belli de¤ildir. Klyafltorn›y-Livflits’e göre yaz›t ‘müel-lif’i, ya Sogdcas› çok iyi bir Türk ya da ismi Türkçe olanbir Sogd’dur. Yaz›t müellifinin soy kimli¤inden dolay›da iki dilli olabilece¤i dikkate al›nmal›d›r. Zira Türk ka-¤anl›k sülâleleri, etraflar›nda soyunun bir taraf› Hu’ya11

ç›kan ileri gelenlerin veya akrabalar›n eksikli¤ini hiçhissetmemifl olmal›lard›r. Âlimlere göre, metin yazar›,her kimse Buddhist de de¤ildi. Klyafltor-n›y-Livflits bunu metinde geçen ‘swflwyn’t(Avesta saoflyant “kurtar›c›”) Zerdüflt teri-mi ile daha çok Mazdeist Sogdlar aras›n-da “tanr›/tanr›lar”› kasdeden βγ-(çoklukbiçimi βγyflt) terimlerinin varl›¤›na ba¤-lamak isterler. Bununla birlikte, onlaryaz›tta βγ-sözcü¤ünün, Türkçe tä]ri“Tanr›”n›n de¤il, Türkçe bäg “bey”in kar-fl›l›¤› olarak kullan›ld›¤› görüflündedir-ler. O. Hansen (1930) ve O.I. Smirno-va’n›n (1963, 1967) Sogdca βγ-‘›n Türk-çe tä]ri oldu¤u görüfllerini, âlimlerin za-y›f görünen itiraz›na ra¤men (80, dn.10), kabul etmek gerekir. Klyafltorn›y-Livflits’in her iki terim için de sundukla-r› dayanak ve yorumlara itiraz için geçKök Türk ka¤anl›k yaz›tlar› yard›mc› olabilir: ‹lk‘swflwyn’t (Avesta saoflyant-) sözcü¤ünün, Tengrici Türk-lerin Tanr›’ya ve Tanr›’dan dolay› ka¤ana has bir eylemetahsis ettikleri yarl›γqa-/yarl›qa-“(Tanr›) esirgemek, yar-l›gamak” fiilini12 karfl›layabilece¤i pekalâ hesaba al›n-mal›d›r. βγ’›n Tä]ri “Tanr›” için kullan›lamayaca¤›nadair verilen k’w βγy s’r pwrsty “he ask God/O Tanr›’yasordu.” cümlesinden hareketle ileri sürdükleri “… Ho-wever, it cannot be proved either that in this phrase ofthe inscription βγ-necessarily means “heavenly” or “de-ity of heaven” corresponding to tä]ri “heaven, deity, di-vine”. The semantic fields of these words are not comp-letely identical, partly due the differences between thecosmogony and religious notions of the Sogdians andTurks (the notion of Heaven and Earth as created byAhuramazda at the Sogdians, Heaven and Earth as exis-ting from time immemorial at the Turks) /Fakat, bütünbu söylenenlere ra¤men, yaz›t›n bu ibaresindeki βγ söz-cü¤ünün tä]ri “cennet, tanr›, ilâhî” sözünü karfl›layan“ilâhî, semavî” veya “cennetin tanr›s›, gö¤ün tanr›s›” an-

lam›nda oldu¤u ispat edilemez. Bu sözlerin semantikalanlar› ayn› de¤ildir, fark Sogd ve Türklerin kozmogo-ni ve dinî anlay›fllar›ndaki farklardan do¤maktad›r (Yerve Gök Sogdlarda Ahuramazda taraf›ndan yarat›lm›flken, Türklerde Yer ve Gö¤ün çok eski zamandan beri mevcutoldu¤u anlay›fl›)” (1972: 80) fleklindeki dayanaklar›naOrhon yaz›tlar›n›n Türklerde evrenin ve insano¤lununyarad›l›fl› düflüncesini aç›kça ortaya koyan cümleleri kar-fl› gelmektedir.13 Bugut yaz›t›ndaki βγ-âlimlerin de be-lirtti¤i gibi Ahuramazda’y› karfl›lamam›flt›r, ama metinyazar› Türklerin “Kök” ve “Türk” belirticileri ile s›n›rla-d›klar› ‘Tanr›’s›na Sogdcada ve/veya Sogdlar›n din dün-yas›nda mümâsil gelebilecek tek biçimin βγ- olabilece-¤ini düflünmüfl olmal›d›r. Öte yandan, Buddhist e¤ilim-lerin zirvedeki dönemini yaflayan Kök Türk ka¤anl›k ai-lesinin bir ka¤anl›k yaz›t›na Mazdeist e¤ilimlerin yans›-t›lmas›na nas›l izin verebildi¤i düflündürücüdür.

Klyafltorn›y-Livflits her tür ifade paralelli¤ine ra¤-men, Bugut yaz›t›n›n daha geç tarihli ka¤anl›k yaz›tla-r›ndan ayr›lan yönlerine de iflaret etmifllerdir. Bunlardanbiri geç tarihli Türkçe ka¤anl›k yaz›tlar›n›n aksine Bu-gut yaz›t›n›n 1. flah›s yerine 3. flah›s a¤z›ndan yaz›lm›flolmas›d›r. Yine di¤er geç ka¤anl›k yaz›tlar›nda oldu¤u

gibi dikili tafl bir kaplumba¤a kaide üzeri-ne oturmakla beraber, aile soy damgas› ya-z›tta yoktur. (Klja{tornyj-Liv{ic 1972)Gerçekten, flafl›rt›c›d›r. Yaz›t›n di¤er ka-¤anl›k yaz›tlar›ndan ayr›lan bir baflka yönüdaha vard›r: Uygur ka¤anl›¤› yaz›tlar› dadâhil olmak üzere, Ötüken siyasî merkezliEski Türklerin ka¤anl›k yaz›tlar›n›n do¤uyüzleri bir yarad›l›fl miti, kozmogoniylebafllat›ld›¤› hâlde, Bugut yaz›t› bu özelli¤ide tafl›maz. Öte yandan dili Sanskrit oldu-¤u söylenen ve yukar›dan afla¤›ya do¤ruBr#hmO yaz›s› ile yaz›l› 20’den fazla sat›r-dan oluflan yüzün muhtevas› ise, bildi¤i-miz kadar› ile henüz ortaya konmam›flt›r.

Klyafltorniy-Livflits yaz›n›n harflerinin (akwara) çokküçük oldu¤unu, derin oyulmad›klar›n› ve çok fazla y›p-ranm›fl oldu¤unu söylerler. Bu k›sm›, yaz›t›n dikildi¤i ta-rihte Kök Türk saray› himayesinde Buddhizm faaliyetigösteren Jinagupta’n›n yazd›rm›fl oldu¤u düflünülmekte-dir14 ki, bu do¤ru olmal›d›r. ‹ster Sanskrit olsun ister bafl-ka (?) dilde Bugut yaz›t›n›n Br#hmO harfli yüzü, bu yaz›-n›n 6. yüzy›lda Türk ka¤anl›¤›n›n siyasî merkezinde, Ötü-ken’de ka¤anl›k ailesi üyelerinin nazar›ndaki dinî de¤erinive yerini göstermektedir. Biz her hangi bir sonuca varma-dan en az›ndan flunlar› sorabiliriz: Jinagupta misyonu KökTürk ülkesinde kald›¤› on y›ll›k süre içinde Buddhizminkutsal dili Sanskrit’in yaz›s›n›n Türkçede yaz›l›p yaz›lma-yaca¤›n› merak edip denemifller miydi? Veya Bat›da amca-s› Türk Te]rici ‹stämi Yabgu, Türk runiklerini standartdil türünün yaz›m› için planlamaya tâbi tutarken, Budd-hizmin yeni mümini Taspar Ka¤an da bir Buddha samg-has› kurulmas›n› emretti¤i gibi dininin kutsal yaz›s›n›n,Türkçenin yaz›m›na uyarlanmas› için emir verdi mi?

Uygurlar›n kulland›¤› So¤d Alfabesi


Kök Türk Ka¤anl›¤›n›n I. Döneminde; VI. yüzy›l›nortalar›nda Çinceden çevrilen Buddhist eserler adlar›ylabellidir. Bir savafl s›ras›nda ele geçirilip Ötüken’de tutu-lan Buddhist rahip Hui Lin’in telkinleriyle Taspar ka¤a-n›n (572-581) Buddhizm’i kabul etti¤i, onun Chi impa-ratorlu¤undan Nie-p’an, Hua-yen, Ching-min ve Shih-tung-lü adl› Buddhist eserleri istetti¤i, Buddhist manas-t›rlar (chia-lan) infla ettirdi¤i Çin kaynaklar›nda kay›tl›-d›r. Yine bu dönemde Ch’i imparatoru, çok dilli LiuShih-ch’ing’e Nirv#â-sÑtra’y› Türkçeye çevirttirmifl,eser Lo Te-Lin adl› elçi taraf›ndan Taspar ka¤an’a (572-581) tan›t›lm›flt› (575 sonu).15 Ayn› zamanda, KuzeyChou imparatoru Wu-ti’nin Buddhizm karfl›t› siyasetiyüzünden bu ülkeyi terketmek zorunda kalan ünlü mis-yoner, Hindli rahip Jinagupta ve yan›ndakiler Taspar ka-¤an›n himayesine girmifl, Jinagupta burada kald›¤› ony›ll›k süre zarf›nda (M.S. 574-584) Buddhizmi yaymayaçal›flm›flt›. Jinagupta misyonunun bu dönemde yo¤un birçeviri faaliyetinde bulundu¤u, belli Buddhist sÑtra’lar›nTürkçeye çevrildi¤i, hatta Taspar ka¤an için yaz›ld›¤› bi-linmektedir.16 Birinci Kök Türk dönemi, adeta, bütünTürk yurdunu Buddhizm’in hayat alan› hâline getirmifl-tir. Zira hâkimiyet alan› Kuzey Afganistan’daki Kun-duz’a kadar uzanan Kök Türk ülkesinin bat› taraf›ndada, bizzat Tung Yabgu kagan taraf›ndan sürekli yan›ndaal›konma derecesine varan bir misafirperverlik ve ilgigören Hindli rahip Prabhakaramitra ve yoldafllar› TungYabgu’nun Tokmak’daki ordosundan, ancak K’ao-pingkral› Tao-li’nin ç›kartt›rd›¤› imparatorluk daveti ileT’ang imparatorunun baflkentine gidebilmifllerdi.17

Asl›nda, Kök Türklerin Budd-hizm’le daha da erken tan›flt›klar›n›söylemek yanl›fl olmaz. “Hun” kül-tür çevresi içinde hayat bulan vekökleri Hunlar›n A-shih-na sülâle-sine ç›kan Kök Türklerin erkenkültür çevresi Gesi (bugünküKan-su) bölgesi idi. Bu bölgedekiBuddhist tap›naklar› da, Turfanbölgesindeki tap›naklar gibi Hunlar infla etmiflti. M.S.439’da Hunlar› ortadan kald›ran “Türk” soylu Tabgaçlarda, bu Buddhist miras› sürdürdüler. Altun Y›fl’daki biryüzy›ll›k uzak kalmadan sonra, ancak Taspar ka¤an dö-neminde tekrar Buddhist çevreyle temasa geçen Türkle-rin, kendi ülkelerinde Türk ka¤anlar›n›n himayesindegerçeklefltirilen bu Buddhist faaliyet s›ras›nda, Çincedenve/veya do¤rudan Sanskritten veya Sogd ve Tohar dilleriarac›l›¤› ile Türkçeye çevrilen erken tarihli böyle Türk-çe Buddhist eserlerin bafl›na ne gelmifltir, bunlar› henüzbilmiyoruz. Bu bilinmezlik, bu erken tarihli Türkçe di-nî içerikli çeviri eserler için hangi alfabenin kullan›ld›¤›sorusu için de geçerlidir. Türklerin yaz›l› ça¤lar›n›n buerken dönemlerinde efl zamanl›, fakat farkl› kullan›malanlar›na sahip olarak farkl› alfabeler, ve özellikle dardin çevreleri için geçerli olmak üzere farkl› diller ve al-fabeler kullan›ld›¤›n› düflünmemek elde de¤ildir.

Muhtemelen Kök Türk ka¤anl›¤›n›n 1. döneminde,idarenin bafl›nda olanlar dil ve alfabe konusunda kulla-n›m alanlar›n›n s›n›rlar›n› çizdikleri çok dilli ve çok al-fabeli bir yap›lanmay› tercih etmifllerdi: Bütün halkla

beraber günlük hayatta Türkçe ve Türk runikleri; yöne-tim ifllerinde ve diplomatik faaliyetler için egemenlikgöstergesi olarak Türkçe, yine ka¤anl›k ailesinin kimlikalâmeti olarak yaln›zca Türkçe, yaz›da ise yayg›n olarakTürk Runikleri, fakat Sogd alfabesi de; ticarî faaliyetlerile bundan do¤an hukukî muameleler için tüccarlar›n›nyaz›s› ve dili dolay›s› ile Sogd alfabesi, belki hukukî bel-gelerde Sogdca (böyle olmakla beraber, meselâ madenîparalarda görüldü¤ü gibi yönetenlerin etnik kimli¤i ileiliflkilendirilecek hükümranl›k ad ve alâmetlerine önemverilerek!); dinî hayatta, özellikle manast›r cemaatlerininyeni din tafl›y›c›lar›na göre de¤iflen yaz›lar› ve dilleri(dilde Sogdca, Toharca, Orta Farsça; yaz›da Sogd,Br#hmO vb., ama Kök ~ Türk Te]rici iseler Türkçe veTürk Runikleri, ve bafllang›çta hangi yeni dinden olur-larsa olsunlar, kendi özellerinde Türk Runikleri).18

Dil ve yaz›daki bu tablo geniflleyerek, etnik hayati-yet kadar, etnolinguistik hayatiyeti de sürdüren ya dayok edebilen de¤iflme ve yenilenmelerin d›fl faktörlerineba¤l› olarak kullan›m yo¤unlu¤u, niteli¤i ve derecesin-deki farklarla (ve hatta art›p ço¤alarak, meselâ Grekçe-Grek yaz›s›, Orta Farsça-M#ni yaz›s›, ‹branca-‹branî ya-z›s›, Kilise Slavcas›-Kiril yaz›s› gibi) A-shih-na ailesininde mensup oldu¤u genifl “Türk” kültür çevresinin ç›kar-d›¤› “Kök Türk” öncesi ve sonras› ‹ç Asya’ya hâkim (:bat›’da Kerç’in bat›s›ndan do¤u’da Kad›rkan da¤lar›na,güneyde ise Hotan’a kadar uzanan genifl alan üzerindeki)eski ça¤lar›n bütün “Türk” soylu siyasî oluflumlar› içinde geçerli gibidir.

Bir konuflma dilinin yaz›l› dil-den yaz› diline geçiflinde as›l etkeningüçlü devlet hâkimiyetine ba¤l› olu-flu dikkat çekicidir. Bu olgu, dahanet bilgilere sahip oldu¤umuz Kök-türk devletinden bafllayarak Türkdili için de geçerlidir. Diyebiliriz ki,do¤uda Türk boylar› ittifak›n›n ger-çekleflti¤i Köktürk devletinin I. Ha-

nedan döneminde Türk dilinin Oguz tipli kolu çoktankonuflma dili seviyesinden yaz›l› dil, hatta devlet dili ol-ma özelli¤ini de kazanarak yaz› dili olma sürecine erifl-mifl, bu durum II. Hanedan döneminde daha da pekifle-rek standartlaflm›fl ve yayg›nl›k bulmufltu. Yukar›da sö-zü edilen Menandros’un tarihinde geçen ‹stämi Yab-gu’nun Bizans imparatoruna göndermifl oldu¤u 568 ta-rihli mektup Kök Türk ka¤anl›¤›nda bir devlet divan›-n›n oldu¤unu ve devletler aras› yaz›flmalar›n buradanç›kt›¤›n› gösteriyor. Sir G. Clauson, bu divan›n bizzat ‹s-tämi Yabgu’nun emriyle 6. yüzy›l›n üçüncü çeyre¤indekuruldu¤unu ve do¤rudan diplomatik iliflkilerde bulun-mak maksad›yla Runik alfabenin düzenlendi¤ini belir-tir, bu divan ayn› zamanda resmî görevlilere okuma-yaz-man›n da ö¤retildi¤i bir yer iflini de görüyordu.19

Tabgaçlarda oldu¤u gibi (Boodberg 1936: 170) KökTürk döneminde de yaz›c›lara *bitigçi (n) veya *bitkäçi,‘divan’a ise bitiglik denmifl olmal›d›r. “Devletin yaz› iflleri-nin yürütüldü¤ü ve bütün yaz›flmalar›n sakland›¤› yer”anlam›nda bitiglik kelimesi ünlü Çinli rahip HsüanTsang’›n Biyografisinin Türkçe çevirisinde tan›klanm›flt›r.

Bilge Ka¤an yaz›t› alt parças›


Kök Türk ordosunun muhaberat› ifllerinin, ka¤anl›k yaz›t-lar›n›n Kök Türk devlet okullar›nda yetifltirilen profesyo-nel yaz›c›lar taraf›ndan yap›ld›¤› düflünülmektedir. Mese-lâ, Sir G. Clauson, D. Vasil’ev gibi âlimler Kök Türk dev-letinin ikinci dönemine ait büyük ka¤anl›k yaz›tlar›n›n;Köl Tegin ve Bilgä Kagan yaz›tlar›n›n Yollug Tegin tara-f›ndan, Tonyukuk yaz›t›n›n ise bizzat Tonyukuk taraf›n-dan taslaklar›n›n haz›rland›ktan sonra tafl yaz›c›larca an›t-yaz›tlara hakkedildi¤ini/yaz›ld›¤›n› belirtirler.20

II. Eski Türkçe Eserlerin Yaz›m›nda Kullan›lan Yaz› SistemleriEski Türk ça¤lar›ndan bugüne kalan metinler Türk-

lerin kendi dillerinin yaz›m›nda birden çok alfabeyi kul-land›klar›n› göstermektedir. Tengrici Türklere ait me-tinlerin hemen hepsi Türk Runik alfabesi ile yaz›l›d›r.Bütün Avrasya alan›nda bat›da Avarlar, Bulgarlar, Ha-zarlar v.d. aras›nda ve bütün ‹ç Asya’da Türk Runik al-fabesi Türkçenin yaz›m›nda Türklerin kendileri taraf›n-dan kullan›lan as›l alfabe de¤erinde olmufltur. Eski Türkça¤›nda oluflan yeni din çevreleri peflinden yeni alfabele-ri de getirmifltir. Türkler, yeni dinlerin “kutsal metinle-ri”nin yaz›ld›¤› alfabeleri al›p dillerinin yaz›m›na uyar-lamas›n› bilmifllerdir.

Maniheist Türkler aras›nda Ma-ni ve Uygur alfabeleri kullan›lm›flt›r;Türk Runik alfabesi ile yaz›l› az say›-da metin de vard›r. Buddhist Türkçevresinden kalan metinlerde alfabedaha çeflitlidir. Buddhist Türklerdens›n›rl› say›da Sogd, Br#hmO, Tibet al-fabesi ile yaz›l› Türkçe metinlerimizbulunmaktad›r. Ancak Uygur alfabe-si Eski Türkçenin geç dönemlerindeart›k iyice yayg›nl›k kazanm›fl, Kâfl-garl› Mahmut’un da belirtti¤i gibi genel “Türk alfabesi”hâline gelmifltir. Eldeki metinlerden Hristiyan Türklerinde Uygur alfabesi yan›nda Süryani alfabesini kulland›kla-r› bilinmektedir.

