-
zetKao-ch'ang Devleti (502-640) pek yolu zerinde stratejik
bir
konumda olduu iin kadimden beri blgenin nemli
glerininmcadelelerine sahne olmutur. Orta Asya Trk tarihinde
Hunlar, Kao-ch'eler, T'ieh-leler, Gk Trkler, Tibetler ve Uygurlar,
dou-bateksenli ticaretin younlat ve bu ekilde eitli
uygarlklannbulutuu sz konusu blgeyi kontrol altna almak iin in'
dekihanedanlarla srekli mcadele etmilerdir. 840 ylnda Orhun
Uygurdevleti ykldktan sonra blgeye yerleen Uygurlar, burada var
olankltr ve medeniyetin zerine, zgn Trk medeniyetini
yaratmtr.Dolaysyla blgenin Trklemeden nceki tarihinin incelenmesi,
Trkkltr tarihinin aydnlanmasna byk bir katk yapacaktr.
AbstractKao-ch'ang State (502-640), because of its strategic
location on
the Silk Road, had been a place where tle leading groups fought
eachother since the ancient times. In the Central Asian Turkish
History,Huns, Kao-ch'es, T'ieh-Ies, Gokturks, Tibetians and
Uygurscontinuously fought against the Dynasties in China for
controlling theregion that has trading intensity on the east-west
axis and consequentlyof being a place where various civilizations
meet. In 840, after the fallof Orhun Uygur State, the Uygurs who
have settled the region built anoriginal Turkish civilization on
the existing culture and civilization inthe area. On account of
this fact, the researches conducted on the historyof this place
before the Turkish settlement will significantly shed lighton the
Turkish Cultural History.
-
Turfan Vadi si (K 4300'; D 8912') birok siyasi egemenliin
vedevletin douuna tanklk etmitir. Turfan Vadisi'nin dou-bat uzunluu
245km, gney-kuzey genilii 75 km olup alan 10300 kilometre karedir.
Bunun4050 kilometre karesi deniz seviyesinden alakta konumlanrken,
2000 metrekaresi ise deniz seviyesinden 100 metre alaktadr. Blgenin
en alak noktasAydn Gl deniz seviyesinden tam 154 metre alakta olup
rdn'n LutGl'nden (-392 metre) sonra dnyann ikinci alak blgesidir.
TurfanVadisi 'nin drt taraf dalarla kuatlm vaziyettedir.I Tarihi
metinlerde en okzikredilen dalar ise kuzeyindeki Ch'i-shih Shan
~1:1l (Kzlda) ve onun 35km kuzeyindeki T'an-han Shan :5fl (*Tamhan,
Boda Da)2 olup blgenindousunda Turfan ile Kumul Vadisi'ni ayran
Karlk Da, gneydousundabulunan Kumda, gneyinde Qol Da ve onun
gneyindeki Kuruk Da(Kurak Da), gneybatsnda Suba Da ve batsndaki
Kara- Wucheng Di:b'l~ iJt l Dalar' dr. Dalarn etekleri akl tal l
alanlaryla evrilidir.Vadinin merkezi blgeleri ise yeillik vahalarla
kapldr.
in kaynaklarna gre, Turfan blgesinde l 1:1~ oktur. 3
SeyyahHsan-tsang 627 ylnn sekizinci aynda Hindistan'a doru yola
karken Yi-wu 1Jt~ (Kumul)'ya ulamt ve Kao-ch'ang kral Ch'
Wen-t'ai'nin fft3t~srarl davetiyle buradan batya doru Kao-ch'ang'a
~ l (Koo) doru yolakmt. Hsan-tsang alt gnlk l yolculuundan sonra
Kao-ch'ang'n dousnrnda bulunan Pai-li kentine B t. iJt (Pian)
ulamtr.4 T'ang Slalesidnemindeki kaynaklara gre, Hsi-chou iffi #i
(Kao-ch'ang) vilayetine balolan ve baehrinin 30 li (yaklak 15 km)
dousunda bulunan Liu-chungnahiyesinin ~~~ 90 li gneydousunda
Ta-sha-hai :*:Y.P)tij adl byk bir lvardr. s Yine ayn kaynaa gre,
Hsi-chou vilayetine gney ynnden 1200'li
1 oun ~ 101, ~~., 1974:2243; ~97, ~~., 1974:3212; ~a>,~,
~~f5, 1973:1846; JM!J!!>, ~ 191 jfj:ro~ ~f5, 1935:1029C.2 aa>
~ 101 ~ ~i5, 1974: 2243; :j~.!:>~ 97 j!j ~i5, 1974: 3212; ~.>
~ 83 j!j ~i5, 1973:1847; JM!J!!> , ~ 191 jfj:ro~~f5,
1935:1029C.3 aa> ~IOL ~~., 1974:2243; :L~.!:>~97~~f5,
1974:3212; ~.> ~83 ~~i5, 1973:1847; JM!J!!> , ~ 191
jfj:fJiIi~ ~., i935:1029C.
4Pr~S:IT~.J1*~, ~1\I1\iU~,;!f=iUGilii'>~-, Tripitaka,
Cilt50,sayfa 224c.5 Li Chi-fu ~sm, ~~I!~IiI~> ~ 40,
:l~J.?-::tp.ar.:. 1995:1033.
-
uzaklkta bulunan Lou-Ian lkesine varlr ve llk olduu iin
yolculukzordur.6 Yeni T'ang Slalesi Tarihi'ne gre, Hsi-chou
vilayetinin batsna doruYen-ch'i ~. lkesine giderken Lei-shan Ch'i
~1:l.ve Yin-shan Ch'i IhJ..?il adl iki lden geilmesi
gerekmektedir.7 Anlald gibi, Turfan Vadisi'ninkuzeyi dnda dier
ynleri hep llerle doludur.
in kaynaklarnda blgenin havasnn scak olduu
zikredilmektedir.8
Dalar tarafndan kuatlm ve evresi l ile sarlm bir vadinin scak
olmasdoaldr. Bugnk llere gre, en souk ay olan ocak 14,5C civarnda
olupblgenin en scak dnemi ise 49,6C'dir. 40C zerinde scakln
lldgnlerin says 66-85 ve 35C zeri ise i i6-173 gn civarndadr.
Haziran,temmuz ve austos aylarnda scaklk hep 30C'nin zerindedir.9
Gndz sresidaha uzun, yamur az, suyun buharlama oran fazladr. Kn
Moolsteplerinden gelen souk rzgar ve yaz aylarnda Gney Asya'dan
gelen scakrzgarlar nedeniyle rzgarl bir blgedir. Blgenin kurak ve
rzgarl olmasikliminin en mahhas zelliidir. LO Dolaysyla suya en ok
ihtiya duyulanblgelerden birisidir. Yaz aylarnda blge ahalisi Tanr
Da'ndaki karnerimesiyle ve karz sistemi ile belli bir lde su
ihtiyacn gidermektedir. 1 iBunun dnda blgede nehirler de
bulunmaktadr, rnein blgenin ilk siyasimerkezi olan Chiao-he ~)iiJ
(Yar, bugnk Turfan ehrinin 20 km batsndadr.)ehri iki nehrin kesitii
bir alanda kurulmutur. 12 Sulama sistemi dierblgelere gre daha
gelimitir.13 Btn bu olumsuzluklara ramen blgenintarm, hayvanclk ve
ticaret faaliyetleri youndu ve bununla orantl olarakrefah dzeyi
dier blgelere gre nispeten yksek olduu gibi nfusu danispeten
kalabalkt. 14
Corafi zelliklerine gre Turfan Vadisi kapal bir vadidir. Ancak
dageitleriyle drt yne ak olup pek Yolu'nun en nemli gzergah ve
llerinarasndaki toplanma-dalma vahas idi. D dnyadan uzak olmasna
ramendouda in, gneyde Hint ve batda Yunan-ran medeniyetlerinin
bulutuu bir
6LiChi-fu*i1ii'fi", Ot~mll!;fdl*> ~40, 1995:1031.7
U"Ji!f.> ~ 40 j!j ~., 1975:1046.
8 n> ~ 101 (i!j~.,1974:2243.9::E~, i!i~.I!:m-3H!liU,2000:15;
*B.i!~, ,2003:12.10::E~, j!j~.I!:m-~JMiU,2000:14-15;*B.i!~,
2003:12-13."::E~, ~~.I!:m-~JMt,2000:17-25.12 eun ,~ 96B
g~15,1962:3921.13::E~,
j!j~.I!:m-~JMIU,2000:14-15.145R1Ii6~,2003:15-21.
-
blge olduu iin tarihin deiik dnemlerinde kendine has bir
medeniyetyaratmtr. Gmenler lkesi olduu iin her trl din, kltr ve rk
barndranbu blge,15 ayn zamanda slamiyet ncesi Trk kltr ve
medeniyetinin detemsilcisi olmutu. Tarihte in'i batya balayan ve bu
zelliiyle aynzamanda ayran Turfan Vadi si tarihteki inli uzmanlarn
nezdinde in'in batblgesinin gvenliini oluturan ilk kapsdr g~Z r~15
.16Bu nedenle tarihindeiik dnemlerinde in' de kurulan hanedanlar
her frsatta bu blgeyi kendietkisi altna almaya ve kontrol altnda
tutmaya almt. Ayn ekilde in'dekurulan hanedanlarn rakipleri de
ncelikle sz konusu blgeyi ele geirmeyihedeflemiti. Blgede kurulan
siyasi egemenlikler her zaman byk glerinmcadelesine sahne olmu ve
blge gleri her zaman byk glerin arasndaskarak bu glere ynelik daha
etkin ve daha esnek politika izlemiti. YaniTurfan Vadisi'nin hem
Dou Trkistan blgesi hem de in iin stratejikehemmiyeti vardr.
in kaynaklarna gre, Turfan Vadisi'nde kurulan ilk hakimiyet
Ku-shih Jzi5 giP Devleti'dir. 17 Arkeolojik aratrmalar blgede
kurulan hakimiyetinBat Chou Slalesinin g)aJ (M 1027-771) son
dnemine denk geldiinigstermektedir.1s Ku-shih Devleti'nde kentler
bulunmakta ve gneyi Yan-tse'ye
!!5l (Lop Nor) kadar uzanmaktadr. Han Slalesine (M 206-MS 8)
aitkaytlarda, Ku-shih Devleti kk bir lke olarak tasvir edilmekte ve
HanSlalesinin batya giden yolunun tam zerinde bulunduu yazlmaktadr.
