ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print) Volume 5 Issue 2, A Tribute to Prof. Dr. Halil INALCIK p. 387-395, March, 2013 H i s t o r y S t u d i e s A Tribute to Prof. Dr. Halil INALCIK Volume 5/2 2013 Erzurum’un İlkçağ Tarihi Araştırmalarına Bir Bakış A Glance at the Ancient Period Studies of Erzurum Yrd. Doç. Dr. Selma Pehlivan Sakarya Üniversitesi- Sakarya Öz: Bu makalede İlkçağ’dan Ortaçağ tarihine kadar uzanan dönemde Erzurum ile ilgili bilgi vere n kaynaklar incelenilerek bölgenin İlkçağ dönemine ait karanlıkta kalan geçmişinin aydınlatılması için yapılan çalışmalar sunulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Erzurum, Ksenophon, Urartu, Karaz Abstract: This article examines the ancient and medieval historical records on Erzurum and introduces contemporary works to shed lights on the ancient history of the region. Key Words: Erzurum, Ksenophon, Urartu, Karaz Erzurum, Doğu Anadolu Bölgesi’nin kuzeyinde yer alan önemli bir şehirdir. Erzurum, aynı adı taşıyan ovanın güneydoğusunda, Palandöken Dağlarının kuzey eteklerinde, hafif eğimli yüzeyler üzerinde kurulmuştur. Şehir, Erzurum Kalesi çevresinde yerleşmiştir. Bugün genişleyen şehrin ortalama yüksekliği 2000 m’yi aşmıştır. Erzurum, doğal güzellikleri nedeniyle turizm açısından değer kazanmıştır. Şehir, kuzeye ve güneye doğru ulaşımını sıradağların geçit verdiği yörelerden sağlamaktadır. Ancak Erzurum şehri, ticari, sosyal, ekonomik ve politik yararlarını doğu-batı yönünde geliştirmiştir. Doğunun ticari ürünlerini batıya aktaran İpek Yolu da Erzurum şehrinden geçmektedir. İpek Yolu’nun şehirden geçmesi özellikle ticari zenginliğin oluşmasını sağlamıştır. Erzurum il topraklarının yüzölçümü 25.083 km 2 olup Doğu Anadolu Bölgesi’nin en büyük ilidir. Yeryüzü şekilleri incelendiğinde çoğunlukla platolar, depresyon ovaları ve dağlık bölgelerin varlığı dikkat çekicidir. 1 Erzurum’un İlkçağ tarihine ait birçok problem bulunmaktadır. Ancak çözüme yönelik çalışmalar 19. yüzyıldan itibaren başlamıştır. Erzurum’un tarihini aydınlatmaya çalışan bilim insanları, Erzurum ile ilgili bilgilere antik çağlarda bölgeye gelen ve bölgeyle ilgili tespitlerini kaleme alan Ksenophon’dan ulaşmaktadırlar. Yazar, eserinde Yunanlı askerlerle birlikte katıldığı Pers Savaşı sonrası komutayı ele alarak askerleri sağ salim geri götürme çabasını anlatmıştır. Yazar, Doğu Anadolu’nun dağlık yapısı içerisinde doğal yolları kullanarak Karadeniz’e ulaşmayı başarmıştır. Bu uzun ve yorucu yolculuğunu Anabasis adlı eserinde kaleme almıştır 2 . Doğu Anadolu’ya geldiğinde Fırat, Dicle ve Çoruh ve çevresinde yaşayan halklar hakkında bilgiler sunmuştur. Daha sonra bölgeyi gezen seyyahlarda Ksenophon’un bilgilerini kullanmışlardır. Ksenophon’un Doğu Anadolu’dan geçerek Karadeniz’e ulaştığı 1 H. Doğanay, “Erzurum’un Genel Coğrafi Özellikleri”, Şehr-i Mübarek, Ankara, 1989, 243-355. 2 Ksenophon, Anabasis.
9
Embed
Erzurum’un İlkçağ Tarihi Araştırmalarına Bir BakışAnahtar Kelimeler: Erzurum, Ksenophon, Urartu, Karaz Abstract: This article examines the ancient and medieval historical
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)
Volume 5 Issue 2, A Tribute to Prof. Dr. Halil INALCIK p. 387-395, March, 2013
H i s t o r y S t u d i e s
A Tribute to Prof. Dr. Halil INALCIK Volume 5/2 2013
Erzurum’un İlkçağ Tarihi Araştırmalarına Bir Bakış A Glance at the Ancient Period Studies of Erzurum
Yrd. Doç. Dr. Selma Pehlivan Sakarya Üniversitesi- Sakarya
Öz: Bu makalede İlkçağ’dan Ortaçağ tarihine kadar uzanan dönemde Erzurum ile ilgili bilgi veren
kaynaklar incelenilerek bölgenin İlkçağ dönemine ait karanlıkta kalan geçmişinin aydınlatılması için yapılan
Abstract: This article examines the ancient and medieval historical records on Erzurum and introduces
contemporary works to shed lights on the ancient history of the region.
