54 Unitatearen aurkezpena • Unitate honetan zatikien eragiketak berrikusten eta finkatzen di- ra, eta problemak errazago eta azkarrago ebazteko nola erabil- tzen diren lantzen da. • Zatikien arteko batuketak eta kenketak egiteko, behar beharre- koa da ikasleek izendatzaile komunera laburtzeko prozedura menderatzea (aurreko unitatean landu dugu). Hori ziurtatu ondo- ren, zatikien eta osoen arteko batuketak nola egin, eta batuke- tak, kenketak eta parentesiak dituzten adierazpenak nola erabili gogoratuko dugu. Prozedura hauek finkatzeko, ariketa-sorta be- rezia proposatzen da zailtasunaren arabera sailkaturik. • Zatikien arteko biderketa eta zatiketa lantzeko ere prozedura be- ra erabiliko dugu, bi eragiketa horien artean dagoen erlazioa go- goratuz. • Oinarrizko lau eragiketei dagozkien prozedurak eta eragiketa konbinatuak dituzten adierazpenei dagozkienak ikusi ondoren, problema tipoen multzo bat ematen da. Ebatzita daude, eta, be- raz, ikasleek inguruko hainbat egoerari erantzuteko balioko die- ten bideak eta baliabideak aurkituko dituzte problema horietan: kantitate baten zatiki bat, zati bat edo osotasuna kalkulatzea, ba- tuketen eragiketa konbinatuak, kenketak, biderketak, banaketak, etab. Ondoren proposatzen diren problemek antzeko egoeretan azterturiko prozesuak ezartzeko balioko dute, baita prozesu ho- riek egoera berrietan erabiltzea bultzatzeko ere. • Azkeneko atalean, berreturen propietateak berrikusten dira. Orain honetan, zatikizko berrekizuna duten berreturak ere landuko ditugu eta, lehenengoz, berretzaile negatiboak dituzten berreturen esa- nahia ikusten hasiko gara. Horrez gain, zenbaki baten deskonposizio polinomikoa gogoratuko dugu, unitate-ordena hamarrenetara ere zabalduko dugu eta idazkera zientifikoa oso zenbaki handiak edo oso txikiak labur idazteko modua dela azalduko dugu. Gutxieneko ezagutzak • Zatikien batuketak eta kenketak egitea. • Zatikien biderketak eta zatiketak egitea. • Kantitate baten zatikia kalkulatzea. • Zatikizko zenbakien problema errazak ebaztea. • Berrekizuna 10 eta berretzaile osoa duten berreketak kalkulatzea. • Idazkera zientifikoan emandako kantitateak interpretatzea. Osagarri garrantzitsuak • Edozein zenbakiren zatikiak kalkulatzea, bai osoenak bai zatikiz- koenak. • Zatikia eta zatia jakinda, osotasuna kalkulatzea. • Eragiketa konbinatuak dituzten adierazpenak laburtzea eta kalku- latzea. Unitatearen eskema ERAGIKETAK ZATIKIEKIN 4 Eragiketak zatikiekin 54 ZENBAKIAK ETA 10 BERREKIZUNEKO BERREKETAK • Idazkera zientifikoa ERAGIKETA KONBINATUAK ZATIKIEN PROBLEMAK EBAZTEA • Kantitate baten zatikia: zatikia kalkulatzea, zatia kalkulatzea eta osotasuna kalkulatzea. • Zatiki baten zatikia: eragiketa konbinatuekin. BIDERKETA ETA ZATIKETA BATUKETA ETA KENKETA BERREKETAK • Propietateak • Berretzailea zero duten berreketak • Berretzaile negatiboko berreketak
12
Embed
Eragiketak zatikiekin - WordPress.com...mena eta problemen ebazpena lantzeko eta horri guztiari arreta jartzeko ariketak bilduta ageri dira. Batzuk ikaslearen li-buruan (I.L.) proposatuta
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
4 Eragiketak zatikiekinZatiki arrunten bidez adierazitako banaketak
Hiru unitate zati bost banaketa adierazteko, zatiki arrunta erabiltzen dugu: 53 .
Prozesua honela arrazoi daiteke:– Unitate bakoitza bost zatitan banatu eta zati horiek bosten
artean banatzen ditugu.
– Bakoitzak zati horietako hiru hartzen ditu 53c m.
Zatiki unitarioen bidez adierazitako banaketakAntzinako Egipton, zatiki unitarioak baino ez zituzten erabiltzen. Ohitura horren azalpena banaketak egiteko erabiltzen zuten modua izan daiteke. Hartu kontuan, adibidez, hiru zati bost banaketa egiteko honako modu honi:
– Lehenengo, bakoitzak unitate erdia 21c m darama eta
beste erdia dago sobera.
– Sobera dagoen erdi hori bost zatitan banatzen da: 21
105= .
– Bakoitzak zati txiki horietako bat darama 101c m.
1 Erreparatu grafikoari eta adierazi zenbat den, zatiki unitarioak erabiliz, bost zati sei banaketaren emaitza.
2 Banatu lau bosten artean egiptoarren estiloan eta adierazi banaketa hori zatiki unitarioen bidez.
3 Adierazi zatiki unitarioen bidez:
a) 32 b)
65 c) 7
4
4 Zer zatiki arruntek ordezten du zatiki unitarioen batura bakoitza?
a) 3 411 + b) 1 1
2 12+
Zatikiak banatzea txinatarren eranAurreko ikasturtean, zatikiak zatitzen ikasi zenuen; gaiak gurutzatuta biderkatuz egiten zenituen zatiketak.
:52
43
5 32 4
··=
Txinatarrek beste era batera jokatzen zuten: zatikiak izendatzaile komunera laburtu eta zenbakitzaileak hartzen zituzten:
: :52
43
208
2015
158= =
Geure metodoa erabiliz, txinatarrek erabiltzen zuten emaitza bera lortzen al dugu? Argitu puntu hori.
5 Egin zatiketak txinatarrek bezala eta, gero, geure erara; amaitzeko, konparatu emaitzak.a) 1/8 : 1/4 b) 4/7 : 3/5
Zatikiak oso antzinakoak dira: babiloniarrek, egiptoarrek, grezia-rrek, txinatarrek eta indiarrek duela milaka urte erabiltzen zituzten.