Eski Türk ça¤› co¤rafyas›n›n bat›s›nda Tuna Bulgar-lar› aras›nda Türkçenin yaz›m›nda Türk Runik alfabesiyan›nda Grek alfabesinin de kullan›ld›¤›n› belgeleyenyaz›tlar bulunmufltur (Tekin 1987).

Sogd ve Uygur Yaz›lar›, Eski Türkçenin geç dönemle-rinde en yayg›n kullan›lan alfabe olmufltur. Uygur alfa-besi Samî yaz›lar›n›n Aramî grubuna giren Sogd alfabe-sinden gelifltirilmifltir. Bugün hem Buddhist hem deManiheist çevrelerden kalma bu alfabe ile yaz›lm›fl zen-gin bir Türkçe külliyata sahibiz. Alfabe asl›nda, Budd-hist Türkler aras›nda önce Buddhist literatüre ait eserle-rin yaz›m› için kullan›lm›fl, sonra yay›larak bütün mak-satlar için kullan›lan bir alfabe niteli¤ini kazanm›flt›r.Bafllang›çta Buddhist eserlerin Türkçede yaz›m› içindo¤rudan Sogd alfabesinin kullan›ld›¤›, zaman içinde bualfabenin ortografik olarak gözden geçirilip standartlafl-t›r›ld›¤› eldeki birkaç do¤rudan Sogd alfabesiyle yaz›l-m›fl metinden bilinmektedir.

Br#hmO yaz›s›, ‹ç Asya’da oldukça erken bir zamandayaln›z Sanskrit dili için de¤il, Turfan, Karaflahr havzas›ve Kuça çevresi ahalisinin dili21 ile Hotan havzas›ndakiSaka ahalinin dili için de kullan›lm›flt›. Bugün elimizdeaz say›da da olsa, Kuzey Türkistan Br#hmOsinin bir alttürünün temel al›nd›¤› Sanskrit-Türkçe iki dilde veyayaln›zca Türkçe metinler vard›r. Bunlarla ilgili ilk topluneflir A.von Gabain taraf›ndan yap›lm›flt›r (TT VIII). Buneflirdeki metinlerden iki dilli olanlar› (A-H) yan yanaçevirilerdir; Buddhist Sanskrit metinler tek sözcük veyaibareler hâlinde Sanskritini takip ederek ayn› s›rada çev-rilmifllerdir. K, N, O yaln›zca Türkçede Buddhist me-tinlerdir. Di¤er metinlerin ikisi (I, M) t›pla, biri (L) ast-ronomi ile, biri de (P) takvimle ilgilidir.

A.von Gabain, bu kâ¤›da yaz›l› Br#hmO harfli Türk-çe metinlerin tarihinin, kâ¤›d›n niteli¤ine bakarak 10.yüzy›la ait olabilece¤ini düflünmektedir. Bununla birlik-te, Clauson, en az›ndan Br#hmO yaz›s›n›n Türkçede ilkkullan›m›n›n çok daha erken bir tarihte olmas› gerekti-¤i görüflünü aç›kça belirtir (1962: 92). Maue, Br#hmOharfli Türkçe metinlerin 9. ve 13. yüzy›lar aras›nda ta-rihlendirilmesi gerekti¤ini düflünür, bunlar›n Toharcamalzemeyle iliflkili olanlar› daha erken tarihlidirler.Br#hmO yaz›s›n›n kullan›m›, Do¤u Türkistan’›n Budd

hist karakterini kaybetmesine kadarsürmüfltür (Róna-Tas 1991: 69). Ma-ue, toplam 79 parça veya birim olanBr#hmO harfli metinleri dört gruptainceler: (1) Sanskrit-Türkçe iki dillimetinler, 57 adet; (2) Br#hmO harfliTürkçe metinler, 14 adet; (3) Br#hmOglossalar›yla Uygur alfabesiyle yaz›l›Türkçe metinler, 7 el yazmas›; (4)Br#hmO sözcüklerin dâhil edildi¤iUygur alfabesi ile yaz›l› Türkçe me-tinler, 1 el yazmas› (Zieme 1984; Ró-

na-Tas 1991: 69). Bunlar, Sengim, Xoço, Murtuk veYarxoto’da bulunmufllard›r, hâlen Mainz’da muhafazaedilmektedirler.22

Tibet Yaz›s› ile yaz›l› Türkçe metinlerin varl›¤›n› bi-lim çevresine ilk P. Pelliot duyurmufltur (1921). Pelliottaraf›ndan Tunhuang’da bulunan ve bugün Pelliot tib.1292 numara kayd›yla Bibliothèque Nationale’de bulu-nan bu metin bir Buddhist mesele kitab›d›r (catechizm).Bu önemli metin üzerinde son olarak Maue-Röhrborn(1985, 1986) ve Moriyasu (1985) durmufllard›r.

Pelliot tib. 1292 numaral› Tibet harfli Türkçe me-tin d›fl›nda, Berlin’de, Staatsbibliothek Preussicher Kul-turbesitz’de saklanan 7 metin parças› daha vard›r. Bun-lar (1) Mainz 329, Säkiz Yükmäk SÑtras›n›n 142-161. sa-t›rlar›, (2) Mainz 712, Altun Yaruq’takine benzer bodhi-sattwa’lar›n ça¤r›lmas›yla ilgili metin, (3) Mainz 619,TII. Y.59 Tu 117?, bir k›sm› Türk bir k›sm› Tibet özeladlar›n›n oldu¤u bir liste, (4) Mainz 194a, 194b Tu.1o9,bir Buddhist metinden küçük bir parça, (5) Mainz, TIIY. 35; (6) Mainz 196, Tu 113; (7) Mainz 637. Clauson 1-4 metinlerinde geçen Türkçe sözcük ve adlar›n bir liste-sini Turkish and Mongolian Studies adl› eserinde vermifltir.

Bilge Ka¤an yaz›t›ndan detay


Clauson, metinleri 8.-10. yüzy›llar aras›nda tarihlendir-meyi kabul eder (1962: 97-100).

III. Türk Runik Yaz›l› KülliyatEski Türk ça¤›na ait çok say›daki, çevre ve alana

ba¤l› olarak çeflitlilik gösteren Türkçe malzeme içindeTürk Runik harfleriyle yaz›l› olanlar›, istisnalar› ile TürkTengri dini çevresindeki Türklere aittir. Bu çevreninyayl›m› Güneydo¤u Avrupa’dan bugün Saha Türkleri-nin yaflad›¤› Saha Yeri’ne kadar uzan›r. Bu genifl Avrasyaco¤rafyas› üzerinde kümeler hâlinde rastlanan Türk Ru-nik harfli Türkçe metinler grubu alfabe varyantlar› ya-n›nda, yaz›ld›klar› malzeme ile yazma biçimi ve malze-mesi, yo¤unlaflt›klar› bölgeler ve tür çeflitlilikleri bak›-m›ndan farkl›l›klar da gösterir. Bu farkl›l›kta, flüphesizbu metinlerin V-XIII. yüzy›llar aras›na da¤›lmas› yan›n-da, onlar› bugüne b›rakan Türkboy ve boy birliklerinin kimlikleri,onlar›n birbirleriyle olan ilgileri veetkileflimleri de rol oynam›flt›r.

Türk Runik harfli metinlerindili meselesinde ulafl›labilecek çö-zümlerin yukar›da pek kabaca be-lirtilme¤e çal›fl›lan konular›n ay-d›nlanmas›na yarayaca¤› tart›flma-s›zd›r. Belirtilen tarih ve co¤rafya-ya yay›lm›fl metinlerin dilinin han-gi yol ve yaklafl›mla incelenmesimeselesi apayr› bir tart›flma konusudur. Bununla beraberbütün bu malzemeyi tek ve ayn› zaman kesitinin malze-mesi sayarak incelemenin mümkün olmayaca¤› aç›kt›r.Yaklafl›k olarak 7-8 yüzy›ll›k bir zaman dilimine yay›-lan,23 ço¤u tarihlendirilemeyen ve büyük bir k›sm› k›sayaz›lar olan Türk Runik harfli metinlerin dili bir yandanzaman faktörünün ortaya ç›kard›¤› farkl›l›klar› gösterir-ken, bir yandan da farkl› a¤›z özelliklerini yans›tan mal-zemeyi bar›nd›rmaktad›r. Kifli a¤›zlar›ndan boy a¤›zlar›-na, edebî dil, hatta devlet diline kadar uzanan bir dilmalzemesiyle karfl›m›zda duran Türk Runik harfli me-tinlerin dili üzerinde tek tek çal›flmalar yap›lmam›fl de-¤ildir. Ancak bunlar›n bütünü göz önüne alan çal›flmalarolmad›¤› da bilinmektedir.24

Burada Türk Runik yaz›s›n›n kökeni üzerindeki gö-rüfllere giriflilecek de¤ildir.25 Ancak “Türk Runik Me-tinler Külliyat›”n›n hem zaman hem de co¤rafyan›n ya-ratt›¤› faktörlerle birden çok yaz› varyant›n› gösterdi¤itespit edilebilir: Meselâ, Asya alan›na yay›l› metinler al-fabe varyantlar›na göre Orhon yaz›s› ile yaz›l› metinler,Yenisey yaz›s› ile yaz›l› metinler (Yenisey yaz›s›, GüneyYenisey yaz›s› ile yaz›l› metinler), Talas yaz›s› ile yaz›l›metinler, Bat› Türkistan Türk Runik yaz›s› ile yaz›l› me-tinler (Açiktafl yaz›s› ile yaz›l› metinler, ‹sfara yaz›s› ileyaz›l› metinler) olarak grupland›r›labilir. ‹.L. K›zlasovTürk Runik alfabe varyantlar›n› Avrupa-Asya ve AsyaRunik alfabeleri olarak iki ana gruba ay›rarak Avrupa-Asya grubunda Don, Kuban, Güney Yenisey, Açiktafl ve

‹sfara Runik alfabelerini; Asya grubunda da Yenisey, Or-hon ve Talas alfabelerini de¤erlendirir.26

Türk Runik alfabesi ile yaz›l› metinler yaz›ld›klar›malzemeye göre ana hatlar›yla flu flekilde grupland›r›la-bilirler: (1) Sert (tafl) levha ve kayalar üzerine yaz›lm›flan›t yaz›tlar, (2) Çeflitli nesneler üzerine yaz›lm›fl k›sa ya-z›tlar, (3) Metal (tabak, para v.b.) üzerine yaz›lm›fl yaz›t-lar, (4) Keramikler üzerine yaz›lm›fl yaz›tlar, (5) Kayalarüzerindeki grafitler, (6) Kalem veya f›rça ile ka¤›t veyatahta üzerine yaz›lm›fl metinler.

Mevcut metinlerin, janrlar›na göre en ayr›nt›l› da¤›-l›m› (K›zlasov 1991)’de yap›lm›flt›r. Alt grupland›rma-lar ve/veya eklemeler yap›labilirse de bu tasnif flimdilik,yaz›tlar›n içerik analizlerine ba¤l› yap›lm›fl en iyi tasnifolarak görünmektedir. K›zlasov Türk Runik harfli me-tinleri janrlar›na göre (1) Mezar yaz›tlar› (2) S›n›r yaz›t-lar›, (3) Ad›na yaz›tlar, (4) Dua yaz›tlar›, (5) Ayin sonra-

s› yaz›tlar›, (6) Tövbe-isti¤far yaz›t-lar›, (7) Övgü yaz›tlar›, (8) Ziyaret-çi yaz›tlar›, (9) Sihir sözü yaz›tlar›,(10) Aç›klama yaz›tlar›, (11) Sahi-bini bildiren yaz›tlar, (12) Esenlikdileme yaz›tlar› olarak grupland›r-m›flt›r.

Türk Runik harfli metinlerinbölge da¤›l›mlar›na ba¤l› olarak daönemli çal›flmalar yap›lm›flt›r. Bun-lar›n bafl›nda D.D. Vasil’ev’in Gra-fiçeskiy fond pamyatnikov tyurkskoy

runiçeskoy pis’mennosti aziatskogo areala (Moskova 1983)ile ‹.L. K›zlasov’un Runiçeskie pi’smennosti yevraziyskix ste-pey (Moskva 1994) adl› eserleri gelmektedir.

Afla¤›da, Türk Runik Harfli Metinlerin Dili bafll›kl›araflt›rmay› yapan yaz› sahibinin çal›flmas›na esas ald›¤›Asya grubu Türk Runik harfli metinlerin alan da¤›l›m›-na ba¤l› olarak yapt›¤› temel tasnif ana hatlar›yla göste-rilmektedir.

A. Asya Alan› Türk Runik Harfli Yaz›tlar›n Bölgelere Göre Da¤›l›m›27

1. Bat› Türkistan’da

Kazakistan’da: 1. Geyik Tasvirli Kemik Plaka, 2.Kerpiç Üzerine Yaz›t, S›rdariya, 3. Balç›k Mühür Üze-rinde Yaz›t, 4. ‹li Ayna Epigrafisi, 5. Cambul Müzesin-den heykel üzerinde yaz›t, 6. Kegen yaz›t›, 7. ‹li nehrihavzas›, bronz yüzük üzerinde iflaretler, 8. Tamguluktaflkayas› yaz›t›, 9. Gümüfl ayak (kap) üzerinde runik ben-zeri yaz›t, 10. ‹rt›fl aynas› üzerinde yaz›, 11. Talgar kasa-bas›ndan a¤›rflak (Alma-At› yöresinden), 12. K›z›lkumyaz›t›, Özbekistan ve Tacikistan’da I. 1. Kalai-Kafir(‹sfara I), 2. Kalai-Bolo I (‹sfara II), 3. Kalai-Bolo II (‹s-fara III), 4. Kizil-Pilyau (‹sfara IV), 5. Ofl-Xona’danfragmen, 6. Margelan civar›ndan gü¤üm üzerinde yaz›,7. Fergana flehri civar›ndan keramik üzerinde fragment,

Targat / Terh yaz›t›n›n kaplumba¤as›ndaki damga


8. Uzgen flehri civar›ndan keramik üzerinde fragment,9. Begovat flehri civar›ndan kap üzerinde yaz›, 10. Mug-xon’dan bronz yüzük üzerinde yaz›, 11. Kuva-Say nehrik›y›s›nda bulunmufl kâse k›r›¤› üzerinde dört iflarettenoluflan fragmen, 12. Kuva’dan fragmen, 13. Endi-can’dan gü¤üm üzerinde Runik yaz›t, 14. Kalai-Kafir-nigan Yaz›t› I, 15. Kalai-Kafirnigan Yaz›t› II, II. 16.Mug da¤›nda, Sogd’dan el yaz›l› doküman, K›rg›zis-tan’da, Kuzeyinde: Talas I, 2. Talas II, 3. Talas III, 4. Ta-las IV, 5. Talas V, 6. Talas VI (Terek-Say), 7. Talas VII(Açiktafl/Talas Deyne¤i), 8. Talas VIII, 9. Talas IX, 10.Talas X, 11. Talas XI, 12. Talas XII, 13. Talas XIII, 14.Talas Ala-Too Kaya Epigrafisi, 15. Koy-Sar›, 16. Kara-tal, 17. Urcara’dan ayna üstünde yaz›., Güneyinde: 18.Batken-Aktepe’den yaz›t parças›, 19. Kara-Beyit Kur-gan›ndan Dikili Tafl.

2. Do¤u Türkistan’da

A. Ma¤ara-tap›nak ve di¤er malzeme üzerine yaz›l› me-tinler 1. Dunhuang’daki 8. ma¤ara-tap›naktan grafitler,2. Yar-Xoto Buddhist tap›na¤›n›n meskûn ma¤aras›n-dan grafitler, 3. Do¤u Türkis-tan’dan ayna, 4. Turfan yak›n›nda-ki ma¤ara-tap›naktan grafitler; B.Kâ¤›da yaz›l› metinler I. ‹ngiltere-Sir Aurel Stein kolleksiyonundaki 12parça metin 1-3. 8212/76. (Mi-ran’dan dört küçük fragmen (DTSlkodu ThS I)), 4. 8212/77. (Dunhu-ang’dan fragmen II (DTSl. koduThS III)), 5-9. 8212/78. En eskiatasözlerini ihtiva eden birbirindenayr› befl parçal›k Türk runik harflimetinler, 10. 8212/79. Yukar›daki8212/78 numaral› metnin son parças› A yüzünde 1, Byüzünde 2 str. olmak üzere 3 str.l›k Türk Runik harflimetin, 11. 8212/104. Sekiz Yükmek’teki Türk Runikharfli tek sat›r, 12. 8212/161. Irk Bitig “Fal Kitab›” II.Japonya-Kont Ôzani Kozui kolleksiyonu (Ryukoku Üniversi-tesi) 13. Nr. 8129. III. Rusya Federasyonu’nda 14. To-yuk’ta bulunan 6 str.l›k Türk runik harfli metin. IV.Fransa-Bibliotheque Nationale’de Pelliot, Tibetçe Bölümünde.15. Nr. 2132 V. Almanya-Berlin Kolleksiyonundaki 34 par-ça Türk runik harfli metin A. Staatsbibliothek’de bulunanmetinler 1. Mz. 167 (T I D 20), 2. Mz. 169 (T I x 21), 3.Mz. 171 (T M 340), 4. Mz. 172 (T M 330), 5. Mz. 173(T II D 19), 6. Mz. 174 (T II D 52-K), 7. Mz. 175 (T M337 x), 8. Mz. 377 (T II T 20), 9. Mz. 383 (T II K), 10.Mz. 385 (T M 337), 11. Mz 386 (T M 533), 12. Mz. 387(T II D B 227), 13. Mz.388 (T M 326), 14. Mz. 400 (TI-), 15. Mz. 402 (T M 337-339), 16. Mz. 403 (T M 335-337), B. Museum für Indische-Kunst (MIK)’da bulunan me-tinler 1. T M 327-MIK III 34a/b, 2. T II T 20-MIK III34b, 3. MIK III 200b C. Akademie der Wissenschaften derDDR’de bulunan metinler 1. U. 5 (T M 342), 2. U. 171 (TM T 20) a/b, 3. U. 172 (T II D 67), 4. U. 173 (…), 5.U. 174 (T M 336) a/b, 6. U. 175 (T M 57-T m 339), 7.