Key Words: Erzurum, Ksenophon, Urartu, Karaz
Erzurum, Doğu Anadolu Bölgesi’nin kuzeyinde yer alan önemli bir şehirdir. Erzurum,
aynı adı taşıyan ovanın güneydoğusunda, Palandöken Dağlarının kuzey eteklerinde, hafif
eğimli yüzeyler üzerinde kurulmuştur. Şehir, Erzurum Kalesi çevresinde yerleşmiştir. Bugün
genişleyen şehrin ortalama yüksekliği 2000 m’yi aşmıştır. Erzurum, doğal güzellikleri
nedeniyle turizm açısından değer kazanmıştır. Şehir, kuzeye ve güneye doğru ulaşımını
sıradağların geçit verdiği yörelerden sağlamaktadır. Ancak Erzurum şehri, ticari, sosyal,
ekonomik ve politik yararlarını doğu-batı yönünde geliştirmiştir. Doğunun ticari ürünlerini
batıya aktaran İpek Yolu da Erzurum şehrinden geçmektedir. İpek Yolu’nun şehirden geçmesi
özellikle ticari zenginliğin oluşmasını sağlamıştır. Erzurum il topraklarının yüzölçümü 25.083
km2
olup Doğu Anadolu Bölgesi’nin en büyük ilidir. Yeryüzü şekilleri incelendiğinde
çoğunlukla platolar, depresyon ovaları ve dağlık bölgelerin varlığı dikkat çekicidir.1
Erzurum’un İlkçağ tarihine ait birçok problem bulunmaktadır. Ancak çözüme yönelik
çalışmalar 19. yüzyıldan itibaren başlamıştır. Erzurum’un tarihini aydınlatmaya çalışan bilim
insanları, Erzurum ile ilgili bilgilere antik çağlarda bölgeye gelen ve bölgeyle ilgili tespitlerini
kaleme alan Ksenophon’dan ulaşmaktadırlar. Yazar, eserinde Yunanlı askerlerle birlikte
katıldığı Pers Savaşı sonrası komutayı ele alarak askerleri sağ salim geri götürme çabasını
anlatmıştır. Yazar, Doğu Anadolu’nun dağlık yapısı içerisinde doğal yolları kullanarak
Karadeniz’e ulaşmayı başarmıştır. Bu uzun ve yorucu yolculuğunu Anabasis adlı eserinde
kaleme almıştır2. Doğu Anadolu’ya geldiğinde Fırat, Dicle ve Çoruh ve çevresinde yaşayan
halklar hakkında bilgiler sunmuştur. Daha sonra bölgeyi gezen seyyahlarda Ksenophon’un
bilgilerini kullanmışlardır. Ksenophon’un Doğu Anadolu’dan geçerek Karadeniz’e ulaştığı
1 H. Doğanay, “Erzurum’un Genel Coğrafi Özellikleri”, Şehr-i Mübarek, Ankara, 1989, 243-355.
2 Ksenophon, Anabasis.
Erzurum’un İlkçağ Tarihi Araştırmalarına Bir Bakış 388
H i s t o r y S t u d i e s
A Tribute to Prof. Dr. Halil INALCIK Volume 5/2 2013
yolu tespit etmek için çalışma başlatan çok sayıda bilim insanı da olmuştur. Bu bilim
insanlarının en ünlüsü C. F. Lehmann-Haupt Erzurum çevresindeki Urartu yazıtlarını
araştırdığı gibi Ksenophon’un geçtiği yolu da tespit etmeye çalışmıştır3.
Bu bilim insanı, Doğu Karadeniz sahilinden başladığı yolculuğuna Bayburt – Erzincan
üzerinden Erzurum’a giriş yaparak devam etmiştir. Erzurum’a, Aşkale – Ilıca yolunu izleyerek
gelerek şehrin kuzeyinde yer alan ve Kalor4 olarak adlandırılan Urartu yerleşmesini tespit
etmiştir. Bu yerleşme ile ilgili geniş bir çalışma, Çilingiroğlu tarafından yapılmış ve
yayınlanmıştır5. Lehmann-Haupt, Erzurum’dan doğuya doğru ilerlemesine devam ederek
Pasinler’e ulaşır. Pasinler’in merkezinde yer alan Hasankale’yi incelemesine rağmen kalede
bulunan Urartu yazıtını görmemiştir. Pasinler ile ilgili yaptığı değerlendirmede ise
Ksenophon’un Oltu civarına ulaştığı bölgenin burası olduğuna karar vermiştir.6 Lehmann-
Haupt, daha sonra Pasinler’den hareketle Horasan ve Tahir geçidinden geçerek yoluna devam
etmiştir.