19 HanSlalesi, Hunlarn basksn ortadan kaldrmak iin Hunlar besleyen
Hsi-yblgesindeki (Bat Blgesi, yani Dou Trkistan) ehir devletlerine
ynelik"Hunlarn sa kolunu kesme" stratejisini uygulamt. Ayrca bu
ehir devletleriHan Slalesinin Hsi-y blgesine (Bat blgeleri) giden
eli ve yolcular daalkoymaktayd. Bu ve benzeri nedenlerle M i08
ylnda generali Chao P' o-numilt& 700 kiilik bir gle Hsi-y
blgesine giden yolun tam zerindeki Luo-
15 Arkeolojik ve antropolojik aratrmalara gre, Turfan Vadisi'nde
Hint-Cermen ve Mongolit rk insanlar
bulunmaktadr. En ok Hint-Cerman rk insanlar blgede bulunmutu
('E~, ,1998:3-47).
16 ~ 67 ~~., 1973:1579-1580.
17 ,~ 123 ::k9B91HW, 1975:3160,3171.
-
lan ve Ku-shih devletlerini malup etmiti?O Ku-shih Devleti'ni
malupetmesine ramen lkeyi tamamen yok edememiti. Ancak Ku-shih
Devleti,"Ch'e-shih nceki" ]l[roIi-ru-.:Eile Ch'e-shih Sonraki"
]l[roIifl.:E iki kralla vedan kuzeyinde ise alt devlete u.:lt~~
blnmt?1 Ku-shih Devleti'ndenayrlan "Ch'e-shih Sonraki Devleti"
][roiifl~ ile dier alt devletin22 hepsiTurfan Vadisi'nin kuzeyinde
bulunan Tanr Da'nn tesinde kalyordu. 23Dolaysyla Ku-shih Devleti
paralanmadan nce, lkenin kuzeyi Yi-wu'dan(Ertrk) Urumi'ye kadar,
gneyi ise Lop Nor Gl'ne kadar uzanmaktayd.
Turfan Vadisi'nde bulunan Ch'e-shih nceki Devleti'nin ]i[
~ili-ru- ~bakenti Chiao-he ~)iiJ~ (Yar) idi?4 in kaynaklannda ou
zaman bu lkeCh'e-shih ]i[ roii Devleti olarak adlandrlmaktadr.
Ch'e-shih ]i[ roii Devletikuzeyden Hunlara yakn olduu iin Hun
egemenlii altnda kalmt.25 AncakCh'e-shih ]l[roii Devleti'nin,
dneminin en byk iki gc olan Hunlar ve HanSlalesi iin stratejik nemi
vard ve M 99-60 yllar arasnda blgeninkontroln elde tutmak iin
Hunlar, Han Slalesi ile be kez savamt. M 99ylnda Han Slalesi
Ch'e-shih Devleti'ne kar ilk igal seferini balatmt,ancak Hunlarn Sa
Blge Beyi'nin on bin atl ordusunun kar koymasyla HanSlalesi ordusu
geri ekilmiti.26 M 89 ylnda Han Slalesi, Hunlara kardzenledii bir
sava esnasnda, Ch'e-shih Devleti'nin Hunlara destekvermesini nlemek
iin Ch'e-shih Devleti'ne de saldrm ve bu ekildehkmdarn kendi
tarafna almt. 27 Bir sre sonra Ch'e-shih Devleti yineHunlara
balanmt. Han Slalesi mparatoru Chao-ti BB* dneminde (M86-73),
Hunlar yeniden Ch'e-shih Devleti'ne hakim olmu ve bu devlette
4000atl ordu bulundurmutu. Han Slalesi mparatoru Hsan-ti '' *
tahtagemesinden (M 73) hemen sonra be generalin nderliindeki bir
orduyuHunlara kar sevketmi 28 ve M 71 ylnda Ch'e-shih Devleti'ndeki
Hun
20 {~~>,~ 123 *~~H',1975:3171.21 n.>, ~ 96A glitil,
1962:3873.22 {);L.> , ~ 968 g~., 1962:3918-3922.23:r:~,{iii
lI~m-~5it.> ,1998:28.24 {);L.> ,~968 g~., 1962:3921.25
{);L.> , ~ 968 glitil, 1962:3923,3930.26 U~.> , ~ 968 glit.,
1962:3922.27 {);L.> ,~968 glitiIJ,1962:3922.28 {);L.> ,~ 968
g~., 1962:3922.
-
egemenliine son vermiti 29. Bu olaydan sonra Hunlar,
Ch'e-shihhkmdarnn Han Slalesi ile yakn iliki kurduunu renince bu
durumdanrahatszlk duymu ve bunun zerine Ch'e-shih hkmdar kzn
Hunhkmdarna vererek Hunlara bal olduunu gstermiti. Hunlar
Ch'e-shihhkmdarndan, Han Slalesinin Wu-sunlarla 1~1iolan
ilikilerini engellemekiin aralarndaki yolu kesmesini istemiti.30
Wu-sunlar, Han Slalesinin Hunlarakar "sa kolunu kesme"
stratejisinin mttefik lkesi idi ve Ch'e-shihDevleti'nin
kuzeybatsnda bulunmaktaydlar. M 68 ylnda Han Slalesiordusu, Hsi-y
blgesindeki baz ehir devletleriyle birlikte Ch'e-shihDevleti'ne
saldrmt ve bakenti Chiao-he ehrini zapt etmiti. Ch'e-shihhkmdar
Hunlar' dan yardm talep etmi ve cevap gelmeyince Han
Slalesineteslim olmutu. Ch'e-shih hkmdar, Hunlarn kendisini
cezalandrmasendiesiyle Wu-sunlara kamt. Han Slalesi ordusu 300 kii
ile Ch'e-shihDevleti'nde yerlemiti.31 M 64 ylnda Hunlar ve Han
Slalesi arasndakiCh'e-shih mcadelesi yeniden balam ve Han Slalesi,
Ch'e-shih halknCh'-li ~~ (edir ile eri arasnda) blgesine grerek
blgeyi Hunlarabrakmt. 32 Ancak M 60 ylnda Hunlarn Sa Blge Beyi
Jih-chu Wang:~.:EHan Slalesine teslim olunca, Hunlarn Bat
Blgesindeki genel valilikT'ung-p'u Tu-wei {l1liJm'de kalmt. Han
Slalesi bu blgede kendi genelvalilii olan Hsi-y Tu-hu-fu'yu
g~iJ.J& tesis etmiti.33 Bu sralarda Ch'e-shih Devleti'nde 700
aile, 6050 nfusu ve 1865 askeri vard.34 Hunlar artk ilkd dnemini
yaamaya balam ve Bat blgesindeki etkisi de sona ermiti.Bylece in
ilk defa Orta Asya'ya girmiti.35
M 48-32 yllarnda Han Slalesi, Ch'e-shih Devleti'nin bakenti
.mmi.:EM Chiao-he ehrinde (Yar) tarmla uraan bir gamizon olan
Wu-chiHsiao-wei'yi Jc.~m kurmutur.36 Ch'e-shih Devleti de Han
Slalesine balolarak hakimiyetini srdrmeye devam etmitir. Buna
ramen, Ch' e-shih
29 {j}tiO ,~ 96B g~., 1962:3905.30 {j}ta ,~ 96B
g~1!!J,1962:3922.
31 {j}tiJ, ~ 96B g~., 1962:3922-3923.
32 {j}ta ,~ 96B g~., 1962:3923-3924.
J3 {j}tfO ,~ 96A g~., 1962:3874; {j}tfO,~ 8,1962:262.
34 {j}tiO ,~ 96B g~i5, 1962: 3921.35 {j}t., ~ 96A g~.,
1962:3874.
36 ~)lC},~ 96B ~~it, 1962: 3874.
-
Devleti ile Han Slalesinin blgedeki ynetimi arasndaki atmalar da
skameydana gelmekte ve ar vergi ile siyasi basklar nedeniyle
isyanlarkanlmaz hale gelmekteydi. MS 2 ylnda Ch'e-shih Devleti
lideri Ku-kou ~
~, Han Slalesinin basksndan Hunlara kamt, ancak Han Slalesi
onuldrmernek artyla Hunlardan geri alm, ancak sonra idam etmiti. MS
10ylnda Ch'e-shih Devleti lideri Hs-chih-li ~ 1i. ft, Han
Slalesininbasksndan Hunlara kamt, ancak bu sefer Hunlar onu Han
Slalesine teslimetmemiti. 37 Benzer durum Bat blgesinin dier
devletlerinde deyaanmaktayd. Bu srada Hunlar tekrar ykselerek
blgedeki otoritesiniyeniden salam ve bu konjonktrel deiime kar Han
Slalesi Orta Asya' dangeri ekilmeye balamt. Han Slalesi
hakimiyetini ele geiren Wang Mang .:E* dneminde (9-25), Han
Slalesinin Orta Asya hakimiyeti tamamen sonaermiti?8
73 ylnda Dou Han Slalesi (25-220) tekrar Orta Asya'ya
girmeyekarar vermi ve Dou Trkistan'n dousunda bulunan Yi-wu Lu'yu
1!f.lil(Ertrk) ele geirerek 65 yl sonra blgede tekrar otoritesini
ina etmeyebalamt. 39 Hunlar 48 ylndan itibaren kuzey ve gney Hunlar
olarak ikiyeblnm ve Orta Asya'daki siyasi etkileri giderek
zayflamt. 76 ylnda HanSlalesinin Chiu-ch'an ~ ~ blge valisi
Tuan-p'eng ~Jt, Yi-wu Lu'nunbatsndaki Ch'e-shih Devleti'ni malup
etmiti. 89 ylnda Han Slalesi
generali Tou Hsien , Hunlar da malup etmiti; 90 ylnda Han
Slalesi
ordusu Yi-wu'ya 1tt1!f(Ertrk) girmi ve 91 ylnda General
Pan-ch'ao M,Orta Asya'ya (Dou Trkistan) sefer dzenlemiti.
Pan-ch'ao, Ch'e-shihDevleti'nin Kao-ch'ang Pi ~ i ~ (Kao-ch'ang
Duvar) 4adl blgesinde bir
askeri garnizon tesis etmiti. 94 ylnda Pan-ch' ao, Yen-ch' i ~.