U. 176 (T M 326?), 8. U. 177 (T M 341), 9. U. 178 (TM 328), 10. U. 179 (T M 334), 11. U. 180 (T M 331),12. U. 181 (T IIT x 6), 13. M. … (T M 407), Ç. Kaybol-mufl olanlar 1. T II T 14 (Toyok II. (DTSL’ye göre koduThB)), 2. T M 332,

3. Mo¤olistan’da

Çöyr Yaz›t›, 2. Hangiday-Had Yaz›t›, 3. Ongin Ya-z›t›, 4. Köl-‹ç-Çor (‹he-Hüflötü) Yaz›t›, 5. ‹he-Ashete(Höl-Asgat) Yaz›t›, 6. ‹h Hanuy Nuur Yaz›t›, 7. Köl Ti-gin Yaz›t›, 8. Köl Tigin An›t› Kaplumba¤a kaide üzerin-deki yaz›t, 9. Köl Tigin Külliyesinden iki iflaretli kerpiç,10. Tonyukuk Yaz›t›, 11. Tonyukuk harabelerindeki s›-valar üzerinde yaz›lar, 12. Bilge Ka¤an Yaz›t›, 13. Hoy-to-Tamir Yaz›tlar› I-X, 14. fiivet Ulan’dan tamga stelaortas›nda baz› Runik graflar, 15. Moyun-Çor (fiine-Usu)Yaz›t›, 16. Tez Yaz›t›, 17. Terh (Taryat) Yaz›t›, 18. Sev-rey Yaz›t›, 19. Suci Yaz›t›, 20. Karabalgasun Yaz›tlar› I-II, 21. Gurvan Mandal Yaz›tlar› I-II, 22. Bayan-ÜlgeyAçit Nur Yaz›t›, 23. Gurvaljin Uul Yaz›t›, 24. Ar Xa-

nangiy Yaz›t›, 25. Beger Yaz›tlar›I-IV, 26. Kutlug yaz›l› Tamga Ya-z›t, 27. Para, 28. Züriyn ovoo Ya-z›t› (Somon-Tes), 29. Tevfl Yaz›tla-r› I-III (Arts Bogdo), 30. HutagUla Yaz›t›, 31. Doloodoy Yaz›t›(Ulankom), 32. Tömör Tsorgo Ya-z›t›, 33. Har Tsagaan Us Yaz›t›,34. Açit Nuur Yaz›tlar› I-II (OvsAyma¤›), 35. Kitap üzerindekiTürk Yaz›s›/Sahte Yaz›t, 36. DarviYaz›tlar› I-II (Tsagan Tolgoy I-II),37. Övör Dörvölji Yaz›t›, 38. Ha-

nan Had Yaz›t› (Yaman›-Us), 39. Tsahir Yaz›t›, 40. ÖvörDörvölji Yaz›t›, 41. Örük Had Yaz›t›, 43. Raflaan HadYaz›tlar› I-II (Hentey II-III), 44. Tsenher Mandal Yaz›t›(Hentey I), 45. Yay›mlanmayanlar,

4. Güneydo¤u Sibirya’da

Da¤l›k Altay’da: 1. Katanda, 2. Tuyaxta, 3. KurayI-II, 4. Çar›fl, 5. Mendur-Sokon I-V, 6. Biçiktu-Boom I-III, 7. Kofl-Agaç, 8. Taldu-Ayr›, 9. ‹nen, 10. Jalg›z-Tü-be I-II, 11. Kalbak Tafl I-XII, Yenisey Havzas›nda:28 1.Y1. Uyuk-Tarlak Yaz›t›, 2. Y2. Uyuk-Arjan (Uyuk-Ar-xan) Yaz›t›, 3. Y3. Uyuk-Turan Yaz›t›, 4. Y4. Ottuk-DaflI (“Tuva B stelas›”), 5. Y5. Bar›k I, 6. Y6. Bar›k II, 7.Y7. Bar›k III, 8. Y8. Bar›k IV, 9. Y9. Kara-Sug Yaz›t›,10. Y10. Elegest I, 11. Y11. Berge, 12. Y12. Ald››-BelI, 13. Y13. Çaa Höl I, 14. Y14. Çaa Höl II, 15. Y15. ÇaaHöl III, 16. Y16. Çaa Höl IV, 17. Y17. Çaa Höl V, 18.Y18. Çaa-Höl VI, 19. Y19. Çaa Höl VII, 20. Y20. ÇaaHöl VIII, 11. Y21. Çaa-Höl IX, 13. Y22. Çaa-Höl X,14. Y23. Çaa-Höl XI, 15. Y24. Xaya-Baji I, 16. Y24/2Xaya-Baji II, 17. Y24/3 Xaya-Baji III, 18. Y24/4 Xaya-Baji IV, 19. Y24/5 Xaya Baji V, 20. Y24/6 Xaya-Baji VI,21. Y24/7 Xaya-Baji VII, 22. Y24/8 Xaya-Baji VIII, 23.

Bilge Ka¤an yaz›t›ndan detay


Y24/9 Xaya-Baji IX, 24. Y24/10 Xaya-Baji X, 25.Y24/11 Xaya-Baji XI, 26. Y24/12 Xaya-Baji XII, 27.Y24/13 Xaya-Baji XIII, 28. Y24/14 Xaya-Baji XIV, 29.Y24/15 Xaya-Baji XV, 30. Y24/16 Xaya-Baji XVI, 31.Y24/17 Xaya-Baji XVII, 32. Y24/18 Xaya-Baji XVIII,33. Y24/19 Xaya-Baji XIX, 34. Y24/20 Xaya-Baji XX,35. Y24/21 Xaya-Baji XXI, 36. Y25. Oznaçennoe I, 37.Y26. Oçur› (“Açur›”), 38. Y27. Oya, 39. Y28. Alt›n-KölI, 40. Y29. Alt›n-Köl II, 41. Y30. Uybat I, 42. Y31.Uybat II, 43. Y32. Uybat III, 44. Y33. Uybat IV“Uzun-Oba I”, 45. Y33/2. Uzun Oba II, 46. Y34. Uy-bat V (“Kara-Kurgan”), 47. Y35. Tuba I, 48. Y36. TubaII, 49. Y37/1. Tuba III “Bogat›r”, 50. Y37/2. Tuba III“Bogat›r”, 51. Y38/1. Ak-Yüs I (Togus As I), 52. Y38/2.Ak-Yüs II (Togus As II), 53. Y39/1. Kara-Yüs I (SülekI), 54. Y39/2. Sülek II, 55. Y40. Tafloba, 56. Y41. Xem-çik-Ç›rgak›, 57. Y42. Bay-Bulun I (“Minusinsk MüzesiKitabesi”), 58. Y43. K›z›l-Ç›raa I, 59. Y44. K›z›l-Ç›raaII, 60. Y45. Köjeelig-Xovu, 61. Y46. Telee, 62. Y47.Süci (bkz. Mo¤olistan 19), 63. Y48.Abakan nehrinden Yaz›t, 64. Y49.Bay-Bulun II (“Tuva’dan ‹lk Yaz›t”),65. Y50. Tuva “B” Steli (“Tuva’dan‹kinci Yaz›t”), 66. Y51. Tuva “D”Steli (“Tuva’dan Üçüncü Yaz›t”), 67.Y52. Elegest II, 68. Y53. Elegest III(“Elegest II”), 69. Y54. Ottuk-DaflYaz›t› III, 70. Y55. Tuva “G” Steli,71. Y56. Malinovka, 72. Y57. Say-g›n (“Borbak-Ar›g”), 73. Y58. Ke-zek-Xuree, 74. Y59. Xerbis-Baar›,75. Y60. Sargal-Aks›, 76. Y61. Sug-lug-Ad›r-Aks›, 77. Y62. Kanm››l-d›g-Xovu, 78. Y63. Ortaa-Xem, 79.Y64. Ottuk-Dafl Kitabesi II, 80.Y65. Kara-Bulun I, 81. Y66. Kara-Bulun II (Bag›r Kitabesi), 82. Y67.Kara-Bulun III, 83. Y68. El-Baji,84. Y69. Çer-Çar›k, 85. Y70. Ele-gest IV (“‹r-Xol’”), 86. Y71. Podku-ninskoe, 87. Y72. Ald››-Bel II, 88.Y73. ‹yme I, 89. Y74. Samagaltay, 90. Y75. Kuten-Bu-luk, 91. Y76. Ayna Parças› I, 92. Y77. Ayna Parças› II,93. Y78. Para I, 94. Y79. Para II, 95. Y80. Kemer Ka-y›d›ndan Plaka (Bell›k Köyü), 96. Y81. Kopyon-Alt›nKap I (“Alt›n Sürahi”), 97. Y82. Kopyon-Alt›n Kap II(“Alt›n Küp”), 98. Y83/GY6. Uybat VII (“Uybat gümüflkap”), 99. Y84. Ayna Parças› III, 100. Y85. Ayna Parça-s› IV, 101. Y86. Tafl-T›ls›m-Oçur›’dan, 102. Y87. TaflA¤›rflak I, 103. Y88. A¤›rflak-Damga, 104. 89. Ovyur I,105. Y90. Ovyur II, 106. Y91. Bedelig Valun, 107.Y92. Demir-Sug, 108. Y93. Yur-Say›r I, 109. Y94. Yur-Say›r II, 110. Y95. Xemçik-Bom I, 111. Y96. Xemçik-Bom II, 112. Y 97. Xemçik-Bom III, 113. Y98. UybatVI, 114. 99. Ortaa-Tey, 115. Y100. Bayan-Kol, 116.Y101. Baykolovo, 117. Y102 “Arjan II” kurgan›ndanYaz›l› ve Bronz Plaka, 118. Y103 “Arjan II” kurgan›n-

dan Yaz›l› ve Bronz Plaka, 119. Y104. Oznaçennoe II,120. Y105. Tuva Koleksiyonundan PL‹TA, 121. Y106.Çerbi, 122. Y107. Xad›nn›g, 123. Y108. Uyuk-OorzakI, 124. Y109. Uyuk Oorzak II, 125. Y110. Uyuk-Oor-zak III, 126. Y111. Tepsey I, 127. Y112. Tepsey II, 128.Y113. Tepsey III, 129. Y114. Tepsey IV, 130. Y115.Tepsey V, 131. Y116. Tepsey VI, 132. Y117. TepseyVII, 133. Y118. Turan I, 134. Y119. Sagl›, 135. Y120.Tugutüp Levhas› (“Krasnoyarsk Müzesi Yaz›t› I”), 136.Y121. Krasnoyarsk Müzesi An›t› Stel II, 137. Y122. ‹y-me II (“‹yme yak›n›nda heykel duvar›”), 138. Y123.Tepsey VIII, 139. Y124. Tepsey IX, 140. Y125. TepseyX, 141. Y126. Tepsey XI, 142. Y127. Ayna V, 143.Y128. Ayna Parças› VI, 144. Y129. Ayna Parças› VII,145. Y130. Ayna Parças› VIII, 146. Y131. Bronz SövePervaz›, 147. Y132. Uybat VIII (“Uybat çaa-tasa tafl›”),148. Y133. Kopyon Çaa-Tas Tafl›, 149. Y134. Üst-Sos,150. Y135. Üst Kulog, 151. Y136. Mugur-Sargol I,152. Y137. Kres-Xaya (F›rkal›), 153. Y138. Kara-Yüs II

(Ozernaya Yaz›t› I), 154. Y139.Çapt›k Tafl›, 155. Y140. Mugur-Sar-gol II, 156. Y141/GY8. Aym›rl›gKurgan›ndan Yay K›l›flar› I, 157.Y142/GY9. Aym›rl›g Kurgan›ndanYay K›l›flar› II, 158. Y143. AynaParças› IX, 159. Y144. Novosyolo-vo, 160. Y145. Mugur-Sargol III,161. Lisiç’ya I (Xakasya), 162. Li-siç’ya II (Xakasya), 163. Kök Xaya(Yes n. Hakasya) üzerinde k›rm›z›mürekkeple yaz›t, 164. Kunä da¤›kaya yaz›t› (Hakasya), 165. Beyskoeköyünden Gümüfl Kama, 166.Bronz Ayna Star› Kn›fli Köyünden(Minusin Müzesi, Env. No. 5022),167. Bronz Para-Kamenka Köyü,168. Bronz Para-Krasnoyarsk, 169.Devlet Ermitaj›ndan Gümüfl Kap(Env. No. SK-590),29 170. Edegey I,171. GY1. Sülek III (Y39/str. II.Kara Yüs), 172. GY2. Sülek IV

(Y39/str. III. Kara Yüs), 173. GY3. Sülek V (Y39/str.IV. Kara Yüs), 174. GY 4. Sülek VI (Y39/str. VI. KaraYüs), 175. GY5/1-2. Minusin Müzesindeki A¤›rflak,176. GY7. Sargol, 177. GY10. Ozernaya II, 178. GY11.Turan III, 179. GY12. Edegey II, 180. GY13. EdegeyIII, 181. GY14. Çinge, 182. GY15. Edegey IV, 183. GY16. Edegey V, 184. GY17. Edegey VI, 185. GY18. Kar-ban, 186. Di¤er Yenisey yaz›tlar›,

5. Kuzeydo¤u Sibirya’da

Yukar› Baykal ve Lena k›y›s›nda:1. Petrovsk Ya-z›s›, 2. Dav›dovsk Yaz›s›, 3. “P›san›y” adas›ndaki Yaz›t,4. Kurtuhay Yaz›s›, 5. “fiiflkin Kad›n Kam”, 6. KoçugYaz›s›, 7. Sagan-Zaba Koyundaki Yaz›, 8. Küçük Tafl(Popovoy köyünden 1 km. de. Ol’hon rayonu), 9. Man-hay Kayas› I, 10. “Krest” Yaz›t›, 11. Haflhay, 12. A¤›r-

Köl-Tigin Yaz›t›n›n kaplumba¤a kaidesinin yaz›t›


flak I, 13. A¤›rflak II, 14. Afla¤›-Ungin kasabas›ndan afl›kkemi¤i üzerindeki yaz›, 15-16. Siine nehri a¤z› afla¤›s›n-da runik benzeri iflaretler, 17. Tafl alet üzerinde yaz›, 18.Ussuriyska’dan tafl parça üzerinde runik benzeri yaz›.

IV. Maniheist ve Buddhist ÇevreTürk Külliyat›Maniheist ve Buddhist Türk çevrelerinden kalan

eserler Do¤u Türkistan ve Tun-huang bölgelerinde1890’larda bafllayan ve bugün de süren ekspedisyonlarlaortaya ç›kar›lm›fllard›r. Yüzy›l›n bafl›nda yap›lan araflt›r-ma gezileri s›ras›nda bulunan eserler bugün dünyan›nçeflitli kütüphane ve arflivlerinde saklanmaktad›rlar.

Do¤u Türkistan’a araflt›rma gezileri ilk Ruslar tara-f›ndan düzenlenmifltir. ‹lk Rus ekspedisyonu G.E.Grumm-Grjimaylo ve M.V. Pevtsov taraf›ndan 1889-1890 y›l›nda gerçeklefltirilmifltir. Daha sonraki 1909-1910, 1914-1915 tarihli Rus ekspedisyonlar›n›n bafl›n-da S.S. Oldenburg bulunmufltur. S.E.Malov da 1909-1911 ve 1913-1914tarihli alana yapt›¤› gezilerinde önem-li yazmalar elde etmifltir. Do¤u Tür-kistan’›n Rus iflgali dönemine rastla-yan bu dönemde, N.R. Petrovskiy veN.N. Krotkov gibi Çarl›k Rusyas›n›nresmî görevlileri de toplad›klar› dil ya-digârlar›n› Moskova’ya göndermifller-dir. Rusya Bilimler Akademisi kollek-siyonu, önce Kulca’da daha sonra daUrumçi’de görev yapan N.N. Krot-kov’un toplad›¤› 4,073 parçayla zen-ginleflmifltir. Bugün bu yazmalar›nhepsi St. Petersburgdaki ‹nstitut Vos-tokovedeniya’da saklanmaktad›r.

Bugün ‹ngiltere’de, British Lib-rary’de Stein Kolleksiyonu içindekiDo¤u Türkistan ve Tunhuang kaynak-l› yazmalar Marc Aurel Stein’›n 1900-1901, 1906-1908, ve 1913-1915 ta-rihlerinde yapt›¤› üç araflt›rma gezisinde elde etti¤i mal-zemeye dayan›r.

Do¤u Türkistan’a ayn› zamanlarda, Albert Grünwe-del ve Albert von le Coq baflkanl›¤›nda Almanlar daaraflt›rma heyetleri göndermifllerdir. 1902-1903, 1904-1905, 1906-1907 ve 1913-1914 y›llar›nda yap›lan dörtaraflt›rma gezisi s›ras›nda binlerce yazma parçalar› top-lanm›flt›r. Bunlar bugün Berlin-Brandenburgische Aka-demie der Wissenschaften’de Turfansammlung içinde veBerlin’de Museum für Indische Kunst’ta in Berlin’de ko-runmaktad›rlar. Akademi’nin Turfan Araflt›rmalar› bölü-mü bugün bu metinlerin bir k›sm›n› internet ortam›naaktarmaya bafllam›flt›r.

Fransa’daki Türkçe Buddhist yazmalar, Paris’te Bib-liothèque Nationale ve Muée Guimet’de saklanmakta-d›rlar. Bu yazmalar›n as›l bölümünü P. Pelliot’nun1906-1909 y›llar›nda yapt›¤› araflt›rma gezisinde elde

ettikleri yazmalard›r. Bunlar J. Russel Hamilton taraf›n-dan ifllenmifltir (1971, 1986).

Japonya’daki Türkçe metinler Kont Ôtani taraf›ndafinanse edilen üç araflt›rma gezisiyle elde edilmifl parça-lard›r. Bu araflt›rma gezileri 1902-1904 (Kont Ôtanibaflkanl›¤›nda), 1908-1909 ve 1910-1914 y›llar› aras›n-da düzenlenmifltir. Son iki araflt›rma gezisi TachibanaZuichô baflkanl›¤›nda yap›lm›flt›r. Bugün bu gezilerdenelde edilen yazma parçalar›n›n hemen hepsi, Kyoto’daRyûkoku Universitesi kütüphanesinde bulunmaktad›r.Japonya’da Ôtani kolleksiyonu d›fl›nda, Nara’da, TenriKütüphanesinde ve Kyoto’da Fujii Yûrinkan Müzesindeve Nakamura Fusetsu kolleksiyonunda baz› Türkçe yaz-ma parçalar› bulunmaktad›r.

Bu say›lan kolleksiyonlar›n d›fl›nda, Çin Halk Cum-huriyeti’nde, çeflitli enstitü arflivlerinde ve Pekin MillîKütüphanesinde, Stockholm’de Folkens Museum’da,Helsinki Üniversitesi Kütüphanesinde, ‹stanbul Üniver-

sitesi Kütüphanesi ile Ankara’da Et-nografya Müzesinde birkaç yazma par-ças› saklanmaktad›r.

Buddhist ve Maniheist Türk arafl-t›rmalar›, Almanya’da F.W.K. Müller,Albert von le Coq’un, Rusya’da W.Radloff’un bafllatt›¤› çal›flmalarla bu-gün Türklük biliminin literatürdeUyguristik olarak bilinen ayr› bir bi-lim dal› hâlinde sürdürülmektedir.

A. Maniheist Çevre TürkKülliyat›

Maniheist bir Türk cemaatininoluflmas›n›n ilk resmî temeli Manihe-izmin M.S. 762’de Ötüken Uygur Ka-¤anl›¤›nda Bögü Ka¤an taraf›ndandevlet dini olarak kabulüyle at›lm›fl-t›r.30 Bu resmî tarihi Maniheist Türkedebiyat›n›n da do¤ufl tarihi olarak ka-

bul etmek mümkündür. Do¤u Türkistan’da bulunmuflManiheist Türklere ait yazmalar›n bir bölümünün bubölgeye göçten önceki dönemde, yani 840’tan önce dahaÖtüken’de iken yaz›lm›fl olmalar› gerekti¤i düflünül-mektedir. Yine Turfan kolleksiyonu içinde bulunan Ma-nihey yaz›s› ile yaz›l› Sogdca yazmalardan bir bölümü-nün, Türkler taraf›ndan yazd›r›ld›¤› düflünülmektedir.Bu sonuca belgelerde geçen Uygur devlet adamlar›n›nadlar›ndan var›lmaktad›r. Gabain ayn› sebeple bunlar›nbir bölümünün Ötüken Uygur Ka¤anl›¤› dönemine, birbölümünün de 850’den sonraki Hanl›klar dönemine aitolabilece¤i belirtmifltir (Tezcan 1978: 284). Bu yazmalariçinde en önemlisi Maγn#mag adl› 825-832 y›llar› aras›n-da düzenlenmifl bir ilâhiler derlemesidir.