Arabiarrek, haien hedakuntzaren eta distiraren aldian, matema-tikari handiak ere izan zituzten eta horien tratatuetan zatikiak
agertzen ziren. Izatez, frakzio (zatiki) izena arabierako al-kasr hi-tzaren itzulpenetik dator; hitz horren esanahia (unitatea) haustea da eta fractio hitzaren bidez itzuli zen latinera.
Egiptoarrek zatiki unitarioak bakarrik erabiltzen zituzten (zenbakitzailea
bat zutenak). 1/2 + 1/43/4 →
Babiloniarren zatikiak hirurogeitarrak ziren; izendatzailetzat, 60 zenbakia eta horren berreketak bakarrik erabiltzen zituzten.
Adibidez, 3/4 adierazteko,
45/60 idazten zuten.
Txinatarrek, ostera, trebetasun handiz erabiltzen zituzten zatiki arruntak iv. mendetik aurrera.
Eta gauza bitxia: zenbakitzaileari seme esaten zioten eta izendatzaileari, ama.
Lankidetzan ikasi Irakasleakegokibaderitzo,ariketahauektaldekaegindaitezke,talde-lanaetaberdinenartekoikasketabultzatuz.Hasieran,taldebakoitzakbereso-luzioabilatukodueta,gero,bateratze-lanean,denensoluzioakkonparatu-kodira:lorpenakjustifikatukodira,desadostasunakeztabaidatueta,azke-nik,ondoriokomunetarairitsikodira.
• Horrez gain, aurkako zatikiaren kontzeptua ere landuko dugu.Baturarekikosimetrikoadelaazaldukodugu,eta,beraz,jatorrizkozati-kiarekinbatuzgero,zeroematenduena.
Lankidetzan ikasi Irakasleakegokibaderitzo,ariketahauektaldekaegindaitezke,talde-lanaetaberdinenartekoikasketabultzatuz.Hasieran,taldebakoitzakbereso-luzioabilatukodueta,gero,bateratze-lanean,denensoluzioakkonparatu-kodira:lorpenakjustifikatukodira,desadostasunakeztabaidatueta,azke-nik,ondoriokomunetarairitsikodira.
«Pentsatu eta egin» atalaren soluzioak
1 a) 835
35 b) 8
32
32– c) 8
54
54
–
2 a)7 b)–3 c)–6 d)–8
3 a)23 b)
21 c)
25 d)
34 e)
32
f)37 g)
41 h) 5
4 i)
85
4 a)74 b)
43 c)
310 d)
52 e)
152– f)
1621–
5 a)21
11 b)207 c) 5
18 d)
169 e)
225– f)
2825
6 a)47 b)
21 c)–
21 d)
212 e)
61 f)
121
7 a)3023 b) 7
8 c)–
41 d)
67 e)
4514
8 a)247 b)
207 c)
7746 d)
3523
9 a)98 b)
54 c)
158 d)–
83
10 a) 116
b)65 c)
41 d) 9
20
11 a)121 b)
011 c)
157 d)
75
12 a)365 b)–
52
13 a)–21 b)
125 c)–
85 d)
407 e)
6019
7170
•Zatikiak batzeko edo kentzeko, izendatzaile komunera laburtuko ditugu lehenengo.
•Batugaietako bat zenbaki osoa, a, izanez gero, izendatzailea unitatea izango
duen zatiki bihurtuko dugu a a1=b l.
Adibidea
1 – 65
83
125–+ → mkt (6, 8, 12) = 24
24 : 1 = 24 24 : 6 = 4 24 : 8 = 3 24 : 12 = 2
↓ ↓ ↓ ↓
11
65
83
125– –+ = ·
241 24 – ·
245 4 + ·
243 3 – ·
245 2 =
= 24
24 20 9 1024
33 30243
81– – –+ = = =
Batuketak, kenketak eta parentesiak
Zatikien batuketetan eta kenketetan parentesiak erabiltzeko, zenbaki osoekin betetzen diren erregelak betetzen dira.
•Plus zeinua aurrean duen parentesia kentzen baldin bada, barruko zeinuak ez dira aldatzen:
ba
dc
nm
ba
dc
nm– –+ + = +b l
•Minus zeinua aurrean duen parentesia kentzen baldin bada, barruko zeinuak eraldatu egiten dira; plus zeinua minus bihurtzen da eta minus, plus:
–ba
dc
nm
ba
dc
nm– – –+ = +b l
Adibidea
•Aurretiaz parentesiak kenduz ebaztea:
2 34
1213
43
61
12
34
1213
43
61– – – – – –+ = +c cm m =
= 1224
1216
1213
129
122
1233 31
122
61– – – –+ = = =
•Parentesien barruan eraginez ebaztea:
2 34
1213
43
61
36
34
1213
129
122– – – – – –+ = +c c c cm m m m =
= 32
1215 9
32
126
128
126
122
61– – – –= = = =
1 Zatikiak batzea eta kentzea
Gogoratu
·
·
6 2 38 212 2 3
3
3
==
=4
Mkt (6, 8, 12) = 23 · 3 = 24
Aurkako zatikiak
• Bi zatiki aurkakoak dira horien arteko batura zero baldin bada.
• Edozein ba zatikik bere aurkakoa
du, ba
ba– edo
–b l:
ba
ba 0–+ =
adibidea
53 → Aurkakoaren formak
53
53
53
–
–
–
Z
[
\
]]]]
]]]
1. Idatzi honako hauen aurkako zatikiak:
a) 35 b) 3
2– c) 54
–
2.Kopiatu eta osatu koadernoan.
a) 72 2– = 0 b)
43
4+ = 0
c) 61 1+ = 0 d) 8
5 5– – = 0
3.Kalkulatu buruz.
a) 1 + 21 b) 1 – 2
1 c) 2 + 21
d) 1 + 31 e) 1 – 3
1 f ) 2 + 31
g) 43
21– h)
43
21+ i )
43
81–
4.Kalkulatu.
a) 1 – 73 b) 2 –
45 c) 4 – 3
2
d) 517 – 3 e) 15
13 – 1 f ) 1611 – 2
5.Eragin.
a) 41
32+ b) 5
341– c)
65
95–
d) 41
165+ e) 11
321– f )
149
41+
6.Eragin eta sinplifikatu.