(Karaehir)Devleti'ni zapt etmi ve Bat blgesindeki elliden fazla
devleti Dou HanSlalesine balamt.41
37 )J;C,~96B gj~i5, 1962: 3924-3926.38 )J;C,~96B gj~i5, 1962:
3926-3927.39 ~)J;ln ,~88 gj~i5, 1965:2909.40 Btn in kaynaklarnda
Kao-ch'ang adnn "yksek" (Kao) ve "mreffeh" (Ch'ang) bir blge olduu
iinverilen ad olduu yazlmaktadr. Halbuki sz konusu blge yksek deil,
aksine ok alaktr. Dolaysyla
Kao-ch'ang adnn bu ekilde aklanmas yanltr. Baknz ~, ~~~m-~Jmjj
,2000:11.41 ~:.,~ 88 g"Jili5, 1965:2910.
-
Kao-ch'ang Pi iii~~ (Kao-ch'ang Duvar) ad ilk defa MS 2-3
ylndakaynaklarda grnmeye balamtr.42 Bu adn blgeye ne zaman verildii
kesinolarak bilinmemekle birlikte etimolojik kkeni de mehuldr. Wang
Su'nunaratrmasna gre, bu isim M 48 ylndan sonra verilmitir. Wang
Su'ya gre
Kao-ch'ang Pi ~ ~~, Ran slalesinin Kao-ch'ang blgesinde tesis
ettiiaskeri gamizonun bir bl olarak Dun-huang blgesinin
Kao-ch'angkasabasndan getirilen askerlerin burada konulandrlmas
nedeniyle blgeyebu ad verilmiti. Kao-ch'ang Duvar, bugnk Turfan
ehrinin 40 kmgneydousunda ve tarihte Kao-ch'ang ad verilen
yerdedir. 43 Birok inkayna Kao-ch'ang (yksek, zengin ve refah) adnn
blgenin yksek ve geni,blge insanlarnn kalabalk ve mreffeh olmasndan
geldiini iddia eder. 44Ancak Turfan Vadi si dnyann en alak yeri
olup yukarda iaret edildii gibinfusu da kalabalk olmayan kk bir
devletti. Bu nedenle in kaynaklarndaverilen Kao-ch'ang adnn aklamas
phelidir.
107 ylnda Bat blgesindeki devletlerin ayaklanmasnn sonucundaDou
Ran Slalesi Orta Asya' dan ekilmiti. Bat Blgesi Kuzey
Runlarnhakimiyetine girmiti. 45 Ancak Runlar ile Dou Ran Slalesi
arasndaki OrtaAsya mcadelesi devam etmi ve Chien-wu saltanat
devrinden (25-56) Yen-kuang devrine (122-125) kadar Dou Ran Slalesi
defa blge hakimiyetinikaybetmi ve defa kazanmt.46 123 ylnda Runlarn
Orta Asya blgesi ileolan ilikilerini kesrnek iin Dou Ran Slalesi
yine blgeye girmeye almve general Pan Yung m~ 500 askerle Ch'e-shih
Devleti'nin Liu-chung ~~(Lukin) ehrinde bir askeri gamizon tesis
etmitir.47 Tesis edilen gamizonunmerkezi artk Ch'e-shih Devleti'nin
bakenti Chiao-he deil, tarihteki Kao-ch'ang ehrine gneydou ynnden
10 km uzaklktaki Liu-chung (Lukin)ehrine kaydrlm ve gamizonun bir
bl ise Kao-ch'ang Duvar'ndakonulandrlmt. 48 123- 151 yllar arasnda
blge zerinde Run-inmcadeleleri devam etmi ve bu tarihlerden sonra
Dou Ran Slalesi de blgeyitam anlamyla kendi hakimiyeti altna
alamamt. Dou Ran Slalesi, 129-168yllar arasnda Orta Asya (Dou
Trkistan) blgesindeki devletlerin kendi
42 , ~ 96B ~~., 1962: 3924. Paul Pelliot, Kao-ch'ang Pi'nin ~~m
bugnk Qara-khodjo(Karahoca) olduunu tespit etmitir (Pelliot,
1912:579).
43 ::E~,
-
aralarndaki atmalar ve Dou Han Slalesine kar isyanlar nleyemez
hiilegelmiti. 49
Dou Han Slalesi askeri kuvvetlerinin ne zaman
Ch'e-shihDevleti'nden geri ekildii hakknda bilgi bulunmamakta.
Ancak 222 ylndaWei Slalesinin (220-265) Ch'e-shih Devleti'nin
Kao-ch'ang'da gamizonunbulunduu kaydedilmektedir.5o Fakat bu dnemde
in'de kurulan hanedanlarOrta Asya'nn (Dou Trkistan) veya drt
devletini kendisinebalayabilmiti. 51 Wei Slalesinin ne zamana kadar
blgede gamizonubulunduu bilinmemektedir. 280 ylnda Ch'e-shih
Devleti Chin Slalesine(265- 317) "emanet koymak" A i~zere prensini
in' e gndermiti. 52 Bu kaydagre Ch'e-shih Devleti bamsz olmaldr.
Ancak in'in kuzeybat blgesindekurulan nceki Liang M~ (301-376)
Devleti burada gamizon tesis etmiti.Wang Su'nun aratrmasna gre, 327
ylnda Ch'e-shih Devleti'nde
konulandran askeri gamizonun bakan Chao Chen'in Mt~, nceki
LiangDevleti'ne kar bakaldrs sonusuz kalm ve nceki Liang M~
Devletiartk Ch'e-shih Devleti'nin Kao-ch'ang blgesinde Kao-ch'ang
valiliini tesisetmiti.53 335 ylnda (?) Ch'e-shih hkmdar nceki Liang
M~ (301-376)Devleti'ne hediye gndermiti. 54 Demek ki, Kao-ch'ang
valilii kurulmasnaramen Ch'e-shih Devleti hala ayaktadr. nceki
Liang Devleti, nceki Ch'inM ~ (376-386) Devleti tarafndan yklnca,
Ch'e-shih hkmdar Mi-t'ian(ch'an) 377 ve 381 ylnda iki kez bizzat
nceki Ch'in Devleti'ni ziyaretetmiti. 55 Bu ziyaret srasnda
Ch'e-shih hkmdar Mi-t'ian, nceki Ch'inDevleti 'nin Bat blgesini
igal etmesine yardmc olacan beyan etmiti.
Bunun zerine General L Kuang' 8. gndermiti.56 General L Kuang,
385ylna kadar Yi-wu'dan (Ertrk) batya doru ynelerek Kua'ya ulam
veBat blgesinin bir ksmn nceki Ch'in Devleti'ne balamt.57 nceki
Ch'in
49 fUl.> ,~ 88 ~iit.,1959:2929-2932.50 :='Ii!LI*> ,~2,
1965:79; :='Ii!LI*> ,~30.&~1X., 1965:859; :='I!II*>,~ 18,
1965:551.5 m!lo, ~ 191 JlIlJ:i-/:;, 1935:1028C.52 tt.> ~
3,1974:72.53::EJl, ~Sl~.-if~tM> , 1998:132.54 tt.> ~ 86,
1974:2237; 3:~, iliSl~m-~mtM>, 1998:250.55 tt.> ~ 113,
1974:2904; tt.> ~ 114, 1974:2911; 3:.,
ieiSl~m-~mtM>,1998:250.56 tt.> ~ 114, 1974:2911.57 tt.> ~
122, 1974:3054-3056.
-
hkmdar savata lnce General L Kuang, Sonraki Liang
~5*Devleti'ni(386-403) kurmutu. L Kuang'n Bat blgesine ynelik btn
faaliyetleri"Yabanclarn yabanclara kar saldrsdr, in ile bir alakas
yoktur." eklindedeerlendirilmitir. 58 Yani General L Kuang'n Bat
blgesini igal etmesiin'de kurulan hanedanlarn bir d siyaseti
deildir.
Bu dnemde Kao-ch'ang valilii muhtemelen Sonraki Liang'abalyd. 59
399-401 yllar arasnda Kao-ch'ang valilii, Sonraki Liang'n
isyanc generali Tuan Ye ~. tarafndan kurulmu olan Kuzey Liang
:lt5*Devleti (397-401) tarafndan ynetilmiti.60 401-420 yllar
arasnda sz konusu
valilik, Tuan Ye'ye kar isyan bayran eken ve Bat Liang 5*
(401-421)Devleti'ni kuran Li Sung ~*tarafndan ynetilmiti.61 401
ylnda L Kuangile Tuan Ye emrinde olan Hun kkenli general Ch-ch'
Meng-hsn 5..~.~Tuan Ye'yi ldrerek ayn isimde Kuzey Liang :lt~
Devleti'ni (401-439)kurmutu. 420 ylnda Kuzey Liang Devleti, Bat
Liang Devleti'ni yok etmi ve420-435 yllar arasnda Kao-ch'ang
valilii Ch-ch' Meng-hsn'n KuzeyLiang Devleti ynetimine girmitir.62
435-442 yllar arasnda Kuzey Liang
Devleti'nin Kao-ch'ang valisi Han Hsuang Il~,Kuzey Liang
Devleti'ndenbamszln elde ederek Kao-ch'ang blgesini ynetmiti.63 439
ylnda,Kuzey Liang Devleti hkmdar Ch-ch' Mu-chien 5..~~41, Kuzey
WeiSlalesinin (386-534) saldrs karsnda teslim olmusa da Wei
Slalesitarafndan Tun-huang valisi olarak tayin edilen kardei Ch-ch'
Wu-hui 5..~
1m~, mevcut Kuzey Liang Devleti'ni devam ettirmek niyetindeydi.
442 ylndaKuzey Wei Slalesi, Ch-ch' Wu-hui'ye kar sefer dzenlemi ve
Ch-ch'Wu-hui batya doru Shan-shan ~ft (Pian) Devleti'ne kamt.
ArdndanCh-ch' Wu-hui, Kao-ch'ang valisi Han Hsuang'a saldrm ve
Kao-ch'angehrini ykarak blgeyi zapt etmiti, Han Hsuang da
Juan-juanlara kamt.
58 ~ 54 R1~.,1973:72.59::E~,
-
Baz in kaynaklar Kuzey Liang Devleti'nin Kao-ch'ang valisi
HanHsuang'n 435-442 yllar arasndaki hakimiyetini "Kao-ch'ang
Devleti" olaraktanmlamaktadr.64 Ch-ch' Wu-hui, Kao-ch'ang'a sahip
olunca burada Kuzey
Liang ~t5* Devleti'ni yaatmaya almtr. Turfan blgesinde
bulunanarkeolojik buluntulara gre, sz konusu devlete 445 ylnda 5*
Liang Devleti ve455 ylnda ise Byk Liang *-5* Devleti denilmitir.65
Aslnda, Hun asllCh-ch' Wu-hui'nin srgnde hakimiyeti sadece blgenin
dou ksmndadr;blgenin bats ise Ch'e-shih Devleti'nin beylerinden
Ch'e Yi-Iuo'nun !f[fjtj!