Maniheist Türkler aras›nda kullan›lm›fl iki temel al-fabe vard›r: Mani alfabesi ve Uygur alfabesi. Mani alfa-besi Maniheist Türkler aras›nda daha sonra yerini Uygur

Köl-Tigin yaz›t›n›n güney yüzünden k›r›lan parça


alfabesine tamamen terketmifltir. Maniheist çevreden ka-lan Türkçe yazmalar›n boyutlar› çok küçüktür. Yaz›lar›ntitiz ve dikkatli ellerden ç›kt›¤› gözlenir. Noktalama ifla-retleri bak›m›ndan da Buddhist çevreye ait metinlerdenkolayl›kla ayr›l›r.

Maniheis Türk edebiyat›n›n ürünleri aras›nda öykü-ler,31 dinî metinler, Maniheist müminlerin uyacaklar›kurallar› anlatan metinler ve bir Mani manast›r› yönet-meli¤i, tövbe dualar›, dua ve ilâhîler kalm›flt›r. Manihe-sit Türkçe eserlerin ifllenifli A. von le Coq’un eserleriylebafllar. Onun bir dizi hâlinde ç›kan Manichaica (I-III) ad-l› eseri, Maniheist Türk araflt›rmalar› tarihinde bugün dede¤erini korumaktad›r. Daha sonra Berlin Kolleksiyo-nunda bulunan Maniheist çevreden kalm›fl bütün metinparçalar› P. Zieme taraf›ndan ifllenip yay›nlanm›flt›r: Ma-nichäisch-türkischä Texte (Texte, Übersetzung, Anmerkungen),BT V, Berlin 1976.

Berlin Brandenburg Akademisi Turfan Kolleksiyo-nunda saklanan Eski Türkçe metinlerin dijital ortamaaktar›lmas› projesi kapsam›nda yürütülen“Vorislamische Altturkische Texte: Elekt-ronisches Corpus”-Pre-Islamic Old TurkicTexts: Electronic Corpus” (k›sa ad› VA-TEC) projesinin örnek CD’si; VATEC CD1.0 (2001) içinde de Huastuanift metnininUygur ve Mani harfli nüshalar›ndan par-çalar (Londra nüshas›n›n tamam›, Berlinve Saint-Petersburg nüshalar›ndan parça-lar ile tamamlanm›fl bir metin olarak) ile51 adet Mani ve Uygur harfli fragman di-jital ortama aktar›lm›flt›r. 60 cilt hâlindeM›s›r ve Orta Asya Manihey metinlerininyay›nlanmas›n›n hedeflendi¤i UNESCOve UAI (Union Academique Internationa-le) sponsorlu¤unda yürütülen uluslar aras›Corpus Fontium Manichaeorum projesinde,Türkçe metinler de yay›n kapsam›na al›n-m›flt›r.32

Dinî ö¤retiye ait metinler aras›ndakiiki y›lt›z nom “‹ki Kök Kitab›”n›n Ma-ni’nin yazd›¤› 7 kitaptan biri olan fiabuh-ragan oldu¤u san›lmaktad›r. Bu çevredensoru-cevap tarz›nda haz›rlanm›fl ö¤retikitaplar› da kalm›flt›r. Türkçe olarak Ma-niheizmin dinî kurallar›n› anlatan metin parçalar› ileile manast›r yönetimine ait metinler de bulunmakta-d›r.33 10. yüzy›l sonu veya 11. yüzy›l bafl›na tarihlendi-rilen Manihey Pothi-Kitab› L. Clark taraf›ndan ifllen-mifltir (1982).

Tövbe dualar› metinleri içinde en önemlisi hem Ma-ni hem de Uygur harfli çok say›da yazma nüshas› bulu-nan Huastvanift’tir. Nüsha kriti¤i çal›flmalar›yla bugünelimizde tam bir Huastvanift metni vard›r. 15 bölümdenoluflan eser, Maniheist dinî kurallar›n çi¤nenmesindendo¤mufl olabilecek günahlardan kurtulmak için edilendualar› içerir. Metinde önce Maniheist kurallar belirtilir,

sonra bunlar›n çi¤nenmesiyle ifllenen günahlar verilerektövbe edilir. Eser üzerinde F.W.K. Müller (1904), W.Radloff (1909), A. von Le Coq (1991), W. Bang (1923),L. V. Dmitriyeva (1963), J.P. Asmussen (1965), P. Zieme(1966) gibi âlimlerin çal›flmalar› vard›r.34

Maniheist Türklerden bugüne Türkçe okuduklar›dua ve ilâhî metinleri de kalm›flt›r. Bunlar aras›nda hemön uyakla hem de son uyakla yaz›lm›fl manzum Türkedebiyat›n›n baflar›l› örnekleri vard›r.

B. Buddhist Çevre Türk Külliyat›

Buddhist Türk Edebiyat›na Genel Bir Bak›fl. BuddhistTürk çevresinden bugün elimizde hem dinî hem de dind›fl› zengin bir edebiyat bulunmaktad›r. Yazmalar›n ço-¤u Sogd ifllek yaz›s›ndan gelifltirilmifl Uygur alfabesi ileyaz›lm›fllard›r. Do¤rudan Sogd yaz›s› ile yaz›lm›fl birkaçparça d›fl›nda Br#hmO ve Tibet yaz›s› ile yaz›lm›fl az say›-da yazma da vard›r, bzk. yukar›. Metinler pustaka forma-t›nda, Çin kitap tomar› tarz›nda, katlama kitap gibi çe-

flitli kitap biçimlerinde haz›rlanm›flt›r.Yazmalar f›rça veya kalemle siyah mürek-kep kullan›larak yaz›lm›fllard›r. Baz› dinîkelimeler için k›rm›z› mürekkebin de kul-lan›lm›fl oldu¤u görülür. Basma eserler,oyma bloklardan bask› tekni¤i uygulana-rak haz›rlanm›fllard›r.

Türk Buddhist edebiyat›n›n büyükbir bölümü Çince, Tibetçe, Sanskrit, To-harca, Toharca B ve Sogdcadan yap›lm›flçevirilerdir. Az say›da telif eser de vard›r.Eldeki çeviri eserlerin büyük k›sm› Çince-den yap›lm›fl olanlard›r. Tibetçeden çevril-mifl 16 metin bilinmektedir. Dokuz adetdo¤rudan Sanskritçeden çevrilmifl eser var-d›r. Üç eserin Toharca orijinallerinden çev-rildi¤i san›lmaktad›r. Hangi dilden çevril-di¤i belirlenemeyen metinler de bulun-maktad›r.

Bildi¤imiz çevirmenler içinde en ün-lüleri Beflbal›kl› âlim fii]qo fiäli Tu-tu]’dur. fii]qo fiäli Tutu]’un, ÇincedenTürkçeye yapt›¤› çeviriler aras›nda Suvar-naprabh#sasottama SÑtra, ünlü Çinli Budd-hist rahip Hsüan-Tsang’›n Biyografisi, NO-

lakantha[ka] SÑtra’y› sayabiliriz. fii]qo fiäli Tutu]’unbunlardan baflka çevirileri de vard›r.

Bir di¤er âlim, Maitrisimit nom bitig’i Toharcas›ndançeviren Prajñ#rakwita’d›r. 13. yüzy›ldan Beflbal›kl› Ant-sa] ve Küntsün fiäli Tutu] bilinmektedir. Beflbal›kl›Antsa] Buddh#vataZsaka SÑtra ve Samantabhadra-cary#praîdhana’y› çevirmifltir. Küntsün fiäli Tutu]’unise, Ci bei dao chang chan fa çevirisi vard›r. Punya|rO veSamgha|rO, Mañj|rO S#dhana, Karunad#sas ve Komullu (:Hamili) Arya Acarya 14. yüzy›lda faaliyet göstermifller,Tibetçeden çeviriler yapm›fllard›r. Elimizdeki Buddhisteserlerin Türkçeye çevrilmesinde, Kök Türk ka¤anl›¤›-

Çin yazmas›ndan Runik harfli birbölüm. (M.S. 925.)


n›n 1. döneminde bilinen misyon faaliyetleri (bkz. yu-kar›) say›lmazsa, üç safha belirlenebilmektedir. Moriya-su’ya göre en erken safha 10. yüzy›l›n son onlu y›llar›ile 11. yüzy›l›n ilk onlu y›llar›n› kaplar. ‹kinci safha,11. yüzy›ldan 13. yüzy›l bafl›na kadar süren çeviri faali-yetlerini içine al›r. Bu dönemde yap›lan çevirile-rin hemen hepsi Çincedendir. Son safha, 13-14.yüzy›llarda, Yüan sülâlesi döneminde yap›lan çe-virileri kapsar.35

Buddhist kanon (= TripiÄaka) üç bölümdenoluflur: (1) Vinaya-piÄaka, (2) SÑtra-piÄaka, (3). Ab-hidharma-piÄaka. Buddhizmin kutsal metinlerimuhteva ve biçimlerine göre de bölümlendirilir.P#li TripiÄaka’n›n içinde, kanonun 9 A^ga’ya, dalaayr›ld›¤› belirtilir:

(1) Sutta (sÑtra = Tü. sudur), düz yaz› vaaz,(2) Geyya (geya = Tü. taqflut), düz yaz› ve fliir

kar›fl›k vaaz,(3) Veyy#karana (vy#karana = Tü. ad›ra yarl›-

qamaq), aç›klamalar, yorumlar,(4) G#th# (g#th# = Tü.|loka), fliir dörtlükleri”,(5) Ud#na (ud#na = Tü. ävdimäk), özlü sözler,(6) ‹tivuttaka, (itivrttaka = Tü. ävrifl) “Budd-

ha flöyle dedi” sözleriyle bafllayan k›sa konuflmalar,(7) J#taka (j#taka = Tü. çatik), Buddha’n›n

önceki do¤umlar›na ait hikâyeler,(8) Abbhutaddhamma (abhuta-dharma = Tü.

mu]ad›nç›γ nomlar), mucizevî dharmalar,(9) Vedalla, soru-cevap biçimindeki ö¤retiler.9 A^ga’ya, bazen 12 Dharmapravacana’ya ben-

zer bir bölümlendirme SaddharmapundarOka,Mah#karun#pundarOka gibi Sanskrit Buddhist me-tinlerde de bulunur.36 12 Dharmapravacana ‘Dhar-ma/(Buddha’n›n Kanunu) ilân›’ Tü. Abhidharmako-|abh#wya-ÄOkatattv#rtha-n#ma metninde de tespitedilmifltir. 12 Dharmapravacana 9 Anga’n›n doku-zuncusu d›fl›nda, Avad#na (= Tü. yöleflürüg); benzet-meler; Nid#na (= Tü. bafllaγ) konuflma bafllang›çla-r›, girifller; Vaipulya (= Tür. ki]ürmäk), geniflletme-ler; Upade|a (= Tü. yörä sözlämäk), yorumlamal› ko-nuflmalar› içerir. P. Zieme bunlar›n Tü. Abhidhar-mako|abhawya-ÄOkatattv#rtha-n#ma metnine göre birde¤erlendirmesini yapm›flt›r (1991: 43-44).

Vinaya-piÄaka, manast›r cemaatinin (Skr. sa^gha),Buddhist rahip ve rahibelerin hayat›n›, günlük yaflamla-r›n› düzenleyen kurallar› içine al›r. Eski Türkçede Budd-hist vinaya-piÄaka literatüründen birkaç metin bilin-mektedir: Br#hmO yaz›s› ile yaz›l› iki dilli; Sanskrit-Türkçe bir Karmav#can# metni parças› bunlardan biridir.Maue-Röhrborn (1976) taraf›ndan ifllenen metin, birmanast›r k›yafetinin nas›l giyilip kullan›laca¤›na dairdir.Prav#ra^# SÑtra bir rahibin ya¤murlu bir mevsim bo-yunca çekildi¤i inzivadan ç›kt›ktan sonra yapaca¤› ifllerianlat›r; bir derleme olan ‹nsadi SÑtra’n›n 52-760. sat›r-

lar›nda Prav#ra^# töreni tasvir edilmifltir. Metin S. Tez-can taraf›ndan ifllenmifltir (BT III, 1974). P. Zieme “DasPrav#ra^# SÑtra in alttürkischer Überlieferung” bafll›kl›çal›flmas›nda Turfansammlung içinde tespit etti¤i ‹nsadiSÑtra ile paralellik gösteren iki fragmen üzerinde dur-

mufltur (Acta ‹ranica 12, 1988: 445-453). Manas-t›r kurallar› (Pr#timok|a) hakk›nda bir yorum olanVinayavibha`ga ile ilgili Buddhist Türk literatü-ründe Br#hmO alfabesiyle yaz›l› ve Sanskrit-Türkçeiki dilli birkaç metin parças› Turfansammlungiçinde tespit edilebilmifltir. MÑlasarv#stivada Vi-nayavibha`ga’s› ile Sarv#stivada Vinayavibha`ga’s›-na ait bu metin parçalar› Maue taraf›ndan ifllen-mifltir (1996).

SÑtra-piÄaka, tarihsel Buddha ile di¤er bütünBuddhalar›n verdikleri veya vermifl olduklar›nainan›lan vaazlar› toplar, ço¤unlukla diyalog fleklin-dedirler. SÑtralar, dinin (dharma) bir veya birdenfazla konusu üzerinde uzun ya da k›sa aç›klamalar-d›r (Winternitz 1933: 9). SÑtra-piÄaka, befl #gama,yani befl büyük sÑtra kolleksiyonundan oluflur: (i)DOrgh#gama, “Uzun vaazlar kolleksiyonu”ndanTürkçe metin fragmenleri Turfansammlung’datespit edilmifltir. Bunlar Gabain (1954, TT VIII),Kudara-Zieme (1983, 1995) taraf›ndan ifllenmifl-tir. (ii) Madhyam#gama “Orta boy SÑtralar Kollek-siyonu”ndan Türkçe parçalar da Gabain (1954, TTVIII), Kudara-Zieme (1983, 1995) taraf›ndan ifl-lenmifltir. (iii) Samyukt#gama “Gruplanm›fl söylem-ler kolleksiyonu”na ait belirlenmifl Türkçe metinparçalar› da Gabain (1954, TT VIII), Kudara-Zi-eme (1983, 1995) taraf›ndan ifllenmifllerdir. SaZ-yukt#gama’n›n k›sa Çince versiyonundan çevrilmifl6 Türkçe fragmen de tespit edilmifltir. (iv) Ekot-tar#gama “Yükselen say› düzeninde haz›rlanm›flvaazlar kolleksiyonu”ndan yedi Türkçe fragmenvard›r. Fujii Yûrinkan Müzesinde bulunan parçad›fl›ndaki Ekottar#gama parçalar› Kudara (1986) veKudara-Zieme (1995) taraf›ndan yay›mlanm›fllar-d›r. Türkçe sÑtralar aras›nda Diflastvustik, Ud#na-varga’dan parçalar da bulunmufltur. J#takalar› içi-ne alarak Buddha biyografileri ve av#danalarMah#yana-d›fl› Buddhist sÑtralar› oluflturur. Ara-êmi J#taka’n›n kitap format›nda üç yapra¤› Pelli-ot kolleksiyonu aras›nda bulunmufltur. Budd-ha’n›n hayat›n› anlatan Türkçe metin parçalar›nÇince Lalitavistara SÑtra’n›n çevirisinden oldu¤u

F.W.K. Müller taraf›ndan belirlenmifltir. Bir baflka Yar-xoto’da bulunmufl bir Buddha biyografisinden tek birsayfa J.P. Laut (1983) taraf›ndan ifllenmifltir.

Avad#na’lar, Buddhist külliyat›n sÑtralar grubunagirer. Düz yaz› hâlinde avad#na’lar›n say›s› manzumlar-dan daha çoktur. Kötü Karma yollar›ndan birini seçme-nin do¤uraca¤› kötü sonuçlar hakk›nda dinleyiciyi uyar-mak için düzenlenen ve on Karmapatha’ya “Karma yolu”göre düzenlenen Türkçe hikâyelerin ise, tercüme edildi-¤i kaynak bilinmemektedir. Turfan Kolleksiyonundasaklanan Da|akarmapath#vad#nam#l# hikâyeleri üzerine

Demir üzerine So¤dça yaz›l›

k›l›ç k›n›


yap›lan yay›nlar için Elverskog (1997: 43-44)’ye bak›la-bilir. Da|akarmapath#vad#nam#l#’n›n Sankt-Petersburgkolleksiyonu Shôgaito-Tugufleva-Fujishiro taraf›ndanyay›nlanm›flt›r (1998). Baflka bir avad#na derlemesininparças› olan z#rdÑlakarn#vad#na’n›n da Türkçeye çevril-mifl küçük parçalar› tespit edilmifltir. Metin Sanskrit-Türkçe iki dillidir ve Maue (1996: 76-80) taraf›ndan ifl-lenmifltir.

J#taka’lar (> ETü. çatik), Buddha veya bodhisattwa-lar›n geçmifl do¤umlar›ndaki tecrübelerini, bafllar›ndangeçenleri anlatan hikâyelerdir. J#taka’lar Buddhist külli-yat›n›n’sÑtra’lar grubunun oniki bölümünden biriniolufltururlar. Buddhist Türk edebiyat› hem manzumhem de düz yaz› hâlinde zengin say›labilecek bir j#takakülliyat›na sahiptir. Mensur Türkçe j#taka’lar›n baz›lar›flunlard›r: Araêmi J#taka, Vi|vantara J#taka’n›n bir var-yant›d›r. Kral Araêmi’nin ailesini ve kendisini hidaye-te ermek için büyün arzular›n› söndürüflünü anlat›r. EserJ.R. Hamilton taraf›ndan neflredilmifltir (1986-I: 1-20).‹yi ve Kötü Prens J#takas›, Kaly#namkara ve P#pamkara ad-l› iki prensle ilgilidir. Türkçe versiyonu üç ayr› el yazma-s›ndan metinler hâlinde saklanm›flt›r. Metinlerden ikisiTunhuang’da bulunmufltur. Bunlar Bibliothèque Nati-onale ve British Library kolleksiyonlar›nda bulunmakta-d›r. Üçüncü metin Yarxoto’danolup Turfan Kolleksonundakorunmaktad›r. J.R. HamiltonParis nüshas›n›n Çincesindenerken bir çeviri oldu¤unu tah-min eder; Hamilton yazman›nTunhuang’daki 17 Numaral›Ma¤aradan bulunmas›ndan do-lay› 11. yüzy›ldan önce tercü-me edilmifl olmas› gerekti¤inidüflünür (1996). Londra metni tek yapraktan ibarettir veParis metninin bir parças› oldu¤u düflünülmektedir. Pa-ris metni önce Pelliot (1914), sonra da Hamilton taraf›n-dan ifllenmifltir (1971). Turfan Kolleksiyonundaki me-tin, yaz›s› ve noktalama özellikleri bak›m›ndan erken ta-rihli bir nüsha olup baflka bir yazman›n parças›d›r. Bumetin Zieme taraf›ndan ifllenmifltir (1974). Haribha-ÄÄa’n›n J#takam#l#’s› Arya zÑra’n›n J#takam#l# gelene¤in-de bir 35 j#taka derlemesidir. Sanskrit-Türkçe iki dilliolarak Br#hmO alfabesiyle kaleme al›nm›flt›r. 4 fragmenbugüne kalm›flt›r. ‹lk iki fragmenin ön ve arka yüzlerin-de Simhaj#taka’n›n sonu vard›r. Di¤er iki fragmen ise,z#kyasiZhaj#taka’dan parçalar ihtiva eder. Eser Maue(1996) taraf›ndan ifllenmifltir. Mah#bodhij#taka, ¬ryazÑra’n›n J#takam#l#’s›n›n 23 numaral› j#takas›’d›r,Buddha’n›n asketik Mah#bodhi olarak inkarnasyonununhik#yesini anlat›r. Eser Maue (1996) taraf›ndan ifllenmifl-tir. “Çömlekçinin Hikâyesi”, bir Brahman genç olan ar-kadafl›n› Buddha K#˙paya’y› bulmaya teflvik eden birçömlekçinin hikâyesini anlat›r. Hikâye Sa�ghabhedavas-tu’ya benzemekle birlikte, Türkçe hikâyenin girifl k›sm›Türkçe versiyona hast›r. Telif olabilece¤i de düflünül-müfltür. G. Ehlers j#taka’n›n Turfan Kolleksiyonundakibir sayfal›k parças›n› ifllemifltir (1982).