Erzurum ve çevresi ile ilgili bize bilgi sunan yazarlardan biri de İbn-i Battuta’dır.
Yazar 1336 – 1337 yıllarında Erzurum’a gelmiş, Ahi Toma zaviyesinde konuk olmuştur.
Battuta, şehrin çok geniş bir yerleşim alanına sahip olduğunu, fakat iki Türkmen boyu
arasındaki mücadele yüzünden büyük bir kısmının viraneye döndüğünü belirtmektedir.
Battuta’nın belirttiği bu iki Türkmen boyu, Akkoyunlu ve Karakoyunlulardır7.
İspanyol elçisi Clavio, Timur’un huzuruna çıkmak için deniz yolu ile Trabzon’a
ulaşmıştır. Trabzon’dan hareket eden Clavio, Gümüşhane – Erzincan yoluyla Erzurum’a
varmıştır. Erzurum ile ilgili gözlemlerini yazan Clavio, Erzurum Kalesi, kale surları ve iç
kalede oturanlarla ilgili önemli bilgiler vermiştir8.
Erzurum ile ilgili bilgi aktaranlardan birisi de Evliya Çelebi’dir. Birçok defa
Erzurum’a gelen Evliya Çelebi 1646’daki gelişinde 1 yıl boyunca şehirde kalmıştır. Bu süre
içinde çevredeki tarihî yapıları ve hayat tarzını incelemiş, iklim ve bitki örtüsü hakkında
bilgiler vermiştir. Aktardığı bilgilerde abartıyı kaçırmış olmasına rağmen bize kıymetli bilgiler
sunmuştur9.
19. yüzyılın başlarından itibaren bölgeye çok sayıda araştırmacı, seyyah,10
tüccar,
asker gelmiş ve eserlerinde11
Erzurum ve çevresi hakkında bilgi vermişlerdir. Bu eserlerin
önemli bir kısmında şehrin coğrafi konumu, tarihi, kültürel yapısı, etnik yapısı, madenleri ve
ticari hayatı ile ilgili bilgilere yer verilmiştir.
3 C. F. Lehmann-Haupt, Armenien II-2, Leipzig, 1926, 704.
4 C.F. Lehmann-Haupt, Corpus Inscriptionum Chaldicarum I-II, Berlin-Leipzing, 1928-1935, 731vd.;
N. Çevik, Urartu Kaya Mezarları, Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara, 2000, 121; A. , Ceylan, “The
Erzincan, Erzurum and Kars Region in the Iron Age”, Anatolian Iron Age V, 2005, London, 21-29. 5 A. Çilingiroglu, “Diauehi’de Bir Urartu Kalesi. Umudum Tepe (Kalortepe)”, AnAr VIII, 1982, Ankara,
191-194. 6 C. F. Lehmann-Haupt, Armenien II-2, Leipzig, 1926, 704 vd.
7 İbn-i Batuta, İbn Battuta Seyahatnamesi, H. 1335, 328.
8 R. G. Clavio, Timur Devrinde Kadis’ten Semerkand’a Seyahat I-II, İstanbul, 1943, 84 vd.
9 M. Eren, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, I. Cildin Kaynakları Üzerinde Bir Araştırma, İstanbul, 1960,
218. 10
Victor Fontanier, Aleksandr Puşkin, Robert Curzon gibi seyyahlar bölgeye gelmişlerdir. 11
V. Par Fontanier, , Voyages en Orient, Entrepris Par Ordre du gouvernement Français de L’annee
1821 a L’annee 1829, Paris, 1829.; Aleksandr Puşkin, Erzurum Yolculuğu, Çev. Ataol Behramoğlu,
İstanbul, 2008.; Robert Curzon, Armenia: A Year at Erzeroom and on the Frontiers of Russia, Turkey
and Persia, New York, 1854.
389 Selma Pehlivan
H i s t o r y S t u d i e s
A Tribute to Prof. Dr. Halil INALCIK Volume 5/2 2013
Erzurum Prehistoryası ile ilgili çalışmalar İ. K. Kökten tarafından yapılmıştır. Bölgede
incelemelerde bulunan K. Alot, 1942 yılında Erzurum – Hasankale arasında, Erzurum’dan 20 –
30 km uzaklıkta, karayolunun 300 km güneyinde, bazalttan yapılmış ve aşınmış Lavalloisie
teknikte bir alet bulmuştur12
. Kökten, bölgede kısa süreli 2 prehistorya araştırması yapmıştır.