(]j[~~) kontrolndedir. Kuzey Wei Slalesi Ch-ch' Wu-hui'ye kar
Ch'e
Yi-Iuo'yi destekliyordu. Yani Ch'e Yi-Iuo'nun ]j[fjl-j!
(]j[~)'i) Ch'e-shihDevleti ile Kao-ch'ang ehri merkezli olan Ch-ch'
Wu-hui'nin Byk LiangDevleti ile snrdat. 66 Bu iki siyasi g srekli
atma halinde olup Ch'e-shihDevleti Kuzey Wei Slalesinin desteini
alrken, Byk Liang Devleti Juan-juanlarn yardmn almaktayd. Bu
atmalar aslnda in'deki Kuzey WeiSlalesi ile onun kuzey komusu
Jaun-juanlarn arasndaki blgesel gmcadelesinin bir yansmasyd. 444
ylnda Ch-ch' Wu-hui lm ve yerinekardei Ch-ch' An-chou
5..~3l:~gemiti. 450 ylnda Ch-ch' An-choubu blgenin batsnda bulunan
Ch'e-shih Devleti'ni nihayet ortadan kaldrmtr.Ch'e-shih Devleti
hkmdar Ch'e Yi-Iuo ve ailesi ile birlikte Yen-ch' i(Karaehir)
Devleti'ne snmt. 67 Turfan blgesinin btn artk Ch-ch'
An-chou'nun hakimiyetine girmiti. Ancak kendisini Liang 5* veya
BykLiang *5* Devleti olarak tanmlad iin Kao-ch'ang blgesinde
kurulmu szkonusu hakimiyet, yeni bir devletten ziyade in'in
kuzeybat blgesi yani He-hsi blgesindeki eski devletin srgndeki
devam olarak okunmaldr.68 Szkonusu hakimiyet, eitli devletlere bal
bir vilayet statsnden artk bir devletyapsna dnmeye balamtr.69460
ylnda Ch-ch' An-chou, Juan-juanlartarafndan ldrlm ve Juan-juanlar,
Han Po-chou'yu M1B~ "Kao-ch'angKral" ~ \ i olarak tayin etmiti.
Dolaysyla ilk defa bu dnemde, eski Ch'e-
64 ~ 54 Ml'~",1973:811.65::E~, HIi~.II:m-~5a.ii>,
1998:239.66::E~, ,1998:247.67 ~ 102l"lit., 1974:2264-2265; ,~
97l"lit., 1974:3211-3212; , ~ 50 ili~., 1971:914.
68::E~, ,1998:256-257.69::E~,
-
shih Devleti'nden sonra, Kao-ch'ang vilayeti bir krallk olarak
ortayakmtr.70
Kao-ch'ang Kral Han Po-chou'nun IIHB~435-442 yllar arasndaKuzey
Liang Devleti'nden bamsz olarak Kao-ch'ang blgesini yneten Han
Hsuang ile etnik kken itibaryla bir ilikisi olduu tahmin
edilmektedir.71
442 ylnda Hun asll Ch-ch' Wu-hui'nin saldrsna sonucunda
hakimiyetinikaybeden Vali Han Hsuang, Juan-juanlara snmt; 460 ylnda
ise Juan-juanlarn ayn soyada sahip Han Po-chou'yu M1B~ Kao-ch'ang
Kral olarakatamas, Juan-juanlarn Kao-ch'ang blgesinde nfuz salama
abas olarakalglanabilir. Kao-ch'ang Kral Han Po-chou, Tai-he
saltanat devrinin (477-499)
banda lm ve yerine olu Han Yi-ch'eng M.~gemiti. Ancak Han
Yi-ch'eng M.~bir yl sonra veyaabeyi Han Shou-kui MmM tarafndanldrlm
ve Han Shou-kui kendini Kao-ch'ang Kral olarak ilan etmiti.n
488ylnda, Juan-juan hakimiyetine bal Kao-ch'e ~]/.[ 73 (Yksek
Araballar)
kavmi lideri A-fu Chih-luo 1Ji.iJ~~.(dnemin baz kaynaklarnda
K'e-chih-luo iiI ~ 11 veya A-chih-luo lftiJ ~ 11 olarak
gemektedir), Juan-juanlar'danayrlarak Kao-ch'ang'a ulatnda
Kao-ch'ang Kral Han Shou-kui ve kardeinildrmt.74 Kao-ch'ang'n
kuzeybat blgesinde Juan-juanlar'dan bamszbir hakimiyet tesis eden
Kao-ch'e kavmi lideri A-fu Chih-luo75, Kao-ch'ang'a
70 ,!i! 101, iii~., 1974:2243;7:E~, ,1998:266.72 !i! 101
~:Iit.,1974:2243; ,!i!97 ~:Iit.,1974:3213; ,!i! 50
~~.,1971:914.
73 in kaynaklarnda bazen Kao-ch'e iii!!! kavmi (Yksek Arabahlar)
Ting-ling Hu T~"IiIlde denilmektedir( !i! 59, 1972:1025).
Ting-linglerin Juan-juanlan malup etmesi ile ilgili bilgiler
dierkaynaklarnda da bulunmaktadr ( u.> !i! 54 ~~., 1973:817).
Kao-ch'e kavmi ile Ting-ling'lerarasndaki ilikileri iin baknz
t9:iltI, ,2006:10-21.74 Kao-ch'ang Kralnn ne zaman ldrld hakknda ok
farkl grler
bulunmaktadr ve burada Wang Su'nun tespiti esas alnmtr . .:E~,
(~~Je.fl-~~ii) , 1998:269-275. Kao-ch'e ~!tl (Yksek Araballar)
kavminin Kao-ch'angblgesindeki hakimiyeti hakknda baknz ~ il ii:,
{T~, ~!tl.w il~},2006:178-199.75:E~, , 1998:384.
-
yeni ynetici atamak zere Tun-huang blgesinden olan Chang
Meng-ming'i ~
~ 1lJ.I Kao-ch'ang Kral yapmt. 76 Artk in' deki Kuzey Wei
Slalesi ileMool steplerindeki luan-juanlarn batya giden yolu
Kao-ch'e hakimiyetinegirmiti. Ancak Kao-ch'e hakimiyetinde i kargaa
yaanm ve bu sradaEftalitlerin hcumuna maruz kalnca, 488-508 yllar
arasnda Kao-ch'angblgesi zerindeki etkisi zayflamt. 77 496 ylnda
Chang Meng-ming, Kao-
ch'ang halk tarafndan ldrlm ve Ma lu 'i&ii adnda biri halk
tarafndankral seilmiti. 497 ylnda Ma lu, Kuzey Wei Slalesine balln
bildirerekin blgesine g etme isteinde bulunmutu. Ma lu'nun, in
blgesinetanma amacnn altnda byk bir ihtimale Kao-ch'e hakimiyetinin
kendisinicezalandrma endiesi yatmaktadr.78 Ancak bu giriime
Kao-ch'ang yerlilerikar km ve 501 ylnda Ma lu da ldrlmt. Kao-ch'ang
halk bununzerinde blgenin askeri komutan Ch'u-chia'yi fi. lkenin
banagetirmiti.79
Ch'u-chia fi. ailesinin kkeni hakknda farkl grler bulunduugibi
80 bu hakimiyetin ne zaman kurulduu ile ilgili de kesin
bilgilerbulunmamaktadr.8l Ch'u-chia (501-524/525) hkmranl dneminde
KuzeyWei Slalesi ile yakn iliki kurmaya alm ve aralarnda farkl
dzeyde ondrt ziyaret gereklemitir.82 Ch'u-chia, 508 ylnda yine
in'in i blgelerineg etme talebinde bulunmu byk bir ihtimalle bu
talebi karlanmayncaKuzey Wei Slalesinden korunmak iin in' den
askeri g istemiti.83 Ancak
76 nun ~ 101 iffi~i5,1974:2243; {~t92J~ 97 iffi~f5,1974:3213;
UHn ~ 50 j!j ~'l',1971:914; {~.~ 83 iffi~., 1973:1846;77::E~,
{~~92.fIU1f)Mj,1998:298.78::E~,{j9j ~92.m-kilt5itt; , 1998:303-305;
::E~, {~~92.m-3tJMMI , 1998:386-388.79 {~. ,~50, 1971:914; {Illij.
,~83, 1973:1846;80 Ch'u-chia .r; ailesinin inli, Hun ve Orta Asya
Hu'larndan (Soutlar) olduuna dair grler vardr.Wang Su'ya gre
Ch'u-chia .i ailesi Kan-su eyaletinin Chin-ch'eng (Lan-chou ehri)
blgesinden Kao-ch'ang'a g etmi inlilerdendir (::E~, O~ ~
92.m-i1f5ittM, 1998:308-3 18).81 Wang Su, birok in kaynana
dayanarak bu lkenin kurulu tarihini 465, 496, 497, 498, 499 ve
507
olarak tarihlendirmitir (::E~, {~~ 92.m - i1f5~tM , 1998:320).
Batl, Japon ve inli aratrmaclararasnda bu konuda ortak bir gr
yoktur (::E~, {~~92.m-kilt5~tM , 1998:320-326). Wang Su'ya
gre,Ch'u-chia .K, 501 ylnda hkmdar seilmi ve 502 ylnda Ch'eng-p'ing
sahanat devri adn kullanmayabalamasyla birlikte bu hakimiyet resmen
kurulmutur (::E~, {~~ 92.m-i1f5~tM, 1998:326).82::E~,
{~~92.m-3tJMtM , 1998:390.83 oun ~ 8,1974:207; {a. ~ 101 iffi~.,
1974:2244; {ain ~ 103 ~]/!:.,1974:2311.