Saddharma-Pun#arika SÑtra’n›n 25. bölümü tammetin olarak Türkçede vard›r. Türkçe metin önce Rad-loff, sonra da fi. Tekin taraf›ndan Berlin ve Leningradnüshalar› Kuan-fli-im-Pusar (Ses ‹fliten ‹lâh) Vap Iua ki at-l›g nom çeçeki sudur bafll›¤›yla karfl›laflt›rmal› metin olarakyay›nlanm›flt›r (Erzurum 1960). Saddharma-Pu^6arikaSÑtra’n›n baflka bölümlerinden parçalar da tespit edile-bilmifltir.

Suvarâprabh#sa SÑtra (= Tü. Altun Yaruq “Alt›nIfl›k”) da Saddharma-Pundarika SÑtra gibi Mah#y#nasÑtralar›n›n en önemlileri aras›ndad›r. Eser, Beflbal›kl›fii]qo fiäli Tutu] taraf›ndan Çinceden çevrilmifltir. St.Petersburg ve Turfansammlung kolleksiyonlar›nda top-lam 7 yazma nüshas› vard›r. Turfan kolleksiyonundakiyazmalar eksiktir. Tam Altun Yaruq metni St. Petersburgnüshas›d›r ve Malov taraf›ndan 1910’da Kansu, Wenflu-kou köyündeki bir Buddhist manast›r›ndan temin edil-mifltir. Bu nüshan›n istinsah tarihi 1687’dir. 31 bölümebölünen 10 kitaptan oluflan metin toplam 675 sayfadanoluflmaktad›r. Metin üzerinde çok say›da çal›flma yap›l-m›flt›r. St.Petersburg nüshas›n›n tam bir transkripsiyo-nu, Berlin fragmanler›yla uygunlaflt›r›larak Kaya (Anka-ra 1994) taraf›ndan yay›nlanm›flt›r. Son olarak P. Zieme,Altun Yaruq’un girifline dair bilinen bütün fragmanlar›

ve ilk bölümü BTT’nin XVIII.yay›n› olarak haz›rlad› (Turnho-ut: Brepols 1996). Yamar#jaSÑtra, VimalakOrtinirde˙a SÑtra,Sukh#vatOvyÑha SÑtra,Mah#y#na Mah#parinirv#âSÑtra v.b. baflka Mah#y#nasÑtralar›ndan Türkçe fragman-ler da bulunmaktad›r.

Buddhist Türk edebiyat›n-da Çinceden tercüme edilmifl uydurma (apokryphal)sÑtra’lar da bulunmaktad›r. Bunlar›n içinde en ünlüleriçok say›da nüshalar› olan Çinceden çeviri Säkiz Yükmäk“Sekiz Y›¤›n”, Kflanti q›lγuluq nom bitig “Günah Ç›kart-ma Kitab›”d›r. Pak-lin-fli-ki atl›γ yürü] linxua çäçäk ter-gini nom ärdini “Bai lian she jing adl› Beyaz Nilüfer Çi-çe¤i Dharma Mücevheri” (Abitaki SÑtra), k›sa ad›yla Ye-tikän sudur gibi eserlerdir.

Türkçe Buddhist metinler aras›nda az›msanmayacaksay›da Tantrik metinler de vard›r. Bunlar›n ço¤u Tibet-çeden çevirilerdir.37

Abhidharma-piÄaka, Buddhizmin metafizik yönünüiflleyen eserler bütünüdür. Elimizde do¤rudan Abhid-harma literatürüne ait Türkçe eserler yoksa da bu litera-türe dair düz yaz› yorumlar›n (Skr. bh#wya) Türkçe çevi-rileri bulunmaktad›r. Bu yorumlar›n içinde en ünlüsüVasubandhu’nun yine kendi fliir düzenindeki Abhidhar-mako|ak#rik#’s›na yazd›¤› Abhidharmako|abh#wya adl›eserdir. Eserin Türkçe versiyonu Hsüen Tsang taraf›ndanyap›lan Çince çevirisinden yap›lan çevirilerdir ve TürkçeAbhidharmako|abh#wya çevirilerinden bugüne kadar 20fragmen tespit edilebilmifltir. Bunlardan biri Br#hmO ya-z›s› ile Sanskrit-Türkçe iki dilli bir fragmendir (Maue

Uygur yaz›s› ile bir belge


1996). Stokholm, Folkens Müzesindeki 16 metin parça-s› Tunhuang’da bulunmufltur. Hepsi de ifllek Uygur elyaz›s› ile yaz›l› olup tek bir yazmaya aittirler. KudaraKôgi Kyoto, Fujii Yûrinkan Müzesindeki pustaka forma-t›ndaki tek sayfal›k fragmeni ifllemifltir (1984). GengShimin (1987, 1989), Kansu Müzesindeki tek yaprakl›kfragmenin 8. cildin 7. yapra¤› oldu¤unu belirtir. PekinMillî Kütüphanesinde de 5. Bölümün üçüncü yapra¤›bulunmaktad›r (Zhang-Wang 1994). Vasubandhu’nunmanzum Abhidharmako|ak#rik#’n›n Hsüan Tsang tara-f›ndan yap›lan Çince çevirisinden çevrilmifl küçük birTürkçe fragmen ‹stanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndebulunmaktad›r. Parça Kudara taraf›ndan ifllenmifltir(1981). Türkçe Buddhist külliyat içinde Vasuband-hu’nun Abhidharmako|abh#wya’s› ile ilgili bugüne kadarbulunan en hacimli metin Sthiramati’nin 6. yüzy›ldayapt›¤› Abhidharmako|abh#wyaÄOkatattv#rtha-n#ma adl›yorumun çevirisidir. Metin Tunhuang’da Sir Aurel Steintaraf›ndan bulunmufltur, bugün British Library’de mu-hafaza edilmektedir. Türkçe yazman›n t›pk›bas›m›n› fii-nasi Tekin yay›nlam›flt›r (1970). Eserin tam metni M.Shôgaito taraf›ndan ortaya konmufltur(1991, 1993). Metin üzerinde Röhrborn(1981) ve Barutcu’nun (1990) da çal›fl-malar› vard›r. Yine Skandhila taraf›ndanyaz›l›p Çinceye Hsüan Tsang taraf›ndançevrilen ve Sarv#stiv#da okulunun dokt-rinlerini aç›klayan Ru a pi da mu lun üze-rine yap›lan Türkçe bir yorumun dörtparças› Stokholm, Folkens Müzesindebulunmaktad›r. Bunlar üç ayr› çeviriyeait parçalard›r. Kudara da Haneda Fo-to¤raf Kolleksiyonu içinde Abhid-harm#vat#ra-prakaraâ’n›n üç parças›n›belirleyebilmifltir (1981). Türkçedekidi¤er Abhidharmako|abh#wya yorumlar›ile çeflitli sÑtra yorumlar› hakk›nda El-verskog (1997)’ye bak›labilir.

Buddhist çevre Türk edebiyat›na aitolmak üzere M.S. 600-664 y›llar› aras›n-da yaflam›fl ünlü Çinli rahip HsüanTsang’›n biyografisi Altun Yaruq’un da mütercimi olanâlim Beflbal›kl› fii]qo fiäli Tutu] taraf›ndan çevrilmifltir.Bu çevirinin büyük bir bölümü bugüne kalm›flt›r. Türksiyasî ve kültür tarihi araflt›rmalar› için de son derecedeönemli olan eser üzerinde bugüne kadar çok say›da çal›fl-ma vard›r. Gabain (1935, 1938), Arlotto (1966), Tugu-fleva (1974, 1980, 1991), Tezcan (1975), Toalster (1977),Barat (1993), Geng Shimin (1979), Zieme (1990), Röhr-born (1996) Türkçe metnin bölümlerini yay›nlam›fllar-d›r. Bunlar ve di¤er Hsüan Tsang üzerine yap›lan çal›fl-malar için Elverskog’a (1997: 132-135) bak›labilir.

Bir derleme kitap olan ‹nsadi SÑtra Murtuk’ta bulu-nan büyük yazmalardand›r. Eser Çisum Tu adl› biri tara-f›ndan derlenmifltir. Eser Tezcan (1974) taraf›ndan BTTdizisinin III. Kitab› olarak yay›nlanm›flt›r.

Türkçe Maitrisimit nom bitig, Türkçe Buddist külliya-t›n en önemli eserlerindendir. Girifl ve 27 bölümden olu-flan eserin iki yazmas› bulunmufltur. Eser Sanskrit asl›n-dan Toγr› diline yap›lan tercümesinden Prajñ#rakwita ta-raf›ndan Türkçeye çevrilmifltir. fi. Tekin eserin 8. yüzy›l-da, F.W.K. Müller ise 11. yüzy›lda çevrildi¤ini düflünür-ler. Maitrisimit nom bitig’in bir sahneye konulmak üzerehaz›rlanm›fl bir körünç “sahne eseri” oldu¤u düflünülmek-tedir. Eserin Turfansammlung’da muhafaza edilen versi-yonu Turfan yak›nlar›ndaki Sengim ve Murtuk’ta bir Al-man araflt›rma gezisi s›ras›nda bulunmufltur. ‹kinci versi-yon literatürde Hami (=Komul) versiyonu olarak bilin-mektedir, 1959’da bulunmufltur. Maitrisimit nom bitig’inBerlin versiyonu Prof. fi. Tekin taraf›ndan önce Türkçede(1976), sonra da Almancada BTT’nin IX. Kitab› olarak 2cilt hâlinde yay›nlanm›flt›r (1980). Hami versiyonununçeflitli bölümleri Geng Shi-min, H.J. Klimkeit ve J.P. La-ut taraf›ndan yay›nlanm›flt›r. J.P. Laut taraf›ndan eserinkarfl›laflt›rmal› metni haz›rlanmaktad›r. Hami nüshas›üzerinde ‹. Yüsüp ve Dolkun Kambiri’nin de çal›flmalar›vard›r.38 Hami nüshas›n›n tam transkripsiyonlu metni

Do¤u Türkistanl› âlimler taraf›ndan ya-k›nlarda neflredilmifltir.

[Kö]ül] tözin uq›tdaç› nom gönül kö-künü, tabiatini tavsif eden bir eserdir. fi.Tekin eserin Vapfli Baxfl›’n›n telif eserioldu¤u görüflünü tafl›r. P. Zieme Çince-den tercüme edildi¤ini düflünmektedir(Elverskog 1997: 147). Yazma, AurelStein taraf›ndan Tunhuang’da bulun-mufltur, hâlen British Library’de saklan-maktad›r. Eserin neflri fi. Tekin taraf›n-dan yap›lm›flt›r (1980).

C. Maniheist ve BuddhistTürk Edebî Çevrelerinde Manzum Edebiyat

Eski Türk fliiri üzerinde son y›llardade¤erli araflt›rmalar yap›lm›flt›r: P. Zi-eme’nin Turfan ve Tunhuang Buddhist

Türklerinden kalma manzum metinlerin flekil, stil, türve içerik analizlerini yapt›¤› Die Stabreimtexte der Uigurenvon Turfan und Dunhuhang (Budapest 1991) adl› eseri ba-flucu çal›flmalardan biridir. G. Doerfer’in Formen der älte-ren Türkischen Lyrik (Szeged 1996) bafll›kl› çal›flmas› ise,Orhon yaz›tlar›n› da kapsayarak eski ve orta dönem Türkfliirine toplu bir bak›flt›r.

fi. Tekin,“Uygur Edebiyat›n›n Meseleleri”, TürkKültürü Araflt›rmalar›, 2, 26-67; Türk Dili dergisinin1986 y›l› 409/Ocak say›s› Türk fiiiri Özel Say›s›’n›n I.k›sm› Maniheist, Buddhist Türk çevreleri ile Karahan-l› alan›n› kapsayarak Eski Türk fiiiri’ne ayr›lm›flt›r (Te-kin 1986, Sertkaya 1986). Barutcu (1991: 69-87)’de deManiheist ve Buddhist çevre Türk nazm› üzerinde du-rulmufltur.

So¤d alfabesi


Maniheist çevreye ait manzum dil yadigârlar› topluolarak Prof. Reflit Rahmeti Arat taraf›ndan ifllenmifltir:Eski Türk fiiiri, Ankara 1965, s. 1-59, 1-7 numaral› fli-irler. Bu fliirler daha önce flu çal›flmalarda ifllenip neflre-dilmiflti: A. von Le Coq, Manichaica, II, II; TT III: W.Bang, “Manichäische Hymnen”, Le Muséon 38 (1925), s.1-55. Mani çevresine ait sekinci fliir, P. Zieme taraf›ndande¤erlendirilmifltir: “Ein manichäische-türkishes Ge-dicht”, TDAY-Belleten 1968, 39-43. TT IX’un 10-45.sat›rlar› aras›ndan Toharca-Türkçe iki dilli “Baba Ma-ni’ye ilâhi” metni bulunmaktad›r. Türkçe metin man-zum Toharca ilâhinin kelimesi kelimesine çevrisi fleklin-de taklidî bir manzumedir. Bu iki dilli metnin yer ald›-¤› mecmuadaki di¤er de¤iflik Maniheist me-tinlerden baz›lar› fliir düzeninde olabilir,meselâ T III D 258 d ve T III 258 b. Ancak,bunlar›n eksik ve çok y›pranm›fl parçalar ol-malar› rekonstrüksiyonlar›n› engelledi¤in-den kesin bir karara varmak mümkün gö-rünmemektedir. ‹lâhîler manzum düzendeolduklar›na göre, Berlin kolleksiyonundakidaha önce yay›nlanmam›fl Maniheist çevreyeait bütün parçalar›n ifllendi¤i BT V’teki (: P.Zieme, Manichäish-Türkische Texte, Berlin1976) “ilâhî” (Hymnus) ve “övgü” (Lobpre-is) olarak nafliri taraf›ndan tavsif edilen me-tinlerden bir k›sm›n›n (BT V 11, 13, 18 nu-maral› metinler) Türk edebiyat›n›n bu kate-gorisine dâhil edilmeleri mümkündür.

Buddhist çevreye ait manzum dil yadi-gârlar› da toplu olarak ilk Prof. Reflit Rah-meti Arat taraf›ndan ifllenmifltir: Eski Türkfiiiri, Ankara 1965, s. 61-242, 8-27 numara-l› fliirler. ‹kinci toplu çal›flma P. Zieme’yeaittir: Buddhistische Stabreimdichtung der Ui-guren, Berlin 1985 (BT XIII). Bu iki yay›n-da bulunan Buddhist Türk manzumelerinden ayr› olarakmuhtelif araflt›r›c›lar taraf›ndan yay›nlanm›fl manzume-ler de vard›r.

Maniheist ve Buddhist Çevrelere

Ait Manzum Dil Yadigârlar›n›n

Özellikleri

Maniheist ve Buddhist çevrelere ait manzumelerdenaz›m birini genellikle dörtlüktür. Ancak, bentlerdekidize say›lar›n›n ikiden sekize kadar de¤iflti¤i, dizelerde-ki hece say›s›n›n belli bir düzene tâbi olmad›¤›, ölçü vekafiye kurallar›na s›k› s›k›ya uymayan kar›fl›k veya ser-best naz›m tekni¤i ile yaz›lm›fl serbest düzende fliirler devard›r. Bilhassa, Maniheist çevreye ait ve tür olarak ilâhîsay›lan naz›m flekilleri bu bak›mdan dikkati çeker. Me-selâ, Ta] Tä]ri ‹lâhisi (ETfi, Nu. 1, 8-9) bu tarz fliirleraras›nda en güzellerinden biridir:

Ta] tä]ri kältiTa] tä]ri özi kälti

Ta] tä]ri kältiTa] tä]ri özi kältiTuru]lar qamaγ bäglär qadafllarTa] tä]rig ögälimKörügmä kün tä]riSiz bizni küzädi]Körünügmä ay tä]riSiz bizni qurtγar›]Ta] tä]riY›dl›γ y›parl›γYaruqluγ yafluqluγTa] tä]ri (5 kez tekrar)Ta] tä]ri (5 kez tekrar)

Ta] tä]riY›dl›γ y›parl›γYaruqluγ yafluqluγTa] tä]riTa] tä]riTan Tanr›s› geldi.Tan Tanr›s› kendisi geldi.Tan Tanr›s› geldi.Tan Tanr›s› kendisi geldi.Kalk›n bütün beyler, kardafllar.Tan Tanr›s›n› övelim!Gören Gün Tanr›s›Siz bizi gözetiniz!Görünen Ay Tanr›s›Siz bizi kurtar›n›z!Tan Tanr›s›Kokulu miskliNurlu ›fl›kl›Tan Tanr›s› (5 kez tekrar)Tan Tanr›s› (5 kez tekrar)Tan Tanr›s›Kokulu miskliNurlu ›fl›kl›Tan Tanr›s›Tan Tanr›s›

Buddhist çevrede ise, manzum olarak yaz›lan hikâye-lerde (avad#na ve j#taka) naz›m birimi genellikle dörtlük-ler olmakla birlikte, bu kurala tam uyulmad›¤› ve bent-lerdeki dize say›s›n›n ikiden sekize kadar de¤iflebildi¤igörülmektedir. Manzum avad#nalardan Sukuflmadi Baya-gut ile Supirabi Katun’un Hikâyesi, Pirasançi ‹lig Kan’›n Hi-kâyesi, Sudarflani ‹lig Bäg’in Hikâyesi, manzum birprajn#p#ramit#-jataka olan Sad#prarudita ve DharmodgataBoddhisattva Hikâyesi böyle fliirlerdendir. Buddhist çevre-ye ait böyle ikilik, befllik, alt›l›k, sekizlik naz›m birimle-ri ile yaz›lm›fl baflka manzumeler de vard›r. Naz›m birim-lerine ay›rman›n mümkün olmad›¤› fliirler de vard›r.

Eski Türk fliirinin en küçük naz›m biri beyitlerdir. Be-yitler de her biri bir dizede ifade edilmifl iki müvazifikrin sanatl› bir biçimde ifllendi¤i iki dizenin birleflti-rilmesiyle oluflmufllard›r. Muhtemelen Türk ata sözleri,orijinal fallarla birlikte Türk fliirinin oluflumuna kay-nakl›k etmifllerdir.39 Türk fliirinin genel naz›m birimisay›lan dörtlükler de iki beyitin birleflmesinden ortayaç›km›fllard›r. Türk fliirinde yararlan›lan ahenk unsurla-

Brahmi alfabesi


r›n›n dörtlüklerdeki tezahürü böyle bir sonuca varmay›mümkün k›lmaktad›r.