a) 67
127+ b) 5
1103+ c) 7
21411–
d) 61
141– e) 15
7103– f ) 20
7154–
7.Kalkulatu adierazten den izendatzaile komunera laburtuz.
a) 21
31
53– + → Izendatzaile komuna: 30
b) 21
41
81+ + → Izendatzaile komuna: 8
c) 65
93
43– – → Izendatzaile komuna: 36
d) 1 21
31–+ → Izendatzaile komuna: 6
e) 97
154
51– – → Izendatzaile komuna: 45
8.Kalkulatu.
a) 85
127
41– + b) 10
354
43–+
c) 1 – 76
115+ d) 5
976+ – 2
9.Kalkulatu eta sinplifikatu emaitzak.
a) 94
65
187–+ b) 7
352
3527– +
c) 65
101
51– – d) 12
1385
65– –
10.Eragin eta sinplifikatu emaitzak.
a) 2 – 32
21+ b) 2 3
221– +c m
c) 53
41
101– – d) 5
341
101– –c m
11. Kendu parentesiak eta kalkulatu.
a) 1 – 41
32+c m b) 5
361
32–+ c m
c) 21
31
51
61–+ +c cm m d) 1 7
1149
21– – –c cm m
12. Ebatzi bi modutan:— Lehenengo, parentesiak kenduz.— Lehenengo, parentesi bakoitzaren barruan eraginez.
a) 141 1 9
5 165– – – – –c c cm m m
b) 1 32
54
31
51
157– – – –+c c cm m m
13. Kalkulatu.
a) 127 1 3
243– – –c m> H
b) 32
51
127
31
51– – – +c cm m> H
c) 1 32
43
125
31
81– – – –+c cm m> >H H
d) 52 1 8
143
52
103– – – –+c cm m> >H H
e) 35 1 5
231 2
67
43
31– – – – – –+c c c cm m m m> >H H
Pentsatu eta egin
Praktikatu zatikiak batuz eta kenduz.Webgunean
Praktikatu parentesi arteko zatikiak batuz eta kenduz.
Webgunean
Bi edo hiru zatikien arteko batuketen adibideak.Webgunean
58
7372
2 Zatikiak biderkatzea eta zatitzea
Biderkatzea
Aztertu eta interpretatu honako grafiko hauek:3/4
1/51/51/5
1/5
3 · 51
53= ·
43
51
203=
Emaitza beretara iristeko modua, grafikoen laguntzarik gabe, honako hau izango litzateke:
3 · · ··
51 3
51
1 53 1
53
1= = = ··
43
51
4 53 1
203· = =
Zatikiak biderkatzeko:
···
ba
dc
b da c=
→ Zenbakitzaileak biderkatzen dira.→ Izendatzaileak biderkatzen dira.
Zatitzea
Gogoratu zenbaki osoen biderketaren eta zatiketaren arteko erlazioak.
8 · 5 = 40 → ::
40 8 540 5 8
==
)
Erlazio horiek zatikiekin ere mantendu behar dira.
·:
:85
432
158 15
854
32
158
32
54
==
=
Z
[
\
]]
]]
Praktikan, bi zatikiren arteko zatiketa egiten denean emaitza horiek lortzeko, lehenengoa bigarrenaren alderantzizkoarekin biderkatzen da edo, gauza bera dena, gaiak gurutzean biderkatzen dira.
: ·158
54
158
45
6040
32= = = : ·15
832
158
23
3024
54= = =
Bi zatikiren arteko zatiketa egiteko:
:ba
dc
b ca d··=
→ Gaiak gurutzean biderkatzen dira.
Adibideak
• :··
158
54
15 48 5
6040
32= = = • : :5
2 6 216
5 62 1
302
151
5 ··= = = =
Alderantzizko zatikiak
• Bi zatiki alderantzizkoak dira horien biderkadura unitatea baldin bada.
• Zero ez den edozein zatikik alde-rantzizkoa du:
ba -ren alderantzizkoa →
ab
···
ba
ab
b aa b= = 1
Gogoratu
eragiketen lehentasuna— Lehenengo, parentesiak.— Gero, biderketak eta kenketak.— Azkenez, batuketak eta kenketak.
·87
83
21
31– +c m
·
87
83
65–
87
4815
169– =
1. Biderkatu.
a) 2 · 31 b)
43 · 5 c) (–7) · 5
2
d) ·61
35 e) · ( )
53
72– f ) ·5
121–c m
2.Biderkatu eta laburtu adibidean bezala.
• · ·52 10
52
110
520 4= = =
a) 31 · 6 b)
( )32
– · 12 c) 7
3–c m · 7
d) 43 · 8 e) 3
5 · (–12) f ) 61–c m · (–18)
3.Biderkatu eta lortu zatiki laburtezina.
a) ·92
29 b) ( ) · ( )
53
35– – c) ·21
13137
d) ·54
215 e) ·5
4310–c m f ) ·9
73518– –c cm m
4.Zatitu honako zatiki hauek:
a) 4 : 31 b) 5
3 : 2 c) :53
78
d) 31 : 4 e) 2 : 5
3 f ) :78
53
5.Zatitu honako zatiki hauek:
a) :71
21 b) :3
271–c m c) :5
143– –c cm m
d) :72
43 e) :11
273–c m f ) ( ) :
( )53
32–
–
6.Zatitu eta sinplifikatu emaitzak.
a) 6 : 53 b) 7
4 : (–2) c) (–10) : ( )65–
d) :31
31 e) : ( )
43
43– f ) :
( )95
32
–
g) :214
76 h) :35
653–c m i ) :
( )101
83––
c m
7.Kalkulatu eta konparatu atal bakoitzeko emaitzak.
a) : :2 21
51c m b) :3
53
10c m : 6
2 : :21
51c m : :3
5310 6c m
8.Eragin eta laburtu ahalik eta gehien.
a) · :2 53 6c m b) : ·2
1 641c m
c) · :32
43
65c m d) : ·
43
73
41c m
9. Ariketa ebatzia
a) ·52
43
31–c m = · ·5
212
9 452
125
6010
61– = = =
b) ·52
43
31– = 20
631
103
31
309 10
301– – – –= = =
10.Egin kalkuluak eta konparatu atal bakoitzeko emaitzak.
a) ·25
52
103– b) ·
415
31
52–
·25
52
103–c m ·
415
31
52–c m
11. Eragin.
a) 43
51–c m · 20 b) 5
341–c m : 7
c) ·72
32
61–c m d) :21
374
31–c m
12. Ariketa ebatzia
· ·52 1
32
21
31
43– – –c m> H =
= · ·52 1 3
261
43– –< F = ·5
2 1 91
43– –< F =
= ·52
98
43– = 5
232
154– –=
13. Kalkulatu.
a) ·52
43
107
21– –c m
b) · :34
52
41
32
74
285– –+c cm m
c) · :43
87
35
32
41– –c cm m> H
Pentsatu eta egin
Praktikatu zatikiak biderkatuz eta zatituz.
