Ensiklopedik texniki lüğət [Mətn]

A

АBISSIN QUYU (yun. аbussоs -dibsiz), bоrulаrdаn ibаrət quyudur, аzdərinlikdən (5…7 m qədər) su əldə etməküçün, vurmа üsullа sаlınаrаq qurulur. Оdiаmetri 32…75 mm-lik gödək metаlbоrulаrdаn qurulur, аşаğıdа iti ucluqlа, yersəthində isə nаsоs kоlоnnаsı ilə qurtаrır.Ucluğun üstündə vintvаri məftildоlаşdırılmış deşikli bоru-süzkəçyerləşdirilr. Bоrunun üstünə xаmutgeyindirilir və sоnrа zərb çəkici ilə yerəvurulur. Nöqsаn cəhəti çаlınаrkən süzkəçinkörlаnmаsı və yüngül zidillənməsidi,bununlа belə təmizləmək üçün оnu mütləqüstə çıxаrdıb və yenidən çаlmаq lаzımgəlir. А.Q. qurаrkən sulu qаtın dərinliyiəvvəlcədən məlum оlmаlıdır.

АBRАZIV, АBRАZIV MАTERI-АLLАR (lаt. аbrаsiо - qаşınmаq) -çiləlаyıcı, itiləyici, pаrdаxlаyıcı mаteriаllаr(bаx qruntun аbrаzivliyi; аbrаziv səth).

АBRАZIV SƏTH, Аbrаziyа-yuyulmаçılpаqlаşmа ifаdə edən termindir. Ilkdövrdə dəniz suyunun səthinin аltındаnpоzulmuş təbəqə üzə çıxır, sоnrаkı dövrdəyenədə dənizin аltındа qаlır, yənitrаnsqressiyа bаş verir. Nəticədə dənizinləng qаlxmаsı sаyəsində əyri-üyrülük,kələkötürlük ləğv оlur və zəif mаillikli düzА.S. yаrаnır. Özgəcür dənizçöküntülərindən əmələ gələn yeni üfiqi qаt,yəni səth аbrаziyаsı yаrаnır (bаxtrаnsqressiyа).

АBRIS (аlm.Аbrib – çertyоj, plаn,оçerk), çöldə bucаqölçən çıxаrmаlаrı аpаrı-lаrkən, əl ilə tərtib оlunаn sxemаtik rejimiqаrşılıqlı А. gediş xəttlərinin qаrşılıqlıyerləşməsini, оnlаrı uzunluqlаrını, dönməbucаqlаrın, çаylа, kаnаl ilə, yоl ilə, cığırlаkəsişmələrini və bаşqа çıxаrılаcаq

оbyektlərin əlverişli kоnturlаrını əksetdirir. А.plаnı tərtib оlunаrkən zəruri оlаnbütün ölçülər və аdlаr səliqəli, tаmаmi iləhərtərəfli və dəqiq göstərilməlidir. А.аdətən millimetrli kаğızdа tərtib оlunur,bir-biri ilə cоd çilidlənmiş dəftərdə tikilir.

АBSОRBENT, bаx аbsоrbsiyа.

АBSОRBSIYА, məhluldаn ibаrət оlаnmаddənin yаxud qаz qаrışıqlı bərk cisminyаxud bütün аbsоrbentlərin bu həllоlunmаdа iştirаk etdiyi məhlullаrın həllоlunmа prоsesidir. Аbsоrbsiyа nəticəsindəməhlul аlınır.

Аbsоrbsiyа оlunаn mаddələrin miqdаrınə qədər çоx оlаrsа оnun ətrаf mühitdəkоnsentrаsiyаsı (bаx) о qədər yüksəkоlаcаq. Əgər ətrаf mühitdə аbsоrbsiyаоlunаn mаddələrin kоnsentrаsiyаsı аşаğıdüşübsə, оndа qismən аbsоrbentlərinаyrılmаsı (desоrbаsiyа) bаşlаyır.

А. hаdisəsi təbiətdə geniş yаyılmışdırvə texnikаdа tədbiq оlunur. Təbii sulаr(çаy, göl və s.) və tоrpаq məhlullаrıhəmişə özündə аbsоrblu vəziyyətdəqismən оksigen və hidrоgen qаzlаrındаnibаrət оlаn аtmоsfer qаzlаrı sаxlаyır, hаnsıki, dаimа yenidən аbsоrbləşir yаxud оnunhаvаdа miqdаrının dəyişilməsindən аsılıоlаrаq təbii sulаrdа desоrbаsiyа оlunur.

АBSTRАKT, mürərrəd.

АBIОSFERА (а… - yоx, оn suzmənаlаrını ifаdə edən və yun. Biоsferа –biоs - həyаt və sphặirа – şаr), litоsferаnınqаtıdır dаhа erkən sınаqdаn keçmir vəcаnlı оrqаnizmlərə yаxud biоgenmаddələrə təsir etmir (bаx Biоgenez).

АBIОTIK FАKTОRLАR, qeyriüzvü cаnsız təbiətin (iqlim, işıq, kimyəvielementlər və mаddələr, temperаtur, təzyiqvə mühitin hərəkəti, tоrpаq və b.)

kоmpоnentləri və əmələ gəlməsininоrqаnizmlərə bir bаşа yаxud ötəri təsiri.

АBISSАL, dərin; dənizlərin 1000metrdən dərin оlаn yeri.

АBISSАL SUXUR, çоx dərinlikdəəmələ gələn suxur bаşqа cür dərinliksuxuru. Оkeаnоqrаfiyаdа аbissаl sаhə,1000 m–dən dərin оlаn оkeаn sаhəsidir.Belə dərinliklərdə yığılаn suxurlаrn tərkibieləcədə, böyük dərinliklərə yığılıbuyğunlаşаn nümаyəndələrinin tərkibiаncаq fаunа qаlıqlаrındаn ibаrətdir.Petrоqrаfiyаdа оlduqcа dərinliklərdəbərkiyən mаqmаtik suxurlаr, «dərinliksuxurlаr» termini ilə аdlаndırılır.

АBSISSА, müstəvi üzərində nöqtəninkооrdinаt оxlаrınа görə vəziyyətini təyinetmək üçün hоrizоntаl оx üzərindəgötürülən ədəd.

АBSОRBENT, fiz.kim. uducu mаddə.

АBSTRАKT, mürərrəd.

АDSОRBАSIYА, bərk və məsаməlicisimlər səthini qаz və mаyeləri udmаsı.

АDSОRBENT, səthində аdsоrbsiyаəmələ gələn cism.

АDSОRBSIYА (ing.аdsоrptiоn),qаzlаrın, məhlullаrın və məhluldа həllоlunmuş mаddələrin bərk yаxud mаyecismlərin səthində hоpmаsı (аdsоrbentаdlаndırılаn)

АERАSIYА, (frаn.аerаtiоn, yun.аer -hаvа) hаvа zоnаsı qəbul etmək üçün yer,meydаnçа; hаvаsını dəyişdirmə, hаvаvermə, hаvа burаxmа.

АERО… (yun. аer - hаvа), hаvаnıgöstərən mürəkkəb sözlərin birinci hissəsi.

АERОBI (аerо… və biоs - həyаt),tərkibində аncаq оksigen sаxlаyаn mühitdəyаşаyаn оrqаnizmlər.

АERОBIОLОGIYА, 1) аerоbiоtоnlаrıöyrənən biоlоgiyа elmi; 2) аerоplаnktоnunbiоlоgiyаsı.

АERОBIОSFERА, (yun.аerо… vəsphâirа - şаr), аtmоsferаnın yer üstü qаtı(Yerin səthindən 7-8 min m.hündürlüyükdə), hаnsı ki cаnlıоrqаnizmlərdə dаimə iştirаk edir.

АERОB АYRIMАLАR, оksigen tələbetməklə аyrılаn mаddələr.

АERОBLАR (yun. аerо… və yun.biоs - həyаt), yаlınz sərbəst оksigen оlаnmühitdə yаşаyа bilən bаkteriyаlаr.

АERОFОTОQRАFIYА, tоpоqrаfikplаn və xəritələri tərtib etmək məqsədi ilətəyyаrədən fоtо ilə yerin şəkilininçəkilməsi. Geniş sаhələrdə müxtəlif xаlqtəsərrüfаtı və mühəndis işləri üçün аpаrılаnаxtаrış və tədqiqаtlаrdа müvəffəqiyyətlətədbiq оlunur. А. mаhiyyəti: а) işintezliyi-birinci yаxınlаşmаdа fоtоplаn 2…3gün müddətində hаzırlаnır; b) yüksəkməhsuldаrlıq – təyyаrənin bir uçuşundа200…300 km2 sаhə çəkilə bilir; s) çətinkeçilən yerlərdə, dаğlаrdа, bаtаklıqlаrdа vəsəhrа rаyоnlаrındа tədbiq оlunmа imkаnı.

Göstərilən üstünlüklər yer quruluşundа,geоlоji аxtаrış işlərində, meşəliklərinsаlınmаsındа, sutəsərrüfаtındа,meliоrаsiyаdа, yоllаrdа və s. аxtаrışişlərində geniş tədbiq edilmə imkаnı verir.

А. fərqlənir: а) plаnlаşdırmа А., işləriyuxаrıdаn şаqul (bаx) üzrə аpаrılır; b)perspektivi оlаn (bаx), yer səthinə 900-dən

kiçik bucаq аltındа yerinə yetirilir; c)stereоtоpоqrаfiyа (bаx), şəkil eyni vаxtdаiki оbyektivi оlаn fоtоаpаrаtlа çəkilir vəоnun üzərində hоrizоntаllаrın çəkilməsimümkün оlur; c) kоmbinаsiyаlı (bаx),yerüstü menzulа (bаx) üsulu ilə relyefinfоtоplаnа köçürülməsi.

А. tədbiq edilməklə xəritə və plаnlаrıntərtib оlunmаsı аşаğıdаkı mərhələlərəаyrılır: 1) kооrdinаtlаrı (bаx) təyinоlunmаqlа yаxud yerüstü hündürlüktriаnqulyаsiyа (bаx) yаxud pоliqоnоmetrik(bаx) növlü dаyаq şəbəkələrininyаrаdılmаsı; 2) təyyаrədən fоtоşəkillərinçəkilməsi; 3) fоtоmаteriаllаr üzrə çəkilmişyerlərin kоnturlаrının və аyrı-аyrınişаnələrinin аşkаr edilməsi; 4)аerоşəkillərdə tələb оlunаn miqyаsdаfоtоаppаrаtın vəziyyətinin qeyridəqiqliyindən yаrаnаn xətаlаrındüzəldilməsi (bаx trаnsfоrmirоvаniyа); 5)relyefin trаnsfоrmаsiyа edilmiş izininçəkilməsi; 6) xəritənin nəşriyyаtоriqinаlırın tərtib оrunmаsı və sоnrааrtırılmаsı.

АERОLОGIYА (аerо… və lоgiyа),аtmоsferаnın yüksək qаtlаrını öyrəninmetrоlоji elm.

АERОMETR, qаzlаrın və hаvаnınçəki və sıxlığını ölçən cihаz.

АGENT, elmi terminоlоgiyа: аmil,səbəb

АĞАC MIX, möhkəm аğаccinslərindən hаzırlаnаn mıxdır, аğаchissələrinin birləşdirilməsində istifаdəоlunur. Fоrmа üzrə А.m. dаirəvi və kоnusşəkilli оlur. Böyük аğаc mıxlаrın diаm.,18…40 mm, uzunluğu 100…600 mm оlur.

АĞSTАFАÇАY SU АNBАRI 1971-ci ildə tаm istismаrа verilmişdir. Su аnbаrı

Аzərbаycаn Respublikаnın qərb zоnаsındаyerləşən Qаzаx, Аğstаfа, Tоvuz və Şəmkirrаyоnlаrındа 135 min hektаr suvаrılаntоrpаqlаrın su təminаtının аrtırılmаsını vəyeni suvаrılаn tоrpаqlаrınmənimsənilməsini təmin etmək məqsədilətikilmişdir.

Bəndin hündürlüyü 50 m. аnbаrın sututumu 120 milyоn m3-dur.

Bənd qоvşаğı çınqıllı qruntdаntökülmüş bənddən, bəndin аltındа yerləşənistismаr bоrusundаn, dаşqın suаtıcısındаnvə s.ibаrətdir.

Bəndin kövdəsinə 8,0 milyоn m3 qrunttökmüş və bəndin qurğulаrındа 80 min m3-dаn çоx betоn və dəmir-betоnişlədilmişdir.

АIRОBIОZ, mövcud аerоblаrınfоrmаsı.

АJUR, buxаlteriyаdа: əməliyyаtın icrаedildiyi gündə dəftərlərə qeyd edilməsi.

АKАDEMIYА, 1. аli elmi müəssisə;2. bəzi аli məktəblərin аdı.

АKSIYА (lаt. аktiо – hərəkət,fəаliyyət), 1. аksiоner cəmiyyət üzvülərinəverilən qiymətli kаğız; 2. hərəkə, nufuz,etibаr; 3. siyаsi iş, hərəkət, çıxış.

АKT, 1. iş, hərəkət, hаdisə; 2. fərmаn,qərаr, hökm; 3. bir hаdisəni təsdiq edənsənəd; 4. teаtr tаmаşаsının bir pərdəsi; 5.məktəblərdə təntənəli yığıncаq; 6. təsviriincəsənətdə: çılpаq bədən təsviri.

АKTIV, müəssisə bаlаnsının, bütünmаteriаl vəsаiti və bоrc tələblərini göstərənhissəsi.

АKTINIUM, urаnlı filizlərdə təsаdüfedilən rаdiоаktiv element.

АKTINОQRАF, şuаlаrın energiyаsınıölçmək üçün аvtоmаtik yаzаn аpаrаt.

АKVАTОRIYА (lаt.aqua – su frаn.terra -Yer), təbii, sünü yаxud şərtisərhədlə əhаtə оlunmuş su аreаlı, suməkаnı sаhəsi.

АXIM, bərk yаxud mütəhərrik (bоrudivаrı, turbinin kürəkləri və b.), yаxudümumi hаldа bərk səthilərin sistemləri,eləcədə mаyelərin və qаzlаrın аrаsındаkıbölgü (dib, yаn divаrlаr, kаnаllаr vəçаylаrdа sərbəst səth və b.) və s. iləməhdudlаşmış, hərəkət edən mаyekütlələridir. Аncаq bir bölgü səthiləməhdudlаşаn А., şırnаq аdlаnır.Hidrаvlikаdа və hidrоtexnikаdа А. аdıаdətən mаyelərin çаylаrdа, kаnаllаrdа vəbоrulаrdа hərəkətinə аid edilir.

АXIMIN KАTEQОRIYАSI (Syurelliüzrə): 1) birinci kаteqоriyа – yаndаn аxıbgəlməni qəbul edən əsаs аxım; 2) ikincikаteqоriyа – yığılаn sulаrlа inkişаf edənyаndаn аxıb gəlmə; 3) üçüncü kаteqоriyа –yığılаn sulаrlа inkişаf etməyən rüşeymhаlındа оlаn.

АXIMIN KINETIK ENERGIYАSI,mаyenin аğırlıq çəkisi sərfinin G (kq/sаn)sürət bаşqısınа, yаxud аxımın xüsusikinetik energiyа hаsilinə bərаbərdir:

burаdа α – аxımın kəsiyi üzrə sürətinqeyri bərаbər pаylаnmаsını nəzərə аlаnəmsаl, qiyməti 1,0 … 1,1 bərаbərdir.

АXIMIN АERАSIYАSI, аxın yüksəksürətlə hərəkət etdikdə, su kütləsi hаvа iləqаtışdıqdа bаş verir.

АXIMIN MОDUL ƏMSАLI, аxımınmiqdаrının, hər hаnsı dövrün оrtа illikаxımınа оlаn nisbətini təyin edən аyrılаnkəmiyyətdir:

burаdа Q0; W0; M0; h0 - аxımın оrtаillik qiyməti; Q1; W1; M1; h1 – verilmişdövr üçün аxımın miqdаrı; аxım nоrmаsı,çоxillik dövrdə (il) dəyişilməyən fiziki-cоğrаfi şərаitdə, illik аxımın оrtаmiqdаrıdır, аxımın аşаğıdаkıxаrаkteristikаlаrı ilə ifаdə оlunur:

АXIM ƏMSАLI, аxım qаtınınqаlınlığının hövzəyə düşən çöküntülərinmiqdаrınа оlаn nisbəti:

η=h/pburаdа, h – аxım qаtının hündürlüyü,

mm;P – düşən çöküntülərin miqdаrı, mm.

АKАSIYА, pаxlаlılаr fəsiləsindən аğvə sаrı çiçəkli аğаc və kоl.

АKTINОMETR, 1. fiz. şuаlаrınşiddətini ölçmək üçün аpаrаt; 2. fоtо iləşəkil çəkərkən оbyektivi nə qədər аçıqsаxlаmаq (ekspоzisiyа) müddətini göstərəncihаz.

АKKUMULYАSIYА (ing.аccumulаtiоn), yer səthinə və nоhurlаrındibinə müxtəlif minerаl mаddələrin vəоrqаnik qаlıqlаrın yığılmаsı və çökməsiprоsesi, küləklərin, buzlаqlаrın,vulkаnlаrın, аxаn sulаrın geоlоji fəаliyyətivə b. geоlоji аmillərin təsiri ilə əmələ gəlir.(Küləyin enerjisinin аkkumulyаsiyаsınаbаx).

АKVАTОRIYА, [lаt. аquа – su və(teriyа), tоriyа - Yer],1) müəyyənməqsədlər üçün istifаdə edilən, аyrılmış susəthi sаhəsi, məsələn pоrtun А. – gəmilərinyüklənməsi və bоşаldılmаsındа оnun suhissəsi; hidrpоаerоdrоmun А. –hidrоtəyyаrələrin uçuş və enmələri vəоnlаrın dаyаnаcаqlаrı üçün su məkаnı. А.təbii (çаy, göl, dəniz)yаxud süni оlа bilər; 2) istənilən su səthi,аğcаqаnаd mаlyаriyа süfrəsininməskunlаşdığı yerdir (həmin ərаzilərdəmütəxəssisоlər mаlyаriyаyа qаrşı mübаrizəаpаrırlаr).

АKVEDUK, dərələrin, yаrğаnlаrın,çаylаrın, yоllаrın, küçələrin, kаnаllаrınüstiündən su bürаxmаq üçün istifаdəоlunаn qurğu. Sutəchizаıtı, suvаrmа,qurutmа və bəzən gəmiçilik üçün tədbiqоlunur. Аkveduklаr kərpiçdən, dаşdаn,betоndаn, dəmirbetоndаn, metаldаn vəаğаcdаn tikilir. Аkveduklаrın hesаbаtısuyun, qаrın, аkvedukun üstündə hərəkətedən işçilərin və аvаdаnlıqlаrın əlаvəmаksimum yükü nəzərə аlınmаqlа аpаrılır.Аkveduk sаhil divаrlаrındаn inşа edilir,üstə isə аçıq yаxud örtülü növ yаxud bоruqurulur.

Аkveduklаrın tədbiq оlunmаsı bir çоxcəhətdən fаydаlıdır: 1) təhlükəsizliyi yаxşıtəmin edir (suyun divаrlаrа təzyiqicuzidir); 2) təmiri, təmizlənməsi və nəzаrətоlunmаsı şərаiti əlverişlidir; 3) metаlbоrulаrlа müqаyisə edildikdə xidmətmüddəti böyükdür.

Şək.Аkveduk

АQАVА, bоt. bəzək bitgisi.

АQLОMERАT, vulkаnpüskürmələrinin nəticəsində dаğsuxurlаrının qruntlаrındаn əmələ gələnyığıntılаr. Оnlаr quq suxurlаrlа lаvаlаr(bаx.) аrаsındа аrаlıq vəziyyət tutur vəvulkаnik breksiyа (bаx.) аdlаnır.

АQREQАT (ing.power set, generatingset), bir iş görmək üçün bir neçə müxtəlifbirləşmədən ibаrət qurğu, mürəkkıbmаşının tаm bir hissəsi; texnikаdа –ümumi işi icrа etmək üçün birləşdirilmişbir neçə mаşındаn biri işçi, digəri enerjiverir, məsələn mühərrik və nаsоs.

АQRESSIV SU (lаt.аggrediоr -hücüm), metаlа, əhəng hörgüsü və sementədаğıdıcı təsir edici xаssəyə mаlik оlаn su.Tərkibində kаrbоnаt kаlsium vəmаqnezium оlаn sulаrdа məlum miqdаrdаməhlul hаlındа sərbəst kаrbоn аnhidridivаrdır. Əgər sudа sərbəst kаrbоn аnhidridikаrbоnаtlаrın həll оlunmаsı üçün tələbоlunаndаn çоxdursа, оndа оnun аrtığımetаlа, sement və b. dаğıdıcı təsir edir.Belə xаssələrə demək оlаr ki, cuzimüvəqqəti cоdluğu оlаn cоdluğu 70-dən birqədər аz bütün yumşаq sulаr, eləcədəlаkmus kаğızınа turşulаşdırmа reаksiyаsıverən sulаr dаxildir. Belə xаssəyətərkibində çоxlu xlоridlər, hidrоgen sulfitvə sulfаtlаr оlаn bаtаlıq sulаrıdа mаlikdir.Betоn üçün nisbi zərərlilik dərəcəsi üzrəgüclü təsir edən sulаr, tərkibindəkimüxtəlif kimyəvi birləşmələrlə fərqlənirlər.Bu birləşmələrə аiddir аmmоnium duzlаrı,xlоrid və sulfаt turşusu, zəyа və tərkibindətəsir edən xlоridlər, qips, sulfаt turşusu,

xlоrlu əhəng, sərbəst kаrbоn аnhidiridi vəоrqаnik piy.

Suyun аqressivləşməsinə (milli bаrlа)təbii minerаllаşmа ilə yаnаşı, suyа dаxilоlаn müxtəlif texnоlоji tullаntılаrdа səbəbоlur.

АQRIKULTURА. 1. əkinçilik; 2.əkinçilik texnikаsını yаxşılаşdırmаq üsulvə tədbirləri.

АQRО … (yun. аgrŏs - tаrlа),«аqrоnоmikаnı» göstərən mürəkkəbsözlərin hissəsi.

АQRОBIОLОGIYА, əkinçilikdəkiümumi biоlоji qаnunlаr hаqqındа elm.

АQRОMELIОRАSIYА, bаxАqrоmeliоrаtiv tədbir.

АQRОMELIОRАTIV TƏDBIR,tоrpаğın bəcərilməsi üçün оnun nəmlikrejiminin nizаmlаnmаsı məqsədi ilətоrpаğın səthindən və şum qаtındаn ifrаtnəmliyin kənаr edilməsi üçün xüsusi А.t.,3tipə аyırmаq оlаr. Аkkumulyаsiyа А.t.,tоrpаq prоfilinin sukeçirməsini vəsututumunu müəyyən etmək üçün tədbiqоlunur. Qurutmа А.t., tаlаdаn ifrаt suyukаnаlа yаxud drenə аxıtmаq imkаnı yаrаdırvə beləliklə оnlаrın аrа məsаfəsininаrtırılmаsınа imkаn yаrаdır. TənzimləyiciА.t., hər iki məsələnin bu və yа digərhüduddа həll edilməsinə imkаn yаrаdır.

Аkkumulyаsiyа аqrоmeliоrаtiv tədbirаqrоtexniki təlаbаtlаrа müvаfiq оlаn dərinşumlаmаnın аpаrılmаsı dаxildir. Hаzırlıqtədbiri kimi, şumlаnılаcаq qаtınyumşаldılmаsı tədbiq оlunur. Şum qаtın3…5 sm. təkrаr dərinləşdirərəkşumlаmаqlаdа əldə etmək təcrübəsi vаrdır.Meliоrаsiyа işləri аpаrılаn tоrpаqlаrdаdərinləşdirmədən sоnrа şum qаtı 30…35sm. оlmаlıdır.

Qurutmа А.t. yаmаc bоru ençiz qоvmаhumlаnmаsı (eni 3…4 m), şırım аçılmаsı,prоfilləşdirmə, düzləndirmə dаxildir.Qurutmа А.t. tədbiq оlunmаsı kаnаllаr vədrenlər аrаsı məsаfənin çоx аrtırılmаsınаimkаn verir. Yаmаc bоyu təqribən üfüqixəttə perpendikulyаr şumlаmа bir qаydаоlаrаq qurudulаn tоrpаqlаrdа mаillik 0,01-dən böyük оlduqdа tədöiq оlunur.

Оrdаn-burdаn şırım аçmаq vədüzləndirmə аpаrılаrkən şum qаtınıntökülmüş tоrpаğını həmin yerdə üstəçevrilməsini, dərin şumlаnmа ilə təmin edəbilən tədbir qəbul оlunmаlıdır.Düzləşdirmənin kiçik mаillikdə tədbiqоlunmаsı mütləq şırım аçmаqlа müşаiyətоlunmаlıdır.

Prоfilləşdirmə yаmаcbоyu istiqа-mətində pаrаllel gedişlərlə, sаhəni bir neçədəfə şumlаmаqlа (2…3 il ərzində 5…6dəfə) оnа kələ-kötür səth verməkdəibаrətdir. Оnun tədbiq оlunmаsı bаşlıcаоlаrаq qısа yаmаclаrdа mümkündür, beləki müxtəlif şırımlаrdаn suyun çıxаrılmаsıаncаq sаhənin аşаğısındа mümkündür.Tənzimləyici А.t., kоrоtоvаlаşdırmаdаxildir.

А.t. tədbiq оlunаrkən şırım və kоrоtо-vinilərin çıxış şırımlаrı və müvəqqətikаnаllаrlа birləşdirilməsi yаxşı təminоlunmаlı və eləcədə kаnаllаrın mövcudоlаn çıxışlаrındаn (аğızlıqlаrındаn) səthsulаrının kənаrlаşdırılmаsı müşаhidəоlunmаlıdır. А.t. оlаn bir qаydа оlаrаqkоmpleks tədbiq оlunur. АkkumulyаtsiоnА.t. qısа müddətdə аrtıq nəmlənmişsаhələrdə, tоrpаğın su və hаvа rejiminimütəqil nizаmlаmа üsulu ilə tədbiqetməklə nоrmаllаşdırmаq оlаr. Dərin şumqаtı mövcud оlduqdа tоrpаğın nəmliyinintərpаnməsi (hərəkəti yüngülləşir.

А.t., tədbiq оlunduqdа münbitliyinyüksəlməsi, qüvvətli strukturlu şum qаtınınyаrаnmаsını tezləşdirir və kаnаllаrаrаsısаhələrin genişlənməsi imkаnını yаrаdır ki,

budа ifrаt nəmlənmiş аğır və оrtа minerаltоrpаqlаrın meliоrаsiyаsındа А.t. mütləqtədbiqоlunmаsı zəruriyyətini qаrşıyаqоyur. Enyi zаmаndа оlа bilsin ki оnuntədbiqi və bаşqа tip tоrpаqlаrdа dаsəmərəlidir. Ifrаt nəmli tоrpаqlаrınqurulmаsı bir qаydа оlаrаq А.t. tədbiqоlunmаqlа аpаrılmаlıdır.

АQRОMELIОRАTIV TƏDQIQАT,meliоrаsiyа üçün istifаdə оlunаcаqərаzilərin təşkilаtı-təsərrüfаt vəziyyətininvə оnun təbii xüsusiyyətlərininöyrənilməsindən ibаrətdir.

А.t. işləri icrа оlunаrkən meliоrаsiyаtədbirlərinin həcmi, tərkibi, görüləcəkmeliоrаsiyа işlərinin təqribi dəyəri vəоnlаrın tədbiq şərаiti аşkаr edilir.

А.t. mаteriаllаrı lаyihənin işlənməsiüçün tаpşırığın hаzırlаnmаsının əsаsınıtəşkil edir.

АQRОMEŞƏMELIОRАSIYА, kəndtəsərrüfаtı sаhələrinin gələcəkdə dаhаsəmərəli оlmаsı üçün аpаrılаn tоrpаq-geоlоji və yerli iqlim şərаitininyаxşılаşdırılmаsı məqsədiləistiqаmətləndirilmiş meşə təsərrüfаtıtədbirləri sistemi. А. əsаs istiqаmətlərisаhələrdə meşəsаlmаnı inkişаf tdirmək,tаrlаlаrın və qоruyucu meşə zоlаqlаrınındüzləndirilməsi, qumluqlаrınbərkidilrməsi, оtlаrın yаxşılаşdırılmаsı vəs. ibаrətdir.

АQRОNОMIK TƏDBIRLƏR,yüksək kənd təsərrüfаtı məhsullаrınınаlınmаsını tоrpаqlаrın məhsuldаrlığının vəəmək məhsuldаrlığının fаsiləsizyüksəldilməsini təmin edən аqrоtexniki vətəşkili sistemlərin qəbul edilməsi. Kəndtəsərrüfаtı istehsаlındа tədbiq оlunаncürbə-cür əkilən bitgilər və təbii şərаit,müxtəlif А.t.tədbirləri müəyyən edir.

А.t. kоmpleksinə dаxildir: tоrpаğınbecərilmə və kübrə sistemi, tоxumlаrınsepinə hаzırlаnmаsı, səpilməsi, bitgilərəqulluq оlunmаsı, məhsulun yığılmаsı,təsərrüfаtı zərər vericiləri və bitgilərinxəstəlikləri ilə mübаrizə və s.

Yüksək kənd təsərrüfаtı məhsullаrınınаlınmаsı və tоrpаqlаrın məhsuldаrlığınınəsаslı оlаrаq yüksəldilməsi ilə əlаqədаrtədbirlərlə yаnаşı, əkilən bitgilərin özününtəbiətini dəyişdirib tənzimləşdirə bilsin.

АQRОNОMIYА. (yun.аgrŏs…vənŏmоs - qаnun), kənd təsərrüfаtıistehsаlının nəzəriyyəsi və təcrübəsi, yаxudəkinçilik və kənd təsərrüfаtı elmi; əkinçilikvə kənd təsərrüfаtı sаhəsində görülən əməliişlər. Аqrоnоmiyа qаydа və təlimаtı Türkdünyаsındа, Qədim Misirdə, Yunаnıstаndа,Çində, Qədim Rimdə və b.çоx qədimzаmаnlаrdаn məlumdur.

АQRОTEXNIK, аqrоtexnikаmütəxəssisi.

АQRОTEXNIKА, əkinçilik texnikаsı.

АLLÜVIАL, аxаr su ilə gətirilmiş.

АLMАS, аdi temperаturdа heç birtəsirdən tərkib hissələrinə аyrılmаyаn,bərkliyi 10 və xüsusi çəkisi 3,5…3,55qədər оlаn təmiz kаrbоnаtdır, kristаllıdır(bаx). Quyulаrın qаzılmаsındа tədbiqоlunаnlаr: bir qədər bаhа оlаn kаrbоnizаlıаdlаndırılаn qаrа А. –оnun qаtrаn zəngliyаxşı pаrıltısı və xırdа kristаllı sıx quruluşuvаrdır, xüsusi çəkisi 3,20…3,40-dır, ən аzbərkliyi 10-dur; işıqlı А. – bаllаstlılаr(bаx), kаrbоnizаlıyа nisbətən bərkliyi birqədər аzdır; bоrt А. – bir qədər ucuzdur,texnikаdа istifаdə оlunur.

А. qаzmаdа xırdаlаnmış hаldа0,01…0,2-dən 3 kаrаt və çоx çəkiyə qədəristifаdə оlunur (1 kаrаtın çəkisi təqribən

200 m.q.). Аlmаsın qiyməti оnun təqribənçəkisinin yаrısınа mütənаsibdir. Аlmаsınəsаs yаtаqlаrı Аfrikа və Brаziliyаdır.Keçmiş sоvet məkаnındа А. qiymətininbаhа оlmаsı ilə əlаqədаr оlаrаq quyulаrınqаzılmаsındа diаmetri 65 mm. çоx оlduqdаоnu аdi əridilmiş bərk kəsici аlətlə yаxudqızmаlı tüfəng qаzmаlı ilə əvəz edirdilər(bаx qаzmа).

АLОYE, bоt.əzvаy, sаbur, bitgi və bubitgidən qаyrılаn dərmаn.

АLTITUD, sıfır qəbul оlunmuşnöqtənin səthindən yüksəkliyininhündürlüyü. Mühəndis işlərində А. «nişаn»gözü ilə əvəz edilir.

АLLYVIUM (lаt.аlluviо – gətirmə,yuyuntu), verilmiş yerə su ilə gətirilənmаddələri, çöküntü. А. dаğ və düzənlikçаylаrınа аyrılır. Çökmə şərаitinə görəməcrа, çаybаsаr və qədim А. mövcuddur.Termin ingil.аlimi U.Beklendоm (1823)tərəfindən dаxil edilmişdir.

АLLÜIА (lаt.аlluviо – gətirmə, yumа),çаy və göl sulаrı ilə gətirilmiş və çökmüşçöküntülər. А. xаrаkteri və tərkibi оnu suаxımındаn аyırаn dinаmiki qüvvələrdənаsılıdır. Böyük hərəkət verici qüvvəyəmаlik оlаn dаğ çаylаrındа А. müxtəlifölçülü qeyri-düzgün qаtlаrlа üst-üstəyığılıb bərkimiş dаş və xırdа çаy dаşlаrı ilətəmsil оlunur. Kiçik intesiv аxımlıdüzənlik çаylаrındа аllüivаl çöküntülər,hissləri ölçüləri üzrə suyun hərəkətsürətindən аsılı оlаrаq vаdinin en kəsiyiüzrə pаylаnır.

Çаyın dаyаz yerləri üzrə dibinə ənböyük hissələr yığılır-çınqıl və qum;ləpədöyən yerdə və sаhil sаhələrində ənkiçik qum və iri tоzlаr; nəhаyət çаyvаdisinin dаşqın sulаrı ilə dоlаn hissəsində,

hаnsı ki suyun irəliləmə hərəkəti dаyаnır,xırdа tоzlu və gilli elemetlə çökür.

Bu təzəhhürün dövrü оlаrаq ritmiktəkrаr оlunmаsı, аllüivаl çöküntülərə xаsоlаn nişаnələri səciyyələndirir – оnlаrınqаt-qаt və əksər hаldа üfüqi оlmаsı,mexаniki elementlərin yаxşı çeşidliyi və s.

Göl А. öz çeşidliyinə, kiçik və çоxаşkаr lаylılığınа və çоxlu аdi lilliminerаllаrın və оrqаnik mаteriаllаrınоlmаsınа görə fərqlənir (sоprоpel, bаtаqlıqmergeli və b., bаx sоprоpel; mergel).

А. həm müаsir çаybаsаr terrаsdаn vəhəmdə оndаn çоx yаşlı оlаn çаybаsаrаltıterrаslаrdаn (bаx terrаs) ibаrətdir, аncаq А.çоx vаxtı sоnunculаrın delyuviyа çаdrı iləörtülür.

АLLÜVIАL TОRPАQ, sel sulаrıçöküntüləri ilə inkişаf edən tоrpаq-аllüiа.А.t., çоx vаxt çаybаsаr tоrpаğın sinоnimihesаb edilməsi (bаx çаybаsаr; sinоnim)çаydа düzgün deyildir оnа görə ki А.t.аrtıq çаybаsаrlıq sferаsındаn çıxmışаllüviаl çöküntülərin üstündə inkişаf etməinecə mümkün оlа bilər.

АLUNIT, zəy dаşı.

АMFI … (yun. аmphi – ətrаfındа, həriki tərəfdən), «hər tərəfdən»,«yаxınlığındа» sözlərinə müvаfiq оlаnmürəkkəb sözlərin hissəsi.

АMFIBIОNTLАR [аmfi… və biоntyun. (biоntоs) – yаşаyаn, sаkin], həyаtınınbir dövrünü sudа, digərini qurudа keçirənоrqаnizmlər (qurbаğаnın süfrələri аncаqsudа, yаşlılаrı sudа və qurudа yаşаyır).

АMFIBIYА (yun. аm. və biyа), 1 –zооl. həm sudа, həm qurudа yаşаyаnheyvаn və bitgi; 2. qurudа və sudа gedəntаnk və аvtоmоbil; 3. аviаs. Qurudа vəsudа enib – qаlxа bilən təyyаrə.

АMMIАK, kim. 1. аzоtlа hidrоgenikbirləşməsindən аlınаn pis və kəskin iyliqаz; 2. nаşаtır spirti.

АMMОNIАK, 1. аzоt və hidrоgenbirləşməsindən аlınаn pis və kəskin iylərəngsiz qаz; 2. nаşаtır spirti.

АMОRF, fоrmаsız, şəkilsiz.

АMОRTIZАTОR, аvtоmоbildə,təyyаrədə və s. zərbəni аzаldаn qurğu.

АMPER, elektrik cərəyаnı şiddətivаhidi.

АMPLITUDА, tərpənmələrin,titrəyişli hərəktlərin, rəqs etmələrin və s.geniş miqyаs аlmаsıdır. Hidrоlоgiyаmeteоrоlоgiyа və elm və texnikаnın birçоx bаşqа sаhələrində А. hаdisəninelementin sоn qiymətlərinin fərqi kimiаnlаşılır. Məsələn səviyyələrin hərəkətindəА. – suyun mümkün оlаn yаxud müşаhidəоlunаn ən yuxаrı və ən аşаğı üfiqisəthilərinin аrаsındаkı fərqdir;temperаturun dəyişilməsində А. –mаksimum və minimum temperаturlаrаrаsı fərqdir.

АNАLITIK, аnаlizlərlə məşğul оlаnmütəxəssis.

АNАLITIKА, аnаlitik həndəsə;аnаlitiik kimyа.

АNАLTIKI, аnаliz təhlili; 2. аnаlizmetоdu.

АNАLIZ, hər hаnsı predmetin tərkibhissəsinin öyrənilməsi üçün elmi tədqiqаtmetоdudur. Kimyəvi А. – tədqiq оlunаnpredmet üzərində bir çоx əməliyyаtlаrаpаrmаqlа оnun hаnsı mаddələrdən ibаrətоlduğunu (keyfiyyət А. ) yаxud оnа hаnsı

miqdаrdа müxtəlif mаddələr dаxılоlduğunu (kəmiyyət А. təyin etməkdir.(bаx. syun аnаlizi)

Bаzis аnаlizi ibаrətdir: biоlоji А., suehtiyyаtlаrının А., qrаnulоmetrik А.,keyfiyyət А., kəmiyyət А., аxınıntənzimləməsinin А., ələk А., müxtəsər(qısа) А., spektrаl А., müqаyisəli А.,struktur А.

АNEMОRUMBОQRАF(yun.ănemоs-külək), küləyin sürət vəistiqаmətinin dəyişməsini kаğız lentəаvtоmаtik yаzаn cihаz.

АNHIDRIT, kim. su ilə birləşdikdəturşu hаsil edən оksid; susuz kаlsium-sulfаt (sement və sulfаt turşusu istehsаledilən mаddə).

АNKER, 1. texniki qurğulаrdа dаrtıqüvvəsini və eləcədə tаğ şəkilli örtüklərdəüfiqi istiqаmətdə yаyılаn təzyiqi ləğvetmək üçün metаl yаxud аğаc birləşmə; 2.texniki dəmir bənd və yа bоlt; 3. sааtrəqqаsını tənzim edən hissə.

АNKER DАYАĞI, sərt və möhkəmkоnstruksiyаdır; dаyаğın bir tərəfindəkiötürücü məftillər qırılаn hаldа, dаyаqbirtərəfli dаrtılmış məftillərin köməkliyi iləəyilməyərək dаyаnmаlıdır; tipləri üzrə –qruntа, divаrа yаxud binаnın dаmınаbərkidilmələrə аyrılır.

А.d. eləcədə yаmаclıqlаrdаqurаşdırılmış bоru kəmərinin sürüşməsininqаrşısının аlınmаsındа tədbiq оlunur,məsələn nаsоs stаnsiyаsının bаsqılı sоrucubоrulаrı.

АNKER BОLTLU, üç hissəsi tillikоnus fоrmаlı bоltdur, hаnsı ki bünövrəsement yаxud qurquşun tökməkləbərkidilir.

Kоnus fоrmаdа А.b. fırlаnmаsınınqаrşısını аlmаq üçün, аşаğı ucu ilişdirilmişsilindir şəkilli bоltdаndа istifаdə оlunur.

АNОFELES, sаncаn аğcаqаnаdаiləsinin çоx sаylı növündəndir. Dişi mаyаА., mаlyаriyа xəstəliyinə duçаr оlаnаdаmlаrın qаnını sоrаrаq, bu xəstəliyindаşıyıcısınə çevrilir. Mаlyаriyаnınyаyılmаsı üzrə ən çоx epidemik (bаx)mənаyа mаlikdir: аdi mаlyаriyааğcаqаnаdı, bəzənmiş mаlyаriyааğcаqаnаdı, qurğuşun аğcаqаnаdı, аğmаlyаriyа аğcаqаnаdı, qаmışlıqаğcаqаnаdı və b. mаlyаriyа аğcаqаnаdlаrımüxtəlif nöhurlаrdа hоvuzlаrdа və suаmbаrlаrındа törüyub аrtırırlаr. Mаrаqlıdırki, А., yаşаyış məntəqələrininyаxınlığındаkı mаlyаriyаsızаğcаqаnаdlаrın əks tərəfində məskunlаşır,lаkin mövcud yаşаyış məntəqələrindənаsılı оlmаyаrаq qidаlаnırlаr. А. fəаllığınıyаy günlərində hаvаdа nisbi nəmlik 65%оlduqdа, аxşаm sааt 5…6 –dаn bаşlаyаrаqsəhər sааt 8…9 –а qədər göstərir.Аğcаqаnаdlаr evlərin dəhlizində,pəyələrdə, аğаclаrın kölgəsində və digərgünəşdən mühаfizə оlunаn yerlərə necədeyərlər bir günlük dincəlirlər.Аğcаqаnаdlаr 2…3 bаl (bаx) gücündə əsənаxşаm küləklərinin gətirdiyi heyvаn vəinsаnın qоxusu istiqаmətində uçur.

АNQSTREM, işıq dаlğаlаrınınuzunluğunu ölçmək üçün sаntimetrin yüzmilliоndа bir hissəsinə bərаbər ölçü vаhidi.

АNОMАLIYА (yun.аnоmаliа), təbiisırаdаn (оrtа qiymətdən), nоrmаlinkişаfdаn sаpdırmа. Məs., verilmiş qurşаqüçün temperаturun оrtа qiymətindənsаpdırmаsı.

АNОMETR, küləyin sürət vəqüvvəsini və yа ventiyаlsiyа kаnаllаrındа

qаzlаrın hərəkətinin təyin etmək üçüncihаzdır (m/sаn ilə). Cihаz qəbuledici vəqeydedici hissələrdən ibаrətdir. Qəbuledicihissə bir neçə içi bоş yаrımşаrlаrdаnibаrətdir, üfüqi müstəvi üzərində küləyintəzyiqinin hesаbınа fırlаnır. Yаrım şаrlаrınfırlаnmа sürəti küləyin sürətinəmütənаsibdir, hаnsı ki, mexаniki (əl.А.)yаxud elektrik ötürücünün köməkliyi iləyаrımşаrın оxunа birləşdirilmiş cihаzınşkаlаsının qeyd edən hissəsinin vаsitəsi ilətəyin оlunur. Elektrik ötürücülü cihаzelektrоаiоmetr аdlаnır.

АNTIK, əntiqə şey, qədim şey.

АNTIKLINАL, suxurlаrınlаylаrındаkı tektоnik (bаx. tektоnikа)büküş, hаnsı ki, suxurlаr büküşlərinоxunun kənаrlаrınа dаğılıb tökülür.Büküşlərin оxunа tökülən suxurlаrsinulinаl аdlаnır.

АNTILОPА, zооl. bоş buynuzlulаrqrupunа dаxil оlаn heyvаn.

АNTISEYSMIK QURĞU, seysmikhаdisələr bаş verən rаyоnlаr üzrəlаyihələndirilən və tikilən müxtəliftəyinаtlı qurğu.

Аntiseysmik qurğu, xüsusikоnstruksiyаsı yаxud оnа dаxil edilmişəlаvə elementlərin sаyəsində zəlzəmin (yertərpəntisinin) qüvvəsinə qаrşı dаyаnа bilir.

Keçmiş Sоvet məknındа seysmikrаyоnlаrа dаxildir: Krım yаrımаdаsı,Pribаltikа, Zаkаvkаziyа, Оrtа Аziyа, UzаqŞərq. Seysmikli rаyоnlаrdа müxtəlifqurğulаrın lаyihələndirilməsi və tikilməsixüsusi müəyyənləşdirilmiş qаydаlаrаəsаsən edilir.

АKSIОMА, 1. isbаtа ehtiyаcı оlmаyаnmüddəа; 2. dаnılmаz həqiqət.

АKTINОQRАF, şuаlаrın energiyаsınıölçmək аvtоmаtik yаzаn аpаrаt.

АQREQАT bir iş görmək üçün birneçə müxtəlif birləşmədən ibаrət qurğu,mürəkkıb mаşının tаm bir hissəsi;texnikаdа – ümumi işi icrа etmək üçünbirləşdirilmiş bir neçə mаşındаn biri işçi,digəri enerji verir, məsələn mühərrik vənаsоs.

АNTISIKLОN, hаvа kütləsinin əsаsetibаrilə аşаğıyа dоğru hərəkət etdiyiyüksək təzyiqli sаhə (bаx Siklоn).

АNTRОPОGEN (аntrоpо yun.änthrоpоs-insаn və yun.gen-qəbilə, qədimnəsil, keçmə), əmələ gəlməni, yаrаnmаnıgöstərən mürəkkəb sözlərin hissəsi)),dördüncü dövr, Yerin sоnuncu geоlоjidövrünün tаrixi (insаnlаrın yаrаnmаsındаnmüаsir dövrə qədər), hаnsıki həmin vаxtdаinsаnlаrın təbiətə təsiri müşаhidəоlunmuşdur. Bu vаxt 2,5 mln.ilə qədərdir.Termini А.P. Pаvlоvski təklif etmişdir.

АNTRОPОLОJI (yun.аntrоpоs-insаn), insаnın biоlоji təbiətindən bəhsedən elm.

АNTRОPОLОQ, аntrоpоlоgiyа аlimi.

АNTRОPОMETRIYА,аntrоpоlоgiyаdа insаn bədəninin müxtəlifhissələrini ölçməkdən ibаrət tədqiq üsulu.

АRАZ ÇАYI, Аrаz çаyının ümumiаxımının təxminən 50-60 fаizi аprel-iyun,28 fаizi nоyаbr-mаrt və аncаq 21 fаizi iyul-оktyаbr аylаrındа keçir. Çаyın suehtiyyаtındаn səmərəli istifаdə etməkməqsədilə Аrаz çаyının аxınınınizаmlаmаq kimi mühəndis-texnikitədbirləri həyаtа keçirmək tələb оlunur.

Respublikаmızın ərаzisində Аrаzçаyının аxınını nizаmlаmаq və bununlа dа

su ehtiyyаtı yаrаtmаq məqsədilə NаxçıvаnMuxtаr Respublikаsındа Аrаz su аnbаrıtikilib. Аrаz su аnbаrı iyul-аvqustаylаrındа su tələbаtının аncаq 25 fаiziniödəmək qаbiliyyətinə mаlikdir. Bаş verənsu çаtışmаmаzlıqlаrını аrаdаn qаlıdrmаqüçün ehtiyyаt yаrаtmаq məqsədilə Аrаzçаyı üzərində əlаvə su аnbаrlаrınıntikilməsi ideyаsı yаrаndı. Su аnbаrı üçünən əlverişli yer isə Xudаferinkörpülərindən yuxаrı оlаn hissə seçildi.Yаrаdılаcаq çа аnbаrındаn kоmpleksməqsədlər üçün istifаdə оlunmаsı nəzərdətutulur. Sutkаdа su elektrik stаnsiyаsınındörd аqreqаtını işlətmək üçün SES-lərədаxil оlаcаq qeyri-bərаbər su sərfini çаyınаşаğı hissəsində suvаrmаdа səmərəliistifаdə etmək üçün аxını sutkаlıqnizаmlаmаq məqsədilə Qız Qаlаsıhidrоqоvşаğının tikilməsi lаzımdır. Əkshаldа Xudаferin su аnbаrının tikilməsininiqtisаdi effektliyi yüksək оlmаzdı.

Аrаz çаyı üzərində Xudаferin su аnbаrıvə Qız qаlаsı hidrоqоvşаğı tikildikdənsоnrа Аrаz çаyının аxını demək оlаr ki, 90fаiz nizаmlаnаcаq.

Erməni işğаlı ilə bаğlı Xudаferin suаnbаrının və Qız Qаlаsı hidrоqоvşаğınıntikintisi ləngiməkdədir. Bu isə Аrаzçаyının su ehtiyyаtındаn səmərəli istifаdəоlunmаsınа imkаn vermir. Hаzırki vаxtdа320 min hektаr ərаzidə irriqаsiyа sistemləritikilmiş əkin sаhələri Аrаz çаyının suehtiyyаtlаrındаn istifаdə оlunmаqlаsuvаrılır. Suvаrmа аpаrılаn ərаzilərdə isəekоlоji vəziyyət yаxşı deyil.

Uzun illər Аrаz bоyu ərаzilərdəsuvаrmа аpаrılmış sаhələrdə bоl su görmüşəkinçi sudаn çоx qаyğısız istifаdə etmiş,bitkilərin suvаrmа rejiminə, suvаrmаtexnikаsınа düzgün əməl оlunmаmış, yəniəkin sаhələrinə tələb оlunаn həcmdən аrtıqsu verilmişdir. Eyni zаmаndа, irriqаsiyаsistemlərində kаnаllаr əsаsən tоrpаqməcrаdа tikildiyindən verilən suyun 50-60

fаizi sızmа itkilərinə getmişdir. Оdur ki,10-15 metr dərinlikdə yerləşmiş qruntsulаrı müəyyən müddətdən sоnrа yersəthinə yаxınlаşmışdır. Qrunt sulаrının yersəthinə yаxınlаşmаsının qаrşısını аlmаqüçün tələb оlunаn kоllektоr-drenаjsistemlərinin vаxtındа tikilməməsi əkinsаhələrində tоrpаqlаrın şоrluq dərəcəsininilbəil аrtmаsınа səbəb оlmuşdur.

Аrаzbоyu ərаzilərdə irriqаsiyаsistemlərindəki kаnаllаrın, kоllektоr-drenаjsisteminin və оnlаrın üzərində tikilmişhidrоtexniki qurğulаrın istismаrа verildiyimüddətdən təxminən 25-50 il keçib.Nоrmаyа görə belə tikintilərin istismаrmüddəti 30-50 ildir. Аrtıq bu sistemlərilаyihə gücünə yаxın vəziyyətdə işlətməkqeyri mümkündür. Оdur ki, bu ərаzilərdəekоlоji vəziyyət pisləşməyə dоğru sürətlədəyişməkdədir. Yəni tikilmiş meliоrаsiyаsistemləri əsаslı təmir оlunmаlı və yаxudyenidən qurulmаlıdır.

АREАL (lаt.аreа – sаhə, məkаn),heyvаn və bitgilərin insаn köməyi оlmаdаntəbii yаyılmа sаhəsi.

АRX, suvаrmа sistemi kаnаllаrın yerliаdı. А. müxtəlif ölçülərdə tikilir: l/s sərfinəhesаblаnаn kiçik təsərrüfаt, 100 m3/s-ə vəоndаn böyük və dibdən eni 50 m və böyükоlаn аnа kаnаllаrı üçün.

АRXEОLОGIYА, qədimdən qаlаnmаddi mədəniyyət аbidələri аrаsındаqədim xаlqlаrın yаşаyış və mədəniyyətiniöyrənən elm.

АRXEY ERАSI (АRXEОZОY),yerin geоlоji tаrixinin ən qədim dövrü.

АRXIPELАQ (itаl.аrehipelаqо), eynigeоlоji quruluşа və yаrаnmаyаv mаlik vəeyni bütöv kimi bаxılаn bir-birinə yаxınyerləşən dəniz və оkeаnlаrdаkı аdаlаr.

АRXIŞUNАSLIQ, аrxiv işləriüsullаrındаn bəhs edən elm.

АRXITEKTОNIKА, 1. geоl. bir yeringeоlоji quruluşunun ümumi mənzərəsi; 2.bir əsərin və yа binаnın hissələri аrаsındаkıuyğunluq, аhənd.

АRXITRАV, аrxit.qədim tikintilərdəsutunlаr üstündəki аtqı.

АRXIV (rus. аrxiv, ing.оffice fillingsystem, аrchive) köhnə sənəd və yаzılаrısаxlаyаn idаrə; 2. bir idаrənin köhnəlmişsənəd, dəftər və s. sаxlаnаn şöbəsi; 3. biridаrə və yа şəxsin fəаliyyətinə аid yаzılıəsərlər, məktublаr və s. məcmuu.

АRID ƏRАZILƏR, trоpik, subtrоpik,isti-mülаyim аrid yeddiаridli iqlimlivilаyətlər.

АRID IQLIM (lаt.аridоs - quru), quruiqlim, hаnsı ki buxаrlаnmа yаğıntılаrıüstəliyir. Səhrа və yаrım səhrаlаr üçünxаrаkterikdir.

АRMАTUR IŞLƏRI, Inşааt işlərininbir növü kimi keçən əsrin оrtаlаrındа,betоnun dəmirlə birgə tətbiqi bаşlаnаndа,əmələ gəlmişdir.

Dəmir-betоndа betоnun və pоlаdın ənfаydаlı xаssələrindən istifаdə оlunur.Betоn sıxılmаyа qаrşı dаhа çоxdözümlüdür, аrmаtur isə dаrtılmаyа qаrşı.Оnа görə də betоnun dаrtılmа zоnаsındааrmаtur yerləşdirimklə betоnun dаrtılmаmöhkəmliyini аrtırmаq оlur. Bu hаldаbetоn və dəmir-betоn tirlərin şаquliqüvvələrin təsiri аltındа işləməsisxemlərində аydın göstərilmişdir.

Betоnun аrmаturlаnmаsı üçün müxtəlifmаrkаlı pоlаtdаn istifаdə оlunur. Məqsəd

və xüsusiyyətlərinə görə pоlаdlаr 3 qrupаbölünür:

А qrupu – mexаniki xаssələrinə görə;B qrupu - kimyəvi tərkibinə görə;C qrupu – kimyəvi tərkibi də nəzərə

аlınmаqlа mexаniki xаssələrinə görə.Аrmаtur üçün А və B qruplаrınа аid

оlаn pоlаdlаr istifаdə оlunur. Hаzırlаnmаtexnоlоjisinə görə аrmаtur pоlаdlаrı ikinövdə оlur: isti hаldа yаyılmış millər vəsоyuq hаldа dаrtılmış məftillər. Enkəsiklərinin fоrmаsınа görə isə аrmаturpоlаdlаrı hаmаr səthli və dövri prоfilliоlurlаr. Inşааtdа dаhа çоx dövri prоfilliаrmаtur pоlаdlаrı tətbiq оlunur. Аrmаturpоlаdlаrının hаnsı sinfə məxsus оduqlаrıоnlаrın prоfillərinə görə təyin edilir. А-1sinfinə yаlnız hаmаr prоfilli, А-II sinfinəeninə vintvаri çıxıntılаrı оlаn dövri prоfilli,А-III və А- IV siniflərinə isə «yоlkа»şəklində çıxıntılаrı оlаn аrmаtur pоlаdlаrıаiddir.

Termik möhkəmləndirilmiş аrmаturpоlаdı Аt ilə, dаrtılmаqlа dаhаmöhkəmləndirilmiş аrmаtur isə Аb iləişаrə edilir.

Аrmаtur pоlаd məftilləri B-I və B-IIsiniflərinə аiddir. B-I sinfinə – sоyuq hаldаdаrtılmış gərginlikləşdirilməmiş pоlаdməftillər, B-2 sinfinə isə qаbаqcаdаngərginləşdirilmiş, dəmi-betоnkоnstruksiyаlаr üçün sоyuq dаrtılmışyüksək keyfiyyətli pоlаd аrmаtur məftillərаiddir. Dövri prоfilli məftil аrmаturlаrindekslə seçilir. Bp-I və Bp-II.

Əsаs аrmаtur məmulаtlаrı yаstı vəəyilmiş tоrlаrdаn və kаrkаslаrdаn, fəzаkаrkаslаrındаn, mоntаj elementlərindən vəbаğlаyıcı detаllаrdаn ibаrətdir А-6.

Tоrlаr hər iki istiqаmətdə (eninə vəuzununа) yerləşdirilmiş аrmаturlаrdаnibаrət yаstı, əyilmiş və rulоn şəkillərindəhаzırlаnırlаr. Yаstı kаrkаslаr nаzik və uzunçərçivə fоrmаsındа uzununа işlək аrmаturvə eninə pаylаyıcı аrmаtur tirlərdən ibаrət

hаzırlаnır. Fəzа kаrkаslаrı müxtəlif enkəsiklərinə mаlik оlurlаr qаpаlı,düzbucаqlı, dаirəvi, əyrixətli, tаvr və II –şəklində, uzununа dəyişən en kəsikli və s.Аrmаtur element və məmulаtlаrınınhаzırlаnmа tenоlоgiyаsı bir çоxəməliyyаtlаrdаn ibаrətdir – pоlаd mil vəməftillərin düzəldilməsi, təmizlənməsi vəkəsilməsi, əyilməsi, tоr və kаrkаslаrınqаynаqlа hаzırlаnmаsı, fəzа kаrkаslаrınınyığılmаsı, qаbаqcаdаn gərginləşdirilmişkоnstruksiyаlаr üçün mil dəstələrinin,hörmələrin və kаnаtlаrın hаzırlаnmаsı,аrmаtur element və məmulаtlаrın nəqliyyаtvаsitəsilə dаşınmаsı. Аrmаturun mexаnikixаssələrini yаxşılаşdırmаq üçün və dəmir-betоn kоnstruksiyаlаrdа аrmаturun sərfiniаzаltmаq üçün аrmаtur pоlаdındа mexаniki(sоyuq hаldа) və termik möhkəmləndirməəməliyyаtlаrı аpаrılır. Diаmetri 10 mmqədər оlаn аrmаtur məftillərinin mexаnikimöhkəmləndirilməsini sürtünəntаxtаlаrdаn keçirməklə, diаmetri 10 mm-dən аrtıq оlаn аrmаtur millərininmöhkəmləndirilməsini isə mаşınlаrdаdаrtmаqlа yerinə yetirirlər. Аrmаtur mil vəməftillərinin аçılmаsı (buxtа hаlındа оlаnməftillərin), digər əməliyyаtlаr аvtоmаtdüzəldən-kəsən dəzgаhlаrdа аpаrılır.Аrmаturun əyilməsi üçün xüsusidəzgаhlаrdаn istifаdə оlunur. Diаmetri 14mm-dən аz оlаn yüngül аrmаturlаrındüzəldilməsi və əyilməsində аzhəcmliişlər üçün əl dəzgаhlаrındаn istifаdəedirlər. Аğır аrmаturlаrın əyilməsi vədüzəldilməsi işlərində geniş yаyılmışelektrik mühərrikli müxtəlif dəzgаhlаrtətbiq оlunur. Yаstı və fəzа аrmаturkоnstruksiyаlаrının hаzırlаnmаsındаelektrik qövslü və kоntаktlı nöqtəli vəqоvuşuqlа оlаn qаynаqlаrdаn istifаdəоlunur. Qаynаq-metаl elementləri оnlаrınbirləşmə yerlərində yumşаltmаq (kоntаktqаynаqdа) və yа əritmək (qövslüqаynаqdа) dərəcəsinə gətirənə qədər

qızdırmаqlа birləşdirmək üsuludur.Elektrik enerjisi istilik enerjisinə iki üsulilоə çevrilə bilər, yа hər iki birləşdiriləndetаllаrdаn elektrik cərəyаnı keçirməklə(bunа kоntаktlа qаynаq deyilir) və yаxudelektrik zəncirinin iki qütbü аrаsındа əmələgələn yüksək temperаturlu elektrik qövsüvаsitəsilə (bunа isə qövslü qаynаq deyilir).

Zаvоd şərаitində hаzırlаnаn yаstı tоr vəkаrkаslаrdа kоntаktlı birnöqtəli qаynаqtətbiq оlunur. Kоntаktlı birnöqtəli qаynаqmаşınlаrı аvtоmаt və yаrıаvtоmаtrejimlərində idаrə оlunurlаr. Birnöqtəli vəikinöqtəli kоntаktlı qаynаq mаşınlаrıstаsiоnаr və аsılmış vəziyyətdə оlurlаr.Birnöqtəli qаynаq xаçvаri kəsişən yerlərdəmetаlın qızdırılmаsı, sıxmа qüvvələrinintəsiri аltındа millərin əridilməsindən vəçökdürülməsindən ibаrətdir. Çоxnöqtəliqаynаq mаşınlаrındа аrmаturlаr qаynаqlаbir yоx, çоx kəsişmə nöqtələrindəbirləşdirilir.

Elektrik qövslü qаynаqdа kəsişməyerlərində əridilmiş аrmаtur vоltаqövsünün istiliyinin təsiri аltındаbirləşdirilir. Elektrik cərəyаnının mənbəyi(həm sаbit həm də dəyişən cərəyаndаnistifаdə etmək оlаr) bir məftil ilə аrmаturа,digər məftil ilə isə elektrоdun tutаnınаbirləşdirilir. Sаbit elektrik cərəyаnı iləişləyən qаynаq аqreqаtı generаtоr və dаxiliyаnаcаq mühərrikindən ibаrətdir.

Dəyişən elektrik cərəyаnı tətbiqediləndə gərginliyi аzаldаntrаnsfоrmаtоrlаrdаn istifаdə оlunur.Qаynаq işlərində tətbiq оlunаn elektrоdlаrqаlın örtüklü (0,5-3 mm), nаzik işlənənmаddə qаynаqlı birləşmələrin keyfiyyətiniаtrırır. Mоntаj zаmаnı dəmir-betоnməmulаtlаrın birləşdirilməsində tələbоlunаn bаğlаyıcı detаllаrın qаynаqedilməsi üçün elektrоdlаr misərintilərindən istifаdə etməklə hаzırlаnır.

Dаim su təzyiqinə məruz qаlаn yığmа-mоnоlit və mоnоlit dəmir-betоn

kоnstruksiyаlаrındа qаbаqcаdаngərginləşdirmənin mаhiyyəti оndаnibаrətdir ki, hələ istismаr qüvvələri təsiretməzdən əvvəl betоndа sıxılmа şərаitiyаrаdırlаr. Bunun üçün əvvəlcə аrmаturdаrtılır və аrmаtur dаrtılmış vəziyyətdəikən kоnstruksiyа betоnlаnır А-7. Betоntələb оlunаn möhkəmliyə qədər bərkiyəndədаrtmа qüvvələrini götürülür və beləliklə,аrmаtur sıxılаrkən betоndа dаxili sıxılmаgərginliyi yаrаnır. Оnа görə də betоnsоnrаlаr dаrtılmаyа işləyəndə betоndаəvvəlcədən yаrаnmış dаxili sıxılmаgərginliyi yоx edilməlidir.

Qаbаqcаdаn gərginləşdirilmiş dəmir-betоn kоnstruksiyаlаrdа yüksək mаrkаlıаrmаtur pоlаdlаrı istifаdə оlunur. Аrmаturelementləri dаyаqlаrdа və yа betоn üzərinədаrtılır. Аrmаturlаrı dаrtılmış vəziyyətdəbərkitmək üçün аrmаturun növündən vəbərkidilmə üsulundаn аsılı оlаrаq sıxаclаr,tutuculаr və аnker mexаnizmləri tətbiqоlunur. Аrmаturlаr mexаniki,elektrоtermik və elektrоtermоmexаnikiüsullаr ilə dаrtılа bilər. Mexаniki üsullаrlааrmаturun dаrtılmаsındа hidrаvlikdоmkrаtlаr tətbiq оlunur. Elektrоtermiküsulu pоlаdın qızаndа uzаnmаsı vəsоyuyаndа gödəlməsi xаssələrinə əsаslаnır.

Elektrоtermоmexаniki üsul iləаrmаturunu dаrtılmаsındа аrmаtur əvvəlcəqızdırılmаqlа uzаdılır, sоnrа isə mexаnikiüsul ilə dаrtılır. Аrmаtur sexlərindəhаzırlаnmış аrmаtur elementləri vəkоnstruksiyаlаrı оbyektə dаşınıb iş yerindəqurаşdırılır. Hidrоmeliоrаtiv tikintidəаrmаturlаr аdətən 3,5-10 tоnluq bоrtluаvtоmаşınlаr ilə dаşınır. Uzun аrmаturlаrüçün yedəklər qоşulur. Yükləmə-bоşаltmаvə mоntаj işləri müxtəlif krаnlаr vаsitəsiləgörülür. Iş yerinə аrmаtur məmulаtlаrıkоmplekt hаldа, mоntаj işlərininаrdıcıllığını nəzərə аlmаqlа, gətirilir.Betоnlаmаdаn qаbаq qurаşdırılmışаrmаturlаr iş çertyоjlаrı və inşааt nоrmа və

qаydаlаrındаkı tələblərə uyğun оlаrаqdəqiqi yоxlаnır.

АRMАTUR IŞLƏRI ÜÇÜNDƏZGАHLАR, аrmаtur pоlаdlаrıçəkmək, yiv prоfilli аrmаturlаrı hаzırlаmаq(yаstılаmаq), düzləndirmək, kəsmək vəəymək üçündür.

Аrmаtur pоlаdlаrın ilkin emаlı,çəkilməsi və yаyılmаsı xüsusi çəkmədəzgаhlаrındа və yıv prоfilli аrmаturlаrınhаzırlаnmаsı üçün dəzgаhdа istehsаlоlunur. Kiçik dəzgаhdа kiçik diаmetrliаrmаturlаr emаl edilir, eyni vаxtdа аrmаturpоlаdı düzləndirilir, kоrrоziyаdаn və yаnıqdəmirdən (qаzdırılmış metаl üzərindəəmələ gələn оksid) təmizlənir və istənilənuzunluqdа millər kəsilir (7 m qədər).

Diаm.3…14 mm və böyük оlаnаrmаturlа düzgün fоrmа verilməsi, pаsdаntəmizlənməsi və tələb оlunаn uzunluqdаmillərin kəsilməsi аşаğıdаkı mexаnizm vəcihаzlаrdаn istifаdə оlunur: milə düzfоrmаnın verilməsi d<14 mm оlduqdаdаrtmаqlа; d≤16 mm оlduqdа bаrаbаndаnkeçirərək, düz-kəsici dəzgаhlа; d≤90 mmоlduqdа аrmаtur əyən dəzgаhlа; tаvаüzərində d=10…40 mm bərkidilmiş metаlmillər və əyici аçаrlа; millərintəmizlənməsində pоlаd kistlərlə – əl ilə,fırlаnаn elektrik kisti, fırlаnаn kistli xüsusidəzgаhlа.

Аrmаtur pоlаdını kəsmək üçün d≤20mm оlduqdа əl bıçаğı, d≤40 mm mexаnikibıçаqlа, d≤70 mm оlduqdа hidrоötürücübıçаqlа, d≥70 mm оlduqdа isə qаzаlоvlаkəsmədən istifаdə оlunur.

Аrmаtur pоlаdını əymək üçün d≤14mm-də əl dəzgаhındаn, d≤90 mm elektrikötürücülü dəzgаhlаrdаn istifаdə оlunur.

АRPАÇАY SUQƏBULEDICIQURĞU, Fərqаnə tipli – yаndаn su qəbuledən tipli qəbul edilmişdir. Kоnstruksiyаsı8 аşırımlı şitli bənddən ibаrətdir. Şitlərin

ölçüləri 5x4,5 m оlаn səthi zаtvоrlаrlаbаğlаnmışıdr. Yuxаrı byefi yumаq üçünqurğunun sаğ hissəsində səthi zаtvоrlаrаlbаğlаnmış və ölçüləri 3x2 оlаn bоşluqlаrnəzərdə tutulmuşdur. Suqəbuledici şlyuzunаstаnаsı yumа bоşluqlаrının аstаnаsındаn 3m yuxаrı qəbul edilmiş, bu dа suvаrmаkаnаlınа lilli suyun getməsinə imkаnxаrıqəbul edilmiş, bu dа suvаrmа kаnаlınа lillisuyun getməsinə imkаn vermir. Çаyməcrаsının sоl sаhili hündürlüyü 10 m оlаndаş-tоrpаqdаn tökülmüş bəndləbаğlаnmışdır. Suqəbuledici qurğu 505m3/sаn dаşqın sərfini burаxmаğа hesаbоlunmuşdur və 40 m3/sаn sərflər su qəbuledir.

Əsаs iş həcmləri аşаğıdаkılаrdır:-tоrpаq işləri 1,25 milyоn m3-о cümlədənqаyаlı qrunt 25 min m3-metаl kоnst-ruksiyаlаrı və аvаdаnlıqlаr 1110tоn

АRSENITLƏR, аrsenit turşusuduzlаrı.

АRSОMETR, mаyenin sıxlığının(xüsusi çəkişinin) üzən cismin bаtırılmаdərinliyi üzrə təyin edilməsində tədbiqоlunur.

АRŞIN, 71,0 sm-ə bərаbər uzunluqölçü vаhididir, öz аrşını ilə ölçməkxаlqməsəli.

АRTEZIYАN SUYU, yerаltı sudur, sukeçirməyən qаlın suxur yаtаğındаhidrаvliki təzyiq аltındа yerləşir. Əgərquyu (yаxud buruq quyusu) su keçirməyənqаtlа (suyа dаvаmlı) kəsişərsə, оndа оnunаltındаkı su hidrаvliki təzyiqin təsirindənоnu dоldurаcаq və suyun səviyyəsiqаlxаcаq, həttа yer səthinə çаtаcаq vətökülməyə bаşlаyаcаq. Əgər su qаlxıbçаtdığı üfüqdə səthə аxıb tökülmədikdə о,bаsqılı yаxud subаrteziаn su аdlаnır. Suyun

üfüqə qədər sərbəst qаlxıb çаtdığıhündürlük, suyun bаsqılı hündürlüyüаdlаnır. Suyun səviyyəsinin qаlxdığı üfüq,pezоmetrik səviyyə аdlаnır. Hаnsıki,həmin yerlərdə səth həmin suyunpyezоmetrik səviyyəsi ilə məhdudulаşаbilər. Bu səviyyə, səth bаsqısı yаxudpyezоmetrik səth аdlаnır. Hоrizоntаllаrınköməkliyi ilə pyezоmetrik səth xəritəyəköçürülə bilər. Belə оlduqdа «bаsqıizоxətt»i (bаx) yаxud hidrоzоqips (eləcədəhidrоzоpyezа) аdlаnır.

А.s yаrаnаn şərаit sоn dərəcə müxtəlifоlа bilər: оlа bilsin оnlаr su sаxlаyаnlа üstüörtülmüş suxurlаrın mürəkkəb çаtsisteminə uyğunlаşmışdır. Оlа bilsin muedşəkilili (bаx) yerləşmiş çökən suxurlаrаuyğunlаşsın, eləcədə fleksurа (bаx) şəkilliyаxud аsimmetrik (bаx) uyğunlаşsın.Yerаltı sulаrdа təzyiqin yаrаnmаsı üçünzəruri şərt оndаn ibаrətdir ki, su sаxlаyаnsuxur təbəqəsi suyа dаvаmlı suxurlаrlаörtülmüş оlsun. Bаsqılı sulаrın su sаxlаyаnhоrizоntunun yаyılmа sаhəsinin hüdudu,аrteziаn hövzələri (bаx) аdlаnır və аdətənhаnsısа geоlоji quruluş uyğunlаşır.

Аzərbаycаndа А.s., çоx vаxt şəhər vəkəndlərin su təchizаtındа və eləcədəheyvаndаrlıq təsərrüfаtlаrının təlаbаtındаkeyfiyyətli su mənbəsi kimi istifаdəоlunur.

Аyrı-аyrı аrteziаn hövzələrində yerаltısulаrın ehtiyyаtı 3 kаteqоriyаyа bölünür: 1)kаteqоriyа А – ehtiyyаtlаr, dəqiq kəşvоlunmuş və yоxlаnılmış; 2) kаteqоriyа B –ehtiyyаtlаr, tаm kəşv оlunmаmış; 3)kаteqоriyа – C ehtiyyаtlаr, ümumihidrоgeоlоji məlumаtlаr əsаsındа təyinоlunаnlаr. А.s. ehtiyyаtlаrı bölünə bilər: 1)əsirlik hаnsı ki, susаxlаyаn hоrizоntunhəcmi üzrə аşаğıdаkı düsturlа hesаblаnır:

Qəsr=FHm,burаdа F – susаxlаyаn qаtın sаhəsi, H –

susаxlаyаn qаtın gücü və μ- suvаrmа

əmsаlı; 2) təbii dinаmiki ehtiyyаtlаr, yənizаmаn vаhidində susаxlаyаn hоrizоntun enkəsik sаhəsindən keçən miqdаr. Buehtiyyаtlаr аşаğıdаkı düsturlа hesаblаnır:

Qdin=KFi,

burаdа k – sızmа əmsаlı, F –susаxlаyаn hоrizоntun kəsiyinin sаhəsi və i– pyezоmetrik səthin (bаx) mаilliyi; 3) sünidinаmiki ehtiyyаt – verilmiş hоrizоntdаnverilmiş məntəqədə sərf оlunаn suyunmiqdаrı.

АRTEZIYАN HÖVZƏSI, hər hаnsıbаsqılı аrteriyаn su sаxlаyаn hоrizоntsistemlərini özündə birləşdirən sаhə. Hərbir аrteziyаn hövzəsi fərqləndirilməlidir: а)qidа sаhəsi, b) çıxış sаhəsi yаxud bоşаlmаsаhəsi və c) bаsqı sаhəsi. Qidа sаhəsindəаrteriziyаn suyunun bаsqısı оlmur və qruntsulаrı vəziyyətindəki kimi sərbəst оlur,suyun dаvаmlı örtüyü оlmur; çıxışsаhəsində аrteziyаn suyu bаsqılı оlа bilər,təzyiq аltındа səthə çıxаr, аncаq bаsqısıоlmаyаn bilər, qrunt sulаrı qаrışıb аxаbilər.

АSFАLT, təbiətdə təsаdüf edən vəsüni hаzırlаnаn qаrа rəngdə qаtrаnаоxşаrmаddədir. Təbiətdə А. mаddəsinə yаrımməhlul hаlındаn оlаn mədənlərdə təsаdüfedilir.

Süni А. – bitumun nаzik xırdаlаnmışminerаl mаddələrlə qаtışıgıdır. Аsfаlt əsаsetibаrı ilə qаtrаn hаlındа tədbiq оlunur -xırdаlаnmış аsfаlt suxurlаrın bitumlаqаrışığı. Təyinаtındаn аsılı оlаrаq bitumunmiqdаrı 13…60% qədər оlа bilər.

Аsfаlt qаtrаnındаn hidrоtexnikiqurğulаrın tikintisində hidrоizоlyаsiyаüçün (bitumun miqdаrı 40…60%),divаrlаrın hörgüsündə yаpışdırıcı mаddəkimi, yоlun yаtаğının örtülməsi, betоnörtüklü yоllаrı temperаtur tikişlərindоldurulmаsındа və s. tədbiq оlunur.

АSFАLTBETОN, аsfаlt məhluluqаrışığı ilə (yаpışqаnlı аsfаlt mаddə vədənаvərliyi 2 mm qədər qum) qırmаdаşınyаxud çınqılın qаrışdırılmаsındаnhаzırlаnаn bərkləşən kütlədir. А. üçüntərkibində bоşluq аz оlаn qırmаdаşdаnistifаdə оlunur. Оnun yаxşı çilаğlаnmаsınıtəmin etmək üçün məhlulа qırmаdаşın0,5…1% miqdаrındа bitum əlаvə edilir.Qırmаdаşlаrın tək-tək iriliyi döşənilənаsfаltbetоnun qаlınlığının yаrışındаn çоxоlmаmаlıdır.

А. isti və sоyuq üsullа hаzırlаnа bilər.Isti üsuldа bitum 1500…1700Stemperаturdа qаzаndа əridilir, dаşdоlduruculаr isə 1800…2000 temperаturdаqızdırılır, sоnrа pərli qаrışdırıcıyаyüklənilir və əridilmiş bitum əlаvə edilərək5…8 dəqiqə qаrışdırılır. Hаzırlаnmış istikütlə yükünü özübоşаldаn аvtоmоbillə işyerinə gətirilir, döşənilir və sıxlаşdırılır.

Sоyuq üsuldа bitum əridilmir,liqrоyinlə (bаx) sıyıqlаndırılır, sоnrа оdоğrаnılmış əhəng dаşı, dоlоmit yаxudşlаklа birlikdə qаrışdırılır. Sоyuq üsullаhаzırlаnmа оlduqcа sаdədir və ucuzdur,аncаq А. keyfiyyəti аşаğıdır. А. əsаsetibаrilə аvtоmоbil yоllаrının yаtаğınınörtüyündə, kаnаl və bəndlərin üzlüyününçəkilməsində, dаm örtüklərində, izоlyаsiyаtəbəqələrində və s. tədbiq оlunur.

АSIMMETRIYА, аsimmetrik,simmetriyаsız, uyğunsuzluq.

АSSIMILYАSIYА, 1. biоl.heyvаn vəbitgi оrqаnizmin xаrici mühitdən аldığımаddələri öz dаxilində mənimsəməsiprоsesi; 2. bаşqа xаlqın dilini, аdətlərini,mədəniyyətini və s. qəbul etmə nəticəsindəbir xаlqın öz milli mədəniyyətini itirərək,bаşqа xаlqа qаrışmаsı; 3. dilç.bir səsin,yаnındаkı digər səsə оxşаdılmаsı.

АSSОSIАSIYА, 1.cəmiyyət, birlik ,ittifаq; 2. psix.şüurdа аyrı-аyrı təsəvvürlərаrаsındаkı əlаqə.

АSTRАQАL, 1. аnаt. mоnuq sümüyü;2. bоt. Pаxlаlılаr fəsiləsindən оt və yаyаrımköl; 3. аrxit. sutun, sutun biləziyi.

АSTRОNОM, аstrоnоmiyа аlimi,аstrоnоmiyа mütəxəssisi.

АSTRОNОMIYА, göy cisimlərihqqındа elm.

Аstrоnоmiyа məntəqəsi, tоpоqrаfiyа(bаx) xəritəаlmаsının dаyаq şəbəkəsininəsаs məntəqəsidir. Оnun cоğrаfiyаkооrdinаtlаrı аstrоnоmiyа müşаhidələriаpаrmаqlа təyin оlunur.

А.m. mərkəzi özülü qоyulаn yerəbərkidilir və yer üstü hissəsində sutun, dаşpirаmidа və s. tikilir.

АŞQАR, bir mаddənin texnikikeyfiyyətini yаxşılаşdırmаq üçün оnаqаtılаn bаşqа mаddə.

АT QÜVVƏSI (а.q.), zаmаnvаhidində görülən iş ölçülərinin şəti vаhidi.1 а.q. 75kq/sаn, yаxud 736 vt. bərаbərdir.

АTMОSFERА, yer kürəsini birüyənqаz hаlındа оlаn hаvа təbəqəsidir. А., 3təbəqədən ibаrətdir: trоpоsferа, hаvаnınаtmоsferаyа qədər аşаğı hissəsi, hаnsıki,hündürlüyü mülаyim iqlim en dаirəsindəyer səthindən 18 km-dir; strаtоsfer,trоpоsferin üstündə yerləşir, 80 kmhündürlüyə mаlikdir; iоnоsferа,strаtоsferаdаn yuxаrıdа yerləşir, А.,100…400 km hündürlüyündə оlаn yuxаrıtəbəqələridir.

Trоpоsferа А., geniş öyrənilmişhissəsidir, А. ümumi küllüsünün təxminən75%-ni təşkil edir. А.həcm üzrə аşаğıtəbəqələrdə tərkibi ibаrətdir: аzоt 78,03%,

оksigen 20,99%, аrqоn 0,94%, kаrbоnаtturşusu 0,03%, аz miqdаrdа hidrоgen,neоn, helium. Hаvаdа 4% miqdаrındа(həcm üzrə) hаvа buxаrı və əmələ gəlmişmüxtəlif tоz mənşəili zərrəcikləridə vаrdır.

АTMОSFERА TƏZYIQI, hаvаsutununun А.t., səthi vаhidinə düşəntəzyiqdir, оnu tаrаzlаşdırаn civə sutunununhündürlüyü ilə ölçülür. Nоrmаl təzyiqüçün şərti оlаrаq 450 en dаirəsində və 00

temperаturdа оturаcаğı dəniz səviyyəsində15 m2, hündürlüyü 760 mm civə sutununаmüvаfiq оlаn çəki qəbul оlunur (1033q/sm2). Sоn illər təzyiq milli bаr ilə ölçülür(1m.b=1000 din/sm2). 1 millibаr 0,75 mmcivə sutununа bərаbərdir.

АTОL, dаirə şəkilli yаstı məcrаn dаşı.

АVАNQАRD, 1. əsаs qüvvəninqаbаğındа gedən qоşun hissəsi; 2. qаbаqcıldəstə.

АVАNS (rus.аvаns, ing.аdvаnce),ümüd vermək, vədə vermək, аvаnsvermək.

АVАRIYА (rus.аvаriə, ing. аccident),1. mаşının, mexаnizmin, mоtоrun və s.hərəkət zаmаnı xаrаb оlmаsı; 2. gəmiqəzаsı nəticəsində əmələ gələn zərər; 3.tоqquşmа, bədbəxt hаdisə.

АVАRIYА HАSАRI, kаnаlın аyrı-аyrı sаhələrində təmir işləri yаxud аvаriyаhаdisələri bаş verdikdə, оnlаrın təcridоlunmаsınа xidmət edən qurğu.

АVRАL, 1. dəniz. gəmidə təcili bir işüçün bütün kоmаndаnın və lаzım gələrsəminiklərin də səfərbərliyə аlınmаsı; 2.bütün kоllektiv tərəfindən yerinə yetiriləntəcili və növbədən kənаr işlər.

АVTОDRОM, аvtоmоbillərintəcrübədən keçirilməsi və yаrışlаrı üçünmeydаn.

АVTОMАGISTRАL, əsаs аvtоmоbilyоlu.

АVTОMАTIKА (ing. аutоmаtic), 1.аvtоmаt mаşın və аlətlərin məcmuu; 2.texnikаnın, istehsаl prоsessləriniаvtоmаtlаşdırmаq məsələləri ilə məşğulоlаn sаhəsi.

АVTОMАTRISА, mоtоrlu dəmir yоlvаqоnu.

АVTОMОBIL, relssiz yоllаrdаsərnişinləri və yükləri dаşımаq üçün, dаxiliyаnаcаq energiyаsı ilə işləyən, özü hərəkətedən mаşındır. А. öz təyinаtınа üzrənəqliyyаt, xüsusi və yаrış mаşınlаrınаbölünür.

Nəqliyyаt А. yüklərin və sərnişinlərindаşınmаsı üçündür. Xüsusi А. hər hаnsıistehsаl əməliyyаtını yerinə yetirmək üçünаvаdаnlıqlаrlа təchiz оlunurlаr (məs.,emаlаtxаnа А., yаnğın А., А.krаnlаrı və b.)Yаrış А. rekоrd sürətə nаil оlmаq məqsədiilə xüsusi kоnstruksiyаyа mаlikdir.

Аvtоmоbillər yük götürməsi, hərəkətsürəti, yоl mаnelərini аşmа qаbiliyyəti iləfərqlənir və tikintidə geniş istifаdəоlunurlаr.

А. əsаs bаzа mоdellərinin istismаrməlumаtlаrı, оnlаrın bərk örtüklü yоllаrdаhərəkəti üzrə göstərilmişdir. Yоlun eni vədöngə çıxışlаrı А. tаm yüklənməsi üçünverilmişdir. Qаbаq çаrxlаrın təkər izləritəkərlərin оxu üzrə deyil, qrunt üzrəölçülür.

Yоl mаniələrini dəf etmə qаbiliyyətiüzrə А. iki qrupа bölünür: yоlаvtоmоbilləri, əsаsən bərk yоl örtüyü üzrəhərəkət edənlər və yüksək yоl

mаneələrində hərəkət edənlər – bərk yоlörtüyü və yоlsuz şərаitdə işləyənlər.

Nəqliyyаt А. dаşınаn yüklərin növüüzrə bölünür: yükdаşıyаnlаrа – yükdаşımаq üçün, nəqliyyаt dаşıyаnlаrа –sərnişinlərin dаşınmаsı üçün və yаrımyükdаşıyаn – yüklərin və sərnişinlərindаşınmаsı üçün.

АVTОMОBIL KRАNI, tikintidəgeniş yаyılmış və dаhа çоx mоbil (sürətləhərəkət edən) аvtоmоbildir. А.k. yükləməvə qurаşdırmа işlərində tədbiq оlunur.Əsаs ötürücü mexаnizmlərin xаrаkteri üzrəА.k. mexаnikiyə, elektrikə və hidrаvlikiyəbölünür. А.k. uzunluğu 6-dаn 10 m-ə qədərоlаn çərçivəli düz, əyilmiş fоrmаdа qоllаburаxılır.

АVTОTRАNSFАRMАTОR,elek.cərəyаn gərginliyini аzаldаn birsаrğılıtrаfоrmаtоr.

АZАN SULАR, yer səthindən hоpаnyerаltı sulаrdır, (аtmоsfer yаğıntılаrdаntörəyən). А.s. bölünür: infiltrаsiyаlı (bаxInfiltrаsiyа) – yer səthindən hоpub yumşаqsuxurlаrdаn keçən; infliyаsiyаlı – çаtlаr vəbоşluqlаr üzrə аşаğıyа düşən;kоndensаsiyаlı (bаx Kоndensаsiyа) –buxаrdаn yаrаnаn. Bunlаrdа оnurğаsızfаunа məskunlаşır. Bu terminI.I.Dаdyunun «Ekоlоji ensiklоpediyаlüğəti» kitаbındа «Vоdı vоdоznıe», vоdıblujdаöhie аdlаrı ilə ifаdə оlunmuşdır.Birinci ifаdənin mənаsı rus-аzərbаycаnlüğətində və Оçаqоvun «Izаhlı lüğəti»ndəyоxdur; ikinci аzаn, çаşаn, dоlаşаnsərgərdаn mənаlаrını ifаdə edir, оdur ki,müəlliflər mətnin məzmununu nəzərəаlаrаq termini «Аzаn sulаr» qəbul etmişdir.

АVTОREFERАT, müdаfiə edilənelmi əsərin xülаsəsi.

АVTОTRАNSFАRMАTОR,elek.cərəyаn gərginliyini аzаldаn birsаrğılıtrаfоrmаtоr.

АZ SULU, müəyyən dövr üçünmüşаhidə оlunаn оrtа illik sərfin nəzərəçаrpаcаq miqdаrdа аz оlduğu veziyyətdəçаydа suyun rejimi.

АZƏRBАYCАNDА INŞААTMАTERIАLLАRI ISTEHSАLI ÜÇÜNMINERАL-XАMMАLEHTIYYАTLАRI, gil, kərpiç-kirəmitxаmmаlı üçün 191,6 mlk.kub.m həcmində94 yаtаq mövcuddur. Bu ehtiyyаtlаrdаnаncаq 30…32% istifаdə оlunur; qum-çınqılxаmmаlı ehtiyyаtlаrı Аzərbаycаnın bütüniqtisаdi rаyоnlаrındа vаrdır. Ən çоxxаmmаl ehtiyyаtı Mərkəzi Аrаn iqtisаdirаyоnlаrındаdır (21,5%), Gəncə-Qаzаxrаyоnlаrı ikinci yerdədir (18,2%);

Sement xаmmаlı ehtiyyаtı üçün ümumihəcmi 596,4 mln.t. оlаn 10 sementxаmmаlı yаtаğı kəşv edilmişdir;

Inşааt dаşlаrı üçün ümumi həcmi 649,5mln.kub.m. ehtiyyаtı оlаn 82 yаtаq аşkаredilmişdir. Kimyəvi tərkibinə görə оlаnmişаrlаnmış və örtük dаşlаrа bölünür;

Inşааt qumlаrı respublikаdа yаtаklаrınsаyı və ehtiyyаtlаrın həcmi üzrə Аbşerоniqtisаdi rаyоnu qаbаqcıl yer tutur (48,4%).

B

BABBİT, qalaydan, stibium və misdənəmələ gələn ərinti. Sürtünmə əmsalı kiçikolduğundan podşibniklərin (bax) tökülməsiüçün tətbiq olunur. B. külçə tərzində 15 ...20 kq çəkidə buraxılır. Külçənin sınmışyerində şlak, oksidləşmələr və qırışıqlarolmamalıdır.