-
Kuzey Wei Slalesi, Ch'u-chia'nin Kao-ch'ang blgesinde kalmasn
uygungrmt. Kao-ch'ang hkmdan Ch'u-chia, 524 ya da 525 ylnda
lnceyerine olu Ch' Kuang ~7t gemiti.84 528 ylnda Kuzey Wei Slalesi,
Ch'Kuang'n Kao-ch'ang kralln tanm ve kendisine bir dizi unvan
verilmiti.85
Ancak Ch' Kuang'n Kuzey Wei Slalesine "hara" gndermesiyle ile
ilgilihibir kayt bulunmamaktadr. Wang Su'nun tahminine gre, bu dnem
in'dei kargaalklar yaanmaktayd, dolaysyla Ch' Kuang muhtemelen
"hara"gnderme frsat bulamamt. 86 531 ylnda hkmdar Ch' Kuang
lnce
yerine kardei Ch' Chien ~~ gemi ve Kuzey Wei Slalesi ile olan
ballkilikilerini devam ettirmiti.87 534 ylndan itibaren Kuzey Wei
Slalesi, DouWei Slalesi (534-550) ve Bat Wei Slalesi (535-556)
olmak zere ikiyeblnmt. Hkmdar Ch' Chien btn Wei Slaleleri ile olan
ilikilerinikesmiti.88 Ancak, aksine in' in gneyinde kurulan Liang
Slalesi (502-557) ile
bir iliki tesis etmi ve Ta-t'ung *q saltanat devrinin (535-545)
ortalanndaLiang Slalesine "hara" gndermitir. 89 Yani bu dnemde
Kao-ch'angDevleti'nde bir politik tercih yaplm ve in'in kuzey
blgesinde yeni kurulaniki Wei Slalesi deil, in'in gney blgesindeki
Liang Slalesi tercihedilmitir. Kao-ch'ang Devleti byk bir ihtimalle
kuzeydeki devletlerdenkurtulmak iin Liang Slalesini denge unsuru
olarak kullanmay semitir.Hkmdar Ch' Chien, 548 ylnda ldkten sonra
yerine 549 ylnda olu Ch'Hsan-hsi ~~3 gemi ve Bat Wei Slalesi onun
kralln tanmt.90 550ylnda Ch' Hsan-hsi lm ve yerine adna tarihi
belgelerde henzrastlanmayan bir olu gemitir.91 555 ylnda Ch'
Pao-mao ~JI~ babasnn
84 Ch'u-chia'nin lm tarihi konusunda 520, 521, 523, 524, 525,
527, 528 gibi farkl grler ileri srlmtr.
Wang Su'nun aratrmalarna gre hkmdar Ch'u-chia, ya 524 ya da 525
tarihinde lmtr (Ijt,
-
yerine gemi ve 559 ylnda ve Pao-ting saltanat devrinin (561-565)
bandayani 561 ylnda Kuzey Chou Slalesine (557-581) "hara" gndermi
vekendisine unvan verilmiti.92 Ancak hkmdar Ch' Pao-mao, ayn
zamandaGk Trk Kaan'n kz ile evlenerek ballk ilikilerini srdrmt.93
561ylnda Ch' Kan-ku ~~~, babasnn 560 ylnda lmesiyle tahta gemiti.in
kaynaklarnda Kao-ch'ang hkmdan Ch' Kan-ku'nun ad higememekte olup
sadece baz ince Turfan metinlerinde gemektedir.94 Son ikihkmdar
dneminde Kao-ch'ang Devleti'nin in' deki devletlerle hibirilikisi
olmam, aksine Gk Trklerle youn temas iine girmiti.95
602 ylnda Ch' Po-ya ~1Bft babasnn yerine geerek Kao-ch'anghkmdan
olmutu. Ch' Po-ya, Gk Trklerle iyi ilikilerini srdrrken aynzamanda
in'de kurulan Sui Slalesi ile ilikisini gelitirmiti. 607 ylnn
drdnc ayndan nce P'ei-ch'nn ~~ tavsiyesiyle Sui Slalesi
mparatoru
Yang-ti m ~, Orta Asya ile ilgilenmeye karar vermitir. 96 Bunun
hemenakabinde, ayn yln altnc aynn yirmi ikinci gnnde Kao-ch'ang
Devleti SuiSlalesine hediye yollamtr. 97 Bylece Ch' Kan-ku
(561-601) tahtageiinden yaklak yanm asr sonra ilk defa in' deki
siyasi gce eli
92 ~ 50 ~ ~., 1971:915; ~ 97 ~ ~., 1974:3214. Verilen unvanlar
iin baknz ::E., si! 84 ~JJlXii, 1973:1864). Bu durumda Kao-ch'ang
hkmdar Ch' Po-ya'nnevlendii byk annesi, onun vey byk annesi
olacaktr.
94::E., , 1998:343.95 ..Ili~, "~~Ila;::EwMHl~~",,
1998:412.97
-
gndermiti.98 Bu ikili ilikinin tesisinde siyasi ve ekonomik
karlann yan sragvenlik endieleri de nemli bir rol oynamaktayd. Sui
Slalesi asndan naslki kuzeyden gelebilecek Gk Trk tehdidini
kaldrmak byk bir neme sahipse,Kao-ch'ang Devleti asndan da Gk
Trkleri dengelemek ve bamsz olmagayreti bu ilikide byk bir neme
haizdi. 608 ve 609 ylnda Kao-ch'angDevleti Sui Slalesine tekrar
hediye gndermiti. Bu iki devletin ilikisinde ennemli gelime ise
609-610 ylnda Kao-ch'ang hkmdar Ch' Po-ya ile oluCh' Wen-t'ai'nin
~3t~ birlikte Sui Slalesini ziyaret etmesidir. 609 ylnnaltnc aynda
Kao-ch'ang ve Yi-wu (Ertrk) dahilOrta Asya'nn 27 lkesinin
liderleri ve devlet erkan Sui Slalesini ziyaret etmi ve
imparator Yang-ti ~*tarafndan grkemli bir trenle karlanmt. 99 Orta
Asya' dan gelen heyetmensuplar in' de bir dizi elence ve festivale
itirak etmilerdi. 100 Nitekim SuiSlalesi, sz konusu heyeti
etkileyerek Gk Trklere kar byk baarlar eldeetmiti. Kao-ch'ang
hkmdar Ch' Po-ya 610 ylnn ikinci aynda olu Ch'Wen-t'ai'yi Sui
Slalesine brakarak (rehine vermek) geri dnmt. 101 611ylnn beinci
aynn drdnc gnnden ve 612 ylnn on birinci aynn ikincignne kadar
Kao-ch'ang hkmdar Ch' Po-ya, Bat Gk Trk'n Ch'u-IouKaan'n J1UI1iJ5f
da yanna alarak Sui Slalesini tekrar ziyaret etmiti. 102in'e ulaan
Ch' Po-ya ile Ch'u-Iou Kaan, 612 ylnn nc ayndan
yedinci ayna kadar Sui Slalesinin Kore'ye ~ ~ dzenledii
seferekatlmt. 103 Bu sefer, Sui Slalesinin malubiyetiyle sona ermi
ve Ch'u-IuoKaan da bu savata yararlanmtr. Sui Slalesi mparatoru,
Ch' Po-ya'ya
98 Wang Su'ya gre, 561-601 yllan arasnda Kao-ch'ang hkmdan olan
Ch' Kan-ku, Gk Trklerin
kontrol altnda olduu iin in hakimiyeti ile olan ilikilerini
devam ettirememitir (:E~, {iii ~~m-tilt)tt
t; , 1998:359.).99 oun ~ 67 ~~f5, 1973: 1581; Oi)ttlMIO ~ 181,
1956:5645; o~. ~ 15 il_r:, 1973:379.100 oun ~ 67 ~~15, 1973: 1580;
{Jf;fI'lMIO ~ 181,1956:5645.101 ::E~,{ili ~~m-jtJMt;,
1998:416.102610 ylnda Sui S1alesi mparatoru Yang-ti avlanmak zere
Bat Gk Trk Ch'u-Iuo Kaan' in'e davetetmiti. Ancak Bat Gk Trk
topluluu Kaan'n in'e gitmesini istememektedir. Ch'u-Iuo Kaan,
inelisine teekkrn bildirerek geri gndermiti. Ancak Sui Slalesi
mparatoru buna ok kzmt.
mparator'un Bat blgesi danman Pei Ch'nn ~~ Ch'u-Iuo AIK. Kaan
ile She-kui MII Kaan'narasn bozma siyaseti neticesinde, She-kui
Kaan, Ch'u-Iuo Kaan'a saldrm ve Ch'u-Iuo Kaan yenilerekbirka bin
atl askerle douya doru kamtr. Ch 'u-Iuo kaarken yolda yine talana
uram ve yine kaarak
Kao-ch'ang'n dousundaki Shih-Iuo-man Da'na ,*.5*..L snmtr.
Kao-ch'ang hkmdan Ch' Po-yabu gelimeleri Sui S1alesi imparatoruna
iletmi ve Sui Slalesi de ondan Ch'u-Iuo Kaan'n inli annesi
Hsiang'n (]ft in'e gelmesini salamasn istemiti. in'e gelen
Hsiang'dan Sui Slalesi, olu Ch'u-IuoKaan' da in'e getirmesini
istemiti. Bylece Ch'u-Iuo Kaan Kao-ch'ang hkmdan Ch' Po-ya ile
birlikte Sui Salesine gelmiti (
-
baarl hizmetinden dolay unvan vermi ve 6 i2 ylnn on birinci
ayndaimparatorun ailesinden olan Prenses Hua-jong .~~~ ile
evlendirmitirlO4Sui Slalesinin yakn ilgisinin nedeni, batya giden
yolun stratejik noktasndabulunan Kao-ch'ang' kendi kontrol altna
almak istemesiydi. 105 Ancakhkmdar Ch' Po-ya, Bat Gk Trk Devleti
ile olan ilikilerini de srdrmeyedevam etmiti.106 Takriben bu dnemde
Kao-ch'ang hkmdar Ch' Po-ya ileolu Ch' Wen-t'ai ~~~ lkesine dnmt.
lO?
Ch' Po-ya, in' deki hayatnda inlilerin kyafet ve yaam
tarzlarndanetkilenmi olmal ki, lkesine dndkten sonra kyafet reformu
yapmayaalmt. Sui Slalesi imparatoru bu haberi duyunca kendisini
destekleyici birferman yaymlayarak kyafetin yapl ile ilgili
rnekleri de gndermit. Ancakbu kyafet reformu baarsz olmutu.