Erzurum’un kuzeydoğusunda Dumlu çevresinde, yüzeyde bazalttan yapılmış iki yüzü yontuk
Alt Paleolitik tipinde 2 adet Sheelleen alet ele geçirilmiştir. Yine Erzurum – Hasankale
demiryolunun kuzeyindeki yamaçlarda siyah obsidyenden yapılmış Üst Paleolitik tipte
Avrignacien bir yonga alette ele geçirilmiştir13
. Kökten ayrıca bölgedeki İlk Tunç Çağı
Yerleşmeleri Susuz, Kültepe, Bulamaç, Tilkitepe, Çöğender höyüklerinde tespit etmiştir.14
Erzurum bölgesinde yapılan kazı çalışmalarına ise H. Z. Koşay tarafından yürütülen
Karaz Kazısı ile başlanmıştır. Karaz Kazısı, 22 – 29 Temmuz 1942 tarihlerinde bir sondaj ile
başlamış, 17 Temmuz – 08 Ekim 1944 tarihinde yapılan kazı ile sonuçlanmıştır15
. Karaz
kazısını 1960 yılında yapılan Pulur kazısı ile 1961 yılında yapılan Güzelova kazısı takip
etmiştir16
. Bu kazılarda elde edilen verilerden büyük bir kısmının İlk Tunç Çağı’nın önemli
kültürü olan Karaz Kültürü’ne ait olduğu anlaşılmıştır. Koşay, Karaz Kültürü’nün de Hurrilere
ait olabileceğini ifade etmiştir17
.
Bölgedeki İlkçağ tarihi araştırmalarına katılan değerli bir bilim insanı da E. Bilgiç’tir.
1964 yılında Atatürk Üniversitesi’nden bilim insanlarının da katılımı ile Pasinler’in 25 km
güneydoğusunda bulunan Avnik Köyü’nde incelemelerde bulunmuştur. Köyün cami duvarının
yanına konulan bir Urartuca kitabe tespit etmiştir. Kitabe Ermeniler tarafından mezar taşı
olarak kullanılmıştır. Bu kitabe Bilgiç tarafından okunmuş ve Erzurum Müzesi’ne
kazandırılmıştır18
.
12
M. S. Şenyürek, “Anadolu’da Bulunan İki Yeni Paleolitik Alete Dair Bir Not”, DTCFD 2/2, Ankara,
1944, 349-352. 13
İ. K. Kökten, “Kars’ın Tarih öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor”, Belleten 7/27, Ankara, 1943, 601-613;
İ. K. Kökten, “Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu’da Yapılan Tarih Öncesi Araştırmalar”, Belleten 8/32,
Ankara, 1944, 659- 680; İ. K. Kökten, “1945 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Tarih Öncesi
Araştırmaları”, Belleten11/43, Ankara, 1947a, 431-472; İ. K. Kökten, “Bazı Prehistorik İstasyonlar
Hakkında Yeni Gözlemler”, DTCFD 5/1-5, Ankara, 1947b, 223-236; İ. K. Kökten, “1947 Yılı Tarih
Öncesi Araştırmaları”, Belleten 12/45, 1947c, Ankara, 223-226. 223 vd.; İ. K. Kökten, “Kars’ın Tarih
Öncesi”, TT Kong. 3, Ankara, 1948, 194-204. 14
H. Z. Koşay, Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara, 1984, 12. 15
H. Z. Koşay - K. Turfan, “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”, Belleten 23/91, Ankara, 1959, 349-413; G.
Kozbe, A. Ceylan, Y. Polat, T. Sivas, H. Sivas, I. Şahin, D. Tanrıver, Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-
6a-b Demir Çağları, İstanbul, 2008. 16
H. Z. Koşay, “Pulur ve Güzelova (Erzurum Araştırmaları)”, Atatürk Konferansları I, Ankara, 1964,
91-94; H Z. Koşay, H. Vary, Pulur Kazısı, 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu, Ankara, 1964; H. Z.
Koşay, H. Vary, Güzelova (Tufanç) Erzurum Kazısı 1961, Ankara, 1967; M. Pehlivan, En Eski
Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1984, 44. 17
H. Z. Koşay, Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara, 1984. 18
E. Bilgiç, The Place of Erzurum District in the History of Urartu and Discussion on Alleged Urartu –
Armenian Relationship, Ankara, 1993, 15; Bu kitabe Aydın tarafından değerlendirilmiştir. Ayrıntılı
bilgi için bkz. N. Aydın, “Güzelhisar Urartu Kitabesi”, Belleten LV/213, Ankara, 1991, 323-330.