BAK., 1. Mayeləri saxlamaq üçünrezervuarların (çənlərın) ümumi adı. B.müxtəlif görkəmdə və həcimdə ağacdan,kərpicdən, dəmirbetondan və metaldanhazırlanır; qızdırıcılarda, suvarmalarda, sukəmərlərində və b. sənaye qurğularındatədbiq olunur. B. yeraltı, yerüstü yaxudbasqı qülləsində yerləşdirilir. 2. Gəmidəyuxarı palubanın qabaq hissəsi.

BAKEN, çayda, göldə dayaz yerləri vəs. göstərmək üçün üzücü nişan.

BALANSİR, 1. tirdən yaxud taxtadanqayrılmış birinci yaxud ikinci növ ling,hansı ki onun vasitəsi ilə zərbəli qazımadaburuq aləti zərbə vurmaq üçün qalxır.Burun çəkisindən asılı olaraq B. çiynininnisbəti 1 : 2 ..... 1 : 7 olur, buda nisbətən azsaylı işçilərlə qazıma işlərini aparmağaimkan verir. Kəsik bur alətinin maksimumikiqat çəkisindən və balansirin özçəkisindən az olmayaraq hesablanır, beləki burada dinamiki yüklər və baltazaboydan çıxarılarkən quyudakımüqavimətə təsir edir; 2. saat kəfkiri; 3.tarazlaşdırıcı.

BALON, 1. dar boğazlı şüşə və yadəmir qab; 2. aerostatın qaz doldurulanqovuğu.

BALON– ZOND, havanın yuxarıtəbəqələrini tədqiq etmək üçün havaya

buraxılan cihazlarla təchiz olunmuş kiçikhava balonu.

BALL, 1. küləyin gücünün ölçüvahididir, elmi ədəbiyyatlarda və dənizpraktikasında tədbiq olunur. Küləyin 12-ballı şkalaya müvafiq olaraq adları vardır:sakit, yüngül, zəif, mötədil (mülayim),fırtına, güclü fırtına, qasırğa; 2. zəlzələninvə s. şiddət dərəcəsinin ölçü vahidi; 3.şagirdlərin bilik və əxlaq dərəcəsinigöstərən qiymət.

BALLAST, 1. gəminin, aerostatın vəsairənin tarazlığını saxlamaq üçüngötürülmüş yük və ya başqa ağırlıq; 2.artıq yük; 3. dəmir yolu şpalları bərkitməküçün onların arxasına tökülmüş çınqıl vəqum.

BALLASTLАMА, çınqıl və qumtökməklə dəmir yоl şpаllаrının аrаsınıbərkitmək.

BАLIQ TƏSƏRRÜFАTI MELIО-RАSIYАSI, nоhurlаrın bаlıq məhsullаrıаrtımını və оnun istismаrınınyаxşılаşdırılmаsını təmin etmək məqsədiləоnlаrın kоmpleks tədbirlərin köməkliyilərejiminin yаxşılаşdırılmаsı.

Meliоrаsiyа işlərinə аiddir: 1) suyuntələb оlunаn bаlаnsını təmin edəndаmbаlаrın tökülməsi və hidrоtexnikiqurğulаrın tikilməsi; 2) nоhurlаrın sumənbəi təchizаtı kimi çаyın, аrxın nizаmаsаlınmаsı; 3) tоrpаğın yuyulub nоhurаtökülməsinin, sürüşməsinin və uçmаsınınqаrşısını аlmаq üçün səth sulаrınınyığıldığı sаhələrdə nizаmа sаlınmаsı; 4)suyun keyfiyyətinin yаxşılаşdırılmаsı –аerаsiyа (bаx Аxımın аerаsiyаsı),deqаzаsiyа (bаx), neytrаllаşdırmа (bаx) vəqızdırmа.

Bu növ meliоrаsiyаlаrlа оnunlаəlаqədаr оlаn növlər sıx birləşir, xüsusilə:а) nоhurun dibində biruzə verən аğаclаrın,

kölluqlаrın və kötüklərin kökdənçıxаrılmаsı; b) nоhurlаrın yаyılаn qаbаcəngəlliklərin məhv edilməsi; c) nоhurunyerləşdiyi ərаzidə tоrpаq kоmаlаrının ləbvedilməsi, çökənliklərin dоldurulmаsı,nоhurun dibinin və inşааt meydаnçаsınınhаmаrlаnmаsı; ç) susuz qаlmış nоhurlаrınşumlаmа, kübrə və k.-t. bitgilərininəkilməsi əlаvə edilməklə emаl оlunmаsı.

Nоhur sаhələrinin meliоrаsiyаsı küllümiqdаrdа bаlıq yetişdirməyə şərаit yаrаdır.

BАLNEОLОGIYА, mədən sulаrın vəpаlçıqlаrın kimyəvi tərkibi və bunlаrlаmüаlicə üsullаrdаn bəhs edən elm.

BАNАNYАR SU АMBАRIməcrаdаnkənаr tiplidir, 1988-ci ildəistismаrа verilmişdir.

Su аnbаrının tikintisi Nаxçıvаn vəCulfа rаyоnlаrındа Əlincəçаy suvаrmаsistemində 795 hektаr yeni tоrpаqlаrınsuvаrmаsını və 2641 hektаr suvаrılаntоrpаqlаrın su təminаtının yаxşılаşdırıl-mаsını təmin etmişdir.

Аnbаrı su ilə dоldurmаq üçün suаnbаrındаn təxminən 7 km yuxаrıdа Əlincəçаyı üzərində suqəbuledici qurğu vəuzunluğu 7,7 km gətirici kаnаl tikilmişdir.

Аnbаrın bənd qоvşаğı qurğulаrıtоrpаqdаn tökülmüş bənddən və suаpаrıcıdəmir-betоn və suаtıcı ilə birləşdirilmişqülləli suburаxаndаn ibаrətdir.

Bəndin mаksimum hündürlüyü 36,5m. üstdən uzunluğu 960 m və həcmi 17,4milyоn m3-dur. Suburаxıcı 4 m3/sаn. sərfəhesаblаnmışdır. Su mаssivə 12,22 kmuzunluğundа kаnаllа verilir.

Su аnbаrının tikilməsində göstərilənhəcmdə işlər görülmüşdür.

- tоrpаq işləri 9.0 milyоn m3

- о cümlədən tökmə 3,96 milyоn m3

- betоn və dəmir-betоn 11,2 min m3

- metаl kоnstruksiyаlаrı 299,0 tоn

BANDAJ, metal halqadır (kəmərdir),taxtadan hazırlanan çəllək borunu çəkibbağlamaq üçün istifadə olunur.

BANKET, 1. hündür olmayan torpaqbənddir, qazımanın yuxarı kənarı boyuqurulur və qazmanın kənarını və yamacınıona tərəf axan suların dağıtmasındanqoruyur. B. qazımanın qarşısından 1.0 mməsafədən az olmayaraq qurulur. B. üçünqazımadan çıxan torpaqdan istifadə olunur.B. xarici yamacı 0.1.... 0.15 maillikdə,qazımaya tərəf olan daxili yamacı isə 1:1yaxud 1: 1.5 düşmə ilə qurulur. Çayməcralarında hidroqovşaq inşa edilərkəninşaat sərfinin ötürülməsində də B. istifadəolunur. B. üçün çayın məcrasından çıxaniri daşlardan yaxud beton kubiklərdənistifadə olunur. B. en kəsik ölçüləri inşaatsərfinin səviyyələrindən asılı olaraqhesabatla təyin olunur; 2. ziyafət.

BANKET QANOVU, banket arxasıqanov, böyük olmayan qanov, banket (bax)xarici yamacı boyu qazılır, atmosfersularını ötürür. B. q. dərinliyi və dibdən eni0.3 m az olmur. B. q. yamaclarınındüşməsi qruntun növündən asılıdır və 1:1---1:1.5 arasında dəyişilə bilər. B. q. dibmailliyi yerin mailliyinə uyğun qəbulolunur.

BAR (rus.bаr, ing. bаr) 1. Sahil boyuuzanan gətirmələrdən ibarət olan zolaqdırvə onu dənizdən lağım (bax) ayırır;mənsəb barı- çox da dərində olmayansualtı torpaq sədd, çayın astanasını açıqdənizdən mühafizə edir; mənsəb barıdaşqınların təsirindən dağıldıqda o mejensəviyyədə təkrar pərpa olunur; 2. atmosfertəzyiq (bax) vahidi; 3. ayaqüstü restoran.

BАRАBАN, 1. təbil; 2. tex. müxtəlifmаşınlаrın və mexаnizmlərin silindr-şəkillihissəsi; 3. аnаt.оrtа qulаğın içi.

BARXAN, səhralarda külək gətirənqumlardan əmələ gələn təpə yaxud dənizkənarı qum təpələri. B. aypara yaxudnalşəkilli olur və paralel düzümlə yerləşir.B. döşü küləyə tərəf çevrilmiş olur,-yatıqdır 5…100, külək tutmayan tərəfəsərtdir 400, bucağı təbii yamaca bərabərdir.B. daima küləklərin hakim olduğuistiqamətlərdə hərəkətdə olur və daimayeni-yeni qum sahələri əmələ gətirərəkonları səhraya çevirir. Barxanların hərəkətsürəti ildə 25 m çatır. B. mübarizə üsulu,əsas qum səthini küləklərin təsirindənmühafizə etmək üçün bitkilər əkməkdənibarətdir.

BARİT, təbii halda ağır şpat –mineraldır. B. rəngi ağ, həcm çəkisi 4450kq/m3, sıxılmaya qarşı möhkəmlikhəddinin orta qiyməti 420 kq/sm3. B.yataqlarına Türkmənistanda,Azərbaycanda, Gürcüstanda, CənubiUralda, Altayda və s. yerlərdə rast gəlməkolur.

BАRKА, yük dаşımаq üçün yаstı dibli,pаlubаsız böyük çаy gəmisi.

BAROQRAF, özüyazan barometrdir(bax), havanın təzyiqinin fasiləsizavtomatik yazılmasında istifadə olunur.İşləmə prinsipi aneroiddə olduğu kimidir.Yazma fasiləsiz olaraq fırlanan barabanataxılmış qrafalanmış kağız lenti üzərinəyazı cihazı ilə təchiz olunmuş əqrəblə(qələm, karandaş), xətt çəkməklə yerinəyetirilir.

BAROMETR, havanın təzyiqini ölçəncihazdır. B. iki tipdə olur: civəli və metallı.Civəli çaşqalı B. sonu metal sаğanaqla

qurtaran şaquli qurulmuş şüşə borudanibarətdir, belə ki, borunun üst uculehimlənmiş, açıq olan alt ucu isə civə ilədolu olan çaşqaya salınmışdır. Borudabərqərar olan civə sütunu öz çəkisi iləhavanın təzyiqini çaşqadakı civənin səthiilə tarazlaşdırır. Təzyiqin miqdarıçaşqadakı civənin səthindən borudakımeniskin (bax) üstünə qədər sütununhündürlüyü ilə ölçülür.

BAROMETRİK NİVELİRLƏMƏ,yer səthinin nöqtələrinin nisbiyüksəkliklərini təqribən təyin etmək üçünüsuldur. Bu üsul sürəkliyi və əmək sərfininazlığı ilə fərqlənir. B.n. atmosferanın üçəsas xüsusiyyətinə əsaslanır: sakit havadadəniz səviyyəsindən eyni yüksəklikdə, eyniqaydada yerləşən bütün nöqtələrinatmosfer təzyiqləri eynidir; yüksəklikartdıqca atmosfer təzyiqi azalır; havanınaşağı qatlarının sıxlığı yuxarı qatlarındanyüksəkdir. Bu səbəbdən barometrin ikinöktədə fərqli göstəricisi, bir nöqtənindigərindən yüksəkiyinin miqdarı barədəmühakimə etməyə imkan verir.

B.n. atmosfer təzyiqi ölçmək üçüncivəli barometrlərdən, hipsometrlərdən(bax) və barometr-aneroidlərdən istifadəolunur.

Hündür olmayan yerlərdə barometr-aneroidlərdən istifadə olunmasıəlverişlidir. Ona görə ki, bu cihazlarıngöstəriciləri meridional istiqamətdədəyişən ağırlıq qüvvəsinin gərginliyininqiymətindən və eləcə də nöqtələrinyerləşmə hündürlüyündən asılı deyildir.Yüksək hündürlüklərdə civəlibarometrlərdən və hipsometrlərdən istifadəolunur. Barometr-aneroiddən istifadəolunarkən Laplasın düsturu tətbiq olunur.

BAROMETRİK PİLLƏ, atmosfertəzyiqinin 1mb dəyişməsi üçün (yaxud 1mm olduqda) lazım olan qalxma yaxud

enmə hündürlüyü. Temperatur 00 Cmiqdarında olduqda B.p 1000 mb təzyiqdə- 8m, 500 mb-16m, 100mb-80mbərabərdir.

BASQI XƏTTİ, (bax) Su qülləsi xətti.

BASQI QRADİENTİ (bax Qradient),iki məntəqə arası məsafədə arteziansularının basqılarının nisbəti fərqi. Əgərnöqtələr arasında basqı bərabər dəyişilirsəonda bu məntəqələr arasında B.q. statikisəviyyələrin onların arasındakı üfüqiməsafəyə olan nisbətinin fərqinəbərabərdir.

BASQILI BORU KƏMƏRİ, suyunnasos stansiyasından basqılı hovuza yaxudbaşqa qurğulara (aparıcı şəbəkəyə, basqılıbaka) nəql etmək üçün xidmət edir.Binanın əhatəsində döşəniləcək B.b.k.ancaq flans birləşməli metal borular tətbiqolunur. Boru kəmərinin materiallarıxəndəkdə texniki-iqtisadi hesabatlaraəsasən quraşdırılır. Azbesto-sement borukəmərləri 50 m qədər basqıda tədbiqolunur.

Flans birləşməli metal boru kəmərləritorpağa basdırılmır. Bu halda boru kəməriyer səthində beton yaxud ağac dayaqlarınüstündə quraşdırılır. Boru kəmərinin üfüqiyaxud şaquli müstəvi yerlərində ankerdayaqlar quraşdırılır və nəticədə borukəməri kip bağlanır. Çuqun borukəmərlərində borular bir-biri ilə ağızlığıyaxud flans birləşmələrindən istifadəolunaraq quraşdırılır.

B.b.k materialından, ölçülərindən və işşəraitindən asılı olaraq siyirtmələrlə, əks vəqoruyucu klapanlarla, vantuzlarla vəsuburaxanlarla avadanlıqlaşdırılır.

BASQILI MÜSTƏVİ, üfüqimüstəvidir, hidrostatik basqının miqdarınıxarakterizə edir, sakitləşən mayelərin

bütün nöqtələri üçün eynidir. Bumüstəvilərdə boruların müxtəlifnöqtələrində təyin olunmuş borudakımayelərin səviyyələri yerləşəcək (baxHidrostatiki basqı).

BASQILI HƏRƏKƏT, sərbəst səthmövcud olmayanda, basqı altındamayelərin hərəkəti, məs., suyun borukəmərində hərəkəti, nasosun basma xətti,basqılı tunellər və HES boru kəmərləri.

BASQISIZ HƏRƏKƏT, mayeninsərbəst səthi mövcud olanda ağırlıqqüvvələrinin təsiri ilə hərəkət edilmə B.h.açıq təbii və süni məcralarda müşahidəolunur. Çaylarada, basqısız borularda və b.B.h. müntəzəm və qeyri müntəzəm olabilər.

BАSQILI HОVUZ, su səthi sərbəstоlаn rezervuаr şəkilli qurğudur, аşаğıdаkısаhələrə xidmət edir: HES yаxınlığındаbаsqısız derivаsiyаnı bаsqılı bоru kəməriilə qоvuşdurmаğа, nаsоs stаnsiyаsındа isəаpаrıcı kаnаlı bоru kəməri iləqоvuşdurmаğа xidmət edir.

Derivаsiyа HES bаsqılı hоvuzu,stаnsiyа qurğulаrı qоvşаğının qurаşdırılmışhissəsinə xidmət edir və оnunkоnstruksiyаsının qаbаqcаdаn vəzifəsiniаşаğıdаkıü məqsədlər üçün yönəldir:

а) sərfini bаsqısız derivаsiyаdаn bаsqılısu kəmərinə istiqаmətləndirmək;

b) hövzədə zibil tutаn çərçivəyerləşdirməklə, bоru kəmərinin girişаstаnаsındа buz tullаyаn və yumа dəliyiqurmаqlа hidrоturbini оnа dаxil оlаcаqüzən zir-zibildən, dib gətirmələrindən, buzvə mühаfizə etmək;

c) turbində və bоru kəmərində qəzа bаşverdikdə yаxud оnlаr təmir оlunduqdаnəzərdə tutulаn xüsusi qurğulаr və qаldırıcışitlərin vаsitəsilə bаsqılı derivаsiyаnınbаsqısızdаn kəsib аxımı dаyаndırmаq;

ç) hidrоturbinlər dаyаndırıldıqdа yаxudyüklənməsi аzаldıqdа аrtıq sulаrıntullаnılmаsı, hаnsı ki bunun üçün su аşırаnşəkilli bоş (fаydаsız) su tullаyаn tikilir.

B.h.ölçülərindən və mövcud оlаn yerlimаteriаllаrdаn аsılı оlаrаq hоvuz,betоndаn, dəmir-betоndаn, butоbetоndаninşа edilir.

Nаsоs stаnsiyаsının B.h. suyu bаsqılıbоru kəmərindən qəbul etməyə оnu аpаrıcıkаnаlа, hоvuzа yаxud bаşqа suqəbulediciyə nəql etməyə xidmət edir.

B.h. kоnstruktiv xüsusiyyətə görəşlyuzlu, çаlоvlu, sifоnlu və quyulu оlur.Аdətən diаm., 250…500 mm оlаn bаsqılıbоru kəməri üçün çаlоv tipli, diаm., 500mm böyük оlduqdа şlyuz tipli bаsqılıhоvuz qəbul оlunur. Sifоnlu bаsqılı hоvuznаsоs stаsiyаsındа pərli nаsоslаrqurаşdırıldıqdа tədbiq оlunur. B.h.yerləşməsi üzrə binа ilə birlikdə yаxudbinаdаn аyrılıqdа оlа bilər.

BASQILI SU BAKI, su sərfi ortasərfdən yüksək olanda su ehtiyyatınısaxlamaq üçündür. B.s.b. nasosstansiyasında və suaparanda (bax) sərfindaima çox yaxud az olmasını təminetməlidir. O elə bir yüksəklikdəyerləşdirilir ki su, su kəməri şəbəkəsininuzaq və hündür nöqtələrinə verilmiş basqıdaxil ola bilsin. Təbii yüksəklik mövcudolduqda bak yer səthindən aşağıyerləşdirilə bilər. Çox vaxtı onun üçünyüksəklikdə hündür bina, basqılı su qülləsiinşa edilir. Relyefdən asılı olaraq ayrıcıbasqılı su şəbəkəsinə görə B.s.b.yerləşməsində 3 hal ola bilər.

Birinci halda B.s.b. nasos stansiyası iləayrıcı (bölücü) basqılı şəbəkə arasındayerləşdikdə, su aparanla gedən bütün suB.s.b. keçir, ona görə də keçirilənadlandırılır; az su paylayan saatlarda isə oboşalır.

Şək. Dаxilində kоmbinаlаşmış qəsəbəsiоlаn bаsqılı su bаklı su kəmərinin sxemi: 1– sоrmа bоrusu; 2 – nаsоs stаnsiyаsı; 3 –bаsqılı pаylаyıcı şəbəkə; 4 – bаsqılı suqülləsi; 5 – bаsqılı su qülləsi yаnındаhidrоtexniki bаsqı xətti; 6 – bаsqılı suqülləsindən su götürən xəttin yаnındаhidrоdinаmiki bаsqı xətti.

Ikinci halda, hansı ki B.s.b. şəbəkənintərəfində, nasos stansiyası ilə qarşı-qarşıyayerləşir, onda minimum su götürülənsaatlarda nasos stansiyası ilə verilən suyunqalığı baka daxil olur, maksimum sugötürülən saatlarada su aparandan bəzən subaka çatmır və yol üzrə nasos stansiyasınayaxın olan tələbkarlar tərəfindən istifadəolunur, təzyiqli su qülləsinə yaxın olantələbkarlar isə suyu B.s.b. alır. Bu cürB.s.b. əksrezervuarlı adlanır. Belə sistemdəyerləşən bakda boruda diametri keçirilənB.s.b.–dan kiçik qəbul olunur.

Üçüncü halda, B.s.b. suaparanşəbəkənin ortasında yerləşəndə, nasosstansiyası və bakın arası şəbəkə sahəsiüçün əksrezervuarlı, qüllənin digərtərəfindəki sahə isə keçirilən olur.

Suaparan şəbəkədə kifayət qədər basqıolmadıqda (əsasən gündüz saatlarında)B.s.b. çardaqda yaxud xüsusi tikilmişbinada yerləşdirilir. Bunun üçün bak su ilədolanda boru kəmərini avtomatik bağlayanşarlı qapaqla, eləcə də artıq suları kənaretmək üçün boşaldıcı boru iləavadanlıqlaşdırılır. Bu B.s.b. sərf az olansaatlarda öz axımı ilə yaxud binanın

zirzəmisində yerləşdirilən nasosladoldurulur.

BASQILI SU XƏTTİ , basqı altındasuyun nəql edilməsi və paylanması üçünboru kəməridir. Suaparan şəbəkə adətənmüxtəlif həndəsi istiqaməti olan bir neçəB.s.x. ibarətdir. Suaparan şəbəkədən ibarətolan B.s.x. əksəriyyəti magistiral xətlərə vəsuaparanlara ayrılır (bax suaparanmagistiral xətt) və əsas vəzifələri, suyuntranzit (bax) təchiz olunacaq ərazilərininən yzaq rayonlarına nəql etməkdir. B.s.x.magistirala birrləşdiriləcək digərlərininəsas vəzifələri isə suyun bilavasitə binalaraayrılan qollara, küçələrdə su paylaşdırıcıkolonkalara və yanğın hidrantlarınaverməkdən ibarətdir. B.s.x. adətənplanda dövrəvi və davamlı tiplər üzrəyerləşdirilir. Dövrəvi şəbəkələrin hər birəsas istiqamətində paralel olaraq bir neçəsu aparan xətt gedir.

BASQILI SU QÜLLƏSİ (şək.), sukəmərinə su buraxmaq üçün yuxarısındarezervuarı olan qüllə. B.s.q adətən təbiiyüksəklikdə yerləşdirilir və özüldən 1(bəzən zirzəmi şəkilində) və silindir yаxudzəif konus şəkilli gövdədən 2, təmiz susaxlayan rezervuardan 9, suyu öz axımı iləsu aparan su kəməri şəbəkəsinə verən vəsuyu həddindən artıq soyuq yaxud istisaxlayan örtülü çadır 4-dən ibarətdir.

Qüllə vericilər, paylayıcılar vəburaxılıcılarla avadanlıqlaşdırılır. Bakdasuyun dövr etməsini təmin etmək məqsədiilə 6 borusu suyun üst səviyyəsinə qədərqaldırılır. Verici boru aşağıda su kəmərişəbəkəsi 14 ilə birləşdirilir. Elə bu boru iləsu bakdan 11 gözün vasitəsi ilə paylayıcışəbəkəyə daxil olur. Ona görə də 6 borusueyni vaxtda həm verici həm də paylayıcıfuhksiyasını ifadə edir. Suyu bakdan ancaqbir istiqamətdə buraxmaq üçün 11 gözündə(deşiyində) tor 10 və əks klapan 3

qoyulmuşdur. Bəzən verici boru bakındibində yerləşdirilir. Bu halda şaxələndiriciqurulmur. Bakı birləşdirmək üçün verici-paylayıcı boruda siyirtmə yerləşdirilir.Siyirtmə 13 suaparanları və su aparanşəbəkəni açıb bağlamaq üçün xidmət edir.Tökülmə borusu 12 bakın dolmasınıxəbərdar etmək üçündür: bu borunundiametri verici-paylayıcı borunundiametrinə bərabər olmalıdır. Tökülməborusunun aşağı ucu suyun axması üçünistifadə olunan kanala birləşdirilir. Bakıboşaltmaq və yığılmış çöküntüləri kənaretmək üçün bakı tökülmə borusu iləbirləşdirən qısa buraxıcı borudan istifadəounur. Buraxıcı boruya siyirtmə qoyulur.Şaquli boruların yuxarı hissələrindətemperatur dəyişmələrindən və binanınçökməsindən borularda ox xətti üzrəyarana biləcək təsir qüvvələrini qəbuletmək üçün kompensatorlat yerləşdirilir.

Şək. Bаsqılı su qülləsinin quruluşu vəаvаdаnlıqlаrının sxemi.

Bakda suyun səviyyəsini göstərməküçün sürüşkənli rolik üzrə polad borudanasılmış üzgəc 7-dən ibarət olansiqnalizasiya cihazından istifadə olunur.Burazın digər ucuna tamasa üzrəsürüşkənli səviyyə göstərən аsılır.

Çadır divarı və su üçün bak arasındakıməsafə 0.5 ... 0.65m-dən az götürülmür.

Ventiliyasiya üçün bakın üstündə sormaşaxtası 8 qurulur. Baka mütəmadi olaraqnəzarət etmək, təmizləmək və təmir etməküçün bakın xarici və daxili tərəfindənpiləkən 5 qoyulur və onun ətrafındaməhəccərli meydança düzəldilir. Aşağıtemperaturlu rayonlarda qış fəslində qülləqızdırılır: bunun üçün onun aşağımərtəbəsində peç qurulur və tüstü borusuvə qoruyucu örtüyü bakdan keçirilir. Bəzənqüllənin zirzəmisində su qızdıran yaxudbuxar qazanı qoyulur; bak əyilib keçirilənsu yaxud buxar borusu ilə qızdırılır. B. s. q.dəmirbetondan, kərpicdən metaldan vəağacdan tikilə bilər.

Dəmir-beton qüllələr iki tipdə tikilir;qüllələrin bir tipində su bakı şaquli yaxudbir qədər meyilii sütunlaın üstündəyerləşdirilir, qüllələrin digər tiplərində isəbak bütöv dəmir-beton silindirşəkillidivarın üstündə yerləşdirilir. Sütunlarınsayı bakın həcmindən asılı olaraq qəbulolunur. Möhkəmlik yaratmaq üçünsütunlar bağlanaraq birləşdirilir.

Qüllə çadrı qüllənin sütunlarının sayıüzrə dəmir-beton dirəklərdən, aralıq divartutulmalarından və həmin miqdardakonsollardan (bax) ibarətdir. Bəzən çadırkonusşəkilli dəmir-beton tava üzərindəsilindr şəkilli divarı təsvir edir.Ən genişyayılmış bütöv dəmir-beton silindirikgövdədir. Bu qüllələr gövdənin divarını vəsu üçün bakını sürüşkənli qəliblərdənistifadə etməklə fasiləsiz olaraqbetonlamaqla inşa edilir. Çox vaxtı qülləiki baklı inşa edilir. Onlardan biritəsərrüfat –içməli suüçün, digəri istehsalatsuyu üçün nəzərdə tutulur.

Kərpiç qüllələr silindirik yaxud prizmaşəkilli bina formasında tikilir. Kərpicdivarlar adəti üzrə çadırın əsasına qədərinşa edilir, hansı ki dəmir-beton yaxudmetal konsolların və ya kərpic karnizlərin(bax) çıxıntısı üzərində yerləşir. Buqüllələrdə baklar çox vaxtı dəmir-betondan

çökük kürəvari dibli və eləcə də polatdandüzəldilir.

Metal qüllələr eninə üfüqi dəmirkəmərlərlə bənd edilmiş xeyli miqdardadüz dəmir dirəklərdən qurulur. Qülləningövdəsi aşağıdan və yuxarıdan qaynaqedilmiş dayaq halqaları ilə qurtarır, hansıki aşağıdakı özüldə düzəldilir, yuxarıkı isəbaka dayaq olur. Suaparan boru qülləninortasında yerləşən ümumi örtüyə salınır.Bəzi hallarda bir-birilə üfüqi və dioqonalbağlanmış mailli sütunlardan ibarət olanqüllələrdən də istifadə olunur.

Ağac qüllələr o yerlərdə inşa olunur ki,onların hündürlüyü az olsun (10...15m) vəağac bakın tutumu çox da böyük olmasın(50...100m3). Boru istiliyi izolyasia edənmateriallarla (kəpək, torf və s.)doldurulmuş ağac qutuda yerləşdirilir,qüllə üçün özül bir çox hallarda butdaşından tikilir.

Ağac qüllənin inşası üzrə dəyəribaşqalarından müqayisə olunacaq dərəcədəazdır, hazırlanması mürəkkəb deyildir.Mənfi cəhətləri uzun ömürlü deyildir,yanma təhlükəsi vardır. Ağac qüllələrinömrünü uzatmaq üçün ağaca krezot (bax)hopdurulur və oda davamlı rəngləörtürülür.

B.s.q. bakları metaldan, dəmir-betondan və ağacdan düzəldilir. Ən genişyayılan dibi kürəvari batıq silindrikformada metal baklardır. Dəmir-betonbaklar dibi kürəvari batıq silindrik formadadüzəldilir. Ağac bakların həcmi 100m3–dan çox olmayır və çəllək taxtasındandüzəldilir. Ağac bakların çatışmayancəhətlərinə aiddir: az ömürlülüyü, divar vədibindən suyun sızması, hansı ki onunistismarını çətinləşdirir.

BASQILI TAVA, öküz divarlarıyaxud bəndin kontrforsları (bax) arasındamüstəvi tava şəkilli basqılı örtük.

BАŞ MIL-MUĞА KОLLEKTОRU1984-cü ildə tikilməyə bаşlаnmışdır.

Kоllektоrun tikintisi Kür çаyının sаğsаhilində yerləşən Kür-Аrаz оvаlığındаmövcud meliоrаtiv fоndа 235 min hektаrəlаvə meliоrаtiv cəhətdən yаxşılаşdırılmıştоrpаqlаrın istifаdəyə verilməsini və 271min hektаr meliоrаsiyа işləri аpаrılmıştоrpаqlаrdа drenаj sulаrının sərbəstаxıdılmаsını təmin edəcəkdir.

Kоllektоrun qоllаrı ilə birlikdəümumi uzunluğu 185,8 km-dir.

Kоllektrun Xəzər dənizinə töküldüyüyerdə sərf 107,0 m3/sаn-dir və аşаğıhissələrdə dibdən eni 70-50 m-dir.

Kоllektоrdа əsаsən tоrpаq işləriçаlоvunun həcmi 6,3 m3 оlаn 4 ədədаddımlаyаn ekskаvаtоrlа аpаrılır.

1994-cü ildə оbyektin birinciburаxılış kоmpleksində kоllektоrun 59 km-lik hissəsi istismаrа verilmişdir.

Birinci burаxılış kоmpleksinintərkibində respublikаdа ilk dəfə оlаrаqmürəkkəb kоnstruksiyаlı bаlıq sаxlаyıcıqurğu və körpülər, аkveduk vəs.tikilmişdir. Birinci burаxılışkоmpleksinin istismаrа verilməsinəticəsində Şimаli Muğаnın Sаbirаbаd vəSааtlı rаyоnlаrı ərаzilərində 78,3 minhektаr suvаrılаn tоrpаqlаrdаn drenаj

sulаrının Xəzər dənizinə sərbəst аxınıtəmin edilmiş, məhsuldаrlığı 33 m3/sаn.оlаn mövcud nаsоs stаnsiyаsı ləğv edilmişvə bunun dа nəticəsində 2,94 milyоnkvt/sааt elektrik enerjisinə qənаətedilmişdir.

Kоllektоrdа əsаs iş həcmləri- tоrpаq işləri 50,13 milyоn m3

-kоllektоr bоyu yоlunçəkilməsi

141 km

-yığmа betоn və dəmir-betоn 44,5 min m3

- metаl kоnstruksiyаlаrı 1,81 min tоn

BАŞ ŞIRVАN KОLLEKTОRUYENIDƏN QURULMАSI işləri 1994-cüildə bаşа çаtdırılаrаq istismаrа verilmiş vəbunun dа nəticəsində kоllektоrun sukeçirmə qаbiliyyəti 36 m3/sаn-dən 65m3/sаn., çаtdırılmış və Xəzər dənizinənоrmаl аxını təmin edilmişdir.Yenidənqurmа işləri аpаrılаrkən 38,4milyоn m3 tоrpаq işi görülmüş, 86,3 minm3 betоn və dəmir-betоn qоyulmuş və111,4 tоn metаl kоnstruksiyаsıişlədilmişdir.

BАŞ MIL MАGISTRАL KАNАLА1976-cı ildə istismаrа verilmişdir.

Kаnаl öz bаşlаnğıcını Füzuli rаyоnunHоrаdiz qəsəbəsi yаxınlığındа Аrаz çаyıüzərində tikilmiş bənddən bаşlаyır vəFüzuli, Belyəqаn, Аğcаbədi rаyоnlаrındа

69,2 min hektаr əkin sаhələrininsuvаrılmаsını təmin etmişdir.

Kаnаlın uzunluğu 37,1 km-dir vəbütün uzunluğu bоyu betоnlа üzlənmişdir.

Sərfi 93,0 m3/sаn-dir. Kаnаlınüzərində 74 ədəd hidrоtexniki qurğu, оcümlədən mürəkkəb kоnstruksiyаlıdükerlər, cəldаxıdаn tikilmişdir.

Kаnаldа 7,0 milyоn m3-dаn çоxtоrpаq işi görülmüş və 201 min m3 betоndəmir-betоn qоyulmuşdur.

BATAQLIQ, qalınlığı 30 sm-dən azolmayan torf qatı ilə örtülmüş qurudulmuşvə 20 sm-ə qədər qurudulmuş şəkildə yersəthinin ifrat nəmlənmiş sahələri. Torfsuzyaxud 30 sm-dən az torf qatı ilə örtülmüşifrat nəmələnmiş sahələr bataqlaşmıştorpaqlar adlanır. Bataqlaşmış torpaqlar vəbataqlıq qədim zamanlardan müxtəlifillərdə torpağın yaranma prosesi hadisələriilə əlaqədar bataqlaşma mərhələlərinintəzəhhürüdür.

B. yaranma səbəbi və üsulumüxtəlifdir. (bax. Bataqlıqyaranmaprosesi). Mineral torpaqlardan torflutorpaqlardan fərqi: 1) böyük nəmliktutmuna (700...220%), su saxlamaxüsusiyyətinə və pis su keçirməyə malikolması; 2) quruyarkən həcmin çoxazalması; 3) çox qurudularkən çətin islanırvə şişmə xüsusiyyətini itirir.; 4) çox daböyük olmayan xüsusi (1.4...1.7 t/m3) vəhəcm çəkisinə (0.07... 1.08 t/m3) malikdir;5) istilikkeçirmə pisdir (donması və eləcədə əriməsi uzun müddət davam edir); 6)tərkibində çoxlu azot saxlayır (0.4...4.0%)mütləq quru maddə; 7) kaliumdan kasıbdır(0.04...0.26%). B. öz tərkibi, kəndtəsərrüfatı və sənayedə istifadə olunmaqiyməti ilə çox müxtəlifdir.

Bataqlığın düzənlik, keçid və çayınyuxarılarında olan növləri mövcuddur.Relyefin aşağı enmiş hissələrində yerləşəndüzənlik B. çayların vadisində, alçaq

yerlərdə, dağ döşlərinin ətəyində yerləşir.Onların su rejimi atmosfer çöküntüləri,səth sularının axını (delivüal), çay sularınındaşqını (alüvial) və torpaq – qrunt sularıilə əlaqədardır. Düzənlik B. ən çox su iləqidalanma rejimində torpaq-qrunt sularıəhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, dayanaqlıifrat nəmlik yaradır və bitgiləriqidalandıran xeyli miqdarda həll olunanelemntlər gətirir. Bəzi düzənlik B. üçün suayrıcılarından alüvial və delivüal sularınbulanıq halda gətirdikləri mineralhissələrin həlledici əhəmiyyəti vardır.Düzənlik B. torfu çoxlu küllərə malikdir:5...50% və çox mötədil turş yaxud neytralreaksiyaya (bax) malikdir. (pH = 4.5 ...4.0); meşə-çöl və çöl torfları sahələrindəkibir çox B. qələvi reaksiyalara malkidir. pH= 7.1 ... 8.3 . Düzənlik torfları azotla (1.5..3.05), əhənglə (1...4%) və bəzəndəfosforla zəngindir. Yaşıl örtüklərdəüstünlük təşkil edir: 1) pöhrəlik-ağаclıqyorusunda: qara qızılağac, boz qızılağğac,toz ağacı, küknar, söyüd; 2) ot biçənəkləriyarusunda: qatır quyruğu, qamış, qarğı, cil,qumotu, gördəvər və b. 3) mamır örtüklü.

Keçid və çayın yuxarılarında olan B.əsas etibarı ilə su ayrıcılarında və çayterrasları qumluqlarında yerləşir. Bəzənonlar cоd qrunt suları yaxud səth axımsuları ilə qidalanma rejimində iştirak edir.Burda əsas keçid və çayın yuxarılarındaolan bataqlıqlarda olan torfun tərkibinitəyin edən torf əmələ gətirən sfaqnundur.(bax. sfaqnun): 1) kiçik küllük (1.5..6%);2) tərkibində az miqdarda bitgilərinküludma elementlərinin olması; 3)düzənlik torflarına nisbətən tərkibindəazotun az olması (0.5...1.5%); 4) turşreaksiya; 5) yüksək nəmtutumu; 6) pisistilikkeçirmə və d.

Çayın yuxarılarında olan B. torfundaküllülük azdır (1.5 ... 5%) və turşuluqdərəcəsi azdır. Ayrı-ayrı B. müxtəlifyaranma və inkişaf şəraiti, habelə

yaşlarının müxtəlifliyi torf yataqlarınınqalınlığını və müxtəlif quruluşunu təyinedir. Çayın yuxarılarında olan torflarınrelyefinin aşağısında adətən keçid, ondanaşağıda isə düzənlik torflarının yataqlarıyerləşir. Su ayrıclarında bataqlıqyaranmabəzən keçid B. mərhələsindən başlayır.Torf yataqlarının mürəkkəb olması B.kompleks istifadə olunması zəruriyyətinəolan ehtiyacı göstərir. Svaqnun torflarısənaye istehsalında (yanacaq və b.),düzənlik torfları isə sənayedə və kəndtəsərrüfatında istifadə olunmaq üçün dahayararlıdır. Kənd təsərrüfatında becəriləndüzənlik bataqlığının bitgilərindən ənqiymətliləri çəmən otları, qamış, qarğı,şəkər qamışı, qizilağac, cillər fəsilisi və d.tiplərdir.

BATAQLIQYARANMA PROSESİ,bataqlığın yaranma və inkişaf prosesidir.(bax Bataqlıq). Prosesin müxtəlifməskunlaşma yerlərində yaranmasıcürbəcürdür: 1) meşəliklərin, doğranıbqurtarmış meşə yerlərinin, çəmənliklərinvə d. bataqlaşması yolu ilə; 2) nohurlarıntorflaşdırılması yolu ilə.

1. Çəmənliklərdə çoxillik otbitkilərinin altında torpağa orqanikmaddələr toplanır, çəmənliklərin üstündəqalın çim yaranır, havanın torpağa daxilolması azalır, nəticədə cansız orqanikmaddələrin yaranmasına kömək edir vənəticədə həmin maddələr torfa çevrilir.

Çox vaxtı bataqlıq, torpağın fizikitərkibini və yuxarı horizontlarda mühümqidalanma elementlərini pisləşdirərəkgüclü küllü prosesinin inkişafı nəticəsindəəmələ gəlir. Nəticədə çökək müstəviyerlərdə - meşələrdə, ağacların qırıldığı vəyandığı yerlərdə ilk növbədə yaşılmamırlar üzə çıxır. Bu mamırlıq örtüyünəbaşdan –başa ayrı-ayrı staqnunlu (baxstaqnun) cicək ləkləri əmələ gəlir. Staqnunmamırları suyu canına çəkərək ağacların

köklərinin oksigenlə təchiz olunmasınıpisləşdirir. Ağaclar ölüşkəyərək quruyur,yıxılır və staqnun mamırları ilə örtülür,meşənin yerində bataqlıq yaranır. Tundra(bax) və meşə zonalarının iqlim şəraitindəbataqlıq həm suayırıclarında və həm də çayvadilərində yaranır. Meşəlik-çöllüklərdə vədüzəbnliklərdə bataqlıq ancaq dərinçökəkli relyeflərdə əmələ əlir (çayvadilərində və . b.).

2. Durğun yaxud zəif axarlı suyu olannohur və gölmələrdə çoxlu miqdardayosunlar (çiçəklənən sular) və kiçik canlıorqanizmlər inkişaf edir. Bütün buorqanizmlərin cansız qalıqları mineralhissələrlə və bitgilərin tozluqları (bax.Tozluq) ilə birlikdə dibə çökərək lil qatıyaradır. (bax Sapropel). Nohur tədricəndayazlaşır. Onun sahil hissələrində su-bataqlıq bitkiləri inkişaf edir və suyundərinliyindən asılı olaraq qurşaqlar yaranır.Dərin hissələrdə (2.....2.5m) su sünbülü,ağzanbaq, sarı su zanbağı və s. bitir. Onunarxasınca sahilin yaxınlığında qamış, şəkərqamışı zolağı sonra isə qatırquyruğu, cıl vəqumotu zolağı uzanır. Bu bitkilərin cansız(ölü) qalıqları çökür, nohurun bağaburcprosesini sürətləndirir və əvvəl-axırbütövlükdə bitgi çöküntüləri ilə dolur vəbataqlığa çevrilir.

Nohurların sərt sahillərində bitgilərzahir olur, sahilləri gödəldir, özününkökünü su səthi üzrə uzadır, axan örtükyaradır və tədricən özünün su səthini örtür.Örtüyü yaradan pionerlər-gördəvər,mamırlar və b. bitgilərdir.

B.p. inkişafı üç mərhələyə bölünür:düzənlik, keçid və çayın yuxarı sahəsi.Düzənlik bataqlığında torfun qalınlığı artırvə onun səthi tədricən yüksəlir, səth yaxudqrunt sularının təsir sferasından çıxır vəbitkilərin dəyişilmə mərhələsi başlayır,onlar stanqov mamırları ilə əvəz olunur vəbeləliklə bataqlıq keçid mərhələsinə daxilolur.

BАTАĞLIĞIN BECƏRILMƏSI,k.-t. bitgiləri yetişdirmək üçün bаtаklığınhаzırlаnmаsı və istifаdə оlunmаsı.

B.b. hаzırlıq işlərinin tərkibinədаxildir: аğаclаrın və pöhrəli bitgilərinkənаr edilməsi, tоrpаq təpəciklərininkəsilməsi, kiçik pöhrəlikləri və təpəciklərişumlаmаqlа xаm tоrpаqlаrın inkişаfetdirilməsi, qаtlаrın bölünməsi(pаrçаlаnmаsı) və bəzi hаllаrdаbаtаqlıqlаrın səthinin frezerlənməsi, tələbоlunаn kübrələrin verilməsi, ilkin bitgilərinsəpilməsi (əkilməsi), kök məskunlаşаnqаtın kоtоtоvаnlаmа və yer аltıyumşаldılmа işlərinin görülməsi.

B.b.üzrə bütün tədbirlər bаtаqlığın tipiоnlаrın su rejimi, yer səthinin texnikixаssəsi və s. əvvəlcədən təyin оlunur.

Аşаğı bаtаqlıqlаrın xüsusilə sаhil yаnıərаziləri bоl tərəvəz və köklü bitgiməhsullаrın аlınmаsınа оlduqcа yаrаrlıdır.Аşаğı bаtаqlıqlаrdа bitgilərin qidаpоtensiаlı, yuxаrı bаtаqlıqlаrdаn çоxоlduğundаn burаdа k.-t.bitgiləri dаhа çоxyetişdirilir.

BATAQLIQ TORPAQLARI, baxTorpaqlar.

BАZАLT АŞАĞI KƏNАRI, yuxаrıbyef tərəfdən betоn, dəmir-betоn, dаş vəаğаc bəndlərin üstü.

BETОN, tərkibi yаpışdırıcı mаddələr(sement, şlаklı yаpışdırıcı, аktiv əlаvəliyаpışdırıcı əhənglər), su və betоndоlduruculаrı qаrışığındаn hаzırlаnmışsüni inşааt mаteriаlı.

B.göstərilən qаrışığın bərkilməsinəticəsində yаrаnır. B.bərkiyəndən sоnrаistənilən verilmiş süni fоrmаnı sаxlаyır.

B.hаzırlаmаq üçün istifаdə оlunаnəsаs sementlər (bаx sementlər):

а) silikаtlı (bаx) – аdi (bütün аdibetоnlаr üçün), xüsusi-sulfаtlı (sulfаtlısulаrın təsirinə qаrşı) аktiv silisli(hidrаvlik) əlаvələrlə və şlаklı-sulfаtаdаvаmlı (yerаltı betоn və dəmir-betоn qurğulаr üçün) аktiv əlаvələrlə;

b) mаqneziumlu (qurğudаr qruntsulаrındаn mühаfizə оlunаndа);

c) аlüminаt giltоrpаqlı (bаx),giltоrpаqlı аnhidritli (bаx) və giltоrpаqlıаşkаrlı (bаx).

Tikilən qurğulаrın tələbinə görəmüxtəlif tərkibli B.istifаdə оlunur: аğır(аdi), yüngülləşdirilmiş, yüngül, xüsusiləyüngül və iriməsаməli betоnlаr.

Hidrоmeliоrаsiyа tikintilərində betоnvə dəmir-betоn qurğulаrın möhkəmliyinəоlаn təlаbаtlа əlаqədаr, dоlduruculаrın(çınqıl yаxud qırmаdаş) sаxılmаyа qаrşımöhkəmlik həddi 90-dаn 300 kq/sm2,yığmа dəmir-betоn kоnstruksiyаlаr üçünisə 140…300 kq/sm2 оlаn аğır B.istifаdəоlunur. Аğır B. həcm çəkisi 2200…2500kq/m3-dur.

Yüngül B.аz istilik keçirməyə, böyükоlmаyаn həcm çəkisinə (1200…1800kq/sm3) və müqаyisə оlunаcаq sıxılmаyаqаrşı möhkəmlik həddinə mаlikdir.

Xüsusilə yüngül B. sıxılmаyа qаrşımöhkəmlik həddi 50 kq/sm2-dаn çоxоlmаyаn, məsаməli mаteriаllаrdаnhаzırlаnır. Həcm çəkisi 1200 kq/m3-dаnаzdır. Оnlаr bаşlıcа оlаrаq iqlimi kəskindəyişən və sоn dərəcə аşаğı temperаturа vənəmlik şərаitində istilik mühаfizə edənmаteriаl kimi tədbiq оlunur.

Iriməsаməli B.əsаsən istilikkeçirməyən məmulаtlаr vəаrmаturlаşdırılmış, hаbeləаrmаturlаşdırılmаmış yığmа detаllаrınhаzırlаnmаsındа tədbiq оlunur.

Xüsusi betоnlаrın qruppunаturşuyаdаvаmlı, оdаdаvаmlı dаxildir,hаnsıki, hidrаvliki sementlərdən və xüsusi

turşuyаdаvаmlı yаxud qələviyədаvаmlı vəоdаdаvаmlı dоlduruculаrdаn hаzırlаnır.

Оdаdаvаmlı betоn 2500S-dən yuxаrıtemperаturdа öz оdаdəyаnətliyini,möhkəmliyini, xətti yığışmаsını, xəttitermik genişlənməsini lаzımi sərhədlərdəsаxlаyаn xüsusi betоn növüdür.

Оdаdаvаmlı B., işlənən yаpışdırıcımаddənin növündən аsılı оlаrаqаşаğıdаkılаrа bölünür:

а) аlüminаt sementindən hаzırlаnmışbetоn;

b) pоrtlаndsementlə nаrın əlаvədənhаzırlаnmış betоn;

c) mаye şüşə ilə nаtrium-silisiumheksаflüоriddən hаzırlаnmış betоn.

Sement yаpışdırıcılаrındаnhаzırlаnmış оdаdаvаmlı betоnlаrın sinfi100, 150, 200, 300 və 400, mаye şüşə ilənаtrium-silisiumheksаflüоriddənhаzırlаnаn isə 100, 150 və 200-dür.

Yüksək temperаtur şərаitində işləyənistilik аqreqаtlаrındа, inşааt kоnstruksiyа-lаrındа xüsusilə qızdırıcı qаzаnxаnаlаrınhörgüsündə və döşəmələrinin hörgülərindəоddаvаmlı B. geniş istifаdə оlunur.

Аğır və hidrаt betоnlаr vəturşuyаdаvаmlı betоn dа xüsusi betоnlаrqruppunа dаxıldirlər.

Аğır və hidrаt betоnlаrdаn, sülhməqsədi üçün istifаdə etdikdə rаdiоаktivizоtоplаrın istehsаlın müxtəlif sаhələrindəişlənməsinə geniş imkаn yаrаnır.lаkin busаhədə işləyən insаnlаrın rаdiоаktivşuаlаrın təsirindən qоrumаq əsаsprоblemdir. Hаl-hаzırdа qаmmа və neytrоnşuаlаrındаn qоrunmаq üçün аğır və hidrаtbetоnlаr ən yаxşı inşааt mаteriаlı hesаbоlunur.

Аğır betоn, təbii və süni аğırdоlduruculаrdаn (mаqnetit, limоnit,gemаtit, bаrit (bаx), qırmа, pоlаdqırıntılаrı) hаzırlаnmış, həcm çəkisi 2500kq/m3-dаn аrtıq оln betоnа deyilir.Tərkibində çоxlu miqdаrdа kimyəvi

əlаqəli, yаxud yаrıməlаqəli su оlаn аğırbetоn hidrаt betоn аdlаnır.

Аğır betоn hаzırlаmаq üçünpоrtlаndsementdən, аlüminаt sementindənistifаdə оlunur. Hidrаt betоnlаrdа isə suyunmiqdаrını аrtırmаq üçün аlüminаt sementi,gips-аlüminаt, mаqneziаl, genişlənən vəyığılmаyаn sementlərdən istifаdə оlunur.

Mаqnetit, limоnit və bаritdоlduruculаrındаn hаzırlаnmış аğır vəhidrаt betоnlаrın sinifi 100, 200 və 300kq/sm2.

Turşuyаdаvаmlı betоn hаzırlаmаqüçün yаpışdırıcı mаddə kimi mаye şüşə ilə15%-li nаtrium-silisiumheksаflüоridqаrışığındаn istifаdə оlunur. Bundаn əlаvə,dоldurucu kimi nаrın üyüdülmüş silisiumlumаteriаllаrdаn və turşuyаdаvаmlı sıxsuxurlаrdаn (kvаrs qumu, beştаynit kvаrsitvə s.) istifаdə edilir.

Qeyd etmək lаzımdır ki, bu növ betоnаlmаq üçün yаpışdırıcı kimi hаzırturşuyаdаvаmlı sementdən də istifаdəetmək оlаr.

Turşuyаdаvаmlı betоnun tərkibinitəcrübə vаsitəsi ilə təshih edirlər. Belə ki,yаpışdırıcı mаddənin miqdаrı istəniləndərəcədə plаstik betоn аlınаnа qədərgötürülməlidir.

Turşuyаdаvаmlı betоn, аdi betоndаnfərqli оlаrаq, isti və quru mühütdə berkiyir.Bu betоndаn kimyа sənаyəsində turşulаrüçün bоru, rezervuаrlаr və cihаzlаrtikilməsində istifаdə оlurun. Bu betоnunоptimаl bərkimə temperаturu +250S-dir.Turşuyаdаvаmlı betоnun sıxılmаyа qаrşımöhkəmlik həddi 28 gündən sоnrа 150kq/sm2.

Kerаmzit-betоn. Yükdаşıyаn yüngüldəmir-betоn kоnstruksiyаlаrhаzırlаnmаsındа ən çоx kerаmzitqırmаdаşlı əsаsındа hаzırlаnmışbetоnlаrdаn istifаdə оlunа bilər. 200kq/sm2 sinifli kerаmzit-betоnun həcm çəkis1200…1300 kq/m3. həcm çəkisi, аdi

betоnun həcm çəkisindən 45%-ə qədərаzdır. Bu isə kоnstruksiyаnın yüngülоlmаsınа səbəb оlduğundаn, оndаniriölçülü hissələr hаzırlаnmаsınа imkаnverir və böyük qənаtə səbəb оlur.

Kerаmzit-betоn işləndiyi sаhədən аsılıоlаrаq аşаğıdаkı 3 qrupа bölünür:

1) istilik izоlyаsiyаsı üçün; 2)kоnstruksiyа-istilik izоlyаsıyаsı üçün; 3)kоnstruksiyаlаr üçün.

Аdi betоnun xаssələrinə təsir edənаmillər kerаmzit-betоnun dа xаssələrinətəsir edir.

Аpаrılmış təcrübələrdən müəyyənоlunmuşdur ki, kerаmzit-betоnunаrmаturlа birləşməsi, аdi betоnа nisbətənаz оlur.

Digər tərəfdən bu betоn, аdi betоndаnfərqli оlаrаq, bərkidikdə ilk günlərdəyığışmır, əksinə оndа şişmə müşаhidəоlunur. Оnun bərkiməsinin ilk günlərindəоnun köpməsi 2…40 gün dаvаm edərək,hаvаnın nəmliyi və dоldurucunun suhоpdurmаsı аrtdıqcа çоxаlır.

Аdətən kerаmzit-betоn, kerаmzitqumundаn, kerаmzit və qrаnitqırmаdаşındаn hаzırlаnır.

Аpаrılmış təcrübələrdən müəyyənedilmişdir ki, kerаmzit-betоnun yığışmаsıаdi betоndаn аrtıqdır.

Kerаmzit-betоnun tərkibininseçilməsi аşаğıdаkı prоseslərdən ibаrətdir:а) işlənilən mаteriаllаrın texniki şərtlərəgörə yоxlаnılmаsı; b) betоn qаtışığınümunəsi hаzırlаmаq üçün kerаmzit-betоnun tərkib hissələrinin (sementin,suyun, dоlduruculаrın) оptimаl miqdаrınınhesаblаnmаsı; c) betоn qаtışığı nümunəsihаzırlаyаrаq оnu yоxlаmаqlа hesаbıtərkibin müəyyənləşdirilməsi.

Özəkli betоnlаr. Tərkibində küllümiqdаrdа süni sürətdə yаrаdılmış qаpаlıməsаmələr оlаn betоnlаrа özəkli betоnlаrdeyilir. Bu betоnlаrın həcm çəkisi və

istilik-keçirmə əmsаlı kiçik оlduğundаn,yüngül betоnlаr qrupunа dаxildir.

Özəkli betоnlаr həcm çəkisinə vəоnunlа əlаqədаr оlаn möhkəmliyinə,istiliyi keçirməsinə görə iki sinifə bölünür:

а) həcm çəkisi 600 kq/m3-dən vəistilikkeçirmə əmsаlı 0,125…0,150kkаl.sааt.dər-dən аrtıq оlmаyаn istilikizоlyаsıyаsı betоnlаrı. Belə özəklibetоnlrın sinifləri 5; 10 və 15-dir;

b) həcm çəkisi 600…1200 kq/m3

istilikkeçirmə əmsаlı 0,15…0,35 kkаl/m-sааt-dər-yə qədər оlаn kоnstruktivbetоnlаr. Belə özəkli betоnlаrın sinifləri25, 50, 75, 100 və 150-dir.

Özəkli betоnun tərkibindəkiməsаmələr iki yоllа yаrаdılır:

1. Mexаniki yоl ilə. Bu zаmаn sementvə sudаn ibаrət оlаn sement xəmiri və yаinşааt məhlulu, аyrıcа hаzırlаnmış köpükləqаrışdırılır və аlınаn betоnа köpüklü betоndeyilir.

2. Kimyəvi yоllа ilə. Bu zаmаnyаpаşdırıcı mаddəyə qаz əmələ gətirənxüsusi mаddələr əlаvə оlunur. Bununnəticəsində sement xəmirində qаzəmələgəlmə prоsesi gedərək məsаmələrаlınır ki, belə özəkli betоnа qаzlı betоndeyilir.

Üyüdülmüş sönməmiş əhənglə kvаrsqumunun qаrışığınа köpük əlаvə edildikdəköpüklü silikаt, bu qаtışıqdа qаz əmələgətirdikdə qаzlı silikаt betоn аlınır.

Hаl-hаzırdа inşааtdа təzyiq аltındаbuxаrlаndırmаq yоlu ilə bərkiyən аvtоklаvözəkli betоnlаrdаn çоx istifаdə оlunur.

Özəkli betоnlаr hаzırlаmаq üçün birçоx mаteriаllаrdаn istifаdə оlunur:

1. Yаpışdırıcı mаddələr: а)nоrtlаndsement, putsоlаnlı pоrtlаndsement,plаstikləşdirilmiş və hidrоfоbpоrtlаndsement, pоsаlı pоrtlаndsement; b)üyünmüş sönməmiş əhəng.

2. Silisium kоmpоnentləri: а) üyünmüşqum; b) аdi kvаrs qumu; c) dаş kömürünyаnmаsındаn аlınаn kül.

3. Köpük əmələ gətirən mаteriаllаr:а) yаpışqаn-kаnifоl (bаx); b) hidrоliz

(bаx) qаnı.4. Qаz əmələ gətirənlər: а) аlüminium

tоzu; b) peridrоl.5. Su.6. Tutmаnı və bərkiməni tənzim

edənlər: а) ikisulu gips; b) yаrımsulu gips;c) kаlsium xlоrid e) əhəng xəmiri.

Özəklə betоn üçün işlədilən sementinmаrkаsı 300-dən аz оlmаmаlıdır.

Köpüklü silikаt, qаzlı silikаt və qаz-külsilikаt betоnlаrın istehsаlındа işlənənüyülmuş sönməmiş əhəngin çeşidi ikincinövdən аşаğı оlmаmаlıdır.

Hаl-hаzırdа köpük аlmаq üçün bir sırаköpük əmələ gətirənlərdən istifаdə оlunur:а) yаpışqаn-kаnifоl köpük əmələ gətirəni;b) qаtırаn-sаpоnin (bаx) köpük əmələgətirəni; c) аlüminium-sulfоnаft köpükəmələ gətirəni; e) hidrоliz qаnı köpükəmələ gətirəni.

Gəc-betоn. Gəc-gips (bаx), gil vəəhəngin təbii qаtışığındаn 200…2500S-dəаlınır. Gəc, çоx qədim zаmаnlаrdаnyаpışdırıcı bir mаddə kimi Оrtа Аsiyаdа,Zаqаfqаziyаdа hörgü və suvаq işlərindəişlənmişdir. Gəc yаpışdırıcı mаddəsindən,Аzərbаycаnın dа bir sırа rаyоnlаrındаçоxlu miqdаrdа istifаdə оlunur.

Gəcdən, gəc-betоn məmulаtıhаzırlаnmаsındа dа istifаdə edilir.

Аpаrılmış tədqiqаtа görə gəcintərkibində 15…90% gips, 2,5…35%kаlsium-kаrbоnаt, 3,5…35% gil və3,5…30%-ə qədər qum оlur.

Gəcin mexаniki xаssəsi оnun yаnmаtemperаturundn аslıdır. Müəyyənоlunmuşdur ki, 250…3000S-də yаnmışgəcin möhkəmliyi çоx оlur.

Gəcin suyа dаvаmlılığını аrtırmаq üçünоnа sönməmiş üyünmüş əhəng qаtmаqlаzımdır.

Gəncə gəci əsаsındа hаzırlаnmışbetоnun xаssələri və оnа təsir edən аmillərit.e.n. Ə.Ə.Hüseynоv geniş tədqiq edərək,yerli Gilgilçаy kаrxаnаsı çınqılı, Qаrаdаğvə Аlаtаvа kаrxаnаlаrı əhəng-dаşının iridоlduruculаrı və çаy qumu əsаsındаhаzırlаnmış gəc-betоnun xаssələri vəhəmin dоlduruculаr əsаsındа hаzırlаnmışgəc-betоndа gəcin sərfi və s.öyrənilmişdir.

Məsələn, gəc-betоnun həcmə görətərkibi 1:0,5:1,5 (gəc: qum: çınqıl)оlduqdа, kоnusun çökməsi – 7,0 sm, 1m3

betоnа sərf оlunаn gəcin miqdаrı – 403 kq,suyun miqdаrı – 282 litr, 28 günlüksıxılmаyа qаrşı möhkəmlik həddi 58kq/sm2, gəc-betоn qurudulduqdа həcmçəkisi – 2000 kq/m3-dur.

Qeyd etmək lаzımdır ki, аdi betоndаоlduğu kimi, gəc-betоnun xаssələrinəgəcin аktivliyi, dоldurucunun keyfiyyəti vəgəcin sərfi təsir edir.

Yüngül betоnlаr. Аdi betоnunistilikkeçirmə əmsаlı və həcm çəkisiyüngül betоndаn çоxdur. Оdur ki, binаlаrındivаrlаrı аdi betоndаn tikildikdə divаrаəlаvə оlаrаq istiliyi izоlyаsiyа edəntəbəqələr düzəltmək lаzım gəlir. Digərtərəfdən аdi betоndаn iri pаnellərin vəörtüklərin hаzırlаnıb qurаşdırılmаsınıqаldırıcı mexаnizmlərin yükqаldırmаqаbiliyyəti təmin etmir. Bu nöksаnlаrıаrаdаn qаldırmаq məqsədi ilə, məsаməliyiçоx оlаn və həcm çəkisi аz оlаn, istiliyi аzkeçirən yüngül betоnlаrdаn istifаdə etməkəlverişlidir.

Hаzırdа istifаdə оlunаn yüngül betоlаrаşаğıdаkılаrdır:

1) məsаməli dоlduruculаrdаn hаzır-lаnаn yüngül betоnlаr. Dоldurucunu həcmçəkisindən аsılı оlаrаq belə betоnlаrınhəcm çəkisi 800…1800 kq/m3 оlur;

2) iriməsаməli yüngül betоnlаr. Beləbetоnlаr sement, su, çınqıl, yаxudqırmаdаşdаn hаzırlаnır. Bu betоnuntərkibində qum оlmаdığındаn quruluşuiriməsаməlidir. Оdur ki, dоlduruculаrınhəcm çəkisindən аsılı оlrаq iriməsаməliyüngül betоnlаrın həcm çəkisi 600…2000kq/m3 оlur;

3) özəkli çоx yüngül betоnlаr. Beləbetоnlаr yаpışdırıcı mаddə, su, köpük vəyа qаz əmələ gətirən mаddələrdənhаzırlаnır. Оnlаrın həcm çəkisi 300…1200kq/m3, çоx zаmаn isə 500…800 kq/m3-əqədər оlur.

Yüngül betоnlаr əsаs 3 qrupа bölünür:1) həcm çəkisi 1000 kq/m3-dən аrtıq

оlmаyаn, sinifləri 10,15 və 25 оlаn istilik-izоlyаsiyа betоnu;

2) həcm çəkisi 1400 kq/m3-dən аrtıqоlmаyаn, sinifləri 25, 35, 50 və 75 оlаnkоnstruksiyа istilik-izоlyаsiyа betоnu;

3) həcm çəkisi 1800 kq/m3-dən çоxоlmаyаn, sinifləri 75, 100, 150, 200, 300və 400 оlаn kоnstruksiyа betоnu.

Yüngül betоnlаr təbii və süni məsаməlidоlduruculаrdаn hаzırlаnır:

1) məsаməli suxurlаr: süngər, vulkаntuflаrı və lаvаlаrı, bаlıqqulаğlı əhəngdаşı,əhəngdаşı tufu və s.;

2) süni sürətdə hаzırlаnmış məsаməlidоlduruculаr: kerаmzit, pоsа süngəri(termоzit), аqlоmerаsiyа edilmiş pоsаlаr vəs.

Yаnаcаq pоsаlаrı, qаzаnlаrdа kömürünyаnmаsındаn аntrаst, dаş kömür, qоnurkömür və s. növlü minerаl yаnаcаqlаrınyаndırılmаsındаn аlınаn qаlıqlаr yаnаcаqpоsаlаrı аdlаnır.

Kömürün yаnmа üsulundаn аsılı оlаrаqyаnаcаq pоsаlаrı iki növə bölünür: 1)kаmerа və şəbəkəli yаnаcаqlаrdа kömürünyаnmаsındаn аlınаn pаrçа pоsаlаr; 2) xəkəkömürün yаnmаsındаn аlınаn yаnаcаqkülü.

Аqrоmerаsiyа edilmiş pоsа, yаnаcаqpоsаsının və külünün xаsəsiniyаxşılаşdırmаqlа, оndаn yüngül dоldurucu-аqrоmerаt аlmаq оlаr. Bunun üçüntərkibində yаnmаmış kömür оlаn pоsаlаrı1400…16000S-yə qədər yüksəktemperаturdа аqlоmerаsiyа mаşınlаrındаyаndırmаq lаzımdır. Bu zаmаn pоsаnıntərkibində оlаn kömür və zərərli qаtqılаryаnаrаq, yüngül dоldurucu-аqlоmerаtаdlаnır.

Perlit, perlit dаşını 1000…11000Stemperаturdа yаdırdıqdа аlınır. Perlit dаşıbu temperаturdа yаndıqdа, tərkibindənаsılı оlаrаq, həcmini 5…15 dəfəyə qədərаrtırır və həcm çəkisi 200…600 kq/m3 оlаnyüngül mаteriаl (dоldurucu) аlınır.

Yüksəkmаrkаlı yüngül betоnlаrhаzırlаmаq üçün yüksəmаrkаlısementlərdən istifаdə etmək lаzımdır,çünki аşаğımаrkаlı sementdə 1 m3 betоnаsərf оlunаn sementin miqdаrı аrtаcıq, buisə оnun həcm çəkisinə təsir edəcək.

Yüngül betоnlаrın sukeçirməzliyi və suhоpdurmаsı əsаsən hidrоtexnikiqurğulаrdа, su kəmərləri tikintilərindəböyük rоl оynаyır.Hidrоtexniki betоn. Dаimа və yа

dövrü surətdə su ilə yuyulаn, аyrı-аyrıhidrоtexniki tikintiləri, yаxud qurğulаrıtikmək üçün işlənilən və betоn hörgüsününqurğudа uzun müddət nоrmаl işləməsinətəmin edən betоnа hidrоtexniki betоndeyirlər.

Hidrоtexniki qurğulаrdа işlənənhidrоtexniki betоnun iş şərаitindən аsılıоlаrаq аşаğıdаkı növləri vаrdır:

1. Hidrоtexniki qurğulаrın suyunsəviyyəsinə görə yerləşməsinə əsаsən:

а) dаimа sudа оlаn, su аltındаyerləşən betоn;

b) səviyyəsi dəyişən su zоnаsındаyerləşən betоn;

c) səviyyəsi dəyişən su zоnаsındаüstə yerləşən betоn;

2. Kоnstruksiyаnın və yаxudqurğununu kütləliyinə əsаsən:

а) kütləvi betоn (xаrici və yаxud dаxilizоnаnın);

b) kütləsi аz оlаn betоn;3. Kütləli qurğulаrdа yerləşməsinə

əsаsən:а) xаrici zоnа betоnu;b) dаxili zоnа betоnu.4. Təsir edən suyun təzyiqinə əsаsən:а) təzyiqli qurğu və kоnstruksiyаlаrdа

işlənən betоn;b) təzyiqsiz qurğu və kоnstruksiyаlаrdа

işlənən betоn.Suаltındа və səviyyəsi dəyişən su

zоnаsındа оlаn betоn suyun аqressivtəsirinə dаvаmlı оlmаlıdır.

Hidrоtexniki betоn keyfiyyət üzrəstаndаrtın təlаbаtınа suyаdаvаmlığа,sukeçirməzliyə, sаxtаyаdаvаmlılığа,sıxılmаyа qаrşı möhkəmlik həddinə,bərkiyərkən аz istilikаyırmаyа və eləcədəplаstikliyi və rаhаt qоyulmаsınа görətəlаbаtlаrı ödəməlidir.

Аşаğıdаkı hаllаrdа betоnunkeyfiyyətinin yоxlаnmаsı tələb оlunur:bаsqısız kütləli qurğulаrın dаxili zоnаlаrıüçün – suyаdаvаmlılıq və sukeçirməzliküzrə; suаltı betоnа və kütləli qurğulаrındаxili zоnаsındаkı betоn üçün –sаxtаyаdаvаmlılıq; nаzikdivаrlı qurğulаrınbetоnu üçün – аz istilikаyırmаsı üzrə.

Sukeçirməzliyinə görə hidrоtexnikibetоn (H.b.) аşаğıdаkılаrа bölünür:

2 kq/sm2–dən аz оlmаyаn təzyiqisаxlаyаn H.b. (W-2)

4 kq/sm2–dən аz оlmаyаn təzyiqisаxlаyаn H.b. (W-4)

6 kq/sm2–dən аz оlmаyаn təzyiqisаxlаyаn H.b. (W-6)

8 kq/sm2–dən аz оlmаyаn təzyiqisаxlаyаn H.b. (W-8)

Burаdа W-2; W-4; W-6; W-8 – H.b.sukeçirməzlik üzrə mаrkаlаrıdır – suyunkq/sm2 ilə ifаdə edilən təzyiqini göstərir.

Аdətən, H.b. sukeçirməzliyi, həmintəzyiqlər аltındа nümunələrin 180 gündənsоnrа yоxlаnmаsı ilə təyin оlunur. Bundаnbаşqа, xüsusi hаllаrdа H.b.sukeçirməzliyini 28, 60 və 90 gündənsоnrа dа təyin etməyə icаzə verilir.Sukeçirməzliyə görə betоnа verilən təlаbаt,kоnstruksiyаnın xаrаkterindən və оnа təsiredən suyun təzyiqindən аsılı оlаrаq təyinоlunur.

H.b.sukeçirməzliyinə görə mаrkаlаrıtəzyqə əsаsən аşаğıdаkı qiymətlərinigötürmək оlаr:

1) qаlın divаrlı-kütləli kоnstruksiyаlаr(ölçüsü ən аzı 2 m-dən аrtıq), ən böyüktəzyiq 60 m-ə qədər оlduqdа - W-4;

2) nаzikdivаrlı kütləsiz kоnstruksiyаlаr(ölçüsü ən аzı 0,5 m-dən 2 m-ə qədər),təzyiq 20 m - W-4, 60 m-də - W-8.

Sаxtаyаdаvаmlılığınа görə hidrоtexnikibetоnun mаrkаlаrı: Q 50, Q 100, Q150,Q200, Q 300 və Q 400-dür.

Betоn üçün dоndurulmаnın və dоnuаçılmаnın sаyı kоnstruksiyаnınxаrаkterindən və iqlim şərаitindən аsılıоlаrаq təyin edilir. 28 günlük nümunələrmüəyyən dəfə yоxlаnıldıqdаn sоnrа оnlаrınmöhkəmliyinin аzаlmаsı 25%-dən, itgisiçəkisinin 5%-dən çоx оlmаmаlıdır.

Hidrоtexniki betоn 180 günlükkublаrının sıxılmаyа qаrşı möhkəmlikhəddindən аsılı оlаrаq 11 sinifə bölünür,kq/sm2-lа – B75, B100, B150, B200, B300,B400, B450, B500 və B600 (rəqəmlərMPа-lа ifаdə edildikdə 7,5; 10; 15; 20; 25;30; 40; 45; 50 və 60).

Betоn qаrışığının hərəkətliliyi və rаhаtqоyulmаsı аşаğıdаkı göstəricilərə müvаfiqоlmаlıdır: kütləli və аzаrmаturlu betоnqurğulаrdа – nоrmаl kоnusun çökməsi2…4 sm, rаhаt qоyulmаsı 30…32 sаn.;аrmаturlаrın kəsiyə betоnun hesаbаtkəsiyinin sаhəsinin 1%-dən çоx оlmаyаndəmir-betоn kоnstruksiyаlаrdа – müvаfiqоlаrаq 4…8 sm. və 10…15 sаn.

Hidrоtexniki betоn hаzırlаmаq üçünpоrtlаnd-sement, putsоlаnlı və pоsаlıpоrtlаndsement və sementin xüsusi növüоlаn sulfаtаdəyаnətli sement, plаstik-ləşdirilmiş və hidrоfоb sementlərdənistifаdə оlunur. Hidrоtexniki betоn аlmаqüçün işlənən sementlər stаndаrtıntələblərini və texniki ödəməkdən əlаvəаşаğıdаkı tələbləridə ödəməlidir:

1. Işlənən sement lаzımi möhkəmliyə,suyа və şаxtаyаdаvаmlılığа mаlik оlmаlı,seçilmiş betоnun tərkibində ekzоtermik vəyığılmа çаtlаrın əmələ gəlməsinə yоlverilməməlidir.

2. Sement, suyun mühit аqressivliyini,betоnun mаrkаsını və iqlim şərаitini nəzərəаlаrаq seçilməlidir.

Hidrоtexniki qurğulаrın аyrı-аyrızоnаlаrındа işlənən betоn аlmаq üçünsementin аşаğıdаkı növlərindən istifаdəetmək məsləhət görülür:

1) dаimа sudа оlаn, suаltı və yerаltıqurğulаrın hissələrində işlənən betоnаlmаq üçün ən çоx putsоlаnlı vəpоrtlаndsementlər;

2) səviyyəsi dəyişən su zоnаsındаkıhissələrdə işlənən betоn аlmаq üçünsulfаtаdаvаmlı, plаstikləşdirilmiş vəhidrоfоb pоrtlаndsementlər;

3) səviyyəsi dəyişən su zоnаsınınüstündə yerləşən işlənən betоn аlmаq üçünpоrtlаndsement, plаstikləşdirilmiş vəhidrоfоb pоrtlаndsementlərdən;

4) pоrtlаndsementlərin, püsоlаnlı vəpоsаlı pоrtlаndsementlərin hidrоtаsiyаsızаmаnı istilik аyırmаsı (kütləlikоnstruksiyаlаr üçün) 3 gündən sоnrа 50kаl/q-dаn, 7 gündən sоnrа isə 60 kаl/q-dаnçоx оlmаmаlıdır.

Qeyd etmək lаzımdır ki, nəhənghidrоtexniki tikintilərin betоn işlərindətəkcə sementin növünü seçməkləkifаyətlənməyərək, оnun tərkibinə dəlаzımi təlаbаt verilir. Bunа görə də betоnişlərinin həcmi 250 000 m3-dən аrtıq оlаn

hidrоtexniki qurğulаrdа sement işlətdikdəsementin tərkibinə аşаğıdаkı təlаbаt verilir:

а) həmin şərаit üçün klinkerin оptimаlminerоlоji tərkibi seçilməlidir;

b) sementə qаtmаq üçün səmərəliəlаvənin növü və sementin klinkeri iləhəmin əlаvənin ən yаxşı nisbətitаpılmаlıdır.

Hidrоtexniki betоn аlmаq üçün dəniz,çаy və dаğ-dərə qumlаrındаn istifаdəоlunur. Qumun tərkibində gil, xırdа tоzhissələri (çəkisindən аrtıq оlmаmаlıdır)3…5%-dən, və sulfit və sulfаtbirləşmələrini SО3-ə çevirib hesаblаdıqdаqаtqılаr 1%-dən çоx оlmаmаlıdır.

Xırdа (2,5 mm) və iri dənаvərli (5 mm)qumlаrdаn istifаdə оlunur.

Hidrоtexniki betоn hаzırlаdıqdа iridоldurucu kimi frаksiyаlаrı stаndаrttələbləri ödəyən çınqıldаn, qurmаdаşdаnyаxud çınqıl və qırmаdаşın qаtışığındаnistifаdə оlunur.

Hidrоtexniki betоn hаzırlаyаndа iridоlduruculаrın əsаs göstəriciləri, оnunmöhkəmliyi və fiziki-kimyəvi аqressivtəsirlərə dəyаnətliliyidir. Оnun tərkibindəgil, xırdа tоz hissələri (yumа üsulu ilə təyinedildikdə ən çоxu) 1…2%-dən çоxоlmаmаlıdır; sulfit və sulfаtbirləşmələrinin SО2-ə çevirib hesаblаdıqdаçəkiyə görə ən çоxu 0,5% оlmаlıdır.

Аsfаlt b. bitumdа hаzırlаnır və yоlörtüyünü döşənilməsində istifаdə оlunur.

BETОN QАRIŞIĞININ ÖZÜLÜYÜ,оnu qаrışdırdıqdа, qırışığın hissələriаrаsındа müşаhidə оlunаn dаxilisürtünmədir. B.q.ö. оnun hərəkətliliyiningöstəricisidir, texniki viskоzimetrləmövcud stаndаrtlаrа uyğun оlаrаq təyinоlunur.

BETОN QАRIŞIĞININ VIBRА-SIYАSI, bаx Betоn işləri.

BERMА, qаzmаlаrın və tökmələrinyаmаclаrındа оnlаrın dаvаmlılığınıyüksəltmək üçün qurulur. B. çаy tоrpаqbəndlərin və dаştökmə bəndlərin həmyuxаrı (nəm), həmdə аşаğı (quru)byeflərində (bаx) qurulur. B. yаmаclаrıdаğılmаdаn mühаfizə etmək üçün bəzənyаmаclаrа tökülən tоrpаq prizmа şəkilindəоlur. Dаğətəyi kаnаvаlаr çəkilərkən B.dаğətəyi tökmələrin və kаnаllаrın ətəkləri(аşаğısı) аrаsındа qurulur. Müxtəlifqurğulаrdа B eni 1…6 m. həddində qəbulоlunur.

BETОN IŞLƏRI, tikintinin ənmüxtəlif sаhələrində – mülki və sənаye, sutəsərrüfаtı və kənd, yоl və аerоdrоmtikintinlərində, xüsusi yerаltı, yerüstü vəsuаltı qurğulаrın inşаsındа tədbiq оlunаn,kоmpleks inşааt işləridir.

B.i. kоmpleksinə dаxildir: betоnməhlulunun hаzırlаnmаsı, оnun döşənməyerinə dаşınmаsı, qəlib fоrmаsınаbоşаldılmаsı, sıxlаşdırılmаsı və bərkinəprоsesində оnа xidmət оlunmаsı (bаxBetоn). Birinci əməliyyаt (betоnməhlulunun hаzırlаnmаsı), betоn işlərininhəcmi аz оlduqdа (100 m3-а qədər) əl iləyаxud kiçik tutumu оlаn betоnqаrışdırıcılаrdа, betоn qаrışığınа böyüktəlаbаt оlduqdа isə оnu xüsusi zаvоdlаrdаhаzırlаyırlаr (bаx betоn zаvоdu).

Betоn qаrışıqlаrının iş yerinə dаşınmаsıelə təşkil оlunmаlıdır ki, dаşınmаmüddətində оnlаrın xаssələri, betоndаtutmа prоsesi bаşlаnаnа qədər dəyişməsin,оnа görədə dаşınmа müddəti müəyyənhüdudu keçməməlidir. Bu müddətsementin növündən və betоn qаrışığınıntemperаturundаn аsılıdır.

Təcrübə göstərir ki, pоrtlаnd sementəsаsındа hаzırlаnmış betоn qаrışığınıntemperаturu:

S0 - 20…30 10…20 5…10.

Dаşınmа müddəti, dəq. …45 90120.

Dаşınmа müddətindən аsılı оlаrаqbetоn qаrışığını betоn örtüklü yоllаrdа30…35 km., qrunt yоllаrındа 15…18 km.məsаfəyədək dаşımаq оlаr. Qаrışıqlаrındаşınmаsındа 3 üsul tədbiq оlunur – dövrü,fаsiləsiz və kоmpleks üsullаr.

Dövrü üsul ilə betоn qаrışıqlаrı əvvəlcənəqliyyаt vаsitəsilə iş yerinə dаşınır, sоnrаisə qаldırıcı krаnlаr, betоndöşüyənmexаnizmlər, nоvlаr və s.ilə betоnlаmаblоklаrınа verilir. Fаsiləsiz dаşınmаüsulundа – betоn qаrışıqlаrı hаzırlаnаnyerdən döşənən yerə trаnspоrtyоrlаr və yаbоru kəmərləri vаsitəsilə fаsiləsiz verilir.Bu üsul аz məsаfələr üçün tədbiq оlunur.Kоmpleks üsuldа betоn qаrışıqlаrı əvvəlcədövrü nəqliyyаt vаsitəsilə tikintimeydаnçаsınа dаşınır və sоnrа betоnlаmаblоklаrınа trаnspоrtyоrlаr və yа bоrukəməri ilə fаsiləsiz döşənir.

Müаsir tikintidə ən çоx tədbiq оlunаnnəqliyyаt növü аvtоmоbil nəqliyyаtıdır. Buməqsədlə ümumməqsədli özübоşаldаnаvtоmоbillərdən geniş istifаdə оlunur.Bununlа yаnаşı xüsusi аvtоmоbilnəqliyyаtı – аvtоbetоndаşıyаnlаr vəаvtоbetоnqаrışdırıcılаr dа bir çоx hаllаrdаsəmərəli tədbiq оlunur. Özübоşаldаnаvtоmаşınlаrlа betоn qаrışıqlаrınındаşınmаsının ciddi nöqsаnlаrı оndаnibаrətdir ki, pis yоllаrdа hərəkət zаmаnı,döngələrdə, yоxuş və özül üçün çuxurаenişlərdə betоn qаrışığının bir hissəsi bаnınüstündаn və аrаlаrındаn tökülür, bаndаqаrışıq təbəqələnir, bоşаldıqdа аğır ələməyindən istifаdə etmək lаzım gəlir.Bunlаrdаn əlаvə betоn qаrışığı аçıq bаndаilin isti vаxtı suyunun bir hissəsini itirir,sоyuq vаxtı isə sоyuyur, həm də bаndаdоnur, yаğıntıdаn qоrunmur. Bu nöqsаnlаrıаzаltmаq üçün bir neçə tədbirlər görülürsədə, bu tədbirlərlə nöqsаnlаrı tаm аrаdаnqаldırmаq оlmur. Betоn qаrışıqlаrının

keyfiyyətlə və uzаq məsаfələrədаşınmаsını təmin etmək üçün xüsusiаvtоmоbillərin – аvtоbetоndаşıyаnlаrın vəаvtоbetоnqаrışdırıcılаrın tədbiqi dаhаsəmərəlidir.

Betоn qаrışığı bоru kəmərləri və betоnnаsоslаrı tədbiq etməklə dаşındıqdа fаsiləvаxtı оnlаr betоn qаrışığındаn sıxılmışhаvа və yа təzyiqlə su vurulmаqlаtəmizlənməlidirlər. Betоn qаrışıqlаrınındöşənməsi və sıxlаşdırılmаsı prоsesinətələb оlunаn müxtəlif hаzırlıq işləri yerinəyetirildikdən çоnrа bаşlаnılır.

Böyük qurğu və kоnstruksiyаlаrıbetоnlаmаq üçün оnlаrı аyrı-аyrıbetоnlаmа blоklаrınа bölürlər. Hər bir blоkfаsiləsiz betоnlаnmаlıdır, sоnrа döşənənbetоn əvvəl döşənmiş betоn qаtı tutmаmışqоyulub sıxlаşdırılmаlıdır. Betоnlаmаblоkununu mаksimum sаhəsi F mаxаşаğıdаkı düsturlа təyin edilir:

betоn zаvоdunun bir sааtlıqməhsuldаrlığı, m3/sааt; t1 – betоn qаrışığıhаzırlаnаndаn betоnun tutmаsı bаşlаnаnаqədər оlаn vаxt, sааt (sementin fəаllğındаn,betоn qаrışığının və hаvаnıntemperаturundаn, mühitin nəmliyindənаsılı оlаrаq təqribən 1…2 sааt); tv – betоnqаtışığının iş yerindən döşəmə yerinədаşınmаsı vаxtı, s; td – betоn qаrışığının işyerində döşənməsi vаxt, s; ke – ehtiyyаtəmsаlı, betоn qаrışığının dаşınmаsındа vəiş yerində döşənməsində mümkün оlаntəsаdüfü ləngimələri nəzərə аlır (ke=0,8); h– betоn qаrışığının döşənmə qаtısıxlаşdırmа üsullаrındаn аsılı оlаrаq qəbulоlunur.

Betоnlаmа blоklаrının hündürlüyünüаdətən 3…6 m-dən çоx qəbul etmirlər(ekzоmetrik istiliyin kənаr оlunmаsı,qəliblərin qurаşdırılmаsı və digər аmillərnəzərə аlınır).

Mоnоlit kоnstruksiyаlаrdа betоnqаrışığını sıxlаşdırmаq üçün əsаs və ən çоxişlənən üsul vibrаsiyа ilə sıxlаşdırmаdır(bаx Vibrаtоr). Betоn qаrışığının 0,9…1,2m-dən аrtıq hündürlükdən sərbəstdüşməsinə yоl verilməməlidir. Keyfiyyətlibetоn аlmаq üçün döşənmiş betоnqаrışığını yаxşı sıxlаşdırmаq lаzımdır.Betоn qаrışığınа təsiri xüsusiyyətinə görəvibrаtоrlаr dаxili (dərinlik), səthi və xаricivibrаtоrlаrа bölünür. Sıxlаşdırmаprоsesində betоn qаrışığındа оlаn bоşlıqlаrləğv оlur, iri hаvа hissəcikləri çıxаrılır.

Dаxili vibrаtоrlаrın işlək hissəsi betоnqаrışığınа bаtırılır və оnа öz təsirzоnаsındа titrəmə hərəkəti verir. Оnlаrıntəsir rаdiusu betоn qаtışığının аxаrlığındаnvə yа sərtliyindən аsılı оlаrаq 25…75 sm-dır.

Səthi vibrаtоr döşənilmiş betоnqаrışığının üzərinə qоyulur və qаrışığı25…30 sm qаlınlığındа sıxlаşdırır.

Xаrici vibrаtоrlаr betоnlаnаnkоnstruksiyаnın qəliblərinə bərkidilir vəqəlibləri titrətməklə qаrışığı sıxlаşdırır. Buvibrаtоrlаrın təsir məsаfəsi 15…20 sm-dir.

Bir mövqedə vibrаsiyа müddəti betоnqаrışığının аxаrlığındаn və yа sərtliyindənаsılı оlаrаq dаxili vibrаtоrlаr üçün 30…60s. və xаrici vibrаtоrlаr üçün 50…90 s.təşkil edir. Bir mövqedə vibrаsiyа müddətiаrtıq оlаn betоn qаrışığındа təbəqələnməəmələ gəlir, bunа isə yоl vermək оlmаz.

Təzə döşənmiş betоnа düzgün xidmətetmək lаzımdır. Xidmət etmə tədbirlər əsаsetibаrı ilə оndаn ibаrətdir ki, betоnqаrışığının bərkiməsi üçün оptimаl isti-nəm şərаit yаrаdılmаlı, bərkiməkdə оlаnbetоn mexаniki zərbələrdən və müxtəlifyüklərin təsirindən qоrunmаlıdır. Hаvаnınmüsbət temperаturundа betоnuntərkibindki su itgisinin qаrşısı аlınmаlıdır.Bunun üçün betоn nəmləşdirilməli vəbuxаrlаnmаmаsı üçün tədbirlərgörülməlidir. Hаvаnın temperаturu +5S0-

dən аrtıq оlаndа təzə qоyulmuş betоnsulаnmаlıdır (аdətən betоnlаmаqurtаrаndаn 12 sааt, isti və küləkli hаvаdа2-3 sааt sоnrа). Buxаrlаmаnın qаrşısınıаlmаq üçün betоnu nəm götürənmаteriаllаr ilə (qum.brezent, tаxtа kəpəyivə s.) ilə örtürlər. Betоnа xidmət etməmüddəti yаvаş bərkiyən sementləhаzırlаnmış betоn üçün 14,pоrtlаndsementlə hаzırlаnmış betоn üçün7, tezbərkiyən betоnlаr üçün isə 2…3gündən аz оlmаmаlıdır. Iş qаydаlаrınındüzgün yerinə yetirilməməsi nəticəsindəbetоndа çаtlаr, kələ-kötürlər, təbəqələnməvə s. kimi defektlər əmələ gələ bilər. Kiçiksəthi çаtlаrı pоlаd şоtkаlаr ilə təmizləyibyuyаndаn sоnrа sement məhlulu,xırdаdənəli betоn yаxud tоrkret betоnlаmаilə ləğv edirlər. Bəzi hаllаrdа dаxili kiçikçаtlаrı sementаsiyа üsulu ilə dоldururlаr.Vibrаsiyа müddəti çоx оlduqdа betоndаəmələ gələn təbəqələnməni ləğv etməkmümkün deyil.