Eski Türk fliirinin “de¤iflmeyen, kas›tl› ve gerekli unsuru”alliterasyondur. Alliterasyona ba¤l› olarak ç›kan “bafl ka-fiye” Maniheist ve Buddhist çevre fliirlerinde (a) V(okal)-alliterasyonu, (b) K (onson) alliterasyonu, (c) KV-alliterayonu olarak görünür:

(a) ö-/ö-/ö-/ö-öçüg käkig kitäripövkä tülükin särgürüpögüg qa]›γ tap›nuöztä uluγlar›γ aya]lar!a-/a-/a-/a-az amranmaq bo kö]ülügalquta ›naru t›d›]lar!azaγlarn›] nom›ntaars›qma]lar tözünlär a!o-/o-/o-/o-otluγ opr› äw barq oloγul q›z tegmä baγ çuγ olol an› täg sawlartaosal s›mtaγ bolma]lar(BT XIII/15, 17-38)(c) ya-/ya-/ya-/ya-/ya-yana yemä ol yemiflliklärdeyarafl› körklä yuullar› äripyaγ täg süt täg suwlar› ol.yar›lu aç›lm›fl linxua çäçäkleri äripyaltr›yu turur ö]läri ol(SDB 33/95-97)qo-/qo-/qo-/qo-qop küsüflümin qanturtaç› baxfl›mqa,quruγ eligin barγuta nä] ögrünçüm toγmazqolulayu körsär män bo ät’özüminqor›ladaç› artataç› ärür nä] ür turmaz(SDB 66/181-183)Bütün bu örnekler düzenli bafl kafiyeye

sahip örneklerdir. Ancak bunlar›n yan›nda(K) a/ä, (K) i/›; (K) ä/e/i; (K) o/u ve (K) ö/ütarz›nda düzensiz bafl kafiyeli fliirlere de pekçok örnek verilebilir. Bu tür düzensizliklerin sebebini,bafl kafiyenin ‘göz için’ olmas›na ba¤layanlar vard›r. An-cak, yaz›s›z dönemlerden kald›¤› kesin olan, fakat EskiTürkçenin geç dönemlerinde tespit edilmifl Türk atasözleri, boy boylama/soy soylamalar›n›n›n bir k›sm›n› hâlâfliir düzeninde saklayabilen Dede Korkut Hikâyeleri gi-bi orijinal ürünlerde de bafl kafiyenin bulunmas›, köken-de bafl kafiyenin ‘kulak için’ olmas› gerekti¤ini söylet-mektedir. Asl›nda, bafllang›çtan itibaren birbirine nite-likçe yak›n say›lan ünlülerin bafl kafiyeli fliirlerde ayn›dörtlük içinde düzensiz olarak yer almalar› ne kadar ‘göziçin’ önemli olmam›flsa, muhtemelen kulak için de o ka-dar çok önemli olmam›fl olmal›d›r. Böyle bir iliflkiyi kur-mada, Türk Runik alfabesinin ünlü harflerinin karfl›lad›-¤› fonemik de¤erler de yard›mc› olabilir. Öte yandan dü-

zensiz bafl kafiyeli fliirler olarak nitelenen bu tür fliirlerinkendi içlerinde bir bafl kafiye düzeninin kuruldu¤u dadikkati çekmektedir (Barutcu 1991: 78-81).

Eski Türk fliirinde daha çok gramer alliterasyonu olarakortaya ç›kan son kafiyeden de yararlan›lm›flt›r. Bununla bir-likte, Buddhist ve Maniheist çevreye ait fliirlerde, sonkafiyenin zarurî bir ahenk unsuru olmad›¤› da gözlen-mektedir. Bu çevrelerde, anlafl›lan hece say›s› da her za-man zarurî bir ahenk unsuru olarak görülmeyebilmifltir.Ancak orijinal Türk yaratmalar›nda bu ahenk unsurlar›da dikkat çekici bir biçimde göze çarpmaktad›r. EskiTürk fliirinde bir baflka ahenk unsuru olarak, meselâ Al-tun Yaruq’ta oldu¤u gibi, fli’riyetin söz dizimi ile gerçek-leflti¤i ve dörtlüklerde dizelerin belli yerlerindeki söz ve

söz gruplar›nda tekrarlanan bir hece vurgusudüzeninin sa¤land›¤› dikkati çekmektedir.

‹çerikleri Bak›m›ndan Maniheist

ve Buddhist Çevrelere Ait

Manzum Dil Yadigârlar›

Maniheist Türk çevresinden günümüze,Buddhist çevreye göre daha az say›da fliirulaflm›flt›r. Bir k›sm› çeviri bir k›sm› da oriji-nal olan bu manzumelerin hepsi bafl ~ baflikdenen ilâhîlerdir. bafl ~ baflik Sogdcadan al›n-t› bir sözdür. kög sözü de “flark›” anlam›ylabirlikte “ilâhî” karfl›l›¤›nda kullan›lm›flt›r.Bu ilâhîlerin ço¤u “dua” ve “medhiye, övgü”olarak yaz›lm›fllard›r. Nitekim her iki söz deManiheist Türkçe metinlerde alq›fl “hay›rdua” ve ögdir “övgü, medhiye” sözleri ile bir-likte alq›fl baflik, kög ögdir olarak geçmifltir. Buçevrede “fliir, manzume, naz›m” için kullan›-lan genel sözlerden biri taqflut’tur. Buddhistçevrede “fliir, manzume, naz›m” için yayg›nolarak kullan›lan söz qofluγ olmufltur. Budd-hist çevrede taqflut sözü de ayn› anlamla kul-lan›lm›flt›r.

Türk edebî çevresinin bildi¤imiz en eskiflairlerinden biri Apr›n Çor Tegin’dir. Onunelimizdeki iki fliiri de kög’dür. Bunlardan biri

Mani’ye bir övgü iken, di¤eri literatürde ilk Türk “lirik”fliir örne¤i olarak kabul edilir. Bu çevreye ait “Tan Tan-r›s› ilâhîsi”, “Parlak Güçlü Bilge Tanr› ‹lâhîsi”, ad›nç›γTürkçe baflik “baflka bir Türkçe ilâhî” bafll›¤› alt›nda su-nulan ilâhî, cehennem tasviri yapan eksik ilâhî bu çevre-nin bilinen fliir örnekleri aras›ndad›r. Ayn› çevreye ait enuzun fliir sistemli olarak bafl kafiye ile ve dörtlükler hâ-linde yaz›lm›fl olan “Mani ‹çin Büyük ‹lâhî”dir. Bu Ma-ni fliirinde çokça Buddhist kavram ve terimlerin varl›¤›âlimlerin dikkatini çekmifltir. Bu çevreden elimizde‹ranca bir Mani metni aras›nda bir “Hükümdar Övgüsü”de tespit edilmifltir.

Buddhist Türk çevresine ait fliirler daha çok Budd-hizmi ö¤retmek gayesi ile yaz›lm›fl dinî eserlerdir. Bun-lar›n büyük k›sm› çeviri, bir k›sm› da telif ve orijinaldir.

Uygur alfabesi


Bu çevrede “fliir, manzume, naz›m” için en yayg›n olarakkullan›lan sözler qofluγ ve taqflut’tur. fiiir için daha çok“dörtlük, k›ta, bent” demek olan Sanskritten geçmifl fllok(< |loka) sözü de kullan›lm›flt›r. Buddhist Türk çevresi-nin bugün için bilinen flairleri, Prajñ#|rO, Befl bal›kl›Antsa], Çam bal›kl› Kiki ~ Käkä, Çisim Tu, Sa]ga Tu vefiilavanti’dir. (Zieme 1991: 309-318).

Buddhist çevre Türk fliiri Maniheist çevreye göremuhtevalar› bak›m›ndan daha zengindir. Prof. Zieme,Buddhist çevrenin uzunlu-k›sal› fliir-lerini muhteva analizleri bak›m›n-dan 20 grupta toplam›flt›r: (1) “ÖyleYerlerde meditasyonu”, (2) Guan wuliang shou jing’in Nazma Çekilmesi,(3) Bodhicittotp#da, (4) Samantabhad-racary#praîdh#na ve benzerleri, (5)Prajñ#p#ramit# metinleri, (6) GenelBuddhist içerikli fliir parçalar›, (7)Günah Ç›karma metinleri, (8) ‹nsa-di-SÑtra, (9) Buddha ve boddhisatt-valara övgü fliirleri, (10) Tantrik içe-rikli fliir (parçalar›), (11) Avad#na’lar, (12) J#taka’lar vebenzeri metinler, (13) Buddhacarita ve benzeri metinler,(14) Ana-Baban›n ‹yili¤i De¤erlidir, (15) Alfabe S›ras›fiiiri, (16) Hay›r dualar›, (17) Kolofonlar, (18) Uygur‹lâhileri, (19) Yaz›tlar, (20) Cenaze töreni fliiri (Zieme1991: 115-301).

“Öyle Yerlerde” (Etü. An› täg orunlarta) fliiri, Türk fli-ir sanat›n›n mükemmel bir tabiat tasvirini içerir. fiiir, tas-vir edilen tabiat içinde Buddhist inzivay› ve itikâk› özen-dirmek için kaleme al›nm›flt›r. (Arat, ETfi Nr. 8, Zieme1991 115-118, Text A). “Temiz Ülke Buddhist Oku-lu”nun Amith#ba Buddha ibâdetine dair en önemli eser-lerinden biri olan Çin. Guan wu liang shou jing’un Türk-çede düz yaz› parçalar› yan›nda, “On Alt› Meditasyon[SÑtras›] = alt› yegirmi qolulamaq [sudur]) ad› alt›nda Kki-Kki taraf›ndan nazma çekilmifl parçalar› da vard›r. Bun-lar önce, daha sonra da Kudara-Zieme (1985) taraf›ndanyay›nlanm›flt›r. Samantabhadracary#-praîdh#na fliirleri ileBuddh#vataZsaka-SÑtra’y› Türkçede nazma Beflbal›kl›Antsa] çekmifltir, Geng 1986, Kudara-Oda 1984).

Övgü fliirleri (Tü. ögdi; stab ~ astap ~ satap ~ sitap (<Skr. stava) içinde en ünlüleri di¤er Buddhist edebiyatlar-da oldu¤u gibi Maitreya Buddha ve Avalokite|vara Bodd-hisattva’ya yaz›lanlard›r.40 Türkçe Buddhist literatürde“Ma¤firet üzerine 35 Buddha ‹çin Medhiye”nin, naz›mbirimi sekizliktir, 35 sekizlikten oluflan bafl kafiye ile ya-z›l› bu övgü fliiri telif-tercümedir. Telif övgü fliirleri devard›r. Meselâ, Türk flair Prajñ#˙rO taraf›ndan yaz›lanBoddhicitta övgüsü böyle telif fliirlerdendir. Yine ayn› fla-ire ait 24 dörtlükten oluflan bafl kafiye ile yaz›l›Prajñ#p#ramit# övgüsü ise Sanskritten tercümedir.

Bir Maitreya övgüsü flöyledir:Tört fllokluγ nom üzäTutç› ögär män üzüksüzTüfl berip mun› täg buyan›Tuflay›n sizi]ä Maytri!

Sansarta erinç meni tägSaq›nsar ärti kim-mä yoqSaflmaqs›z burqan bolm›fltaSak›nγ›l meni Maytri!Üç aγu üzä bulγanm›fl,Üç uγuflluγ q›l›qt›nÜnüfl nomnu] küçinteÜntürgil <meni> Maytri!

Alt› qaç›γl›γ yaγ›lar›mAl›p eltkälir meni tamuqaAn› üçün sizi]ä ävärtimAlγ›l meni Maytri!Tügün nizvanilarqa aγukupTüflkälir män una tamuqaTört kertü nomluγ agat›γTüzüni tatutγ›l Maytri!Dört |lokal› kitap ileDurmadan överim kesintisiz.Karfl›l›k verip böyle sevab›Rastlay›m size Maytri!

Sams#ra’da flüphesiz benim gibiDüflünselerdi kim var kim kim yokfiaflmas›z Buddha oldu¤undaDüflün beni Maytri!Üç zehir ile bulanm›fl,Üç do¤umlu k›l›ktanKurtulufl Dharma’s›n›n gücüyleÇ›kar›p yükselt <beni> Maytri!Alt› kaç›r›c› düflmanlar›m (=duyu organlar›m)Al›p iletir beni cehennemeOnun için size evirdimAl beni Maytri!Dü¤üm-dü¤üm kle|a’lara bat›pDüflmek üzereyim iflte cehennemeDört gerçek Dharma agata’s›n›Hepsini tatt›r Maytri!(ETfi, Nu. 17)Günah ç›karma metinleri, Buddhist müminlerin gü-

nahlar›ndan ar›nmas›, sonraki do¤umlar›nda da tövbeetmeye al›flabilmeleri için haz›rlanm›fl metinlerdir. Bumetinlerde yaln›zca ifllenmifl günahlar de¤il, geçmifl do-¤umlarda ifllenmifl oldu¤u say›lan veya sonraki do¤um-larda ifllenebilecek günahlar say›l›r ve tövbekâr yaln›zcakendisi için de¤il, bütün canl› varl›klar için günahlar›n-dan ar›nmay› diler (Tezcan 1978: 297). Buddhist Türkçevresinden elimizde düz yaz› ile yaz›lm›fl tövbe dualar›yan›nda fliir düzeninde tövbe dualar› da vard›r (Zieme1991: 206 vd.). F. Nakamura kolleksiyonu elyazmalar›içinde M. Shôgaito taraf›ndan neflredilen tövbe duas› ori-jinal olup fliir düzeninde ve genellikle dörtlükler hâlin-dedir. Bu tövbe duas›ndan biri dörtlük, di¤eri alt›l›k fli-ir parçalar› afla¤›da verilmifltir:

Qflanti q›l›p ökünsärlärAγ›r ay›γ kö]ül öritsärlerÖtrü ol t›nl›γlarn›]Öçmedük ay›γ q›l›nçlar› öçär

Uygur Devleti dönemi mektup metni, (907-960)


Günah ç›kar›p piflman olsalar,Sayg›l› gönül yükseltseler,Bundan dolay› canl›lar›nSönmemifl kötü amelleri söner(Zieme 1991: 213)S›z›z utun nizvaniS›n›γ sü]üküg s›zlat›rSumur taγ täg q›l›nçt›nSilkinip ünüp baray›n tepS›mtaγ›n q›lm›fl q›l›nç›mS›d›rm›fl täg ar›zunEritici, günahkâr edici iptilâlareti-kemi¤i s›zlat›r.“Sumeru Da¤› gibi amellerdenSilkinip ç›k›p gideyim!” deyipkasden k›lm›fl oldu¤um amellerims›yr›lm›flças›na ar›ns›n.(Zieme 1991: 214)Sonlamalar (Hatimeler, Kolofonlar), metin sonlar›nda

bulunur ve daha çok as›l metnin kimin taraf›ndan ve ne-rede yaz›ld›¤› hakk›nda bilgiler verir. Bazen de eserin ço-¤alt›lmas›ndan do¤acak sevab›n tev-cihi (ETü. buyan ävirmäk) için kale-me al›n›rlar, bunlar genellikle fliirolarak ve bafl kafiye ile yaz›lm›fllard›r.Meselâ, ‹nsadi-SÑtra’n›n sonlamas›(kolofon) Çisim Tu taraf›ndan flöyleyap›lm›flt›r:

Ar›fl ar›γ bo ‘β’sdy sudurn›Adaqtaq› qulut› män Çisim TuAyayu aγ›rlayu bitiyüAdaq›nda qofla tägintimTertemiz bu ‘βsady-SÑtras›n›Ayaklar›ndaki (=hâkipâyi) kullar› ben Çisim TuSayg› ve a¤›rlamayla yazarakAyaklar›nda sayg›yla nazma kofltum.(‹nsadi-SÑtra, 757-760)Buddhacarita, Kral Kaniúka’n›n ça¤dafl› ve onun ru-

hanî müflaviri, Sanskrit edebiyat›n›n en ünlü flairlerin-den Boddhisattva A|vagho|a taraf›ndan kaleme al›nm›flBuddha’n›n hayat›n› ve faaliyetlerini anlatan birmah#k#vya “büyük fliir”dir. Mah#k#vya’lar k#vya stilindeyaz›lm›fl süslü destanî fliirlerdir. Eserin Türkçede pek çokversiyonu tespit edilmifltir ‹lk Türkçe Buddhacarita yay›-n› Radlov ve Malov’a aittir (1928). Buddhacarita’n›nTurfan Kolleksiyonundaki fliir düzeninde ve alliteras-yonlu 19 adet kütük bask› fragmeni P. Zieme taraf›ndanneflredilmifltir (BT XIII/5, 31-38). Türkçe Buddhacari-ta’n›n Çinceden çevrildi¤i bilinmekle beraber hangiÇince versiyonun çevirisi oldu¤u tam olarak belirlene-memifltir.

Avad#na’lar, Buddhist külliyat›n sÑtralar grubunagirer. Prof. M. Shôgaito taraf›ndan ifllenen üç manzumavad#na (SÑk|macÑ6a Bayaγt ile Suprabh# QatunHik#yesi, Sudar|ana ‹lig Bäg Hikâyesi, Prasenajit ‹ligQan hikâyesi), konusunu hangi amellerle bir Buddha ve-

ya Pratyekabuddha olunabilece¤inden al›r. ‹lk hikâyeninkonusu K#ñcanabhÑmi ülkesinde yaflayan zreúÄO SÑkú-macÑ6a ve Subrabh# Hatun’un büyük o¤ullar› Su-kum#ra’n›n iyi amelleri sayesinde iyi kökünün olgunlafl-mas›ndan dolay› Ksemamkara Buddha’n›n ona gelecekteCaitasukha Buddha olaca¤›n› önceden bildirmesidir.‹kinci manzum avad#na Sudar|ana flehri hükümdar›, ikiyeni Buddhist rahip ve Sudar|ana’l› on tümen zengini iyiamelleri sayesinde Ratnasurya Buddha’ya rastlay›p on-dan gelecekte Buddha kutunu bulacaklar›na dair alk›flalmalar›n› anlat›r. Üçüncü avad#na’n›n kahramanlar›Prasenajit Han ile zengin An#thapindika ve di¤er bakanve zengilerdir. Bu hikâyenin, Koço beyi ve halk›n›n|r#vasti flehri hükümdar› Prasenajit ve halk›n›n iyi amel-lerine özendirmek üzere Türkçeye çevrildi¤inin belirtil-mifl olmas› bak›m›ndan dikkati çekmektedir.41 Bir di¤ermanzum avad#na metni Renu adl› hükümdarla ilgilidir(Zieme 1991: 265-267).

J#taka’lar (> ETü. çatik), Buddha veya bodhisattva-lar›n geçmifl do¤umlar›ndaki tecrübelerini, bafllar›ndangeçenleri anlatan hikâyelerdir. J#taka’lar Buddhist külli-

yat›n›n ‘sÑtra’lar grubunun onikibölümünden birini oluflturular.Buddhist Türk edebiyat› hem man-zum hem de düz yaz› hâlinde zen-gin say›labilecek bir j#taka külliya-t›na sahiptir. Manzum j#taka’lar:Buddhist Türk edebiyat›n›n bili-nen manzum j#taka’lar› P. Ziemetaraf›ndan ifllenmifltir (BT XIII, 1,2, 3, 4, 10, 11). Ancak bunlar›nhiç biri, tam de¤ildir. Buddhistj#taka külliyat›n›n en ünlü j#ta-

ka’s› olarak Vi|vantara-j#taka’n›n iki manzum versiyo-nu tespit edilmifltir (BT XIII, Nu. 2, 3). Her iki j#takametni de bafl kafiye ile ve dörtlükler hâlinde yaz›lm›flt›r.Yine Turfan Kolleksiyonu’nda saklanan 13 kütük bask›fragmen tek bir j#taka Derlemesinin parçalar›d›r, baz›fragmenlerde resimler de vard›r. Bunlar›n MÑkapangu,Suvarnap#r|va, Tavflan J#takas›, Hasti J#taka gibi j#taka-lar›n bir k›sm› ile birlefltirmek mümkündür (Zieme BTXIII, 31-38). BT III’teki 4 numaral› eksik j#taka metni‘Kral Prabh#sa ve Fil Hikâyesi’nin bir paralelidir.