Webgunean
Praktikatu eragiketak zatikiekin eginez.
Webgunean
Zatikien arteko biderketen eta zatiketen adibideak.Webgunean
Lankidetzan ikasi Irakasleakegokibaderitzo,ariketahauektaldekaegindaitezke,talde-lanaetaberdinenartekoikasketabultzatuz.Hasieran,taldebakoitzakbereso-luzioabilatukodueta,gero,bateratze-lanean,denensoluzioakkonparatu-kodira:lorpenakjustifikatukodira,desadostasunakeztabaidatueta,azke-nik,ondoriokomunetarairitsikodira.
• Atal honetan, egoera berari buruzko bi problema ematen dira.Lehenengoan,zenbakibatenetazatikibatenartekobiderketaeginbeharda.Bigarrenean,aurkakoegoeraagerida;hauda,zatiketaeginbeharda.
Eredu har daitezkeen problemak ebatzita aurkezten dira; nola ebazten diren ulertuz gero, analogiaz, errazago ebatziko dituzu zatikiak aurkezten dituzten egoera asko.
Kantitate baten zatia
■ 1. problema: zatia kalkulatzea
Bizikletak alokatzen dituen udal-enpresak 1 155 bizikleta ditu guztira; horie-tako 330 konpontzen edo erreserban daude eta, gainerakoak, erabiltzaileen esku. Bizikleten zer zati dago erabiltzaileen esku?
Ez daude erabilgarri ⎯→ 1155330 : 3⎯→: 3 385
110 : 5⎯→: 5 7722 : 11⎯→: 11 7
2
Erabilgarri daude ⎯→ 77
72
75– =
Soluzioa: Bizikleten 5/7 daude erabilgarri.
■ 2. problema: zatia kalkulatzea (zuzeneko problema)
Bizikletak alokatzen dituen udal-enpresak 1 155 bizikleta ditu guztira; horietako 2/7, konpontzen edo erreserban, ez daude erabiltzaileen esku. Zenbat bizikleta daude erabiltzaileen esku?
Alaznek gazta bat erosi du eta ahizpari bi bosten eman dio eta auzokoari, heren bat. Geratzen zaion zatia 800 gramokoa izanez gero, zer pisu zuen gazta osoak?
Eman duena ⎯→ 52
31
156
155
1511+ = + =
Geratzen zaiona ⎯→ 1515
1511
154– =
Gaztaren 154 ⎯→ 800 gramo
Gaztaren 151 ⎯→ 800 : 4 = 200 gramo
1515 , hau da, gazta osoa ⎯→ 200 · 15 = 3 000 gramo = 3 kg
Soluzioa: Gazta osoa 3 kg-koa zen.
Zatikiak biderkatzea eta zatitzea
■ 7. problema: biderkatzea
Botika jakin bateko kapsula bakoitzak printzipio aktiboaren 3/20 gramo du. Zenbat gramo printzipio aktibo daude 30 kapsulako potean?
· ·203 30 20
3 302090
29
28
21 4 2
1= = = = + = +
Soluzioa: 30 kapsulako potean, lau gramo eta erdi printzipio aktibo dago.
■ 8. problema: zatitzea
Botika jakin baten kapsula bakoitzak printzipio aktiboaren 3/20 gramo du. Zenbat kapsula daude guztira lau gramo eta erdi printzipio aktibo duen potean?
Lau gramo eta erdi ⎯→ 4 + 21
28
21
29= + =
Kapsula kopurua ⎯→ :29
203 9 20
6180
2 3··= = = 30
Soluzioa: Lau gramo eta erdi printzipio aktibo duen potean, 30 kapsula daude.
330
?
Geratzen da 2 6 — = —
5 15
1 5 — = — 3 15
2 6 — = — 5 15
1 5 — = — 3 15
? g
1155
?
2 6 — = — 5 15
1 5 — = — 3 15
800 g
OHARRAK
60
7776
Zatikiaren zatikia
■ 9. problema: zatikia kalkulatzea
Baserritar batek bere esne-produkzioaren 2/3 abeltzainen kooperatibara eraman du eta gainerakoaren 3/5, jogurt-fabrikara. Geratzen zaionarekin, gaztak egin ditu. Esnearen zer zati erabili du gaztak egiteko?
Kooperatibara 32 eraman du
31 geratzen da
Z
[
\
]]
]]
Jogurt-fabrikara 8
31 en 5
3 eraman du
31 en 5
252 · 3
1152 geratzen da
-
- =
Z
[
\
]]
]]
Soluzioa: Baserritarrak esnearen 152 erabili du gaztak egiteko.
■ 10. problema: zatia kalkulatzea (zuzeneko problema)
Baserritar batek 90 000 litro esne lortu zituen aurreko hilean. Horren 2/3 abel-tzainen kooperatibara eraman du eta gainerakoaren 3/5, jogurt-fabrikara. Geratu zaion esnearekin, gaztak egin ditu. Zenbat litro esne erabili zituen gaztak egiteko?
90 000 litroren 152 geratzen da =
= ·15
2 90 000 = 12 000 litro
eraman du geratzen da
kooperati-bara 3
231
jogurt fabrikara 3
1 -en 53
31
52
152en- =
Soluzioa: Baserritarrak 12 000 litro esne erabili zituen gaztak egiteko.
Baserritar batek bere esne-produkzioaren 2/3 eraman du abeltzainen kooperati-bara eta gainerakoaren 3/5, jogurt-fabrikara. Geratu zaizkion 12 000 litroekin, gaztak egin ditu. Zenbat litro esne izan zituen guztira?