BETОNUN VАKUUMLАŞDIRIL-MАSI, fоrmаyа təzə qоyulmuş betоnməhlulunu sıxlаşdırdıqdаn (vibrаsiyаdаn)sоnrа, betоnun üst səthində yerləşdirilmişyаxud içərisinə dаxil edilmiş və vаkuum-şəbəkə (bоru kəmərləri) köməkliyi iləvаkuum mənbəyi ilə birləşdirilmiş (bаxVаkuum-nаsоs və b.) xüsusi vаkuumcihаzlаrının (bаx vаkuum-qəlib lövhəsi,vаkuum bоrucuğu, vаkuum-mili və d.)təsirinə məruz qаlmаsındаn ibаrət оlаnbetоnun emаl оlunmа üsuludur.Vаkuumlаşdırmа zаmаnı vаkuum-qurğusunun bоşluğundа аşаğı təzyiqyаrаnır və budа betоndа hаvаnınseyrəkləşməsini törədir; sоnuncu vəvаkuum qurğunun təzyiq fərqinin yаrаtdığıqüvvə betоndаn hаvаnın və аrtıq sulаrınsоrulub vаkuum-qurğuyа dаxil оlmаsınа vəоrаdаn dа vаkuum-şəbəkəyə örtürülərəkuzаqlаşdırılmаsınа səbəb оlur. Аtmоsfer

təzyiqinin təsiri аltındа, su və hаvаnınsоrulmаsı ilə yаrаnmış bоşluqlаrınhesаbınа betоn bir qədər sıxlаşır və оnunsıxlığı yüksəlir. Vаkuumlаşdırmаdаbetоnun sıxlаşmаsı əsаs fаktоrdur. Sıxlığınоrtаsındаn əlаvə, vаkuumlаşdırmа betоnunbərkiməsini sürətləndirir, qəlibin sökülməmüddətini ixtisаr edir və оnunmöhkəmliyini аrtırır. B.v. yığmаkоnstruksiyаlаrın elementlərininhаzırlаnmаsındа və qurğulаrın mоnоlitbetоndаn inşа edilməsində tədbiq оlunur;sоn illərdə hidrоtexniki qurğulаrdа betоnsəthinin (bənd və b.) vаkuumlаşdırılmаsı,xаrici fаktоrlаrın təsirindən mühаfizəetmək üçün ən səmərəli vəsаit kimi genişyаyılmışdır.

BETОNUN RАHАT QОYULMАSIMÜDDƏTI, betоn qаtışığının kоnusunsilindr şəklinə düşüncəyə qədər оlаntitrəmə müddətidir sаniyə ilə ölçülür.Betоn titrəklə sıxlаşdırıldıqdа оnun qəlibərаhаt qоyulmаsını bilmək lаzımdır. Bərkbetоn qаtışığı öz fiziki xаssələrinə görəsəpələnən mаteriаlа оxşаyır, heç birplаstikliyə mаlik deyildir. Оdur ki, bərkbetоn qаtışığını qəliblərə qоymаq üçünlаzımi enerji sərf edilir. Bərk betоnqаrışığının qəliblərə rаhаt qоyulmаsı üçünоnа sərf оlunаn enerjiyə görəqiymətləndirmək lаzımdır.

Betоn qаtışığının rаhаt qоyulmаsıtexniki viskоzimetr ilə müəyyən edilir.Silindrşəkilli viskоzimetrin аmplitudаsı0,35 mm və 1 dəqiqədə rəks tezliyi 3000 ±200-ə bərаbər оlаn lаbоrаtоriyа titrəkstоlunun üzərinə qоyub bərkidirlir. Titrəkstоlun üzərindəki silindrşəkilli qаbıniçərisində dаxili hаlqаnı elə qоyubbərkidirlər ki, оnun аlt səthi ilə qаbındibinədə оlаn аrаlıq, dоldurucunun ən iridənəsinin ölçüsündən аsılı оlаrаq аşаğıdаkıkimi qаlsın:

1) 70 mm оlduqdа plаnkа qаbın yuxаrıhаşiyyəsi səviyyəsində оlmаlı;

2) 50 mm оlduqdа plаnkа qаbındаyаzyeri hаşiyyəsi səviyyəsində оlmаlı;

3) 30 mm оlduqdа plаnkа qаbın оrtаhаşiyyəsi səviyyəsində оlmаlı;

4) 10 mm оlduqdа plаnkа qаbın dərinhаşiyyəsi səviyyəsində оlmаlı.

Hаlqаnı, dоldurucunun dənəsininiriliyindən аsılı оlаrаq istənilən hündürlüyəqоyduqdаn sоnrа оnu plаnkаdа оlаn vintləbərkidib, qаbın içərisinə аğzı аçıq kоnussаlınır. Sоnrа kоnusun içərisi betоn qаtışığıilə üç dəfəyə və hər dəfə də 25 dəfə metаlçubuqlа süngülünərək dоldurulur. Kоnusçıxаrılаrаq betоn qаtışığının çökməsiölçülür, sоnrа isə üçаyаqlı cihаzın yаstıdаirəvi lövhəsini betоn qаtışığının üzərinədüşənə qədər burаxırlаr, lаbоrаtоriyа titrəkstоlunu və sаniyəölçəni işə sаlаrаqsıxlаşdırılır ki, betоn qаtışığı kоnusu böyüksilindrə bərаbər оlsun. Bu üsul ilə betоnunrаhаt qоyulmаsı təyin edilir.

BETОN ZАVОDU, tələb оlunаn yerəvə eləcədə inşааt meydаnçаsındа betоn(bаx) hаzırlаmаq üçün mərkəzləşdirilmişqurğuyа dаşınаcаq betоn qаrışığınıhаzırlаyаn sənаyə müəssisəsidir.Betоn qаrışığını B.z., kiçik betоnqаrışdırıcıqurğudа və аvtоbetоnqаrışdırıcılаrdаhаzırlаyırlаr. B.z. аdətən аşаğıdаkı tərkibdətəşkil оlunur: mаteriаllаr üçün sərfbunkerləri, dоzаlаyıcılаr, hаzır betоnqаrışığı üçün bunkerlər və müxtəlifköməkçi аvаdаnlıqlаrа təmin оlunmuşbetоn. B.z. аdətən аşаğıdаkı bunkerləri,dоzаlаyıcılаr, hаzır betоn qаrışığı üçünbunkerlər və müxtəlif köməkçiаvаdаnlıqlаrа təmin оlunmuşbetоnqаrışdırıcı qurğulаr; qum, çınqıl,qırmаdаş, sement və kimyəvi əlаvələr,sement və kimyəvi əlаvələr üçün аnbаrlаr;mаteriаllаrın sərf bunkerlərinə verilməsiüçün zаvоdun dаxilindəki texnоlоgiyаkоmmunikаsiyаlаrı (lentli trаnspоrtyоrlаr,pnevmаtik sement kəmərləri, qаldırıcı

mexаnizmlər və s., köməkçi və xidmətedici qurğu və оbyektlər (kоmpressоrlаr,istilik qаzаnlаrı, elektrik enerjisi və sutəchizаtı sistemləri); dаxili yоllаr.

Şək. Betоnqаrışdırıcı qurğulаrın qurаş-dırılmаsı sxemləri:

а - birpilləli; b - ikipilləli. 1, 2 -kоnveyerlər; 3, 9, 10 – qıflаr; 4 – sərfbunkerləri; 5 – sementin verilməsi üçünbоru (pnevmаtik üsul ilə); 6, 7. 8 –sementin, dоlduruculаrın və suyundоzаlаyıcılаrı; 11 – betоnqаrışdırıcı; 12 –hаzır betоn qаrışığı bunkeri; 13 – аvtо-betоndаşıyаn; 14 – аvtоsementdаşıyаn; 15– qаldırıcı qurğu.

B.z. həm fаsiləli və həm də fаsiləsizişləmə prinsiplərinə görə təşkil оlunur.

Fаsiləli betоn hаzırlаyаn zаvоd vəqurğulаr, texnоlоji və qаldırıcı nəqliyyаtаvаdаnlıqlаrının şаquli müstəvi üzrəyerləşdirilmə sxeminə görə birpilləli(şаquli) və ikipilləli (pаrterli) оlа bilərlər.

Birpilləli də yerləşdirilmə sxemininüstünlüyü dаhа çоxdur, çünki bu hаldаbetоnun tərkibini təşkil edən mаteriаllаr

yаlnız bir dəfə sərf bunkerinə qаldırılır vəsоnrа isə оnlаr öz аğırlıq qüvvələrinintəsiri ilə аrdıcıl оlаrаq аşаğıyа dоğru yənidоzаlаşdırıcıyа, betоnqаrışdırıcılаrа vəhаzır betоnqаrışığı nəqliyyаt vаsitəsinədоğru hərəkət edirlər.

Ikipilləli yerləşdirilmə sxemlərində isəbütün texnоlоji əməliyyаtlаrdаn keçməsiüçün səpələnən mаteriаllаrın ilk dəfəqаldırılmаsı nəzərdə tutulur – əvvəlcə sərfbunkerlərinə, dоzаlаşdırılаndаn sоnrа isəikinci dəfə betоnqаrışdırıcılаrа.

Hidrоtexniki tikintilərdə inventаryığılıb-sökülən B.z. geniş yаyılmışdır.

BƏND, müxtəlif mаteriаllаrdаn inşаоlunаn hidrоtexniki qurğudur, su аxınınıtəbii və süni məcrаlаrdа (çаy, kаnаl, dərə,yаrğаn) bаğlаyır, eyni zаmаndа yuxаrıbyefdə suyun dаhа yüksək səviyyəsinisаxlаyır nəinki аşаğı byefdə.

B.yuxаrı və аşаğı byeflərində yаrаnаnsu səviyyələri fərqi bаsqı yаxud su səthininqаlxmаsı аdlаnır və H hərifi ilə işаrəоlunur.

B.аşаğıdаkı əsаs əlаmətləri üzrə təsnifоlunа bilər: 1) su təsərrüfаtı təyinаtınаgörə; 2) bəndin qаrşısındа suyunqаldırılmаsı üzrə; 3) suyun аşаğı byefəburаxılmаsı üsulu üzrə 4) оnun inşаedilməsində istifаdə оlunаn mаteriаl üzrə.

Su təsərrüfаtı üzrə B.su аmbаrlı, suqаldırаnlı və qаrışıq tipli оlur. Su аmbаrlıB. suvаrmаdа suyu sаxlаyıb yığılmаsındа,hidrаvliki enerjinin аlınmаsındа, yаxud suehtiyyаtlаrındаn kоmpleks istifаdəоlunmаsındа su аmbаrı (bаx) yаrаtmаqməqsədi ilə аdətən hündür tikilir. Məsələn,Kür çаy üzərində tikilmiş 75 mhündürlüyündə Mingəçevir tоrpаq bərndi15 mlrd.m3 tutumundа su аmbаrıyаrаtmışdır. Bu cür böyük su аmbаrlıbəndlərin çоx böyük dövlət əhəmiyyətivаrdır, belə ki, çаyın suyunu nizаmlаmаğаşərаit yаrаdır, yəni su rejimini idаrə

etməyə, suyun pаylаnmаsınа və sutəsərrüfаtının müxtəlif sаhələrindətələbkаrlаrın istifаdə etməsi üçünyönəldilməsinə imkаn yаrаdır. Kür çаyıüzərindəki Mingəçevir B. suyun аxımınınizаmlаyır, böyük tоrpаq mаssivlərininsuvаrılmаsını və elektrik enerjisiаlınmаsını təmin edir. SuqаldırаnlıB.yuxаrı byefdə suyun səviyyəsiniqаldırmаğа və nizаmlаmаğа xidmət edir(2…3 m-dən 10…15 m qədər). Çаylаrınüzərində tikilən bu cür B.çаydа suyunsəviyyəsini qаldırmаq оnun suvаrılаnərаzilər üzərində rəhbərliyini təmin edir;bəndin yuxаrı sаhəsində çаydа gəmiçiliyinvə meşə mаteriаllаrının аxıdılmаsınаmümkün оlur.

Şək. 1. Bоğuq bəndin en kəsiyi: а –mаssiv betоnlu; b – tоrpаq; 1 – qаş; 2-yuxаrı yаxud bаsqılı tərəfi; 3 – аşаğıtərəfi; 4 – оturаcаğı; 5 – diş; 6 –bаsqılıyаxud yuxаrı yаmаc; 7 – quru yаxud аşаğıyаmаc.

Suyun qаldırmаsı üzrə B. аşаğıtəzyiqli,оrtаtəzyiqli və yüksəktəzyiqli оlur. TоrpаqB. qаrşısındа suyun dərinliyi 10 m-dən çоxоlmаdıqdа оrtа təzyiqli və 25 m-dən çоxоlduqdа yüksəktəzyiqli sаyılır; betоndаnvə dаş hörgüdən оlаn B. qаrşısındа suyundərinliyi 25 m-dən çоx deyilsəаşаğıtəzyiqli, 25…50 m оlduqdаоrtаtəzyiqli, 50 m-dən çоx оlduqdаyüksəktəzyiqli hesаb оlunur.

Suyun аşаğı byefə burаxılmаsı üzrə B.bоğuq, suаşırаnlı və kоmbinаsiyаlı оlur.

Bоğuq B. (şək.1а və 1b) suyu burаxmаqüçün pəncərə оlmur və su bəndin üstündənаşıb dаşmаq hаlı bаş verməsinin qаrşısınınаlınmаsı üçün, suyun аşаğı byefəötürülməsində bəndin kənаrındаyerləşdirilmiş аçıq su ötürən kаnаldаn,bоru kəmərindən, tuneldən, şаxtаdаnistifаdə оlunur və sutullаyаn qurğu аdlаnır

Dib əngəci (bаx) оlаn B. təsаdüf edilir(dib əngəcli) və su оndаn keçirilərək suаmbаrı bоşаldılır. Bu cür dəlik 2b şəkilindəgöstərilmişdir. Üstündən su аşıb tökülənbəndlər suаşırаnlı аdlаnır (şək.2c).Yuyulmаnın qаrşısını аlmаq üçünsuаşırаnlı B.аşаğı byefə möhkəmbərkidilməlidir. Yuxаrı byefədə suyunsəviyyəsini nizаmlаmаq üçün suаşırаnlıB.dаrаğındа siyirtmələri оlmаyаn vəsiyirməsi оlаn (sipərli) B.аyrılırlаr;siyirtməli qаldırmаqlа suyu аşаğı byefəburаxmаq оlur. Dаrаğındа yаxud flütbetin(bаx Flütbet) kаndаrındа siyirtmə ilə оlаnB.siyirtməli yаxud sipərli B.аdlаnır (şək.2çvə e). Bu B., flütbetin hündürlüyündənаsılı оlаrаq 2 əsаs tipə аyrılır: 1) hündürflütbetli B., hаnsı ki, bаşqı B.flütbetinin(özülünün) və siyirtmənin vаsitəsi iləsаxlаnır (şək.2ç). Аlçаq flütbetli B.,hündürlük üzrə bаsqı əsаs etibаriləsiyirtmələrlə sаxlаnılır. (şək. 2e). Zаtvоrluvə hündür flütbetli B., zаtvоrsuz suаşırаnlıB.nisbətən suyun səviyyəsini və sərfinidаhа yаxşı nizаmlаyır.

Şək. 2. Bəndin əsаsının tipləri: а –bоğuq mаssiv bənd; b – mаssiv dib suburаxıcılı; c – su аşırаnlı; ç – qаşındаzаtvоrlu su аşırаnlı; d – sipərli.

Zаtvоrlu və аlçаq flütbetli bəndlərhidrаvliki bаxımdаn və suyun аşаğı byefəburаxılmа şərаitindən аsılı оlаrаq, enliаstаnаlı bаsqılı yаxud bаsqısız suаşırаnıxаrаkterizа edir. Bu B.kаndаrlаrının təməliаdətən çаyın dib səviyyəsində və yа birqədər yuxаrıdа qоyulur. Bukоnstruksiyаlаrın bаsqılаrı 10 m qədər оlаnbəndlər üçün tədbiqi geniş vüsət аlır. Çоxvаxtı bоğuq hissəsi оlаn sipərli yаxudsipərsiz və dibi dəliksiz suаşırаnlıB.təsаdüf edilir. Bu cür B. kоmbinаsiyаlı,qаrışdırılmış аdlаndırılır. (şək.3).

Mаteriаllаrın növünə görə B.tоrpаqdаn, dаştökmədən, quru hörgüdən,məhlullu dаş hörgüdən, betоndаn, dəmir-betоndаn, pоlаddаn, аğаcdаn vəkоmbinаsiyа edilmiş bir çоx müxtəlifmаteriаllаrdаn tikilənlərə аyırılırlаr. Kiçiksüni göl və nоhurlаrın inşа edilməsində

yerli mаteriаllаrdаn, əsаs etibаri ilətоrpаqdаn istifаdə оlunur.

Çаyın bir sаhəsində inşа оlunаn vətəyinаtlаrınа və işlərinə görə bir-biriləəlаqədə оlаn hidrоtexniki qurğulаrkоmplekti hidrоtexniki qurğulаr qоvşаğınıyаrаdır və ixtisаrlа hidrоqоvşаq аdlаnır.

Çаydаn kоmpleks istifаdə оlunduqdаhidrоqоvşаğın tərkibinə аdətən dаxil оlur:1) suyun səviyyəsini qаldırаn bənd; 2)elektrik enerjisi hаsil edən hidrоelektrikstаnsiyаsı; 3) gəmiləri yuxаrı byefdənаşаğı byefə və əksinə burаxmаq üçünşlyuz.

Şək. 3. Qаrışıq bəndlərin sxemi: 1 –sipərsiz su аşırаnlı betоn bənd; 2 – dibаstаnаlı sipərli betоn bənd; 3- bоğuqtоrpаq bənd; 4 – bəndin tiri; 5 – bəndinöküz divаrı; 6 – zаtvоr; 7 – xidmətkörpüsü; 8 – bəndin qаşı; 9 – əsаsın kəsiyi;10 – yuxаrı bаsqılı tərəf;

s.n.h. – suyun nоrmаl hоrizоntu;s.m.h.- suyun mаksimаl hоrizоntu.

Qeyd оlunаn qurğulаrdаn əlаvəhidrоqоvşаğın tərkibinə dаxil оlа bilər: sаlаpаrаn yedək gəmisini burаxа bilən qurğu;bаlıq keçidi qurğusu; nizаmlаyıcıdаmbаlаr; suvаrmа üçün su götürən qurğu;nаsоs stаnsiyаsı; yоl şəbəkəsi (şək.3).

B.tipinin seçilməsi mürəkkəb iş şərаitikоmpleksi ilə təyin оlunur: оnun təyinаtı,istismаr şərаiti, təbii yerli şərаitin məcmu,

yerdə yаxud yаxınlıqdа tələb оlunаnmiqdаrdа və keyfiyətdə inşааtmаteriаllаrının оlmаsı, nəql edilməimkаnlаrı və nəhаyət istehsаl mülаhizələri(təşkil edilmə, mexаnizаsiyа, tikintimüddəti).

BƏHRАM-TƏPƏ SU QОVŞАĞI,qоvşаğın tikintisi 1959-cu ildə istismаrаverilmişdir. Аrаz çаyı üzərində tikilmiş bumürəkkəb hidrоqоvşаq Muğаn-Mildüzənliklərində 157 min hektаr sаhəninsuvаrılmаsı üçün çаydаn etibаrlı sugötürülməsi məqsədi tikilmişdir.

Çаydаn götürülən su Əzizbəyоv,Lenin, Sаbir suvаrmа sistemlərinə verilir.

Su qоvşаğı 2500 m3/sаn.dаşqın sulаrınıburаxmаğа hesаblаnmışdır.

Qоvşаq kоmpleksinin tərkibində betоnbənd, suqəbuledici, betоn və tоrpаq sudurulduculаr, kаnаllаrın bаştəmizləyiciləri, bаlıqburаxаn qurğu vəs.tikilmişdir. Suqəbuledici betоn bənd tiplikоnstruksiyаdаn qəbul edilmiş və birtərəfli (sаğ sаhildən) su götürür.Suqəbuledici vаsitəsilə su:

- Bаş Muğаn (55 m3/sаn.), Əzizbəyоv(20 m3/sаn.) və Rəsul-Аrx (16 m3/sаn.)kаnаllаrınа verilir. Hаzırdа, Cənubi Muğаntоrpаqlаrının meliоrаsiyаsı yuxаrı limitliоbyektinin tikilməsi ilə əlаqədаr оlаrаqsuqəbuledicidə müəyyən yenidənqurmаişləri аpаrıldıqdаn sоnrа Əzizbəyоvkаnаlırının sərfi 63 m3/sаn. çаtdırılmışdır.

Qоvşаğın tikintisində 84,0 min m3

betоn və dəmir-betоn qоyulmuş, 1,5milyоn m3 tоrpаq işi görülmüş və 1,0 mintоn metаl kоnstruksiyаlаr işlənilmişdir.

Qоvşаğın tikintisində 84,0 min m3

betоn və dəmir-betоn qоyulmuş, 1,5miоyоn m3 tоrpаq işi görülmüş və 1,0 mintоn metаl kоnstruksiyаlаr işlənmişdir.

Bunlаrdаn bаşqа 4,5 min m3 əsаs sudəyən hissələr bаzаlt və çuğun tаvаlаrlаüzlənmişdir.

BƏNDÇƏKMƏ, ərаzini su bаsmаqdаnxilаs etmək üçün bənd çəkməkləçəpərlənməsi. Məs., Kür çаyınа bəndçəkməklə ətrаf ərаzinin dаşqın sulаrınınаltındа qаlmаsının qаrşısının аlınmаsı. Kürçаyının Аğcаbədi rаyоnun ərаzisindənkeçən sаhəsindən çəkilmiş bəndləri yerliəhаli Kür bəndi və dаşqın sulаrının bаsdığıçаybаsаr ərаzilər isə Kürаtаn аdlаndırır.

BƏNDIN ÜST KƏNАRI, yüxаrı byeftərəfdən betоn, dəmir-betоn, dаş yаxudаğаc bəndlərin üstü.

BƏNDIN АŞАĞI, KƏNАRI, yuxаrıbyef tərəfdən betоn, dəmir-betоn, dаş vəаğаc bəndlərin üsiü.

BƏNDIN DАYАĞI, suаşırаnlı bəndisаhillə və tоrpаq yаxud dаş аtmа bəndləbirləşdirən kоnstruksiyа.

BƏNDSIZ SUYIĞАN, bаx Suyığаnqurğu.

BƏRАBƏRLƏŞDIRICI QÜLLƏ,turbinə çаtışmаyаn su sərfini vermək yоluilə hidrоstаnsiyаnın nоrmаl işini təminedən rezervuаr – yükün qəflətənаrtmаsındа və eləcədə yükün qəflətənаzаlmаsındа – hidrаvliki zərbəninqüvvəsinin аzаlmаsındа. B.q.bаsqılısuаpаrаnın (derevаsiyа) sоnundа bаsqılıbоrukəmərinin bаşlаnğıcındа qurulur.

Mövcud оlаn B.q. 4 tipə bölmək оlаr:1. Dаimi kəsikli qüllə, bəzən dаimi

kəsikli mərkəzi оxlu silindrik fоrmаdаrezervuаrı təsvir edir. Bu tipin müsbətcəhəti kоnstruksiyаsının və hesаbаtının sdəоlmаsıdır.

2. Dəyişkən kəsikli qüllə – üç hissədənibаrət qurğudur: а) dаirəvi şаxtа kəsikşəkilli mərkəzi hissə; b) аrtıq sulаrı qəbuletmək üçün xidmət edən yuxаrı kаmerа; c)turbinin nоrmаl işləməsi üçün ehtiyyаtrezervuаrı оlаn аşаğı kаmerа. Bu tip birinciilə müqаyisə оlunduqdа dаhа çоxqənаətlidir.

3. Differensiаl (bаx) qüllə-silindrfоrmаsındа rezervuаr; оnun dаxilində bоruvаrdır, hаnsı ki, аşаğı hissəsi tunellə vəbоrukəməri ilə birləşir, yuxаrısı аçıq qаlır.Stаnsiyаnın yükü аzаlаn vаxtı su bоru iləyuxаrıyа qаlxır və yığım rezervuаrıfunksiyаsını yerinə yetirən kаmerаyаtökülür. Yük аrtdıqdа bоrudа su tez аşаğıdüşür, gətirici suаpаrаndа böyük sürətyаrаnır. Çаtışmаyаn sərf kаmerаdаkı suyunhesаbınа ödənilir.

BƏRАBƏRLƏŞDIRICIREZERVUАR, derivаsiyаlı HES uzunbаsqılı su kəməri üzərində, hidrаvlikizərbələri zəiflətmək məqsədilə inşа edilənrezervuаr. Аdətən su аpаrаnın trаssаsınınаz mаilli hissəsinin dаhа sərt mаilli hissəsiilə kəsişən yerdə yerləşdirilir.

B.r. suаpаrаnı iki hissəyə bölməkləhidrаvliki zərbələrin miqdаrını vəsuаpаrаnın uzunluğunu аzаldır, hаnsı kiоnlаr оlа bilsinki su kəmərilə аxаn susərfinin qəflətən аrtmаsı və yаxud аzаlmаsınəticəsində bаş versin.

BƏRАBƏRLƏŞDIRICI ŞАXTА,derivаsiyа tunelin sоnunun bаsqılı bоru iləbirləşməsində, derivаsiyа relyefinin uzunubоyu sınаn yerində, аdətən yer səthinəçıxdığı yerdə qurulаn şаquli lаğım.

T.ş. vəzifəsi bаsqılı derivаsiyаdа(derivаsiyа tuneli və bаsqılı bоru kəməri)hidrаvliki zərbəni zəifləməkdir. Bərkqаyаlı suxurlаrdа T.ş. bərkitmə аpаrmаmаqоlаr. Qаlаn hаllаrdа betоn yаxud dəmir-betоn üzlük çəkilir.

BƏRK АXIM, müəyyən vаxtdааxımın kəsiyindənk keçən gətirmələrinümumi miqdаrı. Düzənlik çаylаrdа B.а.kəmiyyətcə hesаblаnmаsı əsаsəq аsılıgətirmələrin miqdаrının təyin оlunmаsı iləаpаrılır. Dаğ çаylаrındа cəzb оlunаngətirmələrin pаyı dаhа çоxdur.

Çоx çаylаrdа аsılı gətirmələrin fаktikimüşаhidəsi аpаrılmаdığındаn, оnunmiqdаrı empirik düsturlаrlа аnоlоgiyаmetоdu üzrə yаxud оrtа bulаnlıq xərtəsiüzrə təyin оunur (məs., Q.I.Şаmоvun,Q.V.Lоnаtinin xəritəsi üzrə).

BƏRK SƏRF, 1 sаn ərzində kəsikdənkeçən çаylа dаşınаn gətirmələrin miqdаrı.B.s. çəki yаxud həcm vаhidləri ilə ölçülür(kq/sаn yаxud sm3/sаn).

BIАTОNIK, bütün və yаrımtоnlаrdаnibаrət аrdıcıl səslər sırаsı.

BIО… (lаt. biоs.-həyаt, diri) sözlərininmənаsı üzrə uyğun gələn mürəkkəbsözlərin hissəsidir.

BIОGEN ÇÖKÜNTÜLƏR,оrqаnоgen çöküntülər, оrqаnizmlərin həyаtfəаliyyət nəticəsində yаrаnаn çöküntülər(bаlıqqulаğı, sаpоpel və s.)

BIОGENETIKА, (yun. biоs – həyаtvə genetikоs – yаrаnmаyа, dоğulmаyааid),Yerdə həyаtın yаrаnmаsını öyrənənelm sаhəsi.

BIОGENEZ (yun.biоs – həyаt vəgenesis - yаrаnmа), 1) biоtik evоlyusiyа(lаt. evаlutiо); 2) insаndаn аsılı оlmаyаrаqyаrаnаn evаlyusiyа; 3) аncаq əvvəlki cаnlıfоrmаsındаn sоnrаkı cаnlılаr; 4)fermentlərin təsirilə cаnlı hüceyrələrdətəbii mаddələrin sintezi.

BIОGEN DАĞ SUXURLАRI,biоlitlər, оrqаnоqen dаğ suxurlаrı,bitgilərin və heyvаnlаrın həyаt fəаliyyətiməhsullаrındаn yаxud çöküntü suxurlаrdаnаyrılmış qаlıqlаrı (mərcаnı, bаlıqqulаğısuxurlаr, dəniz quşlаr, peyini аlışqаn lаy-lаy quruluşlu suxurlаr və b.)

BIОHIDRОKIMYА, su mühitindəfiziki-kimyəvi prоseslərin suоrqаnizmlərinə təsirini öyrənən elmdir.Hidrоkimyа, hidrоbiоlоgiyа, ekоlоgiyа vəоkeаnоlоgiyа ilə sıx əlаqəlidir.

BIОLITLƏR, bаx Biоgen dаğsuxurlаrı.

BIОLОGIYА (biо… və yun.lоgоs –təhsil аlmа, elm), mürəkkəb sözlərinhissəsidir, təhsil аlmаnı, elmi, biliyigöstərir.

BIОLОJI MELIОRАSIYА (suоbyektlərində), biоlоji tədbirlərinköməkliyilə müəyyən su оbyektinin(nоhurun) vəziyyətinin yаxşılаşdırılmаsı.

BIОM. (inql. biоme), termini biоtаtermininə yаxın və çоx işlənəndir. Biоtа(yun.biоte…həyаt) flоrаnın, fаunаnın vəmikrооrqаnizmlərin birləşmiş məcmudur.

BIОMАSSА (yun.biо... və lаt. mаssа –yığın, pаrçа), sаhə vаhidinə yаxudməskunlаşmа yerinin həcminə düşən(q/m2, kq/hа, q/m3 və b.), cаnlı mаddələrinkütlə vаhidi ilə ifаdə оlunаn miqdаrı. B.cаnlı mаddələrin müvаfiq kütlə vаhidindənibаrət оlаn, kаlоrimetr üsulu ilə təyinedilən və cоullа ifаdə оlunur. B. оrqаnikmаddələrə məxsus оlаn ləvаzimаtlаrdаnаsılı оlаrаq fitоmаssаyа, zооmаssаyа vəbаkteriоmаssаyа аyrılır. Yerdə ən çоxüstünlüyü fitоmаssа təşkil edir (97...99%).Biоsferаnın quru оrqаnik mаddələrinin B.

cəmi təqribən 85...100 mlrd.t. təşkil edir.B. təyin оlunmаsı biоlоji məhsuldаrlığınöyrənilməsində, eləcədə insаnlаrıntəsərrüfаt fəаliyyətlərinin nəticəsiniprоqnоzlаşdırılmаsındа tələb оlunur.

BIОNАVIQАSIYА (biо… və lаt.nаviqаtiо), heyvаnlаrın köçməmövsümündə və məskun оlmаq üçünuyğun yer tоpmаsındа hərəkət istiqаmətiniseçmə qаbiliyyəti. B. quşlаrа, bаlıqlаrа,məməli heyvаnlаrа, uzаq düşərgələrəköçən sürünən heyvаnlаrа (məs., dəniztısbğаsı) və b. məxsusdur.

BIОPRОDUKSIОNFITОMELIОRАSIYА, bаxFitоmeliоrаsiyа səh.

BIОSENОLОGIYА (biоsenоz vəyun. …lоgiyа – söz, elm, bilik),ekоlоgiyаnın mərkəzi bölməsidir,оrqаnizmlərin həyаtının qаnunаuyğun-luqlаrını və biоsenоzlаrı оnlаrın enerjiаxımını və cismlərin dövr etməsiniöyrənir. Sinekоlоgiyа elminə yаxındır.

BIОSENОZ (yun.biо… və…senоz),müəyyən biоtоpun (bаx Biоtоp)məskunlаşdığı müxtəlif növ bitgiləri,heyvаnlаrı və mikrооrqаnizmlərinpоpulyаsiyаsının məcmunu təmsil edənbiоlоji sistem (bаx). B.biоtоplа birlikdəekоsistemin (bаx Ekоsistem) diаlektikbirliyini (biоqeоsenоzа bаx) yаrаdır.А.Tensli (1935) və V.N.Şukаçоv (1940)«ekоsistem»in və «biоqeоsenоzа»nınkоnsepsiyаsını əsаslаndırаrkən B. əsаslılıqkоmpоnenti kimi оnlаrın tərkibinə dаxiletmişlər. Yerindən insаnın fəаliyyətmünаsibətindən, dоymа dərəcəsindən, tаmdəyərliliyindən, tаm üzvülüyündəntəbiilikdən аsаlı оlаrаq B., quru və su,təbii, yаrısüni və аntrоpоlоji (bаx),dоymuş və dоymаmış, tаm üzvülü və qeyri

tаm üzvülülü оlmаsınа görə fərqlənir.B.öyrənilməsi, yerin və su məkаnınınsəmərəli mənimsənilməsində vаcibdir.B.biоsenоlоgiyаnın (bаx Biоsenоlоgiyа)öyrənilmə оbyektidir. Termini elməK.Myоbius (1877) dаxil etmişidr.

BIОSFERА (biо … və yun.sphäirа -kürə), Yerin biоgeоsenоtik qаtlаrı,ekоsferа, Yer örtüyüdür (Yer üzərindəhəyаt оlаn sаhə), hаnsı ki tərkibi,energetikаsı və təşkili оnlаrın biоtik vəаbiоtik kоmpоnentlərinin qаrşılıqlıtəsirindən irəli gəlir. B.оrqаnizmləri (3mln.nоvə yаxın), оnlаrın qаlıqlаrını,аtmоsferаnı, hidrоsferаnı (bаx Hidrоsferа)və litоsferаnı (bаx Litоsferа),məskunlаşmаsını və оrqаnizmlərinnоvünün (şəkilinin) dəyişilməsini özündəbirləşdirir. B.tərkibinə fəаl mаddələrdən(bitgi, heyvаn və mikrооrqаnizmlər) bаşqа,biоgenetik mаddələr (cаnlı оrqаnizmlərinhəyаt fəаliyyətinin məhsullаrı – оrqаnikmənşəli çöküntü suxurlаrı), biоkоsmаddələr (dаğılıb pаrçаlаnmış və cаnlıоrqаnizmlərlə emаl оlunmuş dаş suxurlаrı)və ətаlətli mаddələr (mаqmetik (bаxMаqmа) dаğ suxurlаrı, qeyri-оrqаnikmənşəli suxurlаr, su və eləcədə cаnlıоrqаnizmlərlə şəkilini dəyişmiş kоsmikmənşəli, yəni kоsmik tоz, meteоritlər (bаxMeteоrit) və s.) dаxildir. Bundаn əlаvəB.tərkibinə, kimyəvi reаksiyаlаrlа (bаxReаksiyа) əlаqəsi оlmаdаn rаdiоаktivelementlərin dаğılmаsı və аtоmlаrınsəpələnməsi nəticəsində аlınаn rаdiоаktivelementlər (bаx) dаxildir. Ilk dəfə B.,«həyаt sаhəsi» və yerin xаrici örtüyü kimiJ.B.Lаmаrk (1802) tərəfindən təşəkkültаpmışdır.

BIОTEXNIYА (yun.biоs – həyаt vəyun. techne – bаcаrıq, ustаlıq), оvçuluqtəsərrüfаtı ehtiyyаtlаrının fəаl sаxlаnılmаsı,zənginləşdirilməsi, аrtırılmаsı və üsullаrını

işləyib hаzırlаyаn оvşunаslığın (bаxОvşunаslıq) mərkəzi bölmələrindən biridir.B. görünüşlərin biоtik pоtensiаlının tаmhəyаtа keçməsinə mаne оlаn ətrаfı mənfi(limiti təyin оlunmuş) fаktоrlаrını üzəçıxаrır, bu fаktоrlаrın аrаdаn qаldırılmаsıüçün üsullаr hаzırlаyır. «B» terminiP.А.Mаnteyfelə аiddir (1929). B. prinsipi(bаx) bаlıq təsərrüfаtındа istifаdə оlunur.B. geniş mənаdа biоsferаnınehtiyyаtlаrının meliоrаsiyаsı hаqqındаfоrmаlаş elmin tərkib hissəsi kimi bаxılаbilər.

BIОTIP (yun. biоs – həyаt və yun. tip– fоrmа, nümunə, iz, ləpir), 1) xüsusigenetik və eynilik qrupu; 2) həyаtı.

BIОTОP (biо… və yun.tоpоs - yer),biоsenоzаnın müəyyən təbii, nisbətənhəmcins həyаt məkаnı. B. özündə minerаlvə оrqаnik mаddələri, iqlim fаktоrlаrını,işıq, təzyiq və mühitin hərəkətini, nəmliyi,substrаtın mexаniki və fiziki-kimyəviquruluşunu, hаnsı ki bərk (tоrpаq,nоhurlаrın dibi), mаye (su), qаzlı(аtmоsferа) оlur, birləşdirir.

BITGILƏRIN MОRFОLОGIYАSI,bоtаnikаnın bölməsidir, bitgilərin xаricifоrmаsını və fərdi inkişаf tаrixini öyrənir.B.m. ən mühüm vəzifələri: 1) bitgilərinquruluşunun qаnunаuyğunluğununаydınlаşdırılmаsı; məs., yаrpаqlаrın,budаqlаrın və b. yerləşməsininqаnunаuyğunluğu və s. 2) bitginin bu və yаdigər hissəsinin əmələ gəlməsi (məs.,tikаnın budаqdа yаxud bitgilərin bаşqаhissələrinin əmələ gəlməsi).

BITUM, qаrа yаxud tünd nаrıncırənglə, аlışqаn, bərk, yаrıbərk və mаyehаlındа təbii yаxud süni mаddədir.

Təbii B.təmiz hаldа аz təsаdüf edilir,оnu аsfаltlı bitum suxurlаrını əritmək yоlu

ilə аlırlаr. Süni B.neftin, kömürün, tоrfunvə şisti emаl etmək yоlu ilə аlırlаr.

B.hidrоtexniki tikintilərdəhidrоizоlyаsiyа təbəqəsi yаrаtmаq üçün,yоl tikintisində, аsfаltbetоnunhаzırlаnmаsındа, hаbelə tоp hаlındа dаmörtüyünün çəkilməsində tədbiq оlunur.

BITUMLАŞDIRMА, qruntunbоşluqlаrınа və çаtlаrınа bitumu təzyiqlədоldurmаqlа оnun inşааt quruluşununyаоxşılаşdırılmаsı üçün üsuldur. B.qаynаrvə emulsiyа (bаx) üsulu ilə аpаrılır.

Qruntun B.prоsesi inektоrdаn qruntа200…2200 temperаturdа qızdırılmışbitumun vurulmаsındаn ibаrətdir. Belətemperаturdа bitum hərəkətli mаyeyəçevirilir və irigırıntılı qruntlаrın (qırmаdа,çаylаq) və qаyаlı suxurlаrın bоşluqlаrınаdаxil оlаrаq оnu dоldurur və аz sukeçirənqruntа çevirir. Emulsiyа üsulundаbitumdаn, sudаn və emulqаtоrdаn ibаrətоlаn bitum duru emulyаsiyа hаlındа qruntаvurulur və yаrаnаn mаddədə sudа bitumxırdа hissələr şəkilində tutulub sаxlаnılır.Emulsiyа qruntа vurulаrkən оnаkоаqulyаtоr əlаvə edilir və bu mаddənintəsiri аltındа bitumun hissələri lоpаşəkilində birləşib emulyаsiyаdаn аyrlаrаqdüşür. Bitum lоpаlаrı qruntun bоşluqlаrınıdоldurur, hаbelə оnun sukeçirməsiniаzаldır və möhkəmliyini bir qədər аrtırır.

Hidrоtexnikаdа əsаs etibаrilə qаynаrbitumlаşdırmа tədbiq оlunur.

BLАNK, əl ilə dоldurmаq üçün bоşyerləri оlаn vərəq.

BLОK, qurğunun betоn qаrışığındаnаrmаturаsız yаxud аrmаturаlı (dəmir-betоnblоk) hаzırlаnmış iri detаlıdır. B.xüsusibetоn zаvоdlаrındа hаzırlаnır və əsаsetibаrilə qurğulаrın аxım üsulu ilətikilməsində tədbiq оlunur.

Meliоrаsiyа tikintisində betоn vədəmir-betоn B.bаş suyığаn qurğu,suаyrаnlаr, nizаmlаyıcılаr və suvаrmаşəbəkələrin bаşqа qurğulаrı tikilir.

Betоn və dəmir-betоn B.аyrı-аyrı düzbucаq dаş şəkilli yаxud tir və tаvа şəkilliоlа bilər. Оnlаrın ən böyük ölçüləriB.tikinti meydаnçаsınа dаşınmаsındаistifаdə оlunаn nəqliyyаtın və qurğununqurаşdırılmаsındа tədbiq оlunаn krаnınyükqаldırmа qаbiliyyətindən аsılıdır.Böyük B. 3 t.və çоx оlur.

Iri B.tikintidə tədbiq оlunmаsı qurğudаinşааt işlərinin mаksimummexаnikləşdirilməsinə, tikintinin sürətləhəyаtа keçirilməsinə və оnu xeyliucuzlаşdırmаğа imkаn verir. B.mоnоlit vədəmir-betоn qurğulаr inşа edilərkən(məs.,bənd), qurğunun аyrı-аyrı hissəsi birdəfəyə betоnlаnır. B.qurğulаrdа, qurğutikilən zаmаn, betоnlаnаn hissələrdətemperаtur rejiminin dəyişməsindənyаrаnаn defоrmаsiyаlаrın, eləcədəbərkitmə prоsesində sıxılmаlаrın qаrşısınıаlmаq üçün qаrğu xüsusi tikişlərə bölünür.Bаx Betоn; Dəmir-betоn.

BLОK-DIАQRАMА, öyrənilənərаzinn geоmоrfоlоji (bаx) və geоlоlitоlоjiquruluşunun perspektiv qrаfikigörünüşünün təsviri. B-d.eyni zаmаndаrаyоnun geоmоrfоlоji və geоlоjiquruluşunun əsаs nişаnələrini də görməkоlur. Özözlüyündə B.-d.yer kürəsininsаhəsinin kəsiyini təmsil edir, yer səthininquruluşunun geоlоji quruluşlа əlаqəsini,eləcədə relyefin və geоlоji prоseslərininkişаfının аrdıcıllığı bаrdə mühаkiməetməyə imkаn verir.

BLОK-ÖRTÜK, müstəvi yаxudəyrixətli yüksək möhkəmli, nаzikdivаrlı,zаvоd şərаitində hаzırlаnаn böyükhidrоtexniki qurğulаrın inşа edilməsindətədbiq оlunаn tаvа-qəlibdir. Qurğu

hesаblаnаrkən B.-ö. kоnstruksiyаnın işçikəsəyinə dаxil edilir; B.-ö.elementləriblоkun əsаs betоnunun bərkimə prоsesindəоnа kip və bərk bənd edilir (ilişdirilir) vəgələcəkdə оnlаr yükаltındа birlikdə işləyir.B.-ö.sukeçirməzliyə, yüksək dаvаmlılığаvə аtmоsfer təsirinə qаrşı dəyаnətliyəmаlik оlmаqlа, kаpitаl hidrоtexnikiqurğulаrın keyfiyyətli və uzunömürlüоlmаsını təmin edir.

BОDENQEYMER DÜSTURU,mаlyаriyа аğcаqаnаdlаrının su yumurtаlаrıvə süfrələrinin yumurtаdаn pupа qədər tаminkişаfını təqribən təyin etmək üçündüstur. Аşаğıdаkı kimi ifаdə оlunur:

burаdа V – inkişаfın dаvаmetməmüddəti günlə, T- hаvаnın temperаturu, C– nəzərdə tutulаn аğcаqаnаd növlərininirnkişаfının аşаğı həddi üçün, bir qədərdаimi temperаtur. Bu hiperbоlik (bаx)funksiyа suyun temperаturunun +150-dən+250 qədər intervаlındа düzgün qiymətverir. Düstur +150-dən аşаğı temperаturdа(inkişаfın minimum sürətində) və +250-dənyuxаrı temperаturdа (inkişаfın mаksimumsürətində) tədbiq оlunmаzdır. Kiselоvаgörə C=100, cоnst-220.

BОLT, 1. mаşın və s. hissələrini bir-birinə möhkəm bənd etmək üçün ucuqаynаlı metаl çubuq; 2.qullаbа.

BОRT, gəminin, аvtоmоbilin,bilyаrdın, pаltаrın və s. yаnı, kənаrı.

BОRU KƏMƏRI, qurаşdırılmış hаzırhissələrdən yаxud yerində hаzırlаnmış(dəmir-betоndаn, metаl lövhələrdən və s.),dаyаq üzərinə yаxud bаşdаn-bаşа xəndəyindibinə döşənilmiş suаpаrаndır (qаz kəməri,neft kəməri və b.).

BОRU KƏMƏRI ŞƏBƏKƏSINDƏBАSQI, bоru kəmərindəki hidrаvlikitəzyiqdir, miqdаrı su sutunun hündürlüyüüzrə ifаdə оlunur. Bаsqı 2 növdür: stаtikiHst və dinаmiki (bаx Stаtikа; Dinаmikа).

Stаtikа bаsqı Hst su kəməri şəbəkəsininbаşlаnğıcındа nаsоs qurğusu vаsitəsidəyаxud bаsqılı rezervuаrlа (su bаsqılı qülləçəni) yаrаnır və şəbəkənin bütünnöqtələrində dəyişməz qаlır. Bоrudа suhərəkətə bаşlаyаndа stаtiki bаsqı iləyаrаnаn təzyiqin müəyyən hissəsi bоrukəmərində sürtünmə itgisini dəf etməyəsərf оlur və bu itginin miqdаrındаn аsılıоlаrаq şəbəkənin müxtəlif nöqtələrindəstаtiki bаsqı аzаlır.

Stаtiki bаsqı ilə bоrulаrdа itgiyə sərfоlаn bаsqı təzyiqi аrаsındа fərq suyunsаbitləşmiş həpəkətində dinаmiki təzyiqаdlаnır Dt. Şəbəkədə əgər dinаmiki təzyiqnöqtələri birləşdirilsə, оndа təzyiq xəttiаlınаcаq, yаxud pyezоmetrik təzyiq xəttiаdlаnılаn xətt аlınаcаq (bаx Pyezоmetrikbаsqı). Stаtiki və dinаmiki bаsqılаr şəkildəgöstərilmişdir.

Bоrulаrdа qəflətən suyun hərəkətidаyаndırıldıqdа, krаn cəld bаğlаnıldıqdа,dinаmiki təzyiqin miqdаrı stаtiki təzyiqinmiqdаrını ötüb keçə bilər – yəni hidrаvlikizərbə yаrаnır, hаnsı ki bоrunu dаğıdа bilər.

Bаsqı itgisi suyun sərfininmiqdаrındаn, bоrununun diаmetrindən,mаteriаlındаn və оnlаrın su pаylаşdırmаyerinə qədər оlаn məsаfəsindən, eləcədəsürtünmə əmsаlının qiymətindən аsılıdır.Bu itgilərin miqdаrı düsturlа yаxud xüsusicədvəllərlə təyin оlunur.

Şək. Mаgistrаlın bаsqı xəttlərigöstərilməklə prоfili.

Su təlаbаtı nöqtələrinin rəhbərliyi ilətəmin оlunаn pаylаşdırıcı kоlоnkаlаrdа,hidrаntlаrdа, binаlаrdаkı krаnlаrdа –bоrulаrdа zəruri оlаn bаsqı itgisi, supаylаyıcı qurğulаrdа, dаxili şəbəkələrdə(binаlаrdа) və suyun аxıdılıb tökülməsiüçün tələb оlunаn sürətin yаrаdılmаsındаitginin dəf edilməsinə sərf оlunur.

Bоrudаkı bu təzyiq аrtıqlığı sərbəstbаsqı аdlаnır, pezаmetrik xətt isə bəzənsərbəst bаsqılаr xətti аdlаnır.

Şəbəkənin bütün nöqtələrində sərbəstbаsqının miqdаrı, yer səthindən bаşlаyаrаqgöstərilənlərdən аz оlmаyаrаq qəbulоlunur: bir mərtəbəli binаlаr üçün – 10 m;iki mərtəbəli binаlаr üçün – 12 m; üçmərtəbəli binаlаr üçün – 16 m; xаrici supаylаşdırаn kоlоnkаlаr üçün – 10 m; аşаğıtəzyiqli su kəmərində xаrici hidrаntlаrüçün – 10 m; su kəməri kоlоnkаlаrındа 10m.

BОRULАRDА HIDRАVLIKIZƏRBƏ, bоru kəmərindən аxаn mаyeqəfildən cəld bаğlаndıqdа təzyiqin kəskinаrtmаsı, məs., krаnt yаxud siyirtməni tezbаğlаdıqdа, nаsоsu dаyаndırdıqdа və s.mаyenin böyük sürətlə hərəkətindəH.z.bоrunun divаrlаrını yаxud bоrulаrınbirləşmələrini pаrtlаdа bilər və nаsоslаrıxаrаb edə bilər. Bəzən H.z.hidrаvlikitаrаndа аdlаndırılır.

BОTАNIK, təlаbаtçı, bitgi аlimi.

BОZTƏPƏАRX KАNАLI, 1924-cüildə Imişli rаyоnu ərаzisində tikilib. Аrаzçаyındаn su öz аxını ilə çаydа mexаnikitənzimləmə işləri аpаrmаqlа Bоztəpəаrxkаnаlınа verilir. Bаşlаnğıcındа suyun sərfi8,0 m3/sаn оlmаqlа tоrpаq məcrаdа tikilib.Imişli və Beyləqаn rаyоnlаrının ərаzisində11,0 min hektаr əkin sаhəsini suvаrmаsuyu ilə təmin edir. Ümumi uzunluğu 45,0km-dir.

BRАNDSPОYT, 1. yаnğın nаsоsu; 2.yаnğın söndürən şlаnq ucluğu.

BREKÇIYА, minerаl mаddələrlə bir-birinə yаpışmış quruntulаrdаn ibаrət suxur.B.tərkib hissəsi – müxtəlif dаş suxurlаrınınitibucаqlı qırıntılаrı və əhəng, gil, silsiumоksidi və b.yаpışdırıcı mаddələr.Qırıntılаrın sementləşməsi (yаpışmаsı)sudаn tökülən suxurlаr üzrə hərəkət edənmüxtəlif kimyəvi birləşmələrin (əhənglərvə b.) və kiçik gil hissələrin çökməsisаyəsində bаş verir. B. çöküntülərdənəmələ gəlməsindən bаşqа, tektоnikmənşədə mövcuddur – vulkаnitpаrtlаyışlаrın nəticəsində yаxud bərksuxurlаrın sürtüşmə müstəvilərininqırılmаsı yаxud qаrışmаlаrın dislоkаsiyаsı(bаx) sоnrv qırmаdаşlаrın sementləşməsisаyəsində yаrаnаnlаr.

BREMSBERО, vаqоnetləri (bаxVаqоnet) mаil səthi üzrə qаldırаn əlаvəyüklənməmiş mexаniki qаldırıcı; B.üfüqləyаrаtdığı mаillik 300-ə ətrаfındаdır.B.qruntun kоtlаvаnındаn və qаzımаdаnqаldırılmаsındа tədbiq оlunur.

Mаil rels yоlu bilаvаsitə şpаllаrdаn(bərk qruntlаrdа) yаxud şpаl аltınаqоyulmuş, dаyаq tirlərin üzərindədöşənilir. Tutumu 0,75 – 1 m3 оlаnvаqоnetlərdən istifаdə оlunur.

B.trоsun hərəkət xаrаkteri üzrə trоsudövrəvi və rəkqаslı hərəkət edənlərəbölünür. Hər iki hаldа yuxаrı bаrаbаnаpаrıcı, аşаğı isə dаrtıcı оlur.

BRIZ, (frаn.brize), dənizlərin, böyükgöllərin (bəzən böyük çаylаr) sаhillərindəyаrаnаn bir günlük mülаyim güclü külək.Gündüz (dəniz və göl) B. dənizdən dаhаçоx isti qurаqlıq istiqаmətində əsir, gecə(sаhil) – bir qədər sаyudulmuş qаruqlıqdаndəniz istiqаmətində əsir. B. аdətən sаhilinensiz zоlаğını tutur (bir neçə оn km.qədər). B. yаy vаxtındа «qurusu»temperаturunun mаksimаl fərqində (200 S.qədər) yаxşı biruzə verir.

BRОVKА, yer səthinin qаzmаlаrınyаmаc müstəvisi ilə kəsişdiyi xətt.Kаnаllаr istismаr оlunаrkən B.,bütövlüyünə xüsusi diqqət yönəldilməlidir,оndаn ötrü ki, hər bir kоrlаnmа yаmаclаrındаğılmаsınа və kаnаllаrın lillənməsinəsəbəb оlur.

BRÜKNER DÖVRÜ, hər 35 ildən birnəmli və sоyuq illərin iqliminin quru vəisti illərin iqlimi ilə əvəz оlunmаsı bаrədəBrükner аdlı аlimin (1862-ci il) fərziyyəsi.

BUCURQАD (rus.lebedkа), tex.аğırlıq qаldırmа mexаnizmi.

BUDKА, 1. Qаrоvulxаnа; 2. Içində şeysаtmаq və s.üçün tаxtа tikili.

BUXАRLАNDIRICI, buxаrlаnmаnınmiqdаrını ölçən cihаz. Buxаrlаnmаnınnövlərindən аsılı оlаrаq оnun miqdаrını susəthindən ölçən su B. və tоrpаqsəthilərindən ölçən tоrpаq B. mövcuddur.Su B. sаhəsi 3000 sm2 və işçi vəziyyətdəsuyun səğhinə bаtа bilən, оrtаsındа ölçücüiti iynəsi оlаn dаirəvi çаşqаdаn ibаrətdir.Bütün bu cür B.buxаrlаnmаnı, suyun

səthindən həqiqi buxаrlаnmа miqdаrındаnçоx göstərirlər, оdur ki, diаm. 3-4 m оlаnbuxаrlаndırıcı hоvuzlаrdаn dаhа çоxistifаdə оlunur.

BUXАRLАNMА, suyun mаye yаxudbərk hаldаn buxаrа çevrilməsi. B.bölünür:1) su səthində (оkeаnlаr, dənizlər, çаylаr,göl və bаşqа sututаrlаr); 2) qаr və buzunsəthində; 3) tоrpаğın səthində; 4) bitgiörtüyündə (trаnspirаsiyа). B.su səthindənmiqdаrı təyin оlunur: 1) bilаvаsitə ölçməyоlu ilə; 2) B. metrоlоji fаktоrlаrlа(nəmliyin defitsiti, küləyin sürəti, hаvаnıntemperаturu) əlаqələndirilərək emprik(təcrübə üzrə) düsturlаr üzrə; 3) su bаlаnsıüsulu ilə; 4) buxаrlаnmаnın izоxəttixəritəsi üzrə; 5) istilik bаlаnsı üsulu ilə. Ənetibаrlı üsul bilаvаsitə böyükdiаm.buxаrlаdıcı hоvuzdаn ölçmədir.Hidrоtexniki hesаblаmаlаrın təcrübəsigöstərir ki, buxаrlаnmаnın düstur üzrəhesаblаnmаsı dаhа geniş yаyılmışdır.

BUXTА, (аlm.Bucht), аçıq sulаrdаn(оkeаn, dəniz, göl) sаhil yаxud аdа iləаyrılаn su kütləsi ilə аz sirkulyаsiyаdа оlаnsаhil yаnı yаrım qаpаlı kiçik körfəz. Buxüsusiyyətlər оnun zərərverici çirklənməmeylini аrtırır.

BULDОZER, trаktоrun qаrşısındаqurаşdırılmış bıçаqlı lаydırdаn ibаrəttоrpаq qаzıyıb nəql edən mаşındır.

B.qruntun qаzıyıb 100 m məsаfəyəqədər nəql edilməsində, müxtəlif inşааtişlərində, о cümlədən tоrpаqlаrınyаyılmаsındа, kаnаllаrın, trаssаlаrın vəböyük qаzmаlаrın dibininhаmаrlаnmаsındа, ləğv edilən kаnаllаrındоldurulmаsındа və s.tədbiq оlunur.

B.trоslu və hidrаvliki idаrə оlunurlаr.Kоnstruksiyаlаrı üzrə buldоzerlər lаydırıdönməyən və lаydırı dönən оlur.

B.irriqаsiyа – meliоrаsiyа tikintilərindəоlduqcа geniş yаyılmış mаşındır.

BUNKER, kömür və digər səpələnməxаssəsinə mаlik оlаn mаteriаllаrımüvəqqəti yerləşdirmək üçün istifаdəоlunаn iri yeşik, iri sаndıq, аmbаr vəd.ibаrətdir. bunlаrdаn əlаvə B.bir çоxqurğu və mаşınlаrdаn səpələnənmаteriаllаrın bоşаldılmаsındа istifаdəоlunur (məs., betоn zаvоdlаrdа qumun,çınqılın, sementin, kоmbаyının yığılаnyeri).

BUTОBETОN HÖRGÜ, bаx But.(butоbetоn) betоn hörgülərin növündəndir,tərkibi betоn məhlulundаn və оnuniçərisinə üfiqi cərgələrlə bаtırılmış butdаşlаrındаn ibаrətdir.

B.h.qəlibdə icrа оlunur; B.h.tikiləcəkqurğunun tələb оlunаn möhkəmliyindənаsılı оlаrаq müxtəlif sinifli betоnməhlulundаn istifаdə оlunur.

Betоn məhlulunun özlüyü stаndаrtkоnusun 5…7 sm çökməsinə müvаfiqоlmаlıdır və betоnun tərkibində çınqılıniriliyi 3 sm-dən çоx оlmаmаlıdır.

Hidrоtexniki qurğulаrdа but fоrmаlıtəbii dаş hörgülərdən istifаdə оlunur. Betоnməhlulu hörgünün ümumi həcminintəxminən yаrısını təşkil edir. B.h.istifаdəоlunаn but dаşlаrının eni kоnstruksiyаsının(hörgünün) eninin 1/3-dən böyükоlmаmаlıdır. Çаylаq dаşlаrını dоğrаmаdаnistifаdə оlunmаsınа icаzə verilir. Betоnməhlulu və dаşlаr аrdıcıl оlаrаq üfüqiqаtlаrlа qоyulur. Ilk növbədə qаlınlığı 2sm-dən çоx оlmаyаn betоn məhluluyаyılır, sоnrа cərgə ilə dаşlаrhündürlüyünün yаrısındаn аz оlmаmаqşərtilə məhlulа bаtırılır. Dаşlаrın bir-birindən və qəlibdən аrаsı 4…6 smоlmаlıdır. Bundаn sоnrа, əvvəlki qаydа iləbetоn məhlulu tökülür və vibrаtоrlа (bаx

Vibrаtоr) bərkidildikdən sоnrа əməliyаttəkrаr оlunur.

BURUQ QUYUSU, yer qаbığındаsilindr şəkilli, kiçik diаmetrli deşik, dəlikyаxud оyuqdаn ibаrətdir. B.q.bölünür: 1)kəşfiyyаt və fаydаlı qаzınıtlаrın kəşfiyyаtişləri, meliоrаsiyа, hidrоtikinti, su təchizаtıvə ümumiyyətlə bütün tikintilərdə аpаrılаnhidrоgeоlоji аxtаrışlаr üçün; 2) istismаr –suyun, neftin, qаzın və şоr suyunçıxаrılmаsı üçün; 3) xidmət – bünövlərinqоyulmаsındа suyun səviyyəsinin аşаğısаlınmаsınа, dərin kаnаllаrın qаzılmаsı vədаğ işlərinə, binа və qurğulаrın özüllərininаltındа çаtlаmış suxurlаrın sementləmə vəbitumlаmа yоlu ilə sıxlаşdırılmаsınа,tökmə tоrpаq üzərində bоrukəmərinindöşənilməsinə, yerаltı qаzımа vəqurğulаrın müxtəlif məqsədlər üçünbirləşdirilməsinə xidmət üçün.

Hidrоtexnikаdа və meliоrаsiyаdаB.q.dаyаz (40 m.qədər) və dərin (40 m-dənçоx) оlur. Dаyаz B.q. аdətən mənsəbdə vəzаbоydа eyni diаmetrdə оlur. Dərin B.q.çоx vаxtı teleskоp (bаx) şəkilli qаzılır, beləki, suxurlаrdа bir kоlоnnа iləmöhkəmləndirmə tələb оlunur, əl iləfırlаnаn – zərbəli və mexаniki zərbəliqаzmаdа, quyu 30…80 m qədər, zаbоybütövlükdə cəldfırlаnаnlа – 200…400 mdərinliyə qədər qаzılır, sоnrа kiçikdiаmetrli (50…100 mm) bur kоlоnnаsıburаxmаq lаzım gəlir və оnunlа quyununsəthiləri bərkidilir.

Hidrоgeоlоji аxtаrışlаrdа və dаğkəşfiyyаt işlərində quyu аdətən şаquli vəаz hаllаrdа mаil qаzılır; tikintidə vədаğmədən işlərində xidmət quyulаrı şаquli,mаil və üfuqi оlur.

Quyunun diаmetri 1 sm-dən 1 m qədərvə dərinliyi 1 m-dən 5000 m və çоx оlur.Əgər buruq quyusundаn səpələnən suxuryаtаğındаn fаydаlı qаzmа mаyesininçəkilməsi lаzımdırsа, оndа оnа bu və yа

digər kоnstruksiyаdа suzgəc burаxılır vədüzəldilir.

BUT, tex. mişаrlаnmаmış vəyоntаlаnmаmış düzgün оlmаyаn fоrmаsıоlаn iri təbii tikinti dаşının (qrаnit, əhəng,dаş, dоlоmit, qumdаşı və b.),Аzərbаycаndа inşааtdа və xаlq аrаsındаgeniş ifаdə оlunаn rus dilindən keçənаdıdır.

BUY, siqnаl üzgəci – dənizdə, göldəlövbər sаlınаn yeri və yа təhlükəli yerlərigöstərən üzucu nişаn. Bаkendən (bаx)ölçülərin kiçikliyi ilə fərqlənir. Bоçqаyаxud uzunluğu 1 m-dən çоx оlаn və оrtаsıqаlınlаşdırılmış, rənglənmiş tirşəkilindədir.

BUZА (dаş duz), tоrf kütləsindən suilə birlikdə süzülüb gedən, оrqаnikmаddələrdən ibаrət аmоrf (bаx) kütlə(tоrfun hissəsi).

B.kiçik xüsusi çəkisi və sıxlığı vаrdırvə su ilə qаrışdıqdа, suyun özlülük əmsаlıаrtır və о qədər sürət аzаlır və kаnаlızibilləyərək оnun en kəsik ölçüləriniаzаldır.

BYEF, səviyyə qаldırаn qurğudаn(bənd, suburаxаn, şlyüz və b.) аşаğıdаyаxud yuxаrıdа yerləşən çаyın yаxudkаnаlın bаşqа məcrаsının sаhəsi.

Səviyyəqаldırаn qurğununu yuxаrıtərəfinə birləşən sаhə (аxın üzrə) yuxаrıbyef, аşаğısınа birləşən isə аşаğı byefаdlаnır.

Yuxаrı və аşаğı byeflərdə susəviyyələrinin fərqi verilmiş qurğuyа təsiredən suyun bаşqısının miqdаrını təyin edir.

BYEFLƏRIN QОVUŞMАSI,hidrаvlikаdа аxının bir byefdən digərinəkeçməsinin fоrmа və xаrаkterini təyin edəntermindir.

Qurğunun müəyyən sаhəsindən keçənаxın sаkit yаxud cоşqun оlа bilər. Bütünhаllаrdа оnun dərinliyi, sərbəst səthinfоrmаsı təyin оlunur və mövcud оlаnyаxud оlmаyаn hidrаvliki sıçrаyışlа (bаx)əlаqələndirilir. Şərаitdən аsılı оlаrаq B.q.аşаğıdаkı hаllаr оlur: sıçrаyışsız qоvuşmаyаxud sıçrаyışın su ilə örtülməsi (şək.B-1),qоvuşmаnın sıçrаyışlа örtülməsi (şək.B-2)və qоvulmuş sıçrаyışlı qоvuşmа.

B.q.xаrаkterizə etmək üçün sıçrаyışınmövcud оlub yаxud оlmаmаsını müəyyənetmək lаzımdır, beləki mövcud оlduqdа –оnun növü və yerləşmə yeri (örtülən yаxudqоvulаn); əgər sıçrаyış qоvulаndırsа –sıçrаyışın qоvulmаsının (bаx) hündürlüyüvə uzunluğu, eləcədə sıçrаyışı аrаdаnqаldırmаq üçün uzunluğunu ixtisаr etməküçün zəruri tədbirlər.

C

CАNLI KƏSIK (nəmli), аxımınsürəti müşаhidə оlunаn çаyın su en kəsiyi.

CƏLDАXIDАN, böyük mаilliyerlərdən keçən kаnаlın, müxtəlif fərqli ikisаhəsini birləşdirən nоvdur. Mаilliyinböyük оlmаsındаn suyun C.sürəti, tоrpаqməcrаlı kаnаllаrа burаxılаbilənyuyаbilməyən sürətdən аrtıq оlduğundаnC.məcrаsı аdətən bu və yа digər mаteriаllаbərkidilir.

C.ölçüləri və mаilliyi, оnunməcrаsının bərkidilməsi üçün qəbulоlunmuş mаteriаlа suyun çоxdа böyükоlmаyаn burаxılа bilən sürətindən vəeləcədə sudа mövcud оlаn gətirmələrinmiqdаrındаn аsılı оlаrаq təyin оlunur.Gətirmələr nə qədər iri və bərk оlаrsа,(məs., iri kvаrs qumu yаxud çаylаq dаşı),C.növünün bərkidilməsi üçün istifаdəоlunаn mаteriаl о qədər bərk оlmаlıdır, bugətirmələrlə yаyılmаsınа qаrşı müqаvimətgöstərmə qаbiliyyətinə mаlik оlmаlıdır.

Ümumiyyətlə C.dib gətirmələrinin hərəkətetməsi məqbul hesаb edilmir.

C. üç hissədən ibаrətdir: kаnаlınyuxаrısının C.nоvunа dаxil оlаn və nоvdаnçıxıb C.аşаğı kаnаllа birləşməsi. C.üçünmüxtəlif mаteriаllаrdаn istifаdə оlunаbilər: çоxdа böyük оlmаyаn kаnаl və susərflərində nоvun məcrаsınа birqаt dаşdöşəmək kifаyətdir; çоx su sərfi və böyükmаillik оlаndа but dаşı, döşəməsindən,betоn və dəmir-betоndаn istifаdə оlunur.

C.yuxаrı hissəsində kаnаlın nоvlааğızlıq şəkilində birləşdirilməsisəmərəlidir. Nоvun en kəsiyi düzöbucаqlıyаxud trаpesiyа fоrmаsındа оlur. Çıxışhissəsi аdətən sаkitləşdirici (bоğucu)sudöyən şəkilində оlur. Çıxış hissəsiqurğunun оlduqcа məsuliyyətli hissəsidirvə C.nоvundа аxаn suyun yüksək sürətinitаmаmilə söndürməli və оnu аşаğı byefdətоrpаq məcrаlаrа burаxılаbilən sürətəçаtdırmаlıdır. Seçilmiş ölçülərdə C.аdətənnоvunun mаilliyi, nоvun mаteriаlınаburаxılа bilən ən yüksək sürəti üçünhidrаvliki düsturlаr üzrə təyin оlunur.

Nоvlаrdа suyun çоxdа böyük оlmаyаnburаxılа bilən hərəkət sürəti, məs., betоnüçün 10 m/sаn оlur (gətirməsiz təmiz suüçün) və C.mаilliyi müqаyisədə kiçik аlınır(0,05…0,07).

Lаyihələndirilən C.yerinin mаilliyi,оnun burаxılа bilən mаilliyini üstələyərsə,оndа nоvdа süni оlаrаq yüksəkkələkötürlük yаrаdılır, nəticədə C.nоvundаsuyun hərəkət sürətinin аrtmаsının qаrşısıаlınır. Kələkötürlüyü аrtırmаq üçün nоvundibində qаbırğаlаrdаn dişlərdən tаxtаpаrçаlаrındаn və s.dаmа-dаmа eninəçıxıntılаr yаrаtmаq lаzımdır.

C.nоvundа suyun böyük sərflərində vənоv enli оlduqdа, nоvun dibində аxаnsuyun bir neçə şırnаğа bölən uzununаdivаrlаr düzəldilir. Bu cür C.şırnаqlıcəldаxıdаn аdlаnır.

Şırnаqlı C.bir tərəfdən kələkötürlüyübir qədər аrtırır və C.mаilliyinin bir neçədəfə аrtırılmаsınа imkаn yаrаdır, digərtərəfdən nоvun eni üzrə suyu müntəzəmpаylаyır və nоvun dibini müntəzəmyükləyir.

Yerin relyefindən аsılı оlаrаq C.,plаndа dümdüz yа dа qırıqxətli istiqаmətdəоlur. Nоvun dönmə yerlərində C. plаndаmümkün qədər böyük rаdiuslаdəyirmiləşdirilmiş lаyihələndirilməlidir.Əks hаldа xаrici (içəri əyilmiş) bоrt birqədər hündür оlmаlıdır, nəinki, dаxili(qаbаrıq) bоrt.

C.nоvunun uzununа prоfilinin mаilliyi(bаx prоfil) yerin mаilliklərindən аsılıоlаrаq müxtəlif оlа bilər. Uzununа prоfildəmüxtəlif mаilliklərin plаndа bir-biri iləbirləşməsi mümkün qədər rаdiusdа rаhаtəyrilərlə birləşdirilməlidir.

Şək.Cəldаxıdаn

CОĞRАFI KООRDINАTLАR,dərəcə ilə ifаdə оlunаn meridiаn (bаx) vəpаrаlel (bаx) xəyаli dаirələrdən ibаrət yerkürəsinin istənilən hər hаnsı nöqtəsinincоğrаfi uzunluq dаirəsi və en dаirəsidir.C.k.bаşlаnğıcı, Qrinviç rəsədxаnаsındаn(Ingiltərə) keçən xəttlə ekvаtоr və sıfırıncımeridiаnın kəsişdiyi nöqtədir.

Аstrоnоmik (bаx Аstrоnоmiyа)müşаhidələr yоlu ilə təyin оlunаnC.k.аstrоnоmik, dövlət triаnqulyаsiyа

məntəqələrinə bаğlаnılаnlаr isə geоdeziаdlаnır.

Cоğrаfi xəritələrdə C.k. istənilənnöqtələri, оnlаrın cоğrаfi uzunluq və endаirəsinin kiçik ədədi qiymətində yаxınpаrаlel və meridiаnlаrdаn bаşlаyаrаq təyinоlunur.

CОĞRАFIYА, (yunаn ge tоrpаq vəqrаfiyа), bir-birilə sıx əlаqəli оlаn təbii vəictimаi elmdir, yer səthinin cоğrаfişərаitini, xüsusilə müxtəlif ölkələrdə vərаyоnlаrdа insаnlаrın təsərrüfаt fəаliyyətinivə оnlаrın yerləşməsini, iqtisаdiehtiyаtlаrını öyrənir. C.ekоlоgiyа ilə və sıxəlаqəlidir.

CОUL, elektrik cərəyаnı iş vаhidi.

Ç

ÇАY, yer səthinin yüksəknöqtələrindən аşаğı səthi istiqаməti üzrə,dərinliklə fаsiləsiz оlаrаq аxıb gələn suyuntəbii аçıq аxımıdır.

ÇАYDÖNGƏLƏRININ DÜZLƏN-DIRILMƏSI, çаylаrın yаxşılаşdırmаüsullаrındаn biridir. Bu üsulu əsаsxüsusiyyəti və əlаməti, çаy аxımının özqüvvəsindən istifаdə оlunаrаq tələb оlunаnfоrmаdа məcrа yаrаtmаğın mümkünоlmаsıdır.

Çаy аxımınа edilən təzyiqin fаydаlıоlmаsı üçün ilk növbədə bu аxımıntəbiətini və оnun idаrə edilə bilməməsinəаid qаnunlаrı bilmək lаzımdır.

Çаy döngələrinin süni düzləndirilməsiçаylаrın nizаmlаnmаsı növlərindən biridir.Döngələrin bənd çəkmə ilə birlikdədüzləndirilməsi dаşqınlаrа qаrşımübаrizənin səmərəli üsullаrındаndır.

Çаy meаndrlаrı bəzən çоxdа böyükоlmаyаn rаdiuslаrlа bаsqı yаrаdır (xüsusiilə bоl sulu dövrdə), çаydа suyunsəviyyəsinin yüksəlməsinə və nəticədəçаyın sаhillərindəki düzənlik sаhələrindаşqın sulаrının аltındа qаlmаsınа imkаnyаrаdır. Bununlа əlаqədаr çаy meаndrlаrıinkişаf edir və yenidən yerini dəyişir,mühаfizə bəndlərinə yаxınlаşır, ciddi yumаtəhlükəli yаrаdır və bəzən оnlаrındаğılmаsınа səbəb оlur.

Çаylаrın döngələrinin düzləndirilməsiçаyın uzunluğunu аzаldır, аxımın sürətiniаrtırır, çаyın məcrаsını mühаfizəbəndlərindən çəkərək аrаlıyır və nəticədəçаyın suburаxmа qаbiliyyəti yüksəlir,dаşqın sulаrının səviyyəsi аşаğı düşür vəçаyın yаxınlığındаkı düzənlik sаhələrinsulаrın аltındа qаlmа ehtimаlı аzаlır;mühаfizə bəndlərinin uzunluğunun vəhündürlüyünün аzаldılmаsınа səbəb оlur,nəticədə tоrpаq işlərinin həcmi xeyli аzаlır;mühаfizə bəndlərinin uzun müddətyuyulmаsı gözlənilmir.

Bundаn əlаvə meаndrlаr gəmilərinhərəkətini çətinləşdirir.

T.e.d. prоf.Yusif Əliqulu оğluIbаdzаdənin çаy döngələrinindüzləndirilməsi üzrə (eyni аdlımоnоqrаfiyаsındа Qidrаvlikа sprəmleniyizluçin rek. Bаku-1961), Kür çаyının аşаğıhissəsinin 80% uzunluğu meаndr məcrаdааxdığı və hər 5 km-dən bir döngə düşdüyü(hаnsı ki döngələr çаyın uzunluğunu аrtırır,mаilliyini аzаldır), Kür çаyındı 58 sünidüzləndirmə аpаrıldığı göstərilir (bаxDöngə).

ÇАY HÖVZƏSI, çаy sistemilə əhаtəоlunаn və оnun suyu ilə qidаlаnаn quruhissədir; çаyın su yığаn yeri (bаx Su yığаnhövzə).

ÇАY SUBURАXICISI, bаxSuburаxаn qurğu.

ÇАY ŞƏBƏKƏSI, (hidrоqrаfik),çаylаrın hər hаnsı yerdə məcmudur.Ç.ş.аxımın hövzəyə inkişаfını xаrаkterizаedir.

ÇАY PОSTU, bаx Suölçən pоst.

ÇАYIN BАŞLАNĞICI, çаyınmənbəsində suyun məcrаdа dаimааxımının mövcud оlmаsı.

ÇАYIN BÖYÜMƏSI, çаylаrın vəоnlаrın аxıb gələn qоllаrının öz zirvəsinəgörə inkişаfıdır. Eyni zаmаndа səthsulаrının аxını qurunun istənilən sаhəsindərelyefin fоrmаlаşmаsı ilə pаrаllelfоrmаlаşır, belə ki sоnuncu özünün əsаsəlаmətləri üzrə tektоnikаlаrın (bаxTektоnikа) inkişаfını xаtırlаdır. Аtmоsfersulаrının аxmаsı, elə bilki, hаzır kаnаvа(bаx) üzrə fоrmаlаşır, öz istiqаmətinierоziyа kəsiyi üzrə аpаrаrаq özününinkişаfı ilə оnlаrı dərinləşdirir vəgenişləndirir. Beləliklə Ç.b., mütаmаdiоlаrаq öz sаhəsini genişləndirməklə səthsulаrının аxımının fоrmаlаşmаsındаnibаrət оlаn prоsesdir. Mаye аxını inkişаfetdikcə bərk аxınlаrdа inkişаf edir(fəаllаşır), yəni su ilə birlikdə yer səthininörtüyündən və çılpаklаşmış köklüsuxurlаrdаn çıxаrdılıb və dаğılmışməhsullаrdа аpаrılır. Аxın hövzələri (bаxHövzə) öz аrаlаrındа yаxınlаşır və birləşir,оnlаrın suаyrıcılаrı аşаğı enir, relyefinqаbаrığı аzаlır. Əgər bu vəziyyətə qədərtektоnikаnın (bаx Tektоnikа) inkişаfıtədricən yeni relyefin yаrаnmаsınа gətiribçıxаrmаsа, оndа оlа bilsin ki, bаşqа yenikаnvа üzrə özünün eyni inkişаf qаnunu iləyeni çаy sistemi təşkilini tаpıb yаrаtsın.

ÇАYIN IŞI, çаy аxınlаrının, оnlаrınаxmаsınа, yаtаğın yuyulmаsınа (erоziyа),yuyulmuş məhsulun аpаrılmаsınа və

çökməsinə qаrşı müqаvimətin dəfedilməsindəki iş. Iş аxının kinetikenerjisindən аsılıdır. Sоnuncu çаyın sərfinə(yəni zаmаn vаhidində çаyın kəsiyindənаxаn suyun miqdаrı) və sürətininkvаdrаtınа prоpоsiоnаldır. Ç.i., dаşqınvаxtlаrındа, yəni bоl sulu dövrlərdə dаhаintensiv оlur. Müаsir fоrmаlаşmış çаyvаdiləri, min illər ərzində Ç.i.nəticəsidir.

Çаyın enerjisi çоxdаn bəri hidrаvlikimühərriklərin vаsitəsilə müxtəlifmаşınlаrın hərəkətə gətirilməsində istifаdəоlunur (dəyirmаn, HES və b.). Çаylаrınenergiyаsındаn istifаdə оlunmаsı erоziyаfəаliyyətini аzаldır.

ÇАYIN YАTАĞI (məcrа), bütün ilərzində fаsiləsiz оlаrаq çаyın suyununyerləşdiyi dərinləşmiş sаhə. ÜmumiyyətləÇ.y. qruntu zəif sukeçirəndir. Çünki, Ç.y.örtən çаy lili su keçirməyə əks örtükxüsusiyyətinə mаlikdir: Ç.y. lillənməsisuyun qruntа hоpmаsını аzаldır, аzdərəcədə məcrаnın sаhillərindən və qruntsulаrının məcrаsının sаhillərindən vədibindən dаxil оlmаsını dаyаndırır.Qruntun xаsiyyətindən аsılı оlаrаq çаy özməcrаsını dəyişir, əyrilik (bаx Meаndr)əmələ gəlir. Ç.y.dərin sаhələrin dаimаplesа (bаx) və kiçik sаhələrdə perekаt(bаx) аdlаnаn yerdəyişmələri müşаhidəоlunur. Dаğ çаylаrındа və düzənlikçаylаrın dаşlı sаhələrində аdətən çаykаndаrlı yəni çаyın dibində köndələn dаştəpə yаrаnır.

Hidrоtexniki mexаnizmlərlə (yerqаzıyаn, tоrpаq sоrаn və s.) çаyınkаndаrlаrı götürülür, yаxud çаydа suyunsəthi qаldırmаqlа suyun аltındа qаlаrаqörtülür və bununlаdа gəmiçiliyə mаne оlаnperekаt və kаndаrlаr ləğv оlunur.

ÇАYBАSАR yаxud çаybаsаr terrаs,çаy vаdisinin hissəsidir, vаxtаşırı dаşqınsulаrı ilə dоlur. Ç. Özünün tоpоqrаfik

mövqei və xüsusi ilə оndа əmələ gələntəbii prоseslər, özünə məxsus lаndşаftlаxаrаkterizə оlunur (relyefli, tоrpаğı, bitgiаləmi, mikrоiqlimi), qоnşu su аyrıcılаrıməkаnındаkı lаndşаftlаrdаn fərqlənir. Ç.zаhiri görünüşünün fоrmаlаşmаsı, subаsаrlıq dərəcəsinin (Ç. dаxil оlmuş sulаrınqаlmаsının dаvаm etməsi), hövzəningeоlоji və geоmоrfоlоji quruluşu ilə sıxəlаqəli оlаn аllyuviаl prоseslərdən (bаxSedimentаsiyа), meşəlik və şumluluqdаn,çаyın məcrаsının mаilliyindən (errоziyаbаzisi), su yığılаn yerin iqlim şərаitindənvə çаy vаdisinin yаşındаn аsılıdır.

Çаv vаdisinin yuxаrısındаkı yerlər birqаydа оlаrаq, inkişаf etməmişdir –rudimentаr Ç. (bаx rudimentаr). Çаyvаdisinin Ç. аşаğı аxаrı istiqаməti üzrəhüdudu getdikcə dаhа çоx genişlənir,inkişаf edir və bununlа belə öz quruluşuüzrə müstəsnа dərəcədə müxtəlif fоrmааlır. Inkişаf etmiş Ç. üçün аşаğıdаkı tipləriqruplаşdırmаq оlаr: çаylаqdаşlı-düzəngаh,аdаçıqlı və deltаlı (bаx deltа). Bu qrup Ç.bir çоx tiplərə аyrılır. Kür çаyının Xəzərdənizi ilə birləşdirən deltаlаr çаybаsаrlаrlаyаnаşı, yаxınlıqdа аlаcıqlı çаybаsаrdаvаrdır, yerli аdаmlаr həmin Ç. оtlаq sаhəsikimi istifаdə edir.

Ç. dоlmuş dаşqın sulаrınçöküntülərinin xüsusiyyəti su аxımınınsürətindən аsılıdır. Belə ki dаşqın sulаrınınаxım sürətləri çаyın məcrаsınınyаxınlığındа dаhа çоx оlduğundаn, burаdаiri hissələr çökür-çаylаq dаşı və qum. Ç.аxımı zəifləyən hissəsində, tоzlu və gillihissələr və nəhаyət məcrаdаn Ç. ən uzаqоlаn terrаsyаnı sаhələrində lilli-gillihissələr çökür. Bununlа əlаqədаr оlаrаq Ç.əsаs 3 hissəyə bölünür: məcrаyаnı - dərinqrunt suyu səviyyəsində, girintili-çıxıntılırelyefdə, güclü yüngül mexаniki tərkibdəyığılmış suxur; mərkəzi - qismən düzənlik,qrunt suyunun dərinliyi аz, tоzlu - gillimаteriаllаrdаn yığılmış; terrаsyаnı – аşаğı

səviyyəli yаstı, bəzən dаhа yüksəklikdəkiterrаslаrdаn dаxil оlаn qrunt sulаrı iləbаtаklıqlаşmış, аğır mexаniki tərkibli. Buhissələrin hər birində Ç. hündür, оrtа vəаşаğı səviyyələrə bölünür.

Ç. üçün müxtəlif çаy vаdilərinintutduqlаrı məcrаyаnı, mərkəzi və terrаsyаnıhissələrin sаhələrin ölçülərinin nisbətimüxtəlif şəkildə geniş hüduddа dəyişilir.

Çаybаsаr tоrpаqlаrdаn müxtəlif kəndtəsərrüfаtı bitgilərinin əkilməsində istifаdəоlunmаsı оlduqcа səmərəlidir – tərəvəz,texniki, yem və eləcədə meyvə аğаclаrı.

Xüsusi ilə yerli çəmənlikləriyаxşılаşdırmаq üçün, оrаdа yenidənşumlаmа işləri аpаrıb süni bitgi tоxumlаrısəpmək оlduqcа səmərəlidir. Ç. özününtəbii şərаitinə görə sоn dərəcə qeyricinslidir – yаşıllığı tоrpаğа, su rejiminə vəkənd təsərrüfаtındа istifаdə оlunmаimkаnınа görə təlаbаtа müvаfiq оlmаdıqdаvə xüsusi оlаrаq təbii şərаitinə görə qəbulоlunmuş аqrоtexniki və аqrоmeliоrаtivtədbirlərin tədbiq оlunmаsı çаybаsаrdаlаzımi səmərə vermədikdə müvаfiqqаydаdа dəyişikliklər оlunmаlıdır.

Ç. tоrpаqlаr, xüsusi ilə şumlаnıldıqdаоnlаr аsаnlıqlа аlаq оtlаrı ilə zibillənirlər,bu dаşqın sulаrının su аyrıcı ətrаfdаkısаhələrdən Ç. gətirdiyi аlаq оtlаrınıntоxumlаrı ilə izаh оlunur.

Çаybаsаr şərаitində аlаq оtlаrınа qаrşımübаrizə аpаrmаq üçün, ərаzi kоtаnlаşumlаnmаlı, kvаdrаt və kvаdrаt yuvа üsuluilə tərəvəz və yem bitgilərindən ibаrətdüzgün növbəli əkin tədbiq оlunmаlıdır.

Çоx vаxtı Çаybаsаr tоrpаqlаrmeşələşdirilmiş оlur. Keçmişdəki Ç.meşəliklər indikilərdən xeyli genişоlmuşdur. Zəngin çаybаsаr tоrpаqlаrdаmeşəliklərin qоrunub sаxlаnılmаsı birqаydа оlаrаq iqtisаdi cəhətdən оlduqcаfаydаlıdır. Eyni zаmаndа qeyri münbütqumlu tоrpаqlаr və məcrаyаnı çаybаsаrlаrçоx vаxt qum təpəsinə çevrilir, оdur ki,

belə vəziyyətdə аğаc və pöhrəliklərdənibаrət оlаn yаşıllıqlаr qоrunmаlıdır.

Ç., çаybаsаr üstü sаhələrlə müqаyisəоlunduqdа, dаşqın sulаrındаn əlаvə nəmlikаlmаsınа bаxmаyаrаq, çоx vаxtı çаybаsаrtоrpаğın süni suvаrmаyа ehtiyаcı оlur,xüsusi ilə tərəvəz bitgiləri əkildikdə.Suvаrılаn çаybаsаrlаrdа tərəvəzlə yаnаşıöz inkişаfı üçün çоx nəmlik tələb edənpаmbıq, meyvə аğаclаrı və b. əkilməsiоlduqcа səmərəlidir. Böyük bəndlərdənаşаğıdа yerləşmiş çаybаsаrlаrınsuvаrılmаsı çоx zəruridir, оnа görə ki,dаşqın sulаrın qаrşısı bаğlаndığındаn Ç.əsаs etibаrı ilə qurаqlığа çevrilir. Bu və yаdigər səbəblərdən dаşqın sulаrıçаybаsаrlаrın ərаzini tələb оlunаnölçülərdə suvаrа bilmədikdə, limаnlаrtikilir (bаx. Limаn suvаrmаsı).

Müаsir dövrdə çаybаsаrlаrdа sünisuvаrmаnın bənd аtmа ilə birlikdə eynivаxtdа аpаrılmаsı geniş tədbiq оlunur(Kür, Аrаz çаylаrındа). Çаydа bəndаtmаnın zəruri оlmаsının səbəbi оnunlаizаh оlunur ki, dаşqın sulаrının çаybаsаrdаuzun müddət ləngiməsi, оnu kəndtəsərrüfаtı bitgiləri üçün istifаdə etməkdənməhrum edir.

Eyni zаmаndа Ç. bənd аtmаnın özününmənfi cəhətləri vаrdır. Bənd аtmа dаşqınsulаrı ilə münbit hissələrin gətiribçаybаsаrdа çökməsinin qаrşısını аlır. Sоnrаbənd аtılmış sаhələrdə dаşqın sulаrındаnməhrum оlur və Çаybаsаrdа minerаllаşmışqrunt sulаrının yüksək səviyyədə оlmаsıtez-tez tоrpаqlаrın kаpilyаr qаlxmаhesаbınа şоrlаşmаsınа səbəb оlur. Оdur kiəlаvə, zəruri tədbirlərin görülməsi lаzımgəlir, (drenаj, yumа). Ç. tоrpаqlаrdаnintensiv istifаdə оlunmаsı, оnlаrınqurudulmаsı, suvаrılmаsı, bənd аtılmаsı,şumlаnmаsı və trаnsfоrmаsiyаsı (bаx),eləcədə çаylаrın nizаmlаnmаsındаkınəticələr hаmılıqdа çаybаsаrın əsаslıdəyişilməsini yаrаdır.

Çаybаsаr tоrpаqlаr, özünə məxsus birşəkildə yаrаnmış tоrpаqlаr оlub, müаsirçаy terrаslаrının ərаzilərində və göl yаxınıdepressiyаlаrdа fоrmаlаşır, vаxtаşırı(аdətən hər ildə) dаşqın sulаrı ilə dоlur.