Bir antoloji olan ‹nsadi-SÑtra (Tezcan BT III) içinde-ki Mensur Prav#ra^# Töreni Metninde (52-760. sat›rlar)yer alan Sundari-J#taka hikâyesinin (150-394. sat›rlar)baz› k›s›mlar› alliterasyonlu fliirler hâlinde verilmifltir.Bunlar (Zieme 1991: 216-219)’da toplanm›flt›r. Hangij#taka’ya ait oldu¤u belirlenemeyen manzum j#takalariçin bkz. Zieme (BT XIII, 10, 11), (1991: 269, L 5, L 6).

Afla¤›da manzum Tavflan-J#takas›ndan bir dörtlükörnek olarak verilmifltir:

Bulu]t›n y›]aqt›n y›parçaBolm›fl ädgülüg bägdinimBodisatav ärkän ö]rä üdtäBoltu]uz taw›flγan ät’özlüg

Uygur Devleti dönemi mektup metni, (907-960)


Kenardan köfleden misk gibiolmufl iyi beyim benim!Boddhisattwa iken önceki hayattaOldunuz tavflan vücutlu.(Zieme 1991: 267)Tantrik fliir parçalar›n›n ço¤u tantrik formda stot-

ra’lar, yani övgülerdir. Da|akrodha ile ilgili fliir (BT XI-II, Nr. 25), Befl Tath#gata ma^6ala’s› tasviri (BT XIII,Nr. 28), Yam#ntaka ça¤r›s› (BT XIII, Nr. 29), Abita(Amit#bha) Övgüsü (BT XIII, Nr. 30), N#gar#ja’s› S#ga-ra Övgüsü (BT XIII, Nr. 31) Mañju|rO Övgüsü (BT XI-II, Nr. 32), Mah#k#la Övgüsü (BT XIII Nr. 33), tantrikiçerikli fliirlerdir. BT XIII Nr. 34 ve Nr. 37 de belirlene-meyen iki tantrik muhteval› fliirdir. Bir di¤er mandalatasviri ise Ôtani Kolleksiyonunda tespit edilmifltir.42

Prajñ#p#ramit# metinleri, Mah#y#na Buddhizmininen zengin k›sm›n› oluflturan Prajñ#p#ramit# (Tü. bilgä bi-lig paramit “hikmet erdemi”) literatürü ile ilgili Budd-hist çevre Türk edebiyat›ndan fliir düzeninde yaz›lm›fl 3Prajñ#p#ramit# metni tespit edilmifltir: Bunlardan 21dörtlükten oluflan Prajn#p#ramit#stotra metni ilk olarakR.R. Arat taraf›ndan ifllenmifltir. Sonda iki dörtlük hâ-linde sonlama da vard›r. Sonlamada, N#garjuna Hoca ta-raf›ndan Sanskrit dilinde yaz›lan Nirvikalpa adl› övgü-nün Prajñ#|rO taraf›ndan Türkçede nazma çekildi¤i be-lirtilmektedir. P. Zieme (1991: 178)’de N#garjuna’n›nbu adda bir eseri olup olmad›¤›n› tart›flm›flt›r. Belirlene-meyen bir Türkçe Prajñâ metni de önce Arat, sonra daZieme (1991: 178-183) taraf›ndan de¤erlendirilmifltir.Türkçe Prajñ#p#ramit# literatürüne ait elimizdeki fliirdüzeninde yaz›lm›fl en uzun metin Sad#prarudita veDharmodgata Bodhisattva Hikâyesidir. Çinceden tercümeolmakla beraber hangi Çince metnin temel oldu¤u bellide¤ildir. J.W. Jong (1983), Türkçe metnin hikâyeninÇin’deki en popüler versiyonu olan Kum#rajOva’n›n Aú-wÄas#hasrik# Prajñ#p#ramit# SÑtra (Xiao pin ban ru bo luo

mi jing) adl› eserinin tercümesi oldu¤unu varsayar (El-verskog 1997: 146). M. Shôgaito, Tekin neflrinin 29-42Eser, ilk fi. Tekin taraf›ndan ifllenip ortaya konmufltur.Tekin neflrinde eserin t›pk› bas›m› da verilmifltir. Dahasonra metnin tamam› üzerinde Barutcu (1987) durmufl-tur. Zieme (1991: 183-197)’de de metnin baz› k›s›mlar›de¤erlendirilmifltir. M. Shôgaito, Türkçe el yazmas›metnin son on sayfas›n›n Prajñ#p#ramit# literatürününBoddhisattva yolunu (Bodhisattva-cary#) aç›klayan ikisÑtras›na ait oldu¤u görüflündedir (1995: 33-96).

Manzum Buddhist çevre Türk edebiyat›n›n genelBuddhist içerikli fliir parçalar›, ilâhiler, yaz›tlar ve çe-flitli konulardaki fliirleri hakk›nda (Zieme 1991)’e ba-k›lmal›d›r.

V. Din D›fl› EdebiyatEski Türkçe Buddhist ve Maniheist Türk çevrelerin-

den elimizde dinî içerikli olmayan belgeler de vard›r.Özel mektuplar, hukuk belgeleri, gök bilim, takvim veY›ld›z fal› üzerine metinler, sa¤l›k bilgisi ile ilgili me-tinler, ata sözleri, fal kitaplar› böyle din-d›fl› edebiyat›nürünleri ras›nda say›labilir. Fal kitaplar› içinde Manihe-ist çevrede yaz›lm›fl oldu¤u düflünülen Irk Bitig “Fal Ki-tab›” Türk Runikleriyle yaz›lm›flt›r.43

A. H›ristiyan Türk Edebiyat›

Eski Türklerde Hristiyanl›¤›n Nesturî mezhebi azda inan›r›n› bulmufltur. Turfan, Bulay›k’ta az say›daTürkçe H›ristiyan metni bulunmufltur. Yakobus ‹nci-li’nden kalan iki yaprak, Aziz Georg’un çekti¤i ölümac›lar›n› anlatan bir parça d›fl›nda Turfansammlung’daUygur ve Süryanî alfabelerinde yaz›l› daha baflka 12 me-tin parças› P. Zieme taraf›ndan belirlenmifltir.44 Yedisu,Semireçie yörelerinde bulunmufl Süryani yaz›s› ile yaz›l›H›ristiyan mezar tafllar› ise 13-14. yüzy›ldan kalm›flt›r.

1 Konuya dair daha sistematik çal›flmalar›n bafllamas›, ancak Sthrahlen-berg’in 1730 tarihli eserinin üstünden yaklafl›k bir yüzy›l geçmesin-den sonra olabilmifltir.

2 Bu konuya dair zengin bir kaynakça vard›r. Bunlar için bkz. Tuna(1983).

3 Bunlar için bkz. Tuna (1983), Róna-Tas (1988: 742-780).4 Bunu XI. veya XIII. yüzy›la kadar uzatanlar vard›r, bkz. Barutcu

Özönder (2000).5 Bunun için bkz. Barutcu Özönder (1998).6 Bkz. Pritsak (1952).7 Bkz. MENANDROS EL 450-452, bunun için bkz. Moravcsik (1958-I:

424, II: 275). Ayr›ca, Clauson (1970), Sinor (2000: 406).8 Bu mektuplarla ilgi olarak bkz. Ecsédy (1968: 165-166, dn. 56; 1977:

234, dn. 32). Ch’i-min ka¤an›n mektubunun detayl› analizi, Türkçe-ye paralel ifade ve deyiflleri hakk›nda ise bkz. Mori (1965: 49-79).Benzer olarak, Pers hükümdar› Kavas I (488-531) veya daha güçlü birihtimal olarak Xusrô I (531-578) taraf›ndan Çin imparatoruna gönde-rilen mektuba dair bkz. Ecsédy (1977: 234 vd).

9 Ecsédy (1968: 152, 161).10 S. G. Klja{tornyj-V. A. Liv_ic, “The Sogdian Inscription of Bugut Re-

vised”, AOH, XXVI (1), 1972, 69-102.

11 Çin kaynaklar› Hu ad›n› genellikle Sogd kökenliler için kullan›lm›fl-lard›; Çin kaynaklar›n›n Hu’lar› zaman zaman Türk boy adlar› ile bir-likte saymas›n›n iki türlü yorumu da geçerlidir: Hu’lar›n Türk nüfus-la s›k› iliflkileri, Hu’lar›n üzerinde bütün Eski ve Orta Türk ça¤lar›boyunca süren kuvvetli Türk nüfuzu. Zira, 11. yüzy›lda onlar, t›pk›Kencekler gibi sürekli hâmileri olan Türklerin dilini “k›r›k” birTürkçe ile konuflacak kadar kendiliklerinden Türkleflmifllerdi, Bkz.Mahmut Kâflgarl›, DOv#n› Luγ#ti’t-Türk; Ayr›ca Barutcu Özönder(1999).

12 Köl Tegin G 9, D 15; BK K 7, 9, 13, 23, 34; Tonyukuk 16, 40, 53Tägri yarl›qa-; BK K 10 üzä Tägri asra yer yarl›qa-.

13 Bkz. Barutcu Özönder (1999b: 85-87).14 KljaDtornyj-LivDic (1972: 78-79); Tezcan (1978: 278).15 Tafla¤›l (1995: 28), Zieme (1992: 11).16 Çin kaynaklar›ndaki Kök Türk ülkesinin do¤usundaki Buddhist faali-

yet için bkz. Liu Mai Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zurGeschicte der Ost-Türken (T’u-küe), I. Buch, 1958, Wiesbaden,36-39. Buddhizm’in Türkler aras›nda yayg›n olarak kabul görmesi da-ha geç bir zamanda gerçekleflmiflse de, Kök Türk ka¤anl›¤›n›n ilk dö-neminde devletin hem do¤u hem de bat› bölgelerindeki Buddhist fa-aliyet tespit edilebilmektedir. 574-584 y›llar› aras› Kök Türklere yö-nelik Buddhist misyonerlik faaliyetleri için bkz. Gabain (1954), Zi-eme (1992: 11-12); Sinor (2000: 421-423).

Dipnotlar


17 Bkz. Chavannes (1941: 25, 17-20 sat›rlar; 192-193).18 Meselâ, farkl› dil ve/veya alfabede yaz›lan metinlerin sonlar›na müs-

tensihlerin düfltü¤ü tek cümlelik Türk Runik harfli bitirme kay›tlar›(Säkiz Yükmäk’te oldu¤u gibi) veya Dunhuang, Yar-xoto ve Turfanyak›n›ndaki meskûn ma¤ara-tap›naklardaki grafitler veya ayna gibiflahsî eflyalar üzerindeki yaz›lar.

19 Bkz. Clauson (1970: 55-56).20 Clauson (1970: 61-62) ve özellikle Kök Türk döneminde yaz›n›n

okullaflmas›yla ilgili literatürün de¤erlendirilmesi ve var›lan sonuçla-r› bak›m›ndan bkz. Vasil’ev (1997: 297-304).

21 Turfan ve Karaflahr havzas› sâkinlerinin dili literatürde Do¤u Toharca-s› veya A Toharcas›, Kuça çevresinde konuflulan dil de Bat› Toharcas›veya B Toharcas› olarak adland›r›lmaktad›r. Kuça’n›n bat›s›, K›z›l,Ming Öy ma¤aralar›nda bulunan bir grup metinden hareketle Bat›Toharcas›n›n içinde özel bir grup (baz›lar›nca dil, C Toharcas›) teflkiledecek de¤erde bir diyalektin varl›¤›ndan da söz edilmektedir, Rona-Tas (1991: 64).

22 Br#hmO yaz›s› ile Türkçe metinler üzerine yap›lan çal›flma ve incele-meler için bkz. H. Stönner, (1904), Zentralasiatische Sanskrittex-te in Br#hmOschrift aus Idzqutshari. Chinesisch-Turkistan. I.Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Akademie der Wis-senschafte 44, 1282-1290. (Anhang: Uygurische Fragmente inBr#hmOschrift, 1288-1290); H. W. Bailey, (1938), “Indo-Turcica”,BSOAS 9, 289-302; G. Clauson, (1973), “The Turkish-KhotaneseVocabulary reedited”, ‹slam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 5, 37-45; D. Maue –K. Röhrborn, (1976), “Ein zweisprachiges Fragmentaus Turfan, CAJ 20, 208-221, ayr›ca bkz. CAJ 22 (1978), 134-135;D. Maue, (1983), “Zu den Dentalen im Br#hmO-Uigurischen”,Sprachen des Buddhismus in Zentralasien, Ed. K. Röhrborn veW. Veenker, Wiesbaden, 53-64; D. Maue, (1984), “Vorläufige Be-merkungen zu den Gutturalgraphemen in der alttürkischenBr‚hmÓ”, UAJb N. F. 4, 90-96; P. Zieme, (1984), “Zur Verwen-dung der Br‚hmÓ-Schrift bei den Uiguren”, Altorientalische Fors-hungen 11, 331-346.

23 Meselâ, Kazakistan’da Esik Tas kurgan›ndan ç›kar›lan bir gümüfl kapüzerindeki 26 runik karakterden oluflan yaz›t›n nispî tarihi M. Ö. V-VI. yüzy›llard›r. En iyi Türkçede okunabilen yaz›t›n tarihi bizi hemTürk yaz› tarihini hem de dilin yaz›l› tarihini bir 1000 y›l daha geri-ye götürebilir.

24 A. von Gabain, Alttürkische Grammatik, Leibzig 1950; T. Tekin, AGrammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications: 69,Bloomington 1968; Aydarov G., “O yaz›ke pamyatnika Kutlug Kaga-na (VIII v.) ”, ‹zvestiya Akademiya Nauk Kazaxskoy SSR, 1963/6,s. 81-88; ayn› kifli, Yaz›k orxonskogo pamyatnika Bil’ge-kagana,Alma-Ata 1966; ayn› kifli, Yaz›k orxonskix pamyatnikov drevnet-yurkskoy pismennosti VIII veka, Alma-Ata 1971; Orhon-Yeniseyabidelerinin dili üzerinde V. M. Nasilov, Yaz›k orxono-yeniseyskixpamyatnikov, Moskova 1960; Yenisey abidelerinin dili üzerinde ‹. A.Batmanov, Yaz›k yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurkskoy pis-mennosti, Frunze, 1959; karfl›laflt›rmal› olarak ‹. A. Batmanov, Z. B.Aragaçi, G. F. Babuflkin, Sovremennaya i drevnyaya Yeniseyka,Frunze 1962 vd.

25 Her hâlde, bir toplum için yaz›y› kullanmay› bilmek, yaz›y› yarat-maktan daha önemli olmal›d›r. Ama konuyu merak edenler için zen-gin bir literatür vard›r.

26 K›zlasov (1994).27 K›zlasov’un Avrupa-Asya grubu Türk Runik harfli metinler içinde

sayd›¤› Güney Yenisey ile Aç›ktafl ve ‹sfara yaz›tlar grubu da bulun-duklar› co¤rafya dikkate al›narak belirtilmifllerdir. Güneydo¤u Av-rupa’da, Kafkaslarda, ‹dil-Urallar’daki yaz›tlar için bkz. J. Harmat-ta, “Turk and Avar Runic Inscriptions on Metal Belt-Plates”, pp.321-330, Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae,vol. 37, 1996-1997. (Krfl. Ayn› adla: Erdem, Ayd›n Say›l› Özel Sa-y›s› I, C. 9, S. 25, 1996, ss. 255-264+ I (Fig. 1-9); a. k. Avarlar›ndili sorununa dair; Do¤u Avrupa’da Türk oyma yaz›l› kitabeler, çev.Hicran Ak›n, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988; a. k., (1987).“Do¤u Avrupa’da Oyma Yaz›l› Kitabeler”, Erdem 3.; Haussig‚ H.W., (1985), “Der Historische Hintergrund der Runenfunde in Oste-uropa und Z”, Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 81-132, a. k., (1985),“Die Runen des Schatzes von Nagy Szent Miklos in Ihrer Bede-utung”, Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 17-52; Kljafltorn›y S. G.Vásáry, I. A., “Runic on a Bull-Skull from Volga Region”. Betweenthe Danube and the Caucasus, Budapest 1987; a. k. Klyafltorn›y, S.G., “Xazarskaya nadpis na amfore s gorodiflça Mayaki”, SA, 1979,

No. 1.; K›zlasov ‹. L., Runiçeskie nadpisi Mayatskogo gorodiflça.Mayatskiy arxeologiçeskiy kompleks. Material› Sovetsko-Bolgaro-Vengerskoy ekspeditsii. M. 1990; a. k., “Runiçeskie pis’mennostistepnoy zon› Evrazii”, Problem› istoçnikovedeniya: Avtoref. dis.… dokt. istor. nauk. M., 1990; Németh, J., Die Inschriften desSchatzes von Nagy-Szent-Miklós, Bibliotheca Orientalis Hunga-rica. II, Budapest-Leibzig, 1932; a.k., Runiform Incriptions fromNagy-Sent-Miklós and the Runiform Scripts from Eastern Eu-rope. Acta Linguistica. Budapest 1971 t. 21 fasc. 1-2; Róna-Tas, A.A, “Runic Inscription in the Kujbyflev Region”, AOH 1976 vol 30,f. 3, s. 267-271; Thomsen V., Une inscription de la trouvailled’or de Nagy-Sent-Miklós, Samlede Afhandlinger. København1922 t. 3; Vasary, I., (1972) “Runiform Signs on Objects of the AvarPeriod”, Acta Orientalia Hungarica 25, 335-347 v. b.

28 2. numaraland›rmalarda Y = Yenisey, GY = Güney Yenisey’i karfl›lar.29 Türkoloji literatüründe Altay buluntular› aras›nda bilinir. Buluntu-

nun Hakas-Minusin deresinden bulundu¤una dair bkz. K›zlasov(1994: 202, 206 (dipnot 64)).

30 Bu olay› anlatan Uygur harfli bir Türkçe metin TT II’de yay›nlanm›fl-t›r. Bu belgenin daha uzun Sogdca asl›ndan k›salt›larak çevrildi¤i sa-n›lmaktad›r.

31 Öyküler üzerine yap›lan çal›flmalar için bkz. A. von le Coq Köktür-kische aus Turfan (SBAW 1909, 1047-1061), ayn› kifli, Ein manic-häisch-uigurisches Fragment aus Idiqut-Schahri (SBAW 1908),ayn› kifli, Manichaica III, Nr. 7, 13, 14, 30; W. Bang, “Manichäisc-he Erzähler” (Le Muséon, 44, 1931, 136), P. Zieme, “Die türkischenYosïpas-Fragmente”, MIO, 14, 1968, 45-67. Bunlardan ManichaicaIII 14 nu’l› öykü Eski Yunan edebiyat› ürünlerinden Aispos öyküle-rinden bir parçad›r.

32 Maniheizm üzerine kaynaklar için bkz. Gunner B. Mikkelsen, Bibli-ographia Manichaica: a comprehensive bibliography of Manic-haeism through 1996, Turnhout: Brepols, 1997.

33 ‹ki y›lt›z nom ve dinî kurallarla ilgi ö¤reti metinleri için bkz. A. von leCoq, Manichaica I ve III; P. Zieme (1970), “Ein manichäish – tür-kischen Fragment in manichäische Schrift”, AOH, 23, 157-165. Ma-nast›r yönetmeli¤i ile ilgili metin için bkz. P. Zieme, (1975). “Ein ui-gurischer Text die Wirtshaft manichäischär Klöster im Uigurischen”,Research in Altaic Languages, ed. L. Ligeti, Budapest, 331-338.