Guztizkoaren 152 geratzen da,
hau da, 12 000 litro
eraman geratzen da
kooperati-bara 3
231
jogurt fabrikara 3
153en- 3
152
152en- =
Guztizkoaren 152 ⎯→ 12 000 litro
Guztizkoaren 151 ⎯→ 12 000 : 2 = 6 000 litro
1515 , hau da, guztira ⎯→ 6 000 · 15 = 90 000 litro
Soluzioa: Baserritarrak 90 000 litro esneko produkzioa izan zuen guztira.
Hartu kontuan
Zatiki baten zatikia bi zatikion bi-derkaduraren berdina da.
831
52
52
31
152en ·- =
1. Erramunek 100 pauso eman behar izan ditu 80 metro aurrera egiteko. Metroaren zer zati egiten du pauso bakoitzean?
2. Ikastetxe batean, 837 ikasle daude matrikulatuta; horietako 186 DBHko lehen zikloan ari dira. Ma-trikulatuta dauden ikasleen zer zati ari da DBHko lehen zikloan?
3. Ikastetxe batean, 837 ikasle daude matrikulatuta; horietako 2/9 DBHko lehen zikloan ari dira. Zenbat ikasle ari dira DBHko lehen zikloan?
4.Ikastetxe batean, 186 ikasle daude DBHko lehen zikloan; hau da, guztizkoaren 2/9. Zenbat ikasle di-ra guztira?
5.Arropa-denda jakin batek emakumezkoen soineko sorta bat jarri zuen salgai aurreko astean. Soinekoen bi bosten saldu du eta 60 unitate geratzen dira saldu gabe. Zenbat soineko saldu ditu?
6.Familia batek diru-sarreren bi heren funtzionamen-du-gastuak estaltzeko erabiltzen du; guztiaren laur-dena aurreztu eta gainerakoa aisian gastatzen du. Diru-sarreren zer zati gastatzen du aisian?
7.Gure herriko kiroldegian daudenen 8
3 atletismoan ari
dira; 52 tenisean; hamarren
bat, futbolean eta gaine-rakoak, kiroletatik kan-poko jardueretan. Pertsona guztien zer zati ari da kiro-letatik aparteko jardueretan?
8.Gure herriko kiroldegian daudenen 3/8 atle-tismoan ari dira: 2/5, tenisean; hamarren bat, futbolean eta beste 16ak kiroletatik aparteko jardueretan. Zenbat pertsona daude kiroldegian?
9.Hotel bateko gelen erdiak lehen solairuan daude; heren bat, bigarrenean eta gainerakoak, hamar gela dituen atikoan. Zenbat gela daude solairu bakoi-tzean?
10.Matxinsaltoak 25 metro egiten ditu 40 jauzitan. Me-troaren zer zati egiten du aurrera jauzi bakoitzean?
11. Zenbat litro olio behar dira hiru litro laurdeneko 300 botila betetzeko?
12. Hiru litro laurdeneko zenbat botila ardo bete daitezke 1 800 litroko upeleko edukiarekin?
13. Leungarri-poteak 3/40 litroko edukiera duen tapoi dositzailea du. Zenbat da potearen edukiera, jakinik 30 tapoi betetzen dituela?
14. Bi litro eta laurdeneko leungarri-poteak, tapoi dositzailearen bidez, 30 dosi ematen ditu garbiketa automatikorako. Litroaren zer zati du dosi bakoi-tzak?
15. Bi litroko eta laurdeneko leungarri-poteak 3/40 li-troko tapoi dositzailea du. Zenbat dosi ditu poteak?
dute; gainerakoen 32 -ek aldi baterakoa dute eta gai-
nerakoak behin-behinekoak dira. Zer zatiki dagokie behin-behinekoei?
17. Enpresa batek 60 langile ditu. Horien 3/4-ek mu-gagabeko kontratua dute; gainerakoen 2/3-ek aldi baterakoa dute eta gainerakoak behin-behinekoak dira. Behin-behineko zenbat langile daude enpresa horretan?
18. Enpresa bateko langileen 43 -ek kontratu mugagabea
dute; gainerakoen 32 -ek aldi baterakoa dute eta gai-
nerakoak behin-behinekoak dira. Behin-behinekoak 5 dira. Zenbat langile ditu enpresa horrek guztira?
19. Urtegia beterik egon da udaren hasieran. Uztai-lean, edukiaren 3/7 galdu du eta abuztuan, geratzen zitzaion uraren 3/4. Zer zati geratzen zaio oraindik irailaren hasieran?
Indartzeko eta Sakontzeko•MATEMATIKAKOARIKETAK1.koadernotik:
Indartzeko:47.orrialdeko36.eta37.ariketak.
Lankidetzan ikasi Irakasleakegokibaderitzo,ariketahauektaldekaegindaitezke,talde-lanaetaberdinenartekoikasketabultzatuz.Hasieran,taldebakoitzakbereso-luzioabilatukodueta,gero,bateratze-lanean,denensoluzioakkonparatu-kodira:lorpenakjustifikatukodira,desadostasunakeztabaidatueta,azke-nik,ondoriokomunetarairitsikodira.
Zenbaki osoen berreketetarako ikasi zenituen propietateek zenbaki zatikiarre-tarako ere balio dute. Propietate horiek erabilera praktikorako erregela bihur-tzen dira; baina ez da nahikoa izango buruz ikastea; horien zergatia ulertuz gero, segurtasun eta eraginkortasun handiagoz erabiliko dituzu.
Zatiki baten berreketa
· ·ba
ba
ba
ba
ba3
33
= =b l
Zatiki bat berretzeko, zenbakitzailea eta izendatzailea berretzen dira.
Zatikien arteko biderketa baten berreketa
· · · · ·ba
dc
ba
dc
ba
dc
ba
dc
ba
dc·
2
22
22 2 2
= = =b b b b bl l l l l
Biderketa baten berreketa faktoreen berreketen biderkaduraren berdina da.
Adibidez: · ·65
53
65
53
3015
21
81
3 3 3 3 3= = = =c c c c cm m m m m
Zatikien arteko zatiketa baten berreketa
:··
·· : :
ba
dc
b ca d
b ca d
ba
dc
ba
dc3 3
3 33 3
33
33 3 3
= = = =b c b bl m l l
Zatidura baten berreketa zatikizunaren eta zatitzailearen berreketen zatiduraren berdina da.