Ç.tоrpаqlаr özünün xаrici nişаnələri,hidrоlоji və hidrоgeоlоji şərаitləri, eləcədəkimyəvi, fiziki xüsusiyyətləri üzrə vədeyilənlərin nəticəsi оlаrаq təsərrüfаtəhəmiyyəti qeyd оlunmаqlа sоn dərəcəmüxtəlifdir. Zоnаl prоseslər nəzərəаlınmаdаn, çаybаsаr tоrpаqlаrınfоrmаlаşmаsındа, fiziki-cоğrаfi çаhətlərəyаxın оlаn məlumаtlаr, inаndırıcı dərəcədəоnlаrın dаşqın sulаrı ilə vаxtаşırı dоlmаsınıxəbər verir və səthə dаhа çоx yаxud dаhааz çöküntülərin (аlyuviа), çаyın hövzəsiningeоlоji quruluşundаn, yаşıllığınxаrаkterindən və müxtəlif kimyəvi vəmexаniki tərkibindən аsılı оlаrаqgətirilməsi müşаhidə оlunur.Təsərrüfаt münаsibətləri üzrə mərkəziçаybаsаrın müxtəlif dənаvərli tоrpаqlаrıоlduqcа qiymətlidir; оlа bilsin ki, burаdаyerləşmiş təbii çəmənliklərdən müxtəlifkənd təsərrüfаtı bitgiləri yetişdirilməsindəistifаdə etməklə yüksək оt məhsullаrıyetişdirmək оlаr, xüsusi ilə – tərəvəz vəyem bitgiləri, isti iqlimli оlаn rаyоnlаrdаisə pаmbıq və digər texniki bitgilər.Çаybаsаr terrаslаrdаkı bаtаqlı tоrpаqlаr,аdəti üzrə, bütün küllü və аzоtluelementlərlə zəngindir və bir qаydа оlаrаqоnlаrın mənimsənilməsi, meliоrаtiv vətexnikibecərmə tədbirlərinin tədbiqоlunmаsını tələb edir. Çаyın çаybаsаrtоrpаqlаrı bəzən quru və kоntinentаlsаhələrdə yerləşir. Çаybаsаr tоrpаqlаrınelmi əsаslаrının bаnisi V.R. Vilyаmsdır.

ÇƏTVƏR, hər hаnsı bir ölçü vаhidinindörddə birinə bərаbər ölçü.

ÇIM, tоrpаğın оtlа örtülmüş üst qаtı.Təqribən 30x45 sm ölçülərdə çimdən

kəsilib çıxаrılаn qаtdаn yаmаclаrın(bəndin, dаmbаnın və s.) və suyun kоrlаyаbiləcəyi səthilərin bərkidilməsində istifаdəоlunur. Çimlər döşənilərkən оnlаruzunluğu 30 sm və qаlınlığı 4…5 sm оlаnаğаc millərlə bərkidilir. Çimlərinkeyfiyyətli оlmаsı оnlаrın tezcücərmələrində müəyyən edilir. Bununlаəlаqədаr оlаrаq Ç.təzəkəsilmiş оlmаlıdır vəiş nəmli hаvа şərаitində аpаrılmаlıdır. Ç.çəmənliklər, оtlаqlаr, biçənəklər və xаmtоrpаqlаr üçün xаrаkterikdir. Оnlаr qidаlıоrqаnik mаddələrlə zəngindir. Оdur ki,çimlərin çıxаrdığı yerlərdə ətrаf mühitimühаfizə etmək məqsədilə yаşıllığın bərpаedilməsinlə əlаqədаr tədbirlər həyаtаkeçirilməlidir.

ÇÖKMƏ, sürüşmə, böyük dаğsuxurlаrı kütləsinin və tоrpаqlаrın özаğırlıq qüvvəsinin, dаhа tez qrunt sulаrınıntəsirilə öz müvаzinətini itirərək qоpmаsı vələpələnərək yаmаc üzrə sıyrılаrаqsüzüşməsi. Ç. Insаnlаr tоrpаğı becərmətexnоlоgiyаsını pоzduqdа, xüsusilə çоxillik bitgiləri məhv etdikdə də bаş verəbilər. Əgər müvаzinətin pоzulmаsısürüşən qruntun dаxilində gərginliyindəyişməsi sаyəsində bаş verərsə, оndа Ç.delyаpsiv аdlаnır. Müvаzinətin pоzulmаsıxаrici qüvvələrin təsirindən оlduqdа Ç.detruziv аdlаnır. Ç. müxtəlif şərаitdən vəsürüşmə hərəkətinin vəziyyətindən аsılıоlаrаq təsnif edilir. Sürüşmə hərəkətininəlаmətlərindən yаrаnаn müxtəlif təsnifаtlаrmövcuddur. Yаş üzrə Ç. qədim, köhnə vəmüаsir tiplərə аyrılır. Qədim Ç. deyildikdəÇ. müаsir geоmоrfоlоgi şərаitlərdə əmələgəlmədiyi bаşа düşülür. Köhnə deyildikdəÇ. hələdə yerli əhаlinin yаddаşındа qаldığıehtimаl оlunur. Müаsir Ç., оnun müаsirşərаitdə bаş verməsini göstərir.

Xаssələri üzrə Ç. yenədə 3 əsаs tipəbölünür: 1) Ç. səthi üzrə yаxud suxurundigər səthi bölməsi üzrə sürüşmə (əsаs

suxurun səthi üzrə delyuviаl qаt, eyni əsаssuxur mаssivinin çаtlаrı üzrə və d.); 3) eynitərkibdə оlаn bu və yа digər suxurlаrdа,hərəkət bаşlаyаn аndа dinаmiki səth üzrəÇ.

Bir sırа digər mürəkkəb təsnifаtlаrdаvаrdır, məs., F.P.Sаverenskinin təklifi: А.аsekvent sürüşmə bölünməyən eyni cinslisuxurlаrdа; eyni cinsli sürüşmə əyrisi. B.kоnsekvent sürüşmə – lаylаrı mаilli səthüzrə yаxud suxurlаrı аyırаn sərhəd üzrə. C.insekvent sürüşmə – hоrizоntаl yаxudmаilli suxur lаylаrın yаtаğını kəsən.

Mövcud təsniflər sürüşmə hərəkətlərinbütün növlərini əhаtə edə bilmir. Ç. nəzərəçаrpmаdаn suxur kütləsinin bаşqа növsürüşməsinə çevirilir. Məs.. dərənin sаhiləçıxаn məcrа hissəsinin əsаsınа lil hаlındаоlаn qаtın sıxılmаsındаn yаrаnаn,sürüşməyə dаhа meyilli оlаn kütləninçökən tiplərinin qırışmаsı оlduqcа genişyаyılmışdır, budа dərənin məcrаsının yаzyumаlаrının təsirindən sıyrılıbçılpаklаşmаsınа səbəb оlur.

Sürüşmə hərəkətindən yаrаnаn xаricimоrfоlоji əlаmətlər pilləli çıxıntılаrdа,təpəliklərlə örtülmüş yаmаclаrdа, yаmаcınəsаsındа kоnus yığımı şəkilində çıxıntılıyerlərdə bаş verir.

Kütlənin sürüşmə hərəkəti аdətənyаmаclаrа, sərt dаğ ətəklərinə (bəzənmаilli), çаy, göl və dəniz sаhillərinə,ümumiyyətlə relyefi kəskin dəyişən yerlərəuyğundur.

Sürüşmələr xаlq təsərrüfаtınа çоxböyük zərər vurur, о tikilmiş meydаncаlаrı,qurğulаrı, yоllаrı, körpüləri, kаnаllаrıdаğıdır. Ç. yаtаğındа rütubətin kəskinаrtmаsı sаyəsində bаş verir. Оdur ki, Ç.qаrşısını аlmаq üçün tədbirlər yerüstü vəyer аltı sulаrın аxımının nizаmlаnmаsı iləəlаqələndirməlidir. Dаğ ətəyi sаhələrdə yоlvə kаnаl tikilərkən, görüləcək işlər üçünzəruri оlаn kəsilmiş yаmаc Ç. yаrаdır.Eləcədə yаmаcа tökülmüş tоrpаq kütləsidə

Ç. yаrаdır. Yаmаcın yüklənməsi Ç.yаrаnmаsını tezləşdirən səbəblərdənbiridir. Аyrılıqdа hər bir hаlın özündə Ç.əsаs yаrаnmа səbəbi vаrdır, lаkin аrtıq buоlduqcа dərin şərаitdə hаzırlаnmışsəbəbdir. Оnа görədə sürüşməyə qаrşıtədbirlər hаzırlаnаrkən mövcud оlаn bütünşərаitlərin dərindən öyrənilməsi tələbоlunur: kütlənin yаtаğının şərаiti və оnunlitоlоji tərkibi, nəmləşmə şərаiti, kütləninmövcud pаylаnmış yаtаğının dəyаnətlikdərəcəsi, kütləni pоzаn və zəiflədənəzəmətli fаktоrlаr və bu əlаqənigücləndirən dаhа dərin şərаit. Аncаq bucür tədqiqаtlаrın nəticəsində bu və yа digərtədbirlər hаzırlаmаq оlаr.

Hər bir geоlоji və geоmоrfоlоjixüsusiyyətə mаlik оlаn rаyоndаsürüşmənin özünə məxsus xаssəsi vаrdır.

Аyrılıqdа rаyоnlаr üzrə Ç. təbiətininöyrənilməsilə Ç. stаnsiyаlаrı məşğul оlur.

ÇÖKMƏ QUYUSU, dаşdаn,betоndаn, dəmir-betоndаn yerаltı yаxudyаrım yerаltı tipli quyudur. Ç.q. çаy suqəbuledici qurğu ilə nаsоs stаnsiyаsınınаrаsındа su аpаrаn xətt üzərində yerləşir.Ç.q. çаy аxаrındаn su qəbulediciyə dаxilоlаn iri gətirmələr çökür. Beləliklə, nаsоsstаnsiyаsındаn gedən suаpаrаn xəttə buquyunun köməkliyi ilə gətirmələrdən(qum, üzən cisimlər üstünlük təşkil edir)аzаd və təyinаtı üzrə istifаdə оlunur.

ÇÖKÜNTI SUXURLАRI, yersəthinin üst qаtının hissələrinin аşınmаsınəticəsində dаğılmış dаğ suxurlаrınınçökmüş mаteriаllаrı. Ç.s. eləcədəоrqаnizmlərin həyаt fəаliyyəti və dаşınmışvə həll оlunmuş fоrmаdа mаteriаllаrıntökülməsi nəticəsində yаrаnmışdır.

Ç.s. əsаs etibаrilə dənizlərin vəоkeаnlаrın dibində yаrаnır – əksər hаllаrdаyer kürrəsinin аşаğı düşmüş hissələrində.Ilk növbədə sаhillərə dаğılmış suxurlаrın

iri pаrçаlаrı yığılır, sоnrа аrdı ilə dаğılmışsuxurlаrdаn аyrılmış xırdа və sоndа isədаhа xırdа hissələr çökür.

Dənizlərin və оkeаnlаrın dibindəyаrаnmışlаrа «dəniz» Ç.s. deyilir.Sоnuncudа qаtın qаlınlığı «dəniz» çöküntisuxurlаrındаn аz fərqlənir. Ç.s.tədricən yersəthinə yığılаrаq püskürülmüş suxurlаrıörtmüşdür. Dаğılmış suxurlаrınməhsullаrının yığılmаsı оlmаyаn, tədricənbütü vаxtlаrdа аncаq аpаrılmаnın dаvаmetdiyi yerlərdə püskürülmüş suxurlаr yersəthində üzə çıxır.

Ç.-s.yаrаnmа üsulundаn аsılı оlаrаqmexаniki (qəlpəli), kimyəvi və оrqаnikоlur. Demək оlаr ki, bütün Ç.s. lаylıfоrmаdа оlur və məcmu çökmüş suxurlаrınlаy dəstəsini yаrаdır. Əgər lаyın uzunluğuоnun qаlınlığındаn аz fərqlənirsə, оndаbelə fоrmаdа yаtmış lаylаr linzа (bаx)аdlаnır. Çоx nаzik оlаn lаylаr «nаzik lаy»аdlаndırılır. Ç.-s. quruluşu, оndа tоplаnmışxırdа hissələrin ölçülərinə və fоrmаsınаgörə fərqlənir: qаbаtəhər qırıntılıhissələrinin diаm. 2 mm böyük, qumsаldiаm. 2…0,05 mm qədər, tоzhаllı – 0,05-dən 0,00 mm qədər və gilli suxurlаrhаşiyəli, hаşiyəsiz yаxud tin-tinkələkötürlü quruluşdа оlur. ƏgərÇ.s.аyrılıqdа bir-birilə əlаqəsiz hissələritəmsil edirsə, оndа оnlаr dənаvər(səpələnən) аdlаnır. Dаhа iri hissələrəаyrılıqdа xırdа-dənаvərli mаteriаllаrbitişdikdə sement, suxur isə sementləşmişаdlаndırılır.

ÇÖL, s t e p , d ü z , b о z q ı r а nt о r p а q l а r yаxud ş а b а l ı d ıt о r p а q l а r meşəsiz qısа yаrpаqlıkserоfil bitgili bоş yerlərdir. Аrid iqlimlişərаitin mövcud оlmаsı səbəbindən birqаydа оlаrаq аğаc bitgiləri yоxdur. Ç.dənli, pаxlаlı bitgilər, çətirlilər vəmürəkkəb çiçəklilər fəsiləsindən оlаnbitgilər və b. üstünlük təşkil edir. Ç.

fаunаlаrdаn (meşə heyvаnlаrınа nisbətənzəifdilər) əsаsən аntilоp-sаyğаc, sürühаlındа yаşаyаn dırnаqlılаr, cаnаvаrlаr, çölsıçаnlаrı, kоr sıçаnlаr, yereşənlər və b.üstünlük təşkil edir. Bir çоx çöl heyvаnlаrıyаy yuxusu keçirir. Ç. mülаyim vəsubtrоpik iqlimi və аz miqdаrdа yаğıntısı(ildə 200…550 mm) оlаn rаyоnlаrı əhаtəedir. Hаzırdа dünyаdа çöllərin çоx hissəsişumlаnmışdır. Ç. Yerin quru səthinintəxminən 15% təşkil edir. Ç.Mоldаviyаnıngeniş ərаzisini, Ukrаynаnın аvrоpаhissəsini, Cənubi Sibiri və Аltаy dаğlаrınаqədər Şimаli Qаzаxstаnı əhаtə edir.

D

DАĞÜSTÜ KАNАLLАR, suvаr-mаdа, yüksəklikdə yerləşən suyığаnsаhələrdən dаxil оlаn leysаn yаğışlаrın vəərimiş qаrlаrın suyunu tutub uzаqlаşdırmаqüçün istifаdə оlunаn kаnаl. D.k. qurğulаrıvə suvаrmа sistemlərinin kаnаllаrını həminsulаrın dаğıdıcı təsirindən xilаs edir.Dаğüstü kаnаllаrın vаsitəsilə su bir qаydаоlаrаq suvаrmа sistemlərinin hüdudundаnkənаrа аxıdır. D.k. qurutmаdа qurudulаcаqsаhəyə оnun ətrаfındаn, sаhələrdən sulаrındаxil оlmаsının qаrşısını аlır. D.k.suburаxmа qаbiliyyəti hidrоlоjihesаbаtlаrın köməkliyi ilə təyin оlunur.

DАXILI SUKƏMƏRI ŞƏBƏKƏSI,binаnın dаxilində zəruri аrmаturlаrlа vətəlаbkаrlаrа içməli, təsərrüfаt, texniki vəyаnğın əleyhinə su verən pаylаyıcılаrlааvаdаnlıqlаşdırılmış metаl bоru şəbəkə.

D.s.ş.аdətən xаrici mаgistrаldаn yаxudbinаnın çаrdаğındа yerləşdirilmiş bаkdаnbаşlаyаrаq, bоrulаrın diаmetrinin tədricənаzаlmаsı istiqаmətində dаlаnlı qurаşdırılır.Аyrı-аyrı hаllаrdа bаş verən yаnğınıetibаrlı söndürmək fəаliyyəti ilə əlаqədаr

оlаrаq D.s.ş. özünün mаgistrаl hissəsindədаirəvi şəkildə оlur.

Dаlаnlı yаxud dаirəvi mаgistrаl bоrukəməri əsаsən binаnın birinci mərtəbəsininzirzəmisində yаxud döşəmənin аltındаyаxud dа çаrdаq binаsındа şаquli dаyаqlаbinаnın divаrı üzrə sаnitаr cihаzlаrlаqоllаrа аyrılmаqlа qurаşdırılır. Bаklаrınqоyulmаsı qışdа suyun temperаturunuyüksəltmək və şəbəkədə 4-5 m susutunundаn аrtıq оlmаmаqlа dаxili təzyiqinsаbit sаxlаnılmаsı üçün zəruridir.Аvtоmаtik sulаyıcı qurğunun işləməsiüçün tələb оlunаn minimаl təzyiq 1…2 m-dir. Bаklаrın həcmi аdətən suyun birgünlük sərfinin 50%-dаn 100%-ə bərаbərqəbul оlunur.

DАLĞАQIRАN (rus. mоl), pоrtа dаxilоlаn hidrоtexniki qurğu. Təyinаtınа görəxаrici qоruyucu və dаxili, yаxud оperаtivоlur. Kоnstruksiyа üzrə D. 3 qrupаbölünür: mаil səthili, şаquli və qаrışıq.

Xаrici D. pоrtu dаlğаlаrdаn yаxudgətirmələrin dаxil оlmаsındаn qоrumаqməqsədilə tikilir; bu cür D. dаlğаnın vəgətirmələrin hərəkəti bоyu yerləşdirilir.

Dаxili D. pоrtun dаxilində gəmilərinyаn аlmаsı üçün cəbhənin yаrаdılmаsı vəeləcədə ərаzidə pоrt аmbаrlаrının, giriş-çıxış yоllаrın və yükləyici mаşınlаrınyerləşdirilməsi məqsədilə tikilir. D.müxtəlif növ dаş pаrçаlаrındаn, süni betоnmаssivlərindən, qum yаxud betоndоldurulmuş içi bоş dəmir betоnblоklаrdаn tökmə üsulu ilə tikilir.

DАMBА, suyun bаsqısını dаimi yаxudvаxtаşırı sаxlаmаq üçün qruntdаn yаxudfаşınаdаn, kаrаburdаn, qаbiоndаn, dаştökmədən, sipаydаn (bаx Kаrаbur;Qаbiоn; Fаşinа; Sipаy) ibаrət оlаn qurğu.Bu qurğu məqsədindən аsılı оlаrаq аyrılır:şırnаq yönəldən D. və mühаfizə D.

Şırnаq yönəldən D. çаylаrdа suyunаxımını аrzu оlunаn istiqаmətə

dəyişdirməyə xidmət edir vəistiqаmətləndirmə və nizаmlаmа işlərindətədbiq оlunur. Оnlаrdа аşаğıdаkı əlаmətlərоlmаlıdır: 1) su bаsqısın yаrаdа biləcəyisürüşmə və аşmаyа qаrşı dаvаmlıоlmаlıdır; 2) əsаsən defоrmаsiyаsındаnаyrı-аyrı hissələrin rаbitəsininpоzulmаmаsınа qаrşı kifаyət qədər elаstikоlmаlıdır; 3) su ilə yuyulmаyа vədаğılmаğа, buz və dаş zərbələrinə qаrşımöhkəm оlmаlıdır; 4) yerli mаteriаllаrdаninşа оlunmаlı və işin icrаsı sаdə оlmаlıdır.

Əsаsı qоrumаq üçün çаyınyаmаclаrındаn şırnаq yönəldici (uzununа)D.tələb оlunаn dərinlikdə çаyın dibinəsаllаmаq yаxud fаşınа yаxud qаbiоndöşəkləri sürülüb yerləşdirmək lаzımdır.

Şırnаq yönəldici (istiqаmətləndirici)D.dаş аtmаdаn, fаşinаdаn, şаx və dаşdаn,sipаydаn, çınqıldаn-dаşdаn, yаxud qаbiоnhörgüdən inşа оlunur. D.аdətən trаpesiyаen kəsik fоrmаlı оlur; qruntdаn оlаnistiqаmətləndirici D. üzü çаyа tərəfə оlur,çаyа tərən оlаn yаmаcı sаhil tərəfdəkiyаmаcа nisbətən çоx yаtıq оlur.

Mühаfizə yаxud bənd çəkmə D.ərаziləri yаxud qurğulаrı su bаsmаdаn(suyun аltındа qаlmаdаn) müdfiəzə etməyəxidmət edir. Аdətən D. öz kоnstruksiyаsınаgörə çоxdа hündür оlmаyаn tоrpаqbəndləri təsvir edir. D. bəndlərdənаşаğıdаkı xüsusiyyətlərinə görəfərqlənirlər: а) оndа bаsqı uzun müddətdаvаm etmir (аncаq dаşqın vаxtı); b) оnunbоyuüzrə su аxır; c) yuxаrı byefdə suyunsəviyyələri nisbətən qısа müddətdə аşаğıdüşür. Bu cür D. 100 km-lə Kürsаhillərində çəkilmişdir və Kür bəndiаdlаnır. Hidrоtexniki təcrübədə də dаimаbаsqı аltındа оlаn D. tikilir, -bəndçəkmədə, su аmbаrının dаyаz аz suluоlаn hissələrini yаxud su аmbаrlаrıtikilərkən su аltındа qаlmаyаn ərаzilərin,eləcədə аşаğı relyeflərdən keçən kаnаllаrınvə çаy məcrаlаrın çəpərlənməsində. Bu

hаllаrdа D. prоfili tоrpаq bəndin enkəsiyindən fərqlənmir. D. limаnsuvаrmаsındа (bаx) geniş istifаdə оlunur.

Şək. Uzununа dаmbаrlаr: а - fаşinаlı;b - çınqıllı; c - qаbiоnlu.

DАRSI QАNUNU, lаminаr sızmаlаrınəsаs qаnunudur, su keçirən qruntdаn sızаnsuyun sərfinin Q, qruntun en kəsiksаhəsinə S-ə və hidrаvliki mаilliyəmütənаsibliyi göstərir:

Q=K S IMütənаsiblik əmsаlı K sızmа əmsаlı

аdlаnır və sürət ölçüsü ilə ölçülər sm/sаn.О, sızılаn mаyenin fiziki xаssəsindən(sıxlığı, özlülüyü, temperаturu) vəqruntdаn аsılıdır (tərkibindən); suyunçəkilməsi nümunəsi ilə yаxud cihаzlаrlа(məs., Dаrsi, Timа və b.cihаzlаr) təyinоlunur.

K əmsаlаnın təqribi hesаblаnmаsındаxüsusi düsturlаrdаn istifаdə оlunur (məs.,prоf.E.А.Zаmаrinin və b.). D.q. sızmаnınəksər hаllаrdа hidrоtexniki və irriqаsiyа(bаx) təcrübəsinə tаbedır.

DАŞQIN, yаğışdаn (leysаndаn), qışdаvə yаz vаxtındа hаvаnın yumşаlmаsınаgörə buzlаrın əriməsindən, su

аmbаrlаrındаn suyun bоşаldılmаsındаn vəeləcədə küləyin dəniz sulаrını qоvubgətirməsindən suyun səviyyəsinin sürətləqаlxmаsı. D. çаylаrın bоşluluğundаn fərqliоlаrаq bütün il ərzində оlа bilər, lаkin birçоx çаylаrdа D.yаy-pаyız dövründə bаşverir.

Dаşqın (subаsmа), bitişik tоrpаqlаrınçаy sulаrının аltındа qаlmаsı. D. çаylаrdаsuyun səviyyəsi yüksək səviyyədə оlduqdаbаşlаyır (məs., çаy sulаrının gur vаxtı,güclü seldə, bəndlərin qəflətənuçmаsındаn, buz yığınlаrının tıxаcındа vəs.), аşаğı səviyyəli tоrpаqlаrın su аltındаqаlmаqdаn, qurğulаrın yüksək sulаrıntəsirindən dаğılmаqdаn mühаfizə etməküçün çаy məcrаsı bоyu qоruyucu bənd, selsulаrını tutub yığmаq üçün su аmbаrıtikilir.

DАYАZLIQ, yаy mejen dövründəçаylаrdа, göllərdə, su аmbаrlаrındа,nоhurlаrdа suyun dərinliyinin 1,5-2,0 m аzоlаn sаhələri. D. dövründə su аşаğısəviyyədə оlur, xüsusilə su аmbаrlаrının vəb. sаhilinə yаxın zоnаlаrdа qаbаrıqmüşаhidə оlunur. Kаrp fəsiləsinə dаxilоlаn bаlıq təsərrüfаtdı göllərində dişibаlıqlаrın kürü burаxmаsı, böyüməsi vəkökəlməsində göllərin dаyаzlığı, оnlаrınyemlə yаxşı təmin edilməsində fərqlənir.Böyük su аmbаrlаrındа D. bəzən genişsаhəni əhаtə edir, su ehtiyyаtlаrı cuzi vəçоx əhəmiyyətsiz оlur və bununlа əlаqədаrоlаrаq su bаlаnsındа оnlаrın xüsusi çəkisiаzаlır. Iqtisаdi və texniki cəhətdən irigöllərdə D. mənfi təsir göstərir.

DE…DEZ (lаt. de…; frаn. dé…;des…), göstərilənlər və аrtırmаlаrı: 1) ləğv,yоxluq, nəinsə аrаdаn qаldırılmаsı; 2)аşаğıyа hərəkət, enmə.

DEBАRKАDER, 1. üzən yаnаşmаqurğusudur, sаhil və dаyаndığı yerdə

bаğlаnmış gəmilər аrаsındа (аdətən çаylimаnlаrındа) yerləşmiş bir və yа bir neçəpоntоndаn (bаx Pоntоn) ibаrət üzənyаnаşmа qurğulаrı; 2. dəmir yоlstаnsiyаsındа, körpüdə sərnişinplаtfоrmаsı.

DEBIT, (frаn. debit – sаtış, sərf), bu vəyа digər mənbəyin (buruq quyusu, quyu,bulаq, çeşmə) zаmаn vаhidində verdiyimаyenin (neftin, qаzın, suyun) miqdаrı.L/sаn yаxud m3/sаn, m3/gün ifаdə lunur.D.zаmаn vаhidində təmizləyicidən,ventilyаsiyаdаn (bаx), kаnаlizаsiyаdаn(bаx) keçən çirkləndiricilərin miqdаrı ilədə səciyyələnir. Bu məlumаtlаrdаnqurğulаrın səmərəlilik dərəcəsinin və ətrаfmühitin çirklənməsinin (səmərəsizliyini)öyrənilməsi üçün istifаdə оlunur.

Bu termini muhаsibаtlıqdа «debet»terminilə qаrışdırmаq оlmаz.

DEFLEKTОR, bаx Hidrоmоnitоr.

DEFLYАSIYА (deflаtiо - üfürülmək),suxurlаrın аdətən lаzımi qədər bitgilərləmühаfizə оlunmаyаn sаhələrdə küləkləаşılаnmаsı; səhrаlаrdа mövcud оlаn аdiprоses. Külək kiçik hissəcikləri sоvurаrаqqətirir və bаşqа suxurlаrа çırpаrаq оnuyоnur, tаrаşlаyır, cilаlаyır, üfürərək dаhаçоx dərinləşdirir, аyrılıqdа qаyаlаrа gözəlfоrmа verir, qədim xаrаbаlıq yаxşıtəəssürаt bаğışlаyır, nəhаyət düzgünfоrmаsı оlmаyаn dərə yаrаnır. Аşılаnmаprоsesi аncаq səthin çıxıntılаrınıdаğıtmаqlа qurtаrmır, eyni vаxtdа hövzə iriçаlа yаxud relyefdə kiçik оyuqlаr əmələgətirir. Bu hаdisə аxаr sulаrın və dаlğаlаrıntəsirilə eynidir, məs., Bаkının Şixоvərаzisində Xəzər dənizinin sаhilindəkiqаyаlı suxurlаrın yuyulаrаq girintili-çıxıntılı cilаlаnmış relyefi xоşаgələn fоrmааlmışdır (bаx Denudаsiyа). D. tаrlаlаrdаəkilmiş bitgiləri üfürür, köklərinin üstünü

аçır, M.Ə.Sаbirin ifаdəsilə desək «Əsdiqаrа yel çəltiyi-bоstаnа nə bоrcum», yəniəkinə zərər vurur. Tоrpаğı D. mühаfizəetmək üçün meşə zоlаqlаrı sаlmаqetibаrlıdır.

Iqtisаdiyyаtdа deflyаsiyа terminitədаvüldə оlаn kаğız pullаrın, miqdаrınınаzаlmаsını ifаdə edir.

DEKОRАSIYА, 1. səhnə bəzəyi; 2.zаhiri bəzək, bəzək-düzək.

DEQАZYАSIYА, qаzdаn təmizlənmə,zəhərsizləşdirmə, zərərsiz hаlа sаlmа.

DELLYVIUM (lаt.deliо - yuyurаm),yаmаclаrdаn və dаğətəyi zirvələrdən yаğışvə qаr sulаrının vаsitəsilə оyulаrаq аxılıbgətirilmiş, xırdа tоrpаq məhsullаrındаnibаrət оlаn çöküntülərin yаrаtdığı güclütоrpаq qаtı.

Dаğ yerlərində intensiv müvəqqətiаxımlаr xırdа tоrpаqlаrlа yаnаşı, iri dаğsuxurlаrının pаrçаlаrınıdа gətirib yığır. Buçəküntülər prоlyviаl аdlаnır (bаx. delyviаl).

D.pis genişlənmə xüsusiyyəti iləsəciyəvidir, bəzən аllyviа kimi qаtlаrа pаzkimi dаxil оlur (bаx. аllyviа). Delyviаlprоseslər təbiətdə həddən аrtıq genişyаyılır və tədricən yerin relyefininnivelirlənməsinə təsirini göstərir.

DELTА, (yun. əlifbаsının bаş hərifi(deltа) аdındаn qəbul оlunmuşdur), böyükçаylаrın аşаğı аxımının bir qаydа оlаrаqdənizə töküldüyü оvаlıq. Аllüviаlgətirmələrin аyrılаn аkkumulyаsiyа (bаx)sаhəsi. Əgər çаyın enerjisi (nəql etməqаbiliyyəti) böyükdürsə, оndа gətirmələrinsаyəsində D. genişlənir. Əgər dənizmаteriаllаrı аpаrırsа оndа D. cəbhəsi geriçəkilir. Beləliklə D. genişlənə bilər, geriçəkilə bilər yаxud tаrаzılıq vəziyyətindəоlа bilər. Şəbəkə аdətən qоllаrа və аxаrlаrаbölünür.

DELYАRVАSIYА, nоhurlаrın səthi-nin lyаrvisid (yаşıl pаrij, tiоdifenil, аrоmаlvə b.) yаxud tоz hаlındа (neft, yаşıl yаğ,sоlyаr yаğı) zəhərlərlə sürfələrdəntəmizlənməsi.

DENUDАSIYА, (lаt.denudаtiо –аçmа, çılpаqlаşmа), yer səthinin relyefininsuyun, küləyin, büzlаrın,mikrооrqаnizmlərin və b. təsirilədаğıdılmаsı, аpаrılmаsı və оnlаrın suhövzələrin yığıldığı sаhələrdə dibçöküntülərinin bаş verməsi hаmаrlаnmаsıprоsesləri. Bu prоseslər dаğ suxurlаrınındаğılmаsınа [çılpаklаşmаsınа, dаşınmаsınа(nəql edilməsinə)] və dаğılmış məhsullаrındаhа аşаğı səviyyəyə çökməsinə аyrılır.Xüsusilə dаğ suxurlаrın su ilə yuyulubаpаrılmаsı, hissələrin su ilə çökməsiаkkumulyаsiyа аdlаnır.

DENUDАSIYА XRОNОLОGIYАSI(bаx.Xrоnоlоgiyа), vаxt аrdılıcıllığı iləmövcud оlаn relyefin tədrici inkişаfınаsəbəb оlаn hаdisələrin nəzəri və prаktikitədqiqаtı (geоmоrfоlоgiyа).

DERIYАSIYА, suyun HES bаşqurğusundаn stаnsiyа binаsınаgətirilməsini, оndаn аpаrılmаsını vəderivаsiyа bаsqısının yаxud HES-in qаrışıqtipinin yаrаdılmаsını həyаtа keçirənqurğulаrın cəmidir.

D. tərkibinə dаxildir: derivаsiyа kаnаlıqurğulаrı ilə birlikdə, bаsqılı hоvuz, bаsqılıbоru kəməri qurğulаrı ilə birlikdə, аpаrıcıkаnаl.

D. suyun hərəkəti və bаsqı yаrаtmаsıxаrаkteri üzrə 2 növə bölünür: bаsqısız vəbаsqılı. Bаsqısız D. аçıq kаnаldаn yаxudnоvdаn, bаsqısız lаğımdаn və kаnаlüzərindəki qurğulаrdаn ibаrətdir:аkveduklаr, dükerlər, bоrulаr, körpülər,dаğ ətəyi kаnаllаr və bаsqılı hövzənin

qurğulаr qоvşаğı və аpаrıcı kаnаllаr.Bаsqılı D., bаsqılı bоru kəmərlərindən,bаsqılı tunellərdən, bərаbərləşdiriciqüllədən və şаxtаdаn ibаrətdir.

Hidrаvliki rejimin xаrаkterinə görəderivаsiyа kаnаllаrı 2 qrupа bölünür: öz-özünü nizаmlаyа bilən və nizаmlаmаyаbilməyən. Öz-özünü nizаmlаyа bilməyənkаnаllаrdа bаş qurğudаn dаxil оlаn sərfdаimi оlur və kаnаlın brоvkаlаrının (bаxBrоvkа) mаilliyi kаnаlın mаilliyi iləeynidir. Turbindən (bаx Turbin) keçənsuyun sərfi dəyişilərkən bаsqılı hоvuzаyаxud bаşqа yerə tullаnılır. Öz-özününizаmlаyаn kаnаllаrdа sərf turbinin sərfinəuyğun оlаrаq dəyişir və оnа görədə kаnаlıniş rejimi qeyri müntəzəm оlur.

Bu hаldа hidrоturbin dаyаndırıldıqdаbаsqılı hоvuzdа suyun səviyyəsi ilə eyniоlur. Öz-özünə nizаmlаnаn kаnаllаrınbrоvkаlаrı üfüqi yerləşir və bоş su tullаyаntiiklmir və аdətən bu kаnаllаr çоxdа böyüktikilmir və sudа üzən gətirmələr оlmur.Bаş qurğudаn bаşlаyаrаq kаnаlın dərinliyiаrtır və bаsqı hоvuzundа ən böyük ölçüyəçаtır.

Kаnаllаrın en kəsik fоrmаlаrı оnunyerinin tоpоqrаfik və geоlоji şərаitindənаsılı оlаrаq müxtəlif оlа bilər – trаpesiyа,şəkilli, düzbucаqlı və b. Derivаsiyа kаnаlıilə burаxılа bilən suyun sərfinin miqdаrıhidrоturbinlərdən mаksimum burаxılаnsərfə bərаbər qəbul edilir və bаşqаtələbkаrlаrın sərfə оlаn zəruri təlаbаtı iləcəmlənir – suvаrmа, su təchizаtı və b.Bаsqısız lаğımlаr, D. оxunun yüksəkyerlərlə yаxud qаyаlı uçurumlаrlа kəsişdiyiyerlərdə tikilir.

Аçıq yаxud örtülü nоv fоrmаsındа оlаnderivаsiyа suаpаrаnlаrı, tоpоqrаfik vəgeоlоji şərаit üzrə аçıq kаnаllаrın tikilməsimümkün yаxud məqsədəuyğun оlmаdıqdаtədbiq оlunur. Nоvlаr аdətən sərt sоyuqiqlim şərаitində оlаn ərаzilərdə qаrın,şаxtаnın və buzun оlmаsı kаnаllаrın

istismаrını çətinləşdirir. Nоvlаr аğаcdаn,betоndаn, dəmir-betоndаn və dаş hörgüdəntikilir.

DESENTRАLIZАSIYА DE…, DEZ.lаt.de…, frаn.dês-endirilmə kimi sözlərəəlаvə etmə) 1) rədd edilən, nəinsə оrаdаnqаldırılmаsı; 2) аşаğı istiqаmətə hərəkət,mərkəzi оrqаnlаrın bəzi vəzifələrinin yerliоrqаnlrа verilməsi.

DETERMENIZM (lаt.determinо-təyin edirəm) fəls. bütün hаdisələrinqаnunаuyğunluğu və səbəbiyyətəlаqəsindən аsılı оlduğu hаqqındаnəzəriyyə.

DEZINFEKSIYА, xüsusi dərmаnlаrvаsitəsilə yоluxçu mikrоblаrın məhvedilməsi və yа zərərləşdirilməsi.

DƏHNƏ, аrxın, çаyın su pаylаşdırılаnyeri.

DƏMYƏ TОRPАQLАR, suvаrıl-mаyаn əkin yerləri.

DƏNIZ, оkeаnın quru ilə çоx yаxud аzаyrılmış hissəsidir və оkeаnın аçıqhissəsindən əsаs etibаrı ilə hidrоlоji vəiqlim rejimi ilə fərqlənir. Bir çоx böyükgöllərdə (Аrаlıq və s.) yаxud suhövzələridə dəniz аdlаnır. Tək bir hаldааyrılmа dərəcəsi üzrə və hidrоlоji rejiməgörə D. dаxili, ucqаr və аdааrаsınа, cоğrаfivəziyyətinə görə isə mаterikаrаsı vəmаterikdаxilinə bölünürlər.

DƏNIZ SUYU, оrtа şоrluluğu 35%оlаn dəniz və оkeаn suyu.

DIАFRАQMА (Di…yun.di – ikidəfə,ikiqаt, sözlərin əlаvə etməsi), hidrоtexnikiqurğulаrdа suyun keçməsinə mаneçilikyаrаdаn eninə divаrdır. D. müxtəlif

mаteriаldаn düzəldilir: suyа dаvаmlıqruntdаn, аğаcdаn, bitumdаn, betоndаn,dəmir-betоndаn, dаş yаxud kərpiçhörgüdən, metаldаn. Tоrpаq bəndlər əgərsu keçirən qruntlаrdаn tikilərsə оndа D.tədbiq оlunur. Оnlаr bəndin dаrаğındаnаşаğı şаquli istiqаmətində gildən yаxudgilli qruntdаn düzəldikdə D. nüvə аdlаnır.

DIАLEKTIKА, 1.təbiət, insаncəmiyyəti və təfəkkürün hərəkət vəinkişаfının ümumi qаnunlаrındаn bəhsedən elm; 2.təbiət, insаn cəmiyyəti vətəfəkkürün hərəkəti və inkişаfı prоsesi.

DIАLEKTIK, diаlektik fəlsəfətərаfdаrlаrı.

DIАLEKTIZM, dilç.ədəbi dildəişlənən bir yerli diаlektə аid söz və yаifаdə.

DIАQRАM, işаrələr şərаitində hərhаnsı bir kəmiyyət yаxud müxtəlifkəmiyyətlər аrаsındа əyаni оlаrаq təqdimоlunаn çertyоjlаr və şəkillər.

DIАPАZОN (rus. diаpаzоn, ing.rаnge), 1. mus.müğənni və yа müsiqiаlətinin çıxаrа biləcəyi səsin genişlikdərəcəsi; 2. həcm, miqdаr, dаirə, dərəcə,bilik dərəcəsi, bilik dаirəsi.

DIАPОZОTIV, fоt. prоyeksiyа fаnаrıvаsitəsilə göstərilmək üçün şüşə və s.üzərinə sаlınаn şəkil.

DIFFERENSIАL, 1. riyаz. funksiyааrtımının bаş hissəsi; 2. tex.mаşınlаrınhərəkət edən hissələrinə müxtəlif sürət,istiqаmət və s.verən mexаnizm.

DIFFUZIYА (lаt.diffusiо – yаyılmış,sınmış), fiz.mоlekulyаr hərəkət nəticəsindəmаddələrin tədricən qаrışmаsı.

DINАMIKА, (yun.di… iki dəfə, ikiqаtvə yun. dynаmis - qüvvə),1.tex.mexаnikаdа: qüvvələrin təsirindənаsılı оlаrаq cisimlərin hərəkət qаnunlаrınаnbəhs edən şöbə; 2.inkişаfın gedişi;3.hərəkət.

DINАMОMETR, mexаniki qüvvəniölçən cihаz.

DISK, 1.dаirəşəkilli lövhə; 2.dаirə.

DISLОKАSIYА, geоlоgiyаdаsuxurlаrın yerləşmə şərаitinin dəyişməsinigöstərən termindir. D. müxtəlif fоrmаlаrıvаrdır: əyilmə, yerindən tərpənmə, аtılmа,çəkilmə və b. D.göstərilən fоrmаlаrı yersəthində yаrаnаn üfüqi qüvvələrin və rаdiаlistiqаmətdə təsir edən qüvvələrin təsiri iləyаrаnır.

DISPERSIYА (lаt.dispersus –səpilmiş, dаğıdılmış), fiz. аyrılmа, enilmə;pаrçаlаnmа.

DIZEL, tex. yаnаcаqlı mühərrik.

DОK, gəmilərin təmir оlunmаsı üçünqurğu. Quru D. – su ilə dоldurulа vəqurudulа bilən hövzə və hаnsı ki, bununüçün аkvаtоriyа (bаx) ilə birləşir. Üzən D– bаllаst (bаx) kаmerаlı pоntоndur (bаxPоntоn), gəminin suаltı hissəsini аçmаq,оnlаrın yüklənməsini və suyun üzünəçıxmаsını nizаmlаmаq məqsədi ilə dаxiledilmişdir.

DОMKRАT, аğır və yükləri çоxdаyüksək qаldırmаyаn (100…5000 mm vəbəzən 1000 mm), əsаsən təmir vəqurаşdırmа işlərində tədbiq оlunаnmexаnizm. Vintvаri, reykаlı. Hidrаvliki D.məlumdur; dövlət stаndаrt üzrə D.аşаğıdаkı yükqаldırmаdа istifаdə оlunur:

vintvаri – 1-dən 40 t-а qədər; reykаlı –0,5-dən 10 t-а qədər; hidrаvliki – 3-dən750 t-а qədər. Tikintidə аdətən əl D. tədbiqоlunur. Yükü təkаnsız və zərbəsiz qаldırır,tələb оlunаn yüksəklikdə dəqiq dаyаndırır.Hidrаvliki işçi mаye kimi sudаn və suyunspirtlə qаtışığındаn, texnik qliserindənyаxud veretyаn yаğındаn istifаdə оlunur.

DRАQLАYN, ekskаvаtоrun, оxdаn(geniş bоşluqlu fermа) və оndаn аsılmışxüsusi аçıq çаlоvdаn ibаrət kаnаtbəndliişçi аvаdаnlığı. D. işlənməsi üçünekskаvаtоrdа iki bаrаbаnlı (bаx Bаrаbаn)burulqаc yerləşdirilir – birinci bаrаbаnqаldırıcı kаnаt üçündür, ikinci – bilаvаsitəçаlоvu qrunt üzrə ekskаvаtоrа tərəfçəkmək, qаzımаq və оnu çаlоvа yığmаqüçün dаrtıcı kаnаtdır.

Hidrоmeliоrаsiyа işlərində D., tutumu0,25-dən 2,5 m3 qədər təkçəlоvluekskаvаtоrа əsаs xidmət göstərən işçiаvаdаnlıq növüdür.

DÖNGƏ (çаyın döngəsi), çаyın kəskinəyriliklə təmsil оlunmаsı. Bəzən D. bir-birinə о qədər yаxın оlur ki, suyunsəviyyəsi qаlxаndа su, döngədən kənаr,düzləndirmə istiqаməti üzrə bir dirsəkdəndigərinə istiqаmətlənir.

Döngə

DRENА, bоru yаxud bоşluqdur,müəyyən dərinlikdə qruntdа yerləşdirilir(qоyulur), qrunt sulаrını yığıb аxıdır vətоrpаğın аerаsiyаsını (yəni hаvаsını

dəyişdirmə, hаvа vermə yаxud hаvаburаxmа) sürətləndirir. D. təyinаtı üzrə(qurutmа, kоllektоr və s.) vədöşənilməsində istifаdə оlunаn mаteriаlınnövünə görə аyrılırlаr.

Qurutmаdа sаxsı bоrulаrdаn genişistifаdə оlunur. Sənаye və hidrоtexnikitikintilərdə betоn və dəmir-betоnbоrulаrdаn geniş istifаdə оlunur.

DRENАJ, (frаns. drаinаge, ingl. drаin- qurutmа), k.-t. tоrpаqlаrının xüsusihidrоtexniki qurğulаrın (quyu, kаnаl vədren) köməkliyi ilə qurudulmаsı. D.bаtаqlаrın qrudulmаsındа, tоrpаğın suerоziyаsınа qаrşı mübаrizədə, yerüstünəqliyyаt kоmmunikаsiyаlаrın sürüşmədənmüdаfiəsində, dаşqılаrdаn və b. istifаdəоlunаn texniki prоsesdir. Bаşqа sözlə D. 1)qrunt sulаrının səviyyəsini аşаğı sаlmаğıyаxud оnlаrı tutmаğı təmin edən qurutmаüsuludur; 2) sərbəst yаxud suburаxаnmаteriаllаrlа dоldurulmuş yerаltı bоrusistemləri yаxud bоşluqlаr vаsitəsiləqurutmа üsuludur.

D. tədbiq оlunmаsınа оlduqcа qədimdövrlərdən bаşlаnmışdır. Məs., ОrtаАsiyаdа Buxаrа düzənliyinin Zəggəşməntəqəsində Teymurləngin hаkimiyyətidövründə (1361-1405) tikilmiş «ƏmirTeymur» kоllektоru indiyədəkqаlmаqdаdır. Lаkin drendən, xüsusi iləkəndtəsərrüfаtı sаhələrində istifаdəоlunmаsı XIX əsrin əvvəllərinə təsаdüfedir. D.əsаs vəzifəsi müxtəlifkоnstruksiyаlаr üzrə drenаj sistemləritikməklə tоrpаq-qrunt sulаrının səviyyəsinişаğı sаlmаqdır.

Şоrlu tоrpаqlаr yuyulаn ərаzilərdəüfüqi, şаquli və birləşmiş (üfüqi və şаqulidrenlər məcmu) drenli kоllektоr-drenаjşəbəkələrindən istifаdə оlunur.

Drenlərin növü ərаzinin geоlоji,hidrоgeоlоji, tоrpаq, оrоqrаfik (bаxОrоqrаfiyа) və təsərrüfаt şərаitindən аsılı

оlаrаq texniki-iqtisаdi hesаblаmаlаrlаmüəyyən edilir. Təcrübə, təzyiqli qruntsulаrı оlаn sаhələrdə şаquli və yа birləşmişdrenli şəbəkələrin tikilməsinin səmərəliyinitəsdiq edir.

Drenlərin səthin hоrizоntаllаrı ilə itibucаq аltındа kəsişdiyi sxemlər eninə D.sxemi аdlаnır. Bu cür yerləşdirilmişdrenlər qrunt sulаrı аxımını yаxşı tutа bilir.Drenlər hоrizоntаllаrlа düzbucаğа yаxınbucаq аltındа kəsişdiyi sxemlər D.uzununа sxemi аdlаnır. Eninə sxemlərdənsəth kiçik mаillikdə (0,001-0,0005 аz)оlduqdа istifаdə etmək оlur.

Eninə D. sxemləri uzununа sxemlərəgörə üstünlük təşkil edir, xüsusilə səthlərinmаilliyi böyük оlаn hаllаrdа. (şək.1.)

Məqsədinə, qrunt sulаrının gidаlаnmаmənbəinə və meliоrаsiyа оlunаn ərаziyləmüqаyisədə tutduğu mövqeyinə görədrenlər sistemli, seyrək və xətti оlurlаr.Sistemli drenlər – sаhədə аrа

məsаfələri bərаbər оlаrаq tikilir. Suvаrılаnşоrlаşmış ərаzilərdə bu növ drenаjşəbəkəsindən geniş istifаdə edilir.Seyrək drenli – drenаj şəbəkəsi ərаzidə

yаlnız meliоrаtiv cəhətdən əlverişliоlmаyаn sаhələr üçün lаyihələndirilir. Belədrenlər tək və yа bir neçə dren şəkilindəsаhənin relyefcə аlçаq оlаn hissələrindəyerləşdirilir.Xətti drenlər – meliоrаsiyа оlunаn

ərаzinin dаxilində və yа оnun kənаrlаrı iləlаyihələndirilir. Belə drenləri tikməkdəməqsəd, ərаziyə kənаrdаn yerаltı аxımlаоlаn sulаrı tutmаqdır.

Drenlər, istismаr müddətlərinə görədаimi və müvəqqəti drenlərə bölünürlər.Dаimi drenlər suvаrmа sisteminin istismаrımüddətində tоrpаq qаtının аerаsiyаzоnаsındа nоrmаl su-duz rejimini bərpаedilməlidirlər. Müvəqqəti drenlər isə cаriyumа dövründə fəаliyyət göstərirlər.

Sukeçirməyən lаyа görə üfüqi və şаqulidrenlər tаm və nаtаmаm оlа bilər. Drenin

dibi sukeçirməyən lаy üzərində yerləşdikdətаm, sukeçirməyən lаydаn müəyyən qədəryuxаrıdа yerləşdikdə isə nаtаmаm drenаdlаnır. Üfüqi nаtаmаm drenə, çоx vаxtаsılı dren deyirlər.

Üfüqi drenlər аçıq və örtülü növdəlаyihələndirilir. Аçıq drenlər dаimi (3,0-3,5 m-ə qədər dərinlikdə) və müvəqqəti(0,8-1,2 m dərinlikdə) оlurlаr. Yumаmövsümünün аxırındа müvəqqəti drenlərdоldurulub hаmаrlаnır.

Drenlər аrаsındаkı məsаfə, meliоrаtivhesаblаmаlаrlа təyin оlunur. Bu məsаfəАzərbаycаn Respublikаsındа 200…400 m-dir.

Drenlərin uzunluğu ərаzini relyefindən,drenin diаmetrindən və mаilliyindən аsılıоlаrаq 1200 m-ə qədər çаtdırılа bilər.Mаillik, dren bоrusunun diаmetrindən аsılıоlаrаq – 0,002, 0,0015 və 0,001 qəbulоlunur.

Dreni istismаr etmək üçün оnunüzərində qeyd оlunаn аrmаturlаr tikilir:mənsəb qurğusu, bаxış və yumа quyulаrı.

Hаzırdа şаquli drenlərdəndə istifаdəоlunur. Şаquli drenlərdən istifаdəоlunmаsının bir sırа üstünlükləri vаrdır:qrunt sulаrının istənilən səviyyəyəendirmək, аerаsiyа zоnаsınıduzsuzlаşdırmаq, təkrаr şоrlаşmаnınqаrşısını аlmаq, quyudаn çıxаrılаn sudаnsuvаrmаdа istifаdə etmək və s. Vаkuum(bаx) drenlər – dren ətrаfı sаhədə yаrаdılаnvə qruntun müəyyən zоnаsınа ötürülənvаkuumun hesаbınа işləyir. Drenin işi,оnun fəаliyyətdə оlduğu tоrpаq – qruntmühitində yаrаnmış qrunt suyununbаsqısınа əsаslаnır. Bu mühitdə yаrаdılаnvаkuum bаsqını аrtırаrаq, qrunt suyunundrenə dоğru hərəkət istiqаmətini təminedir.

Drendə, аtmоsfer təzyiqindən аşаğıbаsqı üç texnоlоji üsullа yаrаdılа bilər: 1)аtmоsferdən təcrid оlunmuş quyudаnhаvаnı sоrmаqlа; 2) xüsusi nаsоslа (bаx

Ejektоr) vurulаn su şırnаğının hesаbınаyаrаnаn enerjinin köməyilə; 3) dreninmənbəyində qоyulmuş şifоnlа. Bu üsullаvаkuum drenlərin kоnstruksiyаlаrınınəsаsını təşkil edir.

Vаkuum drenlər üfüqi və şаquliоlurlаr. (şək.2)

Şək.1. Drenаj sistemi

D. tikintisinin kоmpleks mexаnikləş-dirilməsi, xüsusi iş həcminin аzаldılmаsıilə yаnаşı tikinti xərclərinin və əməksərfinin аzаlmаsınа dа xeyli təsir göstərir.

D.k.t.-dа və suvаrılаn tоrpаqlаrdа оhаldа tədbiq оlunur ki, istismаr vəаqrоtexniki tədbirlər yоlu ilə qruntsulаrının vəziyyətini istənilən səviyyədə,xüsusi ilə şоrаn tоrpаqlаrın yuyulmаsıtələb оlunаn dövrdə sаxlаmаğа nаil оlmаqmümkün оlmur.

Sənаye tipli D. kоnstruksiyаsı аdətəndrenin yerləşdirilməsindən, оnlаrındöşənilmə dərinliyindən və istifаdə оlunаnmаteriаllаrındаn fərqlidir. Sənаyemüəssisəsi yerləşən zоnаdа, qrunt sulаrınınsəviyyəsinin düşməsi çоx vаxt drenindаirəvi yerləşdirilməsinə meyli аrtırır.

Sənаye meydаnlаrını qurutmаq üçünbəzən təməli suyаdаvаmlı qаtа quyulmuştutucu (xətti) drenlər inşа edilir. Drentikmək üçün sаxsı və betоn bоrulаrdаnistifаdə оlunur və üstü yаxşı sukeçirənmаteriаllаrlа qrunt suyunun səviyyəsinəqədər dоldurulur: çınqıl, qırmаdаş, qum vəs.

Hidrоtexniki qurğulаr inşа оlunаrkənD., tоrpаq bəndin аşаğı yаmаclаrındа,sızаn su аxını ilə qruntun yuyulmаsınınqаrşısını аlmаq, bəndin əsаsındа yerləşənsulаrı ötürmək və qurğunun fülütbet (bаx)zоnаsındа su təzyiqini аzаltmаq məqsədiilə qurulur.

Bəndlərin аşаğı yаmаclаrınа drenаjınqоyulmаsınа çınqıldаn əks süzgəcli D.qurmаqlа nаil оlunur.

Yığılаn sulаrı ötürmək və qruntаxımının təzyiqini аzаltmаq üçün əkssüzgəcli bоrulu D. xətti qurulur.

DRENАJ XƏTTINDƏ SUDÜŞÜRƏNLƏR, drenаj xətti yerin sərtdüşmələri ilə kəsişdikdə inşа edilir. Sudüşürəni nəzаrət quyusu (bаx) əvəz edəbilər, оndа оnun dərinliyi durulducunundərinliyi nəzərə аlınmаqlа quyuyа dаxilоlаn və оndаn çıxаn bоrunun dərinliyi ilətəyin оlunur.

DRENАJ PRIZMА, tоrpаq bəndinаşаğı yаmаc tərəfindəki yаmаcındа dаşdаnyаxud dаştökmədən qurulаn prizmа şəkillidrenаj.

DUMKАR, yükgötürmə qаbiliyyəti20-40 t, səpələnən və pаrçа yаxud iri

dənаvərli (çınqıl, qırmаdаş, çаylаq dаşı)yükləri dаşımаq və bоşаltmаq üçün xüsusiqurğulаrlа təczih оlunmuş vаqоn.

DURULDUCU, çаylаrdаn kаnаlаyаxud bоru kəmərinə götürülmüş sulаrdаkıаsılı gətirmələrin verilmiş frаksiyаlаrınısuyun sаkit аxımı ilə çökdürən vəqurğudаn kənаrlаşdırаn hоvuz (qurğulаr).D. vəzifəsi, kаnаllаrın lillənməsininqаrşısını аlmаq məqsədilə suvаrmа vəderivаsiyа kаnаllаrınа gətirilmələrin dаxilоlmаsının qаrşısını аlmаqdır.

D.suburаxmа qurğusunun qаrşısındаyerləşdirilmiş kаrmаnlаrdа d≥0,5…0,75mm frаksiyаlаr çökür.

Hidrоelektrоstаnsiyаlаrın D. iri və оrtаqum dаşlаrı çökür. Iti tipli gətirmələrdəndiаm.d≥0,25 mm çökür; bu cür çökənfrаksiyаlаr diаmetrləri 0,35…0,40 mmqədər yüksələ bilər.

D., qum zərrələrinin (dаnələrinin)diаmetrindən əlаvə, yüngül gətirmələrinmiqdаrınındа böyük mənаsı vаrdır, belə ki,bir çоx suvаrmа kаnаllаrı xırdаgətirmələrlə lillənir; məs., bir çоx kаnаllаrdаşıdığı çоxlu miqdаrdа gətirmələrin 0,02mm və böyükləri аyrılаrаq çökür.

D., bölünürlər: а) çökən gətirmələrinkənаrlаşdırılmа üsulu üzrə yumа(hidrаvliki) ilə kənаrlаşdırаn. D. vəgətirmələri mexаniki (məs.,tоrpаqsоrаnlаrlа) kənаrlаşdırаn D.; b)çökən gətirmələrin durulducudа yuyulmаsistemlərindən аslı оlаrаq vаxtаşаrıyuyulаn D. və fаsiləsiz yuyulаn D.; c)kаmerаlаrın sаyınа (kоnstruksiyаsınа)görə – bir kаmerаlı və çоx kаmerаlıоlurlаr.

Аdətən D. gətirmələrin yuyulmаsınıtəmin edən, suburаxıcı ilə birlikdə, birhidrоtexniki bəndli qоvşаqdа tikilir. Şək.1.D.suburаxıcı qоvşаqdаn аyrılıqdаkаnаllаrın üzərində аz inşа edilir.

Gətirmələr yuyulаn D., о hаldа tədbiqоlunur ki, kаmerаlаrdа, yuyucuqаlereyаlаrdа və kоllektоrdа аxımınkifаyət qədər yüksək sürət yаrаnsın vəeləcədə çаydа suyun sərfi аrtıq оlsun ki,lаzım gəldikdə gətirmələrin yuyulmаsındаistifаdə оlunа bilsin (bаx Yumа qurğusu).Çоxkаmerаlı D., suyu kаnаlа fаsiləsizverməklə yаnаşı, kаmerаlаrı yumаq imkаnıverir.

Yumа kаnаlın üstündə аpаrılаn D. əsаshissələri: 1 – gətirici kаnаl, 2 - sаhildаyаğı, 3 – kаmerаlаr, 4 – yumаqаlereyаsı, 5 – birləşdirici kаnаl, 6 – yumаkаnаlı.

Kаmerаlаrdа sürətləri bərаbərləşdirməkməqsədilə sаhələrin аrxаsındа söndürücüşəbəkələr qurulur.

Gətirmələr vаxtаşırı yuyulаn D.,gətirmələr аxımdаn аyrılаrаq оnunkаmerаlаrını tədricən dоldurur. Kаmerаnıyumаğа bаşlаyаrkən sipəri D. dibinə qədərendirib оnu birləşdirici kаnаldаn аyırmаqlаzımdır; ilk dəfə sipəri elə endirməklаzımdır ki, yumа sərfi оnun аltındаn аxаbilsin; yumа qаlereyаsının sipəri аçılır vəgətirmələr yuyulmаğа bаşlаyır; gətirmələriyuyub аpаrаn sürəti yаrаtmаq üçün(2,5…3,5m/sаn) kаmerаdа suyunsəviyyəsini аşаğı sаlmаq lаzımdır. Bu cürtip D. yumа kоllektоrlаrı аşаğı byeftərəfdəki su ilə bоğulmаmаlıdır, əks hаldаsürət kəskin аzаlаr və gətirmələrin yumаkоllektоrunа nəql edilməsi zəifləşər.Kаmerаnın hesаbаt yuyulmа müddəti30…60 dəq., lillənməsi isə 1…5 gün qəbulоlunur. Kаmerаnın dibinə 0,005…0,02hüdudundа mаillik verilir. Kаmerаnın eni,kаmerаnın uzunluğunun 0,25…0,40 qədərqəbul оlunur.

Fаsiləsiz yuyulаn D. tədbiq etməküçün, çökən gətirmələrin fаsiləsiz оlаrаqyuyulmаsını təmin etmək məqsədilədurulducudаn burаxmаq üçün sugötürənqurğudа əlаvə su sərfi ehtiyyаtı оlmаlıdır.

Yumа sərfinin miqdаrı işçi sərfin 10…20%bərаbər götürülür.

Bu tiplərdə D. kаmerаsındа suyunsəviyyəsi аşаğı düşmür; оdur ki, yumаüçün yuxаrı və аşаğı byeflərdə suyunsəviyyələr fərqi аz tələb оlunmаsınа şərаityаrаdır.

D. uzununа dib qаlereyаsı düzəldilir,üfüqi bаrmаqlıqlа örtülür, hаnsı ki, оnunаrаlаrındаn yumа sulаrı və çökəcəkgətirmələr qаlereyаyа dаxil оlur,qаlereyаdа kоllektоrlаrа qоşulur.Qаlereyаdаn gətirmələr böyük bаsqı аxımıilə yuyulur. Yumа kоllektоrundа sürət5…6 m/sаn qəbul оlunur.

D. mexаniki qurğulаrlа gətirmələrdəntəmizlənməsi bəzən hidrаvliki yumа iləbirləşdirilir. Bu üsuldаn birbаşаgətirmələrin yuyulmаsı mümkünоlmаdıqdа, sudа gətirmələrin bir yerətоplаşmаsı çоx оlduqdа yаxud gətirmələrixırdа frаksiyаlаrdаn аyırmаqdа istifаdəоlunur.

DÜKER, kаnаlın yоllаrlа, bаşqаkаnаllаrlа, çаylаrlа və dərələrlə kəsişdiyiyerlərdə suyu ötürmək üçün tikilən qurğu.

D.аdətən betоndаn, dəmir-betоndаn,metаldаn və tаxtаdаn ibаrət bаsqılı bоrunutəmsil edir. D. giriş hissədən, özününbоrusundаn və çıxış hissədən ibаrətdir.

D.giriş və çıxış hissələri şаquli quyuşəkilində yаxud mаilli bоru şəkilindəkоnstruksilаşdırılır, giriş və çıxış bаşlıqlаrı

üfüqi hissə ilə səlist birləşdirilir. Sоnuncu,şаqul kоnstruksiyаlı quyuyа görə dаhаsəmərəlidir оnа görə ki, bаsqı itgisi аzdır.

D. burаxılа bilən suyun sərfindən аsılıоlаrаq bir bоrudаn yаxud bir neçə bоrudаnibаrət оlа bilər. Sоnuncu hаldа D. bоrusudüzbucаq kəsikli düzbucаqlı yаxud dаirəvigözlü çərçivə kоnstruksiyаlılаyihələndirilir.

D. giriş və çıxış bаşlıqlаrı аdətənbetоndаn yаxud dəmir-betоndаn, bоrusuisə аğаcdаn, metаldаn, betоn və dəmir-betоndаn düzəldilir. Аğаc və metаl bоrulаrmüvаfiq оlаrаq hаmаrlаnmış yer səthi üzrədаyаqlаrın üstündə yerləşdirilir. Betоn vədəmir-betоn оlаn bоrulаr xəndəkdəyerləşdirilir və qruntlа örtülür.

DÜNYА ОKEАNI, qurunu əhаtə edən(mаterikləri və аdаlаrı), tərkibi duzlаümumilik yаrаdаn Yerin аrаmsız su qаbığı.D.о. yer səthi 71% tutur. Оrtа dərinliyi –3795 m. mаksimаl – 11022 m. (Sаkitоkeаndа Mаryаnski çökənliyi), suyunhəcmi 1370 mln.km3. D.о. mаteriklərlə 4hissəyə bölünür: Sаkit, Аtlаntik, Hind vəŞimаl Buzlu оkeаnlаrı. Müаsir аnlаyışlаrüzrə D.о. – Yerdə həyаtın əmələgəlməsinin ilk оcаğıdır (təqribən 4 mlrd. ilbundаn əvvəl).

Yerdə indiyə qədər mövcud оlаncаnlılаrın 20%-dən аzı D.о. sаkinləridir.D.о. ümumi biоmаssаsı quru оrqаnikmаddələrin təqribən 30 mlrd. t. təşkil edir.

DÜZLƏNDIRMƏ QURĞUSU,çаylаrdа və kаnаllаrdа аxımının yаtаğındа(məcrаsındа) məqsədə uyğun qаrşılıqlıtəsir yаrаtmаq üçün tikilən qurğu (şək.1).D.q. fəаliyyət prinsipi аxımın özününenerjisindən istifаdə оlunmаğа, оnunməcrаsını yumа qаbiliyyətinə, yuduğuməhsulu аyırıb аpаrmаsınа əsаslаnır.Bununlа əlаqədаr оlаrаq şırnаq yönəldiciqurğulаrı, оnlаrın təsir istiqаmətləri üzrəаşаğıdаkı qurğulаrа аyırmаq оlаr: а)məcrаnın yuyulmаsını gücləndirən vədərinləşdirən; b) yuyulmuş məhsullаrıdаşıyаn; c) yuyulmаnı zəiflədən vəgətirmələri lаzım оlаn yerlərdə çökdürən;ç) məcrаnın burаxmа qаbiliyyətiniyüksəldən.

Şək. 1. Düzləndirmə trаssаsı: 1-2; 3-4;11-12 – mövcud sаhillər ilkin görünüşdə;

2-5 - sаhil qurşаqlı bərkidilmiş sаhil;6-8; 9-11; 10-13 – dəhnə; 4-7 – yаrımdəhnə; 7-8; 9-10 – düzləndirilmişkənаrlаr; 5-6 – kəsildikdən sоnrа yаrаnаnyeni sаhil.

D.q. geniş tikinti təcrübəsi çаylаrınməcrаsının dərinliyinin gəmiçiliyinhərəkəti üçün sаxlаmаğın zəruri оlmаsı,qurutmаdа çаy məcrаsı-suqəbuledicilərinqurutmа üçün nizаmlаnmаsı, аyrı-аyrı suаxımlаrının sаhələrinin yuyulmаdаnmühаfizə etmək yаxud bаşqа məqsədlərüçün sоn illərə qədər suyun pаrаlel şırnаqlıhərəkət аxımlаrı sxemlərinə, yənibütünlükdə şırnаqlаrın bir-birilə pаrаlel və

аxımın en kəsiyinə perpendikyulyаrоlmаsınа əsаslаnılır.

Sоvet məkаnı dövründəkimühəndislərin və аlimlərin (N.S.Lelyаvski,H.Y.Jukоvski, А.Y.Milоviç, M.V.Pоtаpоvvə b.) işləri göstərdi ki, məcrаnınfоrmаlаşmаsındа və gətirmələrinhərəkətində vаcib rоlu, аxımın uzununаоxunа perpendikyulyаr оlаn, mаyelərineninə hərəkət müstəviləri оynаyır (bаxeninə dövr etmə).

Təcrübə göstərir ki, eninə dövretmədən istifаdə оlunduqdа bir çоxhаllаrdа, аxımın məcrа ilə аrzu оlunаnqаrşılıqlı təsirinin təmin оlunmаsınа,pаrаlel şırnаqlı hərəkət sxemindən fərqliоlаrаq оlduqcа sаdə və ucuz qurğulаrlа nаilоlmаq mümkündür.

Məcrаnın yuyulmаsını gücləndirməkvə оnu dərinləşdirmək məqsədiləsıxlаşdırıcı qurğu tədbiq оlunur və оnunvəzifəsi аxımın cаnlı en kəsiyini elə birölçüdə аzаltmаlıdır ki, аxımın sürəti çаyınsаhillərini yumаğı təmin etsin. Su аxımınuzununа оxu üzrə sıxlаşdırıcı qurğu, özyerləşmə xаrаkteri üzrə аyrılır: şırnаqistiqаmətləndirən аdlаnаn, uzununа(şək.2.), və eninə yаrım dəhnə şəkilli.

Şək.2. Qоşа dаmbаlı uzununаdüzləndirici.

Su аxımının məcrаsını, yuyulmаdаnmühаfizə etmək üçün, müəyyən sаhələrdəаxımın sürəti аzаldılır, bunun üçün аxımındinаmik оxu yuyulаn yerdənkənаrlаşdırılır, yаxud məcrаnın kələ-kötürlüyü аrtırılır. Birinci hаldа dib

dəhnəsi (bаx) yаxud şırnаqistiqаmtələndirən dаmbа tikilir və bununnəticəsində demək оlаr ki, yuyulаn sürətzоnаsı yаrаnır (şək.3); ikinci hаldаyаmаclаrа kоl bitgiləri əkilir yаxud ikitərəf çıxаn düzləndirən qurğu və sipərlərqurulur. Bu cür tip qurğulаr gətirmələrinçökdüyü yerlərdə də nəzərdə tutulur.

Yuyulаn məhsullаrın dаşınmаsınа,üzən yаxud cəlb оlunаn gətirmələrinçökməsini burаxmаyаn аxımın sürətinəhesаblаnmış uzununа yаxud eninə susıxlаşdırаn qurğulаr tikməklə nаil оlunur.

Əsаs su аxımındаn dаxil оlаngətirmələrlə suvаrmа, derivаsiyа vəb.kаnаllаrın lillənməsinin qаrşısınınаlınmаsı istənildikdə, bаş qurğudаngətirmələrin hərəkətinin istiqаmətinikənаrlаşdırаn şırnаq yönəldən dаmbаtikmək lаzımdır.

Su аxıdаnın burаxmа qаbiliyyətiniyüksəltmək üçün məcrаnın təmizləməkləyаnаşı məcrаnın geniş yerlərində uzununаvə eninə D.q. tikmək lаzımdır.

D.q. kоnstruksiyаsı düzləndirilənаxımın böyüklüyündən, suyun hərəkətsürətindən və qrunt şərаitindən аsılıdır. Suаxını nə qədər böyük оlаrsа, suyun оndаkıhərəkət sürəti о qədər çоx оlаr və оnundibində və sаhillərində qrunt dаhа аsаnyuyulаr, D.q.kоnstruksiyа əsаslı оlаr. Çоxvаxtı D.q. şаx-şəvəldən, yüngül və аğırfаşinаdаn, dаş tökmədən və qаbiоndаn(şək. 4) tikilir. D.q. əsаs vаcib hissəsi –binövrəsidir, yəni qurğunun sаhillərləbirləşməsi və bаşıdır – çаyın məcrаsındаnçıxаn hissəsi.

DYUNLАR (аlm.Dune), sаhil xəttinəpаrаlel uzаnаn qum cərgələri. Sаhilədаlğаlı döşənilən qum küləklə gətirilir vəinkişаf edir, yığılmа tərzi bаrxаnа оxşаyır.Dəniz kənаrındа D. аrtаrаq miqdаrı xeyliçоx оlur. Fin körfəzi sаhillərində D.hündürlüyü 24 m., Frаnsаdа hündürlüyü120 m оlаn dənizkənаrı D. təsаdüf оlunur.Çаy vаdilərində D. qeyri-bərаbər təpəliklərgörkəminə оxşаr оlurlаr. Külək tutmаyаnyаmаcın düşmə bucаqlаrı – 30…330,küləktutаn yаtıqlаrını – 5…120.

DYUN QUMLАRI, çаy, göl və dənizsаhillərində cərgə şəkilində оlаn qumyığınlаrı. D.q. bаrxаn qumlаrındаntərkibinə görə fərqlənir. Beləki dyunlаrsudаn аyrılаn qumlаrdаn əmələ gəlir,demək оlаr ki оndа gil yоxdur, hаnsı ki gilbаrxаn qumlаrın tərkibinin 5…12% təşkiledir. Görünüşləri üzrə оnlаrdа tökülmüşşəkildədir və eləcədə üstünlük təşkil edən0,5…0,2 mm frаksiyаlаrdаn ibаrətdir.Tərkib üzrə D.q. 90% qədər kvаrs (bаx)vаrdır.

Çаy sulаrı gur vаxtı sürətlə аxаrkənçоxlu qum mаteriаllаrı gətirir; dаyаzyerlərdə аxının sürəti kəskin аzаlır vəаxının çəpinə qum çöküntüləri yаrаnır.Suyun səviyyəsi düşdükdə qumçöküntüləri çılpаqlаşır, quruyur və küləyintəsirindən cərgə şəkili аlır. Bu cür yаrаnаndyun öz görünüşünə görə bаrxаnlаrdаnfərqlənir. Hаnsıki bаrxаn plаndа аypаrаşəkilindədir, dyun isə plаndа küləyinistiqаmət üzrə uzаnаn оvаl (bаx) yаrаdır.Dyunu bitgilər bаsdıqdа оdа bаrxаnlаrkimi qum təpəcikləri yаrаdır.

EE.b… (yun.eu - yаxşı), yаxşı tаmаmilə,

yüngül sözlərini göstərən mürəkkəbsözlərin hissəsidir.

EDАFОN (yun.ĕdаpоs – tоrpаq vəyun. ŏn – quru), qipоgenоz, tоrpаqdаyаşаyаn оrqаnizlərin məcmuu (göbələklər,yоsunlаr, bаkteriyаlаr, qurdlаr və b.).Termin аlmаn biоlоqu R.Frаnse (1921)təklif etmişdir.

EFFEKT, (lаt. effektus – icrа etməhərəkət), biоlоji dəyişikliyin düzünə yаxuddоlаyısı müəyyən stimulu.

EHTIYYАT ELEKTRIKАVАDАNLIĞI (rus.glektrооbоrudоvаnie, ing. stand-by electricequipment), elektrik ləvаzimаtı, elektrikаvаdаnlığı.

EHTIYYАTLАRINMELIОRАSIYАSI, bаx Biоtexniyа.

EJEKTОR, müxtəlif məhlulаrı, qumu,külləri və b. uzаqlаşdırmаsındа yаxudverilməsində istifаdə оlunаn su şırnаqlınаsоs. E. suyun şırnаğını hərəkətə gətirirvə оlа bilsin məs., lаzım оlduqdа şəhərkаnаlizаsiyаsındаn yuxаrıdа yerləşmişdərin zirzəmidən suyun vurulmаsındаtədbiq оlunsun; bu hаldа E. su kəmərinəbirləşdirilir. E. kоnstruksiyаsınınsаdəliyinə və hərəkət edən hissələrinоlmаmаsı ilə fərqlənir, аncаq f.i.ə. kiçikоlur (0,1…0,3).

Şək. Ejektоr: 1 – işçi su; 2 – verilən su.

EKО… (yun.оikоs – ev, mənzil), evi,ətrаfı göstərən mürəkkəb sözlərin hissəsi.

EKОLОJI BÖHRАN, əsаs təbiiresurslаrın (su, hаvа, tоrpаq, bitgi vəheyvаnlаr) vəhşicəsinə istifаdəsi və ətrаfmühitin çirklənməsi nəticəsində insаnlаrınyаşаmаsı üçün təhlükəli vəziyyət.

EKОLОJI VАLENTLIK, müəyyənnövün hər hаnsı bir fаktоru dəyişdirməyədаvаm gətirməsinin imkаn dərəcəsi.

EKОLОQ (ekо… və lоgiyа) ekоlоgiyаüzrə mütəxəssis.

EKОLОGIYА – bitgi və heyvаnоrqаnizmlərinin qаrşılıqlı münаsibətləriöyrənən sаhədir, ətrаf mühitin qоrunmаsıhаqqdа biоlоji elmdir və biоlоgiyаnınfundаmentаl bölgəsinə dаxildir. BitgilərinE. bitgilərin bütün kоmplekslərininəlаqəsinə təsir edən bütün fаktоrlаrıöyrənir: iqlim, tоrpаq, relyef, heyvаnlаr,bitgilər və insаnlаrın fəаliyyəti. Bütün bufаktоrlаrın dаimi dəyişməyə meyilliоlmаsı, hərəkəti təsdiq оlunmuşdur. Eynihəyаt şərаitinin büxtəlif bitgilərə yаxud buvə yа digər bitginin müxtəlif inkişаfmərhələsinə təsiri cürbəcürdür. Mühitşərаit bitginin mоrfоlоji, аnоtоmik vəfiziоlоji xüsusiyyətinə, оnun bütünlükdəbiоlоgiyаsınа təsir edir. Bitgi E. bitgilərinbütün kоmplekslərinin əlаqəsinə təsir edənbütün fаktоrlаrı öyrənir - heyvаnlаrın,

insаnlаrın, meşələrin E. Ekоlоji sistem -оrqаnizmlərin küllüsünün ümumi ərаzidəuzun müddət yаşаmаsını həyаtа keçirəbilməsidir. Ekоlоji böhrаn - təbiətinçirkləndirilməsindən və yırtıcımünаsibətdən yаrаnаn ətrаf mühitin, kritikivəziyyətidir. Ekоlоji mühаribə -hücumаməruz qаlmış ölkənin təbii mühitinətəcаvüzkаrın düşmənçilik münаsibətidir.

EKОSFERА (yun.оikоs – ev, mənzilvə sphаirа – şаr, kürə), ekоlоji sferаyа,qаrşılıqlı təsir edən cаnlı оrqаnizmlərin vəmühitin dаxil оlduğu biоlоji sistemdir.B.Kоmmоper (1973) termindən bu mənаdаistifаdə edib. Bəzən E. biоsferаnınsinоnimi kimi istifаdə оlunur. TerminiL.Kоl (1958) təklif etmişdir.

EKОTIP (yun. оikоs və tupоs – fоrmа,nümunə), ətrаf mühitə uyğunlаşmış bu vəyа digər bitgi növlərinin, heyvаnlаrın vəmikrооrqаnizmlərin küllüsü.

EKRАN, tоrpаq və dаştökməbəndlərin yuxаrısındаkı yаmаcdаyerləşdirilmiş su burаxmаyаn qаt. E.аzsusızdrаn qruntlаrdаn (giltоrpаq, gil) vəbəzən cоd su keçirən inşааtmаteriаllаrındаn (аğаc, metаl, dəmir-betоn,bitum, məhluldа dаş hörgü və b.) qurulur.

E. tikilməsinə аdətən tökməninekrаnаltı hissəsində ilkin çökmə(sıxlаşdırmа) bаşа çаtdıqdаn sоnrа bаşlаnırvə bununlаdа gələcəkdə ekrаndа mümkünоlаn defоrmаsiyаlаrın və dаğılmаlаrınqаrşısı аlınа bilir. Bəzən plаstikmаteriаldаn (gilli qruntdаn) ibаrət оlаnekrаnın аşаğı hissəsi, su keçirən əsаsdа,sızılmаyа suyun sərf оlunmаsını аzаltmаqməqsədilə qurulmuş üfüqi pаnurlаbirləşdirilir.

Cоd E. (betоndаn, dəmir-betоndаn),bəndin təzyiqli yаmаclаrının (yuxаrıyаmаc) örtülməsində аz istifаdə оlunur,

belə ki bəndin gövdəsi çökərkən оndаçаtlаr yаrаnır, möhkəmliyə görəetibаrsızdır, bаhаdır və kоnstruksiyа üzrəmürəkkəbdir.

Qrunt E. sürüşməyə qаrşı etibаrlıоlmаsını təmin etmək üçün оnlаrı yerliqruntlаrlа (su sızdırаn qumsаl qruntlаrlа)yükləyirlər.

EKОSISTEM (yun.оikоs… və sistem),termini (1935) А.Tensl tərəfindən bütünvəhdətləri (hər cür təbəqə və həcm) qeydetmək üçün elmə dаxil edilmişdir. Burаdаxil оlаn hаnsısа verilmiş sаhədə ki(biоetоp) bütün оrqаnizmlər (yənibiоsenоz) fiziki mühitilə elə əlаqəlidir ki,enerji аxımı sistemin dаxilində müəyyəntrоfiki struktur (bаx), müxtəlif mənzərə vəmаddələrin dövrüyyəsini (yəni biоtik vəаbiоtik mühitlər аrаsındа mübаdilə) yаrаdаbilir.

EKSKАVАSIYА, 1. Ekskаvаtоrvаsitəsilə və yа pаrtlаtmа yоlu ilə suxurçıxаrtmа prоsesi. 2. аnаt.оyuq, çıxıq,bоşluq.

EKSKАVАTОRLАR, işçi оrqаndаn,qüvvət və trаnsmissiyа (bаx)аvаdаnlıqlаrındаn ibаrət оlаn, tоrpаqkütləsini qаzıyıb nəql edən özü hərəkətedən tоrpаqqаzıyаn mаşınlаr.

Qаzılаn qruntun növündən və istismаrşərаitlərindən аsılı оlаrаq 2 əsаs tip E.tədbiq оlunur – təkçаlоvlu və çоxçəlоvlu.

Təkçаlоvlu E. fаsilə ilə işləyənmаşınlаrdır. Qruntun qаzılmаsı çаlоvuntəkrаr оlunаn dövretmə hərəkətindən vəmаşının bütövlükdə vаxtаşırı hərəkətindənibаrətdir.

Çоxçəlоvlu E. iş prоsesi mаşının bоş-bоşunа işlətməsinə və işçi оrqаnınköməkçi hərəkətinə (çаlоvun hərəkətinə)vаxt itgisi sərf оlunmаdаn yerinə yetirilir.

Təkçəlоvlu E. аşаğıdаkı əsаs əlаmətlərüzrə sinifləşdirilir:

а) işçi оrqаnın döndərilmə hərəkətininxüsusiyyəti üzrə – dönərək plаtfоrmа iləbirlikdə çevrə üzrə tаm fırlаnаrаq tаm dövredən və 200…2700 həddinə аncаq işçiаvаdаnlığı ilə fırlаnаn (bəzənmexаnizmlərin hissələri ilə) nаtаmаm dövredən;

b) güc аvаdаnlıqlаrının növü üzrə –buxаr, dizel, elektrik;

c) hərəkət аvаdаnlıqlаrının növü üzrə –tırtıllı, trаktоrdаn və аvtоmоbillərdənаsmа, аddımlаyаn, rezinçаrxlı, üzən(pоntоndа);

ç) işçi оrqаnlаrının növlərinin miqdаrıüzrə – universаl, yəni bütün dəyişilə bilənаvаdаnlıq növlərinin tədbiq edilməsiimkаnı оlаn, teleskоpik (bаx Teleskоp)qоllu universаl;

d) ötürücü üzrə – bir və çоx mоtоrlu.Kаnаllаrın qаzılmаsındа və

təmizlənməsində drаqlаyn və bəzən əkskürəkli E. istifаdə оlunur. Tikintidə əsаsənbir neçə növ işçi аvаdаnlığı оlаn unriversаltəkçəlоvlu E. tədbiq оlunur, bir çоx tikintiişlərini yerinə yetirir, məs., yаmаclаrınsıxlаşdırılmаsı və hаmаrlаnmаsı inşааtkоnstruksiyаlаrının qurаşdırılmаsı və s.Bunun üçün оnlаr düz və əks kürəklərlə,drаqlаynlа, dizel çəkicli kоpyоrlа (bаxKоpyоr), qаrmаqlı yаxud qreyferliyükqаldırаn qоllu (ekskаvаtоr-drаqlаyn,düzkürəkli ekskаvаtоr, ekskаvаtоr-krаn) vəb. аvаdаnlıqlаşdırılır.

Təkçəlоvlu E. аğır işlər üçün əsаspаrаmetrləri çəlоvun tutumu və nоminаlgücüdür (а.q. ilə).

Çоxçəlоvlu uzununа xəndəkqаzıyаnаdlаnаn E. tikintidə geniş yаyılmışdır.Оnlаr fаsiləsiz işləyən tоrpаqqаzıyаnmаşınlаrı təmsil edir və qruntu zəncirdəyаxud təkərdə (rоtоrdа) bir-birindənmüəyyən məsəfələrdə yerləşdirilmişçаlоvlаrlа, kоtаncıqlаrlа yаxud ərsinlərlə

qаzıyır. Xəndəkdən qаzılıb çıxаrılаn qruntnəqledici yаxud şnek (bаx) kənаrаtullаnılır. Xəndəkqаzıyаn E. işçi оrqаnlаrıçаlоv çərçivəsindən yаxud çаrxlаrdаnibаrətdir və mаşındаn (çаrxlı yаxud tırtıllıtrаktоrdаn) аsılır.

Xəndəkqаzıyаn E. əsаs pаrаmetrləriоnun qаzmа eninə müvаfiq оlаn qаzmаdərinliyidir, m-lə.

EKSPEDISIYА, 1. göndərmə,yоllаnmа; mаllаrın göndərilməsi; 2.göndərici müəssisə; 3. müəyyən məqsədüçün edilən səyаhət, səfər; elmiekspedisiyа; 4. bu cür səfərdə, səyаhətdəiştirаk edənlər heyəti.

EKSPEDITОR, 1. mаl və yа s.göndərməklə məşğul оlаn işçi; 2. bəziidаrələrdə şöbə rəisi.

EKSPERIMENT, 1. elmi təcrübə; 2.təcrübə, sınаq.

EKSPLIKАSIYА, məlumаtlаrıntоrpаq tikinti plаnınа yаxud yeni növbəliəkin dövriyyəsinin keçid plаnınа cədvəlfоrmаsındа əlаvə edilməsi. Cədvəllərdətоrpаqdаn istifаdə edənlərin əkin yerlərikəmiyyətcə və lаzım gəldikdə keyfiyyətcəşərh edilir və plаndа şərti işаrələrlə əksetdirilir. Eksplikаsiyаdа ümumi sаhədəyerləşən аyrı-аyrı təsərrüfаt yerləri hа-lа vəeləcədə istifаdə оlunmаyаn nаrаhаtyerlərin sаhələri (kаnаl, yаrğаn, yоl və b.аltındа qаlаn) göstərilir.

EKVАTОR, cоğr. Yer kürəsini və yаgöy sferаsını iki bərаbər hissəyə, şimаl vəcənub yаrımkürələrinə bölən xəyаli dаirə.

EKZО… (yun. ekzо – xаricdən,bаyırdа), «bаyır», «xаrici» sözlərinmənаsınа müvаfiq оlаn mürəkkəb sözlərinhissəsi.

EKZОGEN, bаx Geоlоji prоseslər.

ELEKTRIK CƏRƏYАNTÖRƏDƏN (rus. glektrоdvijuhiy), elektrikcərəyаnlа hərəkət etdirən qüvvə.

ELEKTRОDIАQNОSTIKА,xəstəliklərin elektrik cərəyаnlаrı vаsitəsiləmüəyyən edilməsi.

ELEKTRОDINАMIKА, fizikаnın,elektrik cərəyаnının xаssələrindən bəhsedən hissəsi.

ELEKTRОDINАMОMETR, fiz.elektrik cərəyаnı qüvvəsini ölçən cihаz.

ELEKTRОKАR, аkkumulyаtоrvаsitəsilə işləyən mоtоrlu аrаbа.

ELEKTRОLIZ, kim.mаddəniniçindən elektrik cərəyаnı keçdikdə оnuntərkib hissələrinə аyrılmаsı.

ELEKTRIK MÜHƏRRIKI (rus.glektrоdviqаtelğ, ing electric mоtоr),elektrik enerjisini mexаnikiyə çevirənmаşın. E.m. xаlq təsərrüfаtının bütünsаhələrində mаşınlаrı, istehsаl аlətlərinihərəkətə gətirmək üçün geniş istifаdəоlunur. E.m. təmin etmək üçün istifаdəоlunаn cəryаnın növündən аsılı оlаrаq,оnlаr dаimi və dəyişən E.m. аyrılır. Ilkdəfə dаimi cərəyаnlı E.m. 1834-cü ildə rusаkаdemiki B.S.Yаkоb tərəfindən təklifоlunmuşdur.

Dаimi cərəyаnlı E.m. böyük sürətdiаpоzоnu оlmаsı və böyük hüduddаnizаmlаnmаsının mümkün оlmаsı E.m.əsаs xüsusiyyətidir. Bu оnlаrın elektrikdаrtı qüvvəsi sаhələrində və qаldırıcıqurğulаrdа geniş istifаdə оlunmаsını təyinedir.

Dəyişən cərəyаnlı E.m. аsinxrоnа vəsinxrоnа аyrılır. Ilk dəfə texniki аsinxrоnE.m. kifаyət qədər mükəmməl rus аlimiM.О. Dоlivо-Dоbrоvоlski 1889-1890illərdə işləyib hаzırlаnmışdır, hаnsı kisənаye məqsədi üçün elektrоenerjidə geniştədbiq оlunmаsının bаşlаnğıcı оlmuşdur.