Baarszln nedeni ise Ch' Po-ya' nnuzun sredir T'ieh-Ielere ~ bal
olmas ve T'ieh-Ielerin olumsuztepkisinden korkmasdr.108
614-619 yllar arasnda hkmdar Ch' Po-ya'nn hibir
faaliyetigzkmemektedir. Aratrmaclar bu tarihlerde Kao-ch'ang
Devleti'nde birsiyasi darbe olduunu tespit etmi ve Ch' Po-ya' nn
iktidardan uzaklatrlaraksrgne gnderildiini ortaya koymulardr.109 Wu
Chen'in ~. aratrmasnagre, iktidar kaybeden Ch' Po-ya, ailesiyle Bat
Gk Trklere kamt. 619
ylnda Bat Gk Trklerin desteiyle general Chang Hsiong ~ m,
Kao-ch'ang' ele geirmi ve hkmdar Ch' Po-ya'y yeniden iktidara
getirmiti.llo
Darbecilerin bastrlmas srasnda hkmdar Ch' Po-ya' nn olu Ch'
Wen-t'ai'nin ~ ~ ~ byk katks olmutu. III Ancak darbecinin kim
olduu
104
-
hakknda farkl grler mevcuttur. Bu grlere gre darbeciler
Kao-ch'anghkmdar ailesi dndaki nemli yetkili kiiler, Kao-ch'ang
hkmdarailesinden kimseler ve Hkmdar Ch' Po-ya'ya kar kan in
yanlskimselerdir.112 Ch' Po-ya tekrar iktidara geldikten sonra, 620
ylnn ncaynn onuncu gnnde 618 ylnda kurulan T'ang Slalesine ilk defa
"hara"gndermiti.ll3 Bu tarihten sonra kaynaklarda Ch' Po-ya' nn
siyasi faaliyetleripek gzkmemekte, fakat daha ok henz hkmdar
olmayan Prens Ch' Wen-t'ai'nin ~3t~ devlet ileriyle megulolduu
grnmektedir.
Hkmdar Ch' Po-ya, 623 ylnda lnce yerine olu Ch' Wen-t'ai624
ylnda Kao-ch'ang hkmdar olmutu. Ch' Wen-t'ai, babasnn lmhaberini
T'ang Slalesine bildirmek iin 623 ylnda eli gndermi ve T'angSlalesi
bu haberi ayn yln dokuzuncu aynn 22-23. gnnde almt. i14 624ylnn
altnc aynda Kao-ch'ang Devleti T'ang Slalesine Fu-lin m~ 115kpeini
hediye etmiti. 116627 ylnn nc aynda Ch' Wen-t'ai, T'angSlalesinin
yeni imparatorunun tahta kmasn kutlamak iin "tilki krk" w.~hediye
etmiti. 117 629 ylnn ikinci aynda Ch' Wen-t'ai, T'ang
Slalesinetekrar eli gndermiti. 118 Ayn yln on birinci aynn
dokuzuncu gnnde bireli daha gnderdi.119 630 ylnn on ikinci aynn
yirmi drdnc gnnden 631ylnn birinci aynn on drdnc gnne kadar
Kao-ch'ang hkmdar Ch'Wen-t'ai, ei ile birlikte T'ang Slalesini
ziyaret etmiti.o 630 ylnda T'angSlalesi, Gk Trk Devleti 'ni yok
ettikten sonra Orta Asya'ya ynlenme plannoluturmakta ve blgeyi igal
etmenin siyasi ortamn hazrlamaktayd. Kao-ch'ang hkmdar Ch'
Wen-t'ai'nin T'ang Slalesini ziyaret ederken birokOrta Asya
lkesinin liderleri ve devlet erkiin da T'ang Slalesini
ziyaretetmekteydi. T'ang Slalesi henz savatan yeni km ve ar
klfetlerle karkarya kalm olmasna ramen, Orta Asya'dan gelenleri
grkemli bir trendzenleyerek karlam ve bu ekilde kendisinin kudretli
bir lke olduunu
112::E~, ~~.le.m-lIf5it.}, 1998:380.n .~.}~i ~m*C, 1975:10.114
.5itlmn ~ 90, 1956: 5972.LLS T'ang Slalesi dneminde Fu-lin M:li,
genellikle Bizans Devletini gstermektedir. ince Fu-lin, Rum,From,
ya da Trke Purm adlarndan gelmektedir. ilgili aratrmalar iin baknz:
Paul Pelliot, "Sur l'originalde nom fou-lin", Journal Asiatique,
ser. i i, vol 3 (1914), pp. 497-500.116 .~.}~198 .~., 1975:5294.117
.~.}~198~~., 1975:5294.llS fffiR'flGtU ~ 970 PH2JlllWlIUJ:=:,
1994:11400.ii. .~.}~2 **-b\U:=:lf, 1975:37.120 .~.} ~ 3 **"F, 1975:
41; .5itlmlt}~ 193, 1956: 6086.
-
gstermeye almt. 121 632 ylnn yedinci aynda Kao-ch'ang hkmdarCh'
Wen-t'ai ve Bat Gk Trk Yabgu Kaan, 630 ylnda T'ang
Slalesininhimayesi altna girmi olan Yi-wu (Ertrk) lkesine saldrd.
Bunun zerineT'ang Slalesi imparatoru T'ai-tsung, mektup gndererek
Ch' Wen-t'ai'yiuyarmt. Ch' Wen-t'ai ise 633 ylnn yedinci aynda
askeri komutan Ch'Yong'u ii. T'ang Slalesine gndererek zr
diledi.l22 634 ylnn sonundaKao-ch'ang Devleti "hara" yollamak zere
T'ang Slalesine eligndermiti.123 En son 639 ylnda Kao-ch'ang
Devleti tekrar T'ang Slalesineeli gndermiti.124 Ancak T'ang Slalesi
imparatoru T'ai-tsung, 634-639 yllararasnda "hara" gndermeyen
Kao-ch'ang', vassal bir lkenin grevleriniyerine getiremediini iddia
ederek ve pek ok Orta Asya lkesi elilerininT'ang Slalesini ziyaret
ettii srada sadece Ch' Wen-t'ai'nin gelmediiniifade ederek
Kao-ch'ang'a gnderdii elisi vastasyla tehdit etmiti. T'angSlalesi
imparatoru T'ai-tsung, Kao-ch'ang hkmdarnn dier vassal lkelergibi
grevlerini yerine getirmedii takdirde gelecek sene (640)
saldryaurayacan 25 ve bu nedenle Kao-ch' ang hkmdarnn bu konuyu
iyidnmesi gerektiini belirtmiti.126 Yine bu ylda Ch' Wen-t' ai, Bat
GkTrklerle birlikte Yen-ch' i ~'tf Devleti'ne saldr dzenlemi ve bu
lkeyitalan etmiti. T'ang Slalesi imparatoru T'ai-tsung adam
gndererek Ch' Wen-t'ai'nin kendi suunu kabul etmesini istemiti.12?
Ayn zamanda Ch' Wen-t'ai'yi T'ang Slalesi sarayna armt. Ancak Ch'
Wen-t'ai kendisinin hastaolduunu syleyerek bu ary reddetmiti.128
Kao-ch'ang Devleti ile T'angSlalesi arasnda karlkl youn eliler
gidip geliyorsa da, 129ikili ilikilergergin bir dneme girmiti. Zira
T'ang Slalesi imparatoru T'ai-tsung, Kao-ch'ang Devleti'ni ortadan
kaldrmaya karar vermiti.
Ot~m. ~ 193, 1956: 6086.122
-
ang u nun azr a ao-c ang m ar ar eceresHkmdar Hkmdar Hkmdar
Saltanat Devrinin Tahtta Oturma Taht
eceresi Ad ile ilikisi Adlar Tarihleri Yli Ch' Chia *SJL
Ch'eng-p'ing 502-509 ?JI& 510-525 ? 24I~Yi-hsi2 Ch'Kuang
Baba-oul tt. Kan-lu 526-530?JlJ't 52 Ch' Chien JI~ Karde ~~
Chang-he 53 i-548 183 Ch' Hsan-hsi Baba-oul 71 ~ 97 iii::l1'l,
1974:3212). Bu dnemden sonra
-
t'ai, sz konusu byk gcn arasnda bir denge politikas izlemeye
mecburkalmt. Ancak T'ang Slalesinin stratejik giriiminin sonucunda
Dou GkTrkler 630 ylnda yklm ve 628 ylnda Yabgu Kaan'n lmyle Bat
GkTrkler'de i siyasi ekimelerin balamasyla bu nemli gcn
oluturduugen dengesinin iki aya kmtr. Dou Gk Trk Devleti
ykldktansonra, T'ang Slalesi Gk Trklerin btn boylarn T'ang
Slalesinin kontrolettii kuzey blgesinde ayr ayr yerlere
yerletirmiti. Bu uygulamadan sonraT'ang Slalesi Orta Asya'ya
girmeye balamtr. Nihayet 640 ylnda Kao-ch'ang Devletini yok etmi ve
661 ylnda T'ang Slalesi Orta Asya blgesinehakim olmutur.
Ch' Wen-t'ai'nin iktidar srecinde T'ang Slalesi ile on defa
temastabulunmu ve sekiz defa eli gndermi, bir defa bizzat kendisi
T' ang Slalesiniziyaret etmi ve bir defa da gen ocuklar eitim
grmeleri iin T'angSlalesine gndermitir. Ancak Ch' Wen-t'ai'nin
T'ang Slalesi politikasdaha ok inili-kl bir seyir takip etmitir.
rnein ylda bir "hara"gndermesi gerekirken 631-632' de iki yl iinde
ve 635-638' de drt yl iindehi eli gndermemitir. 132 Bu da ikili
ilikilerinin normalolmadngstermektedir.
Shimazaki Akira'ya ~ _ ~ gre T'ang Slalesinin
Kao-ch'angDevleti'ni yok etmesinin siyasi arka plan yledir:
Kao-ch'ang hkmdarCh' Wen-t'ai ile Bat Gk Trk Yi-p'i Tuo-lu
z:tl:Dfl~Kaan (yani Y-kuad m:~:H~) i birlii iindeydi ve T' ang
Slalesinin destekledii Bat GkTrk Hsi-li-shih ~ ~U ~ Kaan ve
Yen-ch'i ~ =M (Karaehir) lkesiyledmand. T'ang Slalesinin
Kao-ch'ang'a saldrsn tetikleyen olay iseyledir: Kao-ch'ang
Devleti'nin in'e giden Sout tccarlarnn yolunukesmesi, Kao-ch'ang'n
Yi-wu'ya (Ertrk) saldrmaya teebbs etmesi ve Yen-ch'i ~ 11 lkesini
talan etmesi T'ang Slalesinin honutsuzluuna sebepolmutur.l33 Wang
Huan'a gre Kao-ch'ang Devleti'nin, T'ang Slalesi iin birdosttan,
dmana dnmesi srecinde, . Kao-ch'ang hkmdar Ch' Wen-t'ai'nin dou-bat
ticaret yolunu kontrol altna almas; 2. Kao-ch'ang
dou-bat ekseninde 300 li ve kuzey-gneyi ise 500 li genilemiti
ILI!i. ~ 83 iiili!l., 1973:1846).T'ang Slalesi (618-906) dneminde
500 li genileyerek 800 li uzunlua uzamt (
-
Devleti'nin, T'ang Slalesinin saldnsna kar stratejik savunma
avantajnagvenmesi; 3. Ch' Wen-t'ai, Bat Gk Trk Yi-p'i Tuo-Iu
Z:IB1tb~Kaan ilei birlii yaparak kstah bir tavr sergilernesi gibi
sebepler etkili olmutur.134 LiFang *1.i da benzer grleri ne
srmektedir: . Kao-ch'ang hkmdar Ch'Wen-t'ai, Bat Gk Trk Yi-p'i
Tuo-Iu Kaan ile i birlii yaparak karlkliliki iindeydi; 2.