Adibidez: : :103
56
103
56
6015
41
161
2 2 2 2 2= = = =c c c c cm m m m m
Berrekizun bereko berreketen arteko biderketa
· ·ba
ba
ba
ba
ba
ba ( )63 2
33
22
55 5 5 3 2
= = == +
b b bl l l
Berrekizun bereko berreketak biderkatzeko, berretzaileak batzen dira.
Adibidez: ·52
52
52
52
3 4 3 4 7= =
+c c c cm m m m
Berrekizun bereko berreketen arteko zatiketa
: :··
ba
ba
ba
ba
b aa b
ba
ba ( )67 4
77
4
4
7 4
7 433 3 3 7 4–
= = = ==
b b bl l l
Berrekizun bereko bi berreketa zatitzeko, berretzaileen arteko kenketa egiten da.
Adibidez: :53
53
53
538 6 8 6 2–
= =c c c cm m m m
Berretzailea zero duten berreketak (a 0)
Printzipioz, a 0 adierazpenak ez luke zentzurik izango; baina zeinuen konbinazio horri esanahia emango diogu hizkuntza matematikoaren barruan:
•Bi zenbaki berdinen arteko zatidura unitatea da.
•Berrekizun bereko bi berreketa zatitzeko, berretzaileen arteko kenketa egingo dugu.
8
8
55 1
55 5 5
3
3
3
3 3 3 0–
=
= =
_
`
a
bbb
bb
50 = 1
Eta era berean:
:
:
ba
ba
ba
ba
ba
ba b
a1
1
3 3
3 3 3 3 0
0
–
=
= ==
b
b
b
b b b
b
l
l
l
l l l
l
_
`
a
bbb
bb
Berretzailea zero duen berreketak bat balio du beti (zero ez den edozein berre-kizunetarako).
Berretzaile negatiboa duten berreketak
Aurreko atalekoaren antzeko arrazoibideari jarraituz:
· · · ·· ·
aa
a a a a aa a a
a
aa a a
aa
115
32
53 3 5 2
22
– –
–= =
= ==
_
`
a
bbb
bb
Eta era berean:
: :··
:
ba
ba
ba
ba
ba
b aa b
ab
ab
ba
ba
ba b
aab
3 5
33
55
3 53 5
22 2
3 5 3 5 2
2 2
– –
–= = = =
= ==
b
b
b
b b b
c
b c
l
l
l
l l l
m
l m
_
`
a
bbb
bb
Berretzaile negatiboa duen berreketa berretzaile positiboa duen berreketa bera-ren alderantzizkoa da.
Lankidetzan ikasi Orrialdehauetahurrengoaklanduaurretik,propietateaktaldetxikianjus-tifikatzekoproposadaiteke.Gero,emaitzaktaldehandianlanduetaorrial-deanageridirenprozedurekinkonparadaitezke.
• Beharrizanmoduansortuzirelaazaldukodiegu,ikasiberridutenerrege-laezartzearenondorioz:Berrekizun bereko bi berreketa zatitzeko, berre-tzaileen kenketa egiten dugu.
5. Zer zatiki laburtezinek osatu behar du laukitxoe-tako bakoitza?
a) 157
51
61– – = b) 7
62111– + = 1
c) 95
125
43– + = d) 2 –
247
83= +
Zatikiak biderkatzea eta zatitzea
6. Egia ala gezurra?a) Zatiki negatiboek aurkakoa dute baina ez alderan-
tzizkoa.b) Zatiki baten alderantzizkoaren aurkakoa eta
aurkakoaren alderantzizkoa berdinak dira.c) Zenbaki arrazional guztiek aurkakoa eta alderan-
tzizkoa dute.d) a zenbaki positiboa izanez gero, horren aurkakoa
alderantzizkoa baino txikiagoa da.e) a zenbaki negatiboa izanez gero, horren aurkakoa
alderantzizkoa baino handiagoa da.
7. Kalkulatu eta sinplifikatu.
a) 73 · 14 b) 5
2 : 4 c) ·( )2
774–
d) : ( )113
115– e) ·3
2209 f ) :15
452
g) · ( )356
3677– h) ( ) :55
481112– i ) :
( )83
928––
8. Ariketa ebatzia
3294
= : ··
94
32
2 94 3
1812
32= = =
9. Kalkulatu eta laburtu.
a)
611 b)
516 c)
51
101
d)
3452
10. Eragin eta laburtu.
a) · ·115 3 15
22c m b) : :27 5 21
10c m
c) · :98
2615
3020c m d) : ·20
71514
94c m
Berreketak eta zatikiak
11. Kalkulatu.
a) 2–2 b) (–2)–2 c) 21
2–c m d) 2
1–2–
c m
e) 2–3 f ) (–2)–3 g) 21
3–c m h) 2
1–3–
c m
12. Adierazi berreketa negatiborik erabili gabe.
a) x –2 b) x –3 c) x – 4
d) x1
2– e) x1
3– f ) x1
4–
13. Laburtu berreketa bakarrera.
a) a 5 · a 2 b) a · a 2 · a 3
c) x 5 · x –3 d) x –2 · x 5
e) a 2 · a1
2– f ) a1
2– · a –3
g) x 3 · x –2 · x h) x –2 · x –2 · x –2
i ) ·a
a a5
3 4 j )
··
a aa a3 5
4
k) x
x x·3
2 4–
– l )
·x xx
2 4
1
–
–
14. Sinplifikatu.
a) x 3 · x1
5c m b) x 3 : x
15
c m
c) ba 4b l · b 4 d)
ba 3b l : a 3
e) (a 2)3 · a1
7c m f ) :
a a1 12
3
3
3c cm m
15. Idatzi honako kantitate hauek zifra guztiak erabiliz:
a) 261 · 109 b) 15,4 · 108 c) 3,28 · 1011
d) 124 · 10–7 e) 37,8 · 10–7 f ) 1,78 · 10–10
16. Adierazi idazkera zientifikoan, adibideetan bezala.
• 5 360 000 000 = 5,36 · 109
•0,0000004384 = 4,384 · 10–7
a) 8 420 000 b) 61 500 000 000
c) 0,0000074 d) 0,000000128
Interpretatu, deskribatu, adierazi 17. Erreparatu Daviden eta Onintzeren ebazpenei.