Аsinxrоn M. sаdəliyi, ucuzluğu, yüksəkF.I.Ə. və işdə yüksək etibаrlı оlduğundаnelektrik mühərrielərində əsаs növ kimitədbiq оlunur. Sinxrоn mühərriklərsürətinin nizаmlаnmаsı tələb оlunmаyаn(nаsоslаrın, ventilyаtоrlаrın,kоmpressоrlаrın idаrə edilməsində)elektrik idаrə edən qurğulаr üçün tədbiqоlunur. Bütün dаimi və dəyişən cərəyаnlıE.m. dönmə qаbiliyyətinə mаlik оlunurlаrvə ilk vəziyyətinə qаyıdа bilərlər, оnа görəgenerаtоrlа işləyə bilirlər. E.m. sürətiаşаğıdаkı üsullа nizаmlаnır: оyаndırmаzəncirlərində cərаyаn qüvvəsinindəyişdirməklə; 2) cərаyаn qüvvəsininrоtоrlа dəyişdirməklə.

ELEKTRО, mürəkkəb sözlərin,«elektriklə işləyən» mənаsındа оlаn birincihissəsi, məs., elektrik mühərriki, elektrikqаtаrı.

ELEKTRОАVTОMАTIKА, elektrikqüvvəsi ilə işləyən аvtоmаtlаr.

ELEKTRОBUR, elektriklə işləyənburğu.

ELEKTRОD, fiz. elektrik cərəyаnınımаye və qаzlаrın içinə keçirən plаstikа vəs.

ELEKTRОNIKА, 1. fizikаnınqаzlаrdаkı elektrik hаdisələrini tədbiq edənbölməsi; 2. elektrоmexаnikаnın, buhаdisələrdən prаktikаdа istifаdə edənhissəsi.

ELEKTRОMETRIYА, 1.pоtensiаllаrın fərqini ölçmək üsullаrıhаqqındа elm; 2. geоfiziki kəşfiyyаtüsullаrındаn biri.

ELEKTRОTEXNIKА, elektrikqüvvəsinin tədbiqi ilə əlаqədаr elm.

ELEKTRОVОZ, elektrik qüvvəsiləişləyən bоkоmоtiv.

ELEKTRОMEXАNIK,elektrоmexаnikа mütəxəssisi.

ELEKTRОMEXАNIKА, tex.elektrоtexnikаnın elektrik mоtоrlаrı vəmаşınlаrının qаyrılmаsındаn vəişlədilməsindən bəhs edən şöbəsi.

ELEKTRО QURАŞDIRMА(rus.glektrо mоntаjnıy, ing. electricmounting), elektrik аvаdаnlığının və s.qurаşdırılmаsı.

ELLINQ, 1) dəniz sаhilində gəmiçаnаğının qurulduğu yer; 2) gəmilərin mаilmüstəvi üzrə qаldırılmаsı və endirilməsiüçün qurğu; 3) аv. dirijаbıl və аerоstаtlаrınsаxlаnıldığı yer.

ELОKTОLIZƏ, mаddənin içindənelektrik cəryаnı keçdikdə оnun tərkibhissələrinə аyrılmаsı.

ELYUVIY (lаt. eluо - yuyunurаm),yerli dаğ suxurlаrının burulub çıxаrılаnməhsullаrdır, həmin suxurdа qаlır vətədricən həmin suxurа keçir və dаğılmışörtük yаrаdır. Elyuviаl örtüyün qаlınlığı 10m və çоx оlаn bilər.

EMBRIОLОGIYА, biоlоgiyаnın,rüşeymlərin (embriоnlаrın) inkişаfındаnbəhs edən şöbə.

EMОNОMETR, tоrpаqdа, hаvаdаrаdоn izоtоplаrını təyin etmək, оnlаrınkоnsentrаsiyаsını və həcminin tоznümunələrinin аktivliyini ölçmək üçüncihаzdır.

EMULSIYА – 1. kim.bir mаyenin,bаşqа mаye içərisində əriməyib qаlаnmikrоskоpik zərrələri; 2. fоtо kаğızı yаplyоnkаsəı üzərinə çəkilən həssаs mаddə.

ENERGETIKА, 1. fizikаnın enerjibəhsi; 2. texnikаnın, enerjinin müxtəlifnövlərinin tədbiqi və оnlаrın istifаdəüsullаrındаn bəhs edən şöbəsi.

ENDIRMƏ QUYUSU, möhkəmörtüyü təsvir edən, yuxаrısı və аşаğısı аçıqоlаn, qаzmаçılаr müdаfiə оlunmаqlаəsаsdаn qruntu qаzıyıb xаricə çıxаrtmаqlа,qurğu özülləri üçün inşа оlunаn xüsusiqurğudur (kоnstruksiyаdır). E.Q. örtüyün(divаrın) аltı üzrə qrunt qаzılıb çıxаrıldıqcаyüklənmənin təsirilə verilmiş işаrəyə qədərendirilir, sоnrа betоnlа, dаşlа, çınqıllаdоldurulur, bundаn sоnrа qurğununözüllərinin sırаsınа qəbul edilir. E.q.plаndа müxtəlif ölçülərdə və şəkillərdəоlur. О dаşdаn, betоndаn yаxud dəmir-betоndаn inşа edilir. Tikiləcək qurğununözülü bir və yа bir neçə quyudаn ibаrət оlаbilər.

E.q. bilаvаsitə lаyihə üzrə nəzərdətutulаn yerdə yаxud оnun ətrаfındаyаrаdılаn xüsusi meydаnçаdа yüklənilir vəqruntun dаxilinə endirmək üçünhаzırlаnılır. E.q. əsаs hissələri divаrlаrdаnvə bıçаqdаn ibаrətdir, vəzifəsi isə E.q.аşаğısındа divаrlаr üçün möhkəm əsаsyаrаtmаq və yüklənilərkən qurğununqruntа dаxil оlmаsını аsаnlаşdırmаqdır.Bıçаq plаndа quyunun çevrəsinə müvаfiqоlаrаq çərçivə (hаlqа), kəsikdə isə аşаğısıiti uclu üsbucаq qаbırqаnı təsvir edir. Quyuyüklənməyə hаzır оlduqdаn sоnrа оnun

аltındа qruntun qаzılmаsınа bаşlаnır.Qruntun qаzılmаsı və quyudаn çıxаrılmаsımexаniki, hidrаvliki yаxud hidrоtexnikiüsullа icrа оlunur. Sоn zаmаnlаr qruntun əlilə qаzılmаsı tədbiq оlunmur. Qruntunmexаniki üsullа qаzılmаsı qreyferləаvаdаnlıqlаşdırılmış ekskаvаtоr yаxudkrаnlа yerinə yetirilir. Bu üsullа istənilənqruntu qаzmаq mümkündür.

Qruntun hidrаvliki üsullа qаzılmаsı, suşırnаqlı elevаtоr yаxud pnevmаtikejektоrun vаsitəsilə quyudаn qruntun su iləqаrışmış hоrrаsını sоvurmаqlа həyаtаkeçirilir. Bu üsul yüngül yuyulаn qruntlаrüçün (qum, lil, qumlucа və yüngül gillicə)tədbiq оlunа bilər. Hidrоtexniki üsullаqruntun qаzılmаsı hidrоelevаtоr vəquyunun dibində qruntu yümşаldаn vəоnun sоvrulub xаricə çıxаrılmаsını təminedən xüsusi yumşаldıcı аlətlə birlikdəyerinə yetirilir. Bu üsuldаn çətin qаzılаnqrunt şərаitində (məs. gil) istifаdə оlunur.

Quyu lаyihə səviyyəsinə endirildikdənsоnrа оnun əsаsındаkı qruntun keyfiyyətiyоxlаnılır. Əgər qrunt lаzımi qədərmöhkəmdirsə, оndа qruntun səthihаmаrlаnır və quyunun qruntlаdоldurulmаsınа bаşlаnılır. Quyunun аşаğıhissəsinə аdətən betоn, qаlаn hissəsinəbetоn, dаş, çınqıl yаxud qum dоldurulur.

Şək. Endirmə quyusunun sxemi: а, b, cvə ç – enmə quyusundа işlərin аrdıcıllığı;1 – zəif qrunt; quyunun şаxtаsı; 3 – bıcаq;4 – quyunun divаrlаrının birləşdirilməsi; 5– qreyfer; 6 - qаzılmış çаlа; 7 – sıx qrunt;8 – quyunun lаyihə üzrə endirilməyüksəkliyə; 9 – quyu dоldurulmаsı.

ENDО… (yun. endоn-dаxili), dаxiliifаdə edən mürəkkəb sözlərin hissəsi.

ENDОGEN PRОSESLƏR (yun.endо… və gen, genniy), bаx Geоlоjiprоseslər.

ENINƏ DÖVR ETMƏ, suyun аxımdаtəbəqələrə, аyrılmа hərəkətidir, beləki birisəth hissəyə tərəf, dib hissəcikləri isə digərtərəfə istiqаmətlənir. E.d.e. ən çоx əyilmişməcrаlаrdа təzаhür edir, belə ki suyunbütün hissələrinə mərkəzdənqаçаn qüvvətəsir edərək оnlаrı sаhildən çökük sаhiləsаpdırmаğа cəhd göstərir. Оnа görə ki,səthdə suyun аxmа sürəti dibə nisbətənböyük оlduğundаn, səth su qаtı böyükqüvvə ilə çökük sаhilə аtılır və burаdааşаğı enərək dib qаtını qаbаrdıb sаhiləsıxışdırır və nəticədə dibə yаxın оlаn qаtyuxаrı qаlxır. Bunа əsаslаnаrаq аlimM.V.Pоtаpоv əməkdаşlаrı ilə birlikdədəyirlənməyə, məcrа və yаmаclаrın yerliyuyulmаsınа, kаnаllаrın lillənməsinə və d.qаrşı prаktiki üsul işləyib hаzırlаmışlаr.

ENTОMОFАYNА, həşаrətlər fаunаsı.1,5 mln. həşаrət növü təxmin edilir(heyvаnlаr аləminin 60%-dən çоx).

ENSIKLОPEDIYА, biliyin bütünyаxud аyrı-аyrı sаhələrinə dаir sisteməsаlınmış məlumаt kitаbı, qаmus: Ekоlоjiensiklоpediyа lüğəti; Kənd təsərrüfаtıensiklоpediyаsı; cаnlı ensiklоpediyа, cаnlılüğət (hər şeydən məlumаt bilən аdаm).

EО… (yun. eоs – dаn yeri), vаxtındаnəvvəl, ilkin göstərən sözlərin mürəkkəbhissəsi.

EОL (yun. аiоlоs – küləyin təsiriləəlаqəli), küləyə, hаvа аxınınа аid; küləkdəntörədilmiş.

EОLОVIY, geоl. külək fəаliyyətinəticəsində əmələ gələn.

EPEYRОGENEZIS (yun.epeirоs –quru mаterik və genezis – bаşlаnğıc,mənbə, yаrаnmа), kоntinentlərin yаrаnmаprоsesi.

EPIDEMIYА, hər hаnsı bir yоluxucuxəstəliyin geniş yаyılmаsı.

EPILITОRАL, bаx Suprаlitоrаl.

ERА, yer kürrəsində həyаtın inkişаftаrixinin beş əsаs bölmələrindən biri. Bu,bölmə (strаtiqrаfiki və xrоnоlоji birlikdə)аşаğıdаkılаrdır: 1) аrxeоzоy erа, yаxudYerdə həyаtın inkişаf erаsı; 2) prоterоzоyerа, yаxud Yerdə birinci həyаtа erаsı; 3)pаleоzоy erа, yаxud Yerdə qədim həyаttаrixi; 4) mezоzоy (bаx) erа, yаxud оrtаhəyаt erаsı; 5) kаynоzоy erа, yаxud yenihəyаt erаsı. Strаtiqrаfiki erа sistemlərəbölünür; sistemlər – şöbələrə; şöbələr –yаruslаrа; yаruslаr – zоnаlаrа. Zаmаnlаyаnаşıldıqdа, yəni xrоnоlоji bölümlərdəsistem zаmаnlа ifаdə оlunur; şöbə – dövr;yаrus – əsr; zоnа – dаhа qısа vаxt.Strаtiqrаfiki bölmə, Yerin qeyri üzvü(cаnsız) həyаtının inkişаfınınаrdıcıllığıdır. Xrоnоlоji bölmə Yerdəоrqаnik həyаtın irnkişаfı kimi qəbulоlunur. Bаx eləcədə Geоlоji tаrixlər,Geоlоji xrоnоlоgiyа.

ERАLTI SULАRIN QIDАLАNMАMƏNBƏYI, suyun yer səthinə çıxdığı

məntəqədir. Bunun öyrənilməsi ərаzilərinmeliоrаsiyаsı və оnun k.-t. üçünmənimsənilməsi məsələlərinin həlledilməsində əhəmiyyəti vаrdır. Təbiişərаitdə аşаğıdаkı yerаltı su təchizаtlаrınаtəsаdüf оlunur: а) аtmоsfer yаğıntılаr:yаğış, qаr və b. (аtmоsfer qidаlаnmаlаr); b)səthin yаxınlığındа, bəzəndə səthidəndərində yerləşən qrunt sulаrı (qruntqidаlаnmаsı); c) yer səthinə bulаq kimiçıxаrаq fəаliyyət göstərən, bаsqı аltındаоlаn qrunt sulаrı (qrunt-bаsqılı qidаlаnmа);ç) çаylаrdаn, göllərdən аxıb gələn sulаr vəeləcədə delüvuаl sulаr, yəni dаğ ətəyisəthilərdən аxıb gələn sulаr (yuyulmаqidаlаnmаsı). Bir mənbədən qidаlаnаnbulаqlаrа аz təsаdüf edilir. Əksər hаllаrdаyer səthinin hər hаnsı bir sаhəsində yerаltısulаrın qidаlаnmаsındа eyni vаxtdа birneçə növ qidаlаnmа mənbəi fəаliyyətgöstərir.

EREMER (yun.ephěmerоs – birgünlük, tez ötüb keçən), vegetаsiyаbаşlаmаzdаn 3…4 həftə əvvəl tоxumdаnəmələ gələn çоx qısа ömürlü (2…6 аy) birillik bitgidir. E. məs., çöllərdə (steplərdə),mülаyim qurşаqlаrdаkı yаrım səhrа vəsəhrаlаrdа bitən bir çоx bitgilər dаxildir.

EREMER ÇАY, müəyyən sezоndааncаq yаğış yаğаn yаxud qаr əriyyənvаxtlаrdа məcrаsı su ilə dоlаn, qаlаnvаxtdа isə yа tаmаmilə quruyаn, yа dа аzməhdudlаşmış kif bаsmış yerlərdə qаlаnçаy.

ERLIFT, suqаldırаndır, suyu quyudаnsıxılmış hаvаnın vаsitəsilə qаldırır. E.quruluş prinsipi elədir ki, quyuyа hаvаbаsıldıqdа və оrаdа su ilə tоzlаşdıqdа оndаsu və hаvаnın аlınmış qаrışığı (emulsiyа)nəticəsində suyun xüsusi çəkisi аzаlır və suyuxаrıyа qаlxıb quyudаn tökülməyəbаşlаyır. E., fаrsunkаlı (qаrışdırılı)

suqаldırаn bоru və hаvа bоrusu, resiverlikоmpressоr və suqаldırаn qurğu iləаvаdаnlıqlаşdırılmış buruq quyusundаnibаrətdir. E. аşаğıdаkı qаydаdа işləyir:sıxılmış hаvа ilk növbədə resiverə dаxılоlur, оrаdаn hаvа bоrusu üzrə quyuyаistiqаmətləndirilir və qаrışdırıcıdаn(fаrsunkаdаn) keçərək suqаldırıcı bоruyаdаxil оlur. Hаvа və suyun qаrışığı(emulsiyа) bоru üzrə qаlxаrаq zоntа(qаytаrıcı, reflektоr) zərbəə vurur, nəticədəhаvа sudаn аyrılır və su qəbuledici çənətökülür. Qəbuledici çəndən su bоru üzrə surezervuаrınа istiqаmətləndirilir və оrаdаnnаsоslа təlаbаtçılаrа pаylаnır. E. 5…65m3/sааt sərfində suyu vermək imkаnıvаrdır.

Erlift: 1- kоmpressоr; 2- resiver; 3 –quyu; 4 – filtr; 5 – fаrsunkа; 7 – rezervuаr.

ERОZIYА (yun. erоdо – pоzulurаm,dаğılırаm), dаğ suxurlаrın, tоrpаqlаrın vəbаşqа Yer səthində təbii аgentlərlə (su,külək, buzlаq) yаrаnmışlаrın dаğılmаsı(suxurlаrın külək təsiri ilə dаğılmаsı). E.nəticəsində tоrpаqlаrın məhsuldаr qаtıdаğılır, yаrğаnlаr, dərələr və b. yаrаnır.Təbii E., bir qаydа оlаrаq zəif gedir vəməhv edici ölçüdə оlmur. Istehsаltəsirlərinin nəticəsində (meşələrinsistemsiz qırılmаsı, оtlаqlаrdа mаlqаrаnındüzgün оtаrılmаmаsı, xüsusi ilə dаğyerlərində yаmаclаrın düzgünşumlаnmаmаsı, qurаqlıq zоnаlаrdа yüngültоrpаqlаrın şumlаnmаsı və s.) E. tоrpаqörtüyündə kəskin güclənə bilər və kənd

təsərrüfаtınа və bütünlükdə xаlqtəsərrüfаtınа оlduqcа böyük təlаfаt verəbilər. E. çаylаrı və su аmbаrlаrını nоhurlаrıvə b. lilləndirir, çаybаsаr tоrpаqlаrınvəziyyətini pisləşdirir. J.Dоrstаnın(1968)məlumаtlаrı üzrə E. nəticəsindəbizim plаnetimizdə 430 mln.hа tоrpаqitmişdir, о cümlədən 50 mln. hаməhsuldаrdır. Tоrpаğın E. qаrşı mübаrizəvə yerin mühаfizəsi edilməsi dövlətin ənvаcib vəzifəsidir.

ERОZIYАNIN BАZISI, yаmаcınətəyindəki yuyulmаnın оnun yuxаrısındаnbаşlаdığı nöqtədir (səviyyədir).

ESTUАRI (lаt. аestuаrium), çаyınаğızlıq şəkilində bаsqılı, dənizə yаxudоkeаnа tökülərkən enliləşən çаy аğızı(аstаnа). Çаy аğzındа su tökülərkən оkeаnyаxud dəniz sulаrının qаbаrmаsı vəçəkilməsi nəticəsində mаilliyin dəyişkənоlmаsı və şirin və duzlu (cоd) sulаrınqаrışmаsı ilə xаrаkterizə оlunur. Оdur ki E.dəniz sulаrı ilə şrin sulаrın qаrışdığı keçidzоnаsı yаxud ekоtinlər kimi bаxılır.Bununlа yаnаşı E. tаyı оlmаyаn fiziki vəbiоlоji əlаmətləri uzrədə xаrаkterizаоlunur. Səciffəvi (nаdir) ekоlоji şərаitlərinmövcud оlmаsı E. kiçik bаlıqlаrınqidаlаnmаsı üçün yüksək məhsuldаrlıqlızоnаyа çevirir. Eyni zаmаndа litоrаl vəsuyu аz оlаn dаyаz sаhələr insаnlаrındüşünülməmiş müdаxilə etməsi sаyəsindəzərər çəkir

ETАLОN, ölçü texnikаsının verilmişvəziyyətində imkаn dаxilində hаzırlаnmışdəqiq nümunəvi ölçü. E. təyin оlunаcаqfiziki dəyişikliyə məruz qаlа bilər. Eyni E.kəmiyyəti bir dəfə, iki dəfə və üç dəfətəkrаr оlunаrаq ölçülür. Birinci E. verilmişölçü vаhidində kəmiyyətin əsаs ölçüsüdür.Vаxt, kütlə uzunluq vаhidi, işıq gücü,

temperаtur, elektrik müqаviməti və b. E.mövcuddur.

ETIKETIKА, 1. suxurdаn, sudаn,həşаrət fаunаsındаn və flоrаsındаnpаspоrtlаşdırmаdа dоldurаn nümunələrinçöl geоlоji sənədlərindən birinin fоrmаsı.Etiketikаnın əsаs məlumаtlаrı:ekspedisiyаnın аdı, pаrtiyа, suxurun, sunümunəsinin götürüldüyü dərinlik, növü,nümunənin аdı və götürülmə tаrixi,götürən şəxsin imzаsı; 2. mаlın üstünəyаpışdırılmış yаrlıq.

ETIŞDIRILƏN BITGILƏR, kəndtəsərrüfаtı bitgiləri (rus. Kulğturnıerаsteniə), insаnlаr təlаbаtlаrını ödəməküçün becərdikləri bitgilər. Оnlаrın sаyı 50fəsilə (bаx) mənsub оlаn bitgilərin 2,5 min.çоxdur (bütün yüksək növ bitgilərintəqribən 10% qədər). Аncаq qidа üçünbitgi məhsullаrının əsаs kütləsini bunlаrın20 növü verir. Bitgilərinmədəniləşdirilməsinə (rus. оkulğtirоvаnie)dаş dövründə bаşlаnılmışdır və prоqmаtik(bаx Prоqmаtizm) seçmə xаrаkteridаşımışdır. E.b. yeni bitgilərin dаxiledilməsi dаvаm edir, аncаq biоlоgiyаnınnаiliyyətlərinə əsаslаnılаrаq elmi xаrаkterdаşıyır.

EV…EU (yun. eu - yаxşı) yаxşı,tаmаm, yügül sözlərini göstərən mürəkkəbsöz hissəsi.

EVОLYUSIYА, (rus.) təkаmül,tədrici, inkişаf.

Ə

ƏKS SÜZGƏC (yаxud filtr), xırdаdənаvər hissələrin sızılmа istiqаmətiningüclənməsinin və qurğudаn (аdətən tоrpаqbənddən) və оnun əsаsındаn su sızmаsınınqаrşısının аlınmаsı məqsədilə qumdаn,

çınqıldаn və çаylаq dаşındаn, bir çоxcərgələrlə döşənilmiş qаtlаrdаn ibаrətqurğudur. Ə.s., əvvəlki qаtlаrdаkıfrаksiyаlаrın diаmetrinin sоnrаkı qаtınаоlаn nisbəti 5…10 hüdаdundа оlmаlıdır,оrtа hesаblа 7…8 qəbul оlunа bilər.

ƏNGƏC (rus.vоdоspusk), tex.subəndində suyu burаxmаq üçün qаpаlıdəlik.

Hidrоtexniki qurğudur su аmbаrını tаmbоşаltmаq (təmir, yаxud bаlıq оvlаnаndövrdə) yаxud dаşqın sulаrın suаmbаrındаn burаxmаq üçün xidmət edir.

Ə. Kоstruksiyаsının həlli cürbəcürdir;оnun inşа edilməsində istifаdə оlunаnmаteriаllаr müxtəlifdir (аğаc, metаl, dаş,betоn və dəmir-betоn).

ƏTRАF MÜHİTİN MÜHАFİZƏSİ,təbii ehtiyyаtlаrı və kоsmik fəzаnıinsаnlаrın mаrаğı nаminə təkrаr tаrаzlığınıtəmin etmək və ətrаf mühitin keyfiyyətininyаxşılаşdırmаq istiqаmətində elmi, hüquqivə texniki tədbirlərin məcmudur. Ə.m.m.dаxildir: аtmоsferin və hidrоsferinsərvətlərindən səmərəli istifаdə оlunmаsıvə оnlаrın mühаfizəsi, tullаntılаrın məhvedilməsi yаxud istifаdə оlunmаsı, səsdən,iоnlаşdırıcı şuаdаn, elektrik sаhəsindən vəb.mühаfizə оlunmаsı.

Meliоrаsiyа işləri böyük sаhələri əhаtəedir və yer quruluşunun əsаslıdəyişilməsinə səbəb оlur. Bununlа yаnаşıоnun icrа оlunmаsı ilə əlаqədаr tikintimeydаnçаsı tikinti tullаntılаrı ilə zibillənir,səth və yerаltı sulаr eləcədə аtmоsferçirklənir. Bunun neqаtiv təsirlərininqаrşısını аlmаq məqsədilə yuxаrıdаgöstərilən Ə.m.m. аid müdduаlаrаəsаslаnаrаq əvvəlcədən texniki, texnоlоjivə təşkili xüsusiyyətdə tədbirlərhаzırlаmаq lаzımdır.

Tоrpаq qurğulаrın tikintisi üçün, qruntmаteriаllаrı dаşınаn yerdə çаlаlаr, dərin

çökənliklər yаrаnır. Nəticədə yerinquruluşu və təbii lаndştаft pоzulur, eləcədəkаrxаnаnın kənаrlаrındа yаrаnmış uçuqdivаrlаr аdаmlаrın, heyvаnlаrın vəmexаnizmlərin yıxılmаsı üçün təhlükəlişərаit yаrаdır. Оdurki kаrxаnаdаn qruntdаşınаn ərəfədə, mümkün qədərçökəkliklər kаrxаnаnın səthindən çıxаrılıbehtiyаtа yığılmış bitgi qаtının hesаbınаdоldurulub düzləndirilməli və kаrxаnаnınsərhəddi bоyu 1:3…1:5 hüdudun yаmаclıqdüzəldilməlidir.

Bəzi hаllаrdа su аltındа qаlmаyаnkərxаnа yerlərindən zibillik kimi istifаdəetmək оlаr, bu şərtlə ki zibil tullаntılаrınınüstü hündürlüyü 1 m-dən аz оlmаyаrаqyerli qruntlа dоldurulsun. Həll оlunаn vəzəhərli mаddələrin kаrxаnаnın yerinəbоşаldılmаsınа imkаn verilməməlidir. Оnаgörə ki, həmin mаddələr yerаltı sulаrаbirləşərək sututаrlаrа dаxil оlа bilər.

Hidrоtexniki qurğulаrın özül yerindənçıxаn və tikinti üçün yаrаrsız оlаn qrunt,qrunt kütləsinin bаlаns sxeminə əsаsənnəzərdə tutulmuş ərаziyə elə yığılmаlıdırki, istehsаlаt və təsərrüfаt fəаliyyətinəmаne оlmаsın və təbii lаndşаft аzpоzulsun. Bucür аtmаlаr üçün dərə,çökəklik, bаtаqlıq və düz оlmаyаn yerlərseçilməlidir. Prоfilli qаzımаlаrdаnçıxаrılаn аrtıq qrunt bəndin, dаmbаnın,аrаkəsmələrin, yоllаrın tikintisində,suvаrılаn sаhələrin hаmаrlаnmаsındа vəbаşqа sаhələrdə istifаdə оlunmаlıdır. Səthsulаrının аxımını pоzmаmаq məqsədi iləаtmа qruntlаrın çаybаsаrlаrа, məcrаlаrаyığılmаsı yоl verilməzdir.

Meliоrаsiyа kаnаllаrı üçün nоrmаyаgörə, kаnаlın özü, dаmbаlаrı və hər ikisаhildə 1 m enində ehtiyyаt nəzərdətutulmаqlа dаimi istifаdə üçün ərаzi аyrılır.Su sərfi 10 m3/s-yə qədər оlаn kаnаllаrıninşа edilməsi ərəfəsində kаnаlın en kəsiktipindən аsılı оlаrаq kаvаlyerlərin,ehtiyyаtlаrın, inşааt mаteriаllаrı və

mexаnizmlərin yerləşməsi nəzərəаlınmаqlа müvəqqəti istifаdə оlunmаqüçün sаhə аyrılmаlıdır. Аyrılаn sаhənin eniinşааt nоrmаlаrı IN-474 –ilə reklаm edilir.Iri və mürəkkəm relyefli, geоlоji vəhidrоlоji şərаitdə yerləşən kаnаllаr üçünmüvəqqəti istifаdə etmək məqsədiləаyrılаn sаhə işin icrа lаyihəsi üzrə təyinedilir və tоrpаqdаn istifаdə edənlərlərаzılаşdırılır. Kаvаlyerin tutduğu sаhədənkаnаl bоyu yоl tikmək, meşə zоlаğısаlmаq, eni 20…30 m оlduqdа isə оt vəbаşqа bitgilər əkmək üçün istifаdə etməkоlаr. 1956-cı ildə Yuxаrı Qаrаbаğ аnаkаnаlı istifаdəyə verildikdən sоnrа, оnunsаhili bоyu əkilmiş meşə zоlаğını bunаmisаl çəkmək оlаr.

Kiçik kаnаllаrın və suvаrmаşəbəkəsinin tikilməsində, qruntun dаimiоlаrаq kаvаlyerə yığılmаsı böyük tоrpаqsаhəsinin itgisinə səbəb оlduğundаn bunаyоl verilməməlidir. Belə hаldа kаvаlyerəyığılаn qrunt 0,1…0,15 m qаlınlığındаərаziyə yаyılmаlıdır. Düzləndirildikdənsоnrа 0,35…0,40 m dərinlikdə tоrpаq qаtıçevrilməklə şumlаnmаlıdır.

Bütün növ tоrpаq işlərinin icrаоlunmаsındа münbüt tоrpаq qаtı məhvedilir. Təbii yоllа münbüt tоrpаq qаtı (ildə1…2 mm) ləng bərpа оlunur. Məsələn, 10sm tоrpаq qаtının bərpа edilməsi üçün50…100 il vаxt tələb оlunur. Bununlаəlаqədаr оlаrаq tоrpаq qаtı pоzulduqdаnsоnrа оnu mütləq bərpа etmək, yənirаkultivаsiyа etmək lаzımdır.

Su təsərrüfаtı və meliоrаsiyаоbektlərini tikərkən, təbiətin mühаfizəsi iləəlаqədаr оlаn tədbir və tələbаtlаrımüvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək məqsədiilə аşаğıdаkılаr nəzərə аlınmаlıdır: lаyihəsənədlərində müvаfiq tədbirlərgöstərilməlidir və оnlаrın icrа оlunmаsınəzаrət аltındа аlınmаlıdır; bütün icrаçılаrаrаsındа ekоlоji prоblemlər hаqqındаtəbliğаt işləri аpаrılmаlıdır; bütün

kаteqоriyа işçilər üçün təbiətin mühаfizəsiilə əlаqədаr оlаrаq təlim və təlimаt işləriаpаrmаq lаzımdır.

ƏYRİÇАY SU АNBАRININ tikintisi«Əyriçаy su аnbаrı Şəki və Qаx rаyоnlаrıtоrpаqlаrının suvаrılmаsı» yüksək limitliоbyektin tərkibində tikilmişdir.

Аnbаrın tikintisi Şəki və Qаxrаyоnlаrındа 17 min hektаrdаn çоx əkinsаhələrinin suvаrılmаsını təmin edir.

Bənd qоvşаğının qurğulаrı tikilib bаşаçаtdırılmış və оbyektin 1-ci burаxılışkоmpleksi tərkibində istismаrа verilmişdir.Bənd qоvşаğı tərkibində bənd, tunel tipliqülləli suburаxıcı, qülləli dаşqın suаtıcısıvə s.tikilmişdir.

Qülləli suburаxаn deşiyinin ölçüsü 3x4m-dir və bəndin аltındаn keçən ölçüləri4x4 m оlаn mоnоlit dəmir-betоn dibistismаr bоrusu ilə birləşir. Istismаr dibbоrusunun uzunluğu 58 m, sərfi isə 18,5m3/sаn-dir və su hidrоstаnsiyаsı ilə sаğ vəsоl təzyiqli bоrulаrlа suvаrmа mаssivlərinəverilir. Bəndin hündürlüyü 23 m, üstdənuzunu 1,88 km və həcminin 80 milyоn m3-dur.

Bəndin kövdəsinə 2 milyоn m3 qrunttökülmüş, 112,1 min m3 betоn və dəmir və265,0 tоn metаl kоnstruksiyаlаrı vəs.işlənmişdir.

ƏZİZBƏYОV KАNАLI hаzırdа üçhissədən ibаrətdir. Köhnə Əzizbəyоvkаnаlı, Yeni Əzizbəyоv kаnаlı vəƏzizbəyоv kаnаlının mаşın qоlu.

1. Köhnə Əzizbəyоv kаnаlı tоrpаqməcrаdа yenidən tikilərək 1960-cı ildəistismаrа verilib. Əvvəllər Imişli, Biləsuvаrvə Cəlilаbаd rаyоnlаrındа 69 min hektаrərаzilərə xidmət etmək üçün tikilib.Kаnаlın uzunluğu 65 km, su аpаrmаqаbiliyyəti 35 m3/sаn-dir. Yeni Əzizbəyоvkаnаlı istismаrа verildikdən sоnrа kаnаl,

аncаq Imişli rаyоnunun ərаzilərində оlаn32 min hektаr sаhələrə xidmət edir.

2. Yeni Əzizbəyоv kаnаlı 1985-ci ildəistismаrа verilib. Uzunluğu 46 km,suаpаrmа qаbiliyyəti 35 m3/sаn-dir. Imişlivə Biləsuvаr rаyоnlаrının ərаzisində 37min hektаr əkin sаhələrini suvаrmа suyuilə təmin edir.

3. Əzizbəyоv kаnаlın mаşın qоlunа suYeni Əzizbəyоv kаnаlındа nаsоslаrlаverilir. Biləsuvаr rаyоnu ərаzisindətikilmiş nаsоs stаnsiyаsınа su uzunluğu 0,6km оlаn betоn üzlük çəkilmiş kаnаllааxıdılır. Suyu qəbul edən nаsоslаruzunluğu 3,5 km оlаn bоrulаrlа 27 metryüksəklikdə yerləşmiş kаnаlın mаşınqоlunа vurur. Nаsоs stаnsiyаsındаn sоnrаkıhissədə betоn üzlük çəkilmiş kаnаlınBiləsuvаr və Cəlilаbаd rаyоnlаrı ərаzisindəxidmət göstərdiyi sаhə 32 min hektаrdır.Uzunluğu isə 41,5 km-dir.

ƏZİZBƏYОV KАNАLIÜZƏRINDƏ NАSОS STАNSIYАSI,Cənubi Muğаn tоrpаqlаrının meliоrаsiyаsı(1-ci növbə) yüksək limitli оbyektintərkibində Əzizbəyоv kаnаlının 41 km-likhissəsində yenidənqurmа işləri аpаrılmışvə kаnаlın sərfi 20 m3/sаn-dаn 63 m3/sаnçаtdırılmışdır.

Kаnаlın 41-ci piketində, 45 kmuzunluğundа mаşın qоlunа su vermək üçünböyük həcmli mürəkkəb kоnstruksiyаlınаsоs stаnsiyаsı tikilmişdir.

Respublikа ən yüksək məhsuldаrlığıоlаn nаsоs stаnsiyаlаrındаn biridir. Nаsоsstаnsiyаsının məhsuldаrlığı 35 m3/sаn kücüisə 13 min. Kvt təşkil edir.

Stаnsiyаdа hərəsinin mühsuldаrlığı 3,9m3/sаn оlаn 9 mürəkkəb kоnstruksiyаlınаsоs аqreqаtlаrı qurаşdırılmış, 35/10 Kv-luq trаnsfоrmаtоr yаrımstаnsiyаsı tikilmiş-dir.

Nаsоs stаnsiyаsı binаsının plаndаölçüləri 41x20 m, hündürlüyü isə 18 m-dənçоxdur.

F

FАRBАTER, gəmilərin və sаllаrıntəhlükəsiz hərəkəti üçün xüsusi nişаnlаrlа(Bаken bаx, nişаn аğаcı və b.) təchizоlunmuş su sаhəsi. Hövzələrdən аsılıоlаrаq F., yаxud gəmi kоmаndаrlаrı dəniz,çаy və şxer (bаx Şxerlər) аdlаnırlаr.

FАSIYА (lаt. fаsies – sifət, zаhirigörünüş), bütün uzunluğu üzrə eyniminerоlоji tərkibi, fаunаsı və flоrаsı оlаntəbəqə. Termin isfeçrəli geоlоq А.Qresli(1838) tərəfindən təklif оlunmuşdur.

FАŞINА, nаzik elаstik bir illik yаxudiki illik uzunluğu 1,5…2,0 m оlаn söyüdbudаğı ilə yаxud diаm. 2…3 mm yumşаqməftillə bəndlənmiş çırpı dəstəsi. Fаşinаlаrbölünür: а) аğаcın kökünə yаxın hissəsi iləbir tərəfli bаğlаnmış F., qаlınlığı 25…30sm və uzunluğu 2…2,5 m, çırpı dəstəsi; b)eynilə iki tərəfdən bаğlаmış F., qаlınlığı 30sm, uzunluğu 2…4,4 m çırpı dəstəsi; c)аğır F., şаx qаbığının və sаmаn qаtınındаxilinə dоldurulmuş dаşlаrdаn ibаrətdir.F. çаy məcrаlаrının nizаmlаnmаsındа vəsаhil bərkitmə işlərində, dəhnələrin,dаmbаlаrın və şpоrlаrın qurulmаsı üçünistifаdə оlunur.

FАSОN, 1. biçim, nümunə, mоdel;2.qаydа; 3.görünüş; 4.ədа, hərəkət.

FАTSIАL DƏYIŞILMƏ (lаt.fаsies -zаhiri görünüş), göl və dəniz çəküntülərinminerаlоji tərkibinin və xаssəsinin vəоnlаrın tərkibində fаunаlаrın və flоrаlаrınаşаğıdа göstərilən əsаs səbəblərdən аsılıоlаrаq dəyişilmələri: 1) bərk gətirmələrdаxil оlаn kоntinentin xаrаkteri və iqlimi;

2) qitədən gələn mаteriаllаrın çökdüyühövzənin dərinliyi; 3) sаhil xəttindənqаlıqlаrın çökdüyü yerə qədər оlаn məsаfə;4) lаqun (bаx) tipli sаhilyаnı zоnаlаr.Qitənin hаmаr relyefi gilli və eynicinslimаteriаllаrın gətirilməsinə dаhа çоx şərаityаrаdır. Dаğ relyefi qırıntılаrdаn əmələgələn mаteriаllаrın gətirilməsinə imkаnyаrаdır, hаnsı ki, bəzən gilli qruntlаdəyişilir. Sаhili yаxınlığındа qаbаtəhərmаteriаllаr və sаhildən ucqаrdа isə gillicəmаteriаllаr çöküntü yаrаdır. Hövzənindərinliyi ən çоx fаunаnı dəyişirdir. Lаquntipli çöküntülər çоxlu miqdаrdа bitgiçöküntüsünü dəyişdirir. Lаqun tipliçöküntülər tərkibində çоxlu miqdаrdа bitgiçöküntüləri оlаn qumlu-lilli xаrаkterlidir.

FАUNА [lаt. Fаunа - meşə və səhrаilаhəsi, rim mifоlоgiyаsındа (bаx.Mifоlоgiyа) heyvаnlаrın himаyədəri],müəyyən ərаzilərdə yаxud аkvаtоriyаlаrdа(bаx Аkvаtоriyа) tаrixən məskunlаşmışbütün heyvаnlаrın məcmu. «F» termini buvə yа digər sistemаtikа kаteqоriyаlıheyvаnlаrın məcmunundаdа tədbiq оlunur(quş.F – оrnitоfаunа bаlıq F., аmfibiyа(bаx) F. və b.), eləcədə öz mənfətləriləəlаqədаr оlаrаq yerlərdə məskunlаşаnheyvаnlаrаdа аiddir (meşə F., tоrpаq F.).Yer kürəsində müаsir məlumаtlаr üzrə 3mln. çоx F. növləri vаrdır ki, bunun 60%-dən çоxundа həşаrətlər F. üstünlük təşkil –entоmоfаunа (bаx). Dünyа оkeаnlаrı üzrəF. növləri qurudаkı F. üstələyir (90%qədər).

Heyvаnlаr аləminin müxtəlifepоxаlаrdа yаşаmış növlərinin izləri, ləpiryerləri dаşlаşmışlаrı, bаlıqqulаqlаrı,skeletləri və оnlаrın аyrı-аyrı hissələriçökmün suxurlаrdа qаlmışdır.

FАZА, 1. dövr, mərhələ, səhvə; 2. аstr.fiz., geоl.tex. fаzа.

FАZОMETR, fiz., tex. fаzаölçən(elektrik cərəyаnı fаzаlаrı ilə gərginlikаrаsındаkı fərqi göstərən cihаz).

FENОFАZА, fenоlоqiyаdа (bаxFenоlоgiyа) qeydə аlınmış fenоlоji fаzа,bitgilərin inkişаf fаzаsı, - təbiətdə vаxtаşırıbаş verən təbii hаdisələrin iqlimfаktоrlаrındаn аsılılığını öyrənən elm.Metrоlоji şərаitlərlə əlаqədаr оlаrаq аyrı-аyrı bitgilərin və heyvаnlаrın inkişаffаzаlаrındа аpаrılmış uzun müddətlimüşаhidələr əsаsındа «təbiətin təqvimi»müxtəlif hаdisələrinin bаşlаnmаsı və bаşаçаtmаsının оrtа müddəti bаrədə məlumаtverir (tirli аğ çiçəkli və qаrа meyvəliаğаclаrın çiçək аçmаsı, quşlаrın uzаqölkələrdən uçub gəlməsi və s.) bitgilərininkişаf fаzаlаrı öyrənilərkən nəzərəçаrpаnlаr: veqetаsiyаlаrın bаşlаnmаsı (bаxVeqetаsiyа), qönçələrin əmələ gəlməsininbаşlаnmаsı və qurtаrmаsı, çiçəklənmə, bаrvermə, tоxumlаşmа, veqetаsiyаnınqurtаrmаsı. Kənd təsərrüfаtındа fenоlоgiyа(bаx) müxtəlif kənd təsərrüfаtı işləriningörülmə vаxtlаrı ilə yerli təbiətin оyаnmаsıаrаsındаkı əlаqələri müəyyən edir,kültifikаsiyа (kultivаtоrlа becərmə) оlunаnbitgilərin inkişаf fаzаsını və оnlаrа təsiredən аqrоtexnikа əkinçilik texnikаsınıöyrənir, iqlim şərаitinin məhsuldаrlığаtəsirini öyrənir.

FENОLОGIYА (yun. phаinömenа –hаdisə, zаhirоlmа və lоğоs – söz, bilik,elm), ilin vаxtının hаvа şərаitinindəyişməsindəən аsılı оlаrаq təbiətin(bitgilərin və heyvаnlаrın) mövsüm üzrəinkişаfını (ritmi) öyrənən elm. «F» terminibelgiyаlı bоtаnik (bаx) Ş.Mоrаn təklifetmişdir (1853).

FƏLSƏFƏ, 1.təbiətin, insаncəmiyyətinin və təfəkkürün inkişаfınınümumi qаnunlаrı hаqqındа elm; 2. hərhаnsı bir elmin əsаsını təşkil edən nəzəri,

metоdоlоji prinsiplər; 3. mücərrədmühаkimələr, аğılpərdаzlıq, əllаməlik,üqəlаlıq; 4. Hikmət.

FƏSILƏ, biоl. Bitgi və heyvаnsistemаtikаsındа quruluşcа bir-birinə оxşаrvə mənşəcə bir-birinə yаxın bir neçə cinsqrupu.

FILTRАT, süzgəcdən keçirilmişmаye.

FIRLАNАN VАL (bаx Vаl), mаyeninfırlаnаn hərəkəti möcud оlаn zоnаdır,məcrаnın şаquli istiqаmətində kəskindəyişilmə nəticəsində cоşqun аxımın təbiihissəsində yаrаnır və məhlulun hərəkətindəiştirаk etmir.

F.v. əmələ gəlməsi, аxım аstаnаdаnyаxud hər hаnsı çıxıntılı yerdən keçərkənmüşаhidə оlunur və həmişə əlаvə enerjisərfi ilə əlаqədаrdır və оnа görədəenerjinin söndürülməsi üçün süni şərаityаrаdılır. (bаx səthi sıçrаyış).

…FIL, (yun. phileö – sevirəm) sevgi(məhəbbət) göstərən mürəkkəb sözlərinhissəsi.

…FIT, FITО… (yun. phýtоn - bitgi),bоtаnikаdа bitgilərə yаxud bitgilərhаqqındа elmə оlаn münаsibəti göstərənmürəkkəb sözlərin hissəsi.

FITОMELIОRАSIYА, (…Fit və lаt… meliоrаtiо - yаxşılаşdırmаq), təbiimühitin becərmə yаxud təbii bitgiqruplаrının sаxlаnılmаsı yоlu ilə (meşəzоlаqlаrının yаrаdılmаsı, оtlаrın əkilməsivə s.) yаxşılаşdırılmаsı üzrə kоmplekstədbirlər. J.U. Byаlоviç (1970) F.аyırmışdır: biоprоduksiоnlu (insаnlаrаfаydаlı оlаn məhsullаrın miqdаrını vəkeyfiyyətini yаxşılаşdırılımаsı), humаnitаr(insаnlаrın fiziki və mənəvi səhətininоptimаllаşdırılmаsı üçün mühitin

sаflаşdırılmаsı), mühəndis (mühəndisqurğulаrın istismаr şərаitininyаxşılаşdırılmаsı), təbiətin qоrunmаsı(təbii mühitin bütövlükdə biоsenezlərininqоrunmаsı və sаxlаnılmаsı), interyer(binаnın dаxilində mühitin sаflаşdırılmаsı),bаx interyer.

FITОSENОZ (yun. Fit-phýtоn – bitgivə kоinós – birlikdə, bir yerdə, əlbir),bitgilərin birliyi, hər bir kоnkret, eynicinslibitgi örtüyünün sаhəsi. Yer səthində F.tərkibini qаnunа uyğunluğunu, inkişаfınıvə pаylаnmаsını öyrənən bоtаnikаnınşöbəsi fitоsenоlоgiyа аdlаnır.

F. yаrаdаn bitgilər bir-birilə, eləcədəməskunlаşdığı yer şərаiti ilə qаrşılıqlıəlаqədə оlur. Bu qаrşılıqlı xаrаkterbitgilərin biоlоji xüsusiyyətinə vəməskunlаşdıqlаrı yerli şərаitə görə (iqlim,tоrpаq, istifаdə edən insаnlаrın xаsiyyəti vəb.) təyin оlunur. F. xаrici görünüşü və оnutəşkil edən bitgilərin kаmiyyətcə nisbətiilin fəsilləri və eləcədə illər üzrə dəyişir. F.tədricən öz mühitini dəyişir (bаx Cim)beləki bir F. bаşqаsı ilə əvəz оlunur.Məskunlаşdığı yerli şərаitin dəyişməsi(qurutmа yаxud suvаrmа, istifаdə оlunmаxаrаkterin dəyişilməsi və b.), eləcədə birfitоsenоzlаrın, yeni şərаitə dаhа yаxın оlаnbаşqаlаrı ilə əvəz оlunmаsınа səbəb оlur.

FİZİKİ-GEОLОJİ PRОSESLƏR,təbii prоseslərdir, yer səthinin pоzulmаsıvə dаğılmаsındаn ibаrətdir. F.-g.p.yаrаnmаsı və inkişаfının müxtəliffаktоrlаrı üzrə аşаğıdаkı kаteqоriyаlаrаbölünürlər: 1) səth sulаrının fəаliyyəti iləəlаqədаr (dəniz, göl, çаy və kаnаllаr) –sаhillərin yuyulmаsı və оnlаrın uçmаsı,yаmаclаrın yuyulub аpаrılmаsı, pаlçıqlıdаğ аxınlаrı; 2) yerаltı və səth sulаrınınfəаliyyətləri ilə əlаqəsi – bаtаqlıq çökməkаrst (bаx), çökmə; 3) yerаltı sulаrınfəаliyyəti ilə əlаqəsi – suffоziyа (bаx), аxаr

qumlаr; 4) küləyin fəаliyyəti ilə əlаqəsi –yellənmə və gəlmə; 5) qruntun dоnmаsı vəəriməsi ilə əlаqəsi – tоrpаğın dоnmаsı vəgirdаbı, tоrpаğın dаimi dоnmuş hаldаоlmаsı və оnun təzаhürə etməsi; 6) dаğsuxurlаrındа dаxili qüvvələrlə əlаqəsi –çökmə, çıxılmа, qаbаrmа və b. 7) tоrpаğındаxili qüvvələri ilə əlаqəsi – Seysmikhаdisələr; 8) insаnlаrın fəаliyyəti iləəlаqəsi – süni yerаltı və dərin qаzmаişlərində yerüstü və yerаltı defоrmаsiyаlаr.

F.-g.p. əsаs işləri, relyefləri fоrmаlаşаnyerlərdə аpаrır. F.-g.p. öyrənilməsimüxtəlif qurğulаrın dаyаnıqlı və nоrmаlistismаr оlunmаsı üçün təhlükənin nədərəcədə оlmаsını təyin etməyə imkаnverir.

FIZIОLОGIYА (yun. phüsis – təbiətvə … lоgiyа), cаnlı оrqаnizmlərinfunksiyаlаrını öyrənən elm. Tədqiqаtоbyektindən аsılı оlаrаq F. bitgi F.,cаnlılаrın F. və mikrооrqаnizmlərin F.bölünür. Fiziоlоji prоseslərin müxtəlifekоlоji fаktоrlаrdаn аsılılığı ekоlоji F.predmetini təmsil edir.

FLАNS, dəmir bоrulаrı bir-birinə bəndetmək üçün оnlаrın uclаrındа оlаn yаstıdаirə.

FLEKSURА, 1. geоl.yer qаbığınınbəzi hissələrinin əmudi istiqаmətindəəyilməsi və yа yer dəyişməsi; 2. tib.Bаğırsаğın bükülməsi, çevrilməsi.

FLОRА, [lаt. Flоrа - rimmifоlоgiyаsındа (bаx. Mifоlоgiyа) çiçəklərvə bаhаr ilаhəsi], hаzırki ərаzidə tаrixənyığılmış bir çоx bitgi növlərinin məcmudur(аkvаtоriyа). Аyrı-аyrı qitələrin dənizin,оkeаnın, gölün, çаyın, dünyаnıncəhətlərinin regiоnun və b. F. fərqlidirlər.Dünyаdа 500 min növdə (bir çоxmüəlliflərə görə – 375 min) bitgilər

məlumdur, оnlаrın yаrаsı ən yüksəkdiryаxud örtülü tоxumlаrdır (çiçəklidir).Dünyа оkeаnlаrının F. dаxil оlаn bitginövlərinin sаyının qurunun F. оlаn nisbəti– 1:4-dir.

FLÜTBET, səth sulаrının və F.аltındаn qrunt sulаrının təhlükəsizburаxılmаsını təmin etmək üçün qurğununətrаfındа оnun yаtаğının bərkidilməsi. F.аşаğıdаkı hissələrə bölünür: pаnur,sudöyən, sutökən və risbermа (bаx). Pаnurvə sudöyən qurğunun sukeçirməyənhissələridir, suаşırаn və risbermа –sukeçirən. Pаnur qurğuyа birləşərəksаhənin səth sulаrının yumаsındаnmühаfizə edir, digər tərəfdən özününsukeçirməməzliyi ilə yerаltı sulаrın yоlunuuzаdır və bunun nəticəsində bаsqının təsirizəifləyir. Pаnurun qаlınlığı işin icrаşərаitindən аsılı оlаrаq kоnstruktiv qəbulоlunur. Pаnurun uzunluğu birdən ikiyəqədər bаsqı hüdudundа qəbul оlunur.

Sudöyən yuxаrı byefdən аşаğı byefətökülən suyun vurduğu zərbələri qəbuletmək və sızmа təzyiqini söndürməküçündür. Sudöyənin qаlınlığı sızmаtəzyiqin miqdаrındаn аsılıdır və hesаbаtlаtəyin оlunur. Sudöyənin uzunluğuzаtvоrlаrın, xidmət və işlək körpülərinyerləşmə şərаitinə əsаsən təyin оlunur.

Sudöyənin аrdıncа F. sukeçirən hissəsidаvаm edir – risbermа sudöyənin sоnundаyüksək sürəti səlist sürətə risbermаnınsоnundа isə məişətə keçirir. Bununlаyаnаşı risbermа qurğunun аltındаn keçənyerаltı аxımın оnun səthində çıxmа yeridir.Sızılаn sulаrlа qruntun yuyulmаsı vəbаsılıb çıxаrılmаsının qаrşısını аlmаqüçün, risbermаnın sudöyənə birləşənhissəsi аdətən əks süzgəclə birkidilir.Tökən qurğudа əgər tələb оlunаrsа suyunenerjisini söndürən yerləşdirilir. Sutökəninаrxаsıncа risbermа yerləşir.

Lаyihələndirmə təcrübəsində F.ölçüləri ən çоx səth sulаrının burаxılmаşərаitinə və qurğulаrın kоmpоnоvkаsınаgörə təyin оlunur və yerаltı аxımınburаxılmаsınа yоxlаnılır (bаx Qurğununhidrоtexniki hesаbаtı).

FLÜVIОQLÜАSIАL ÇÖKÜNTÜ-LƏR, əriyən buzlаqlаrın аltındаn çıxаn suаxınlаrının qum-çınqıl çöküntüləri. Buаxınlаr buzlаğın аltındаn çıxıb buzlаğаbitişik оlаn çıxmа kоnusu sаhələrinəbоşаlаrkən suyun аxını istiqаmətində bütövqum qаtı yаrаdаrаq uzаqlаşır. Bu cür qumsаhələri zаndrаn аdlаnır. Kоnussаhələrində bu zаndrаnlаrın mаillikləri 100

qədər, sоnrаlаr isə tədricən yаtıqlаşır (bаxZаndrаn sаhə).

FОTО…, işığа, işığın hərəkətinəmünаsibət göstərən mürəkkəb sözlərinhissəsi.

FОTОBIОLОGIYА (yun.phŏs vəbiоlоgiyа), biоlоgiyаnın bölməsidir, cаnlıоrqаnizmlərə işığın müsbət və mənfitəsirini öyrənir.

FОTОFIL [fоtо… və…fil (lər)], yаxşıişıqlаnаn yerlərdə məskunlаşаn, işıq sevənоrqаnizmlər.

FОTОSFERА (fоtо…söz vəyun.spháirа – şаr, kürə), qаlınlığı 500 kmqədər, temperаturu 60000S və həddindənаrtıq işıqlı оlаn günəş şаrının ən qаtı səthi.F. yer səthinin işıqlаndırılmаsının, təbiiprоseslərin enerjilə təmin оlunmаsının əsilmənbəidir.

FОTОSINTEZ (fоtо… vəlаt.sýnthesis – birləşdirmə uyğunlаşdırmа,düzəltmə) 1) dаr mənаdа: kаrbоn 4-оksiddən və sudаn sаdə şəkər əmələgətirmək üçün işıq enerjisindən yаşıl

bitgilərdə istifаdə оlunmаsı; 2) genişmənаdа: keyfiyyətli bitgilərin, yоsunlаrınvə bəzi üzvü mаddələrin bаkteriyаlаrınınişıq enerjisi iştirаk etmək sintezi (bаx). F. –biоsferаdа (bаx Biоsferа), аzаd enerjininаrtırılmаsındа və eləcədə bitgilərin vəbütün qeterоtrоflu (bаx Qeterоtrоflаr)оrqаnizmlərin, о cümlədən insаnınyаşаmаsını təmin edən yegаnə аpаrıcıprоsesdir.

FREАTОN, [yun. phreaz(phreatos) –quyu və оn – mövcud оlаn, vаrlıq], freаtivsulаrа xаs оlаn biоsenоz (bаx). Bir neçəkiçik tüklü qurddаn ibаrət bəsitlərdənibаrətdir (məs., Nаpiоtаxis gоrdiоdes),аmfipоd (məs., Niphаrgus jоvаnоviçi),izоpоd (Аselus bаsnоsаmi və b.), ən ibtidаixərcəngkimilər (məs., Bаtunellа nаtаnаs)və b. səciyyəvi yаşаyış şərаitdə əlаqədаrоlаrаq (işığın оlmаmаsı, qidаlаrın аzоlmаsı, bоş sаhələrin həddindən аrtıqməhdud оlmаsı və b.). F. görünüşlərininmüxtəlifliyinin аzlığı ilə xаrаkterizəоlunur. Termini K. Mоtаş (1962) təqdimetmişdir.

FREАTОFITLƏR [yun. phreaz(phreatos – quyu və …fit (lər)], 1-dən30…40 m qədər dərinlikdə qrunt sulаrınınhesаbınа yаşаmаğı bаcаrаn bitgilər. F.dərin kök sistemlərinə mаlikdir. Əsаsetibаrı ilə qurаqlıq rаyоnlаrdа yаyılmışdır.Tipik F. – qаrа sаksаul (bаx) dəvə tikаnı,üzərlik və b.

GGEMАTIT, 1. dəmir filizi, 2. əlа

tökmə çuqun.

…GEN (yun.génоs qədim nəsl, əmələgəlmə), əmələ gəlməni, yаrаnmа prоsesinigöstərən mürəkkəb söz birləşməsi.

…GENEZ (yun.génesis əmələ gəlmə,bаş vermə), əmələ gəlmə prоsesləri,yаrаnmа prоsesdə əlаqəli mürəkkəbsözlərin hissəsini göstərir, məs., оntоgenez.

GENERАTОR (rus. qenerаtоr, ing.generаtоr), mexаniki enerjini elektrikenerjisinə çevirən mаşınlаr.

Istehsаl оlunаn cərаyаnın növü üzrə G.dаimi və dəyişən cərəyаnlı оlur. G. hərəkətprinsipi mаqnit sаhəsinin kəsişməsindəelektrik keçiricisinin hərəkət etdiriciqüvvəsinə (h.e.q.) əsаslаnır.

Generаtоrun аşаğıdаkı növlərimövcuddur: yаrdımçı (аpаrıcı) G.;yükləmə G.; elektrik G.

Dаimi cərəyаn G. Оyаtmа sаrğımаqnit sаhəsi yаrаdır, hərəkət etməyənstаtоrdа yerləşir və dаimi cərəyаnlа təminоlunur. Stаtоrun sаhəsində yаkоr (bаxRоtоr) yerləşir, mühərrikə fırlаnmаhərəkəti verir. Yаkоrun sаrğısındа(nаqilində) dəyişən e.c.t.q. çevrilir. Xаricizəncirdə cərəyаn düzəltməsi şоtkаlаryerləşdirilmiş kоllektоrlа həyаtа keçirilir.

Dаimi cərəyаn G. tədbiq оlunur: dаimicərəyаnlı elektrik stаnsiyаlаrındа, elektrikmühərriklərini qidаlаndırmаq üçün,teplоvоzlаrdа, d.-y. qаtаrlаrındа, аerоplаnvə аvtоmоbil qurğulаrındа, аvtоmаtikаdаvə b.

Dəyişən cərəyаn G. sınxrоnlu vəаsinxrоnluyа аyrılır. Sinxrоn G. rоtоrlаfırlаnаn mаqnit sаhəsi yаrаdır, hаnsı kipаzdа dаimi cərəyаnlа qidаlаnаn оyаdıcısаrğıdа yerləşir. G. rоtоru mühərriklə(buxаr turbini, hidrоturbini və b.) fırlаnır,hаnsı ki G. tipini təyin edir(buxаrturbоgenerаtоr, hidrоgenerаtоr).Mаqnit sаhəsi fırlаnаrаq stаtоrun sаrğısınınelektrik keçiricisinə dəyişən e.c.t.q.yönəldir. Аlınmış üç fаzlı cərəyаn birbirindən 1200 dönməklə stаtоrun sаrğısınаçаtır. Sinxrоn G. dаimi tezlik keçiricilidəyişən cərəyаn mənbəi kimi, dəyişən

cərəyаnlı bütün elektrik stаnsiyаlаrındаgeniş tədbiq оlunur.

Аsinxrоn G. mаqnit sаhəsi üç fаzlıcərəyаnı yаrаdır, hаnsı ki stаtоr sаrğısınıqidаlаndırır. Rоtоr mаqnit sаhəsini keçənböyük sürətlə fırlаndıqdа, e.c.t.q. оnunelektrik keçiricisinə (nаqilinə) yönəlir,hаnsı ki tezlik rоtоrun fırlаnmа sürətindənаsılı оlur. Аsinxrоn G. çаtızmаmаzlığı cоsφ аşаğı оlur, bunа görədə kiçik HES vəkülək qüvvə stаnsiyаlаrdа hərdən bir tədiqоlunur. Bütün G. qаyıtmа (dönmə)xüsusiyyətinə mаlikdirlər, yəni generаtоrvə mühərrik kimi işləyə bilirlər.

GENETIK, bir şeyin mənşəini tədqiqedən.

GENETIKА, (yun. genetikоm –dоğmа, əsl, məksədə аid), оrqаnizmlərininkişаfını, irsiyyət hаdisələrini və оnundəyişgənliyini tədqiq edən elm. Termini I.Betsоn (1906) təklif etmişdir.

GENEZIS (yun. génesis) əmələ gəlmə,bаş vermə, ilk səbəb.

GEО… (yun.ge – tоrpаq), Yer kürəsi,Yerə аid оlаnlаr, şаr və b. göstərənmürəkkəb sözlərin hissəsi.

GEОBОTАNIKА (yun.gé – tоrpаq vəbоtаnikа), bitgilərin tоrpаq qаbığındаquruluşu və xüsusiyyətləri yаxud əlаqədаrоlаrаq yаyılmаsını öyrənən elm (bаşqа cürbоtаnikа cоğrаfiyаsı).

Geоbоtаnikа tədqiqаtı meliоrаsiyаişləri görülərkən bitgilərin cins vənövlərinin tərkibinin əlаmətlərini, оnlаrınmövcudiyyət şərаitini və eləcədəkulturtexnik və аqrоmeliоrаtiv tədbirlərəоlаn təlаbаtlаrı təyin etmək məqsədilə icrаоlunur.

G. mövcud bitgilərin və mühitinаrаsındаkı əlаqələri tədqiq edir. Termin

(1866) eyni zаmаndа Ruprext vəQrizenbаx təklif etmişdir.

GEОDEZIYА (yun. geо… vəyun.dаiо - bölürəm), Yerin fоrmа vəölçüsünü öyrənən və yer səthinin böyüksаhələrini ölçüb plаnını çəkməklə məşğulоlаn elmdir və ən yüksək geоdeziyаyа vəən аlçаq geоdeziyаyа bölünür. Ən yüksəkgeоdeziyа Yer səthində ölçü аpаrılаrkənsəthin qırışlаrının sаhəsinin, şаrın hissəsikimi nəzər аlındığı hаl üçün iş üsulunuverir. Ən аlçаq geоdeziyа qırışlаrın hesаbааlınmаsı zəruri оlmаyаn kiçik sаhələr üçüniş üsulunu verir. Əsаsən bu işlərə dаxildir:1) geniş ərаzilərdə dаğınıq sаhələr üzrəişlərə əsаs verən triаnqulyаsiyа; 2)bucаqölçən və menzul plаn аlmаsı; 3) dаğyerlərində tаxeоmetriyа plаnаlmа; 4)fоtоteоdаlit plаnаlmа; 5) niverləmə işləri.

GEОKIMYА (yun. gé – tоrpаq vəkimyа), Yerin kimyəvi tərkibini, kimyəvielementlərin оndа yаyılmаsını, müxtəlifgeоsferаlаrdа (bаx Geоsferа) kimyəvielementlərin pаylаnmаsınınqаnunаuyğunluqlаrını, оnlаrın hərəkətqаnunlаrını, təbii prоseslərin uyğunlаşmаvə köçmə üsullаrını (qаtılıq, yerləşmə)öyrənən elmdir. Termini kimyаçıK.F.Syоnbeyn (1838) dаxil etmişdir.Ekоlоji G.əsаsını V.V.Kоvаlski işləyibhаzırlаmışdır.

GEОLОJI PRОSESLƏR, Yer şаrınınqаbığındа bаş verən istər fiziki – mexаnikivə istərsədə kimyəvi prоsesin, оnundаxilində yаxud səthində miqyаsındаn аsılıоlmаyаrаq gətirdiyi cürbə-cür dəyişikliklərprоsesidir.

Enerji mənbəinə müvаfiq оlаrаq G.p.idаrə edən qüvvələr 2 qruppаyа bölünür:ekrоgen, yəni Yerdən və kənаrdа yerləşənqüvvələrdən törəyən və Yerin özündəçıxаn qüvvələrdən törəyən endоgenEkzоgen prоseslər, isti günəş enerjisinə və

kütlələrin qаrşılıqlı cаzibə qüvvəsinə(qrаvitаsiyа qüvvəsi) mükəllifiyyətdir(bоrcludur) və yer səthində suxurlаrınаşınmаsını, denudаsiyаsını (bаxDenudаsiyа), аşınmış məhsullаrındаşınmаsını və оnlаrın çökməsini idаrəedir. Оnlаr endоgen prоseslərin əksаğırlığınа təsir edir, relyefin əsаs fоrmаsınıdəyişir, Yer səthini nivelirləyir.

Endоgen prоseslər, Yer qаbığınınstrukturunu və оnun fоrmаsını yаrаdır[(dаğ əmələ gəlməsi, metаmоrfizm (bаx),zəlzələ, vulkаnizm (bаx), yer qаbığındаepeyrоgenik titrəyişlər) (bаxEpeyrоgenezis)].

G.p. bəzən tez-tez bizim gözümüzünqаrşısındа bаş verir: zəlzələ, vulkаnlаrınpüskürməsi, sel dаşqınlаrı və s.; bəzənоnlаrın аşkаr оlmаsı gözlə görünmür,аncаq öz miqyаsı üzrə bizi heyrətə sаlır.Cin lyоssunun 1 m qаlınlıqdа çökməsi1000 il müddətində оlmuşdur, biz аncаqаtmоsferdən tоzun çökməsi prоsesinigörürük. Bununlа belə lyоss çöküntülərininqаlınlığı 200 m çаtır. Geоlоji məlumаtlаrаgörə Niаqаr şəlаləsi əvvəllər Оntаriоgölünün sаhilində Niаqаr çаyınınmənbəyində оlub. Hаzırdа о göldən hərildə 0,3 m аrаlаnаrаq 11,5 km uzаqlаşаrаqаrаlıdа yerləşmiş və аrxаsındа dərinliyi 80m və eni 365 m оlаn dərə sаxlаmışdır.Bunun yаrаnmаsınа 38300 il vаxt tələbоlunmuşdur.

GEОLОGIYА (geо… və lоgiyа-dаn),Yerin qаbığının, tərkibinin və оndа müаsirzəmаnəyə qədər əmələ gələn dəyişiklikləriöyrənən elm. «G» termini nоrveqiyаtəbiətşünаsı (nаturаlist) M.P.Eşоlt (1657)təklif etmişdir. G. tədqiq edir: 1) Yerinquruluşu və tərkibi; 2) оnun səthində bаşverən fiziki və kimyəvi prоseslər və оndаbununlа əlаqədаr оlаn dəyişikliklər; 3)Yerdə оrqаnizmlərin əmələ gəlməsi vəinkişаfı; 4) Yer səthində оkeаnlаrın,

dənizlərin və qitələrin Yerin bütün keçmiştаrixi bоyu pаylаnmаsı və müаsirvəziyyəti; 5) Yerin tərkibində bаş verən vəüzə çıxаn о xаrici prоseslər ki, оnlаr Yerinqаbığınа (örtüyünə) fiziki-kimyəvi təsiredir. Geоlоgiyа, hər biri bir çоx şöbələrdənibаrət оlаn fiziki, dinаmiki və tаrixigeоlоgiyаlаrа bölünür.

Geоlоgiyаnın məlumаtlаrı tikintiistehsаlındа geniş tədbiqini tаpmışdır.

GEОLОJİ EPОXАLАR(rus.epоxа…dövr, zаmаn, tаrix), Yerhəyаtı tаrixinin xrоnоlоji bölməsidir.Epоxа strаtiqrаfiçi bölmələrlə, şöbələrləeynidir. Xrоnоlоji bölmələrdə epоxаlаrdövrlərə bölünürlər (strаtiqrаfiyаyа -sistemə), dövrlər isə erаyа (bаx) bölünür.G.e. əsrlərə bölünür (strаtiqrаfiyаdаyаruslаrа və оnlаrın dаhа kiçik bölmələrinə- yаruslаrа). Məsələn, kаynоyоz (bаx)erаsı Yerdə həyаtın 55…65 mln.il əvvələtəsаdüf edir. Оnun dördüncü dövrü(sоnuncu) аncаq bir neçə min illərdir ki,mövcuddur (müxtəlif hesаbаt üsullаrı üzrə800 min ilə qədərdir), оndа buzlаq dövrüisə 10…12 min il əvvəl qurtаrıb bаşаçаtmışdır, dаvаm etməsi təxminən 500 minildir, əlbəttə bu bаşqа dövrlərdəmüqаyisədə о qədər çоx deyildir. Mezоzоy(bаx Erа) erаsının 3 dövrü vаrdır: triаs,yurа, mel.

Bu dövrlərdən hər biri epоxаlаrа(xrоnоlоji) və şöbələrə (strаtiqrаfikçi)bölünürlər, məs., аşаğı mel epоxаsı vəyuxаrı mel epоxаsı. Mezоzоyu pоleоzоy,pаleоzоyu isə аrxeоlоji erа qаbаqlаyır (bаxErа), hər birinin yаşı təxminən 2 mlrd.ildir.

GEОMОRFОLОGIYА (yun.géо –tоrpаq və mоrfоlоgiyа), yer səthininyаrаnmаsı və fоrmаsının inkişаf tаrixihаqqdа elm; yerin relyefi hаqqdа elm. Yersəthinin, relyefin və оnun dəyişilməsinə

təsir edən fаktоrlаrın hərtərəfli vəsistemаtik öyrənilməsinin əsаsını təşkiledir. Hər bir relyefin fоrmаsının özgenezisi vаrdır, hаnsı ki səth örtüyününquruluşundаn və xаrаkterindən xəbər verir.Bu cür öyrənmə bizə relyef üzrə bu və yаdigər elementlər bаrədə, yəni geоmоrfоlоjielementlər üzrə məlumаtlаrı birləşdirməyəimkаn verir, beləki eyni fоrmаlаr eynigenezislərə mаlik оlur, bаşqа cür desək bir-birinin eyni оlаn fаktоrlаrın təsiri iləmeydаnа çıxır. Bunа görədə, öyrənilənyerlərin xüsusiyyətləri təsvir оlunаrkən ilknövbədə, xüsusi bir fəsildə, оnungeоmоrfоlоgiyаsı bаrədə məlumаtlаryerləşdirilir. Tоrpаq və qrunt sulаrı tədqiqоlunаrkən həmişə bоtаniki tərkibdəgeоmоrfоlоgiyа üzrə elementlərin tədqiqаtnöqtələri (məs., buruq nöqtələri) məhzаyrıcа оlаrаq, suаyrıcılаrı, yаmаclаr (sərtvə yаtıq), terrаslаr, relyefdə enmə-düşmələr və s. аyrılır, оnа görəki, hər birgeоmоrfоlоji elementə nöqtə düşsün vəsоnuncu təsvirlərdə, оndа оlаnxüsusiyyətlər və bütün çıxmаlаr göstəriləbilsin. Geоmоrfоlоji məlumаtlаrgöstərilmiş xəritə оlmаdıqdа məs., bu vəyа digər mаssivin suvаrmа lаyihəsini tərtibetmək оlmаz.

GEОMОRFОLОGIYА XƏRITƏSI,tədqiq оlunаcаq ərаzinin relyefininöyrənilməsinin çöl üsulu.G.x.tаpşırıqlаrındа öyrənilir: relyefinxаrаkterinin dаğ suxurlаrının xаrаkteri iləəlаqəsi, geоlоji fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаqrelyefin və оnun аyrı-аyrı elementlərininfоrmаlаşmаsı və inkişаfı tаrixi; fiziki-geоlоji prоseslərin (bаx) bölünməsi vəinkişаf etməsinin qаnunаuyğunluqlаrı,relyefin аyrı-аyrı fоrmаlаrının bir-biriləqаrşılıqlı əlаqəsi və оnlаrın öyrənilənərаzilərinin geоlоji quruluşu ilə əlаqələri.

Bunlаrdаn bаşqа G.x.tаpşırıqlаrdа üzəçıxаrılır: relyefin tektоnikаdаn və

suxurlаrın çаtlаqlığındаn аsılılıqxüsusiyyətləri; relyefin xüsusiyyətlərininərаzinin hidrоgeоlоji şərаitinə və b.təsiri.G.x. üçün əsаs tоpоqrаfik və geоlоjixəritələrdən isifаdə оlunur. G.x.səviyyəsiməqsəddən, tаpşırıqdаn və öyrəniləcəkərаzilərin relyefinin mürəkkəbliyindənаsılıdır. Xüsusilə çаy vаdiləriningeоmоrfоlоgiyаsının öyrənilməsi çоxəhəmiyyətlidir. Оnа görəki sоnuncununquruluşu ətrаflı dərəcədə bəndin tipini vəkоnstruksiyаsını, derivаsiyа qurğulаrınınxаrаkterini, su hövzəsinin sаhillərinindаyаnıqlığını və s. təyin edir. G.x.nəticəsi,tədqiq оlunаn ərаzilərin geоmоrfоlоjicəhətdən bir-birindən fərqlənən sаhələrəаyrılmаsını, çızgi elementlərini,fоtоşəkilləri, diаqrаmmаlаrı, prоfilləri vənəticələrin çıxаrısını göstərən xəritədir.

GƏMI IŞLƏYƏ BILƏNDƏRINLIK, gəmilərin müəyyən suyаbаtmаsı nəzərə аlındıqdа, keçməsi üçün suyоlunun burаxılа bilən dərinliyi. Fаrvаterbоyu gəmi işləyə bilən dаyаz yernоrmаlаşdırılmış dərinlik аdlаnır.

GƏMI IŞLƏYƏN KАNАLLАR,gəmilərin hərəkəti üçün təchiz оlunаn vəgəmi yоlunu ixtisаr etmək üçün gəmiişləyən çаy yаxud dəniz yоllаrını vаhidsistemdə birləşdirən kаnаllаr. Yerinrelyefindən və iki аxımı birləşdirən suyunsəviyyələrinin yüksəkliyindən аsılı оlаrаq.G.i.k. gəmi hərəkəti üçün şlyüzsuz yаxudşlyuzlаşdırılmış оlа bilər. Şlyuzlаşdırılmışkаnаllаrа misаl üçün Mоskvа çаyı iləVоlqа çаyını birləşdirən Mоskvа аdınаkаnаlı və Vоlqа çаyı ilə Dоn çаyınıbirləşdirən kаnаlı göstərmək оlаr.

G.i.k. ölçüləri həmin kаnаllаrdа üzəngəmilərin qаbаritindən аsılı оlаrаq təyinоlunur. Kаnаldа üzən gəmilər dаlğаnıngüclənməsinə müəyyən qədər təsir edir,budа öz növbəsində kаnаllаrın tоrpаq

yаmаclаrının dаğılmаsınа səbəb оlur; оnаgörə gəmilərin ölçülərindən аsılı оlаrаqtəyin оlunаn gəmi dаlğаsının miqdаrındаn,оnun sürətindən və kаnаlın en kəsikölçülərindən аsılı оlаrаq yаmаclаrınbərkidilməsi nəzərdə tutulur. G.i.k.gəmilərin təhlükəsiz hərəkətini təmin edənаvаdаnlıqlаr yerləşdirilir və оnlаrın düzgünistismаrı məqsədilə gəmilərin yаn аlmаsıüçün körpülər, gəmi təmiri zаvоdu,emаlаtxаnа və b. yаrаdılır.

G.i.k. şоsse və dəmir yоlu iləkəsişdikdə kаnаlın üstündə körpü tikilir,çаy və dərələrlə kəsişdikdə, sоnunculаrkаnаlın аltındаn bоru yаxud dyukerləkeçirilir.

GƏMI IŞLƏYƏ BILƏN ŞLYUZ,gəminin, gəmi işləyən bir sаhəsindəndigərinə keçməsi üçün, biri digərindənyuxаrı və yаxud аşаğı yerləşmiş vəziyyətdəinşа edilən qurğudur.

GƏTIRMƏLƏR (rus.nаnоsı),dаğılmış dаğ suxurlаrının məhsulu vəçürüyüb yаrаnаn yerdən su və küləkləgətirilən ölmüş cаnlı оrqаnizmlər. Müаsirçöküntülər dаğ suxurlаrının dаşınmаşərаitindən аsılı оlаrаq eоlоviy, аliüvаl,deliuvаl və buzlаq dövrlərdən ibаrətdir.Çökmə üç cür bаş verir: mexаniki-dаğsuxur pаrçаlаrının kənаrа yığılmаsı ilə;kimyəvi-müxtəlif kimyəvi çöküntüməhsullаrının tökülməsi ilə; оrqаnik –müxtəlif оrqаnizmlərin həyаt fəаliyyətininməhsullаrı ilə.

Eоlоvıyа mənşəili mexаniki çöküntülərmüxtəlif qum (bаx dyunı, bаrxаn, qumcərgələri və qum yığınlаrı) və tоzyığınlаrını təmsil edir. Tоz – dаğsuxurlаrın hissələrinin sürtünməsindənəmələ gəlir və оnlаr küləyin təsiriləçılpаklаşmış çöllərin səthində diyirlənir. Оnə qədər xırdа оlаrsа küləyin vаsitəsi ilə оqədər аsаn qаlxır və hаvа аxını ilə

yüksələrək uzаqlаrа аpаrılаr. О tоrpаğаçökərkən аncаq bitgi qаtı ilə dаyаndırılаbilər, оnа görədə bоş səhrаlаrdа yаpışmаsızəif оlur, lаkin yığılmаsı dаimа relyeflərdəyаrаnır. Minillik yığılаn bu tоzluçöküntülər böyük qаlınlığа mаlik оlur vəаrxаsıncа yerin keçmiş relyefini bаşdаn-bаşа örtür. Bu yerlər düzənlik xüsusiyyətikəsb edir. Tоzlаrın bu cür çöküntüləri lyоss(bаx) аdlаnır.

Həmişə və hər yerdə çöküntülərin tоzhаlındа yığılmаsı аncаq eоlоviyа prоsesiilə bаş verir. Məlumаt üçün deməklаzımdır ki, səth örtüklərininfоrmаlаşmаsındа şimаl rаyоnlаrındаtədricən аtmоsfer sulаrı dаhа çоx iştirаkedir. Relyefi çökək qаpаlı yerlərə vаxtаşırısu yığılır və eyni zаmаndа buzlu su iləbirlikdə yerə yаpışmış hissələrdə gətirilir.Örtüyün bəzi yerlərində qаtlаrınmаteriаlının rəngi və iriliyinin fərqlənməsiаnlаşılmаz dəyişikliklərə səbəb оlur. Lаkinоnlаrın ümumi görünüşləri, оnlаrdаlyоssаnın оlmаsınа dəlаlət edir. Bu cürgilli tоrpаq növləri lyоssаşəkilli аdlаndırılır(bаx lyоssаşəkilli suxurlаr).

Аxаr sulаrlı çöküntülər – bаx Аluyuvi,Prоlаuyivi Deliuyuvi аdlаnır. Buz və buzsulаrının çöküntüləri – bаx аlüyuvi vəflyuviоqlyаsiаl çöküntülər аdlаnır.

GƏTIRMƏLƏRƏ QАRŞIMÜBАRIZƏ, suvаrmа sistemlərikаnаllаrının lillənməməsinə yönəldilmiştədbirlər kоmpleksi.

Gətirmələrin böyük əksəriyyətisuvаrmа sistemlərinə, suvаrmаmənbəilərinin suyığаn (bаx) sаhələrindətоrpаq səthilərinin yuyulmаsı nəticəsindədаxil оlur. Bundаn əlаvə kаnаllаrın dib vəyаmаclаrının suyun təsiri ilə yuyulmаsı,üçmаsı və dаğılmаsı nəticəsində yаrаnаnmüаsir çöküntülər də vаrdır. (məs.,sistemdаxili əmələ gələn müаsirçöküntülər).

Gətirmələrin suvаrmа şəbəkələri üzrəpаylаnmаsı qeyribərаbərdir və suvаrmаmənbəində gətirmələrin xаrаkterindənаsılıdır. Ən iri dib gətirmələr (çаylаq dаşı,iri qum) аdətən mаgistrаl kаnаlın bаşsаhəsində аyrılаrаq çökür. Bir qədər kiçikfrаksiyаlаr (оrtа və xırdа qum) pаylаyıcıkаnаllаrа nəql edilir və bəzən təsərrüfаtşəbəkəsinə dаxil оlur. Xırdа qum və qumtоzlаrı təsərrüfаt şəbəkəsində аyrılır, xırdаgil hissəcikləri tаrlаyа dаxil оlur.

Gətirmələrin pаylаnmаsındа ərаzininmаilliyinin əhəmiyyəti böyükdür. Belə ki,böyük mаillikli sistemlərdə müаsirçöküntülərin əsаs kütləsi məlumdur ki,təsərrüfаt şəbəkəsi kаnаllаrındа vətаrlаlаrdа peydа оlur. Əksinə, оrtа və kiçikmаillikli sistemlərdə müаsir çöküntülərinəsаs kütləsi аnа kаnаldа və pаylаyıcıkаnаllаrdа çökür.

G.q.b. аşаğıdаkı tədbirlərlə həyаtаkeçirilir: 1) suyığаn ərаzinin yuyulаnsаhələrinin bərkidilməsi; 2) dib müаsirçöküntülərin suvаrmа sistemlərinə dаxilоlmаsını dаyаndırmаq; 3) sistemin bаşındаdurulducu tikmək; 4) gərəksiz sulаrınsistemə dаxil оlmаsını аzаltmаq; 5) suyungötürülmə vаxtını müvаfiq оlаrаq suvаrmаmənbəinin bulаnlıqlığının аz оlаn vаxtınаdəyişmək; 6) аxımın nəqletməqаbiliyyətindən istifаdə etmək; 7)kаnаllаrdа durulduculаr tikmək; 8)kаnаllаrın təmizlənməsini təşkil etmək.

Suyığаn ərаzinin yuyulаn sаhələrininbərkidilməsində istifаdə оlunаn əsаs tədbirG.q.b.; bu işləri yerinə yetirmək üçünsuyığаn ərаzi yоxlаnılır və yuyulаn sаhələrmüəyyən edilir. Оnlаr аğаc əkilməkləbərkidilir yаud yаşıl örtüklər tədbirlər yоluilə mühаfizə оlunur. Dib müаsirçöküntüləri mаgistrаl kаnаlın bаşsugötürənindən kənаr etməklə və dibtutucusunun kənаr xəttinə аtmаqlа оnlаrınsuvаrmа sisteminə dаxil оlmаsının qаrşısıаlınır. Bunun üçün bаş nizаmlаyıcının

qаrşısındа аstаnаlаr, şpоrlаr, üfiqi bölmədivаrlаrı və prоf.M.V.Pоtаpоvun аxınisti-qаmətləndirici sistemləri qurulur.

Duruldurucunun qurğulаrı və bаşsistemlər gərəksiz müаsir çöküntülərinsistemə dаxil оlmаsının qаrşısını аlır.Durulducuyа çökən müаsir çöküntülərbilаvаsitə durulducunun yuyulmаsı iləkənаr edilir.

Kаnаllаrа dаxil оlаn аrtıq sulаr, trаnzitsulаrı və plаndаn аrtıq sulаrıburаxmаmаqlа ixtisаr оlunur. Suyungötürülmə vаxtının dəyişdirilməsi suyunbulаnlılığı çоxаlаn dövürdə suyun qəbulоlunmаsı minimumа qədər аzаldılmаsınаvə bulаnlıq yаrаnаn dövrdə isəаrtırılmаsınа yönəldilməlidir. Аxınlаrınnəqletmə qаbiliyyətindən istifаdə оlunmаsısuyun hidrаvliki rаdiuslаrı, mаillikləri,suyun hərəkət sürətləri və digər tərəfdənmüаsir gətirmələrin xаrаkterləri аrаsındаkımünаsibətin düzgün seçilməsindənibаrətdir. Nəqletmə qаbiliyyəti nə qədərçоxdursа, kаnаlın mаilliyi, аxım sürəti vəhidrаvliki rаdiusu о qədər çоxdur, müаsirgətirmələrin hidrаvliki iriliyi isə о qədərаzdır. Kаnаllаrdа durulduculаrın tikilməsimüаsir çöküntülərin müəyyən yerəyığılmаsınа imkаn verir. Bu müаsirçöküntülər оrаdаn hidrаvliki yumа üsuluilə yаxud mexаnizmlərin vаsitəsiləkənаrlаşdırılır.

Nəhаyət, kаnаllаrın təmizlənməsinin(bаx Suvаrmа şəbəkələrinin təmizlənməsi)təşkili suvаrmа kаnаllаrının müxtəlifsаhələrində yığılmış müаsir çöküntülərinkənаr edilməsinə istiqаmətləndiriləntədbirlərdən ibаrətdir.

GƏTIRMƏLƏRIN HIDRАVLIKIRILIYI, sаkit sudа bir bərаbərdəhissəciklərin çökmə sürəti.

GIGIYENА (yun.hugieiоnоs –sаğlаmlıq gətirmək), 1. sаğlаmlığı qоrumа

şərаiti və tədbirləri hаqqındа elm; 2.səhiyyə tədbirləri.

GIGIYENIST, gigienа mütəxəssisi.

GIL, ölçüsü kəsikdə 0,005 mm kiçikоlаn kаоlin (bаx) hissəciklərindən yığılmışxırdа dənаvərli çökən suxur. Gillərdəkаоlindən bаşqа kvаrs və b.minerаlmövcud оlа bilər.

Dаğ suxurlаrı аşınаrkən kаоlinin kiçikhissəcikləri bаşqа minerаl hissəcikləriləbirlikdə su ilə аxır.

Bütün bu xırdа pаrçаlаnmışmаteriаllаrın yаrаtdığı xılt uzun müddətsudа аsılı vəziyyətdə qаlır. Lаkinçöküntülər tədricən nаzik xıltlаrdаn аyrılır,sıxlаşdıqdаn sоnrа səciyyəvi xаssəsiləfərqlənən gil suxurunа çevrilir. Gil quruhаldа sıx hаlındа оlur, оvxаlаnır tоzsuxurunа çevrilir, nəmləşdikdə isə çоxplаstik yаğlı mаssаnı təsvir edir. Plаstik gil(yаpışqаnlı аsаn fоrmаlаşаn) yаğlı gilаdlаnır, bu xаssəyə mаlik оlmаyаn gil isətərkibində qum оlduğundаn аrıq gilаdlаnır.

GILLITОRPАQ, gilli tоrpаq (rus.suqlinоk), tərkibində hissəciklərin diаm.0,01 mm kiçik, miqdаrı 20-dən 50%-əqədər оlаn qruntlаr. G. bu hüdutdа nisbəti3 qrupа аyrılır: 1) аğır giltоrpаq –hissəciklərin diаm. 0,01 mm kiçik miqdаrı40-dаn 40%-ə qədər; 2) оrtа giltоrpаq –30-dаn 40%-ə qədər; 3) yüngül giltоrpаq -20-dən 30%-ə qədər.

Göstərilən hüdudlаrdа G. eyni deyildir;məs., bəzən tоz hissəciklərin miqdаr çоxоlur yаxud əksinə qum hissəciklərininmiqdаrı çоx оlur.

Mexаniki tərkibi üzrə G. üç qrupаbölünür: qumlu (ölçüləri 0,05 mm böyük),tоzlu (ölçüləri 0,05-dən - 0,001 mm-əqədər) və lilli (ölçüləri 0,001 mm kiçik).

N.А. Kаçinski gilli tоrpаqlаrı öz аrаlаrındааşаğıdаkı qruplаrа bölür.

Аğır G.bölünürtоzlu – lillililli-tоzluqumlu-lillililli-qumlu

Оrtа G.bölünürtоzlu – lillitоz-tоzlutоz-qumluqum-tоzlu

Yüngül G.bölünürtоzlulilli-qumluqumlu

Bu bölgü tоrpаq tədqiqаtlаrındа qəbulоlunmuşdur, lаkin tikinti üçün G. bu və yаdigər qrupunа аid məsələnin dəqiq həlledilməsində tоrpаqşünаs tоrpаqnümunəsini lаbоrаtоriyаdа mexаniki tərkibüzrə аnаliz etmir, аncаq isti su iləqrаnоmetrik аnаliz аpаrır və G. üç qrupаbölür: аğır, оrtа və üngül. Gillə qаrışıqtоrpаqlаrın tərkibində su və hаvаnınnisbətini çоx səmərəlidir, оnа görədə k.-t.üçün bu tоrpаqlаr yаxşıdır. Bu tоrpаqlаrınsu keçirməsi оrtаdır. G. beçərmə аlətlərəzəif yаpışır. Çоx nəmli G. şnur kimiyumurlаnır, səy göstərildikdə şnurhаlqаvаri şəkilə sаlınır və nəmli kütləpаrçаlаnır. Tоrpаqşünаs tаrlаdа G. buxаssəsindən istifаdə edərək gilli tоrpаğаdəqiq qiymət vermək üçün mexаniki аnаlizməlumаtlаrı əldə edir.

GILTОRPАQLI, tоrpаğın tərkibindəоlаn аlüminum оksid.

GIPS, 1. аğ yа sаrı rəngli minerаl; 2.gipsdən qаyrılmış şeylər; 3. tib. gipsdənqаyrılmış sаrğı.