Kao-ch'ang hkmdar Ch' Wen-t'ai, kendisinin stratejiksavunma stnlne
fazla gvenmekteydi; 3. Ch' Wen-t'ai, T'ang Slalesiningcn doru
hesaplayamamaktayd.135 Bu grler, T'ang Slalesi
mparatoruT'ai-tsung'un Kao-ch'ang hkmdarna kar sava ilan ettii
fermanadayandnlmaktadr.136 Dier bir nemli sebep ise, Kao-ch'ang
hkmdar Ch'Wen-t'ai'nin, lkesini T'ang Slalesi ile eit statye
getirme gayretleridir. 137Wang Su da Kao-ch'ang Devleti ile T'ang
Slalesi arasndaki gergin ilikilerinsebepleri olarak unlar
sralamaktadr: . Kao-ch'ang Devleti, T'angSlalesinin yurt dna kaan
inIileri iade etmemekte srar etmesi. 2. OrtaAsya'dan in'e giden
tccar ve elileri alkoymas. 3. T'ang Slalesininhimayesi altndaki
Yi-wu'ya (Ertrk) ynelik saldn planlar yapmas. 4. Yen-ch'i
(Karaehir) Devleti'ni talan etmesi. Kao-ch'ang hkmdar Ch'
Wen-t'ai'nin T'ang Slalesine kar koymasnn baz nemli nedenleri
vardr: . Ch'Wen-t'ai'nin dncesine gre, Kao-ch'ang Devleti bamsz bir
lkedir veT'ang Slalesine bal olmadan hakimiyetini srdrebilme hakk
vardr; 2. Ch'Wen-t'ai'ye gre, T'ang Slalesi, Sui Slalesi kadar
kudretli olmad gibi uzakblgelere sefer yapabilecek kapasiteye de
sahip deildir; 3. T'ang Slalesibirok corafi engelleri aarak
Kao-ch'ang Devleti'ni zapt edemez; 4. Ch'Wen-t'ai, Bat Gk Trklerle
olan ittifak ilikilerine fazlasyla gvenmektedir.Yani Ch' Wen-t'ai
Kao-ch'ang Devleti'nin, T'ang Slalesine karkoyabilecei
kanaatindeydi.138
T'ang Slalesinin Kao-ch'ang Devleti'ne saldrmasnn eitli
nedenleriolmasna ramen, T'ang Slalesinin Orta Asya'ya hakim olma
stratejisi ve bustratejisini engelleyen Kao-ch'ang Devleti'nin
ortadan kaldnlmas bunlarnbata geleniydi.
134 S, "~};:*s:EiIi~~~.e. ", {.&.e.liJf5'l>1979 ~~ 4 lll!
,67-68 A; I., {iIi~.e.m-krf5itai> ,1998:395.135~JJ, "JlUilili ~~
", {)(.e.;;;U 1995 ~~ 1 lll! , 19-20 A; I., {ili
~.e.m-krf5itMi>,1998:395.
36"~~~fI!I)(~~", {~*~f;-u,1992:643.\371.1,
-
639 ylnn on ikinci aynda T'ang Slalesi mparatoru T'ai-tsung,
birfermanla Kao-ch'ang'a kar sava almasna karar vermitir. 139 Ba
komutan
Hou Chn-chi'nin ~ ~. nderliinde, komutanlktan oluan T'angSlalesi
ordusu muazzam bir gle Kao-ch'ang'a saldrmtr. 140 Saldrbalamadan
hemen nce Kao-ch'ang Hkmdan Ch' Wen-t'ai hastalanaraklmtr, olu Ch'
Chih-sheng .~. yerine gemitir. T'ang Slalesi ordusu,bakentine
saldrrken Hkmdar Ch' Chih-sheng teslim olmutur. Ardndanin ordusu
lkenin yirmi iki ehrini de zapt etmi ve 640 ylnn sekizinciaynda
Kao-ch'ang Devleti yklmtr. 141. Kao-ch'ang Devleti dtndelkede 8046
aile, 37.738 kii bulunduu yazlmaktadr.142 T'ang Slalesi, Kao-ch'ang
Devleti'nin adn Hsi-chou olarak deitirip siyasi idare altna alm
vevilayet ile nahiye sistemini uygulamtr. 143
751 ylnda meydana gelen Talas Sava'ndan sonra, T'ang
Slalesininblgedeki siyasi ve ekonomik etkisi zayflamaya balamtr. An
Lu-shan veShih Ssu-ming syan (755-762) sonras T'ang Slalesi Orta
Asya blgesindeki
139 U1ir.:.> 1 3 **N.i3, 1975:50. Fermann ilan tarihi in
kaynaklarnda farkl kaydedilmektedir. Bazkaynaklara gre ayn yln on
ikinci aynn drdnc gn (x$) ( Of~lMn1 195 .t.+=~,1956:6150), baz
kaynaklara gre ise dokuzuncu gnnde (TB:) ( {Br.:.> 1 3 **""F,
1975:50) ferman ilanetmi. On ikinci aynn 4. gn ferman ilan gn ve 9.
gn ise ordunun sefere k gn olabilir.140 T'ang Slalesi ordusunun
says hakknda 140 bin, 150 bin, 300 bin ve 400 bin gibi rakamlar
verilmektedir.140 bin says az, 400 bin ise olduka fazladr. Fakat
hangi rakamn doru olduu bilinmemektedir. Bu
konuda baknz ::EJl, {jij ~.em-~~jn , 1998:427-428.141 Kao-ch'ang
Devleti'nin ykl tarihi hakknda farkl kaytlar vardr: Tzu ehih T'ung
ehien ( t5itlMn 1 195, 1956:6155) ile Yeni T'ang Slalesi Tarihi (
U1ir.:.> 1 2 **N.i3, 1975:40) adl eserde aynyln sekizinci aynn
8. gn (~) olduu yazlr iken, T'ang Hui-yao ayn yln sekizinci aynn
10. gn
( o'J1fUn 1 95 i!i !!!!Iii, 1936:1701) , Eski T'ang Sliilesi
Tarihi ise ayn yln sekizinci aynn 28. gn(~8) ( {Br.:.> 1 3
**""F, 1975:51) olarak kaydetmektedir. Wang Su'ya gre, ayn yln
sekizinciaynn 8. gn doru olabilir (3:~, {jij ~.efl-~5itjj>
,1998:435).142 {r.:*D 1 95 jIj ~ , i936: i702. in kaynaklarnda blge
nfusu hakknda elikili bilgilerverilmektedir, bu nedenle baz
aratrmaclar, kaynaklarn verdii nfusa dair rakamlarn sadece
T'angSalesi ordusuna teslim olanlann says olduunu ileri srerek, asl
nfusun 40 bin ila 50 bin arasnda olmas
gerektii kanaatindedir (5RIIIU/j, 2003:18); Baz aratrmaclar ise
Kao-ch'ang Devleti dmeden nce 20 binaile ve 50-60 bin nfusu olduunu
belirtmektedir. Bu konuda baknz :t.U.~, ;$1i'l~,"ili
~3:liiiI~~~.EjA cl ~#;I", 1992:129. Baz aratrmaclar, T'ang Slalesi
idaresi altndaki Kao-ch'ang Devleti halknnyann eskisine gre 4,79
sene azaldn belirtmektedir. Bu durumun sebebi ise ekonomik artlarn
arl
ve savan younluudur. Baknz ~.Ei1GliiiI,ti~ 6-81!t~Il :lt!xA
Cl~~~~>, 2005:19-24.143 {Bfi!.> 1 198, 1975:5239; Ufr.:.>
1 221A, 1975:6220; {lM!Jl!>1 191 jfti-t , 1935:1030C-1031A;
(e*ilD 1 95 i!i~",1936:1701-1702; ~am,{jt~Il.II~> ,1 40,
1995:1031.
-
kuvvetlerini geri ekmitir. Bunun neticesinde Kao-ch'ang blgesi,
Tibet,Uygur ve T'ang Slalesi arasnda bir mcadele alanna dnmtr. 144
840ylnda Orhun Uygur devleti ykldktan sonra bir grup Uygur,
Kao-ch'ang
blgesine tanmaya balamtr. 866 ylnda Uygur lideri P'u-ku Chn
il~~,Tibet'in blgedeki hakimiyetine son vererek Hsi-chou g"#
(Kao-ch'ang), Pei-t'ing :lt Ai (Be Balk), Lun-t'ai (Bugur) ve
Ch'ing-tian ~ ~ gibiblgelere sahip olmutur. 145 Bu tarihten sonra
Kao-ch'ang blgesiUygurlamaya balamtr.