Bigarren eskuko automobilen enpresak 180 automobil jaso ditu. Lehenengo hilean, hiru laurden saldu du eta hurrengo hilean, guztien bostena. Zenbat automobil daude saltzeko oraindik?Daviden soluzioa•180ren3/4=(180:4)·3=135•180ren1/5=180:5=36•135+36=171•180–171=9Onintzeren soluzioa
•43
51
204
201915+ = + =
• 2020
2019
201– =
•180ren1/20=180:20=9Adierazi eragiketa bakoitzak zer esanahi duen eta zer emaitza lortu den kasu bakoitzean.
18. Erreparatu honako problema hauei; enuntzia-tuaren arabera, antzekoak izan daitezke, baina guztiz desberdinak dira.1. problemaArtzain batek astelehenean ardien erdiari moztu dio ilea, eta asteartean ardien herenari. Asteazkenean azken 16 ardiekin amaitu du lana. Zenbat ardi ditu guztira?Ebazpena
16 · 6 = 93 ardiAl Al Al Ar Ar 16
2. problemaArtzain batek astelehenean ardien erdiari moztu dio ilea, eta asteartean ilea mozteko geratzen ziren ardien herenari. Asteazkenean azken 16 ardiekin amaitu du lana. Zenbat ardi ditu guztira?Ebazpena
AlAr88
888
888
→ AlAr88
888
888
8 · 6 = 48 ardiAzaldu zer alde dagoen bien artean eta zer prozesu bete den bakoitza ebazteko.
19. 2 800 m3-ko edukiera duen ureztatzeko askan, 1 600 m3 ur daude une honetan. Askaren zer zati falta da betetzeko?
20. Furgonetak 36 kaxa daramatza eta, kaxa bakoi-tzean, 30 botila freskagarri. Bidean 162 botila apurtu dira. Botilen zer zati apurtu da?
21. Suak 1 700 hektareako basoaren hiru hamarren erre du. Zenbat hektarea ez dira erre?
22. Kaxa bakoitzean 30 dozena arrautza zeuden 5 kaxako paleta irauli da eta arrautzen bi boste-nak apurtu dira. Zenbat arrautza daude osorik?
23. 1,80 € ordaindu dugu hiru kilo laurden gerezi. Zenbat da kiloa?
24. Malgukia, tiratuta, hasierako luzeraren 5/3 da. Tiratuta, 4,5 cm ditu malgukiak. Zer neurri du posi-zio arruntean dagoenean?
25. Ureztatzeko askaren lau zazpiren dago beteta eta 1 600 m3 ur dago. Zenbat metro kubiko sartzen dira askan?
26. Ameliak bere aurrezkien 3/8 eralgi du 90 € balio izan dituen sakelako telefonoan. Zenbat diru du oraindik?
27. Supermerkatu batek 87 pakete freskagarri saldu ditu; saldu dituen freskagarri horiek supermerka-tua ireki den unean zeuden freskagarrien 3/8 dira. Zenbat freskagarri zeuden saltzen hasi baino lehen, kontuan hartuz pakete bakoitza 6 potekoa dela?
28. Hegazkin batean doazen 240 bidaztien herenak europarrak dira eta 2/5, afrikarrak. Gainerakoak ame-rikarrak dira. Zenbat amerikar doaz hegazkinean?
29. Apaintzaile batek 20 kilo pintura prestatu du honako nahaste honekin: pintura gorriaren bi bosten, pintura urdinaren hiru hamarren eta gainerakoa, pin-tura horia. Zenbat kilo pintura hori darama nahasteak?
30. Begoñak bere aurrezkien 3/8 motorra konpon-tzen gastatu du eta geratzen zaionaren 3/10, kon-tzertu baterako sarreran. Aurreztuta zuenaren zer zati geratzen zaio?
31. Xabierrek zituen aurrezkien 3/5 bidaia batean eralgi du eta gainerakoaren 3/4, arropak erosten. 140 euro ditu oraindik. Zenbat diru zuen aurreztuta?
32. Gozoki-denda batek hainbat poltsa gozoki har-tu du. Poltsen bi bosten laranjazkoak dira; hiru ha-marren, limoizkoak eta gainerakoak, marrubizkoak. 6 poltsa marrubi zeuden. Zenbat poltsa izan dira guzira?
33. Sarak 4 metro egiten du aurrera 5 pausotan. Metroaren zer zati egiten du aurrera pauso bakoi-tzean? Eta 100 pausotan?
34. Lurrin-flaskoak litroaren 1/20-eko edukiera du. Zenbat flasko bete daitezke hiru litro eta erdiko bidoiaren edukiarekin?
35. Zenbat litro fruta-ur behar dira bakoitzak litroa-ren 3/8-eko edukiera duen 200 botila betetzeko?
36. Antzeko bi problema.
a) 5 kg garbigarritik, 3 kg erabili dira. Guztiaren zer zati geratzen da?
b) 5 kg garbigarritik, bi kilo eta hiru laurden erabili da. Guztiaren zer zati geratzen da?
37. Arazte-makina batek hiru metro kubiko ur ira-gazten ditu bost orduan. Zenbat metro kubiko ur ira-gazten ditu ordubete eta laurdenean?
38. Iturri batek metro kubiko bat uren bederatzi hamarren isurtzen du orduan. Zenbat denbora beharko da 30 metro kubikoko depositua betetzeko?
39. Baserritar batek maiatzaren azkenean 2 800 kg pentsu zuen abereei jaten emateko. Ekainean, pen-tsu horren 3/7 erabili zuen eta, uztailean, geratzen zitzaionaren 3/4. Zenbat kilo pentsu zituen abuztua-ren hasieran?
40. Herri jakin batean bizi diren pertsonen hiru zor-tziren 50 urtetik gorakoak dira eta, horien arteko hogeitik bat, laurogei urtetik gorakoak. Zenbat per-tsona bizi dira herri horretan, jakinik laurogei urtetik gorakoak 48 direla?
41. Lorazain batek arrosondoen 2/7 inausi ditu astelehenean; asteartean, gainerakoen 3/5 eta asteaz-kenean, geratzen ziren 20ak. Zenbat arrosondo ditu guztira lorategi horrek?