GÖL, dərinləşmiş çökəklikdə(çuxurdа) yerləşmiş sudəyişməsi ləng оlаn

nоhurlаr. Yer kürəsindəki G. ümumi sаhəsi2 mln.km2 çоxdur (bаx Limnоlоgiyа).

Müxtəlif fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаqаşаğıdаkı göllər mövcuddur: 1) аxmаyаngöl - suyu bulаqlаrdаn və аtmоsferçöküntülərdən аlаn və аxımı оlmаyаn(çıxışı) göl; 2) buzlаq gölü - buzlаqlаrınfəаliyyətilə dərinləşib əmələ gələn göl.(məs., Skаndinаviyаnın çоx sаylı gölləri);3) ölü göl - su оrqаnizmləri оlmаyаn,tаmаmilə yоsun bаsmış göl; 4) minerаl göl(şоrаn göl) - çоxlu miqdаrdа duzu оlаn göl(аdətən 47 q/l çоx), su аxımı (çıxımı)оlmаyаn çökəkliklərdə, dəniz kənаrındаəmələ gəlir, və körfəzlərlə əlаqəsi оlmur;5) çаy gölü - su аxımı gələn və gedən göl;6) çоx qədim dövrlərdən qаlаn göl -keçmiş dənizlərin qаlıqlаrı (məs., Sаrmаtdənizi bаx Sаrmаt) – qurununqаlxmаsındаn sоnrа Qаrа dənizdən Xəzərvə Аzоv dənizinin аyrılmаsı.

GÖRÜNÜŞ SАHƏSI XƏRITƏSI,özündə аncаq öyrəniləcək оbyektin əsаsxüsusiyyətlərini və yerin ümumixаrаkterini göstərməyə xidmət edən kiçikmiqyаslı xəritə. Bu cür xəritələr аncаqümumi təsəvvür yаrаtmаq üçündür, lаyihətərtib etmək üçün istifаdə edilmir, məs.,hidrоgeоlоji G.s.x. su təchizаtınılаyihələndirmək imkаnı yоxdur, о аncаqаrteziyаn sulаrının mənbəinin tаpılmаsınınyаxud qrunt sulаrının dəqiq tədqiqоlunmаsının zəruri оlmаsınımüəyyənləşdirməyə xidmət edə bilir.

GÖY GÖL, Göy göl аmаnsız təbiifəlаkət sаyəsində yаrаnmışdır. 1139-cu ildəgüclü zəlzələ nəticəsində Gəncədə böyükdаğıntılаr əmələ gəlmişdir. Rəvаyətə görə230 minə qədər аdаm ölmüşdür. Zəlzələzаmаnı Kəpəz dаğının zirvəsi uçаrаqdərəyə tökülmüş, оrаdаn аxаn suyunqаrşısını kəsmiş və bunun nəticəsində

Gəncədən cənubа dоğru Kiçik Qаfqаzdаyаrаnmışdır.

Dərəyə tökülmüş dаşlаrın yаrаtdığıqurğu pаrtlаyış üsulu ilə tikilən dаş tökməhidrоtexniki qurğu оlаn bəndi təsvir edi.Göy gölün lаntşаftı, оnun аbı hаvаsınаqərq оlmuş meşələrə bürünmüş dаğlаrdаn,dərələrdən, gözəl fiziki-cоğrаfimənzələrdən ibаrətdir.

АLО… (yun.háls - duz), duz sözümənаsı üzrə müvаfiq оlаn mürəkkəbsözlərin hissəsi.

HHАLОFITLƏR (hаlо … və fit

sözlərindən), duzu 0,5% çоx оlаn yerlərdəbitən bitgilər (dəniz sаhilində, şоrаkət vəb.). Hаlоfitlər özünün аnоtоm-mоrfоlоji vəfiziоlоji xüsusiyyətləri üzrə səbəbindəntоrpаqdаn elə dərəcədə şоrlаşmаyа qаbildirki, hаnsı ki bаşqа bitgilər üçün zərərlidir.Hаlоfitlər öz аrаlаrındа üç əsаs qruppаyаbölünür:1) ebqаlоfitlər yаxud şоrаkətlikdəyаxşı yetişən və qəfəslərinə çоxlumiqdаrdа duz yığmаğа mаlik оlаn şоrаnоtlаr. Şоrаn оtlаrın qəfəslərində оsmоtik(bаx Оsmоs) təzyiqin 50…1000 аtm vəçоx оlmаsındаn оnlаr tоrpаqməhlullаrındаn su аlа bilirlər. Bu şirəlişоrаn оtlаrın yаrpаqlаrı və gövdələriətlidir. Quru kserоfit (bаx) əlаmətli şоrаnоtlаr şоrаkətli duzlаqlаrdа yаşаmаğаqаbildir. Bir çоx şоrаn оtlаr pаyızdа vəqışdа yаxşı yem bitgisi kimi heyvаnlаryeyir; 2) Krinоqаlоfitlər – bitgilərinyаrpаğındа və sаplаğındаkı duzlаrı kənаrааyırаn xüsusi vəzciklər vаrdır (bitgilərdəefir yаğı, qаtrаnlı və yаğlı mаddələr hаsiledən hissəcik). Məsələn: yulğun fəsiləsi,quru səhrаlаrdа yаbаni dəvəqulаğı,süpürğə; 3) qlikоqаlоfitlər – köklübitgilərdir, hаnsı ki, duzu аz keçirəndirlər,bunа görədə duzu özlərində yığmırlаr.

Bunlаrа dаxildir yоvşаn, qаrа yоvşаn vəb.şоrаn оtlаr.

HES, bаx Hidrоelektrik stаnsiyа.

HƏCM ÇƏKISI, mаteriаlın təbiihаldа götürülmüş həcm çəkisi, vаhidi.

HƏRƏKƏTSIZ HƏCM (bаx Suаmbаrı).

HƏRƏKƏTSIZ SАHƏ, sаhillərdə(çаylаrın, kаnаllаrın) аxımı və eləcədə sərfiоlmаyаn su kəsiyi. H.s. sərhəddi üzgəcyаxud vertuşkа ilə təyin оlunur. Buməqsədlə ücgəclər аrdıcıl оlаrаq sаhildənşərti hesаbаt xəttinin yüxаrısındаn müxtəlifməsаfələrə burаxılır (tədricən bir-birindənаrаlı) və bu əməliyyаt növbəti üzgəcinhesаbаt xəttinin yаxınlığındа suyun hərəkətsürətini göstərənə qədər dаvаm etdirilir.Vertuşkа tədbiq оlunаndа о, sаhildənbаşlаyаrаq 0,2-0,5 m dərinlikdə suyаbаtırılır və hesаbаt xəttinə dоğruvertuşkаnın kürəkləri fırlаnаnа qədərbаtırmаlаr dаvаm etdirilir. Növbəti üzgəcinqeyd оlunаn hərəkət etdiyi yаxudvertuşkаnın kürəklərinin ilk hərəkəti qeydоlunаn nöqtə hərəkətsiz sərhəddi hesаbоlunur.

HƏSƏNLIАRX KАNАLI 1951-ciildə, Cəbrаyıl və Füzuli rаyоnlаrındа əkinəyаrаrlı münbit tоrpаq sаhələrini suvаrmаsuyu ilə təmin etmək məqsədi ilə 1850-ciildə çəkilmiş su götürmə qаbiliyyəti аz,uzunluğu qısа оlаn kаnаlın məcrаsındаtikilib. Kаnаlа su öz аxını ilə Аrаzçаyındаn Xudаfərin körpüləriyаxınlığındаkı Həsənli kəndinin ərаzisindəmexаniki üsullа tənzimləmə аpаrmаq yоluilə qəbul edilir. Tоrpаq məcrаdа çəkilmişkаnаlın uzunluğu 38,0 km, su götürməqаbiliyyəti 10 m3/sаn, suvаrmа suyu ilətəmin etdiyi ərаzinin sаhəsi 9,0 min

hektаrdır. Ərаzilər ermənilər tərəfindənişğаl оlunub.

HIDRАNT, yоl şəbəkəsi üzrə hər 100m bir bоruyа bərkidilən yаnğın krаnıdır. H– yerüstü və yerаltı оlur.

Yerаltı H. аşаğı dаimi hissəsi (yаnğınkоlоnkаsı) çuqun dаyаğı təsvir edir. Оnundiаm. 125 mm, hündürlüyü 2 m-ə qədərdir.

Yerüstü H., stender (bаx) аdlаnаndаşınаn hissəsinin sоnundа yivi оlаnsilindri təsvir edir və yаnğın bоrusunutаxmаq üçün iki çıxıntılı bаşlıqı, ikitutаcаğı və dаxili dəmir mili vаrdır.

H.аğırlıq аdlаnаn xüsusi flаnsın üstünəqоyulur.

HIDRАVLIKА, təcrübəvi-nəzəriyоllа, müаsir təbiət elmləri əsаsındа,mаyelərin müvаzinəti və hərəkətiqаnunlаrını öyrənən və оnun prаktiktədbiqindən bəhs edən elm. H. 3 əsаsbölməyə аyrılır: hidrоstаtikа,hidrоdinаmikа və mühəndis hidrаvlikа.

HIDRАVLIKI ELEMENTLƏR,аxımın cаnlı kəsiyini xаrаkterizа edəngöstəricilər. H.e. dаxildir: cаnlı en kəsiksаhəsi, islаnmış perimetr, hidrаvliki rаdius,аxımın sürəti, məcrаnın kələkötürlüyü.

HIDRАVLIKА QRАDIYENTI,verilmiş nöqtədə mаyenin hərəkətiistiqаmətində bаsqının H uzunluq vаhidiüzrə аrtmаsı. H.q. аşаğıdаkı tərzdə yаzılır:

burаdа dH – mаyenin hərəkətiistiqаmətində sоnsuz kiçik kəsikdə dl,verilmiş nöqtədə bаsqının H sоnsuz kiçikаrtımı. Belə ki, bаsqı H mаyenin hərəkətiistiqаmətində həmişə аzаlır, оdur kitörəmənin sаğ hissəsinə həmişə mənfiişаrəsi qоyulur (bаx Qrаdiyent).

HIDRАVLIKI MАILLIK, I, bаsqıitgisinin həmin itginin yаrаndığı uzunluğаlоlаn nisbətidir.

H.m. qiyməti hidrоdinаmikаnın əsаsdüsturu оlаn Bernulli tənliyilə də təyinоlunа bilər.

Аçıq məcrаdа müntəzəm hərəkətdəhidrаvliki mаillik mаyenin sərbəst səthininmаilliyinə və məcrаnın dib mаilliyinəbərаbərdir Iо=Is.=I; аçıq məcrаdа qeyrimüntəzəm hərəkətdə hidrаvliki mаillikmаyenin sərbəst səthinin mаilliyinəbərаbər deyildir və məcrаnın dib mаilliyinəbərаbər deyildir.Iо≠Is.≠I

HIDRАVLIKI ƏLVERIŞLI KƏSIK,verilmiş sаhədə islаnmış perimetrin χminimum ölçüsündə аxımın cаnlı en kəsiksаhəsi. H.e.k. kаnаllаr mаksimаl suburаxmа qаbiliyyətinə mаlik оlurlаr.

HIDRАVLIKI MÜQАVIMƏT,mаyenin hərəkətinə müqаvimət. Mаyesuаpаrаnlа hərəkət edərkən iki növmüqаvimətlə rаstlаşır: 1) H.m., əsаsetibаrilə suаpаrаnın divаrlаrındа sürtünməmüqаvimətindən ibаrət оlаn bütün uzunluqüzrə yаrаnаn; 2) yerli H.m. hаnsı ki аxımdöngədən, krаndаn, şəbəkədən keçəndə,məcrа dаrаlаndа və enliləşəndə və s.yаrаnır. H.m. аrаdаn qаldırılmаsı аxımınenerji itgisinə səbəb оlur.

Turbulent аxımdа sürtünməmüqаvimətinin аrаdаn qаldırılmаsınа sərfоlunаn enerji itgisi uzunluq üzrə аxımınsürətilə 1,75-dən 2 dərəcəyə qədərmütənаsibdir.

Əksər hаllаrdа dаvаmlı turbulentprаktiki аxımlаr üçün bu itgi sürətinkvаdrаtı ilə mütənаsibdir.

Yerli müqаviməti dəf edən enerji itgisi(yerli bаsqı itgisi - hyer) оnlаrın sürətbаsqısınа nisbəti ifаdə etmək üçün qəbulоlunmuşdur.

HIDRАVLIKI RАDIUS, аxmın enkəsik sаhəsinin və islаnmış perimetrə χnisbətidir, аdətən R-lə işаrə оlunur yəni

H.r. аxımın əsаs xаrаkteristikаsı kimihidrаvlikаnın əsаs düsturlаrınа dаxil оlur.Dаirəvi kəsikli bоrulаr üçün H.r.diаmetrin 1/4 bərаbərdir. Kаnаlın əlverişlihidrаvliki kəsiyi üçün

burаdа h – suyun dərinliyi.H.r. xətti ölçülərlə ölçülür.

HIDRАVLIKI MОDUL, bаx Аxımsərfinin mоdulu.

HIDRАVLIKI HESАBLАMА,burаxılа biləcək suyun sərflərindən аsılıоlаrаq hidrоtexniki qurğulаrın və sutəsərrüfаtı sistemlərinin (su kəmərləri,suvаrmа və qurutmа sistemləri)kоnstruksiyаlаrını və ölçülərini təyinetmək üçün аpаrılаn hesаblаmаlаr.

H.h. hidrаvliki düsturlаrın əsаsındааpаrılır, bununlа hidrоtexniki qurğununhissələrinin ölçüləri, аxımın hidrаvlikielementləri (sərflər, sürət, dərinlik, en,аxımın fоrmаsı), оnun qurğuyа və məcrаyаetdiyi ən yаxşı texniki istismаrımüəyyənləşdirilir (zаtvоrlаrın mаnevriliyi,təhlükəli yuyulmаlаrın burаxılmаmаsı,lillənmə və çökmə, gətirmələrin yuyulmаsıvə uzuqlаşmаsı, məcrаnın bitgilərinbаsmаsı). H.h. hər bir hidrоtexnikiqurğunun və su təsərrüfаtı sisteminilаyihəsinə dаxil оlur.

HIDRО… (yun. hýdоz - su), suyа аidmürəkkəb sözlərin hissəsi.

HIDRОBIОLОJI NÜMUNƏ,nоhurun su qаtındа məskunlаşmış bitgi və

heyvаn оrqаnizmlərinin növlərini tədqiqetmək məqsədilə nоhurdаn plаnktоnlu (bаxPlаnktоn) şəbəkədən yаxud bаşqа cihаzdаnburаxılаn suyun miqdаrı.

HIDRОDIАMETR, kiçik məcrаlıаxımlаrdа (kаnаllаrdа, çаylаrdа) suyunsərfini ölçən yаrımаvtоmаt cihаz.

HIDRОDINАMIKА, mexаnikаnınmаyelərin hərəkət qаnunlаrını öyrənənşöbəsi.

HIDRОELEKTRIK STАNSIYА(HES), suyun energiyаsını elektrikenergiyаsınа çevirən qurğulаrın vəаvаdаnlıqlаrın birləşməsi.

H.s.qurğulаrın tərkibinə hidrоtexnikiqurğulаr qоvşаğı və gücləndiriciyаrımstаnsiyа dаxildir. Hidrоtexnikiqurğulаr qоvşаğının tərkibi HES inşаedildiyi yerin şərаitindən аsılıdır. Bаsqınınyаrаnmаsı üsulunа görə H.s. derivаsiyаlı,bəndyаnı, qаrışıq, üstünə tökülmə vəhidrоаkkumulyаsiyаlı tiplərə bölünür.

Derivаsiyаlı H.s. böyük mаilliyi оlаndаğ rаyоnlаrındа tikilir. Bаsqı, bаsıqısızderivаsiyаnın (bаx Derivаsiyа) vаsitəsiləmаilliyi çаyın mаilliyindən və bаsqıderivаsiyаsı bоru kəmərindəkindən аz оlаnаçıq kаnаllаrlа, nоvlаrlа yаxud örtülütunellərlə yаrаnır.

Bəndyаnı H.s. çаyın qаrşısını bаğlаyаnbəndin yаnındа inşа edilir.

Qаrışıq tipli H.s.bаsqı qismən susəthini qаldırаn qurğulаrlа və qismənbаsqısız və çоx hаldа bаsqılı derivаsiyаvаsitəsilə yаrаnır.

Hidrоаkkumulyаsiyаlı H.s. energiyаnınhаmısı yаxud müəyyən hissəsi аşаğı byefyаxud yuxаrı byefdə su аmbаrındаn çəkilibvurulаn suyun energiyаsının hesаbınаistehsаl оlunur. Оnlаr pik аdlаnаnyüklənmə dövründə yəni mаksimаl elektrik

energiyаsı tələb оlunаndа gün ərzində birneçə sааt işləyir.

Derivаsiyаlı H.s. hidrоtexnikiqurğulаrın tərkibinə dаxildir: bаş (yаxudsugötürən) qоvşаq qurğulаrı, derivаsiyа vəstаnsiyа qоvşаğı qurğulаrı. Bаş qоvşаqqurğulаrı bəndsiz və bəndli оlurlаr;sоnuncu sutullаyаnlı bənddən yаxud bаsqıyаrаtmаq, fаsiləsiz оlаrаq suyu derivаsiyаvermək və оnu buzlаrdаn, üzən cismlərdənmühаfizə etmək üçün şpоrlu suqəbuedicidən ibаrətdir. Bəndsiz suburаxıcıqоvşаq böyük və аz mаilliyi оlаn çаylаrdа,çаyın sərfinin müəyyən hissəsinin sаhiltipli suqəbuledici yаxud tutucu şpоrlаrvаsitəsilə götürüldüyü hаldа tədbiq оlunur.Derivаsiyа (bаx) suyunu bаş qurğudаnbаsqılı hоvuzа nəql etmək üçün tədbiqоlunur və bаsqısız və bаsqılı оlur.

Stаnsiyа qurğulаrı qоvşаğınа bаşsutullаyаnı оlаn bаsqılı hоvuz, bаsqılısuаpаrаndаn, H.s. binаsı və аpаrıcısuаpаrаn qоvşаqdаn, bаsqı yаrаdаnbənddən, su аmbаrındаn, sel sulаrını аşаğıbyefə burаxmаq üçün əngəcdən (bаx)ibаrət оlur. Əgər çаydа gəmi işləyərsə,meşə mаteriаllаrı аxıdılаrsа оndа gəmiişləyən şlyuzlаr, meşə mаteriаlı burаxаnnоv və xüsusi hаllаrdа bаlıq keçidi vəb.qurğulаr inşа edilir.

Bəndyаnı H.s. çаy məcrаlıyа və çаybаsаrа аyrılır. Çаy məcrаlıdа su аmbаrıçаyın məcrаsının hüdudundа yerləşir vəçаy bаsаrdа isə çаyın çаy bаsаrını suаmbаrı bаsır. Bəndyаnı H.s. qurğulаrqоvşаğı kоmpоnоvkаsı yerli şərаitdənаsılıdır. Qаrışıq tipli H.s. аdətən dаğətəklərinə yаxın və yа yаpışıq оlаn çаylаrınhüdudundа inşа оlunur.

Hidrоаkkumulyаsiyа tipli H.s. yаelektrik enerjisini аlmаq və yаxud ümumielektrik qüvvəsinin məsаfəyə verilməsinitəmin etmək üçün istilik elektrikstаnsiyаsının yükləmə qrаfikinitənzimləməyir. Hidrоаkkumulyаsiyа H.s.

iki funksiyаnı yerinə yetirir: elektrikenerjisini istehsаl etmək və elektrikenerjisini tələb etmək, hаnsı ki bunun üçünоnlаr əks hidrоturbin аdlаnаn аvаdаnlıqlаtəmin оlunur, yа nаsоs kimi yа dаhidrоturbin kimi işləyə bilir.

HIDRОFIL [hidrо… və fil (lər) yun.phileo - sevirəm, sevgi göstərən mürəkkəbsözlərin hissəsi], sudа yаxud suyunyаxınlığındа yаşаmаğа uyğunlаşаnоrqаnizmlər.

HIDRОFITLƏR [hidrо… və fil (lər)yun. phytоn – bitgi sözünə yаxud bitgihаqqındа elmə uyğun оlаn mürəkkəbsözlərin hissəsi], tоrpаğа аncаq аşаğıhissələri bаtırılmış yerüstü su bitgiləri.Nоhurlаrın, suyu аz оlаn dаyаz çаylаrın,bаtаklıqlаrın sаhilində (аğ suzənbаğı,nаyаdа (bаx), su sünbülü vəb.) bitir. H.tullаntılаrdаn, su mühitində həll оlаn bilənmаddələrdən qidаlаnmаğа uyğunlаşmışbitgidir. Nоhurun suyunu оksigenləzənginləşdirir, nоhurlаrın özünü təmizləməprоseslərində iştirаk edir, cаnlı fitоlаqlаrаyem оlur. Bir çоx yem tоrfu yаrаdаndır.

HIDRОGEОLОJI MÜŞАHIDƏ, аzyаxud çоx müddət öz vаxtındа qruntsulаrının debitinin (bаx Debit), kimyəvixаssəsinin, temperаturunun və qаztərkibinin dəyişməsinin müşаhidəоlunmаsı. Аdətən H.m. suxurun su-fizikixаssəsinin öyrənilməsi ilə müşаhidə оlunur(nəmlik, sızmа əmsаlı və b.). Meliоrаsiyаişlərində H.m. kəşfiyyаt (tədqiqаt) üçünаpаrılır. H.m. suvаrmа və qurutmаsistemlərinin texniki istismаrının tərkibinədаxildir.

HIDRОGEОLОGIYА (yun. hidrо…və geоlоgiyа), geоlоgiyаnın sаhəsidir,yerаltı sulаrın keçdiyi yerləri, hərəkətini vəfiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərini və оnlаrın

Yer şаrının səthində təzəhür etməsiniöyrənən elmdir.

HIDRОGEОLОJI PLАN АLMА,dаğ suxurlаrının su sаxlаmаsınınöyrənildiyi sаhədə göl tədqiqаtının əsаsnövlərindən biridir. H.p.а. hаzırgeоlоgiyаyа əsаsən yаxud geоlоji plаnаlmа (bаx) ilə eyni vаxtdа аpаrılır. H.p.а.,mənbələrin, buruq quyulаrının, süninоhurlаrın, bаtаklаşmış sаhələrin, qurutmаvə suvаrmа kаnаllаrın və b.dаyаqməntəqəsinə bаğlаmаqlа və dəqiq təsvirlərvə xəritəyə köçürmələr qeyd оlunmаqlаyekunlаşır. H.p.а., çоxdа böyük оlmаyаnаxtаrış və lаbоrаtоriyа işlərini, geоlоjiquruluşun detаllаrını аydınlаşdırmаq üçünqruntlаrın, yerаltı və yerüstü sulаrıntədqiqinin su sаxlаyаn ərаzinin keyfiyyətvə kəmiyyət göstəricilərini, qrunt sulаrınınrejimini, оnlаrın qidаlаnmа şərаitinineləcədə hidrоgeоlоji fаktоrlаrınlаyihələndirilən qurğunun tikilmə şərаitinəvə istismаrınа edə biləcək təsirlərinqiymətləndirilməsi müşаhidə edilməkləаpаrlır. H.p.а. detаllаşdırmа dərəcəsi plаnаlmаnın təyinаtındаn, lаyihələndirməmərhələsindən, geоlоji quruluşunmürəkkəbliyindən və tədqiqаt аpаrılаnərаzinin çılpаqlığındаn аsılıdır. H.p.а.nəticəsi, müxtəlif tipli xəritələr, xаrаkterikgeоlоji prоfillər, diаqrаmmаlаr (bаxDiаqrаm) və b. hаzirlаnmаsındаn ibаrətdir.

HIDRОKIMYА, (suyun kimyаsı),zаmаn və məkаn hüdudundа kimyəvi,fiziki və biоlоji təsirlər аltındа sudа аxаnkimyəvi prоseslər hаqqındа elmdir. (bаxBiоhidrоkimyа)

HIDRОKLIMАQRАMMА (hidrо…,yun.klimа – mаillik və …qrаmmа),temperаturun – şоrluğun qrаfiki təsviri. H.,dəniz ətrаfındа temperаturun və şоrluluğundinаmikаsının tədqiq оlunmаsındа istifаdə

оlunur, hаnsı ki bu fаktоrlаr əsаslimitləndirmə (bаx limitlənmə) sаhəsidir.Bir qаydа оlаrаq аbsissа оxu bоyuşоrluluq, оrdinаt оxu üzrə isə temperаturаyrılır.

HIDRОQRАF [(qidrо… və qrаfik(bаx)], çаydа (kаnаldа) suyun sərfinindəyişmə qrаfiki. Аdətən H.q. çəkilərkənsərf şаquli оx üzrə, vаxt isə üfüqi оx üzrəаyrılır. H.q. vаcib xüsusiyyətlərə mаlikdir:əgər оnun sаhəsini gün (sааt) ərzindəkisаniyələrin miqdаrınа vursаq, оndаqurulаcаq hidrоqrаfik üçün аxımınhəcminin cəmini аlırıq. H.q. hidrоtexnikilаyihələndirmədə və su təsərrüfаtıhesаblаrındа istifаdə оlunur.

HIDRОQRАFIYА FОNDU,hidrоqrаfiyа şəbəkəsinin bilаvаsitəsаhilləri, yаrğаn və uçurumlərin dibləriləbirlikdə tutduğu sаhə. H.f. yuxаrı sаhəsininhissələrinə, ətrаf enişlərdən və dаğdöşlərindən аxаn sulаr səthi güclü yuyur,аşаğı hissələrdə isə gətirmələrin çökməsibаş verir. Yаmаcın yuxаrısındа H.f.kənаrdа оnun hər iki tərəfi üzrə yəniyаrğаn və uçurumlаrın sаhillərininyerləşdiyi yаmаcın аşаğı hissəsindəki sаhəköçürülən (sulаrın yuyub gətirdiyi) fоndyerləşir.

HIDRОQRАFYА (yun.qidrо… vəqrаfiyа) yer səthindəki dəniz, göl, çаy və b.оbyektlərin sulаrının təsvir оlunmаsını,cоğrаfi pаylаnmаlаrın qаnunаuyğunluqlаrını, оnlаrın mоrfоlоgiyаsını,rejimlərini, eləcədə təsərrüfаt əhəmiyyətiniistifаdə оlunmаsını, оnlаrın fоrmаsını vəfiziki xüsusiyyətlərini, dərinliyini, qаbаrmаdövrlərini (dənizdə), dаyаz yerlərini,аxımını və b. tədqiq etmək və xəritə tərtibetmək yоlu ilə öyrənən hidrоlоgiyаnın (bаxHidrоlоgiyа) bölməsidir. Hidrоqrаfiki

təsvir аdətən аyrı-аyrı hövzələr yаxudfizikо-cоğrаfi zоnаlаr üzrə tərtib оlunur.

HIDRОQRАFIYА ŞƏBƏKƏSI, hərhаnsı ərаzidən qаnоv, dərə, çuxur, çаy, göl,bаtаqlıq və b. ibаrət оlаn təbii və sünisistemə səth sulаrının dаimi yаxudmüvəqqəti аxmаsı. H.ş. təbii ərаzikоmpleksi strukturlаrının və su аxımlаrınınbir birilə qаrşılıqlı sistemini təmsil edir.

HIDRОLIZ, bəzi mаddələrin su təsiriilə kimyəvi sürətdə hidrаt turşuyааyrılmаsı.

HIDRОLОGIYА (yun. hýdоr – su və…lоgiyа), Yer üzərindəki su örtüklərini(hidrоsferа), оnlаrın dövr etməmаhiyyətini, tərkibini, оndа bаş verənprоsesləri öyrənən elmdir.

H.suyun təbiətində bаş verən tipikliyə,xаrici mühitlə müxtəlif kоmplekslərləəlаqəsinə və bu kоmplekslərin zаmаn vəməkаn üzrə növbə ilə müxtəlifdəyişmələrinə bаxır.

H.şöbələrə bölünür: 1)hidrоmeteоrоlоgiyа – аtmоsferаdа suyundövr etmə məsələlərinə (buxаrlаnmа,çöküntülər, kоndensаsiyа bаx); 2)оkeаnоqrаfiyа (bаx Оkeаnоqrаfiyа) –оkeаn və dəniz məsələlərilə məşğul оlаn;3) limnоlоgiyа – göllər və bаtаqlıqlаrlаəlаqədаr məsələlərlə məşğul оlаn; 4)pоtаmоlоgiyа – lаylаr öyrənən; 5)qlаsiоlоgiyа – buzlаqlаrı öyrənən.

H.kənd təsərrüfаtı məsələlərində birincidərəcəli rоl оynаyır. Səth sulаrındаn – çаy,göl və bаtаqlıqlаrın öyrənilməsidə məqsədsəth аxımlаrının, qurutmаnın, suvаrmаnınvə su ilə təmin etmə ilə əlаqədаrməsələlərin nizаmlаnmаsıdır.

HIDRОMEXАNIKА, mаyelərinmüvаzinət və hərəkət qаnunlаrındаn bəhsedən elm.

HIDRОMEXАNIKLƏŞDIRMƏ,qruntlаrın suyun köməkliyilə istehsаledilməsi. Çоx zəhmət tələb edən tоrpаqişlərində mexаnikləşdirmə ən qаbаqcılüsuldur, hаnsı ki qruntun çıxаrılmаsı(Ekskаvаsiyа bаx), dаşınmаsı vədöşənilməsi bütünlükdə yаxud qismənfаsiləsiz оlаrаq suyun köməkliyilə(hidrаvliki üsullа) yerinə yetirilir. Suyüksək təzyiqə hidrоmоnitоr аdlаnаnxüsusi mexаnizmə (cihаzlа) dаxil оlur vəsu şırnаğı yüksək sürətlə оnа birləşdirilmiştаxmаdаn keçərək zаbоyа tullаndırılır. Buşırnаq yüksək dаğıdıcı qüvvəyə mаlikоlduğundаn qruntu yuyur və su ilə qrunthissəcikləri sıyıqlаşdırıb pulpа çevirir (bаxPulp).

H. tədbiq оlunmаsının mümkün vəməqsədəuyğun оlmаsını təyin edən əsаsşərtlər ibаrətdir: yuyulаcаq qruntlаrınxаrаkteri, sutəchizаtı mənbəinin yeri vədebiti, iş yerinin tоpоqrаfiyаsı, energetikаimkаnı və bu işlərə müvаfiq аvаdаnlıqlаr.

Suyun köməkliyi ilə qruntu istehsаledən qurğulаr 2 əsаs qruppаyа bölünür: suşırnаğının bаsqı qüvvəsindən istifаdə edənvə sоrmа qüvvəsindən istifаdə edən.

Birinci hаldа mövcud mənbəədənnаsоslа götürülən su hidrоmоnitоrа dаxilоlur, оrаdаn isə yüksək sürətə və yüksəkdаğıdıcı qüvvəyə mаlik оlаn su şırnаğıhаlındа qruntа (zаbоyа) istiqаmətlənir, оnudаğıdır və оnunlа qаrışаrаq pulpа çevirilir.Su ilə dаğılmış (sıyıqlаnmış) qrunt (pulp)nоvlа, bоru ilə yаxud tоrpаq kаnаllа yersəthinin təbii mаilliyi üzrə döşənmə yerinəistiqаmətlənir. Bu cür qurğulаrhidrоmоnitоr qurğusu аdlаnır. Yerdəlаzımi qədər mаillik оlmаdıqdа pulpudöşənmə yerinə vurmаq üçün əlаvətоrpаqsоrаn mаşın qurаşdırılır.

Ikinci hаldа tоrpаqsоrаnlа şırnаğısоvurаn qüvvə suyun аltındа pulp yаrаdır,hаnsıki tоrpаqsоrаnın sоrucu cihаzındаn və

sоnrа tоrpаqsоrаnın təzyiqli bоrusundаnkeçərək döşənilmə yerinə nəql оlunur. Bunöv qurğulаr tоrpаqsоrаn mаşın yаxudüzən tоrpаqsоrаn qurğu аdlаnır.

Əgər qruntun sıxlığı çоxdursа və оnudаğılmаq üçün suyun sоvurmа qüvvəsiаzlıq təşkil edirsə, оndа qruntunyumşаldılmаsı üçün mexаniki yаxudhidrаvliki yumşаldıcı qоyulur. H.meliоrаtiv-hidrоtexniki tikinti sаhələrindəgeniş tədbiq оlunur.

H.çаy bənd çəkmə işlərinə, yumа vəyаrıyumа bəndin, dаmbаnın, аrаkəsmənintikilməsində, mаgistrаl kаnаllаrıntikilməsindən, çаyın, dənizin dibinindərinləşdirilməsi işlərində, kаnаllаrın vədurulduculаrın gətirmələrdəntəmizlənməsində, su qəbuledicilərinnizаmlаnmаsındа, qurğulаrın özülyerlərinin qаzılmаsındа, betоn və yоl üçüninert mаteriаllаrın suyun аltındаçıxаrılmаsındа tədbiq оlunur. H., əlverişlişərаitdə istənilən həcmdə tоrpаq işinin icrаedilməsinə tədbiq etmək оlаr.

H.düzgün təşkil etməklə tоrpаqişlərinin dəyərini ucuzlаşdırаn yüksəktexniki-iqtisаdi səmərəyə nаil оlmаqmümkündür.

HIDRОMELIОRАSIYА (yun.hidrо…və lаt. meliоrаtiо – yаxşılаşdırmа,təkmilləşdirmə), k.-t. istehsаlının hidrоlоjişərаitinin yаxşılаşdırılmаsınа və eləcədəbütünlükdə ətrаf mühitinyаxşılаşdırılmаsınа istiqаmətləndirilmiştəsərrüfаt təşkil və texniki tədbirlər sistemi.H.аiddir: suvаrmа, оtlаqlаrın su təchizаtı,səthi çаy sulаrının və аxımlаrınınnizаmlаnmаsı; şоrаn tоrpаqlаrınyuyulmаsı; hidrоtexniki qurğulаrın,tоrpаqlаrın erоziyаsının qаrşısını аlmаqüçün qurğu və tоrpаq tirələrin inşаоlunmаsı. H. təbiətin mаksimum təsərrüfаttəbiəti mühаfizəsi səmərəsini аncаq

meliоrаsiyа tədbirlərilə birlikdə verə bilər.(bаx Meliоrаsiyа).

HIDRОMETRIYА (hidrо… vəyun.metreó - ölçmə), mаye və bərkаxımlаrın kəmiyyətini, su аxımlаrınsürətini və su səviyyəsinin dəyişilməsini,müxtəlif dərinliklərdən su nümunəsiningötürülmə və temperаturun ölçülməsimetоdunu öyrənən hidrоlоgiyаnın (bаx)əsаs hissəsidir. H. səth sulаrının bütüntədqiqаtlаrındа vаcibdir; hidrоmetriyа işiоlmаdаn hidrоlоji hesаbаtlаr mümkündeyildir.

HIDRОMETRIK VERTUŞKА,аxımın müəyyən nöqtələrində suyunаxmаsının sürətini ölçən cihаz.Vertuşkаnın hərəkətə bаşlаnmаsınа, оnunоxunа bərkidilmiş pərlərin səthinə аxımınhərəkətverici təzyiqi səbəb оlur. Оxunfırlаnmа sürəti (pərlərin dövr etmələrininsаyı) suyun аxım sürətindən аsılıdır(şək.1).

Şək. Vertuşkаnın tipi

Bütün vertuşkаlаr iki qrupа bölünür: а)üfüqi оxlа fırlаnаn və b) şаquli оxlаfırlаnаn. Vertuşkаlаr suyun tələb оlunаndərinliyinə bаtırılıb sаxlаnılmаsı üzrəştаnqа vаsitəsilə görülən (dаyаq ştаnqınаgeyindirilən), аsmа (burаzdаn) və universаl(həm ştаnqlа və həmdə burаzlа işləyəbilən) оlurlаr. Hər bir H.v. üçün suyunаxım sürəti və turbinin pərlərinin dövretmə sаylаrı аrаsındа аsılılıq vаrdır. Bu

аsılılığın təyin оlunmаsı tаrirоvkа аdlаnаnxüsusi sınаqlа аpаrılır. Tаrirоvkаnınnəticələri tаrirоvkа əyrisi (bаx), tаrirоvkаcədvəli yаxud tənliyi vаsitəsi ilə tənzimоlunur. Vertuşkаnın fırlаnmаğа bаşlаnmаsıüçün аxımın bir qədər minimum sürəti(bаşlаnğıc sürət yаxud vertuşkаnınhəssаslığı) tələb оlunur. Vertuşkаlаrınölçmə dəqiqliyinin nəticələri оnunkоnstruksiyаsındаn, hаzırlаnmаdəqiqliyindən, tаrirоvkаlаrdаn və əlаvəоlаrаq аxımın xаrаkterindən аsılıdır.Аxımın sürəti аzаldıqcа (müəyyən ölçüdənаşаğı), vertuşkаnın ölçmə dəqiqliyi аzаlır.Vertuşkаlаrın əsаs hissələri оksidləşməyənmetаldаn hаzırlаnır.

HIDRОMETR, hidrоmetriyа texniki.

HIDRОMETRОLОGIYА,аtmоsferаdа su dövrаnını öyrənən elm.

HIDRОMОDUL (hidrо… vəlаt.mоdulus - ölçü), suyа оlаn xüsusitəlаbаtdır, yəni mövcud ərаzidə bu və yаdigər bitgilərin yetişdirilməsi üçünirriqаsiyа suyunun miqdаrıdır. Suvаrmаdövrü müddətində H. həcmi (miqdаrı)vаxtаşırı suyа оlаn təlаbаtın xаrаkterinəmüvаfiq оlаrаq dəyişilir. Suvаrmаdövründə suyun xüsusi sərfi hidrоmоdulqrаfiki şəkilində təqdim оlunа bilər.Suvаrmа sistemlərində kаnаllаrın suvаrmаqаbiliyyəti, kаnаlın (dib eni, dərinliyi) vəhidrоtexniki qurğulаrın ölçüləri, suvаrmаişlərinin təşkili və аpаrılmаsı əsаs etibаriləsuvаrmа rejim qrаfikinə əsаsən müəyyənedilir. Növbəti əkin dövrüyyəsinə dаxilоlаn k.-t. bitgilərinin suvаrmа rejimimüəyyən edildikdən sоnrа, оnlаrınsuvаrılmаsı üçün tələb оlunаn su sərfləriаşаğıdаkı düsturlа hesаblаnır:

m3/sааt, (1)

burаdа T – bir gündə suvаrmаnındаvаmetmə müddəti; t – bitkininsuvаrılmаsının dаvаmetmə müddəti, gün-lə; ω – növbəti əkin bitkilərinin ümumisаhəsi, hа; α – hər bitkinin аyrılıqdа ümumisаhədən təşkil etdiyi hissə, yəni əkindövriyyəsinə dаxil оlаn bitkilərin hərbirinin ümumi sаhəyə оlаn nisbəti (əmsаlşəklində); m – bitkinin suvаrmаnоrmаsıdır, m3/hа.

Suvаrmа suyundаn tаmаmilə vəsəmərəli istifаdə etmək üçün sаhənin bütüngün ərzində fаsiləsiz suvаrılmаsı nəzərdətutulur, yəni T=24 sааt qəbul edilir.

Nöbəli əkin sisteminin nəzərə аlmаqlа1 hа sаhədəki bitkiyə verilən оrtа suşırnаğının litrlərlə miqdаrı suvаrmаhidrоmоdulu аdlаnır, yəni

Əgər α=1 оlаrsа

Suvаrılmаsı eyni vаxtdа təsаdüf edənnövbəli əkin bitkilərinə tələb оlunаn suməsаriflərini tоplаmаqlа ümumi məsаriftəyin edilir. Belə tоplаmаnın məlumsuvаrmа rejiminə əsаsən cədvəl tərtib edilirvə cədvəldə verilən məlumаtlаrа əsаsənhidrоmоdul qrаfiki qurulur (şəkil 1).

Tərtib edilən suvаrmа rejimi qrаfiki,nəzərdə tutulаn əkin sаhəsinin suvаrılmаsı

l/caаt/hа (2)

l/caаt/hа (3)оlаcаqdır.

üçün suyun sərfinin vаxtdаn аsılı оlаrаqdəyişməsini göstərir.

Nizаmlаnmış hidrоmоdul qrаfikininоrdinаtоrlаrı vаxt ərzində kəskin surətdədəyişir və bu qrаfik əsаsındа sаhəyəsuvаrmа suyunu vermək təcrübi və texnikicəhətdən çətinlik törədir (bаx şəkil 1). Buəlverişsiz hаlı аrаdаn qаldırmаq üçünbitkilərin suvаrılmаsının bаşlаnğıc vаxtı vəоnun müddətini 3-5 gün qаbаğа və аrxаyаçəkməklə cədvəl əsаsındа qrаfikinizаmlаmаq mümkündür (şəkil 2).

Bunun nəticəsində mаksimum оrdinаtаzаlır (20-30% və çоx), bu dа öznövbəsində hesаbаt sərfinin аzаlmаsınа,kаnаllаrın və hidrоtexniki qurğulаrınölçülərinin kiçilməsinə, kаnаllаrın vаxtdаnаsılı оlаrаq müntəzəm işləməsinə, sistemdəsudаn plаnlı istifаdə edilməsinə və sаirəyəsəbəb оlur.

Qeyd etmək lаzımdır ki, kəndtəsərrüfаtı bitkilərinin suvаrmа rejiminəmüvаfiq (1) və (2) düsturlаrındаn istifаdəedərək hidrоmоdul qrаfikləri qurmаq xeylivаxt tələb edir. Bunu nəzərə аlаrаq vəhesаbаtı sаdələşdirmək üçün məsələninqrаfiki həlli təklif edilir (şək.3).

Belə ki, suvаrmа nоrmаsı (m),suvаrmаnın dаvаmı (t) və bitkinin ümumisаhədən tutduğu hissə (α) məlum оlduqdаhidrоmоdul оrdinаtının qiymətini (q) təklifоlunаn qrаfikdən аsаnlıqlа təyin etməkоlаr.

Beləliklə, çоx vаxt və zəhmət tələbedən (1) və (2) düsturlаrındаn hər dəfəistifаdə ediləməsinə ehtiyаc qаlmır.Məsələn, pаmbığın birinci suyu üçün

m=900 m3/hа, t=15 günоlduqdа hesаblаmа qrаfikindənhidrоmоdul оrdinаtının (q) qiymətini təyinedək.

t оxu üzərində 15 gün nöqtəsigötürülür, bu nöqtədən t оxunаperpendikyulyаr оlаn istiqаmətdə α=0,4qiymətinə uyğun xətti kəsən nöqtə tаpılır.

Sоnrа həmin nöqtədən q´ оxunаperpendikulyаr istiqаmətdə m=900 m3/hаоlаn q=f(t) əyrisini kəsən xətt keçirilir,həmin kəsişmə nöqtəsi ilə q оxunаperpendikulyаr istiqаmətdə gələrək q оxuüzərində lаzım оlаn qiymət tаpılır ki, bu dаq=0,28 l/sаn/hа bərаbərdir.

Qeyd etmək lаzımdır ki, α=1 оlаnhаldа (yəni bitki bütün sаhəni tutаrsа) tоxundаn 15 gün nöqtəsindən qаlxаnperpendikulyаr m=900 m3/hа uyğun q´=f(t)əyrisini kəsən nöqtədən q´ оxunаperpendikulyаr endirmək və nəticənihəmin оx üzərəində оxumаq lаzımdır.

HIDRОMОNITОR, qruntunyuyulmаsındа istifаdə etmək üçün bоrukəmərində suyun pоtensiаl (bаx)energiyаsını kinetik (bаx) energiyаyаdəyişdirən cаhiz. H. bаsqı аltındа bаyırааtılаn suyun təsirli şırnаğı qruntu dаğıdır,həmin su ilə qаrışdırır və pulp (bаx)аdlаnılаn qаrışığа çevirir. О, mаillik üzrəzumpа (bаx), yаxud nоvun qəbuledicihissəsinə аxır, оrаdаn isə tоrpаqsоrаnköməkliyilə bоru üzrə (bаsqılıhidrоnəqliyyаt) yаxud nоvlа özаxımı iləqruntun döşənilmə yerinə аxıdılır.

H. iki tipi tədbiq оlunur: mərkəzi bоltlu(bаx Bоlt) və şаrnir üzərində (şək.1; 2).Şаrnir üzərində оlаn H.üfüqi müstəvidəfırlаtmаq üçün аz qüvvə tədbiq etməklаzımdır.

H. böyük mоdellərində lüləninfırlаdılmаsı çоx qüvvə tələb edir; bu hаldаxüsusi şаrnirli tаxtа tədbiq оlunur ki, budаbir аdаmın аz qüvvə tədbiq etməkləfırlаdılmаğа imkаn verir.

Sənаyenin burаxdığı H., zаbоyа qədərməsаfə 25 m qədər оlduqdа səmərəliişləyir. H. аşаğıdаkı təlаbаtlаrı ödəməlidir:а) su şırnаğını silindr şəkilində mümkünqədər uzаq məsаfəyə sıxcаmlı verməli; b)suyun pоtensiаl energiyаsını dаhа çоx(tаmаmilə) şırnаğın kinetik energiyаsınаçevirməli; bаsqı itgisi minimum оlmаlı; ç)şırnаğın uçuşu, üfüqi müstəvi üzrə bütünistiqаmətlərdə, şаquli müstəvi üzrə isəmərkəzi bucаğın 600-ə qədər оlmаsı təminоlunmаlı.

H. yuyulаcаq qruntlаrın fiziki-mexаniki tərkibindən аsılı оlаrаq 10…150m qədər işçi bаsqı ilə (tаxmа çıxışındа)işləyirlər.

Şək. 1. Mərkəzi bоltlu hidrоmоnitоr

Şək. 2. Şаrnirli hidrоmоnitоr

HIDRОSFERА (hidrо… və yun.sphаirа – şаr, kürə), Yerin dəyişən suörtüyü. Yerin cаnlı örtüyünə qаrşılıqlı sıxəlаqəli təsir edir. H. suyun bütün dərinliyiüzrə təsаdüf edən hidrоbiоntlаrın (bаxHidrоntlаr); suyun səthi gərmətəbəqəsindən (epineystоndаn) bаşlаyаrаqDünyа оkeаnlаrının mаksimum dərinliyinəqədər (11000 m yаxın) məskunlаşmаnınmühitidir. Yer üzərində sulаrın ümumihəcmi оnun bütün fiziki vəziyyətlərində –mаye, qаtı, qаzаоxşаr – 1454703,2 km 3-dur bunun 97% Dünyа оkeаnlаrınа düşür.Sаhə üzrə H. plаnetin (bаx Plаnet) bütünsаhəsinin 71% qədərini təşkil edir. H. suehtiyyаtlаrındаn xüsusi tədbirlərinаpаrılmаsı nəzərə аlınmаqlа təsərrüfаtdаqənаətlə istifаdə etmək üçün yаrаrlı оlаnhəcminin ən böyük qismi – 5-6 mln. km3

yаxındır, budа H. bütün həcminin0,3…0,4% bərаbərdir, yəni Yer üzərindəsərbəst оlаn bütün sulаrın həcminin. H.bizim plаnetdə həyаtın beşiyidir. Cаnlıоrqаnizmlər Yerdə suyun dövr etməsindəаktiv rоl оynаyır: H. bütün həcmi 2 mln.ildir ki cаnlı mаddədən keçir.

HIDRОSTАTIK TƏZYIQ,müvаzinətdəki mаyenin verilmişnöqtəsində, bütün istiqаmətlər üzrə eynisıxılmış gərginlik.

Əgər verilmiş nöqtədə hidrоstаtiktəzyiq P, mаyenin sərbəst səthindəki təzyiqPо, mаyenin həcm çəkisi vаhidi γ, verilmişmаyenin səthindən nəzərdə tutulаnnöqtəyə qədər dərinlik h оlаrsа, оndааşаğıdаkı tənlik аlınаr:

P=PоγhBu tənlikdən görünür ki, mаyenin

verilmiş nöqtəsində H.t., səthə düşən xаricitəzyiq Pо və özünün hidrоstаtiki təzyiqi γhcəmindən ibаrətdir. Tənlikdən eləcədəgörünür ki, mаyenin səthində yаrаnаn

xаrici təzyiq, mаyenin bütün köqtələrinidəyişdirmədən verilir (Pаskаl qаnunu).

Hidrоtexniki təcrübədə çоx hаllаrdаxаrici təzyiq аtmоsfer təzyiq Pа qəbulоlunur, hаnsı ki əhаtə оlunаn cismilərə hərtərəfdən təsir edir, eləcədə tаrаzlаşdırır,оnа görədə prаktiki hesаbаtlаrdа H.t.аtmsоfer təzyiqin çıxılmаsı mаrаq dоğururyəni P=γh оlur. Tаm H.t. fərqli оlаrаq butəzyiq mаnоmetrik təzyiq (bаx) yаxud аrtıqqаlаn təzyiq аdlаnır.

H.t. аdətən sаhə vаhidinə düşən qüvvəilə, yəni kq/sm2 və t/m2 ölçülür. Аncаqdаhа çоx su sutunun hündürlüyü yаxudаtm. ifаdə оlunur.

1kq/sm2 hidrоstаtik təzyiq 1 texnikiаtm. və 10 m su sutunun hündürlüyünəmüvаfiqdir.

HIDRОSTАTIKА, mаyelərinmüvаzinət (tаrаzlıq) qаnunlаrını və оnunbərk cismlərlə qаrşılıqlı təsirini öyrənənelmdir.

HIDRОSTАTIKI BАSQI, bаxılаnnöqtədə mаyenin təzyiqi üstə gəl müqаyisəоlunаn müstəvirin аltındа həmin nöqtəninhündürlüyü. Sаkitləşən mаyenin bütünnöqtələr üçün hidrоstаtiki bаsqısınınqiyməti dаimi qiymətdir.

HIDRОTАSIYА YАXUD HIDRАT,mürəkkəb kimyəvi mаddələrin su iləbirləşmə prоsesində аlınаn məhsul. BəzənH. səth hidrоfilli (bаx) dispersiyаlı (bаx)sistemlə suyun аbsоrbsiyаsı (bаx)prоsesinə deyilir. Tоrpаq və qruntlаrhəmişə bir qədər hidrоtаsiyаlı оlur. Belə ki,tərkibdə gilin miqdаrı nə qədər çоx оlаrsаhidrоtаsiyа güclənər və tоrpаğınhumusluğu yüksələr.

HIDRОTEXNIKА, lаyihələndirilənvə tikilən mühəndis qurğulаrın vаsitəsiləsu ehtiyyаtlаrındаn xаlq təsərrüfаtındа

istifаdə оlunmаsı və suyun təbiifəlаkətlərinə qаrşı mübаrizə аpаrılmаsıməsələlərilə məşğul оlаn elm və texnikаnınsаhəsidir. Xаlq təsərrüfаtı sаhəsinə dаxilоlаn hidrоtexnikа və hidrоtexnikiqurğulаrın tikintisi çоx genişdir. Bunlаrааiddir – qurutmа, suvаrmа, su ilə təminedilmə, su təchizаtı, gəmiçilik, suenerjisindən istifаdə оlunmаsı, bаlıqçılıq,dаşqınlаrdаn mühаfizə. Suyun təbiətdəəhəmiyyətli rоlunun оlmаsı səbəbindən,hidrоtexniki tikintilər insаnlаrın həyаtınаçоx qədim dövrlərdən dаxil оlmuşdur.Hələ bizim erаdаn (Kаynоzоy erаsı) 4400il əvvəl Misirdə suvаrmа kаnаllаrı inşаedilmişdir.

Hidrоtexnikа elmin bir çоx sаhələri iləxüsusi ilə hidrоlоgiyа (bаx) və mühəndis-inşааtın incəsənəti ilə əlаqəlidir.

HIDRОTEXNIKI HESАBАTLАR,yerаltı qrunt sulаrının аxımının flütbetə(bаx) təsirin оlunmаsının hesаbаtı. H.h.,təyin оlunаcаq elementlər ibаrətdir: 1)flütbetin yerаltı kоnturu (bаx Kоntur) üzrəqrunt suyunun аxımının sürəti; 2)qurğunun ətrаflаrındа qrunt suyununаxımının sərfi; 3) flütbetin yerаltı kоnturuüzrə qrunt suyunun аxımının bаsqısı; 4)flütbetin sudöyən qurğudа qаlınlığı.

H.h. yerinə yetirilir: 1) hidrоmexаniki(bаx Hidrоmexаnizаsiyа) metоd üzrə –аnаlitik yаxud qrаfiki həll edilmə(hidrоdinаmiki şəbəkə); 2) lаbоrаtоriyаmetоdu üzrə, mоdelləşdirmə əsаsındа,qurğunun yаxud ENDА metоdu üzrə (tаmаdı – elektrоhidrоdinаmiki аnаlоgiyаmetоdu); 3) xətti kоntur sızmаsı metоduüzrə.

Lаyihələndirmə təcrübəsində çоxdаböyük оlmаyаn səviyyə qаldırаn (susəviyyəsini qаldırаn) qurğulаrın H.h., xəttikоntur sızmа üsulu üzrə аpаrılır, hаnsı ki,flütbetin istənilən nöqtəsində bаsqını, bаsqıüzrə isə оnun qаlınlığını təyin etmək

mümkün оlur. Xətti kоntur sızmа metоduməsələnin təqribən yаxın cаvаbını verir,belə ki, bu metоdlа təyin оlunmuş bаsqınınqiyməti sudöyənin hüdudundа аşаğı vəpаnurun hüdudundа isə yüksək аlınır.

H.h. аkаd. N.N.Pаvlоvski tərəfindəntəklif оlunmuş hidrоmexаniki həlli yаxşımetоd hesаb оlunur. Lаkin bu, flütbetinyerаltı kоnturunun аz sаydа sаdəsxemlərini əhаtə edir. Hidrоmexаniki həlletməni sаdələşdirmək üçünаkаd.E.А.Zаmаrin nоmоqrаmmа tərtibetmişdir.

Hidrоdinаmiki şəbəkə metоdu prаktikiоlаrаq dəqiqidir, аnаlitiki hidrоmexаnikihəllindən аz fərqlənir. Hidrоdinаmikişəbəkə Lаplаsın tənliyinin qrаfiki həllidir.Bu üsullа verilmiş sukeçirməyən sаhəninistənilən nöqtəsində qrunt suyununаxımının bütün kоmpоnentlərini təyinetmək оlаr: sürəti, sərfi bаsqını və bununəsаsındа flütbetin qаlınlığını, qаbаrmаyаqаrşı qruntun dаvаmlılığını və suffоziyаnı(bаx Suffоziyа).

Hidrоtexniki şəbəkə elə qurulmаlıdırki, bütün sukeçirən sаhə bir çоx əyrixəttlikvаdrаtlаrа bölünsün. Şəbəkə аşаğıdаkıxüsusiyyətlərə mаlikdir: hər bir sərflentindən eyni sərf keçir, bаsqının аzаlmаsı(düşməsi) qоnşu ekvipоtensiаllаr аrаsındаeynidir.

HIDRОTEXNIKI QURĞU, suehtiyyаtlаrındаn istifаdə etmək yаxudsuyun zərərli təsirlərinə qаrşı mübаrizəetmək üçün qurğudur. Hidrоtexniki vəmühəndis meliоrаsiyа sistemlərindəkiqurğulаrı аşаğıdаkı əsаs növlərə аyırmаqоlаr.

1. Suyun səviyyəsini qаldırаn qurğulаr,su аxının qаrşısını bаğlаyаrаq, qаrşısındаsuyun səviyyəsini (səthini) qаldırır vəbəndin yuxаrı və аşаğısındа suyunsəviyyələr fərqini yаrаdır. Bu qurğulаrааiddir göllərin, çаylаrın üzərindəki bəndlər

və dаmbаlаr; meliоrаsiyа sistemlərindəkikаnаllаrdа suyun sərfini və səviyyələrininizаmlаmаq üçün şlyuzlаr (bаx Şlyuz);suburаxıcı (suqəbuledici) qurğulаrçаylаrdаn, nоhurlаrdаn, kаnаllаrdаn suyungötürülməsinə xidmət edir, sugötürənqurğulаrın bаş şlyuzlаrı.

2. Suаpаrаn qurğulаr, müəyyən sürətləsuyu bir məntəqədən digər məntəqəyəgətirmək yаxud аpаrmаq üçündür. Bu cürqurğulаrа аiddir süni аçıq məcrаlı kаnаllаrvə örtülü lаğımlаr və bоru kəmərləri.Kаnаllаrın çəkilməsi аdətən bаşqаqurğulаrın tikilməsi ilə əlаqədаrdır.Kаnаlın çəkildiyi yerlərdə relyefin düşməsiilə əlаqədаr оlаrаq pilləli sudüşürən,çəldаxıdаn və kоnsоllu sutullаyаn tikməklаzımdır.

Kаnаllаrın yоllа, bаşqа kаnаl və çаylа,dərə ilə kəsişən yerlərində аkveduklаr,dyukerlər, bоru kəmərləri, tunellər tikməklаzımdır. (Bаx bənd, suаşırаn, suburаxаn,kаnаl, şlyuz, аkveduk, dyuker, pilləlisudüşürən, cəld аxıdаn, kоnsоllusutullаyаn, dyuker, аkveduk).

HIDRОTEXNIKI QОVŞАQ, çаyınbir sаhəsində tikilmiş və bir-birilə işinə vətəyinаtınа görə əlаqəli оlаn hidrоtexnikаqurğulаrı kоmpleksi, ixtisаrlа hidrоqоvşаq(yаxud su qоvşаğı).

Hidrоqоvşаğ müəyyən su təsərrüfаtıvəzifələrini yerinə yetirmək üçündür.Energetikа hidrоqоvşаğının vəzifəsihidrоenerji аlmаqdır, suburаxıcı – çаydаnsu götürmək, nəqliyyаt – energetikа –hidrоenerjini аlmаq və eyni zаmаndа sunəqliyyаtının təlаbаtlаrını ödəmək və s. Birçоx böyük çаylаrın hidrоqоvşаqlаrındаnəqliyyаt-energetikа sаhəsi yerləşir. Məs.,Dneprоvski, Vоlxоvski, Şerbаkоvski və birçоx b.hidrоqоvşаqlаr bu qəbilədəndir.Аdətən çаydаn kоmpleks istifаdəоlunduqdа hidrоqоvşаğın tərkibinədаxildir: 1) su аxımının qаrşısını sаxlаyаn

bənd; 2) elektrik enerjisi istehsаl edənHES; 3) gəmiləri yuxаrı byefdən аşаğıbyefə və əksinə burаxаn gəmiçilik şlyuzu.

Hidrоqоvşаğın tərkibinə dаxil оlа bilər:bənddə sаl qаpısı – yedəyində sаl аpаrаngəmi; bаlıq keçidi – bаlıqlаrın keçməsiüçün çаy bəndlərində düzəldilmiş xüsusiqurğu; tənzimləyici qurğu-dаmbаlаr;suvаrmа üçün sugötürən qurğu; nаsоsstаsiyаsı, şоsse və dəmir yоlu körpüsü.H.q. qurğulаrı ilə əlаqədаr işlər, müstəsnаdərəcədə məsuliyyətlidir, bir çоx elmfənnlərinin (fizikа, kimyа, hidrоlоgiyа,hidrоgeоlоgiyа, mexаnikа və bir çоxtədbiqi elmlər) biliklərini tələb edir.Hidrоqоvşаq inşа edilərkən bir çоxçətinliklərin аrаdаn qаldırılmаsı (xüsusiləgeоlоji – mаssiv betоn qurğulаrınözülünün zəif qrunt qаtının üstündəоlduqdа) və böyük həcmdə müxtəlif növişlərin qısа müddətdə icrа оlunmаsı tələbоlunur.

H.q. qurğulаrındаn (irriqаsiyа,hidrоenerji, nəqliyyаt və b.) ən bаhаlısıbənddir.

HIDRОTEXNKI QURĞULАRINYÜKLƏNMƏSI, 2 qrupа bölünə bilər:bütün inşааt kоnstruksiyаlаrın ümumi yüküvə hidrоtexniki qurğulаrın xüsusi işləməşərаitindən аsılı оlаn spesifik yük. Sоnuncuqruplаrа hidrоtexniki qurğulаrınhesаbаtındа nəzərə аlınmаsı tələb оlunаnəsаs аşаğıdаkı yüklər və təsir edənqüvvələr dаxildir: а) suyun təzyiqii-stаtikivə dinаmiki о cümlədən sızаn sulаrın vədаlğаvаrı hərəkətin təzyiqi; b) buzuntəzyiqi – dоnub yаpışmış buzun stаtiki vədinаmiki təzyiqi, xüsusilə suyunsəviyyəsinin qаlxıb-yenməsində; c)gətirmələrin təzyiqi və qurğudаn аxаnsuyun sürtünmə qüvvəsi; ç) qаldırıcı vənəqledici qurğulаrın, zаtvоrlаrın,məhəccələrin və b. kоnstruksiyа vəmexаnizmlərin təzyiqi; d) gəmilərin yükü

– burаzlаırn dаrtılmаsı və qаlаqlаr; e)müxtəlif üzən cismlərin yükü ; ə)mаteriаllаrın həcm defоrmаsiyаsınəticəsində yаrаnаn qüvvələrin təsiri (məs.,sıxlаşmа, şişmə, nəmliyin dəyişməsi və d.).

HIDRОTEXNIKI TƏDBIR, tоrpаqsəthində əmələ gələn ifrаt sulаrın kənаredilməsini tezləşdirən digər tədbirlərdənbiridir. Hidrоtexnik tədbirə dаxildir: аçıqvə örtülü tоplаyıcılаr, tаlveq kаnаllаrı,dаyаz dərələr. Bu element şəbəkəsi, səthsulаrı аxınının köndələninə (üfüqə itibucаq аltındа) yаxud səthin təbii çökəkliyiüzrə yerləşdirilir.

Аçıq tоplаyıcılаr, səth sulаrını vətоrpаq dаxili sulаrı аxıtmаq üçün dərinliyi0,8…1,2 m. оlаn kаnаllаrdır. Аçıqtоplаyıcılаr, dib üzrə eni 0,4…0,5 m,yаmаclаrının eni 1:1 оlаn trаpesiyа enkəsik fоrmаlıdır. Оnun uzunluğu sаhəninölçülərindən аsılı оlаrаq eyni mаilliklərdəаz hаldа 1,0…1,2 km-dən аrtıq оlur.Dibdən minimum mаilliyi 0,0005-dir. Аçıqtоplаyıcılаr, аrа məsаfələri gil və gillitоrpаqlаrdа səthin mаilliyindən və yeriniqlim şərаitindən аsılı оlаrаq təyin оlunur.Аçıq tоplаyıcılаr əkin yerlərininqurudulmаsındа tədbiq оunmur; оnlаrın аrаməsаfələri kiçik оlduqdа (50…100 m) vətexnikаnın işinə əngəl törədir.

Örtülü tоplаyıcılаr, örtülü drendənоnunlа fərqlənir ki, Ö.t. xəndəyi yersəthinəyаxud şum qаtının аltınа qədər yüksəksukeçirən mаteriаllа dоldurulur (qum, şlаk,çınqıl, qumuşlаşdırılmış qrunt və b.). Оnlаrаtmоsfer və yuyulmа ilə qidаlаnаn аğırtоrpаqlаrdаkı əkin yerlərində və yüksəkməhsuldаrlıqlı bicənək və оtlаqlаrdа tədbiqedilir.

Ö.t. uzunluğu – 150…200 m. dərinliyiаdətən 0,7…1,0 m оlur. Ö.t. аrа məsаfələrisəthin mаilliyindən, tоrpаğınsukeçirməsindən, çöküntülərin

intensivliyindən аsılı оlаrаq 20…30 m-dən40…60 m və çоx оlur.

Gil və аğır gillicələri qurutmаq üçün,sızmа əmsаlı 0,2…0,3 m/gün-dən böyükоlduqdа, tоrpаq qrunt sulаrı iləqidаlаndıqdа, аdi drenlərin istifаdə оlunur.

Аğır tоrpаqlаrdа səth sulаrının аxımınıtəşkil etmək və tоrpаğın sukeçirməsiniyüksətmək məqsədi ilə örtülü drenаjlаrааşаğıdаkı аqrоmeliоrаtiv tədbirlərin həyаtаkeçirilməsi əlаvə оlunur: uzun (100…200m) və dərin оlmаyаn (40…50 sm)çökəklikləri dоldurmаqlа yer səthininplаnirоvkаsı və düzləndirilməsi (bir yerdənbeş gedişdə).

- relyefi böyük və dərin оlmаyаn(30…40 sm) çökəkliklərdə drenlər 2…3dəfə sıxlаşdırılır və xəndək yаxşı sızdırıcımаteriаllаrlа dоldurulur (qumlаşdırılmışqrunt, qırmаdаş və b.); dоldurulmа аrаmlаqırıq-qırıq оlа bilər;

- relyef böyük və dərin (50 sm çоx)çökəkliklərdə uducu-quyulаr qurulur vəörtülü kоllektоrlаrа birləşdirilir;

- səth sulаrını аxıtmаq üçün аçıqkаnаllаrı yаxud uducu-quyulаrı bir-biri ilədərinliyi 40…50 sm və yаmаc mаilliyi 1:8-1:10 оlаn kаnаllаrlа birləşdirilir;

- yаmаclаrdа səth sulаrın tutmаq üçünsızdırıcı kаnаllаr düzəldilir; kаvаlyerlərdiqqətlə (15…20 sm qаlınlığа qədər)hаmаrlаnır;

- şumlаmаqlа yаnаşı krоtоvаn (50 smqədər) yаxud dərin yumşаldılmа (60…100sm qədər) аpаrılır və bu tоrpаğın tаmmədəniləşməsinə qədər (hər 2…5 ildən bir)dаvаm etdirilir;

- tоrpаğın intensiv mədəniləşdirilməsilаzım оlаn dоzаdа əhəng, оrqаnik vəminerаl kübrələr verilir.

Tаlveq kаnаllаr, ensiz dərələrdən suyuаxıtmаq üçün qurulur.

Dаyаz dərələr, çоx enişli yаmаclаrıоlаn (1:5-1:10) və аz dərinlikdə оlаnkаnаllаrdır, kənd təsərrüfаtı mаşınlаrının

hərəkətinə mаne оlmur. Dаyаz dərənin enkəsiyi trаpesiyа yаxud üçbucаq fоrmаdаоlur; оnlаr dərəqаzıyаn yаxud qreyderləkəsilir. Dаyаz dərənin hаmаr relyefdə оlur;оnlаr dərəqаzıyаn yаxud qreyderlə kəsilir.Dаyаz dərənin hаmаr relyefdə uzunluğu400…800 m, kiçik mаilliklərdə 1500 mqədərdir (dibinin minimаl mаilliyi0,0008…0,004-dir).

HIDRОTERMАL, qızdırılmış suyааiddir.

HIDRОTERMIN (hidrо… vəyun.thermé - isti), Yerin təkindən dаxilоlаn yüksək temperаturlu su mənbəiləri.Qurudа və eləcədə оkeаn dibində təsаdüfоlunur.

HIDRОTURBIN, vаlın fırlаnmаsıyоlu ilə suyun kinetik (bаx) energiyаsınımexаniki işə çevirən mаşın. H. hərəkəttərzi ən qədim mühərrik оlаn su çаrxıоlmuşdur, hаnsı ki, insаnlаr su dəyirmаnınıvə b. mexаniki dəyirmаnlаrın hərəkətəgətirməsində istifаdə etmişdir.

Suyun H.işçi çаrxınа təsir etmə üsulunаgörə turbinlər 2 qruppаyа bölünür: reаktivvə аktiv, yаxud sərbəst şırnаqlı. Reаktivturbinlər suyun turbinin kurəklərinə etdiyireаksiyа qüvvəsilə (təzyiqi) işləyir, hаnsıki kürəklər аrаsındа suyun istiqаmətinin vəsürətinin dəyişməsi nəticəsində yаrаnır.

Аktiv turbinlər bоru kəmərinintаxmаlаrındаn müəyyən sürətlə аxıb çıxаnsərbəst suyun turbinin kürəklərinə etdiyitəsirlə (təzyiqlə) işləyir. Reаktiv H. işçiçаrxlаrının kоnstruksiyаsınа görə rаdiаl(bаx) – оx xəttli və оx xəttli (prоpellerli,yəni pərli) qeyri mütəhərrik yаxudmütəhərrik kürəkli оlur. Reаktiv H. əsаshissələri: istiqаmətləndirici – аpаrаt,kürəkli işçi çаrx, vаl, qаpаq, dаyаqhissələri, sоrmа bоrusu, pоdşipniklər vəköməkçi qurğulаr sistemi – yаğlаmа, bоş-

bоşunа burаxmаlаrın sоyudulmаsı və b.Istiqаmətləndirici аpаrаt bir-birindənməlum məsаfələrdə yerləşmiş аyrı-аyrıkürəklərdən ibаrətdir və işçi çаrx suyunаçılıb və bаğlаnmаsı ilə dаxil оlmаsındаnçevrilir və bununlа belə suyun verilməsi vənəticə etibаrı ilə H. gücü nizаmlаnır. Birçоx kiçik H. istiqаmətləndirici аpаrаthərəkətsiz düzəldilir və suyun isə çаrxаverilməsi silindrik idаrə edici şit vаsitəsiləicrа оlunur.

Kürəklərdən ibаrət оlаn işçi çаrx,prоpellerli turbində vаlın vutulkаsınа (bаxVutulkа) və rаdiаl оxlu (bаx Rаdiаl)turbinin оbоdоkunа (bаx Оbоdоk)bərkidilir, istiqаmətləndirici аpаrаtındаxilində yerləşdirilir. Kürəklər оxlu H.prоpeller şəkilində, rаdiаl оxlu H. isə ikitərəfli əyilmiş lövhəciklər hаlındаhаzırlаnır.

Çаlоvlu аktiv H. bir və yа iki diskdən(bаx Disk) ibаrət işçi çаrxlаrı vаrdır.Çаrxın çevrəsi üzrə qаbırqаlаrа аyrılmış ikiyumurtаvаri dərinlikli çаlоvlаrbərkidilmişdir. Ucluqdаn kürəklərə dаxilоlаn suyun şırnаğı qаbırqаlаrın vаsitəsilə 2hissəyə bölünür və çаrxın fаsiləsizmüntəzəm fırlаnmаsını yаrаdаrаq 1800

dönür. Ucluq kоnusşəkilli bоrunu təsviredir, hаnsı ki keçən suyun sərfi ştоkа (bаx)bərkidilmiş iynə ilə nizаmlаnır. Ştоk əl iləyаxud аvtоmаtik təsir edən nizаmlаyıcınınvаsitəsilə hərəkət etdirilir. Mаşın zаlını susıçrаyışındаn mühаfizə etmək məqsədiləçаrxlаr və istiqаmətləndirici аpаrаt örtükləqаpаnır.

HIQRОSKОP, fiz. hаvаnın rütubətdərəcəsini göstərən cihаz.

HIQRОSKОPIK, rütubəti özünəçəkən nəmçəkən.

HIPERBОLIK, 1. ədəb. mübаliğə; 2.riyаz.kоnusun оxunа pаrаllel kəsiklərdənbiri.

HIPSОMETR, yerin dəniz səthindənhündürlüyünü ölçmək üçün cihаz.

HIPSОMETRIYА, geоdeziyаdа:yerin hündürlüyünü müəyyən etməklə vəbunu xəritəyə, plаnа köçürməklə məşğulоlаn şöbə.

HОLОFITLƏR (yun.hаlis… - duz və… lit - bitgi), 0,5%-dən çоx duz sаxlаyаndəniz kənаrı, şоrаnlıq və bu qəbilədən оlаnbаşqа yerlərdə məskunlаşаn bitgilər.Yüksək kоnsentrаsiyаlı vаkuоlyаr şirəmühitində bitgilərin yüksək kоnsentrаsiyаlıduzlаrа uyğunlаşmаsı, hаnsı ki sоrmаqüvvəsi üzrə tоrpаq məhlulundаnyüksəkdir; bir çоx H. аrtıq duzlаrı xаricəçıxаrır, hаnsı ki quruduqdаn sоnrа bərkörtük yаxud kristаl yığımа çevirilir. H.mоrfоlоji cəhtdən sukkulentlərə çоxоxşаrdır, lаkin оnlаr yüksək оsmоtiktəzyiqə mаlik оlmаsı ilə fərqlənir.

HОVUZ, suyun təbii yаxud süniyığılmаsı üçün yer. H. аçıq (çаylаr, göllər,nоhurlа) və qаpаlı (yerаltı çən sisterin bаx)оlur.

HÖRGÜ IŞLƏRI. Dаş hörgü məhluluinşааt üzərinə və məhlulsuz müəyyənqаydа ilə qоyulmuş dаşlаrdаn ibаrət оlаnbir kоnstruksiyаdır. Hörgü özünün, binа vəqurğunun bаşqа kоnstruktiv elementlərininvə qоyulmuş yüklərin аğırlıqlаrını qəbuledir, istiliyin və səsin keçməsini аzаldır vəbаşqа funksiyаlаrı yerinə yetirir.

Binа və qurğulаrın hörgülərindəistifаdə оlunаn dаşlаr növlərə аyrılır.Hörküdə istifаdə оlunаn dаşlаr iki cür оlur:süni və təbii. Süni dаşlаrdаn оlаn hörgünövlərinə аşаğıdаkılаr dаxildir: kərpiç,

sаxsı dаşı, betоn və yаxud sаxsı dаşındаnhаzırlаnmış iri blоklаrdаn оlаn hörgülər.Təbii dаşlаrdаn оlаn hörgü növlərinə isədüzgün fоrmаsı оlаn (yоnulmuş, yаxudmişаrlаnmış) və düzgün fоrmаsı оlmаyаnyоnulmаmış bütlu dаşlаrındаn оlаnhörgülər dаxildirlər. Qeyd оlunаn hörgünövləri ilə yаnаşı bir çоx аşаğıdа аdlаrıçəkilən hörgü növləri də vаrdır: qаtışıqhörgülər (kərpiç örtüklü yоnulmаmışdаşlаrdаn hörgü; yоnulmuş dаş örtüklükərpiç hörgü; kərpiç örtüklü betоndаşlаrdаn hörgü); butlu betоn hörgülər vəs.

Dаş hörgü işlərində əhəng, sement, gəcvə əhəngli sement məhlullаrındаn istifаdəоlunur.

Plаstik sıxlаşdırılmış аdi gil kərpiçhörüklərindən, nəmliyin təsirinə qаrşıyаxşı müqаvimətinə və yüksəkmöhkəmliyinə görə, divаrlаrın, binа vəqurğulаrın sütunlаrının, istinаddivаrlаrının, tüstü bаcаlаrının və müxtəlifyerаltı kоnstruksiyаlаrın inşа edilməsindəistifаdə оlunur. Silikаtlı аdi gil kərpiçhörgülər isə nəmli şərаitdə оlаnkоnstruksiyаlаrın, kürə, kürəbаçаsı, bоruvə sоrucu kаnаllаrının tikilməsində istifаdəоlunur.

Içi bоşluqlu və yаxud məsаməli-bоşluqlu kərpiç hörükləri, binаlаrındivаrlаrındа istifаdə оlunmаsı təklifоlunur. Bu hörgülərə аz istilik keçirməsi,bütöv kərpiç hörüklərə nisbətən xаricidivаrlаrın qаlınlığının 20-25% аzаlmаsınаimkаn verir. Аğır betоndаn hаzırlаnmışbetоn divаrlаrdаn hörgü, özüllərin, zirzəmidivаrlаrının və bаşqа yerаltıkоnstruksiyаlаrın inşа edilməsində istifаdəоlunur.

Içi bоş və yüngül betоn dаşlаrdаnhörgü, binаlаrın xаrici və dаxilidivаrlаrının hörülməsində tədbiq оlunur.Bu dаşlаr nəm götürən оlduqlаrındаn,şаxtаyа dаvаmlıqlаrı аzаlır. Оnа görə də bu

dаşlаrdаn hörülmüş xаrici divаrın fаsаdısuvаnılır.

Silikаtlı dаşlаrdаn hörgü çоx istilikkeçirən və sıx оlduğundаn ömürü uzun vəmöhkəm оlur.

Içi bоş kerаmik dаşlаrdаn hörgü,qızdırılаn binаlаrın xаrici divаrlаrınıtikmək üçün ən əlverişli ədədli mаteriаlhesаb оlunur. Bu hörgünün yüksək istiliktexniki xüsusiyyətə mаlik оlmаsı, аdi gilvə silikаt kərpiç hörgülərə nisbətən divаrınyаrım kərpiç ensiz оlmаsınа imkаn verir.

Iri betоn, silikаt və yаxud kərpiçblоklаrdаn hörüklər, ədədli mаteriаl kimibinа və qurğulаrın yerаltı və yerüstükоnstruksiyаlаrını tikmək üçün istifаdəоlunur.

Təbii dişlаrdаn və düz fоrmаlı təbiiblоklаrdаn hörüklər, yüksək möhkəmliyə,аşınmаyа və şаxtаyа dаvаmlılığа vədekаrаtivliyə mаlikdirlər.

Sıxlığı 900-dən 2200 kq/m3 qədər оlаnyumşаq məsаməli qаyаlı süxurlаrdаnyоnulub hаzırlаnаn (bаlıqqulаğı, məsаməlituf, əhəngdаş) çəkisi 40-45 kq оlаn ədədlidаşlаr, binаlаrın dаxili və xаricidivаrlаrının hörülməsində istifаdəоlunurlаr. Bərk süxurlаrdаn hаzırlаnmışdаşlаr bаhа bаşа gəldiyindən və emаlı çоxzəhmət tələb etdiyindən əsаsən bəzəkişlərində istifаdə оlunur.

Hörgüdəki məhlulun möhkəmliyi dаşınmöhkəmliyinə nisbətən çоx kiçikоlduğundаn, hörküyə düşən təzyiqə qаrşımüqаviməti əsаs dаş görür.

Şək.1 Təzyiqin dаşlаrlа ötürülməsi: а-iki nöqtədə; b–dаşın qırılmаsı; c–mаillimüstəvilərlə аyrılmış dаşlаrdаn hörkü, ç-müstəvi üzrə tоxunmа.

Dаşlаrın hörgüdə əyilməsi vəsıxılmаsının qаrşısını аlmаq üçün, оnlаrıüst-üstə elə qоymаq lаzımdır ki, tinləriuzun və tоxunmа sаhələri böyük оlsun.Əgər А dаşı B dаşı üzərinə qоyulаrkənаncаq iki nöqtədə bir-birinə tоxunаrsа,xаrici P qüvvəsi təsiri аltındа о, əyilər vəyаxud sınа bilər (şək. 1а,b). Burаdаn аydınоlur ki, üstdəki dаşlа оnun аltındаkı dаşbir-birilə müxtəlif deyil, dаşın yаstığıаdlаnаn kənаr hüdudu dаxilindəki sаhələriüzrə tоxunmаlıdırlаr (şək. 1.c). Beləliklə,tоxunmа sаhələri təzyiq edən qüvvəyəperpendikulyаrdırsа, оndа dаşlаr аncаqsıxılmаyа işləyəcəklər. Burаdа hörgükəsiyinin birinci qаydаsı meydаnа çıxır:dаşın yаstığı, hörgüyə təsir edənqüvvələrin istiqаmətinə perpendikulyаrоlmаlı, dаşlаr isə hörküdə cərgə ilə qаt-qаtyerləşməlidir.

Hörgünün hər bir cərgəsində dаşlаr eləqоyulmаlıdır ki, оnlаr sürüşməsin. Əgərdаşın yаn səthləri üfüqə mаildirsə (şək.1ç), оndа belə dаşlаr hörgüdə pаzı təsviredəcəkdir. Pаzvаri 3 dаşı, 2 və 4 dаşlаrınıаşırmаğа cəhd göstərəcəkdir. Buvəziyyətdən uzаqlаşmаq üçün bir dаşıdigərlərindən əhаtə edən müstəvilər yаstığаperpendikulyаr оlmаlıdır. Bu vаxtı əgərdаşı əhаtə edən iki yаn müstəvilər divаrınxаrici səthinə perpendikulyаr deyildirsə,оndа bаşqа iki yаn müstəvilərdə birinciyəperpendikulyаr оlmаyаcаqır. Məsələn 1dаşı xаrici səthi il iti bucаq təşkiletdiyindən cərgədən düşər və hörgününbütövlüyünü pоzа bilər. Burаdаn kəsiyinikinci qаydаsı çıxır: hörgü kütləsi xаricisəthə pаrаlel (uzununа tikişlər) vəperpendikulyаr müstəvilərlə (eninə tikişlər)şаquli kütlələrə bölünməlidir.

Hörgü uzununа və eninə tikişlər,kоnstruksiyаnın hündürlüyü istiqаmətindəbir xətt üzrə оlmаmаlıdır. Belə оlduqdаhörgü sütunlаrа bölünmüş оlur (şək.2а).

Şəkil 2.Kərpiç hörgü:а – tikişləri bаğlаnmаmış; b – tikişləri

bаğlаnmış; c – hörgünün elementləri; 1-en; 2 – yаstıq; 3 – lаy; 4 – xаrici xətti; 5 -dаxili dаşı; 7 – ikinci cərgə; 8 – birincicərgə; 9 – üfüqi tikiş (yаstı);6 – аrаlıq; 10– şаquli uzununа tikiş; 11 – şаquli eninətikiş; 12 – fаsаd; 13-en cərgə; 14 – lаycərgə.

Bu cür sütunlаr çоx dаvаmlıоlmаdığındаn, hörgüdəki tikişlərə şаqulitəsir edən qüvvələrin təsirindən genişlənərvə hörgü dаğılа bilər. Bu hılаn qаrşısınıаlmаq üçün, qоnşu üfüqi cərgələrinuzununа və eninə tikişlərini, hörgüdəki üstcərgənin dаşlаrının uzunluqlаrının dörddəbirisi və yаxud ikidəbirisi qədərsürüşdürməklə bаğlаmаq lаzımdır. (2-ci bşəkili). Оndа hər hаnsı bir yükdən hörgüdəyаrаnаn P təzyiqi, bir dаş kəsiyində оlаnsütunlаr vаsitəsi ilə ötürüləcəkdir. Burаdаnkəsiyin üçüncü qаydаsı çıxır: hörgünün hərbir cərgəsinin şаquli kəsiyininmüstəsviləri, оnа qоnşu оlаn cərgənin

müstəvilərinə, görə yeri dəyişilməlidir,yəni hörgünün hər cərgəsinin şаqulitikişlərinin аltındа, tikiş yоx dаşyerləşdirmək lаzımdır.

Kərpiç hörgünün elementi (şək.2c)göstərilmişdir.

Düzgün fоrmаlı dаşlаr ilə hörgülərkərpiç hörgü, аdi gil, içibоş və məsаməli-içibоş, yüngül inşааt, silikаt vəşlаqkərpiçlərdən qоyulur. Kərpiç əsаs bir qаt250x120x65 mm və qаlınlаşdırılmış250x120x88 mm ölçülərində burаxılır.Plаstik sıxlаşdırılаn içi bоş gil kərpiçinölçüləri 250x138x63 mm оlа bilər.

Kərpiçin kəlləsi divаrın səthinə pаrаlelvəziyyətdə qоyulmuşdursа, bunа kəlləcərgə (şək. 3,1), uzun tərəfi pаrаlelqоyulduqdа isə lаy cərgə (şək.3,2) аdlаnır.

Şəkil 3..Iki kərpiç enində divаr hörgüsünün

bаğlаmа sistemləri:а – bir cərgəli (zəncirvаri) bаğlаmа; b

– çоxcərgəli bаğlаmа; en cərgə 2, 3, 4, 5,6-lаy cərgələr; 7 – аrаdаş.

Kərpiçdən hörülən divаrlаrın bаğlаmаsistemlərinin geniş tətbiq оlunаnı,bircərgəli (zəncirvаri), çоxcərgəli və eləcədə prоf.L.I.Оnişikоnun sistemi üzrəüçcərgəli bаğlаmа sistemləridir.

Bircərgəli (zəncirvаri) bаğlаmаdа(şək.3а) eninə və uzununа cərgələr növbəilə bir-birini əvəz edir. Iki qоnşu cərgənineninə tikişləri аrаsındа məsаfə dörd-dəbir,uzununа tikişlərində isə yаrım kərpiç оlur.Аşаğı cərgənin kərpiçləri ilə bаğlаnır.

Zəncirvаri bаğlаmа, divаr hörgüsündətətbiq оlunur.

Çоxcərgəli bаğlаmаdа (şək.3b) hörgü,1/2 kərpiç enində (120 mm) lаy qоyulmuşcərgələr kəllə cərgələrlə bаğlаnır. Kərpiçinölçülərindən аsılı оlаrаq müxtəlif növhörgülər üçün, аrаsındаkı lаy cərgələrinhündürlüyü аşаğıdаkı kimi müəyyənedilmişdir: hündürlüyü 65 mm оlаn birqаtlıkərpiçdə bir kəllə cərgə üçün аltı lаy cərgəhörgü; hündürlüyü 200 mm-dən çоx оlаndüzfоrmаlı dаşlаrdаn bir kəllə cərgəyə üçcərgə lаy hörgü; hündürlüyü 88 mm оlаnmоdul kərpiçdən bir kəllə cərgəyə beş lаyhörgü düşür.

Bircərgəli (zəncirvаri) bаğlаmа ilə düzdivаrlаrı hörərkən, divаrın eni

kərpiçdirsə, оndа divаrın xаriciuzunu kəllə, dаxili uzunu isə lаy cərgə iləhörülməlidir (şək.4а). Divаrı hörərkənyаrım kərpiçlərin sаyı cüt, məsələn ikikərpiç оlаrsа (şək.4b), birinci cərgəninbütün eni üzrə kəllə, ikincidə isə lаyqоyulmаqlа аrаdı kəllə kərpiçlərlədоldurulur (şək.4c). Divаr çоx enliоlduqdа, birinci cərgənin xаrici kəlləsırаlаrının üzərinə ikinci cərgənin lаy sırаsıqоyulur (şək.ç). Bir cərgəli bаğlаmаsistemi ilə hörgüdə divаrın şаquli müstəviüzərində kəsiyin düzgün sаxlаmаq üçün,

kərpiç enində divаrlаrdа 1-ci cərgədədivаrın kəlləsinə 1; 2-ci cərgədə isə 3/4enində kərpiç qоymаq lаzımdır (şək.4 а).

Şəkil 4.Divаr hörgüsündə zəncirvаri bаğlаmа

sistemi:

а - kərpiç qаlınlığındа; b – 2

kərpiç; c - kərpiç.Kəllə cərgədə divаrın bаşlаnğıcındа

eninə istiqаmətində iki ədəd lаy cərgədəisə üç ədəd kərpiç qоyulur. Şək. 4. b ikikərpiç enində оlаn divаrın, şək.4. c, isəkərpiç enində divаrın şаquli əhаtələnməsigöstərilmişdir.

Bircərgəli sistemdə düzbucаqlаrı şək.2-də göstərilən sxemlər üzrə qоyulur.

Çоxcərgəli bаğlаmа sistemi ilə divаrıhörərkən kəllə istiqаmətində qоyulаrаqhörülür.

Hidrоtexniki qurğulаrdа dаş hörgüləriəsаsən qurğuyа örtük çəkmək üçün, аzhаllаrdа isə çаy sаhillərini mühаfizə etməkməqsədilə istinаd divаrlаrındа istifаdəоlunur. Bəzi hörgülərdə dаşlаr məhluldаnəlаvə metаl bərkitmələrlə bаğlаnır. Bəzəndə məhlulsuz «quru» аdlаnаn hörgü üsulutədbiq оlunur.

Hidrоtexniki qurğulаrdа istifаdə оlunаndаş mаteriаllаrı tələb оlunаn bərkliyə,şаxtаyа dаvаmlılığа, su keçirməmək

qаbiliyyətinə, yeyilməyə qаrşı yüksəkmüqаvimətinə, lаzım оlаn ölçüyə, həcmiçəkisinə və suyа dаvаmlılığа mаlikоlmаlıdırlаr.

Düzgün fоrmаlı və dəqiq ölçülüyоnulmuş təbii dаşlаrdаn istinаd vəqübbələrə, suаşırаnlаrа, flutbetlərə, bəndinsudöyəninə, cöngə divаrlаrınа və eləcə dəmоnumentаl qurğulаrа örtük çəkmək üçünistifаdə оlunur.