Kao-ch'ang ad ilk defa tarih kaynaklarnda bir kk kale
olarakzikredilmiti. V. yzylndan itibaren de bir kaleden ehire
dnmeyebalamt. 146450 ylnda Hun kkenli Ch-ch' An-chou'nun
5..~3l:~siyasimerkezini Kao-ch'ang ehrinde kurmasyla Kao-ch'ang ad
hem lkenin hem de
bakentin ad olmutu. Daha sonra, Ch' Chia M. tarafndan kurulan
Kao-ch'ang Devleti (502-640) de bakentini Kao-ch'ang ehrinde tesis
etmiti. 640ylnda Kao-ch'ang blgesi T'ang Slalesinin bir vilayetine
dnerek Hsi-chouadn alm olmasna ramen zaman zaman Kao-ch'ang ehri bu
vilayetin idarimerkezi olmutu. Uygurlarn blgeye yerlemesi ile
Kao-ch'ang ehri UygurDevleti'nin bakenti olmutu. Liao Slalesi
dnemine (907-1121) ait kaytlardaUygur Devleti Kao-ch'ang Devletil47
ya da He-chou Uygur ~#i @Le Devletiisimleriyle kaydedilmektedir.148
Chin Slalesi dneminde (1115-1234) yine He-chou Uygur ~ #i @le
Devleti olarak bilinmekteydi. 149 Sung Slalesidneminde (960-1279)
Kao-ch'ang Devleti'ne Uygur Devleti dedenmektedir. 150 Kubilay'n
Yuan Slalesi dneminde (1271-1368) blgeyeHuo-chou x#I,151 Ha-la
Huo-che ~~jX4f,152 Ha-la Huo-chou ~~jx#I,153
144 f7J'
-
Ha-la Huo-chou ~*~.#I,154 He-la He-chou ~*,J*#l155 ve He-la
He-chou ~*,J*J#l156 gibi ok farkl ince isimler verilmitir. Ming
Slalesi dneminde(1368-1661) Huo-chou *#i ve Ha-la ~ *~(kara)
denmektedir. 157 Manudneminde (1636-191 i) ise Ha-la Huo-chou ad da
gemektedir.158
Manu dnemine ait kaytlara gre, Karahoca ehri, T'ang
SlalesininChiao-he vilayetinin ~5iiJ~ idari merkezi olan Kao-ch'
ang nahiyesi j!j ~!!idi.Bu ehir terkedilmiti ve halk baka bir kente
tanmt. 159 Yani Kao-ch'angDevleti'nin bakenti, T'ang Slalesinin
blgede tesis ettii Kao-ch'ang nahiyesiolup bugnk Karahoca
ehridir.16o Paul Pelliot da bu gr zerinde durarak640 ylnda T'ang
Slalesi tarafndan zapt edilen Kao-ch'ang Devleti'ninbakenti olan ve
981 ylnda Wang Yen-te'nin ziyaret ettii Kao-ch'ang ehrinin,bugnk
Qara-khodjo (Qara-khodjaJKarahoca) harabesi olduunu
ilerisrmektedir.161 Paul Pelliot, Liao S!a!esi Tarihi'nde 913 ylnda
geen He-chouUygur *J#I@)M Devleti ile Chin S!a!esi Tarihi'nde 1130
ylnda geen He-chou *J#I Devleti'nin ayn olduunu tespit ederek,
162He_chouadnn aslndaTrke metinlerde yer alan Qoco (Qoca) adndan
geldiini ortaya koymaktadr.Trke metinde yer alan Qoco (Qoca) ise
ince Kao-ch'ang adndangelmektedir. 163 Aslnda Yan Slalesi
dnemindeki edebiyat u-yang Hsan
~ ~ ~, Kao-ch'ang Uygur Devleti'nin soylularndan Ch'i ailesinin
~.Eteceresini yazarken bu durumu ortaya koymutu. 164Ancak Paul
Pelliot, Kao-ch'ang adnn daha sonra neden hem khodjo (Qoco/Qoca)
hem de Qara-khodjo(Kara Qoco/Qoca) olarak iki farkl ekilde anld
hakknda bilgi vermemitir.
152 j[;.eJ ,~, 63,1976:1569.
153 j[;~} ,~, 34,1976:755.
154 .7t.t:} ,~, 128, 1976:3124.155 ,~, 14, ]976:292.
157 ,~, 296,1977:10373.159 A.~-t1f*> ,~522, 1986:26117.160
n.m~-~~},~522, 1986:26127.161 Pelliot, 1912:579.162 Pelliot,
1912:579-580.163 Pelliot, 1912:580-581.
[4~1\i~,"~ ~~a;*.",
-
Kagarl Mahmud, Kao-ch'ang ehrinin Koco veya Kocu
olarakadlandrldna ve ayn zamanda btn blgenin ad olduuna dair
bilgilervermektedir.165 Burada Qara-Koco gibi bir ifade
gememektedir. Keza 913 ve1130 ylna ait in kaynaklarnda da sadece
"He-chou" ~ #i, yani Khodjo,Khodja, Qoco ve Qoca olarak gemektedir.
Qara-khodjo (Kara Qoco/Qoca)
adna Monollarn Yan Slalesi dneminde (1271-1368) Ha-la Huo-che
,*~Jx~, Ha-la Huo-chou ,*~Jx#l,Ha-la Huo-chou ~~J.#I, He-la He-chou
~~J*#i ve He-la He-chou ~~J~#i olarak rastlanmaktadr. Dolaysyla
Khodjo(Qoco/Qoca) ile Qara-khodjo (Kara Qoco/Qoca) ayrm Yan
Slalesidneminde gereklemi olmaldr. Ming Slalesi Tarihi'ne gre, Yan
Slalesidnemindeki Hou-chou x#l ya da Ha-la Hou-chou, ,*~Jx#l ehri,
10 ksurli geniliinde olup burada bulunan ibadethanelerin says
hanelerin saysndandaha fazlayd. ehrin dousunda terkedilmi bir ehir
vard ve buras Kao-ch'ang Devleti'nin bakentiydi.166 Bu verilerin
nda eski Kao-ch'ang ehriya Qoco veyahut da Kara Qoco ehirlerinden
birisi ile ayn yerde olmaldr.Kao-ch'ang ehri ile Qoco ehrinin ayn
yerde bulunduu kabul edilirse, KaraQoco ehri harabeye dnm olan eski
Kao-ch'ang ehrinin (Qoco ehri)batsnda olmaldr. Bu balamda tarihteki
Kao-ch'ang ehri bugnk Karahocaehri olmayabilir.
165 Atalay, III, 1992:219; Gabin, 1988:281.166 {BJI.\!:> ~
329, *.#1. , 1974:8528.
-
Chang T'ing-y ~ft3i, Ming-shih B}j.lE(Ming Slalesi Tarihi).
Pekin: Chung-hua Shu-ch, 19 cilt. 1976.Chao Er-sun millilil, Ch
'ing Shih-kao )1f.lEf!l (Ch'ing Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua
Shu-chu, 48 cilt.
1977.
Ch'en shou ~., San Kuo Chih :=:1Ii!'; ( Slale Tarihi). Pekin:
Chung-hua Shu-ch, 5 dlt. 1959.Fang Hsan-lin m~fi, Chin-Shu tt.
(Chin Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, LO cilt. 1974.Fen
Ye tllll1il, Hou Han-shu ~);lil(Sonraki Han Slalesi Tarihi). Pekin:
Chung-hua Shu-ch, 12 cilt. 1965.Hsiao Tzu-hsian _rl:, Nan Ch 'i Shu
m (Gney Ch'i Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 3
cilt. 1972.
Hsueh Chen-ch UliS lE, Chiu Wu Tai Shih iiii {-t.lE (Eski Be
Slale Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch,6 cilt. 1976.
K'e Shou-min, Hsin Yan-Shih Wfj[;.lE (Yeni Yan Slalesi Tarihi).
Pekin: Chung-hua Shu-ch. 1976.Li Pai-yao *Ef., Pei Ch 'i Shu
:Jt;!!f (Kuzey Ch'i Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 2 ci
lt.
1972.
Li Yan shou *~.,Pei-shih :Jt.lE (Kuzey Slaleler Tarihi). Pekin:
Chung-hua Shu-ch, 10 cilt. 1974.Li Yan shou *~.,Nan-shih m.lE (Gney
Slaleler Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 1956.Lin-Hu Te-fen
1~IH!3l,Chou-shu ~ (Chou Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch,
3. Cilt. 1971.Lin-Hu Te-fen 1n~3l, Liang-shu ~ii (Liang Sldesi
Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 3 cilt. 1973.Liu Hsn IIJIIljj,
Chiu T'ang-shu llJi!. (Eski T'ang Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua
Shu-ch, 16 cilt.
1975.
Ou-yang Hsiu Iiklll~,Hsin Wu-tai-shih WfIi {-t.lE (Yeni Be Slale
Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 3cilt. 1974.
Ou-yang Hsiu 1!ll:1!II~,Hsin T'ang-shu WfJi!. (Yeni T'ang
Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 20cilt. 1975.
Pan Ku m~,Han-shu 5.l. (Han Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua
Shu-ch, 12 ci lt. 1962.Shen Yeh tt~, Sung-shu * (Sung Slalesi
Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 8 cilt. 1974.Ssu-ma Ch'ien
~,\lj~, Shih-chi .lE~c Pekin: Chung-hua Shu-ch, LOcilt. 1975.
Sung Lian *JJI, Yuan-shih j[;.lE (Yan Slalesi Tarihi). Pekin:
Chung-hua Shu-ch, 15 cilt. 1976.Tokto ININ, Liao-shih i!!.lE (Liao
Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 5 cilt. 1974.Tokto ININ,
Chin-shih~.lE (Chin Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 8
cilt. 1975.Tokto ININ, Sung-shih *.LE (Sung Slalesi Tarihi). Pekin:
Chung-hua Shu-ch, 40 cilt. 1977.Wei Cheng a:, Sui-shu "'. (Sui
Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 6 cilt. 1973.Wei Shou
a1&, Wei-shu ail (Wei Slalesi Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch,
8 cilt. 1974.Yao Ssu-lian Jj~~li,Ch 'en-shu ~. (Ch' en Slalesi
Tarihi). Pekin: Chung-hua Shu-ch, 10 clt. 1972.
A. von Gabain, Eski Trkenin Grameri, (ev. Mehmet Akaln). Ankara:
Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1988.
Ch 'in-ting Hsi-y T'ung-wen-chih ~:iE~:IilFc.lJti!';,3 Vol.,
Tokyo:The Toyo Bunko, 1961.Chia Ch'ing Ch'ung Hsiu Yi Tung Chih
~-kifti!';.Pekin: Chung-hua Shu-ch. clt 33, Xnjiang
Corafiyas Blm, 1986.
-
Hseh Tsung-cheng n,KiE, "lliL I2lB, lliljfYiJ~ilM~~~:
M~Ji!~.le.IL~YiJi1~:fiil"(Tibet,Uygur ve Karluklar Arasndaki ok
Tarafl ilikiler Hakkndaki incelemeler: T'ang Slalesi An Lu-
shan ve Shih Ssu-ming isyam Sonras Orta Asya'da Mcadeleler),
(Ulf~lif5f!, 2001 ~~ 3 m,jl 7-20.
Kagarl Mahmut, Divan Lugat-it Trk, (ev. Besim Atalay). Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, cilt III,
1992.
Li Chi-fu ~i5Ii, Yan-He Chn-Hsien T'u-Chih ~~~Jlilll$: (Yan-he
Devrinin Eyalet-nahiyelerininCorafyas). Pekin: Chung-hua Shu-ch