42. Garraio-enpresa bat bide luzeko kamioiekin, banatzeko furgonetekin eta mandatuak eramateko motorrekin egiten du lan. Hamabi ibilgailuko, zazpi furgonetak dira eta hiru, motorrak. Kamioiak zortzi dira guztira. Zenbat ibilgailu ditu guztira enpresa horrek?
43. Autobusak bi hiriren arteko zerbitzua betetzen du eta tarteko bi geldialdi egiten ditu. Gaur, lehe-nengo geldialdian, bidaztien bi bosten utzi du eta 12 igo dira. Bigarren geldialdian, une horretan zera-matzan bidaztien herenak utzi eta 14 igo dira. Azkenik, 40 bidazti zeramatzala iritsi de helmugara. Zenbat bidazti zeramatzan hasieran?
«+» problemak
44. Mandazain batek mandoa, astoa eta zaldia ditu ukuiluan. Mandoa eta zaldia lanera daramatzanean, zamaren 3/5 mandoaren gainean jartzen du eta 2/5, zaldiaren gainean. Baina zaldia eta astoa darama-tzanean, zamaren 3/5 zaldiaren gainean eta 2/5, astoaren gainean. Hiru animaliak eraman eta 190 kg karga eramanez gero, nola banatuko du zama gaur?
45. Taldean, ardiak eta ahuntzak daude. Abel-tzainak ardien erdia eta ahuntzen herena saldu ditu eta, horrela ere, ardiak ahuntzak bi halako dira. Zenbat abelburu ditu, jakinik 25 saldu dituela?
Ikasi problemak ebazten
Zer dakizu bola gorriei buruz? Eta berdeei buruz?Badakizu zenbat urdin dauden? Zer galdetu dizute?
Problema ebazteko, guztizkoa-rekin eta kolore bakoitzari dagokion zatiarekin, grafikoa marrazte ko aholkatzen dizut.
Gogoratu zer galdetzen dizu-ten.Amai al dezakezu problema?
Eta orain?
Ederto! Gauza al izango zina-teke grafikoak dioen guztia zatikiekin eraginez adierazteko?
Irakurri, ulertu eta interpretatuEskemak egitearen erabilgarritasuna
Problema batzuk ebazteko, guztiz erabilgarri izaten da eskema egitea:— Datuak ordenatzeko eta era globalean ikusteko.— Ideiak antolatzeko.— Prozesua eta soluzioa errazago aurkezteko.
•Aztertu eta interpretatu honako problema hau azaltzen duen eskema:Problema
Kandela batek argia ematen du kandelaren luzeraren hiru laurden erretzen ari diren artean. Baina sobera dagoen zatia ez da botatzen; lau zatirekin, beste kandela bat egiten da.Kandela bakoitzak «gaualdi» bat iraunez gero, zenbat gaualdi argi-tuko ditugu 25 kandelako paketearekin?Eskema
KANDELA
25—425
24—4
6—4
1—4
1—4
4—42—4
1—42—4
4— = 4
61
KANDELA
KANDELA
11KANDELA
16
25
Soluzioa: 25 + 6 + 1 + 1 = 33 kandela → 33 gaualdi argituko ditugu.•Eraiki antzeko eskema bat aurreko problemarako, kandela bakoitza-
ren 2/3 bakarrik kontsumitzen dela jota.
1. Kalkulatu.
a) 32
61
91–+ b) 9
5127
1811– +
2.Eragin.
a) ·32
61 b) :3
261 c) 3
2 · 6 d) 32 : 4
3.Ebatzi.
a)
312 b)
6310
c)
4252
d) ·
·
10
5
6131
4.Ebatzi.
a) 1211 1
61
43– – –c m> H b) ·2
131 2 5
2–+c cm m
5.Laburtu.
a) ·ba
ba2 3–
b bl l b) :xx22
2 2c bm l c) y
12 3
e o> H6.Kalkulatu.
a) 32
3c m · 63 b) :5
3532 3
c cm m
7. Idatzi honako zenbaki hauen deskonposizio polino-mikoa:
a) 1 238 600 b) 0,07586 c) 340,578
8.Idatzi zifra guztiak erabiliz.
a) 1,38 · 106 b) 8,451 · 10–7
9.Adierazi idazkera zientifikoan.
a) 24700 000 000 b) 0,0000000238
10.Kiosko batean, egunkari guztien 1/3 saldu dira goi-zean, eta 2/5 arratsaldean. 20 egunkari dituzte saltze-ko oraindik. Zenbat egunkari hartu zituzten?
11. Gizona erosketak egitera joan da eta zuen diruaren 1/3 jaka erosten gastatu du eta geratzen zaionaren 2/5, merkatuan. 30 euro ditu oraindik. Zenbat diru zuen etxetik atera denean?
12. Poltsan, bola zuriak, beltzak eta gorriak daude. Zuriak guztizkoaren hiru bosten dira eta gorriak, beltzen bi heren. Guztizkoaren zer zati dira beltzak?
Autoebaluazioa
Trebatu problemak ebatziz Egin kontuak!•Balantzetako informazioarekin, kalkulatu zer pisu duten Errosek, Xabierrek eta
txakurrak.
•Gaur kanpaldia egingo dugu eta saltxitxak jango ditugu. 18 gara, eta jatunak guztiak, eta 30 saltxitxa baino ez dugu. Neuri dagokit banaketak egitea.Zenbat da egin behar dudan ebaki kopururik txikiena guztiei kantitate bera emateko?
•Basetxe batean, oiloak eta untxiak zenbatuz gero, 600 animalia daude guztira. Horien hankak zenbatuz gero, 1 480 hanka daudela aterako genuke.Zenbat oilo eta zenbat untxi daude?
Matematika-lantegia
Trukatu fitxa horia eta fitxa gorria ahalik eta mugimendu kopururik txikiena eginez. Azaldu nola egin daitekeen.
Soluzioa azaltzeko, asmatu kodea. Adibidez, laukitxoak zenbakituz:
1 2 3
4 5 6 (3 → 2)
(3 → 2): Esanahia 3. laukitxoa okupatzen duen fitxa 2.era pasatzen dela da.
Egin proba eta antolatu zeure buruaBakarkako jolasa