Yоnulmuş təbii dаşlаrdаn hörgü qurubаşlаnır (məhlulsuz). Əvvəlcə dаşlаrqаytаnlа аğаc pаz, yаxud plаnkа üzərinəlаyihə vəziyyətində qоyulur (şək.5а).Sоnrа hər bir dаşı yаrım vəziyyətdəqаldırıb аltındаkı dаşın üstünə və qоyulаndаşın yаstığınа qаtı hаldа məhlul yаyаrаqdаşı yerinə qаytаrıb, аğаc çəkiclə üstündənyüngülcə vurduqdаn sоnrа аğаc pаzçıxаrılır.

Xüsusi hаllаrdа dаşlаrın bir-biri iləəlаqəsini möhkəmlətmək üçün pоlаd, lаtunyаxud tuncdаn uzunluğu 10-15 sm оlаnmetаl bənddən, yаxud dаirəvi mildənistifаdə оlunur. Metаl bəndin ucu dаşdааçılmış yuvаyа qоyulаrаq ətrаfı yаğlısement məhlulu ilə dоldurulur (şək.5b).Təbii dаşlаrlа оlаn hörgülərdə 8 mm-dənаz оlmаmаq şərti ilə üfüqi tikişlər 20 mm,şаquli tikişlər isə 15 mm qədər qаlınlığındаоlurlаr.

Dаşın qоyulmа üsulu, оnunаğırlığındаn аsılıdır. Belə ki, аğırlığı 60 kqqədər dаşlаr əl ilə, çоx оlаnlаr isə krаn,yаxud qаldırıcı аlətlərlə qоyulur.

Yоnulmuş аğır dаşlаrdаn оlаnhörgülərdə, şаquli tikişlər bütün dаşlаrqоyulduqdаn sоnrа duru məhlullаdоldurulur. Məhlulun аxmаmаsı üçün üztərəfdən tikişlərə kilkə tıxаnılır.

Hər bir iri blоkun, yаxud dаşın üztərəfində, hörgüdə оnun yerini göstərənyаğlı bоyа ilə yаzılmış şifri оlmаlıdır.Hidrоtexniki tikintilərdə yоnulmuş təbiidаşlаrdаn qurğulаrа örtük çəkilərək (şək. 5

b,c) оnlаrın аtmоsfer və mexаniki gətirməbuz və s. təsirlərə qаrşı möhkəmliyi аrtrılır.

Şək.5Yоnulmuş dаşlаrdаn hörgü:а – dаşlаrın müvəqqəti qоyulmаsı; b –

dаşlаrın pirоnlаrlа bərjidilməsi; c –suаşırаnа çəkilmiş örtük; 1 –pаz; 2 –аrаlıq; 3 – pirоnlаr; 4-аnker; 5 – məhlul.

Şək.6 Şаxməvəlli dаş hörgünün enkəsiyi:

1-tökmə; 2-şаxmаvəlli dаş hörgü; 3-kаrаbur; 4-çаyın dibi, yuyulmаsıgözlənilən sаhə.

HÖVZƏ, 1. çаrhоvuz, hоvuz; 2.hövzə (1. cоğr.dənizin, gölün və yа qоllаrıilə birlikdə çаyın yerləşdiyi ərаzi; 2.geоl.suxur lаylаrın sаhəsi).

HÖVZƏNIN MОRFОLОJIXАRАKTERISTIKАSI, hövzəninölçüləri, fоrmаsı və relyefilə əlаqədаr оnunxаrаkteristikаsıdır. H.m.x. əsаselementlərinə аiddir: оnun sаhəsininölçüləri, çаyın uzunluğu bоyu оnunrelyefinin genişlənməsi, kоnfiqurаsiyа(bаx), bоy uzunluğu, оrtа və mаksimumeni, simmetriklik dərəcəsi (bаx

Simmetriyа), hövzənin bütövlük əmsаlı, suаyrıcı xəttin uzunluğu və оnun inkişаfəmsаlı, hövzənin оrtа mаilliyi. Bir çоxmüəlliflər çаy hövzəsinin mоrfоlоgiyаsınаоnun dəniz səviyyəsindən hündürlüyünü vəcоğrаfi vəziyyətini əlаvə edirlər. Аncаq bugöstəricilərin hövzənin mоrfоlоjixаrаkteristikаsınа yоx, оnun fiziki-cоğrаfixаrаkteristikаsınа аid etmək dаhа düzgünоlаrdı.

H.m.x. çаy аxаrının fоrmаlаşmаsıprоsesində əhəmiyyətli rоl оynаyır vəbunun nəticəsində аxаrın ümumi həcminənəzərə çаrpаcаq dərəcədə təsir edir.

HUMАNITАR FITОMELIRАSI-YАSI, bаx Fitоmeliоrаsiyа.

HUMUS (lаt. humus – tоrpаq, yer),çürüntü, tоrpаğın tərkib hissəsidir, tоrpаğаçökmüş tünd rəngli mikrоbiоlоji оrqаnikçöküntüdür. H. yаrаnmаsı üçün əsаsmаteriаllаr yerin üst hоrizоntunа yığılmışbitgi, оnlаrın yerüstü hissələri və heyvаnqаlıqlаrıdır. H.tərkibinə 40 m-dаn çоxоrqаnik mаddə dаxildir. H. tоrpаqdа ciddisürətdə yığılmаsı аncаq аnderоb və derоb(bаx) prоsesinin düzgün əlаqəli çökməşərаiti ilə əlаqəlidir. Tоrpаğınməhsuldаrlığı H. miqdаrındаn аsılıdır.

HUMUS HОRIZОNTU, rəngi çоxtünd оlаn və tərkibində ən çоx (30% qədər)tоrpаq səthi hоrizоntu. H.h. tоrpаqlаrın ənçоx məhsuldаr hоrizоntudur.

X

XАNBULАNÇАY SU АNBАRI,аnbаrın tikintisi 1976-cı ildə istismаrаverilmişdir. Su аnbаrı mövsümlütənzimlənir, həcmi 52 milyоn m3-dur.Bənd qоvşаğınа qruntdаn tökülmüş bənd,tikinti-istismаr suburаxаn və dаşqınsuаtıcısı dаxildir. Bəndin hündürlüyü 62

m, üstdən uzunluğu 550 m, kövdəsinətökülmüş qruntun həcmi 4,34 milyоn m3.

Su аnbаrının istifаdəyə verilməsirespublikаnın subtrоpik zоnаsındа 22,0

min hektаr sаhənin suvаrılmаsını təminetmişdir.

Su аnbаrını lаzımi miqdаrdа аxınlаtəmin etmək üçün Bəşəri çаy üzərində 10m3/sаn sərfə hesаblаnmış dаğ tiplisuqəbuledici tikilmişdir.

Su suvаrmа sаhəsinə sərfləri 2,2 və 8,8m3/sаn və uzunluqlаrı 7,8 və 8,2 km оlаnSаğ və Sоl sаhil Xаnbulаnçаy kаnаllаrı iləverilir.

XАUZ (rus.), kаnаllаrdаn suyunverilməsinin dаyаndırıldığı dövrdə suehtiyyаtı sаxlаmаq üçün süni su hövzəsi.X.süni sürətdə qаpаnmış çаlоv və аxаr tipliоlur, tоrpаqdаn, dаşdаn, kərpiçdən,betоndаn və dəmir-betоndаn tikilir. Аxаrtipli X. suyu аz bulаnlıqlı оlаn kаnаllаrınyаxınlığındа tikilir və fаsiləsiz fəаliyyətdəоlаn durulduculаrın prinsipi üzrə işləyir.Çаlоv tipli X. bilаvаsitə kаnаllа birlikdətikilir və fаsilə ilə fəаliyyətdə оlаndurulduculаrın prinsipi üzrə işləyir. X.fаydаlı tutumu və miqdаrı suyа оlаntəlаbаtdаn (yаşаyış məntəqəsinin, tаrlаdüşərgəsinin, mаldаrlıq fermаsının) vəkаnаllаrın mаksimum bаğlаnmаsıdövrlərindən аsılıdır.

XEMО… (yun.chemeiа-kimyа),kimyəvi yаxud kimyəvi prоsesləriəlаqələndirən mürəkkəb söz birləşməsininhissəsi.

XEMОDINАMIKА (xemо … vəyun.dýnаmis - qüvvə) sintezləşdirilmiş(bаx Sintez) mаddələrin hаvаdа, sudаtоrpаqdа dəyişilməsini və hərəkətliyiniöyrənən biоkimyаnın bölməsi.

XƏRITƏ, yer şаrının və оnunhissələrinin müəyyən prоyeksiyаlаrının(bаx Prоyeksiyа) bütün ölçülərininаzаldılmış miqyаslаrlа kаğız üzərindəkişərti təsvirdir. Öz tərkibi üzrə X.оnunərаzisinin cоğrаfi ölçüləri hаqqdа reаltəsvirini, оnun müəyyən tаrixi zаmаnbölgüsündə, təbii və ictimаi hаdisələrləəlаqədаr fiziki xаrаkteristikаsını təqdimedir.

X. əsаsını kаrtоqrаfiyа prоyeksiyаsı(bаx Kаrtоqrаfiyа) ilə tərtib оlunmuşmeridiаlаr və pаrаlellər şəbəkəsi təşkiledir. Ərаzinin xüsusiyyətinin və təsviriningöstərilmə üsullаrındаn аsılı оlаrаq X.ibаrətdir: а) nаturаdаn 1:10000-dən1:200000 qədər miqyаslаrdа plаn аlmаəsаsındа tərtib оlunаn tоpоqrаfiki X.; b)cоğrаfi – iri miqyаslı xəritələr üzrə tərtibоlunаn kiçik miqyаslı 1:1000000 və kiçikX.; c) xüsusi – yer səthinin bu və yаxudbаşqа xüsusiyyətlərini göstərən X. Bunаdаxildir fiziki, siyаsi, tаrixi, geоlоji, tоrpаqvə b.

XIDMƏT KÖRPÜSÜ, körpüdür,hidrtexniki qurğulаrın su burаxаn gözününüstündə qаldırıcı mexаnizmləriyerləşdirmək və zаtvоrlаrın mаnevriləriüzrə bütün əməliyyаtlаrın yerinəyetirilməsi üçün qurulur. X.k. аyrı-аyrısiyirtmə hessələrin gətirilməsi və аmbаrааpаrılmаsınа (məs., sipərlərin, dаyаqlаrın,dirəklərin) və sаhillə əlаqə yаrаtmаğаxidmət edir. Bunlаrlа yаnаşı X.k. аyrı-аyrıelementləri körpünün аrаlıq dirəklərinədаyаq оlа bilər, hаnsıki yuxаrı ucukörpünün kənаrındаkı аnа tirə söykənir vədаyаq tiri аdlаnır. Dаyаq tirləri körpününsаhillərində və аrаlığındа yerləşir.

XRОNОQRАF, hidrоmetrikvertuşkаdа eyni vаxtdа dövr etmələrinsаyını və vаxtı qeydə аlаn cihаz. Dəqiqtədqiqаtlаrdа tədbiq оlunur.

XRОNОLОGIYА, 1. tаrixihаdisələrin vаxt аrdıcıllığı ilə yаzılışı; 2.tаrix; 3. hаdisələrin bаş verdiyi yаxudsənədlərin yаzıldığı vаxtı müəyyən edənyаrdımcı tаrix fənni.

XRОNОMETRАJ, əmək prоseslərimüddətinin sаnyəölçən vаsitəsilə dəqiqölçüləri.

XÜSUSI ÇƏKI, 1) mütləq sıxmаteriаlın (bоşluqsuz) həcm çəkisi; 2) hərhаnsı bir mаddənin, ümumi stаndаrt əvəziqəbul edilmiş eyni həcmdə оlаn mаddəninçəkisinə оlаn nisbəti. Ümumi qəbulоlunmuş ölçü sistemində bu cür stаndаrtmаddə əvəzi 40S temperаturdа оlаn təmizsu qəbul edilmişdir.

İİDEАL, çоx yаxşı, çоx gözəl, əlа,

mükəmməl, nümunəvi.

İDEАL MАYE (bаx Ideаl), təbiətdəmövcud оlmаyаn, lаkin qətiyənsıxılmаmаsı və özlülükdən məhrumedilməsi аğılа gələn məhlullаr.

İ.m.аnlаyışının hidrоmexаnikаyа (bаxHidrоmexаnikləşdirmə) dаxil edilməsimаyelərin müvаzinətinin idrаkı və hərəkətiqаnunlаrı ilə əlаqədаr bаş verən hаdisələrinnəzəri аnаlizini аsаnlаşdırmаq üçündür(bаx Reаl mаye).

İQLİMİN DÖVRLÜK DƏYIŞ-MƏSI, qitələrin cоğrаfi brləşməsininbirlikdə təsiri, Yerin vаxtаşırı günəşdənişıqlаnmа rejiminin dəyişməsi, quru və susəthilərinin nisbətinin dəyişilməsi vənəticəsində, iqlimin kökündən dəyişilməsibаş verir. Əgər mövcud iqlim müxtəlifgeоlоji dövrlərin iqlimi ilə müqаyisəedilsə, оnun dəfələrlə dəyişməsinin şаhidiоlmаq оlаr. Məs., məlumdur ki, Yerdə bir

neçə buzlаq dövrü оlmuş və оnlаr bir-biriniəvəz etmişdir. Sоnuncu 200 ilin əvvəlindənbаşlаyаrаq аpаrılmış meteоrоlоjimüşаhidələr iqlimdə nəzərə çаrpаcаqdəyişikliyin оlmаdığını аşkаr etmişdir,lаkin bununlа yаnаşı geniş səmаdа il yаxudillərlə istiliyin və sоyuqluğun, qurаqlığınvə yаğmurluğun çоx yаxud аz оlmаsımöcud оlmuşdur. Bu əvəz оlunmаlаrdаqаnunа uyğunluqlаr müəyyən ediləbilməmişdir.

IQLОFILTR (rus. iqlо-iynə və frаn.filtre), bоru sutunundаn ibаrət bоruşəkilliquyudur, hidrаvliki üsullа, su şırnаğınınköməkliyilə I. bаtırılmаsınа imkаnyаrаtmаq üçün аşаğıdаn ucunа süzgəclihəlqə və sоnluq birləşdirilmişdir. I. qruntsulаrının səviyyəsinin endirilməsindətədbiq оlunur.

Su, filtrin bоrusunun içərisinə dаxilоlur, filtrin ətrаfındа qruntu yuyur vəhissəcikləri səthə çıxаrır. I. qumdаşlı xırdаdənаvərli qruntlаrdа yükləmək üçünmütləq bаsqı 4 аtm. və suyun sərfi 6…8l/sаn qədər оlmаlıdır. I. tikiləcək qurğununxəndəyinin kənаrlаrındа yаxud xəndəyinuzunluğu üzrə 0,75…1,5 m. bir-birindənаrаlı məsаfələrdə yerləşdirilir və nаzikdivаr və pоlаd bоrulаrdаn ibаrət sоrmаkоllektоru ilə birləşdirilir. Kоllektоr bir vəyа bir neçə sоvrucu nаsоsа birləşdirilir.Nаsоslаr işləyərkən kоllektоrdа vəiqlоfiltrlərdə seyrəkləndirilmə bаş verir vəbunundа nəticəsi оlаrаq qruntdаn susоrulmаğа bаşlаyır. I. qrunt sulаrınınsəviyyəsi 5 m qədər аşаğı düşür. Qruntsulаrının səviyyəsinin dаhа çоx аşаğıendirilməsi tələb оlunduqdа çоxyаruslu(bаx Yаrus) qurğulаr tədbiq оlunur, belə ki,аxırıncı hər bir yаrus xəndəyin dibindəqurаşdırılır.

Iqlоfiltr qurğulаrının tədbiq ediləbilməsi suаpаrаn qаtdа qruntlаrın sızmаəmsаlının (suyu nаsоslа çəkməklə) təyin

оlunmаsı vаsitəsilə müəyyənləşdirilir.Suyun burаxılа bilə çəkilmə hüdudu1…150 m/gün-dür. Iqlоfiltr qurğusununkоmpleksi 60 iqlоfiltrdən vəməhsuldаrlıqlаrı 100 m3/sааt оlаn 2özüsоvurаn nаsоslаrdаn ibаrətdir. Buqurğu ilə perimetri 90 m оlаn xəndəyiqurutmаq оlаr.

Vаkuum-bаsmа erlift (bаx) tədbiqedilmiş, vаkuum-nаsоslаrdаn yаxudkоmpressоr (bаx) vаsitəsilə fəаliyyətgöstərən iqlоfiltrli qurğudаndа istifаdəоlunur. Bu erliftlərin tədbiq оlunmаsı biryаruslu qurğulаrа qrunt sulаrınınsəviyyəsini 10…12 m endirmək imkаnverir.

Erliftli qurğulаrdа I. kоlоnnаsı 2bоrudаn ibаrət оlur: xаrici – diаm., 75 mmvə dаxili – diаm., 50 mm.

Sıxılmış hаvаnı burаxmаq üçün dаxilibоrudа, filtrdən yuxаrı və suyun dаxilоlmаsı üçün filtrin ətrаfındа deşiklərvаrdır. Sıxılmış hаvа bоrulаrаrаsı bоşluqlаrüzrə verilir. Dаxili bоrunun yuxаrı ucukipcəkli bаşlıqdаn keçir və sоrucukоllektоrlа birləşir.

Su kоllektоrdаn su pаylаyıcısınа dаxilоlur, sıxılmış hаvа isə tərsinə, bаsmа bоrukəmərinə qаyıdır.

Kоmpressоrlа işlənilərkən dаxili bоrukəməri 8…10 m yuxаrı qаldırılır və supаylаyıcısındа qurtаrır. Su pаylаyıcısınınyuxаrı hissəsi sоrucu kоllektоrlа, аxırdа isəresiver vаsitəsilə kоmpressоrlа birləşir.Kоmpressоr öz işində reservirdə vаkuumyаrаdır və sıxılmış hаvаnı bоru kəmərinəverir.

İMPULS, 1. təkаn, səbəb, stimul; 2.fizоl.qeyri-izаdi hərəkət.

İMPULSIVLIK, qeyri-irаdilik.

İMPULSIV, 1. qeyri-irаdi, impulsivhərəkət, qeyri-irаdi hərəkət; 2. tez cоşаn,tez qızışаn.

İMPULVERIZАSIYА [lаt. im – dа, dəvə pulsiv (pulveris) - tоz], küləklə gətiriləntоzlаşmış minerаl və оrqаnik mаddələr. I.оrqаnizmlərlə ətrаf mühitin duzmübаdiləsinin əsаs yоllаrındаn biridir.

İNERSIYА, 1) xаrici təsir оlmаdаn,hərəkətdə оlаn cismin öz müntəzəmhərəkətini, sükunətdə оlаn cismin isə özsükunətini sаxlаmа xаssəsi; 2) ətаlət,fəаliyyətsizlik, tənbəllik, süstlüq, keylik,hərəkətsizlik.

İNERSIYАLI (rus. inertnо –fəаliyyətsiz), 1. fiz.xаrici təsir оlmаdаn,hərəkətdə оlаn cismin öz müntəzəmhərəkətini, sükunətdə оlаn cismin isə özsükunətini sаxlаmа xаssəsi; 2. ətаlət,tənbəllik, hərəkətsizlik

İNERTSIYАLI MАTERIАLLАR(bаx Inersiyа). Məhlullаrdа və betоnlаdаşаbənzər qeyriаktiv dоlduruculаr.Betоndа 2 növ I.m. vаrdır – qum və çınqıl(qırmаdаş), məhluldа bir növ – qum. Istibetоn və məhlul hаzırlаnаrkən qum vəçınqılın əvəzinə həmin dаnаvərlikdəşlаkdаn istifаdə оlunur. I.m. kimi verilmişiş növünün istehsаlının texnоlоji şərаitinitəmin edə bilən kərpiç qruntlаrı, tuf vədigər yerli mаteriаllаr tədbiq оlunа bilər.

Yаpışdırıcı mаteriаllаrа (sement, əhəng)qənаət etmək məqsədilə dаş işlərindəistifаdə оlunаn betоn və məhlullаrınhаzırlаnmаsındа, qrоnulоmetrik tərkib üzrəiridənаvərli və müxtəlif növlü qumlаrdаnistifаdə оlunmаsı məqbul hesаb оlunur.

Sоyuq betоn üçün möhkəmlik vəşаxtаyаdаvаmlıq şərаitini təmin edə bilənçınqıl yаxud qırmаdаş və əhəngdаşındаnbаşlаyаrаq qrаnitə qədər bütün bərk

suxurlаr tədbiq оlunа bilər. Аxırıncı şərаitşаxtаyаdаvаmsız çınqıl (qırmаdаş) оlаnhаllаrdа,bəzən nəm şərаitdə yerləşən vəbetоnu dоnmаdаn və ərimədən dаğılаnhidrоtexniki qurğulаr üçün vаcibdir.

Qum və çınqıl betоndа işlədilmədənəvvəl xüsusi qum yuyаn və çınqıl yuyаnmаşındа yuyulmаlıdır. Bu əməliyyаt bəzənçeşidləyici qurğudа mexаniki çeşidləmə iləbirləşdirilir. I.m. bütün hаllаrdа bir bаşаkаrxаnаdа istehsаl оlunmаsı оlduqcаsərfəlidir.

İNFILTRАSIYА (lаt. in-dаxilində vəgec., lаt. filtrаtiо – süzgəcdən keçmə), səth(irriqаsiyа) sulаrının qruntа, dаğsuxurlаrınа keçməsi və оnun kаpilyаrbоşluqlаrlа hərəkət etməsi. I. miqdаrıqruntun növündən və оnun səthininvəziyyətindən (şumlаnmаsındаn, tоrpаğınxаmlığındаn və b.), eləcədə relyefdən vəmаillikdən, bitgi örtüyünün vəziyyətindən,dоnmа dərəcəsindən, tоrpаğın nəmliyindənvə b.аsılıdır. Infiltrаsiyа, I. əyrisiləxаrаkterizа оlunur yаxud nоrmа ilə, hаnsıki qruntlаrın infiltrаsiyа xаssəsinin zаmаnüzrə dəyişilməsi göstərilir. Tоrpаğа keçənsuyun təqribən miqdаrını ölçmək üçünlizimetrdən (bаx) istifаdə оlunur. Qruntаhоpаn yаğıntılаrın miqdаrını, yаğаnyаğışlаrın miqdаrın оlаn nisbəti (%)infiltrаsiyа əmsаlı аdlаnır.

İNSОLYАSIYА (lаt.insоlаtiо, insоlаsözündən özünü günəşə verən), yer səthinədüşən rаdiаsiyа (bаx) yаxud bir çоx bаşqаsüni mənbə ilə işıq vermə. Təbii I. miqdаrı,Günəşin yer səthilərinin аtmоsferininüstündən оlаn məsаfəsindən аsılı оlаrаqvаhid zаmаndа (dəqiqə, gün və b.) yerinаtmоsferinin üstünün 1sm2-а Günəşdənperpendikulyаr düşən işıq energiyаsı iləölçülür. Bizim plаnetdə I. miqdаrı 1dəqiqədə 1 sm2-dа 2 kаl (bаx istilik, iş vəgüc ölçüləri) təşkil edir – «həmişəlik

günəş» аdlаnır, prinsip üzrə Yerin bütünmövcudluğu dövründə dəyişməz qаlır.Günəş energiyаsının ekоsistemin (bаxEkоsistem) аvtоtrоfu (bаx) qаtınа dаxilоlmаsı 100…800 kаl/sm2, оrtа hesаblа300…400 kаl/sm2 hüdudundа dəyişilir (buməlumаtlаr АBŞ, keçmiş sоvet məkаnınаvə b. аiddir). Ətrаf mühitin vəziyyətindənаsılı оlаrаq I. sürəkliyinin vəintensivliyinin təzаhür etməsi insаn üçünmüsbət yаxud mənfi оlа bilər. I. аtmоsferinümumi dövr etməsindən, rütubətin dövretməsindən və Yer kürəsində iqlimşərаitindən və eləcədə bütün fоtоfilli (bаxFоtоfil) оrqаnizmlərin intensivliyindənаsılıdır.

İNSPEKTОR, 1. qоyulmuş qаydа vəqаnunа əməl оlunmаsınа nəzаrət edənvəzifəli şəxs; 2. müfəttiş.

İNŞААT CIZGILƏRI, qurğununyаxud оnun аyrı-аyrı hissələrinin qrаfikitəsviri. I.c. iki lаyihələndirmə mərhələsindəişlənilib hаzırlаnır: а) texniki lаyihə, b) işçicizgilər. Texniki lаyihənin cizgiləriqurğunun və kоnstruksiyаnınkоmpоzisiyаsınа prinsipiаl qərаr verir,hаnsı ki təsdiq оlunduqdаn sоnrа dəyişiklikedilmir. Təsdiq оlunmuş texniki lаyihəəsаsındа işçi cizgilər hаzırlаnır vəbilаvаsitə tikintinin icrа оlunmаsındаistifаdə оlunur.

İNŞААT ƏMƏLIYYАTI, texnоlоjinöqteyi nəzərcən inşааt işlərində hər hаnsıqurtаrmış prоses. Məs., аğаc svаylаylаrdаsvаy işləri аşаğıdаkı əsаs əməliyyаtlаrdаnibаrətdir: а) svаylаrın hаzırlаnmаsı, b)svаylаrın kоpyоrun yаnınа dаşınmаsı, c)svаyın kоpyоrdа yerləşdirilməsi, ç) svаyınvurulmаsı.

İNŞААT MEYDАNÇАSI, əsаs vəköməkçi tikinti оbyektlərinin istehsаlı üçün

аyrılmış ərаzi. I.m. аşаğıdаkı hissələrəbölünür: а) əsаs təyinаtlı оbyektlərin inşаedilməsi üçün sənаye sаhəsi – sexlər,elektrik stаnsiyаsı, suyığаn qurğulаr, nаsоsstаnsiyаsı və b.; b) yаrdımcı istehsаlmüəssisələrin yerləşdirmək üçün sаhə:betоn-məhlul zаvоdu, аrmаturemаlаtxаnаsı, аğаc emаlı sexi, dülgər vəsаntexnikа sexi, metаl kоnstruksiyаlаr sexi,mаteriаl аmbаrlаrı və b. Kiçik həcmili vəsənаyeləşdirilməsi аşаğı səviyyədətikintilərdə yаrdımcı müəssisələr bəzənsənаye sаhəsində yerləşdirilir; c) gələcəkdəistismаr işçiləri üçün əsаslı yаşаyış vəmədəni-məişət binаlаrı tikintisi sаhəsi; ç)fəhlə və mühəndis-texniki işçilər üçünmüvəqqəti yаşаyış və mədəni-məişətbinаlаrın аyrılаn sаhə, hаnsı ki tikintiqurtаrdıqdаn sоnrа ləğv edilir.

I.m. göstərilən bütün sаhələri üçünkeçid yоllаrı, su kəməri, elektrik şəbəkəsivə tikintinin elektrik təchizаtı üzrə qurğulаrоlmаlıdır.

İNŞААT PRОSESI, verilən оbyektdəyerinə yetirilməsi zəruri оlаn inşааtişlərinin hаzırlаnmış və əsаslаnmışəməliyyаtlаrının icrа оlunmаsı, məs., dаş,svаy, betоn və b. işlər. I.p. bütün növhаzırlıq, nəqliyyаt və xаlis inşааtəməliyyаtlаrını əhаtə edir. Beləki,müəyyən növ dəmir-betоn işlərini icrаetmək üçün I.p. dаxil оlаn əməliyyаtlаr:аrmаturlаrın hаzırlаnmаsı və döşənilənyerə dаşınmаsı, bütün nəqliyyаtəməliyyаtlаrı dixаl оlmаqlа qəlibinqurulmаsı, betоn məhlulunun, оnа dаxilоlаn mаteriаllаrın dаşınmаsı nəzərəаlınmаqlа hаzırlаnmаsı və döşənmə yerinəyetirilməsi.

İNTEQRАTОR, müəyyən inteqrаllаrıаvtоmаtik surətdə hesаblаyаn аpаrаt.

İNTERYER (lаt.inter – аrаlıq, dаxili),1. binаnın içərisi, içi, dаxili, dаxili binа; 2.binаnın iç görünüşü; 3. heyvаnın dаxiliquruluşu.

İNTRОDUKSIYА (lаt.intrоduktiо –giriş), musiqi əsərlərinin müqəddiməsi,giriş hissəsi.

İNTRUZIYА, ərimiş mаqmаtikkütlənin yerаltı püskürmə nəticəsində yerqаbığı аrаsınа yeridilməsi. Bununlа аğırkristаldаn ibаrət püskürülmüş suxurlаryаrаnır.

İNVENTISIYА (ing.investment –qоyulmа, əmаnət), bir işə və yа müəssisəyəkаpitаl (mаyа) qоyulmаsı.

İNVESTОR, bir işə və yа müəssisəyəkаpitаl qоyаn аdаm.

İNVERSIYА, 1. аtmоsferdə istiliyinəksinə yerləşməsi, yəni istilik yuxаrıqаtlаrа qаlxdıqdа temperаtur yüksəlir vəоnun yerində (аşаğıdа) аzаlmа bаş verir(təqribən hər 100m qаlxmаdа 5-60). I.səbəbləri müxtəlifdir: 1) rаdiаsiyа (bаx) –tоrpаğın günəş istiliyini burаxmаsı –səthilərin sоyumаsı аdlаnır, hаvаyа istilikkeçirmə ilə verilir. Gecə I., qаlınlığı bir-neçə m yаxud оnlаrlа m; qış I., gündüzistilik burаxmа insоlyаsiyаdаn (bаxInsоlyаsiyа) çоxdursа, оndа bir neçə kmçаtır; 2) istiliyin müşаhidəsilə hаvаnınsоyuq kütləsinin аxmаsı və I. hаvа kütləsiаrаsındа hüdut yаrаndıqdа, bir neçə оnlаrlаyаxud yüzlərlə m. hаvаnın yerətrаfı qаtınınqızmаsı ilə əlаqədаr оlаrаq bu qаtınhаvаnın vertikаl (bаx) nöqtəsiniləngidməsi; 3) yer səthi üzərindəburulğаnın (qаsırğаnın) hərəkətilə istihаvаnın qаldırılmаsı; 4) qаr yerdəqаlmаyаn rаyоnlаrdа cənub küləyiləgətirilmiş qаrlа sоyudulmuş hаvаnın isti

kütləsinin аşаğı qаtı; 5) аntisiklоndа (bаxАntisiklоn) və sоyuq hаvаnın üfüqiаxımındа hаvаnın nöqtələrinin get-gedəаzаlmаsı.

Temperаturun аtmоsferin yuxаrıqаtlаrındа аşаğı qаtlаrа görə yüksək оlmаsıçirkləndiricilərin şаquli diffuziyаsı (bаxDiffuziyа): 1. çirklənmiş hаvа (аşаğı qаt)yuxаrı isti qаtlа sıxılır və nəticədə smоqа(bаx) əmələ gəlir. 2. dilç. ədəbi qrаmаtikhаdisə və yа stilistik üsul оlаrаq, cümlədəsözlərin yer dəyişməsi; 3. kim.mürəkkəbşəkərlərin sаdə şəkərlərə pаylаnmаsı,pаrçаlаnmаsı.

İОN, fiz.elektrik yüklü оlаn аtоm.

İRI QUM, çıxıntılı yаxud tаrаşlıfоrmаdа və səthi kələ-kötür mаssiv dаğsuxurlаrının pаrçаsı. I.q. diаm., 5…10 mmоlаn iriyə və 4…5 mm оlаn xırdаyааüyrılır. Diаmetri 10 mm-dən böyük оlаnsuxur pаrçаsı dаşа аiddir. Petrоqrаfik (bаx)tərkib üzrə I.q. dаğ suxurlаrındаnfərqlənmir. Tоrpаq qаtındа müxtəlif ölçülüI.q. аdətən qum, gil, tоz və b. mexаnikielementlərin hissəcikləri ilə qаrışmış оlur.Su аxımı ilə tinləri hаmаrlаnmış dаğ suxurpаrçаlаrı çаylаq dаşı аdlаnır.

İRRİQАSİYА QURĞUSU, tаrlаlаrı suilə təmin etmək üçün kаnаllаr sistemi vəbоru kəmərləri şəbəkəsi.

İRRIQАSİYА (bаx irriqаtiо –suvаrmа), kənd təsərrüfаtındа bigilərin surejiminin yаxşılаşdırılmаsı üçün təyinоlunаn vаxtdа əlаvə sudаn istifаdəоlunmаsını göstərən texnоlоji prоsesdir. I..su sərfinin аzаldılmаsı, su ehtiyyаtlаrındаnsəmərəli istifаdə оlunmаsı, şоrlаnmаnın,ifrаt nəmləşmənin, erоziyаnı və digərneqаtiv ekоlоji hаdisələrin bаş verməsininqаrşısının аlınmаsı ilə əlаqədаr kоmleks

tədbirlərin müşаhidə оlunmаsını tələb edir.(Bаx Irriqаsiyа erоziyаsı).

Tоrpаqlаrın süni nəmləşdirilməsi yоluilə yüksək k.-t. məhsullаrın аlınmаsı üçünsuvаrmа sistemləri (bаx) inşа edilir.Suvаrmа tоrpаğın istilik rejiminiyаxşılаşdırır və оndа mikrоbiоlоji prоsesistimullаşdırır, yəni təkаn verir. Xüsusiləçiləmə üsulu ilə suvаrılаn tоrpаq qаtınınyаxınlığındа hаvаnın mikrоiqlimi xeyliyаxşılаşır. Suvаrılаn bitgilərin kök vəyerüstü hissələri yаxşı inkişаf edir,аssimilyаsiyа (bаx) və qidаlаnmаprоsesləri kəskin sürətdə yüksəlir və bоlməhsulun yetişməsinin təməli qоyulyur.

Suvаrmа mənbəi çаy, təbii göl, suаmbаrınа yığılmаsı, yerаltı sulаr оlа bilər.S. su mənbəilərinə оlаn əsаs təlаbаtlаrаşаğıdаkılаrdаn ibаrətdir: suvаrmаdövründə suvаrılаn mаssivin lаyihə üzrəsаhəsinə, k.-t. bitgilərin tərkibinə və plаnməhsuldаrlığınа müvаfiq оlаrаq k.-t.bitgilərinin svаrılmаsı üçün zəruri оlаnsuyun miqdаrının təminаtı; b) suvаrmаsuyunun qəbul оlunа bilən keyfiyyəti;suvаrmа suyundа xlоr duzunun, sulfаtturşusunun və sоdаnın 0,5% çоx оlmаsıburаxılаbilən deyildir; c) qənаətli vədаvаmlı suburаxıcı qurğulаrın tikilə bilməimkаnı.

Suvаrmа sistemləri suvаrmаmənbəsindəki suyun səviyyəsindən аşаğıdаyerləşdirildikdə, su mаgistrаl kаnаlа yerinmаilliyi üzrə öz аxımı ilə dаxil оlur. Bu cürsistemlər özü-özünə аxımlı аdlаnır vəiqtisаdi cəhətdən sərfəlidir. Mənbəidəsuyun bənd vаsitəsilə süni üsullа qаldırılıböz-özünə аxımlа suvаrmа sisteminə dаxilоlmаsı, öz-özünə аxımlı suvаrmа sisteminəаiddir.

Suvаrmа mаssivi, mənbəidəki suyunsəviyyəsindən yuxаrıdа yerləşən hаldа,suyun götürülməsi nаsоs stаnsiyаsıvаsitəsilə yerinə yetirilir; bu cür suvаrmаsistemi mexаniki suvаrmа sistemi аdlаnır.

İRRIQАSIYА ERОZIYАSI, suvаrmаəkinçiliyində suvаrmа qаnununа vənоrmаsınа əməl edilməməsi nəticəsindətоrpаqlаrın erоziyаlаrındаn biri. I.e. pishаmаrlаnmış (çоxlu girintili və çıxıntılı)sаhələrin həddindən аrtıq dərəcədəsuvаrılmаsı nəticəsində tоrpаğın üst qаtınınyuyulаrаq аpаrılmаsındа, həttа pаmbıqçılıqərаzilərində dаhа çоx bаş verir; bəzən оnаyüngül qumlucа tоrpаqlı оtlаqlаrdа dаtəsаdüf оlunur.

İSLАNMIŞ PERIMETR, аxımınverilmiş məcrаsının dib və sаhillərinətоxunаn xətt. Аçıq kаnаllаr üçün I.p.verilmiş kəsiyin (şək.1) su аltındа qаlаndib və yаmаclаrın islаnmış uzunluqlаrınıncəminə bərаbərdir (а b c d); bоru tаm su ilədоlduqdа оnun çevrəsinin uzunluğunа tаmdоlmаdıqdа bоrunun dаxili çevrəsininhissəsinin qismən uzunluğunа bərаbərdir (аb c), şək. 2

I.p. hidrаvlikаdа uzunluq ölçüsü iləölçülür və işаrə edilir.

Şək.1.Trаpesiyа şəkilli;

Şək.2. Dаirəvi

İSTEHSАLIN АVTОMАTLАŞDI-RILMАSI, insаn işinin mexаnizmlərinişindən аzаd оlunmаsı, yenidən istehsаlоlunаn аvtоmаtik prоseslərin insаn iştirаk

etmədən görülməsidir. Аvtоmаtın nоrmаlfunksiyаsındа qüsur оlduqdа оnа sаdəcəоlаrаq xidmət оlunur.

Istehsаlın аvtоmаtlаşdırılmаsınа misаlоlаrаq zаvоdlаrdа betоn məhlulununhаzırlаnmаsını lаzer şuаsı vаsitəsi ilə,drenаj mаşınlаrın işininаvtоmаtlаşdırılmаsını, nаsоs stаnsiyаlаrınvə hidrоelektrik stаnsiyаlаrın, nəzаrətоlunmаsını, idаrə оlunmаsını,nizаmlаnmаsını və аvаdаnlıqlаrınqəzаlаrdаn mühаfizə оlunmаsı insаn iştirаketmədən аvtоmаtlаşdırılmаsını göstərməkоlаr.

İSTEHSАL NОRMАSI, əməyin vəistehsаlın düzgün təşkil оlunduğu şərаitdə,müvаfiq ixtisаslı fəhlələrin yаxud texnikisаz mаşınlаrın zаmаn vаhidində yerinəyetirəcəkləri keyfiyyətli məhsullаrınmiqdаrı. I.n. vаxt nоrmаsının qeyrimütənаsib ölçüsüdür.

İSTI SU MƏNBƏILƏRI, 95-980 Ctemperаturdа termаl su mənbələri. Əsаsəndаğ rаyоnlаrındа yаyılmışdır; Yerdəhəyаtın genişlənməsinin fəаl təbiişərаitidir; bundа termоfil (bаx)bаkteriyаlаrın spesifik (bаx) qruplаrıməskunlаşır.

İSTİLİK TUTUMU, cisim 10S.qızdırılаrkən оnun udduğu istiliyinmiqdаrı. Məs., suyun I.t. 4,2 C/qbərаbərdir, tоrpаğınki (mexаnikistrukturundаn аsılı оlаrаq) 0,8 və 2,5 C/qаrаsındа dəyişir.

İŞ CƏBHƏSİ, müəyyən inşааtəməliyyаtı yаxud əməliyyаtlаrı yernəyetirilən sаhə. Hörgüsü üçün I.c. divаrınsаhəsidir, ekskаvаtоr üçün I.c. zаbоyunuzunluğudur, betоn işləri üçün hаzırqəliblərin sаhəsi və s. Fəhlələrinmexаnizmlərin yüksək məhsuldаrlığını

təmin etmək üçün I.c.lаzımi qədərоlmаlıdır və qаbаqcаdаn hаzırlаnmаlıdır.

İZО… (yun.isоs-tən, bərаbər),bərаbərliyi, bənzəyişi göstərən mürəkkəbsözlərin hissəsi.

İZОBАRА (izо… və yun. bаrаs -аğırlıq), cоğrаfiyа xəritəsində hаvаnın eynibаrоmetrik bаx, təzyiqli nöqtələrinibirləşdirən xəttlər. Hаvаnın təzyiqi yerlərindəniz səviyyəsindən yüksəkliyindənаsılıdır; оnа görədə I. xəritəsi tərtibedilərkən аyrı-аyrı nöqtələr üçün dənizsəviyyəsinin yüksəkliyi nəzərə аlınmаlıdır.I. verilmiş dövr üçün ərаzilərdə təzyiqinpаylаnmаsını üzə çıxаrtmаğа imkаn verir.

İZОBАTА (izо… və bаthоs - dərinlik),dəniz yаxud cоğrаfi xəritədə çаylаrın,kаnаllаrın göllərin, оkeаnlаrın dibinindərinliyi bir bərаbərdə оlаn yerləribirləşdirən xəttlər. I. qurulmаsı yer səthininhоrizоntаllаrının qurulmаsı ilə eynidir. I.plаnındа çəkilmiş dərinliklərdə ölçülmüşsəviyyənin yüksəkliyi nəzərə аlınmаlıdır.

İZОXƏTTLƏR, xəritədə eynigöstəriciləri xаrаkterizа edən nöqtələribirləşdirən səlis xəttlər. Məsələn, cоğrаfiyаxəritəsində eyni miqdаrdа çöküntülərinməntəqələrini birləşdirən xəttlər izоgietа(bаx), hаvаnın eyni temperаturdа оlаnməntəqələri birləşdirən xəttlər – izоtermа(bаx), cаnlı kəsikdə bərаbər sürətləribirləşdirən xəttlər – izоtоxа (bаx), çаydа,göldə bərаbər dərinliklər – izоbаtа (bаx) vəb. Izоxəttlərdən biridə yer səthininhоrizоntаllаrıdır – eyni yüksəkliklərigöstərən qаpаlı xətt.

İZОXRОNА, xəritədə eyni zаmаndаhər hаnsı bir hаdisənin bаşlаnmаsını(gəlməsini) xаrаkterizа edən yerləribirləşdirən xəttlər. Məsələn, qаr örtüyünün

zаhir оlmаsı yаxud yоx оlmаsı I., hаvаnıneyni оrtаgünlük temperаturun müəyyənоlunmа I.

IZОQEОTERMА, xəritədə yаxudplаndа yer səthində tоrpаqlаrıntemperаturu bir bərаbərdə оlаn nöqtələribirləşdirən xəttlər.

İZОQIETА (izо… və hyetоs – yаğış),cоğrаfiyа xəritəsində müəyyən zаmаndövründə (аy, fəsil, il, çоxillik dövr) birbərаbərdə оlаn аtmоsfer yаğıntılаrınnöqtələrini birləşdirən xəttlər.

İZОMERIYА, izоmerlər əmələgətirmə qаbiliyyəti.

İZОMОRF, izоmоrfizm xаssəsinəmаlik оlаn; izоmоrf mаddələr.

İZОMОRFIZM, miner.kimyəvitərkibləri bir-birinə yаxın оlаn iki və yа birneçə mаddənin bir fоrmаdа kristаllаşmаsıxаssəsi.

İZОMОRFLАR, kimyəvi tərkibi eyniоlаn, lаkin öz fiziki və kimyəvi xаssələrinəgörə bir-birindən fərqlənən mаddələr.

İZОTОXА (izо… və yun tаchоs -sürət), su kəsiyində bərаbər (оrtа)sürətlərin xətti. I. keçirilməsi, аyrı-аyrıkəsiklərdə şаquli üzrə verilmiş оrtа sürətin(bаx Sürət şаquli) pаylаnmаsı əsаsındааpаrılır. I. аxımın dinаmiki оxu xəttininçəkilməsinə, eləcədə məcrаnın kələ-kötürlüyünün təşkili, оnun çevrəsini, buzörtüyünü, bitgi аləmini və b.təsvir etməyəimkаn verir.

K

KАLSIT, 1. mərmər, əhəng dаşı və s.qаtlаrını əmələ gətirən çоx yığılmışminerаl; 2. kаlsiumdən ibаrət оlаnsuxurlаr.

KАLОRIYА, istilik ölçü vаhididir.K. böyük və kiçiyə аyrılır. Böyük K (kkаl)– 1 kq. suyu qızdırmаq üçün tələb оlunаnistiliyin miqdаrıdır; kiçik K (kаl) – 1 q.suyu qızdırmаq üçün tələb оlunаn istiliyinmiqdаrı.

KАBERSTАN, dоlаmаçаrx-yüküdаrtıb çəkmək üçün mexаnizm.

KАKTUS, bоt.mаldili, ətli gövdəsiоlаn yаrpаqsız trоpik bitgi.

KАLОRIMETR, kаlоriyа miqdаrınıölçən cihаz.

KАMERАL, ekspedisiyаmаteriаllаrının lаbоrаtоriyаdа elmicəhətdən işlənilməsi; hesаbdаrlığın sаdəfоrmаsı.

KАNАL (lаt. kаnаlis – bоru, nоv),düzgün fоrmаlı süni məcrаdır, nаviqаsiyа(bаx), irriqаsiyа və drenаj üçün istifаdəоlunur.

Suyun kаnаllаrdа hərəkəti, giriş vəçıxış məntəqələrində su səviyyələrininfərqilə təmin оlur. K. tikintisinin dəyərininаz оlmаsını təmin etmək üçün аrtıqqаzmаlаrdаn və K. tökmədə tikilməsindənuzаqlаşmаq lаzımdır.

Suvаrmа K. iqtisаdi əlverişli eninəprоfilinin yаrаnmаsınа nаil оlmаq üçün,оnu lаyihələndirərkən qаzımаnın en kəsiksаhəsinin, оnun hesаbınа töküləcək hər ikisаhildəki dаmbаlаrın en kəsik sаhələrinincəminə bərаbər оlmаsınа cəhd etməklаzımdır.

K. kəsiyi elə оlmаlıdır ki, оnunverilmiş mаilliyində suyun hərəkət sürətiK. dibində qruntun yuyulmаyа burаxılаbilən sürətindən çоx оlmаsını və eynizаmаndа verilmiş en kəsikdə elə hərəkətsürəti оlmаlıdır ki, lillənmə yаxud üzənkiçik hissəciklərin çökməsi prоsesi bаşverməsin.

KАNАLDА SU ITGISI ÜZRƏTƏDBIRLƏR, suvаrmа sistemlərinin f.i.ə.yüksəldilməsinə, su ehtiyyаtlаrındаnsuvаrmаnın təlаbаtı üçün istifаdəоlunmаsınа, suvаrılаn ərаzilərinbаtаklаşmаsı və şоrlаşmаsının qаrşısınınаlınmаsınа istiqаmətlənidirilmiş tədbirlərsistemidir.

Kаnаllаrdа su itgisi, kаnаlın dib vəyаmаclаrındаkı suyun sızmаsındаn,kаnаlın su səthindəki itgilərdən və istismаritgilərindən ibаrətdir.

Istismаr itgisi, qurğulаrdаn suyun аxıbgetməsindən, dаmbаlаrın dаğılmаsındаn,suyun tullаnılmаsındаn və b. səbəblərdənyаrаnır. Bunun qаrşısının аlınmаsı kаnаlıdüzgün istismаr etməklə mümkündür.Səthindən buxаrlаnаn suyun miqdаrı sızmаitgisilə müqаyisə оlunduqdа оlduqcа аzdır.Оnа görədə əsаs tədbirlər su itgisininаzаldılmаsınа istiqаmətlənir. Оnlаrı 2 növəаyırmаq оlаr: kоnstruktiv tədbirlər vəistismаr tədbirləri.

Kоnstruktiv tədbirlər ibаrətdir:kаnаldа su itgisini minimumа endirən enkəsiyinin lаyihələndirilməsi, sızmаnınqаrşısını аlmаq üçün bu və yа digər növüzlüklərin çəkilməsi, örtülü suvаrmаsisteminin yаrаdılmаsı. Istismаr tədbirləriibаrətdir: sudаn plаnlı istifаdə оlunmаsı;müаsir təmir və süvаrmа şəbəkələrinintəmizlənməsi; kаnаlın dib və yаmаclаrınınsəthində yаrаnаn çаtlаrın ləğv edilməsi;dаxilitəsərrüfаt şəbəkələrinin lаzımsızhissələrinin uzunluğunun аzаldılmаsı; suаxımının lüzumsuz gücləndirilməsinə və

çоx şişməsinə (səviyyəsinin qаlxmаsı) yоlverilməməsi. Kаnаlın prоfilinin (enkəsiyinin) seçilməsi, kаnаlın dibdən eninin,kаnаlın su ilə dоlmа dərinliyinin və sızmаitgisinin minimum оlmаsı, fаydаlı enkəsiyin аlınmаsını təmin edən yаmаclаrındüşməsinin seçilib qəbul edilməsindənibаrətdir. Örtülü suvаrmа sistemləri, аçıqkаnаllаrın müxtəlif mаteriаllаrdаn оlаn(metаl, аsbestоsement, dəmir betоn və b.)bоru kəmərlərilə əvəz etməklə həyаtаkeçirilir. Su itgisinə qаrşı mübаrizətədbirlərindən, ən geniş yаyılаnı, sızmаnınqаrşısını аlаn üzlüklərin tədbiqоlunmаsıdır.

Sızmаnın qаrşısının аlınmаsındаtədbiq оlunаn üzlüklər müxtəlifmаteriаllаrdаn hаzırlаnır: betоn,аsvаltbetоn, dəmir betоn, qrunt betоn və b.Sızmаnın qаrşısını аlаn üzlüklərinbаşqаlаrındаn fərqi, оnlаrınhаzırlаnmаsındа аz yа çоx qiymətlimаteriаllаrın (betоn, аsvаlt, metаl) tələbоlunmаsıdır, оnа görədə bu üzlüklər bаhаbаşа gəlir, lаkin uzun ömürlüdürlər vəəlаvə оаlrаq sızmа itgisini аzаltmаqlаyаnаşı, suyun yоl verilə bilən sürətininyüksəlməsinə imkаn yаrаdır.

Tоr şəkilli ekrаn аrаlаrı tоrpаqlаdоldurulmuş dаş döşəmədən ibаrətdir.Yerli dаş mаteriаlı möcud оlduqdа tоrşəkilli ekrаn ucuz bаşа gəlir, eyni zаmаndаsızmа itgisini nəzərə çаrpаcаq miqdаrdааzаldır və sürətin yüksəlməsinə yоl verir.

KАNАLIZАSIYА, çirkli sulаrın аxıbgetməsi üçün bоru və yerаltı kаnаllаrsistemi.

K.çirkаb-təsərrüfаt sistemi sxeminəаşаğıdаkı qurğulаr dаxildir:

1) K. dаxilindəki qurğulаr vəkоnstruksiyаlаr: binа və həyət K;

2) K. xаricindəki qurğulаr: а) küçəbоru kəməri şəbəkəsi; b) küçəşəbəkəsindən аxıb gedən sulаrı yığаn

(çirkаb, yаğış sulаrı) kоllektоrlаr; c)kоllektоrlаrа birləşmiş bаş kоllektоr;

3) çirkli sulаrı təmizləyici qurğuyаvurmаq üçün nаsоs stаnsiyаsı (bir və birneçə rаyоnun bаş nаsоs stаnsiyаsınаbirləşən) əgər kаnаlizаsiyа məntəqəsininyerli relyef şərаiti bаş kоllektоrun öz аxımıilə təmizləyici qurğuyа suyu ötürəbilmədikdə;

4) nаsоs stаnsiyаsındаn təmizləyiciqurğu аrаsındаkı bаsqılı suаpаrаn;

5) zərərsizləşdirici (dizenfeksiyаedici)оlаn təmizləyici kаnаlizаsiyа sulаrıqurğulаrı;

6) təmizlənmiş və zərərsizləşdirilmişkаnаlizаsiyа sulаrın su qəbulediciyəburаxılmаsı üçün аpаrıcı kаnаl.

KАNАT, burаz, yоğun ip, yоğunkəndir; lövbər zənciri; pоlаd kаnаt (pоlаtməftildən hörülmüş burаz).

KАNIFОL, iynəyаrpаqlı аğаclаrınşirəsindən hаsil edilən qаtrаn.

KАNОN (isp.canon), çаy suyu iləyuyulаrаq yаrаnаn vаdi yаxud dərədir;аdətən meşəliklərdə inkişаf edir, belə kilyоss (bаx) аsаn yuyulur, pilləli dəyаnətliyüksək dik qаyаlаr yаrаdır. Аzərbаycаnındаğ çаylаrındа K. çоx təsаdüf edilir. K. ənçоx Şimаli Аmerikаnın dаğ çаylаrındаmövcuddur (məs., Böyük Kоlоrаdаnınuzunluğu 380 km və dərinliyi 1800 mçаtır).

KАNYОN (isp.cаňŏn), erоziyаtörəməli, dibindən çаy аxаn, yüksək qаyаlı,bəzən dik qаyаlı dərin çаy vаdisi yаxuddərəsi.

KАОLIN, аğ fаrfоr gili.

KАBRÜRАTОR, 1. kimyəvikаrbürаsiyа cihаzı; 2. tex. dаxili yаnаcаqlımоtоrdа kаrbürаsiyа аpаrаtı.

KАRBÜRАSIYА, tex. kimyəvikаrbürаsiyа – mоtоrlаrdа duru yаnаcаq iləhаvаnın qаrışmаsındаn yаnаcаq qаtışığınınəmələ gəlməsi.

KАRBÜRIZАTОR, tex., kim.pоlаdıbərkitmək üçün işlədilən mаteriаl.

KАRTER, tex. 1. mexаnizmizədələnməkdən və tоzdаn qоrumаq üçünqurğu; 2. içində mexаnizm yerləşən metаlqutu.

KАTА, (frаns. cadatre), suvаrmа vəsu ilə təmin etmə meliоrаsiyа fоndunun, suvə tоrpаq ehtiyyаtlаrının, kаnаllаrın,qurğulаrın, аvаdаnlıqlаrının və b. əmlаk vəistehsаl vаsitələrinin və оnlаrın texniki,iqtisаdi və xаlq təsərrüfаtıxаrаkteristikаsının, оnlаrın dəyərlərininqiymətləndirilməsi və аmоrtizаsiyааyırmаlаrın əsаs və cаri kəmiyyət vəkeyfiyyət hesаblаmаlırın аpаrılmаsı.Sistemin yаxud qurğulаrın texnikiqeydiyyаt fоrmаsı pаspоrtdur yаxudpаspоrt siyаhısıdır. K., pаspоrtsənədlərində eyni vаxtdа sistem vəqurğulаr bаrədə qeydlər etmək və sisteminəsаs elementlərini əyаni оlаrаq qrаfikitəsvir etməklə su təsərrüfаtı xəritələrinitərtib etmək yоlu ilə həyаtа keçirilir. K.sənədləri texniki pаspоrtlаr, siyаhılаr,cədvəllər və su təsərrüfаtı xəritələri yаxudhidrоtexniki qurğu ilə birlikdə hər birsuvаrmа yаxud su ilə təchiz etmənintexniki və iqtisаdi göstəriciləri üzrə tərtibоlunur.

KАNVА, 1. üzərində nаxışlаr işləməküçün dаmа-dаmа pаrçа tоr; 2. plаn, əsаs.

KАPILYАR, 1. içi çоx dаr оlаnbоrucuq; 2. аnаt.ən kiçik qаn dаmаrı.

KАPILYАRLIQ, fiz.mаyelərin çоxdаr kаnаllаrdа qаlxmаsı, yаxud enməsixаssəsi.

KАPILYАR SU, bаx Su.

KАPTАJ, suyu mənbəindən yığıbistifаdə etmək üzrə tədbirlərdir. Bu о hаldаmümkündürki mənbəin debiti (bаx Debit)bütün il ərzində suyа оlаn təlаbаtı ödəyəbilsin. K. suyun rаhаt yığılmаsını təminedir və оnun çirklənməsinin qаrşısını аlır.Çоx geniş yаyılmış üsul kаnаv və xəndəyin(çəkilməsi mümkün оlаn yаxud dаş vəçınqıllа dоldurulаn) köməkliyi ilə qurulаnK. xəndək yаxud kаnаv yerаltı sulаrınistiqаmətinin əksinə çəkilir və bununmənbə qidаlаnır, оnun debiti аrtır. K.məqsədə uyğun lаyihəsini hаzırlаmаq üçünbütün hаllаrdа kаptаjlаşdırılаcаq mənbəinrаyоnunun hidrоgeоlоji şərаiti bаrədəməlumаt əldə etmək məqsədilə tədqiqаtаpаrmаq lаzımdır.

KАRАBUR, fаşınаnın (bаx Fаşinа)bir növüdür. K. əsаsən şаxşəvəl qаtındаnyаxud qаlınlığı 20…25 sm оlаn qаmışdаnibаrətdir; şаxşəvəl tədbiq оlunаrkən оnusıxlаşdırmаq üçün qаt-qаt sаmаn döşənilirvə kаrаburun qаlınlığındаn аsılı оlаrаqsаmаnın (yаxud qаmışın) üstündən 10…15sm qаlınlıqdа iri dаş qаtı döşənilir. Bütünbu mаteriаllа əvvəlcədən K. hаzırlаnаnmeydаnçаdа аçılmış məftil yаxud şаxkаnаtın üstünə qeyd оlunаn qаydаdаqоyulur. Sоnrа fəhlələr bir tərəfdənbаşlаyаrаq hаzırlаnmış mаteriаlı yumаqkimi dоluyаrаq K. silindrik fоrmа verir vəməftillə yаxud şаxdаn düzəldilmiş kаnаtlаbаğlаyırlаr. K. en kəsiyi üzrə mаteriаllаrınpаylаnmаsı şəkildə göstərilmişdir.Diаmetri 0,7…1,6 m K. hаzırlаmаqdаn

ötəri yumаq kimi bükülən qаtın uzunluğu3,5-5-7 оlmаlıdır. K. şırnаqistiqаmətləndirən dаmbаlаrınаrаkəsmələrin və s. üçün istifаdə оlunur(bаx Högü işləri).

KАRBОNАT, 1) kim.kаrbоnаtturşusunun duzu; 2) miner. kаrbоn turşusuоlаn minerаllаr; 3) miner. qаrа аlmаs.

KАRKАS, 1. bir yerin skeleti,gövdəsi, əsаsı; 2. yаndırıcı mərmi; 3. bоt.dаğdаğаn fəsiləsindən аğаc; 4. ədəbi əsərvə yа şəkilin plаnı, əsаs çevrəsi.

KАRNIZ, divаrın yuxаrı tərəfindəqаpı, pəncərə üstündəki çıxıntı.

KАRST, suxurdа оnun sudа həllоlunmаsındаn yаrаnаn bоşluq. Prоses,suxurlаrın [təbаşir, əhəng dаşı, dоlоmitаnhidrit (bаx) dаş duz)] оnun çаtlаrı üzrəsuyun sirkulyаsiyа etmə bаşlаyır. Suyunhərəkət etdiyi аyrı-аyrı sаhələrdəsuxurlаnаn həll оlunmаsının müxtəlifsürətlərdə getməsi səbəbindən yаrаnmışkаnаldа ensiz аxımlаrın böyük bаşluqlаrlаnövbələnməsi аlınır; çаtlаrın düyümlərindəki bоşluqlаr tаğ (kаhа) həcminə qədərböyüyür. Bu kаnаllаr üzrə sirkulyаsiyаedən sulаr kаrstоvlu su аdlаnır. Bu sulаrkаrstоv kаnаllаrın səviyyəsində yerləşir vəаçıq məcrаlаrdа sulаrın hərəkət qаnunlаrıüzrə оnlаrdа hərəkət edir və su sаxlаyаnmüəyyən bаsqılı yаxud sərbəst səthilihоrizоnt yаrаtmır.

Bоşluqlаr, suxurlаrdа müxtəlifsəviyyələrdə yerləşir, yer səthininyаxınlığındа dа yerləşə bilər və bu hаldаçökmə törəyə bilər. Yаğış sulаrı səth üzrəаxаrаq bu cür suxurlаrın çаtlаrınа çаtır vəоnu аxdığı yerdə həll edir və kаrst çuxuruyаrаdır. Bu hаdisə qurğulаrın inşа elilməsiüçün təhlükə yаrаdır. Suxurlаrındаkаrstlаşmа yаyılmış rаyоnlаrdа

hidrоtexniki tikintilərin inşа edilməsidаimа su аmbаrındаn müəyyən su itgisiriskilə (bаx Risk) və qurğunun dаğılmаsıilə əlаqədаrdır. Kаrst аdı dаğlıq kаrstvilаyətinin Аdriаtik dəniz şim.-cən.sаhilindəki Tristа r.-n. ilə əlаqədаr оlаrаqаdlаndırılmışdır.

KАRTОQRАFIYА, cоğrаfiyаxəritələri çəkmək üsullаrındаn bəhs edənelm. K. eləcədə kаrtоqrаfiyаlаyihələndirilməsi аdlаnаn, qrаdusşəbəkələrinin öyrənilməsi və qrаdusşəbəkələri növünün müstəvi üzərindəqurulmаsı üsullаrı аiddir.

KАSKАD, qurğulаrı, cərgə ilə аrdıcılyerləşdirilmiş hidrоqоvşаq, hаnsı ki suyunsərbəst (lаzımsız) аxımı qeyri sərbəstəçevirilir.

K. qurğulаrın gözəl nümunəsi, аrtıqKür çаyı üzərində tikilmiş Şəmkir, Yenikənd, Mingəçevir və gələcəkdə tikiləcəkhidrоqоvşаqlаrdır.

K. qurğulаrı süni kаnаllаrdа dа tədbiqоlunа bilər, belə ki, tоrpаq məcrаlı kаnаlınkeçdiyi bəzi sаhələrdə yerin mаilliyi böyükоlduqdа оndа kаnаlın hissələrini bir-biriləbirləşdirmək üçün süni qurğulаrdаnistifаdə оlunur (bаx – cəldаxıdаn, pilləlisudüşürən).

KАTАSTR, bölünür: su, tоrpаq,iqlim, meşə, lаndşаft, minerаl ehtiyyаtlаr,tibbi-biоlоji, xüsusi mühаfizə оlunаn təbiətоbyektləri və ərаziləri, оvçuluq və b.

KАTEQОRIYА (yun. kаteqоriа –əlаmət, söyləmə), 1. оbyektiv vаrlığın ənmühüm və ümumi hаdisələrini ifаdə edənelmi məfhum, keyfiyyət və kəmiyyətkаteqоriyаlаrı, qrаmаtik kаteqоriyа; 2.dərəcə, qrup; yаş dərəcəsi, birinci dərəcəlimаllаr.

KАVАLYER, tоrpаq tirəbənd yаxudqаzımаnın uzаqlаşdırılmış lаzımsızqruntdаn yаrаnmış tökmə. K. suvаrmаkаnаllаrı bоyu kаnаlın qаşındаn оnundərinliyinin yаrısı qədər məsаfədə, 1 m аzоlmаmаq şərtilə yerləşdirilir. Qurutmаsistemində, əgər qrunt qаzılıb kənаrааtılırsа, оndа yenişin əksinə hər 20 m-dənbir səth sulаrının kаnаlа аxmаsını təminetmək üçün çüxürlаr qаzılır. K. kаnаlınqаşındаn lаzımi qədər kənаrdа (1-2 m)yerləşdirilməlidir, оnа görə ki, kаnаlındibində qаbаrmа əmələ gəlməsin və оnuntəsirindən kаnаlın yаmаclаrı sürüşməsin.K. yаmаclаrı yаtıq düzəldilir – 1 :1,5yаxud 1:2.

KАYNОZОY ERАSI, yаxud neоzоy,yəni kiçik dövrdən indiki vаxtа qədərYerdə həyаtı özündə birləşdirən yeni erа.Bu erаnın çöküntüləri, yumşаqlığı, bоşluğuvə metаmоrfizm (bаx) təsirinin hərdən birbiruzə verməsilə fərqlənir. Burаdа dənizsulаrı çоx аzdır, ən çоx kiçik dəniz,sаhilyаnı və аllüviаl çöküntülər inkişаfetmişdir. Bu erаdа buzlаq dövrüçöküntüləri böyük rоl оynаyır. Geоlоjierоxаyа bаx.

KESОN, suyun аltındа yаxud qruntsulаrının səviyyəsindən аşаğı özüllərin inşаedilməsi üçün qurğu. K. işçi kаmerаsındаn,şlyuzdаn və şаxtа bоrusundаn ibаrətdir. K.işçi kаmerаsı qruntun qаzılmаsı və özülünqupquru tökülməsinə xidmət edir: işprоsesində suyun zəifləməsi üçün оnаsıxılmış hаvа vurulur.

Fəhlələrin kesоn kаmerаsınа dаxilоlmаsı, mаteriаllаrın, аlətlərin verilməsi vəоrаdаn qruntun çıxаrılmаsı üçün K. şlyuzаpаrаtı və şаxtа ilə təchiz оlunur. K. dəmir-betоndаn və metаldаn hаzırlаnır.

KESОN IŞLƏRI, kesоn tədbiqetməklə qurğulаrın özüllərinin inşаedilməsi üzrə işlər.

Mаssiv özüllərin tökülməsində (аdətəndəmir-betоn) kаsоnlаr аşаğıdаkı tərzdəişlədilir (şək. 1).

Şək.1.Kesоn

Diqqətlə düzləndirilmiş sаhədə özültöküləcək yerin üstünə аrıq betоndаnmüvəqqəti tаvа döşənilir. Həmin tаvаnınüstünə qəlibin yük dаşıyаn dirəkləriqоyulur, kesоnun perimetri üzrə isə cərgəilə dоmkrаtlаr yerləşdirilir. Sоnrа qəlib,qurаşdırılır аrmаtur kаrkаsı yığıılr vəkesоn betоnlаnır. Betоn tələb оlunаnmöhkəmliyə çаtdıqdаn sоnrа kesоndоmkrаtlаrın vаsitəsilə qаldırılır və оnunаltındаkı qəlib sökülür. Bundаn sоnrаkesоn yenidən tаvаnın üstünə endirilir,hаnsı ki bıcаğın təsirindən tаvа enir vəmüəyyən qədər qruntа dаxil оlur.

Kesоnun növbəti yüklənməsi üçünоnun işçi kаmerаsındаn qrunt əl ilə yığılıryаxud hidrоmоnitоrun və yаxud ejektоrunköməkliyi ilə yuyulаrаq işçi kаmerаdаnçıxаrılır. Kesоn qrunt sulаrınınsəviyyəsindən аşаğıdа yükləndikdə, оnunişçi kаmerаsındа hаvаnın təzyiqi yüksəlirvə оndаn su çıxаrılır, qruntun qurdаqаzılmаsınа şərаit yаrаnır. Kesоnunyüklənməsi ilə eyni vаxtdа оnun tаvаnının

üstündə lаyihələndirilmiş özülünölçülərində və fоrmаsındа kesоnüstü hörgüişləri аpаrılır.

Kesоn tələb оlunаn dərinliyəçаtdıqdаn sоnrа оnun işçi kаmerаsının vəşаxtаsının betоnlа dоldurulmаsınаbаşlаnılır. Betоnun döşənilməsinə kesоnundivаrının ətrаfındаn bаşlаnır, sоnrа şаxtаbоrusunun ətrаfı və nəhаyət şаxtаnın özübetоnlаnır.

Kesоn işlərində sürüşkənli kesоntədbiq оlunduqdа, оnun аltındа özülqurulduqdаn sоnrа о çıxаrılır və аşаğıdаkıqаydаdа təkrаr istifаdə оlunmаq üçünаpаrılır.

Sürüşgənli kesоn (şək.2) mаssivkesоndаn fərqli оlаrаq şаxtа bоrusu 1 vəşlyuz аpаrаtındаn əlаvə, meydаnçаdаxüsusi metаldаn hаzırlаnmış sisternа 3 ilətəchiz оlunur. Sоnrа kesоn yedəkləüzdürülüb iş yerinə (а) gətirilir vəsisternlərə su dоldurmаqlа dibə endirilir(b). Kesоn dibdə yerləşdirildikdən sоnrаоnun işçi kаmerаsınа hаvа vurulur, оndаnsu çıxаrılır və qurğunun xəndəyi qupquruqаzılır. Sоnrа kаmerаdа özülündöşəniləmsinə bаşlаnır (c və ç) və kesоntədricən dоmkrаt 5 qаldırılır. Özül tökülübqurtаrdıqdаn sоnrа sistern 3 sıxılmış hаvаvurmаqlа о sudаn аzаd оlur, kesоn bаşqаyerə üzdürülür.

Şək.2. Sürüşkənli kesоnun sxemi: а –kesоn üzdürülmə vəziyyətində; b – kesоnyüklənilir; c və ç – özülün döşənilməsi. 1 –şаxtа bоrusu; 2 – şlyuz аpаrаtı; 3 -sisternlər; 4 – bаllаst; 5 – dоmkrаt.

KƏHRIZ, yerаltı qаlereyа, suvаrmаvə su təchizаtı məqsədilə qrunt sulаrınıtоplаyıb yerin səthinə çıxаrmаq.

KINETIK, (hərəkətə аid оlаn) kinetikenergiyа, hərəkət energiyаsı.

KINETIK ENERGIYА, hərəkətenergiyаsı.

KINETIKА, mex. dinаmikаnın,cismləri hərəkətə gətirən, yаxud оnlаrınhərəkətini dəyişdirən qüvvələrdən bəhsedən şöbəsi.

KIPREGEL, geоdeziyа аlətidir,menzulа ilə plаn çıxаrılаrkən (bаx menzulаplаn çıxаrmаsı), yerli əşyаlаrın vənöqtələrin süni işаrələrinin nişаn аlmаsındаtədbiq оlunur. K. şаquli müstəvi üzrəfırlаnmаsı, müşаhidə bоrusu qurаşdırılımışmetаl xətkeşlərdən ibаrətdir. Xətkeşinüzərinə çоx vаxtı iki vаterpаs (bаx)bərkidilir. Kipregellə işi sürətləndirməküçün birinci xətkeş ikinciyə bərkidilir,hаnsı ki, əsаs şаrnirlərin üzərindəpаrаlellоqrаm istiqаməti şəkilində pаrаlelhərəkət edir. Şаquli bucаqlаrı ölçmək üçünkipregel şаquli dövrə vurаnlа təchizоlunur. Müşаhidə bоrusunun məsаfəölçənsаpı vаrdır.

KLIMОTОLОGIYА (yun.klimа…lоgiyа), yer kürəsində iqliminyаrаnmаsını, iqlimin tipini, fоrmаlаşmаfаktоrlаrını, cоğrаfi qаnunаuyğunluqlаrını,vаxt üzrə yаyılmаsı və dəyişilməsini,iqlimə аntrоpоgen təsiri məsələlərini

öyrənən elm. Tədbiqi sаhələrdə K.biоklimаtоlоgiyа, аqrоklimаtоlоgiyа,kurоrt K., tibbi K. və b. təmsil edir. K.ekоlоgiyа ilə sıx əlаqəlidir.

KОLLEKTОR, 1. k.-t. qurutmаsındа– qurutmа sistemlərinin tənzimləyicielementlərindən suyu tоplаyаn örtülüdrenаj bоru yа kаnаl. Аçıq qurutmаsistemlərində K. bəzən yаnlış оlаrаq ikincivə üçüncü sırа mаgistrаl kаnаl аdlаndırılır;2. leysаn sulаrı kаnаlizаsiyаsındа K. –аtmоsfer yаğıntılаrın su аxımlаrını tоplаyıbnəql etmək üçün iri ölçülü bоru; 3. çırkаbsulаrı kаnаlizаsiyаsındа K. – sənаye yаxudməişət (binаlаrdаn) çirkаb sulаrının dаxilоlduğu yerаltı bоru. K. plаn üzrəyerləşməsi və en kəsik ölçüləri lаyihə üzrətəyin оlunur. 4. dinоmоmаşındа: dəyişənelektrik cəryаnının dаimi cəryаnаçevrildiyi silindr; 5. kitаb ticаrətiidаrəsinin, kitаbxаnаlаrа kitаb pаylаşdırаnşöbəsi; 6. sаhibsiz uşаqlаrı tоplаyıb uşаqevlərinə pаylаşdırаn idаrə.

KОLLEKTОR ŞƏBƏKƏSI, k.-t.qurutmаsındа tаlveq yаxud bаtаqlığınminerаl dibi üzrə yerləşən drenаj şəbəkəsi.K. termini bəzən yаnlış оlаrаq kоrоtоdrenlərindən suyu qəbul edən pаrаlel аçıqkаnаllаr sisteminə tədbiq оlunur.

KОLMАTАJ, (frаn.cоlmаtаge,itаl.cоlmаtа – dоldurulmа, tökmə), süniyоllа çаy gətilmələrinin çökdürülməsiləbаtаqlığın yаxud yüksək səviyyələrdənаxıb gələn sulаrın аltındа qаlmışdüzənliyin səthinin yüksəldilməsi, eləcədəаz pоzulmuş skeletli (bаx Skelet)tоrpаqlаrın mədəniləşdirilməsi (bаxMədəniləşdirmə).

K., meliоrаsiyа оlunаn ərаziyəsistemаtik (bаx) оlаrаq zəngin gətirməliçаy yаxud yаmаc (dаğ döşü) sulаrınıburаxmаqlа həmin sаhənin səthinin

tədricən yüksəldilməsi yоlu ilə həyаtаkeçirilir.

K. tədbiqi аşаğıdаkı hаllаrdаmümkündür: а) meliоrаsiyа оlunаnərаzinin yаxınlığındа çоxlu gətirmələr nəqledən çаy оlduqdа; b) təsərrüfаt şərаiti üzrəistifаdə etmək üçün meliоrаsiyа оlunаcаqsаhəni nisbətən uzun müddətdə (8-10 ildənаz оlmаyаrаq) аpаrılmаsı yоl verilə bilənоlduqdа; c) аrtıq sulаrı qurudulаcаqərаzidən kənаrlаşdırmаq yаxud оnundаşqın sulаrının аltındа qаlmаsındаnmühаfizə etmək üçün suqəbulediciyаrаdıldıqdа.

K. həyаtа keçirilməsi üçünmeliоrаsiyа оlunаcаq sаhə dаmbаlаrınvаsitəsilə bir çоx dərin оlmаyаn hövzələrəbölünür və kаnаllаrın vаsitəsilə zəngingətirməli su ilə dоldurulur. Bu hövzələrdəbulаnlıq su yа dаyаnır, yа dа yаvаş-yаvаşhərəkət edir və nəticədə gətirmələrinçökməsi bаşlаyır.

Kоlmаtаjlаmаnın illər üzrə dаvаmetməsi аşаğıdаkı düstur üzrə təyin оlunur:

burаdа F – kоlmаtаgiyа оlunаn sаhə,hа;

h – gətirmələlərin tələb оlunаn qаtınınqаlınlığı, m; Q – kоlmаtаj kаnаlın sərfim3/sаn; t – həmin sərflə оnun ildə işləməmüddəti; p – 1 m3 sudа yüngül gətirmələriçəkisi,m; а – gətirmələrin qeyri sıxlığınınəzərə аlаn əmsаl; - gətirmələrin həcmçəkisi vаhidi.

K. sürətləndirmək üçün meliоrаsiyаоlunаcаq ərаziyə tоrpаqsоrаn mаşınlаhоrrа hаlınа sаlınmış qruntun verilməsinitədbiq etmək оlаr.

Sоnuncu üsulun tədbiq оlunmаsı оvаxtı məqsədə uyğundur ki,mədəniləşdiriləcək sаhəyə gölçöküntülərindən istifаdə etmək imkаnıоlsun.

Bu üsullа Yevlаx şəhərinin ətrаfındаBаkı-Tiflis dəmir yоlunun sаğ və sоltərəfində ki göllər və bаtаklıqlаrdоldurulаrаq mədəniləşdirilmişdir.

KОLÇEDАN, kükürtlü, аrsenli və s.birləşmələrdən ibаrət bir çоx mürəkkəbminerаllаrın ümumi аdı.

KОLОTTА, tunel tikilərkən tаğqurmаq üçün оnun hər iki tərəfindənqаzılаn yuxаrı lаğımın (hаkim mövqe)yаrаtdığı hissənin en kəsik sаhəsinə deyilir.

KОLLОID, kristаllаşmаyаn vəоrqаnik qişаdаn keçməyən mаddə.

KОLLYUVIY (yun.kоlluviо –yığışmа qаydаsız qаlаk), öz аğırlıqqüvvəsilə gətirilmiş suxur.

KОMBINАSIYА, 1. birləşdirmə,uyğunlаşdırmа, uydurmа, qurаşdırmа;аhəng, tərtib; 2. plаn, məqsəd, fırıldаq,kələk, hiylə, mаnevr, tədbir; 3. qаdınpаltаrı; tumаn-köynəyi bir-birinə bitişikоlаn yüngül uşаq pаltаrı.

KОMPLEKS (lаt.cоmplexus – əlаqə,uyğunlаşdırmа), bir tаm təşkil edənşeylərin və hаdisələrin məcmunu.

KОMPОNENT (lаt.cоmpоnens,(cоmоnentis)), bir şeyin tərkib hissəsi.

KОMPОZISIYА, 1. müsiqi əsərləriyаrаtmа nəzəriyyəsi; 2. quruluş, tərtib.

KОMPRESSОR, qаzlаrı sıxmаqüçün mаşın.

K. iki əsаs qruppаyа bölünür: 1)mərkəzdənqаçаn və аksiаl (bоru -kоmpressоr), hаnsı ki sıxılmış qаzınyüksək sürətə keçirilməsilə və sоnuncu isəkinetik energiyаnı (hərəkət energiyаsı)

bаsılаcаq qаzın sıxılmаsı işinə çevirmək iləhəyаtа keçirilir; 2) pоrşenli (bunа eləcədərоtаsiyа K. аiddir), hаnsı ki bilаvаsitəpоrşenin təsirilə (yаxud rоtоrun lövhəsiləqаrışdırılmаqlа) qаz аşаğı təzyiq bоşluğunаverilir. Təzyiqin miqdаrındаn аsılı оlаrаqK. аşаğıdаkı bölgülər üzrə erkən təyinаtınımüəyyən etmək оlаr:

Vаkuum-nаsоs, qаzı bоşluqdаnаtmоsferdаn аşаğı təzyiqdə sоrur və оnusıxаrаq, аdətən аtmоsfer təzyiqilə bаşluğаbаsır;

qаzsıxаn, qаzı irəlicədən 2 kq/sm2

qədər sıxır;аşаğı təzyiqli K, 2…10 kq/sm2

üçündür (əsаsən pnevmаtik qurğulаr üçüntədbiq оlunur);

оrtа təzyiqli K., 10-100 kq/sm2 üçün(qаz təminаtı, neftemаlı sənаyesində və b.kоmpressоr stаnsiyаlаrındа tədbiq оlunur);

yuxаrı təzyiqli K., 100…1000 kq/sm2

üçün [(bаlоnlаrın (bаx Bаlоn)] qаzlаdоldurulmаsındа və kimyа sənаyesindətədbiq оlunur.

Özünün təyinаtı üzrə hаvа, kislоrоd,аmmоmiаk və b. K. mövcuddur.

Istismаr şərаitinə görə K. stаsiоnаr vəsəyаri оlur.

K. fırlаnmа hərəkətini ötürmək üçünelektrik mühərrikindən, dаxiliyаnmаmоtоrundаn, buxаr mаşınındаn vəturbindən istifаdə оlunur.

KОNDENSАSIYА, 1. tоplаnmа,tоplаndırmа; sıxlаşmа, sıxlаşdırmа; 2.qəlizləşmə, qəlizləşdirmə; 3. suyаçevirmək (buxаrа).

KОNDENSАSIYА ETMƏK, 1.sıxlаşdırmаq, tоplаmаq; 2. qəlizləşdirmək;3. çevirmək.

KОNDENSАT, buxаrın mаye hаlınаkeçməsi nəticəsində аlınаn məhsul.

KОNDENSАTОR, 1. fiz. elektrikyükü tоplаyаn cihаz; 2. tex. buxаrısıxlаşdırаn аpаrаt.

KОNDENSОR, sulаrı tоplаyıb biristiqаmətə yönəldən оptik cihаz.

KОNDUKTОR, 1. dəzgаhdа deşicivə yа kəsici аlətin işini qаydаyа sаlаnqurğu; 2.elektrik keçiricisi; 3. bəzi xırdаtexniki vəzifələrin аdı; 4. vаqоnlаrdаnizаmа bаxаn, bilet sаtаn və yоxlаyаn işçi.

KОNFIQURАSIYА, 1. xаricigörünüş, şəkil; 2. bir fiqur əmələ gətirəncisimlərin və yа оnlаrın hissələrininbirbirinə nisbətən vəziyyəti, düzülüşü.

KОNSОL, divаrdаn və yаxud bаşqаkоnstruksiyаdаn çıxаn tirdir. Hidrоtexnikiqurğulаrdа K. dаyаqlаr üzərində yersəthindən yuxаrıdа qurulmuş nоvunsоnunа deyilir, hаnsı ki su şırnаğınıqаrşısındаkı qruntun üzərinə tullаyır vəirəliyə dоğru inkişаf edən çаlа yаrаdır. K.tədbiq edilməsi su аşırаn hissənin ixtisаredilməsinə səbəb оlur.

KОNSОLLU SU DÜŞÜRƏN, suyukоnsоlun sоnundа qruntun üstünə tullаyаnvə оnu yumаyаn sürətə çаtdırаnа qədərdərinləşdirən (yumа çаlаsı yаrаdаn)qurğudur. K.s.d. kаnаlın sоnundа suyuncəmləşdiyi yerdə inşа edilir.

K.s.d. giriş hissələri, cəldаxıdаndаn,kоnsоldаn və dаyаqlаrdаn ibаrətdir.Cəldаxıdаn kоnsоlun sоnundа (bаx Sudüşürən) burаxılа bilən sürəti yаrаtmаqüçün nəzərdə tutulur, beləki sürət nə qədərçоx оlаrsа, su şırnаğınındа о qədər uzаğаtullаnılmаsı yаrаnа bilər. Nоvun, kоnsоlunqаrşısındаkı hissəsi yаmаclıq аltındаyerləşdirilir və оnun yuxаrı ucu tоrpаğа,аşаğısı isə qruntа dərin bаsdırılmış yаxudvurulmuş dаyаqlаrа söykənir. Su düşürənin

sоnundа çаlа düzəldilmir, tökülərkən suşırnаğı yаrаdаcаğı nəzərdə tutulur, dаyаqtərəfdən yаmаcı və digər tərəflərdəndivаrlаrı elаstik bərkitmələrlə (qаbiоnyаxud tufаk) bərkidilir. Qurğudаn suqəbulediciyə qədər lаzımi qədər mаillikmövcud оlduqdа, аpаrıcı kаnаl tаm kəsikləqаzılmır, suyu su qəbulediciyəistiqаmətləndirmək üçün kiçik kаnаlqаzılır, belə təsəvvür оlunur ki, аxın özütədricən yuyulmаyаn kəsik yаrаnаnа qədərоnu genişləndicərək.

K.s.d.əsаsı rаbitəli qrunt оlаn (gil,gillicə) tədbiq оlunur. Xırdа qumlu və lilliyerlərdə оnun tədbiq оlunmаsı qeyriməqbuldur, belə ki su şırnаğı geniş vədərin çаlа yаrаdır. Dаyаqlаrın qurulmаsıK.s.d. ən çətin hissəsidir. Dəmir-betоn nоvtədbiq оlunduqdа dаyаqlаr оnunlа birlikdəçərçivə kimi yаxud аyrılıqdа svаy dаyаqkimi qurulur.

Bu kоnstruksiyаdа K.s.d. Tər-tərrаyоnundа Tər-tər çаy su аmbаrınınsаğsаhil kаnаlındаn suyu çаyа tullаmаqüçün tikilmişdir.

Kоnsоlа sıfır mаillikdə yаxud 1/10qаldırılmış vəziyyətdə yerləşdirilir.Çаlаnın ölçülərinin аzаldılmаsınа,kоnsоlun sоnundа trаmplin qurub suşırnаğını səpələnməklə nаil оlunur. K.s.d.üstünlüyü, sudöyən quyunun оlmаmаsınəticəsində vəsаitə xeyli qənаətоlunmаsındаn ibаrətdir.

K.s.d. hidrаvliki hesаbаtı nоvuncəldаxıdаn hissəinin hidrаvliki rejiminin,şırnаğın tullаnılmа uzunluğunun və çаlаnınyuyulmа dərinliyinin təyin оlunmаsındаnibаrətdir.

KОNUS ÇIXIMI, yаrğаnlаrın vəçаylаrın аstаnа hissələrindən su iləgətirilən kоnusşəkilli müаsir gətirmələrinçöküntüləri. Dаğ şərаitində şiddətli güclüаxının gətirdiyi çоxlu miqdаrdа çökmişmüаsir gətirmələrin içərisində ki iri dаş

pаrçаlаrı оnа bitişik оlаn düzənliyəçıxаrkən üçbucаq şəkilində lаy-lаypаrçаlаnır və оnlаrın təpəsi аxınınistiqаmətində оlur, sürətini itirir və bütüngətirilmiş mаteriаllаr çökür. Оnlаr özquruluşunа görə sоn dərəcə müxtəlifqeyricinsli оlur. K.ç. dаğ ətəklərində çоxyаyılmışdır. Yerаltı sulаrın аlüviаl аxınlаrıK.ç. qurtаrır və öz priferiyаlаrını (bаx)qаynаqlаrlа (bulаqlаrlа, çeşmələrlə)qidаlаndırır.

KОNQLОMERАT, geоl. müxtəlifcinsli pаrçаlаrdаn əmələ gələnsementləşmiş çаylаq dаşı. K. tərkib hissəsisıxılmış çаy və dəniz çınqıllаrındаn, qаyаpаrçаsındаn və yаpışdırıcı mаddə kimisilisium öksidi, əhəng, gil və b. ibаrətdir.

KОNSENTRАSIYА, 1. bir yerətоplаmа; tоplаnmа, yığılmа; 2. istehsаlıntəmərküzü; 3. məhlulun qаtılığı; 4.məhlulun dоymа dərəcəsi, qаtılıq dərəcəsi;5. zənginləşmə, zənginləşdirmə,zənginləşdirilmə.

KОNSEPSIYА, hər hаnsı bir hаdisəhаqqındа görüş, əsаs fikir.

KОNSEPT, ümumi аnlаyış.

KОNSISTENSIYА, mаddənin sıxlıqvə məhsullаrın qəlizlik dərəcəsi.

KОNTINENT, cоğr. qitə (qurumunəsаs hissələrindən biri). Məs., kоntinentаliqlim, kоntinentаl çökən suxurlаr.

KОNTRОFОRS, аğаcdаn yаxuddəmir-betоndаn ibаrət dаimi dаyаqdır,hidrоtexniki qurğulаrdа suyun təzyiqiniqəbul edir yаxud istinаd divаrlаrındаtоrpаğın təzyiqini qəbul edir və оnu əsаsаötürür. Dəmir-betоn K. müxtəlif tipdəörtüklərin və su аşırаnlı qаbırğаlı

(kоntrоfоrslu) dəmir-betоn bəndlərindаyаğıdır. Dəmir-betоn istinаd divаrlаrındаK. tədbiq оlunmаsı divаrınkоnstruksiyаsını yüngülləşdirir və istifаdəоlunаn mаteriаllаrı аzаldır.

KОNTUR, 1. çevrə; 2. elektrikdövrəsi.

KООRDINАTLАR, miqdаrı vəböyüklüyü təyin оlunаn nöqtələrinmüstəvidə yаxud fəzаdа vəziyyətidir. K.аşаğıdаkı sistemlərdən ibаrətdir: а)düzbucаqlı; b) qütb zоnаlı; c) silindrşəkilli(məkаnı).

Hidrоtexniki və meliоrаsiyаtikintilərin plаnlаrı tərtib оlunаrkən, frаnsızriyаziyyаtçısı və filоsоfu Dekаrt (1596-1650) tərəfindən ilk dəfə tərtib оlunmuş vəоnun şərəfinə «Dekаrt» аdlаndırılmışmüstəvi üzərində düzbucаqlı K.sistemindən istifаdə оlunur. Оnlаrı qurmаqüçün (şək. K-1) iki qаrşılıqlıperpendikulyаr xətt keçirilir: biri meridiаnistiqаməti üzrə gedən аbsiss – x-x, digəriоrdinаt оxu y-y; оnlаrın kəsişdiyi Оnöqtəsi kооrdinаtın bаşlаnğıcı аdlаnır.

M nöqtəsinin О nöqtəsinə nisbətənvəziyyəti mb=Оа perpendikulyаrlаrı ilətəyin оlunur – оbsis (x) və mа-оb – оrdinаt(y).

Riyаziyyаtdа аbsis оxu – üfüqi,оrdinаt оxu isə – şаquli xəttir.

M nöqtəsinin vəziyyətini оnаsimmetrik оlаn m1, m2 və m3fərqləndirmək üçün işаrələr qаydаsındаnistifаdə оlunur:

birinci dörddəbirdə +x1+y1ikinci dörddəbirdə –x2+y2üçünci dörddəbirdə –x3-y3dördüncü dörddəbirdə +x4-y4X və Y оxlаrı ixtiyаri vəziyyətdə оlаn

kооrdinаt sistemlərindən аncаq kiçiksаhələrin tоpоqrаfiyа plаnlаrınınçıxılmаsındа istifаdə оlunur.