Erzurum’un İlkçağ Tarihi Araştırmalarına Bir Bakış 390
H i s t o r y S t u d i e s
A Tribute to Prof. Dr. Halil INALCIK Volume 5/2 2013
Atatürk Üniversitesi’nde görev yapan bilim insanlarından Çilingiroğlu da Erzurum’un
kuzeyinde Umudum Köyü’nde yer alan Urartu Kalesi ile ilgili araştırmalarda bulunmuş ve
bunları yayınlamıştır19
.
Bölgedeki geniş ve uzun soluklu ilkçağ ile ilgili bilimsel çalışmaları M. Pehlivan
başlatmıştır. “En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi” adlı
doktora çalışması için bölgede incelemeler yapmış ve bu çalışmasını 1984 yılında
tamamlamıştır20
. Daha sonra bölgeye M.Ö. II. binde hâkim olan Hayaşa ve M.Ö. I. binde
hâkim olan Dayae (ni) / Diaue (hi) ile ilgili yayın yapmıştır. Pehlivan sadece kaynak bilgileri
ile sınırlı kalmamış, bunların coğrafyadaki izlerini de araştırmıştır21
. Erzurum ve çevresi ile
ilgili çalışmalarını sempozyum bildirileri ve makaleler ile devam ettirmiştir22
.
Erzurum Müzesi, bölge müzesi olması özelliğinin yanı sıra bölgede yapılan bilimsel
çalışmalara katkı sağlamıştır. Erzurum Müzesi Müdürü Erkmen başkanlığında bölgede çok
sayıda kazı çalışması yürütülmüştür. Erzurum – Pasinler karayolu üzerinde bulunan Yiğittaşı
(Sos) Köyü’nde bulunan Sos Höyük’te müze başkanlığınca 1994 yılında başlatılan kazı
çalışması daha sonra Bakanlar Kurulu kararıyla Sagona tarafından yürütülmüştür. Sos Höyük,
tabakalama veren bir yerleşme olduğu için bölge tarihinin aydınlatılmasında önemlidir23
.
Erzurum Müzesi başkanlığınca yürütülen bir diğer kazı çalışması da Erzurum Pasinler Kalesi
kazısıdır. Erzurum’un 39 km doğusunda yer alan Pasinler (Hasankale) Kalesi’nde kazı
çalışmaları, müze başkanlığınca, Ceylan’ın bilimsel başkanlığında 2001 yılında yapılmıştır24
.
Bölgedeki Urartu varlığının bilinmesi ve mimari yapıların ortaya çıkarılması açısından
Pasinler Kazısı önemli sonuçlar vermiştir. Müze kazılarından biri de Erzurum Kale kazısıdır.
Kalede kazı çalışmaları, Atatürk Üniversitesi hocalarının katılımıyla 2000 yılında
başlatılmıştır25
. Bir süre ara verilen kazı çalışmaları, 2005 yılından itibaren müze başkanlığınca
bilimsel başkanlığını Ceylan’ın yaptığı bir ekip tarafından devam ettirilmiştir26
.
19
A. Çilingiroglu, “Diauehi’de Bir Urartu Kalesi. Umudum Tepe (Kalortepe)”, AnAr VIII, 1982,
Ankara, 191-194; N. Çevik, Urartu Kaya Mezarları, Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara, 2000, 121; A.
Ceylan, “The Erzincan, Erzurum and Kars Region in the Iron Age”, Anatolian Iron Age V, London,
2005, 21-29. 20
M. Pehlivan, En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, Atatürk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1984. 21
M. Pehlivan, Daya (e) ni /Diau (e) hi, Erzurum, 1991b.; M. Pehlivan, Hayaşa, Erzurum, 1991c. 22
M. Pehlivan, “Karaz ve Hurriler”, 100. Yıl Üniversitesi Sosyal Bilgiler Dergisi-I, Van, 1990, 168-176;
M. Pehlivan, “Başlangıçtan Urartu'nun Yıkılışına Kadar Bayburt ve Yöresi”, 100. Yıl Üniversitesi.
Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi II, Van, 1991a, 326-334.; Pehlivan, M., “Kaşkaların
Eski Anadolu Tarihindeki Yeri ve Önemi”, 100. Yıl. Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi-2,
Van, 1991d, 27-50. 23
A.G. Sagona, C. Sagona, M., Erkmen, I. Thomas, “Excavations at Sos Höyük 1995: Second