34 Bunlar için bkz. Prof. K. Röhrborn’un UW 1-6 Kaynaklar k›sm›na.35 Bkz. Elverskog (1997: 11-12).36 9 Aiga için bkz. Winternitz (1933: 9-10 ve dip not 3).37 Bunlar için bkz. Bkz. Elverskog 1997: 105-125.38 Bunlar ve di¤er Maitrisimit nom bitig üzerine yap›lan çal›flmalar için

Elverskog’a (1997: 140-1145) bak›labilir.39 Zieme (1985: 283-284).40 Maitreya Buddha’ya yaz›lan övgüler Arat (ETfi Nu. 17), Tezcan (BT

III, 761-1121. str. lar) ve Zieme (BT XIII, Nu. 19) taraf›ndan ifllen-mifltir. Avalokite|vara övgüleri için bkz. Zieme (BT XIII, 20, 21, 23,24; hatime olarak 24).

41 Bu üç manzum avad‚na yay›n› için bkz. M. Shôgaito, “Drei zum Ava-lokite|vara-sÑtra passende Avad‚nas”, Der türkische Buddhismus inder japanischen Forschung. J. P. Laut and Klaus Röhrborn, Eds.VSUA 23. Wiesbaden: Otto Harrassowitz (1988): 56-99. Prof. Shôga-ito’nun Japoncadaki yay›nlar› için bkz. “An Uygur Avad#na to theAvalokite| vara SÑtra”, Tôyô gakuhô 58, 1-2 (Shôwa 51 nen/Dec.1976), 258 (01)-222 (37); Studies on Uygur and Uygur LiteratureI: Three Avad‚nas Corresponding to the Avalokite˙vara S|tra andthe Agama SÑtra”, Kobe: Kobeshi Gaikokugo Daigaku Gaikokuga-ku Kenkyjo, 1982; Studies on Uygur and Uygur Literature 2: OnTwo Buddhist Uygur Texts, with Special Reference to “ThreeAvad#nas befitting the Avalokite| vara SÑtra” and the AgamaSÑtra, with Glossary, Kobe: Kobeshi Gaikokugo Daigaku Gaikoku-gaku Kenky˚jo, 1985.

42 Bu ve di¤er say›lanlar için ayr›ca bkz. Zieme (1991: 252-257).43 Bu metinler hakk›nda bkz. Tezcan (1978: 306-315).44 P. Zieme, (1974), “Zu den nestorianichen-türkischen Turfan texten”,

Sprache, Geschichte und Kultur der Altaischen Völker, Berlin,661-664, Tafel 51-54. Di¤erleri üzerinde yap›lan çal›flmalar için bkz.Tezcan (1978: 305-306).


AK‹fiEV, K. A., Kurgan ‹ss›k. ‹skusstvo sakov Kazaxstana, Moskova,1978.

AMANCOLOV, A., “Kazakistan’da bulunan Çin aynas› ile Sasani taba¤›n-daki Runik Türk yaz›lar›”, TDAY Belleten 1993, 115-120.

ANZERL‹O⁄LU, Y., (1999), “‹ç Asya’da Nasturîlik”, KÖK Araflt›rma-lar, I/1, Bahar 1999, 113-132.

ARAT, R. R., Eski Türk fiiiri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.BANG, W. – A. von GABAIN, (1929), Türkische Turfan-Texte II,

SPAW. (TT II).BARUTCU, F. S., (1987), Uygurca Sad‚prarudita ve Dharmodgata Bod-

hisattva Hikâyesi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Türk Dili ve Edebiyat› Anabilim Dal› Doktora Tezi, Ankara. (SDB).

BARUTCU, F. S., (1990a), Sthiramati’nin Vasubanhdu’nun Abhid-harmako˙a˙‚stra’s›na yazd›¤› tefsirin Etü. Tercümesi, Abidarimk››nl›g koflavarti flastirtak› ç›nkirtü yörüglerning kingürüsi’ndenÜç ‹tigsizler, Girifl-Metin-Tercüme-Notlar –‹ndeks + XXX Lev-ha, Ankara: Tengrim Türklük Bilgisi Araflt›rmalar› Dizisi: 1.

BARUTCU, F. S., (1990b), “Abhidharmako˙a˙‚bh‚úya-_Ók‚-tattv‚rtha-n‚ma’n›n Eski Uygurca tercümesinden bir parça”, DTCF Dergisi,XXXIV/1-2, Ankara, 11-15.

BARUTCU, F. S., (1991), “Maniheist ve Buddhist Çevrelerde Türk fiiiri”,Türk Dili Araflt›rmalar› Y›ll›¤› Belleten, Ankara 1991, 69-87.

BARUTCU ÖZÖNDER, F. S., (1998), “Yenisey Kitabeleri ve Yer Sular”,Journal of Turkish Studies (TUBA/Türklük Bilgisi Araflt›rma-lar), 22, 171-184.

BARUTCU ÖZÖNDER, F. S., (1999a), “Mahmut Kâflgarl› ve Dil Anla-y›fl›”, 7-8 May›s 1999, Kâflgarl› Mahmut Bilgi fiöleni, TDK-TÜRKSOY, Ankara. (bildiri).

BARUTCU ÖZÖNDER, F. S., (1999b), “Türkler Ne Zaman Bir Millet‹di? I. Ortak Bir Köken Mitleri Vard›: Bir Difli-kurttan Türemifllerdi”, KÖK Araflt›rmalar, I/2, Güz 1999, Ankara, 65-92.

BARUTCU ÖZÖNDER, F. S., (2001), “Türk Dilinin Yap›s› ve Tarihî Dö-nemleri”, 24 Ekim 2001, Bilim, Kültür, Edebiyat Dili OlarakTürkçe Semineri, Hacettepe Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyat›Bölümü, Ankara (bildiri).

BOLD, L., Bnmau-›n nutagdax’ xadn› biçees, Ulaanbaatar 1990.BOODBERG, P. A., (1936). “The Language of the T’o-pa Wei”, Harvard

Journal of Asiatic Studies, 1, 167-185., Selected Works içinde ye-niden bask›, 221-239.

BT III: Bkz. TEZCAN, S.; BT XIII: Bkz. ZIEME, P.CHAVANNES, Edouard, (1941)2, Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Oc-

cidentaux, recueillis et commentés suivi de Notes Additionnelles, Paris.CLAUSON, Sir G., (1962), Turkish and Mongolian Studies, London.CLAUSON‚ G. ‚ (1970), “The origin of te Turkish “Runic” alphabet”‚ Ac-

ta Orientalia Havniae XXXII, 51-76.D‹YARBEK‹RL‹, N., (1973), “Kazakistan’da Bulunan Esik Kurgan›”,

Cumhuriyetin 50. Y›l›na Arma¤an, ‹stanbul, 291-304.DOERFER, G., (1983), “Temel Sözcükler ve Altay dilleri Sorunu”, Türk

Dili Araflt›rmalar› Y›ll›¤› Belleten 1980-1981, 1-16.DOERFER, G., (1996), Formen der älteren Türkischen Lyrik, studia

uralo-altaica, Szeged.EBERHARD, W. (1949), Das Toba Reich Nord Chinas, Leiden.ECSÉDY, H., (1968). “Trade-and-war relations between the Turks and

China in the second half of the 6th century”, Acta Orient. Hung.,XXI/3, 131-180.

ECSÉDY, I., (1977), “Early Persian Envoys in the Chinese Courts (5th-6thCenturies A. D.) ”, Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hunga-ricae, 25, 227-236.

EHLERS, G., (1982), “Ein alttürkisches Fragment zur Erzählung vomTöpfer”, Ural Altaische Jahrbucher. Neue Folge 2 (1982), 175-185, Faksimile: 177.

ELVERSKOG, Johan, (1997). Uygur Buddhist Literature, Silk RoadStudies I, Brepols: Turnhout.

ERDAL, (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Appro-ach to the Lexicon, 2 Vol. Turkologica, Band 7, Otto Harrassowitz:Wiesbaden.

ERDAL, M., (1979), “The chronological classification of Old Turkishtexts”, Central Asiatic Journal XXIII, 151-175.

ETfi: Bkz. ARAT.GABAIN, A. von, (1954). Türkische Turfantexte, VIII, A. D. A. W.,

Berlin. (TT VIII).GABAIN, A. M. von, (1954). Buddhistische Türkenmission, Asiatica,

F. Weller-Festschrift, Leibzig.GENG Shimin, (1986), “A Study of the Uygur Buddh‚vatamsaka-s˚tra

[Çince], Zhongyang Minzu Xuewan Xuebao 2 (1986), 84-89, Fak-simile: 1 levha.

GENG Shimin, (1986), “A Study of the Uygur Buddh‚vatamsaka-s˚tra[Çince], Minzu Yuwen 3 (1986), 59-65, Faksimile: 1 levha.

HAM‹LTON, J. R., (1971). Manuscrits ouïgours de Touen-Houang.Le conte bouddhique du bon mauvais prince en version ouïgo-ure. Paris: Klincksieck, 1971, faksimile: 163-204.

HAM‹LTON, J. R., (1986), Manuscrits ouïgours du IXe – Xe siècleTouen-Houang, Vol. I, Paris: Peeters, 1-20, T›pk›bas›m: vol II, 267-270.

HAM‹LTON, J. R., (1996). “On the Dating of the Old Turkish manusc-rips from Tunhuang”, Turfan, Khotan und Tunhuang. R. E. Em-merick, Werner Sundermann, Ingrid Warnke and Peter Zieme, Eds.Berlin: Akademie Verlag, 135-145.

HANSEN, O., (1930), “Zur sogdischen Inscrift auf dem dreisprachigenDenkmal von Karabalgasun”, Journal de la Société Fin-ougrienneXLIV (1930), 3-39.

HAUSSIG, H. W., (1985), “Die Runen des Schatzes von Nagy-Szent Mik-los”, in Ihrer Bedeutung für die Runenschriften Osteueopas, Ve-röffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, Band 19, Wiesbaden, 18-52.

JONG, J. W. De., (1983), “Review of fi. Tekin Buddhistische Uigurica ausder Yüan-Zeit”, Indo-Iranian Journal 25 (1983), 225-226.

KIZLASOV, ‹. L., (1990), Drevnetyurkskaya runiçeskaya pismennos-ti Yevrazii. Op›t paleografiçeskogo analiza, Moskova.

KIZLASOV, ‹. L., (1994). Runiçeskie pi’smennosti yevraziyskix ste-pey, Moskova.

KUDARA, K. And J. ODA, (1984). “Uygur Fragments of teh 80 volumeBuddh‚vatamsaka-s˚tra. Appendix: Anzang and the 40 volumeBuddh‚vatamsaka-s˚tra [Japonca]”, Ryûkoku Daigaku Bukkyô bun-ka kenky˚sgo kiyô 22 (Sept. Shôwa 58 nen/1984), 176-205.

KUDARA, K. ve P. Z‹EME, (1985), Guan wu liang shou jing in Uy-gur [Japonca], Kyoto: Nagata Bunshôdô.

LATTIMORE, O., (1962), Inner-Asian frontiers of China, Boston.LIGET‹, L., (1951). “Mots de civilisation de Haute Asie en transcription

chinoise”, Acta Orient. Hung., I, 141-185.LIGET‹, L., (1970). Le tabghatsch, un dialecte de la langue sien-pi”, Mon-

golian Studies, ED. L. LIGETI, Budapest, 265-308.LIU Mau-Tsai, (1958). Die Chinesischen Nachricten zur Geschichte

der Ost-Türken (T’u-küe), II cilt, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.MAUE, D., (1996). Alttürkische Handschriften. Teil I: Dokumente

in Br‚hmÓ und tibetischer Schrift. VOHD 13, 10. Stuttgart: FranzSteiner Verlag 1996.

MENGES, K. H. (1968). The Turkic languages and peoples, Wiesba-den.

M‹LLER, R. A., (1971). Japanese and the Other Altaic Languages,Chicago and London: The University of Chicago Press.

MORAVCIK, Gy., (1958). Byzantinoturcica I. Die byzantinischenQuellen der Geschichte der Türkvölker, II. Sprachreste derTürkvölker in den byzantinischen Quellen, 2. Bask›, Berlin.

MOR‹, M., (1965), “Tokketsu no Keimin – kakan no joohjoobun no buns-hoo (On some passages in a Memorial Presented to Yang-ti of the SuiDynasty of Ch’imin qa„an) ”, Toku “Tokketsu hibun” sakki, No. 1.Tôyô gakuhô 48, No 1 (June 1965), 49-79.

PELLIOT, P., (1914). “La version ouïgoure de l’histoire des princesKaly#namkara et P#pamkara”, T’oung Pao 15 (1914), 225-272.

POPPE, N. (1926), “Altaisch und Urtürkisch”, Ural-Altaische Jahrbüc-her, 6, 94-121.

Kaynaklar


PRITSAK, O., (1952). “Stammensnamen und Titulaturen der altaischenVölker”, Ural-Altaische Jahrbücher, XXIV/1-2.

R‹NÇEN, E., (1968), Les Dessigns pictographique et les Inscriptionssur les rochers et sur les steles en Mongolie, Corpus ScriptorumMongolorum, Instituti Linguae et Litterarum Academiae ScientiarumReipublicae Populi Mongolici, Tomus XVI, Fasciculus I, Ulaanbaatar.

RÓNA-TAS, A. (1988), “Turkic influence on the Uralic languages”, in D.Sinor (ed.) The Uralic Languages. Description, History and Fore-ign Influences, Handbuch der Orientalistik, 8. Ableitung, Leiden:Brill, 742-80.

RÓNA-TAS, A. (1991), An Introduction to Turkology, Studia uralo-al-taica 33, Szeged.

RÖHRBORN, K., (1977-1998), Uigurische Wörterbuch 1-6, Wiesba-den.

S. G. KLJAyTORNYJ-V. A. L‹Vy‹C, “The Sogdian Inscription of BugutRevised”, Acta Orient. Hung., XXVI (1), 1972, 69-102.

SERTKAYA, O. F., (1985), “Fragmente in Alttürkischer Runenschrift ausden Turfan Funden”, Runen, Tamgas und Graffit aus und Oste-uropa, Wiesbaden, 134-164; “Ka¤›da Yaz›l› Göktürk Metinleri veKa¤›da yaz›l› Göktürk Alfabeleri”, Göktürk Tarihinin Meseleleri,Ankara 1996, 277-292.

SERTKAYA, O. F., “Eski Türk fiiirinin Kaynaklar›na Toplu Bir Bak›fl”,Türk Dili, Türk fiiiri Özel Say›s› I (Eski Türk fiiiri), Say› 409/Ocak1986, 43-80; Türk Dili, Say› 440 (1988), 99-109; Türk Dili, 441(1988), 149-160.

SHÔGAITO, M., (1995). “Uygur Text of the Boddhisattva-c‚rya – Pel-liot Ouïgour 4521 [Japonca]”, Annals of Foreign Studies 31 (1995),33-96, Faksimile: 21 levha, 75-96.

SHÔGAITO, M., L. TUGUfiEVA, S. FUJISHIRO, (1998). The Da˙akar-mapath‚vad‚nam‚la in Uighur from the Collection of the St. Pe-tersburg Branch of the Institute of Oriental Studies RussianAcademy of Sciences, Kyoto.

SINOR, D., (2000)), “[Kök] Türk ‹mparatorlu¤unun Kuruluflu ve Y›k›l›-fl›”, Erken ‹ç Asya Tarihi, Der.: D. SINOR, Ankara: ‹letiflim Yay.,383-424. The Cambridge History of Early Inner Asia, 1990,Cambridge: Cambridge University.

SM‹RNOVA, O. ‹., (1963). Katalog monet monet s gorodiflça Pendji-kent (Material› 1949-1956 gg.), Moskova.

SM‹RNOVA, O. ‹., (1967). “Numizmatiçeskie zametki”, EpigrafikaVostoka, XVIII (1967), 34-40).

TAfiA⁄IL, A., (1995), Gök-Türkler, TTK Yay›nlar›: Ankara.TEK‹N, fi., (1980), Buddhistische Uigurica aus der Yüan-Zeit. Wies-

baden: Otto Harrassowitz.TEK‹N, fi., (1965), “Uygur Edebiyat›n›n Meseleleri”, Türk Kültürü

Araflt›rmalar›, II/1-2, 26-67.

TEK‹N, T., (1986), “‹slam Öncesi Türk fiiiri”, Türk Dili, Türk fiiiriÖzel Say›s› I (Eski Türk fiiiri), Say› 409/Ocak 1986, 3-42.

TEK‹N, T., (1986), “Karahanl› Dönemi Türk fiiiri”, Türk Dili, Türk fii-iri Özel Say›s› I (Eski Türk fiiiri), Say› 409/Ocak 1986, 3-42.

TEK‹N, T., (1987), Tuna Bulgarlar› ve Dilleri, Ankara: TDK Yay›nla-r›.

TEZCAN, S., (1974). Das Uigurische Insadi-S˚tra, BT III, Berlin: Aka-demie Verlag.

TEZCAN, S., (1975). Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi. X. Bö-lüm, Ankara.

TEZCAN, S., (1978), “En Eski Türk Dili ve Yaz›n›”, Bilim, Kültür veÖ¤retim Dili Olarak Türkçe, Ankara: TTK Yay›nlar›, 271-323.

TRYJARSKI, E., (1985), “Alte und neue probleme der runenartigeninschriften Europas, Ein Versuch der Entzifferung der Texte aus Mur-fatlar und Pliska”, in Ihrer Bedeutung für die Runenschriften Os-teueopas, Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, Band 19,Wiesbaden 1985, 53-80.

TT II, VIII: Bkz. BANG, W. – A. von GABA‹N (1929), GABAIN, A.von (1954).

TUNA, O. N., (1987). Altay Dilleri Teorisi, Türk Dünyas› Araflt›rmala-r› Vakf›: ‹stanbul.

VAS‹L’EV, D. D., (1983), Grafiçeskiy fond pamyatnikov tyurkskoy ru-niçeskoy pis’mennosti aziatskogo areala, Moskova.

VAS‹L’EV, D. D., (1983), Korpus tyurkskix runiçeskix pamyatnikovbasseyna Yeniseya, Moskova.

VAS‹L’EV, D. D., (1997), “Kök-Türklerin Okuma Yazma Bilmeleri Soru-nu”, Uluslararas› Osmanl› Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildi-rileri, 4-7/Eylül/1980 Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Kongreve Sempozyum Bildirileri Dizisi: 19, Ankara 1997, 297-304.

WINTERNITZ, M., (1933), A History of Indian Literature, Vol II,Calcutta: The University of Calcutta.

Z‹EME, P., (1974). “Ein Uigurisches Turfanfragment der Erzählung vomguten und vom bösen Prinzen”, Acta Orient. Hung. 28, 2 (1974),263-268, Faksimile: 265.

Z‹EME, P., (1976). Manichäish-Türkische Texte, BT V, Berlin.Z‹EME, P., (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren,

BT XIII, Berlin: Akademi Verlag.Z‹EME, P., (1991). Die Stabreimtexte der Uiguren von Turfan und

Dunhuhang. Budapest: Akadémiai Kiadó (1991).Z‹EME, P., (1992), Religion und Gesellschaft im Uigurischen König-

reich von QoËo: Kolophone und Stifter des alttürkischenbuddhstischen Schrifttums aus Zentralasien, Opladen: Westdt.Verl.