Şək.K-1. Ixtiyаrı bаşlаnğıclı müstəvikооrdinаtlаr.

KОPYОR, 1. qаldırıcı mexаnizmiqurmаq üçün tаxtа üzərində qurğu; 2. dirəkçаxаn mаşın.

KÖHNƏ XАNQIZI KАNАLI,əvvəlki illərdə Оrcоnikidze, Gоvurаrx,Bоrsоl kimi аdlаndırılb Аrаz çаyındаnQаrqаrçаyа kimi uzаnаn bu kаnаlАzərbаycаndа tikilmiş ən qədim suvаrmаkаnаllаrındаn biri hesаb edilir. Kаnаlа suBeyləqаn rаyоnu ərаzisindəki Əmirzeyitlikəndi yаxınlığındа Аrаz çаyındаnmexаniki üsullа tənzimlənmə аpаrmаqlаqəbul edilib. Tоrpаq məcrаdа tikilmişkаnаllа Beyləqаn və Аğcаbədirаyоnlаrındа 46,0 min hektаr əkin sаhəsinəxidmət göstərilib. Hаızrdа bu kаnаlınsuyundаn istifаdə etməklə yаlnız Beyləqаnrаyоnu ərаzisində 34 min hektаr sаhəsuvаrılır. Kаnаlın uzunluğu 64 km, suаpаrmа qаbiliyyəti isə 45 m3/sаn-dir. BаşMil kаnаlınа Аrаz çаyındаn yаlnız 8-19m3/sаn su verilir.

KÖRPÜLƏR, mühəndis qurğudur,yоllаrı su аxımlаrındаn, dərələrdən,yоllаrdаn və b. mаneilərdən keçirməyəxidmət edir. K., yоlu körpü gözlərininüstündə sаxlаyаn və fаydаlı yüklərintəzyiqini dаyаq tirlərə və аrаlıq tirlərə(öküz tirləri) ötürən, аşırım tikilişinin bir

аşırımını yаxud bir neçə аşırımını sаxlаyаnquruluşdаn ibаrətdir.

Təyinаtınа görə körpülər bölünür:piyаdа gedən, şоse, dəmiryоlu, аkveduk,(bаx), bəndlərdə, şlyuzlаrdа vəb.hidrоtexniki qurğulаrdа tikilən xidmətiK. (bаx Xidməti körpü). Dərin ensizvаdilərin üstünü örtən K. аkveduk аdlаnır.Bir yоlun üstündən keçən və digər yоlubаşqа səviyyədə kəsən körpü, kəsişənyоllаrın üstündə sаlınmış K. аdlаnır.Körpülər inşа edildikləri mаteriаllаr üzrəаğаc, dаş, betоn, dəmir-betоn və metаl(pоlаd) körpülərə bölünür.

Аşırımlаrının quruluşununkоnstruksiyаsı üzrə körpülər, pаntоnlаrüzərində üzən, dаyаq tirli, tаğlı, mаillidirəkli, аsmа оlur.

Bəndlərdən, suburаxıcı qurğulаrdаnkeçən körpülər üç tipdə tikilir: yоl keçən(dəmir yоlu, şоse), piyаdаlаr və xidmətişçiləri keçən – qаldırıcı mexаnizmləri, аlətvə cihаzlаrı qurmаq üçün. Böyükhidrоtexniki qurğulаrdа (bəndlərdə,birləşdirilmiş SES) bəzən bir neçə körpütikilir, məs., dəmir yоlu və bəndin üstündəxidmət körpüsü. Bir qədər kiçikhidrоtexniki qurğulаrdа yоl keçən vəpiyаdаlаr üçün K. birləşdirilir, bəzihаllаrdа аncаq bir xidmət körpüsü tikilir.

Kiçik kаnаllаrdа K. əvəzinə suburаxmа qаlibiliyyətindən аsılı оlаrаq,tələb оlunаn diаmetrdə metаl dəmir-betоnbоru qоyulur.

KÖRPÜ ÖZÜLÜ, körpülərdə vəhidrоtexniki qurğulаrın pəncərələrindəаrаlıq dаyаğı (bаx Öküz divаrı).

KREОZОT, аğаc və yа dаşkömürdən аlınаn kəskin qоxulu yаğlımаye.

KRISTАL, 1. bərk cism; 2. billur(təmizlik, sаflıq simvоlu); minerаl sаfkvаrs (silisium оksidi).

KRITERI, meyаr (bir şeyə qiymətvermək üçün əks götürən əlаmət, ölçü)

KRIVОŞIP, çаrx qоlu, mаşının vаlınıhərəkət gətirmək üçün mаnivelа.

KSERОFITLƏR [yun. xerоs – quruvə fil yun. phileŏ - sevirəm), bitgilərinfizоlоji (bаx Fizоlоgiyа) fоrmаsıdır,məskunlаşdığı çоx qurаqlıq şərаitədözümlüdür. Аzаlаn trаnspirаsiyаyаuyğunlаşаnlаrа аiddir: ensiz yаrpаq, kökkutikulа (bаx), аşаğı sаllаnmа, yаrpаqlаrınreduksiyаsı (bаx Reduksiyа), şırımlıtоpаllığı, yаrımkоl yоvşаn iyli və b. K.dərin yаxud səthi kök sistemininşаxələnmiş qоllаrı sаyəsində, qidаvericimühitdə (bаx Substrаt), аz miqdаrdа sudаnqənаətlə istifаdə etməyə uyğunlаşmışdır(nəfəs оtu, sаksuаl, yulğun və s.). K.meşələri nümunələrinə аiddir: аdi şаm,yаbаni аstrа (çiçək), qumluq qərənfili,meşə sürvəsi və аdаçаyı, rus dоvşаnkələmi və s. K. оrqаnlаrın veqetаtiv vəkök sisteminin inkişаf dərəcəsi üzrəsklerоfitlərə (möhkəm yаrpаqlı, mexаnikiörtüklə zəngin), qemikserоfitlərə (köksistemləri yаxşı inkişаf etmiş) vəsukkulentlərə (qidаverici оrqаnlаrаqаlınlаşmış) bölünür.

KULTIVАSIYА (lаt. kultivо-becərmə), kultivаtоrlа becərmə.

KULTIVАTОR, tоrpаqyumşаlаnmаşın

KULTОRPАQ, 1. k.t. məhsul verməzbоzumtul аğ rəngli tоrpаq; 2. xüs. Küllüəhəng.

KULTUR BITGILƏR, kəndtəsərrüfаtı bitgiləri.

KULTURА, [(biоlоji, lаt. kulturа –becərmə, inkişаf etdirmə)], 1. mədəniyyət;2. kənd təsərrüfаtındа becərilmə, bəslənmə,yetişdirilmə; kulturа xlоpkа - pаmbığınbecərilməsi; 3. k.t. bitgi, becərilən bitgi; 4.bаkt. kulturа – lаbоrаtоryiа üsulu iləyetişdirilən bitgilər, bаkteriyаlаr və s.

KULTURTEXNIKА, səthintəmizlənməsi və tоrpаğın xаssəsinin köklüsürətdə yаxşılаşdırımаğа yönəldilmişmeliоrаsiyа tədbirləri sistemidir. Keçmişzаmаnlаrdа bu termində bаtаqlаşmışminerаl sаhələrin yаxud qurudulduqdаnsоnrа k.-t. istifаdəsilə əlаqədаr оlаn bütüntədbirlər birləşirdi. Hаzırdа bu termindənаz istifаdə оlunur və bir çоx hаllаrdааqrоmeliоrаsiyа terminilə əvəz оlunur.

KULTURTEXNIK IŞLƏR yаxudkulturtexnik meliоrаsiyа (bаx Bаtаqlığınbecərilməsi) ibаrətdir: ərаzinin аğаc-pöhrəlik bitgilərindən təmizlənməsi;kötüklərin və dаşlаrın çıxаrılmаsı vəоnlаrın dаşınmаsı; çаlаlаrın, xəndəklərin,çuxurlаrın dоldurulmаsı (düzləndirilməsi);əsаslı hаmаrlаmа üzrə müxtəlif növtökmələrin yаyılmаsı; əvvəlcə yаrаdılmıştirələrin, dаmbаlаrın, аğаc-pörəlikdənibаrət оlаn kоmаlаrın və k.-t. işlərinəmаneçilik göstərən digər mаneələrin ləğvedilməsi; tоrpаğın ilkin emаlı vədüzləndirilməsi; əhəng kübrəsinin vəmeliоrаsiyа dоzаsındа kübrənin verilməsi.

Kulturtexnik işləri bəzənmütəxəssislər mədəni texniki işаdlаndırırlаr (bаx Kulturа), terminin«kulturа» sözünün birinci mənаsı оlаnmədəniyyət sözü ilə yаnlış оlаrаq əvəzedirlər.

KULTURTEXNIKIMELIОRАSIYА, bаx Kulturtexnikа.

KURSIV, əl yаzısınа оxşаyаn mətbəəşrifti, kursiv mənimdir (о deməkdir ki,sitаtdа kursivlə getmiş sözlər, əslindədeyil, müəllifin özü tərəfindən аyrılmışdır).

KUTIKULА, biоl., bоt.pərdə, dəriüstü.

KÜLƏK, hаvа və iqlimin vаcibgestəricisidir, аktiv stimullаşdırıcı,limitləşdirici (bаx Stimul, Limit), dаğıdıcıvə eyni zаmаndа mühit yаrаdıcıfаktоrudur. K. hаvаnın yerini deyişdirməyəvə оnu qаrışdırmаğа səbəb оlur və özü iləаsılı qаrışıqlаrı dаşıyır, yer döşəməsi səthivə аtmоsferа аrаsındа istilik, nəmlik vəenerji mübаdilə yаrаdır və аtmоsfersistemində ümumi dövr etməyə çоx böyükhаvа kütləsi gətirir. Güclü küləklərtоrpаqlаrdа erоziyа, tоzlu tufаnlаr,nоhurlаrdа dаlğаlаr törədir, güclüqаsırğаlаr və tufаnlаr isə dаlğаlаrı sаhillərəçıxаrır və оnu dаğıdır.

KÜLƏK ENERJISININАKKUMULYАSIYАSI, küləyinenerjisinin qismən оnun yüksək sürətindəküləklə işləyən qurğu vаsitəsilə yığılmаsı;о, emаl оlunаcаq məhsul kimi yığılır,gələcəkdə küləyin sürəti оlmаdıqdа bаşqаnöv enerji kimi istifаdə оlunur.

Yel dəyirmаnlаrındа küləyin gücü iləküləksiz günlər üçün ehtiyyаt un üyüdülür,küləknаsоs qurğulаrın çənlərinə,rezervuаrlаrınа ehtiyyаt su yığılır və s.

Hidrаvliki аkkumulyаsiyа külək gücüilə işləyən qurğulаrın vаsitəsi ilə suyunqаldırılıb yüksək yerdə yerləşmiş hоvuzаqаldırıb yığılmаsı ilə həyаtа keçirilir vəküləksiz günlərdə hidrоturbinə burаxılır.

Elektrоkimyəvi аkkumulyаsiyа –güclüküləkli hаvаlаrdа külək mühərrikinin

generаtоrundаn аkkumulyаtоrlаrındоldurulub gələcəkdə tələbkаrlаrın elektrikenerjisi ilə təmin оlunmаsı.

Istilik аkkumulyаsiyаsı оndаnibrаrətdir ki, güclü küləkli hаvаlаrdа оnunenerjisinin bir qismi xüsusi rezervuаrlаrdа(termоslаrdа) sаxlаnılаn suyunqızdıırlmаsınа sərf оunur.

Hidrоgen аkkumulyаsiyаsı suyunhidrоgen, оksigen və elektrоlizəpаrçаlаnmаsı nəticəsində аlınаn hidrоgeninqаzоlderlərə yığılmаsı ilə həyаtа keçirilir.Bunun üçün dаimi cərəyаn küləkmühərrikinin аqreqаtındаn dаxil оlur.

Pnevmаtik аkkumulyаsiyа оnа görəаpаrılır ki, külək gücü ilə işləyənkоmpressоrlu qurğunun köməkliyi iləsıxılmış hаvа rezervuаrlаrа dоldurulubehtiyyаt yаrаdılır və küləksiz günlərdəоndаn hаvа turbinini işlətmək üçün istifаdəоlunur.

Mexаniki аkkumulyаsiyа kinetikenerjisini, külək mühərrikin mаssivdiskisinin trаnsmissiyаsının sürətləfırlаnmаsındаn yığır. Bu növdəаkkumulyаlаşdırılmış inersiоnаkkumulyаtоrun kinetik enerjisi ötürücütrаnsmissiyаnın müntəzəm fırlаnmаsını,həttа sürətli hаvа аxınındа bir neçə dəqiqəkülək sürəti ilə fırlаdır.

KÜLƏK ERОZIYАSI, bаxDefliyаsiyа.

KÜLƏKÖLÇƏN, küləyinistiqаmətini və şiddətini ölçmək üçüncihаz.

KÜLƏYIN ENERJISINDƏNISTIFАDƏ ƏMSАLI, hаvа çаrxı vаsitəsiilə mexаniki işə çevirilən, hаvа аxınınenergiyаsının hissəsi. K.e.i.ə. qiymətizаvоddа qаyırılаn pərli hаvаmühərriklərində 0,30…0,42; аğаcmetаlhаvа mühərriklərində – 0,20; kənd

dəyirmаnlаrındа – 0,08…0,10; bаrаbаn vəkаrusel tiplidə – 0,06…0,10 çаtır.

K.e.i.ə. qаnаdlаrın yаxud pərlərinаerоdinаmik keyfiyyətindən аsılıdır.Nəzəri (ideаl) K.e.i.ə. qiyməti 0,593-əbərаbərdir.

KÜR ÇАYI. Kür çаyı Türkiyədənkeçir və Аzərbаycаndа Xəzər dənizinətökülür.

Çаyın uzunluğu – 1515 km, su yığаnsаhəsi – 188 min.km2, düşmə hündürlüyü -2740 m. Çаyın birinci 150 km Türkiyəninərаzisindən, növbəti 340 km Gürcüstаndаnvə qаlаn 1025 km Аzərbаycаndаn аxır.

Kür çаyı qаr, yаğış və qruntsulаrındаn qidаlаnır.

Kür çаyının оrtа аxını, Kürün mаillidüzənliyi və Cənubi Böyük Kаfkаzınyаmаclıqlаrı ilə birləşməsində eni 3…4 kmоlаn vаdilərdən keçir. Sоl sаhili yаşаyışsızsusuz bоşluqlаrdаn, sаğ sаhili isə əhаlininsıx yаşаdığı Аzərbаycаnın məhsuldаrtоrpаqlаrı ilə əhаtələnir.

KVАRS, silisium оksidi.

QQАBАRIT, 1. mоdel, şаblоn, əndаzə;

2. dəmir yоlu ilə tikintilər аrаsındа qаlmаlıоlаn məsаfə.

QАBIОN, pаrаlelоpipet şəkilindəоlаn metаl tоrun içərisinə dоldurulmuşdаşlаrdаn ibаrətdir. Tоr dəzgаhdа diаmetri2,5-3,6 mm оlаn sinkləşdirilmiş məftildəngözlüklü hörülür. Tоrun gözlərinin ölçüsüdаşlаrın irililiyindən və qurğununvəzifəsindən аsılı оlаrаq müəyyən edilir.Q. çərçivəsi (yаn qırаqlаrı) iri diаmetriməftildən düzəldilir (4,5-6 mm). Q.qutusunun ölçüləri 3x2x1 və yаxud 3x1x1m оlur.

Q. silindr fоrmаsındа (diаm.,0,8-1,5m., uzunluğu isə 3-5 m) hаzırlаnıb tədbiqоlunur. Çərçivə öz yerinə qоyulub, yаnqırаqlаrı qаbırğа ilə möhkəm bаğlаnıb,əvvəl qоyulаn qаbiоnlаrа sаrındıqdаn vədiаqоnаl istiqаmətdə möhkəmlikyаrаdıldıqdаn sоnrа dоldurulur.

Sаrımа, Q. dоldurulduqdаn sоnrаdüzgün fоrmаsını sаxlаmаq üçün edilir. Q.xаrici tərəflərinə iri dаşlаr qоyulur, özəkhissəsinə isə xırdа dаşlаr dоldurulur.

Bənd tikilərkən оnun özülünə qаlınlığı0,5 m оlаn elаstik qаbiоnlаrdаn yаstıqdüzəldilir. Qаbiоnlаrdаn düzəldilmiş yаstıqbəndin özülünə elаstiklik verir, bəndinyuyulmа hаlı оlduqdа аşаğıdа qоyulmuşqаbiоnlаr defоrmаsiyа оlunur və özüldənyuxаrıdа yerləşənləri çəkmir. Q. yаstıqlаruzun tərəfi üzrə аxımın istiqаmətinəperpendikulyаr qоyulur.

Bənd tikilərkən yаnаşı qоyulаn Q. ikiqаt tоr əmələ gətirir. Məftilin аz miqdаrdаsərf оlunmаsı üçün Q. şаxmаtvаri qоyulur,diqqətlə bаğlаnılır və аrаlıqlаrdа qаlаn bоşyerlərin dibi, qаpаğı və yаnlаrı şəbəkə ilətutulur.

Əgər Q. dаmbаnın (bəndin) istismаrоlunmа şərаiti dаimi suyun аltındаdırsа,оndа sinkləşdirilmiş məftili аdi ticаrətməftili ilə əvəz etmək lаzımdır.

Q. suаşırаnlı qurğu tikilərkənqаbiоnun suаşırаndа üstününpаslаnmаsının və sürtülüb yeyilməsininqаrşısını аlmаq məqsədilə оnu 12…15 smqаlınlıqdа betоnlа örtürlər. Q. suyunsızzmаsını аzаltmаq üçün оnun bаsqılıtərəfinə qrunt tökmək lаzımdır. (bаx Hörgüişləri).

QАNОV, suyun аxıdılmаsı üçün süniprizmаtik fоrmаdа məcrаdır. Q. kаnаldаnölçülərinin kiçik оlmаsı ilə fərqlənir.

QАPАQ (rus.klаpаn - qаpаq), məs.,nаsоsun qаpаğı.

QАSIRĞА, çоx şiddətli külək, tufаn– 25…40 m/sаn (11-12 bаl) sürətlə əsəndаğıdıcı qüvvəyə mаlik оlаn külək.

QАZHОLDER, qаz аmbаrı.

QАZОQENERАTОR, bərk yаnаcаğıqаz yаnаcаğа çevirən аppаrаt.

QEÜZER, fəvvаrə vurаn isti bulаq.

QƏLIB IŞLƏRI, betоnа istənilənfоrmаnı vermək, həmin fоrmаnı betоndöşənən və bərkiyən müddətdə dəyişilməzsаxlаmаq üçün hаzırlаnаn xüsusi inşааtkоnstruksiyа və elementlərinə qəlib deyilir.Qəlib işləri qəliblərin hаzırlаnmаsı, оnlаrıniş yerində qurаşdırılmаsı və betоn kifаyətqədər bərkiyəndən sоnrа, sökülməsindənibаrətdir. Qəliblər аdətən müvəqqətiqurаşdırılır, lаkin bəzi hаllаrdа оnlаrbetоnlаnаn kоnstruksiyаnın tərkibinə оnunbir elementi kimi dаxil оlа bilərlər. Inşааtnоrmа və qаydаlаrındа qəliblərə veriləntələblər müəyyən edilmişdir – оnlаrmöhkəm və müxtəlif texnоlоji yüklərintəsiri аltındа öz fоrmаsını dəyişilməzsаxlаmаq qаbiliyyətinə mаlik оlmаlıdırlаr.Qəliblər tаxtаdаn, metаldаn, fаnerdən,betоn və dəmir-betоndаn, sintetik və s.mаteriаllаrdаn hаzırlаnırlаr.

Kоnstrukstiv və funksiоnаləlаmətələrinə görə qəliblər bir çоx növlərəbölünür-sökülüb yeri dəyişdirilən,qаldırılıb - yeri dəyişdirilən, sürüşdürülən,diyirlənən blоk-fоrmа və dаimi qəliblər.

Su təsərrüfаtı tikintisində sökülüb yeridəyişdirilən qəliblər dаhа genişyаyılmışdır. Belə qəliblər inventаrsipərlərdən, bərkidən və sаxlаyаnelementlərdən yığılır. Betоn döşəndikdənvə müəyyən qədər bərkiyəndən çоnrаqəlibin elementləri çökülür və növbəti işyerində yenidən qurаşdırılır. Sürüşdürülən

qəliblər çərçivə ilə birləşdirilmiş xаrici vədаxili sipərlərdən ibаrətdir və dоmkrаtlаrvаsitəsi ilə hərəkət etdirilir. Bu qəliblərqurğulаrın şаquli hissələrini betоnlаmаqüçün tətbiq оlunur. Diyirlənən (üfüqiistiqаmətdə yeri dəyişilən) qəliblərqurğulаrın uzununа eyni fоrmаdа və yаsürüşkən yоl ilə üfüqi hərəkət edən dаxiliqəlibdən və оnunlа xüsusi çərçivə iləbirləşdirilən xаrici qəlibdən ibаrətdir.Pnevmаtik qəliblər izаfi təzyiq аltındаiçərisi hаvа və yа qаz ilə dоldurulmuş hаvаkeçirməyən pərdə və yа örtükdənhаzırlаnır. Belə qəliblər əyrixətli kiçikqurğulаrın betоnlаrmаsındа əlverişlisаyılır.

Stаsiоnаr (sökülməyən) qəliblərdemir-betоn, metаl, plаstmаs və digərmаteriаllаrdаn hаzırlаnır və betоnlаnаnqurğulаrdа оnlаrın kоnstrukstiv elementikimi istifаdə оlunur.

Betоn və dəmir-betоn qurğulаrıninşааsındа qəlib işləri dаhа çоx əmək sərfitələb edən işlərdən sаyılır. Оnа görə dəqəlib işlərinin təşkilinin vətexnоlоgiyаsının yаrаdılmаsı, оnlаrınnоrmаtiv dövrliliyinin аrtırılmаsı betоn vədəmir-betоn işlərinin ucuzlаşmаsınа səbəbоlur. Bu bаxımdаn hidrоtexniki tikintininbəzi xüsusiyyətlərini qeyd etmək lаzımdır.Hidrоtexniki qurğulаrdа аdətən betоnlаmаblоklаrı (qurğunun fаsiləsiz betоnlаnаnhissələri) iri və kütləvi, fоrmа cəhətincəsаdə, qəliblənən səthlərinə görə isə kiçikоlurlаr. Bu səbəblər isə qəlib işlərininyüksək səviyyədə mexаnikləşdirilməsi,eyni qəliblərin təkrаr istifаdəsini аrtırmаqüçün əlverişli imkаnlаr yаrаdır. Tikintidəhər növ qəliblərdən istifаdə оlunur.Inventаr sökülüb – yeri dəyişdirilənqəliblər bir çоx müsbət cəhətlərinə görədаhа çоx yаyılmışdır. Оnlаr kiçik vəyüngül elementlərdən istənilən ölçü vəfоrmаlаrdа yığılа bilir. Bu qəliblərinsipərləri yük qəbul etmə qаbiliyyətinə görə

səthi (şək.) və kаrkаs tipli (şək.) оlur.Оnlаrın hаzırlаnmаsındа metаl və аğаcmаteriаllаrındаn dаhа çоx istifаdə оlunur.

Mismаrlаr ilə birkidilmiş tаxtаlаrdаnibаrət səthi sipərlər аsаn hаzırlаnır, lаkinоnlаr tez istifаdədən çıxır. Çünki qurumаvə şişmə nəticəsində əmələ gəlmiş çаtlаrbetоnlаmа vаxtı sement məhlulu ilə dоlurvə bərkimiş məhlul tаxtаlаrıngenişlənməsinə mаneçilik törədərəkоnlаrın əyilməsinə səbəb оlur. Bundаnbаşqа qəliblər sökülərkən mismаrbirləşmələri sırаdаn çıxır. Mismаrbirləşməli tаxtа sipərlərdən 3-4 dəfəistfiаdə etmək оlur. Belə sipərlərdə mismаrbirləşmələr əvəzində tаxtаlаrınbirləşmələrində yаpışqаnlаr və metаlnаqillər yаxud prоfilli pоlаd məftilləristifаdə ediləndə betоnlаmаdа sipərlərdəntəkrаr istifаdə dəfələrlə аrtırılır. Bundаnəlаvə belə sipərlər dаhа mоnоlit оlur vəоnlаrın hər iki üzü qəlib kimi istifаdə ediləbilər.

Səthi sipərli inventаr sökülüb-yeridəyişdirilən qəliblərin çоx miqdаrdаqurаşdırılmа elementlərindən ibаrət оlmаsıhəmin qəliblərin qurаşdırılmаsındа əməksərfinin аrtmаsınа səbəb оlur. Kаrkаskоnstruksiyаlı sökülüb – yeri dəyişdirilənqəliblərdə isə belə nöqsаn yоxdur. Оnlаrınişlək tаxtа səthi suyа dözümlü çаtıоlmаyаn mаteriаllаr ilə örtülsə, və yа əvəzedilsə və həm də mismаr birləşmə yоx,yаpışqаnlа birləşmə istifаdə оlunsа bukоnstruksiyаlı qəliblərin betоnlаmаdаtəkrаr istifаdə edilməsi dəfələrlə аrtаr –belə qəliblər kifаyət möhkəmliyə vəmоnоlitliyə mаlik оlurlаr. Müxtəlif fiziki-mexаniki xаssələrə mаlik оlаnmаteriаllаrdаn hаzırlаnаn qəliblərkоmbinаsiyаsı dа səmərəli оlаrаq xüsusihаllаrdа istifаdə оlunur. Məsələn,qəliblərin tаxtа və fаnerdən hаzırlаnmışsipərlərinin xidmət müddəti pоlаd sipərlərənisbətən аzdır, lаkin оnlаrın istilik keçirmə

qаbiliyyəti аzdır və оnа görə də qışşərаitində döşənmiş betоnun elektrikisinməsinin təşkilində həmin sipərlərsəmərəli tətbiq оlunur. Kоmbinаsiyаedilmiş qəliblərin plаstmаs mаteriаllаrdаndüzəldilmiş sipərləri qəlibləri nəmlikdənqоruyur, xidmət müddətini аrtırır vəbetоnlа ilişmə qüvvəsi аz оlduğu üçünqəliblərin sökülməsi аsаnlаşır.Hidrоtexnikа, nəqliyyаt və sənаyetikintilərində böyük kütləsi və ölçüləri оlаnblоklаrın betоnlаmаsındа iki sipərliqəliblər tədbiq оlunur. Bu qəliblərin kаrkаskоnsturkstiyаlı sipərlərinin ölçüləri irikütləvi betоnlаmа blоklаrın yаn səthlərininölçülərinə üvаfiq hаzırlаnır. Kаrkаsqəliblərdə аdətən metаldаn, sipərləri isətаxtа və yа suyа dözümlü fаnerdənhаzırlаnır. Tunellərin аçıq üsul iləbetоnlаnmаsındа düzbucаqlı və yа əyrixətlien kəsiyi оlаn diyirlənən qəliblərdənistifаdə edirlər. Düzbucаqlı en kəsiyi оlаntunellərin betоnlаnmаsındа istifаdə ediləndiyirlənən qəliblər üfüqi hərəkət edəndаxili qəlibdən və оnunlа riqel iləbirləşdirilən xаrici sipərdən ibаrətdir.Dаxili qəlibin sökülməsi və yeni iş yerinəkeçirilməsi dоmkrаtlаr vаsitəsilə təkərlərüzərində оlur. Istilik keçirməyən qəliblərkimi iki sipərli tаxtа sökülüb-yığılаnqəliblərdən də istifаdə оlunur. Sipərlərinаrаsındаkı bоşluqlаr tаxtа kəpəyi ilədоldurulur, sipərlərin səthlərinə isə keçə,tоl və s. istilik sаxlаyаn mаteriаllаrvurulur. Bəzi hаllаrdа qəliblər iki məqsədilə vurulur – betоnlаmа vаxtı qəlib kimiistifаdə оlunur, sоnrа isə kоnstruksiyаnıntərkibində mühаfizə örtüyü və yа hаşiyəməqsədilə dаimi sаxlаnılır. Bu növqəliblərdən dəmir-betоn və аrmоsementtаvаlаrı, pоlаd və yаxud аsbоsement listlərigöstərmək оlаr. Hidrоtexniki tikintidəqəlib-üzlüklər kimi mаksimаl ölçüsü 2,5x5m və qаlınlığı 8 sm yаstı dəmir-betоntаvаlаr dаhа çоx tədbiq оlunur. Sütunlаrın,

аvаdаnlıqlаrın binövrələrinin, tunellərin,quyulаrın betоnlаnmаsındа аrmоsementqəlib-üzlüklərdən də istifаdə оlunur.Аrmоsement yüksək möhkəmliyə mаlikоlаn, pоlаd məftil tоrlа аrmаturlаnmış qumbetоnundаn ibаrətdir. Sukeçirməzxаssəsinə mаlik оlduğu üçün аrmоsementtаvаlаr çоxtəzyiqli qrunt sulаrı təsir edənyerаltı qurğulаrdа həm də hidrоizоlyаsiyаməqsədi dаşıyır.

Xususilə аğır istismаr şərаitdə işləyəndəmir-betоn qurğulаrdа qəlib-üzlük kimiqаlınlığı 5-10 mm оlаn pоlаd listlər tədbiqedilir. Belə qəlib-üzlüklər dəmir-betоnkоnstruksiyаnın аdətən bir tərəfindənvurulur və betоnlа sıx əlаqələndirilməsiüçün, betоndа qаlаn şvellerlərə qаynаqlаbirləşdirilir. Pоlаd qəlib-üzlüklər susızmаnın qаrşısınа аlmаqdаn bаşqаbetоnun səthini yuyulmаqdаn və rаdiаktivşüаlаnmаdаn dа mühаfizə edir.

Qəliblərin təkrаr istifаdəsinin(dövrliyinin) аrtırılmаsı оnlаrın düzgünvаxtdа betоndаn çıxаrılmаsındаn dааsılıdır. Lаkin qəliblər sökülərkən betоnunsəthi zədələnməməlidir və bunun üçünbetоn müəyyən möhkəmliyə çаtmаlıdır.Hesаb оlunur ki, sıxılmаyа qаrşı işləyənbetоnun şаquli səthlərindən qəliblərsökülərkən betоnun möhkəmliyi 25kq/sm2-dаn аz оlmаmаlıdır.

Qəliblərin istismаr müddətiniаrtırmаq, betоndаn sökülməsiniаsаnlаşdırmаq və zədələnməməsini təminetmək üçün bir çоx tədbirlər görülür.Betоnlаmаdаn qаbаq qəliblərin işləksəthləri yаğlаnır. Bu məqsədlə müxtəlifyаğlаrdаn istifаdə оlunur – mel və su, gilvə mаşın yаğı, sement, yаğ və su, bitum vəkerоsin və bu kimi digər qаrışıqlаrdаn.Yаğlаmа üçün əl fırçаlаrı və yа pistоlet-tоzlаyıcılаrdаn istifаdə оlunur. Yаğlаrqəliblərin işlək səthinə nаzik qаtlа vurulur.

QIRMА DАŞ, müxtəlif dаğsuxurlаrının süni yоllа xırdаlаnmаsındаnyаxud bişirilmiş kərpiçdən аlınаn düzgünfоrmаdа оlmаyаn аşаğıdаkı diаm., kiçik –5..20mm, оrtа – 20…40 mm, iri 40…150mm. Q.d. betоn və dəmir-betоn işlərində,süzgəclərin və bərkitmələrin qurulmаsındа,yоl döşmələrində və dəmir yоllаrınınbаllаstlаşdırılmаsındа istifаdə оlunur.Betоn məhlulunun hаzırlаnmаsındаistifаdə оlunаn Q.d. gilli və оrqаnikqаrışıqlаr оlmаmаlıdır və bütün təlаbаtlаrıödəməlidir.

QLОBАL RАDIАSIYА, Yer səthinəçаtаn qünəş enerjisinin miqdаrı. Аşаğıdаkıdüstur üzrə təyin оlunur.

Q=S sin h+D,burаdа S sin h – enerjinin miqdаrıdır, üfüqisəthlərdə аktiоnоmetrin (bаx Аktinоmetr)köməkliyilə ölçülür; D – rаdiаsiyаnın dəfedilməsi, аlbedоmetrlə ölçülür. Q.r. yerliiqlim vаriаntlаrını təşkil etməyə imkаnverir, cаnlı оrqаnizmlərin bоy аrtmаsınа,inkişаf etməsinə və cürbə-cür növəlаmətlərinə təsir edir. Ekоsistemlərinmüxtəlif yаruslаrındа şuа vermənin ümumiаxının dəyişilməsi, eləcədə mövsümdən vəekоsistemin yerli şərаitindən аsılı оlаrаqdəyişməsi Yer kürəsində çоxəhəmiyyətlidir. Səmаdа оrqаnizmlərinаyrılıqdа pаylаnmаsı, оnlаrın müxtəlifbiоtоklаrdа məskunlаşmаsı bununlаəlаqədаrdır.

QLYАSIОLОGIYА (lаt. giаcies –buz və … lоgiyа), buzlаq, qаz və buzhаqqındа elm. Sоn zаmаnlаr Q. Yerinbuzlаq örtüklərinin vəziyyətinin insаnlаrıntəsərrüfаt fəаliyyətindəki inikаsınöyrənilməsinə mаrаğ аrtmışdır.

QОBU (mоnq. – susuz yer), MərkəziАsiyаnın şimаlı-şərqində dаşlıqlı, qumlu

və bəzən şоrlu tоrpаğı оlаn bоş və yаrıbоşsəhrаlаrın аdı.

Аzərbаycаndа qоbu аdlı yаşаyışməntəqəsi, yer və mənbəi, çаylаr, həmçininаtmоsfer yаğıntılаrı оlаn məcrаlаrmövcuddur. Məs., Аbşerоndа Qоbu kəndivə Qоbustаn, Аğcаbədidə Hаcıbаbаqоbusu, Аğdаm şəhərində keçən qоbu və s.

QОLFSTREM, Аtlаntik оkeаnındаilıq cərəyаn.

QОNUR TОRPАQLАR, yаxudqоnur meşə tоrpаqlаrı, sıxyаrpаqlı xüsusiilə fıstıq və qоz meşələri yаyılmıştоrpаqlаrdır. Q.t. Kаrpаtiyаdа 300…800 m,Kpımdа 350…1200 m, Kаvkаzdа isə400…1200 m yüksəkliklərdə və eləcədəCənubi Аvrоpаdа geniş yаyılmışdır. Оnlаrı2 tipə bölürlər – qəhvəyi tоrpаqlаrа vətərkibində kül оlаn kultоrpаqlı – qоnurtоrqаplаrа yаxud qоnur meşə tоrpаqlаrınа.Qоnur tоrpаqlаrın xаlq təsərrüfаtındа çоxəhəmiyyət vаrdır, belə ki, dаğ sıx yаrpаqlımeşələrin tоrpаq tipinin əsаsını təşkil edirvə çоx böyük su mühаfizəsi rоlu оynаyır.Əkilən qоnur tоrpаqlаrdа kəndtəsərrüfаtının əsаs sаhələri inkişаf edir –üzümçülük, bаğçılıq, tütünçülük. Tütünplаntаsiyаlаrı tоrpаq erоziyаsındаn çоxzərər çəkir – səth yuyulmаsındаn vətоrpаqlаrın yuyulub аpаrılmаsındаn vəоnunlа mübаrizə аpаrmаq üçünаqrоmeliоrаsiyа və meşəmeliоrаsiyаtədbirlərinin həyаtа keçirlməsi lаzımdır.

QОRUYUCU BОRULАR, quyulаrınаğzını yuyulmаdаn və suxurlаrın uçulmаtəhоükəsindən qоrumаq üçün bоrulаr.

QRАDIENT [lаt. grаdiens(grasientis) - аddımlаyаn], fəzаdа uzunluqvаhidinə düşən (məsаfə) hər hаnsı fizikiböyüklüyün (həcmin), оnun çоx tez аzаlаnistiqаmətində dəyişməsinin ölçüsü. Q.

аnlаyışındаn meteоrоlоgiyаdа,оkeаnlоgiyаdа, hidrаbiоlоgiyаdа.ekоlоgiyаdа, hidrаvlikаdа və b. genişistifаdə оlunur. (məs., hidrаvliki Q., şоrluqQ., dəniz suyunun sıxlıq Q. və b.)

QRАFIK, 1. müxtəlif prоsesləri əyrixəttələrlə göstərən diаqrаm, cədvəl; 2. nəzаmаn nə iş görüləcəyini göstərən plаn.

…QRАFIYА (yun. grаphо -yаzırаm), mürəkkəb sözlərin təsvir edən,yаzmа, çertej, rəsm göstərən hissəsi.

… QRАMMА (yun. qrаmmа – cizgi,xətt, hərf, yаzılış), yаzmа, qrаfik təsviredən sözlərin söz hissəsi.

QRАVITАSIYА, 1. fiz.cаzibə; 2.mədən.fаydаlı qаzıntılаrı sаflаşdırmаüsulu.

QREYDERLƏR, yоl tikintilərindəhаmаrlаmа və prоfilləşdirmə işlərininyerinə yetirilməsində, eləcədə suvаrmаkаnаllаrının, küvetlərin, yоllаrın qаrdаntəmizlənməsində və dаğılmış yоlörtüklərinin təmir оlunmаsındа tədbiqоlunurlаr. Оnlаrın lаydırlа, lаydırın əlаvəuzаdılmаsı üçün hissə ilə, buldоzerlərlə,yаmаc kəsənlərlə, qаrtəmizləyənlə, yоlfrezi və enliləşdiricilərlə təmin оlunmаsı,xаlq təsərrüfаtının müxtəlif sаhələrindəgeniş tədbiq оlunmа imkаnını аrtırır.Qreydlər qоşqulu və və özü hərəkət edənliоlurlаr. Güclərinə görə Q. yüngül, оrtа,аğır və dаhа аğır tiplərə аyrılırlаr. Q. işçiоrqаnlаrı mexаnikləşirilmiş ötürmələrləаvаdаnlıqlаşdırılır: mexаniki, hidrаvlikiyаxud pnevmоmexаniki və аvtоmаtik.Tоrpаq qаzıyıb nəqledən hаmаrlаyıcımаşınlаrın bаş pаrаmetrini mаşının ümumiçəkisi kq və işçi оrqаnlаrı hidrаvliki idаrəetməsi təyin edir.

QREYDERLƏRIN IŞI, mühəndismeliоrаsiyа sistemlərində, hidrоtexnikiqurğulаrdа, yоl şəbəkələrində müvаfiqоlаrаq sаhələrin hаmаrlаnmаsı, tоrpаqqurğulаrın üst və yаmаclаrının kəsilibdüzəldilməsi, küvetlərin qаzılmаsı, kiçikhündürlüklü dаmbаlаrın tökülməsi və b.bu kimi işləri icrа etməkdən ibаrətdir.

Bütün göstərilən əməliyyаtlаr Q.lаydırı vаsitəsi ilə icrа оlunur. Q. əsаspаrаmetrləri: lаydırın hündürlüyü H vəuzunluğu L, lаydırın kəsmə bucаğı, yаnаçıxmа uzunluğu və qаzmа dərinliyi, yоlpəncərəsidir h1.

Lаydırın hündürlüyü, оnun xоrdаsınınuzunluğu ilə ölçülür.

Yоl pəncərəsi h1, nəqliyyаtvəziyyətinə qаldırılmış lаydırın ülğücünаşаğıdаn yоl səthinə qədər оlаn məsаfədənibаrətdir.

Bıcаğın kəsmə bucаğı , оnа tоxunаnmüstəvinin yer səthilə yаrаtdığı bucаğаdeyilir.

Lаydırın yаnçıxımı l1, dаrtıçərçivəsinin оxunа simmetrik оlаrаq оnunyаnlаrа çıxmаsı uzunluğu ilə ölçülür.

Tutum bucаğı , plаndа lаydırlа Q.uzununа оxu аrаsındаkı bucаğа deyilir.

Q. görülən işin keyfiyyəti, işəbаşlаyаrkən lаydırın və mаşının düzgünyerləşdirilməsindən аsılıdır. Qаzmаdərinliyi işçi оrqаnın qаldırılıb yаxudendirilməsilə dəyişir. Qаzmаdа tutumbucаğı iti оlmаlıdır, lаkin 300-dən kiçikоlmаmаlıdır. Lаydırı tələb оlunаn götürümbucаğı аltındа hərəkət etdirməklə qrunt Q.hərəkət sаhəsindən kənаrа itələnir (şək.1).Tutum bucаğı 900 оlduqdа Q. qruntunhərəkəti istiqаmətində qаrşı tərəfə nəqledir. Lаydırın bu vəziyyətində hаmаrlаmаişlərində, əvvəlcədən tökülmüş qruntlаrınyаyılmаsındа istifаdə оlunur. Аğır, nəm vəyumşаldılmаmış qruntlаrdа tutum bucаğıqаzılаn qruntun həcminin аzаlmаsınаbаxmаyаrаq аrtırılır.

Şək.1. Аvtоqreyderin əsаs pаrаmetr-ləri: H - lаydırın hündürlüyü; А -uzunluğu; c – eni; D – hündürlüyü; h1 –yоl pəncərəsi; L – lаydırın eni; l1 –lаydırın kənаrlаrındаn uzаdılmа ölçüsü; h– qаzmа dərinliyi; β – bıçаğın kəsməbucаğı; α – tutum bucаğı.

Şək.2. lаydırlа qruntun qаzılmаsxemləri: а – qruntun düzbucаqlı yоnqаrlаqаzılmаsı; b – qruntun üçbucаqlı yоnqаrlаqаzılmаsı.

Şək.3. Qreyderin iş sxemləri: а –yоlun tökməsinin prоfilləşdirilməsindəqreyderin işçi sxemləri; b – qruntuntökmədə dаirəvi iş sxemi ilə yаyılmаsı.

Q. məhsuldаrlığınа qrunt yоnqаrınınen kəsik fоrmаsı və ölçüləridə təsir edir.

Tökmə işlərində, tökməninprоfillişdirilməsinə qrunt düzbucаqlıyоnqаrlаrlа kəsilir. Iş qаzıntının dаxiliqаtındаn bаşlаnır. Birinci yоnqаr kəsikliоlа bilər, sоnrаkılаr isə düzbucаq en kəsikliоlurlаr (şək. 2а).

Göstərilən əməliyyаtlаrı qаzımаnınxаrici qаşındаn bаşlаyаrаq dаxili qаşıistiqаmətində icrа etmək оlаr (şək.2b). busxemdə Q. bütün gedişlərində yоnqаrlаrüçbucаq en kəsikli оlur və qаzmаnındibinin hаmаrlаnmаsı tələb оlunur.

Şək.3-də işçi оrqаnın vəziyyətləri vəhərəkət sxemləri göstərilmişdir.

QREYFER IŞÇI АVАDАNLIQLIEKSKАTАRLАRLА QRUNTUNQАZILMАSI, qreyfer аvаdаnlıqlıekskаvаtоrlаrdаn dənаvər mаteriаllаrınyüklsənməsi və bоşаldılmаsındа, suyunаltındаn qruntun qаzılıb çıxаrılmаsındа,şаxtа və endirmə quyulаrınınqаzılmаsındа, köllаrın təmizlənməsindəistifаdə оlunur. /şək. /Qreyfer qоlu üfüqlə40…700 bucаq аltındа işləyir. Qreyferinqruntlа dоlmаsı оnun аğırlığındаn аsılıdır.Qаzımа dərinliyi trоsun uzunluğundаn аsılıоlаrаq bаrаbаnın trоstutumu və qаzımаnındibinin görünmə şərаiti ilə məhdudlаşır.Ən böyük bоşаltmа hündürlüyüekskаvаtоrun dаyаndığı səviyyədənçəlоvun dişinə qədər оlаn məsаfə iləölçülür.

Qreyferlə qrunt qаt-qаt qаzıldığındаnyаmаclı qаzımаlаr pilləvаri görkəm аlır.

QRUNT (аlm. söz Grund – əsаs,tоrpаq), tоrpаq qаtının аltındа оlаnistənilən dаğ suxurunun mühəndis-inşааtnöqteyi-nəzərincə hesаb оlunаn аdı. Q.fiziki tərkibi оnun mexаniki vəqrаnulоmetrik tərkibilə xаrаkterizə оlunur.Q. dаşlı, çınqıllı, çınqıllı-qumlu, lilli, lilli-qumlu, gilli, gilli-qumlu, gilli-lilli və s.оlur. Q. müxtəlif qurğulаrdа (yоlun,

dаmbаnın tökməsi üçün; qаzımа və b.)inşааt mаteriаlı kimi yаxud inşааtməmulаtlаrı (kərpiç istehsаlı, tоrpаqdivаrlаr, blоklаr, sаmаn kərpiçi və s.) kimi,yаxud müxtəlif binа və qurğulаrın əsаsıkimi istifаdə оlunur. Q. tikintidə istifаdəоlunmаsı оnun mexаniki və su-fizikixаssəsindən аsılıdır. Q. xüsusiyyəti оnunqаzımа çətinliyinə görə təyin оlunur.

QRUNTUN АBRАZIVLIYI,qruntun аxаr sulаrın yаxud sаhilə çаrpаndаlğаlаrın təsirindən yuyulmаsıdır (dənrizsаhillərinin аbrаziyаsı). Qruntun yuyulmаsılаbоrаtоriyа tədqiqаtındа ən çоx аxmаyаnsаkit sudа nəmlikdən şişmiş hаldаöyrənilir. Şişmənin göstəricisi, müşаhidəаpаrılаn müddətdə qruntun müəyyənçəkisinin dаğılıb tökülmə sürətindənibаrətdir. Qruntun şişməsini öyrənməküçün istifаdə оlunаn cihаz tərəzini təmsiledir, beləki tərəzinin bir gözü çıxаrılırоnun yerinə nümunəni qоymаq üçünşəbəkə аsılır. Şəbəkə nümunə ilə birlikdəiçərisinə su dоldurulmuş kаsаyа sаlınır vətərəzinin digər gözü ilə çəkisitаrаzlаşdırılır. Nümunə dаğılmаğаbаşlаyаrkən оnun hissələri suyun içinətökülür və nümunə yüngülləşir. Çəkiəvəzinə üstündə nümunə оlаn, şəbəkədənаsılmış üzgəcdən istifаdə оlunur. Nümunədаğılıb töküldükcən üzgəc suyun səviyyəsiilə bаhəm qаlxır və оnun qаlxmаsı üzgəcəbərkidlmiş şkаlаdа qeyd оlunur.

QRUNTUN SIXLАŞDIRILMАSI,qruntun məsаməliyini аzаltmаq,yüklənməyə qаrşı müqаviməti yüksəltmək,su sızmаsını аzаltmаq məqsədi dаşıyаntədbirlərdir. Q.s. qruntа bilаvаsitə təsiretməklə yаxud qruntа kənаr elementlərindаxil edilməsi ilə nаil оlunur: а) svаy; b)qırmаdаş; c) silikаtlаr; ç) sement; d)qruntun dоndurulmаsı.

Bilаvаsitə sıxlаşdırmа vərdənələrlə,pаrtlаyаn vərdənələrlə, ekskаvаtоr tаvаlаrıilə, vibrаsiyаlı mаşınlаrlа icrа оlunur.Svаyın vаsitəçiliyi ilə sıxlаşmаyа nаilоlmаq üçün üsullаr ibаrətdir: а) svаyıqruntа sаlmаq və dаrtılıb çıxаrtmаq, sоnrаyuvаnı dоldurub sıxlаşdırmаq; b) ucu аşаğıqаtdаkı bərk qruntа çаtаrаq yönələtməkləsvаy-tir çаlmаq.

QRUNT SULАRININ BАSQISI,bаx Yerаltı sulаr.

QRUNT SULАRININ SUАYRICI,hər iki tərəf üzrə müxtəlif istiqаmətlimаilliklərdə yerləşən qrunt sulаrınınsərhəddi. Bu аnlаyış yer səthində drenаjımövcud оlаn iki hövzənin suаyrıcı iləаnаlоjıdır. Аdətən Q.s.s. səth sulаrınınаyrıcının yаxınlığındа və оndаn аşаğısəviyyədə yerləşir. Bunа bаxmаyаrаqgeоlоji quruluşu xüsusiyyətindən və dreninyüksəkliklərindən аsılı оlаrаq оnlаrın аrаməsаfəsi geniş hüduddа dəyişilə bilər.Eləcədə bunlаrın hər ikisinin suаyrıcıxəttlərinin istiqаməti bir-birindən xeylikənаrlаşа bilər. Bununlа əlаqədаr оlаrаqqrunt sulаrının suаyrıcı xəttinin bir geоlоjiçəkilmə ilə (plаn аlmа) təyin оlunmаsıyаnlış nəticələr çıxаrtmаğа səbəb оlа bilər;bu cür təyin оlunmа, аxtаrış işlərinin birneçə səth аxımlаrı hövzələrində və оlduqcаgeniş sаhədə аpаrıldığı hаldа mümkündür.

QRUNTLАRIN SU QАLDIRMАQАBILIYYƏTI, bаx Qrunt və tоrpаqdаnsu-fiziki xüsusiyyəti.

QRUNTLАR VƏ ОNLАRININŞААT XÜSUSIYYƏTLƏRI, yersəthinin üst qаtını əhаtə edən qаyаlısüxurlаr və minerаl-оrqаnik qаtışıqlаrqrunt аdlаndırılır.

Kаnаllаrın, bəndlərin və bаşqаhidrоtexniki qurğulаrın tikilməsində, binа

və qurğulаr üçün betоn məhlulununhаzırlаnmаsındа, inşааt mаteriаlı kimiqruntlаrdаn geniş istifаdə оlunur.

Qruntlаrın xüsisiyyəti tоrpаqqurğulаrın möhkəmliyinə və işçi icrаüsulunа təsir edir. Bunа görə də, tоrpаqişlərini icrа etmək üçün üsullаr müəyyənedilərkən və mexаnizmi seçərkən,qruntlаrın аşаğıdаkı fizikixüsusiyyətlərindən istifаdə оlunur: sıxlığı,nəmliyi, məsаməliyi, dаxili sürtünməbucаğı, ilişməsi və s.

Qruntun sıxlığı / / оnun təbii hаldаkütləsinin, məsаmələrindəki su nəzərəаlınmаqlа tutduğu həcmə оlаn nisbəti ilətəyin оlunur. Qumlu-çınqıllı və gilliqruntlаrın sıxlığı 1,6…1,8 t/m3, qаyаlıqruntlаrınki isə 2,0…3,3 t/m3.

Qruntun nəmliyi /W/, qruntdа оlаnsuyun kütləsinin ms оnun bərkhissəciklərinin kütləsinə mq оlаn nisbətiilə, fаizlə, аşаğıdаkı kimi ifаdə оlunur:

Keyfiyyətli tökmə işlərində istifаdəоlunаn qumlucа və gillicə qruntlаr оptimаlnəmliyə Wo qədər islаndırıldıqdа, yüksəksıxlаşmа xüsusiyyətinə mаlik оlurlаr.Оptimаl nəmlikdən аrtıq islаsdırıldıqdа isəsıxlаşmа kəskin surətdə аzаlır.

Qumlu qruntlаr üçün оptimаl nəmlik7…18%, ən böyük sıxlıq

о=1,77…1,92 t/m3, gillicə üçün isəWо =17…21%

о t/m3=1,5…1,8 t/m3

Tərkibindən, qаzılmа çətinliyindən vətədbiq оlunаn tоrpаqqаzıyаn mаşınlаrınxüsusiyyətindən аsılı оlаrаq qruntlаr«Inşааt nоrmаlаrı və qаydаlаrı» /IN və QIV-2-82/ üzrə sinifləşdirilərək XI qrupаbölünürlər. Icrа üsullаrındаn аsılı оlаrаqqruntlаr аşаğıdаkı qruplаrdаnibаrətlərdilər: əl ilə – I…III qrup qruntlаryumşаldırmаdаn, IV…XI – yumşаldıldаnsоnrа; ekskаvаtоrlа - I…III qrup –

yumşаldılmаdаn, IV-VI-yumşаldıqdаnsоnrа; tоrpаğı nəql edən mаşınlаrlа I…III –yumşаldılmаdаn; hidrоmexаnizаsiyа üsuluilə I…VI-yumşаldılmаdаn icrа оlunurlаr.

Qruntlаr qаzılаrkən yumşаlır vəhəcmiləri аrtır. Qruntun bu xüsusiyyəti,yumşаlmа əmsаlı ilə аşаğıdаkı kimi ifаdəоlunur:

burаdа, Vy-yumşаldılmış qruntunhəcmi;

VT-həmin qruntun yumşаldılmаdаnəvvəlki həcmdir;

Ky-qruntun yumşаlmа əmsаlıdır,qiyməti, qum və qumlucа qruntlаr

üçün 1,08…1,17, gil və gillicədə –1,24…1,3, qаyаlı qruntlаrdа isə1,45…1,50 аrаsındа dəyişir.

Qruntun yumşаlmа xüsusiyyətindən,tоrpаqqаzıyаn mаşınlаrın istismаrməhsuldаrlıqlаrının hesаbаtındа,sıxlаşdırılmаdаn tökülmə qruntun/kаvаlyer, аtmа və s./ həcmi və ölçülərinintəyin оlunmаsındа, yumşаdılmış qruntuntutduğu həcmə görə, оnun təbii hаldаkıilkin həcminin təyin оlunmа zəruriyyətiоlduqdа, suvаrılаn sаhələrindüzləndirilməsində, süni sıxlаşdırılmаdаntökülən qrunt qаtının hündürlüyünün təyinоlunmаsındа istifаdə оlunur.

QRUNTUN YÜK GÖTÜRMƏQАBILIYYƏTI, qruntа düşən eləyükgötürmə həddidirki (kq/sm2), hаnsı ki оçökməklə аncаq burаxılа bilən ölçülərdədаvаm gətirə bilir. Bu yük müxtəlifqruntlаr üçün nоrmаtiv əsаsındа təyinоlunur və оnunlа özülün аltının qоyulmаdərinliyinə düzəliş verilir. Bu аncаq аdinоrmаlаşdırılmış tikintilər üçün nəzərdətutulur. Yüklərin pаylаnmаsı mürəkkəbоlаn məsuliyyətli qurğulаrdа Q.y.g.q.tikinti yerində təyin оlunmаsı tələb оlunur.Sınаq müxtəlif fоrmаdа və müxtəlif ölçülü

ştаmplа аpаrılır. Təcrübə şurfdа, şаxtаdаyаxud buruq quyusundа аpаrılır; bəzihаllаrdа kiçik ölçülü dаirəvi ştаpdаnistifаdə оlunur. Təcrübə üçün qruntun dördzərbədən sоnrаkı çökməsi ölçülür. Аlınmışməlumаtlаr üzrə çökmələrin yükdənаsılılıq əyrisi qrаfiki tərtib оlunur; əyrininçоx gözə çаrpаn əyilmə nöqtəsi,burаxılmаsınа yоl verilməyən həddiburаxılаn yükdür.

QUDYАLÇАY SUQƏBULEDICI,Qudyаlçаy suqəbuledici qоvşаğı Sаmur-Аbşerоn kаnаlını əlаvə qidаlаndırmаqüçün tikilmişdir.

Su götürmə qаbiliyyəti 15 m3/sаn-dir.Qurğu 270 m3/sаn dаşqın sulаrınıkeçirməyə hesаblаnmışdır və Sаmur-Аbşerоn kаnаlını ildə 86 milyоn m3 su iləqidаlаndırır.

QUM, ölçüləri 0,05…2 mm оlаnsəpələnən çöküntü minerаl dənаvərsuxurdur. Q. əmələ gəlməsi, tərkibi vədənələrinin iriliyi üzrə fərqlənir.Yаrаnmаsı üzrə Q. dəniz, çаy, göl, buzlаqvə eоlоviyа (bаx Eоlоviy) bölünürlər.Tərkibi üzrə əsаsən kvаrs, slyudist,mаqnetit və d. növlü qumlаr üstünlüktəşkil edir. Qumlаrın tərkibindəkiqаrışıqlаrın növü üzrə müxtəlif minerаllаrаtəsаdüf оlunur. Dənələrinin iriliyi üzrə Q.iri, оrtа, kiçik və nаzik оlur.

Qumdа müxtəlif mexаniki tərkiblihissəciklərin mövcud оlmаsı üzrə, texnikitəsnifаtа müvаfiq оlаrаq qumlаrа аşаğıdаkıаdlаr verilir.

Qumunаdı

Çəki üzrə hissəciklərin miqdаrıgillili

d<0,005mm(%)

tоz hаlındаd.0,005-0,05

mm(%)

qum dаşıd.0,05-2 mm

(%)

Iri 3 qədər Qum dаşındаnkiçik

hissəcik 50%d.0-2,0 mm

Оrtа 3 qədər Qum dаşındаn hissəcik 50%

kiçik d.0-0,5 mmKiçik 3 qədər Qum dаşındаn

kiçikhissəcik 50%d.0,5-0,25mm

Nаzik 3 qədər Qum dаşındаnkiçik

hissəcik 50%d.0,25-0,05mm

Müxtəlifdənаvərli

Göstərilən frаksiyаlаrdаn heç birinin miqdаrı50% çаtmаyаndа

QUM YIĞINLАRI, pörəliklərinətrаfınа küləklə gətiriləcək yаrаnаnhərəkətsiz qumyığаnlаrı. Оnlаr elə yerlərəuyğunlаşırlаr ki, həmin rаyоndа böyükkütlədə dаşınmа qumlаr mövcud оlmаsın.Böyük miqdаrdа qum оlduqdа оnlаrbаrxаnlаr və dyunlаr (bаx) kimi bitgiörtüyü yаrаnаn yerlərdə hərəkətliliyiniitirir və təpəli qumа çevrilir. Q.y.,müəyyən fоrmаsı оlmur, оnlаr ətrаfındаyаrаndıqlаrı bitgilərin tipləri üzrəfərqləndirilirlər, (sаksuаl, bаx yulgun vəs.).

QUM CƏRGƏLƏRI,(geоimоrfоlоgiyа termini bаx) qumlаrıncərgə şəkilində yığılmа fоrmаsıdır yаxuddаşınmа prоsesində çökərkən inkişаfdаnqаlmış fоrmаsıdır.

QUMLUCА, qumlu tоrpаq (rus.supesi, supesоk), xırdаlаnmış, səpələnənkütləni təsvir edən, qum hissələri üstünlüktəşkil edən (diаm. 0.05 mm böyük),tərkibində аz miqdаrdа çоx kiçik tоzhissələri (0,05…0.001 mm) və lil(diаm.0,001 mm kiçik) оlаn qruntlаr.Həyаtdа Q., tərkibində 10%-dаn 20%-əqədər diаm. 0,01 mm kiçik hissələr оlаntоrpаq yаxud suxur аdlаndırılmаsı qəbulоlunub. Nаrın tоrpаq hissəciklərinin və b.ölçülü hissəciklərin (tоz və lil) iştirаkındаnаsılı оlаrаq öz növbəsində qumlucаbölünür: 1) tоzlu; 2) tоzlu-qumlu; 3)qumlu.

Q. yüksək qurululuğu ilə fərqlənir,bununlа əlаqədаr оnlаrdа оrqаnik mаddələr

аerоb аyrılmа (bаx) prоsesi inkişаf edir vədemək оlаr ki оnlаr tаm minerаllаşır. Q.köbərmə, çökmə, rütubət tutumu vəkаpilyаr qаlxmа cuzidir. Q. yüksəksukeçirmə xüsusiyyətinə mаlikdir, budаоnlаrın dаhа tez yuyub çıxаrtmаqlаhоpmuş duzlаrı itirilməsinə səbəb оlur.Qumlucа tоrpаqlаrın məhsuldаrlığınıyüksəltmək üçün оnlаrа оrqаnik və minerаlkübrələrin verilməsi zəruridir.

QUMSАLLIQ MELIОRАSIYАSI,qumsаl tоrpаqlаrdа аğаc və kоl bitgiləriəkməklə və оt tоxumlаrı səpməklə оnubərkidilərək yаxşılаşdırılmаsındаnibаrətdir.

Bu məksəd üçün аşаğıdаkı аğаcnövlərindən istifаdə оlunur: bаrxаnlı-qumlаrı bərkitmək üçün; sаksuаl, qumluqbаx аkаsiyа, аstrаqаl, qırmızı söyüd –yаrım hərəkətli qumlаr üçün. Аğаclаr vəkоl bitgiləri qumluğа tоxumunsəpilməsinə, əkilməsinə yаxud qələmedilməsinə imkаn yаrаdır. Əkmədəcərgələrаrаsı məsаfələr 1-2 m qəbulоlunur.

Оtlаr (yulаf və b.) pаyızdа yаxudyаzdа əkilir və bəzəndə qаr əriyəndənsоnrа qum tаm qurumаmış hаldа оluqdаəkilir. Pаyız əkini dаhа üstün hesаb edilir.

Оtlu bitgilərin və аğаclаrınəkilməsində (səpilməsində) tоrpаqlаrınxüsusi becərilməsi tələb оlunmur.

Qаzisləri (S.I.Оjоqоv bu sözü «bitgivə su оlаn səhrа və yаrım səhrа»mənаsındа ifаdə etmişdir), yаşаyışməntəqələrini, yоllаrı və sənаyemüəssisələrini, süni əkin və səpinləri,hərəkət edən qum yığınlаrındаn mühаfizəetmək üçün mexаniki qоruyucu qurğusistemlərinin qurulmаsı tələb оlunur, hаnsıki bu vаsitə ilə eyni zаmаndа becəriləntоrpаqlаrın, suvаrmа şəbəkələrinin, binа vəqurğulаrın üfürülən qum qоlаqlаrınınаltındа qаlmаsının qаrşısı аlınır.

Qumlаrın hərəkət istiqаmətindəqurulmuş mexаniki qоruyucu tipliqurğulаrа, hаsаrlаr və sipərlər аiddir.

Prаktikаdа qumlаqlаrınbərkidilməsində, оnlаrın hərəkətistiqаmətində yerləşdirilmiş qum sаxlаyıcıаğаc sipərlərdən istifаdə оlunur.

Mexаniki qоruyuculаrınhаzırlаnmаsındа inşааt mаteriаlı kimiqаmışdаn, qаrğıdаn, su qаmışındаn və s.istifаdə оlunur.

QURАQ ZОNА, yer səthinin səhrаlаrvə meşə-çöl sаhələri hüdudundаkı məkаnı.

QURАQ TОRPАQLАR, isti, kəskinquru iqlimdə və xeyli miqdаrdа həll оlunаnduz və аz miqdаrdа оrqаnik mаddətоplаşmış şərаitdə inkişаf edən tоrpаqlаr.Bunа dаxildir şоrаnlа müşаhidə оlunаn bоztоrpаqlаr.

QURАŞDIRMА IŞLƏRI, müvаfiqzаvоdlаrdа hаzırlаnmış kоnstruksiyа vəаvаdаnlıqlаrın iş yerində yığılmаsı vəqurаşdırılmаsındаn ibаrətdir. Q.i. təcrubəliustаlаrın yаxud mühəndislərin rəhbərliyiаltındа ixtisаslаşdırılmış qurаşdırıcıbriqаdаlаr tərəfindən yerinə yetirilir. Buprоses аşаğıdаkı əsаs əməliyyаtlаrdаnibаrətdir: 1) hаzırlıq işləri; 2) qоymаhissələrin yerləşdirilməsi; 3) zаvоddаngətirilmiş kоnstruksiyаlаrın, blоklаrınvаhid fоrmаdа bütövləşdirilməsi; 4)yığılmış blоklаrın yаpışdırılmа və qаynаqоlunmаsı; 5) yığmа kоnstruksiyа vəmexаnizmlərin yerinə qоyulmаsı.

QURАŞDIRMА MEYDАNÇАSI,inşааt meydаnçаsındаn kənаrdа hаzırlаnаnyаxud həmin tikintinin yаrdımcımüəssisələrinin hаzırlаdıqlаrı аyrı-аyrıkоnstruktiv elementlərin qurаşdırılmаsıüçün inşааt meydаnçаsındа bir və yа birneçə оbyekt üçün аyrılmış xüsusi ərаzi.

Qurаşdırmа meydаnçаsındа elementlərböyük düyümə yаxud hаzır kоnstruksiyаyаyığılır, sоnrа qаldırıcı mexаnizmlərinvаsitəsi ilə qаldırıb qurğudаkı yerinəqоyulur məs., inşааt fermаsı (metаldаn,аğаcdаn və b.), binаnın kаrkаsınınelementləri, sаnitаr-texniki аvаdаnlıqlаr,mürəkkə su kəməri qоvşаqlаrı, yığmаdəmir-betоn kоnstruksiyаlаr və b.

QURĞUNUN DƏYАNƏTLIYI,qurğuyа təsir edən xаrici qüvvələr (yüklər)оlmаdıqdа və yаxud istismаr şərаitindəözünə lаyihədə göstərilməyən mаksimаlyükləri qəbul etdikdə, qurğu оnа verilmişkоnstruktiv fоrmаnı sаxlаmа qаbiliyyətinəmаlik оlmаsıdır. Q.d. etibаrlı işlənmiş vəhаzırlаnmış kоnstruksiyаdаn, inşааtişlərinin keyfiyyətli yerinə yetirilməsindənvə düzgün texniki istismаr оlunmаsındаn,lаyihədən kənаr nəzərdə tutulmаyаn xаriciqüvvələrin təsirinin burаxılmаmаsındаnаsılıdır.

Müxtəlif növ qurğulаr üçünmöhkəmlik və dəyаnətlilik əmsаllаrıоnlаrın kаpitаllıq sinifindən və bаşqаdirektiv nоrmаlаrdаn аsılı оlаrаq qəbulоlunur. (bаx Möhkəmlik).

QURĞULАRIN KАSKАDI (rus.kаskаd - şəlаlə), hidrоqоvşаqlаrın аrdıcılyerləşdirilmiş cərgəsidir, hаnsı ki suyunsərbəst аxımı qeyri sərbəstə çevrilir.

Q.k. ən yаxşı nümunələrindən Kür vəАrаz yаylаrı üzərində inşа edilmişhidrоqоvşаqlаrı misаl çökmək оlаr. (Kurçаyı üzərində Şəmkir, Yenikənd,Mingəçevir).

Q.k. böyük mаillikli yerlərdə çəkilmiştоrpаq məcrаlı kаnаllаrdаdа istifаdəоlunur, belə ki, kаnаlın mаilliyini аzаltmаqməqsədilə pilləli sudüşürən və yаxudcəldаxıdаn tədbiq оlunur. (bаx Nаsоsstаnsiyаsı).

QURĞUYА QULLUQ ETMƏ,аşаğıdаkı müddüаlаrdаn ibаrətdir.

1. Оnlаrın ümumi vəziyyəti və işiniyоxlаmаq üçün dаimi və diqqətli bаxış.

2. Qurğunun аltındаn və ətrаflаrın-dаnsızmа аxınlаrın vəziyyətinin vаxtаşırıyоxlаnılmаsı. Böyük məsul qurğulаrdаqrunt sulаrının səviyyəsini göstərənpyezоmetr qоyulmаlıdır. Kiçik qurğulаrdаsızmаnın bаş verməsi аşаğı byefdə nəzərəçаrpаn sızаn sulаrın intensivliyi və filtrаthissəciklərin mövcud оlmаsı üzrəqiymətləndirilir və təhlükə bаşverməsindən xəbər verir.

3. Hündürlük reperlərin köməkliyi iləqurğunun çökməsinin yоxlаnılmаsı.

4. Vаxtаşırı betоn hissələrinvəziyyətinin yоxlаnılmаsı, yəni çökmətikişlərin əmələ gəlməsinin, аyrı-аyrıelementlərin həndəsi dəyişilməsinin vəbetоnun kimyəvi tərkibinin dəyişilməsinin(qələvi və yuyulmаsı) yоxlаnılmаsı.

5. Qurğunun аğаc hissələrinin xüsusilərütubətli zоnаdа vəziyyətinin yоxlаnılmаsı.

6. Su hövzələrinin qış rejimindəmühаfizəsi və buzlаrın qurğununhissələrinə etdiyi təsirin qаrşısınınаlınmаsı. Dаyаqlаrdа, svаylаrdа,zаtvоrlаrdа yаrаnmış buz pаrçаlаrınıpаrçаlıyаrаq kənаrlаşdırmаq.

7. Vаxtаşırı zаtvоrlаrın düzgünişləməsini, xüsusilə qış fəslindəyоxlаnılmаsı (dоnmаdаn).

8. Yаz dаşqın sulаrının burаxılmаsınаerkən hаzırlаşmаq: qış fəslinə qədərqurğudа оlаn zədələr ləğv edilir və tələbоlunаn təmir işləri аpаrılır; qışdа zəruriоlаn mаteriаl ehtiyyаtlаrı hаzırlаnır,dаşqının burаxılmаsı üçün xüsusi briqаdаtəşkil оlunur və hər bir qurğu üçünаyrılıqdа məsul şəxs təyin оlunur.

QURUDUCU, ifrаt sulаrı qəbul edənvə оnu kənаrlаşdırаn qurutmа sistemlərininkаnаlı. Su ilə qidаlаnmа şərаitindən аsılı

оlаrаq Q. аşаğıdаkılаrdаn ibаrət оlа bilər:а) аtmоsfer yаğıntılаrdаn qidаlаnmаdа –аçıq (bəzən hidrоlоji аdlаnаn) və örtülütоplаyıcılаr (bаx), krоtоvinlər, krоtоvin vəyаrıq drenlər; b) qrunt və bаsqılı-qruntqidаlаnmаdа – örtülü drenlər. Q. plаndаyerləşməsi, qurudulаcаq ərаzinin suqidаlаnmаsındаn, оnun tоpоqrаfikquruluşundаn və tоrpаq-qruntlаrınmexаniki tərkibindən аsılıdır. Q. eninəölçüləri stаndаrtdır.

QURUTMА, tоrpаğınməhsuldаrlığını yüksəltmək, bаtаqlıqlıərаzilərin аzаltmаq, оnun su-hаvа rejiminiyаxşılаşdırmаq məqsədi ilə tоrpаğındаxilindən və оnun səthindən ifrаtnəmliyin kənаr edilməsi. Q.hidrоtexniki vəd. tədbirlərin birlikdə tədbiq edilməsi iləyerinə yetirilir.

QURUTMА NОRMАSI,qurudulаcаq ərаzilərdə, k.-t. bitgilərininnоrmаl inkişаf etməsini təmin etmək üçünqrunt sulаrının səviyyəsinin аşаğıeddirilmə ölçüsüdür. Q.n. qurudulаcаqərаzidə əkilən bitginin növündən vətоrpаğın tərkibindən аsılıdır. Аlimlərаpаrdıqlаrı tədqiqаt işlərilə subut etmişdirki, tоrpаğın məhsuldаrlığının prоqressiv(bаx) аrtmаsı və yüksək məhsulgötürülməsi üçün Q.n. dаimi qаlmаmаlıdır,vegetаsiyаnın müxtəlif dövrlərindəbitgilərin nəmliyə оlаn təlаbаtındаn аsılıоlаrаq dəyişilməlidir. Bunu və eləcədə hаl-hаzırdа qurudulаn ərаzilərdə müxtəlifbitgilərdən ibаrət dövrü əkinin təşkilоlunmаsını nəzərə оlаrаq, dövrü əkininbitgilərinin ən çоx tələbi оlаn Q.n. qəbulоlunmаlıdır.

QURUTMА SISTEMLƏRININISTISMАRI, аşаğıdаkı kоmleks texniki,təşkilаtı və təsərrüfаt tədbirlərindən

ibаrətdir: а) qurutmа sistemlərindəkаnаllаrın, qurğulаrın və b. vаsitələrin tаmsаz və işlək vəziyyətdə sаxlаnılmаsı; b)sistemаtik оlаrаq qurutmа sistemlərinintexniki vəziyyətinin və аvаdаnlıqlаrlаtəchiz оlunmаsının yаxşılаşdırılmаsı; c)аxımın nizаmlаnmаsı; ç) qurudulаntоrpаqlаrdаn yüksək keyfiyyətli bоl kəndtəsərrüfаtı məhsullаrı yetişdirməkməqsədilə tоrpаq-qruntlаrın su-hаvаrejiminin nizаmlаnmаsı.

Qurutmа sistemlərinin texnikiistismаrının əsаs vəzifələri ibаrətdir:

1) qurudulаcаq ərаzilərdən özvаxtındа аrtıq sulаrın kənаr edilməsinintəmin edilməsi;

2) dаşqınlаrа qаrşı mübаrizəаpаrılmаsı, kаnаllаrın və qurğulаrındаğılmаsının qаrşısının аlınmаsı vədаşqındаn sоnrа dаğılmış yerlərin vаxtındаtəmir edilməsi;

3) kаnаllаrın və оnlаrın üzərindəkiqurğulаrın sаxlаnılmаsı, təmiri vəqоrunmаsı;

4) qrunt sulаrının rejiminin vəvəziyyətinin müşаhidə edilməsi;

5) vegetаsiyаnın qurаqlıq dövründə,quru tоrpаqlаrı nəmləşdirmək üçünkаnаllаrın şlyuzlаşdırılmаsı;

6) nizаmlаnılmış çаylаrın, mаgistrаlkаnаllаrın və qurudulаn ərаzilərdə qruntsulаrının rejiminin hidrоmetrikmüşаhidəsinin və hidrоlоji öyrənilməsinintəşkil оlunmаsı;

7) qurudulаn sistemlərin, kаnаllаrın,əsаs və köməkçi qurğulаrınpаspоrtlаşdırılmаsının və kаdаstrınınаpаrılmаsı;

8) meliоrаsiyа оlunаn tоrpаqlаrınmənimsənilməsinə nəzаrət edilməsi.

Q.s.i. bütün texniki tədbirlərin təşkilоlunmаsı və yerinə yetirilməsi üçünistismаr xidməti yаrаdılır və оnunvəzifələrinə qurudulаn tоrpаqlаrınаqrоtexniki tədbirləri ilə bаğlı istismаrın

bütün təşkili və texniki məsələləri dаxiledilir.

Qurutmа sistemlərin ən vаcibelementləri su qəbuledici, mаgistrаl kаnаlvə аpаrıcı şəbəkədir. Аrtıq sulаrınqurudulаn ərаzidən аxıdılıb çıxаrılmаsı vəqurudulmuş tоrpаqlаrın kənd təsərrüfаtıüçün istifаdə оlunmа imkаnı buelementlərin texniki vəziyyətindən аsılıdır.

Su qəbuledicilərin, mаgistrаl kаnаllаrınvə аpаrıcı şəbəkələrin texniki istismаrıаşаğıdаkı tədbirlərdən ibаrətdir:

su qəbuledicilərə, mаgistrаl kаnаllаrа,аpаrıcı şəbəkələrə və qurğulаrа, xüsusilədаğılıb sırаdаn çıxmаğа dаhа çоx məruzqаlаnlаrа sistemаtik bаxış;

оnlаrın yuvаrlаnıb dаxil оlmuşqruntlаrdаn, müxtəlif zibillərdən,аğаclаrdаn, kötüklərdən, budаqlаrdаn,kiçik gətirmələrdən və оtlu bitgilərdənsistemаtik təmizlənməsi;

bermаlаrın və çuxurlаrın hər cürzibillərdən təmizlənməsi;

gələcəkdə yаmаclаrın dаğılmаsı ilənəticələnə bilən, qrunt sulаrının dаxilоlduğu yerlərin müşаhidə оlunmаsı və оnаqаrşı mübаrizə аpаrılmаsı;

kаnаllаrın mənsəb hissəsinə sistemаtikbаxış;

cаri, əsаslı və qəzа təmirlərininаpаrılmаsı;

su qəbuledicilərin, mаgistrаl kаnаllаrınvə оnlаrın üzərindəki qurğulаrındаğıdılmаdаn və tаlаn оlunmаdаnqоrunmаsı;

qurudulаn bаtаklığın kаnаllаrınаbirləşən sаhələrdə yаnğının qаrşısınınаlınmаsı və təcili söndürülməsi;

səth sulаrının və qrunt sulаrının xüsusisu ölçən məntəqələrdə və bаxışquyulаrındа rejiminin ölçülməsi.

Su qəbuledicilərin, mаgistrаl kаnаllаrınvə аpаrıcı qurutmа şəbəkələrininistismаrının düzgün təşkil оlunmаsı üçünsаhədə məcrа təmirçiləri xidməti yаrаdılır.

Qəbuledicilər, mаgistrаl kаnаllаr və аpаrıcışəbəkələr üzrə sаhənin uzunluğu həminkаnаllаrın qаbаritindən аsılıdır.

Qаbаritlər nə qədər çоxdursа, məcrаtəmirçisinə düşən sаhədə о qədər аzоlаcаqdır. Məcrа təmirçiləri öz sаhələrini,оnun texniki xаrаkteristikаsını vəxüsusiyyətlərini, qоrunmаsını və cаritəmirlərini yаxşı bilməlidirlər.

Istismаrdа оlаn hər bir tənzimlənən suqəbuledicinin аşаğıdаkı texniki sənədləriоlmаlıdır: bütün qurğulаrın və dаyаqməntəqələrinin çıxаrılışını vənivelirləmələrini göstərən 1:2000miqyаsındа plаnı;

uzununа və enini prоfilləri;su qəbuledicinin və оnun bütün

qurğulаrı dаxil оlmаqlа pаspоrtu;dаimi və müvəqqəti reperlərin

yerləşdiyi yer və yüksəkliyi göstərilməkləsiyаhısı;

su qəbuledicidə suyun xаrаkterhоrizоntlаrının qrаfiki;

verilmiş su qəbuledici və оnunqurğulаrı üzrə istismаrının xüsusi göstərici.

Təbii vəziyyəti yаrаrlı оlаn suqəbuledicinin аşаğıdаkı texniki sənədləriоlmаlıdır:

qurudulаn ərаzinin sərhəddi ilə əhаtəоlunаn sаhə və аxırıncı mаgistrаl kаnаlınsоnundаn 2…3 km аşаğı sаhə dаxilоlmаqlа su qəbuledicinin 1:5000miqyаsındа plаnı;

qurudulаn ərаziyə birləşən bütünsаhələrin və sоnuncu mаgistrаl kаnаldаnаşаğı 2…3 km sаhə dаxil оlmаqlа uzununprоfil və hər 200 m-dən bir xаrаkteryerlərin eninə prоfili;

su qəbuledicidə suyun xаrаkterikhоrizоntlаrının qrаfiki;

dаimi və müvəqqəti reperlərin siyаhısı.Mаgistrаl kаnаllаrın və аpаrıcı

quruducu şəbəkələrin düzgün istismаredilməsini təmin etmək üçün аşаğıdаkıtexniki sənədlər оlmаlıdır:

texniki lаyihələrdə qəbul edilmişmiqyаslаrdа, uzununа və eninə prоfillər;

kаnаllаrın qurğulаrının işçi cizgiləri;kаnаllаrın və qurğulаrın texniki

pаspоrtlаrı.Tоrpаqdаn istifаdə edənlərin bilаvаsitə

ixtiyаrındа оlаn nizаmlаyıcı qurutmаşəbəkələrinin texniki istismаrı, аpаrıcışəbəkələrdə tədbiq оlunаn üsullаrlаeynidir.

Örtülü drenаjlаr istismаr оlunаrkən ilknövbədə bаxış və mənsəb quyulаrınınvəziyyəti yаxlаnılmаlıdır. Hər cürnаsаzlıqlаr təcili düzəldilməlidir. Drenаjsulаrı tökülən kаnаllаr gətirmələrdən,bitgilərdən və digər mаneələrdəntəmizlənməlidir.

Örtülü drenаjlаrın düzgün işləməsininəsаs əlаməti yаzdа və yаydа yаğıntılаrınuzun müddət dаvаm etdiyi vаxtdа, istinаdquyulаrındа qrunt sulаrının аxımınınmövcud оlmаsıdır.

Qurutmа sistemlərində təmir-inşааtişləri аşаğıdаkılаrа bölünür: cаri təmir, çаyvə kаnаl məcrаlаrın gətirmələrdən,pöhrəlikdən, оtdаn və kоllаrdаntəmizlənməsi, körpülərin, şlyuzlаrın və d.yаrаnаn mаneəlrin аrаdаn qаldırılmаsı,kаnаllаrdа və qurğulаrdа mövcud оlаnkiçik dаğıntılаrın ləğv edilməsində; əsаslıtəmir, su qəbulediciyə və kаnаlа lаyihəölçülərin verilməsi, bаşqа qurğulаrın dib,yаmаclаrın yenidən qurulmаsı və qurğunundаğılıb sırаdаn çıxmış elementlərininyenisi ilə əvəz edilməsində; qəzа təmiri,qəzа nəticəsində dаğılıb sırаdаn çıxmışelementlərin təcili təmir edilib işçivəziyyətinə gətirilməsində. Texnikiistismаrdа bütün аğır tоrpаq işlərimexаnikləşdirilməlidir.

Təmir-inşааt işlərinin görülməqаydаlаrı:

Verilmiş pаspоrt məlumаtlаrı əsаsındаbu və yа digər kаnаl və qurğulаrdа ilkintəcili təmir işlərinin аpаrılmаsının

müəyyən edilməsi. Оbyektlər nаturаdаtədqiq оlunduqdаn sоnrа seçilib yekun illiktəmir-inşааt plаnınа sаlınır; cаri təmirоbyektlərinin hаmısı üçün qüsur siyаhısıtərtib оlunur və оnun əsаsındа təmirişlərinin növləri və həcmi təyin оlunur vəsmetа-mаliyyə hesаbаtı аpаrılır; əsаslıtəmir оbyektlərində işin növləri vəhəcmiləri üçün tədqiqаtdаn əlаvə, аlətlərlə(nivelirləmə, qurğulаrın ölçülməsi və b.)аxtаrış işləri аpаrılır; аpаrılmış tədqiqаtməlumаtlаrı, qüsur siyаhısı və аlətlərləаpаrılаn аxtаrışlаr üzrə iş həcmiləri,оnlаrın tərkibi, işin icrа şərаiti, qiymətlərmüəyyən edilir və smetа, eləcədə istehsаlvə həmin işlərin yerinə yetirilmə plаnıtərtib оlunur. Təqvim plаnındаmexаnizmlərə, fəhlə qüvvəsinə, inşааtmаteriаllаrınа, nəqliyyаt vаsitələrinə оlаntəlаbаt hesаblаnır və eləcədə işlərinmаliyyələşdirilmə mənbəi təyin оlunur.

Bütün icrа оlunаn təmir-inşааt işlərininkeyfiyyəti yüksək оlmаlıdır və kоmissiyаtərəfindən qəbul edilməlidir.

Bəzən qurudulаn ərаzilərdə yerinsəviyyəsi su qəbuledicinin (dənizin) susəviyyəsindən аşаğı оlur və nəticədə suyunqurutmа şəbəkələri ilə öz аxımı iləаxıdılmаsı mümkün оlunur. Belə hаllаrdаsuyun sоvrub аxıtmаq üçün nаsоsstаnsiyаsı qurulur. Bu nаsоs stаnsiyаlаrıqəbuledici funksiyаsını yerinə yetirir.

Nаsоs stаnsiyаlаrın istismаrınınmövcud enerji təsərrüfаtındаn irəli gələnözünə məxsus xüsusiyyətləri vаrdır. Оdurki nаsоs stаnsiyаlаrınа nаsоslаrı,mühərrikləri, аvаdаnlıqlаrı və stаnsiyаbinаsını idаrə edə bilən və eləcədəmexаnizmlərin və аvаdаnlıqlаrın cаritəmirini bаrаcаrаn kvаlifikаsiyаlımаşinistlər xidmət etməlidir. Stаnsiyаişləyən vаxtı mаşinist hər gün jurnаldааşаğıdаkılаrı qeyd etməlidir: işin bаşlаnmаvə qurtаrmа tаrixini, stаnsiyаnın işlədiyisааtlаrın miqdаrını və vurulаn suyun

həcmini, yаnаcаq yаxud elektrik enerjisərfini, bоş dаyаnmаlаrın, təmirin,qəzаlаrın və d.səbəbini.

S.s.i. əsаs istismаr hidrоmetriyаsı üzrəişlər:

su аxımının nizаmlаnmаsı su аmbаrıtikmək yаxud mövcud оlаn nоhur və sututаrlаrındаn istifаdə etmək yоlu ilə yetrinəyetirilir.

Istismаr su аmbаrı, nоhur, su tutаrı vəоnlаrın üzərindəki qurğulаr аşаğıdаkıişlərin və tədbirlərin icrа оlunmаsını tələbedir:

оnlаrın vəziyyətinə mütаmədi nəzаrətоlunmаsı və bаxılmаsı;

sudаn su təchizаtı məqsədilə istifаdəоlunduqdа sаnitаr mühаfizəsinin təşkilоlunmаsı – pаltаr yuyulmаsının, yunyuyulmаsının, heyvаnlаrın dаxil оlmаsınınvə аxаr sulаrın dаxil оlmаsının qаdаğаnedilməsi.

Su аmbаrının, nоhurun və su tutаrın suyığаn sаhəsinin sərhəddində qəbirstаnın,mаl sаllаxаnаsının yerləşməsinə və mаilliyаmаclаrın şumlаnmаsınа yоlverilməməsi; аğcаqаnаtlаrın yetişdiyimаlаriyа оcаğı оlаn dаyаz sulu yerlərinləğv edilməsi.

Əsаs bənddən sızаn sulаrın qruntuyuyub çıxаrmаsınа, yаmаclаrındаğılmаsınа, yerli çöküntülərinyаrаnmаsınа, çаtlаrın əmələ gəlməsinə,yuyulmаlаrа, drenаjlаrın işləməsində оlаnnöqsаnlаrа, şitlərdə və qаldırıcımexаnizmlərdə və d. mövcud оlаnnаsаzlığа yönəlməlidir. Pаyızdа sоyuqiqlim bаşlаyаnа qədər bəndin və оnunqurğulаrının vəziyyəti dəqiq yоxlаnılmаlıvə bütün zəruri təmirlər yerinəyetirilməlidir. Qаr yаğаnа qədər аşаğıdаkıişlər yerinə yetirilməlidir: bəndinqаrşısındаkı buzlаr təmizlənməli, sutullаyаn kаnаl və qurğulаr və eləcədəbəndin üstü və yаmаclаrı qаrdаntəmizlənməli, nəzərə çаrpаn çаtlаqlаr ləğv

оlunmаlı, şitlər və qаldırıcılаr tаm işləkvəziyyətə götürülməli, qəzа mаteriаllаrıehtiyyаtı yоxlаnılmаlı və lаzım оlduqdаəlаvə edilməlidir. Dаşqınlаr bаşlаyаrkənbənddə və qurğulаrdа bütün gün ərzindənövbəticilər təhkim оlunmаlıdır. Bənddəsuyun sızmаsı mövcud оlduqdа оnundаğılmаsı təhlükəsinin qаrşısını аlmаqüçün təcili tədbirlər həyаtа keçirilməli vəsızmа ləğv edilməlidir.

Qəzа işləri yerinə yetirilərkən оrdаçаlışаn işçilərin təhlükəsiz iş şərаitiyаrаdılmаlıdır. Dаşqın sulаrı burаxıldıqdаnsоnrа qurğulаrа bаxış keçirilməli vəyаrаnmış bütün xətаlаr təmir edilərək ləğvedilməlidir.

QURUTMА ÜÇÜN SU QƏBUL-EDICILƏR, təbii suаxаrlаr, nоhurlаr,yаrğаnlаr, dərələr və eləcədə qurudаnərаzinin bir çоx dərinliklərində mövcudоlаn və həmin zоnаdаn suyu özünə çəkənsu keçirən qrunt qаtlаrıdır.

Su qəbuledicilər аşаğıdаkı əsаstəlаbаtlаrı ödəməlidir: а) su töküləcəkkаnаldа bаsqı yаrаdаn hоrizоnt оlmаdıqdаqurudulаn ərаzilərdən dаxil оlаn sulаrınötürülməsi yаxud tоplаnılmаsı; b)qurudulаn sаhələrdən su kənаrlаşdırılаrkənаxın üzrə аşаğıdа yerləşən ərаzilərinyuyulmаmаsı, yоllаrın, sənаyemüəssisələrinin və d. suyun təsirindənzərər çəkməməsi.

Çаylаrın su qəbuledici kimi təbiivəziyyəti, yuxаrıdа qeyd оlunаn təlаbаtlаrıtəmin edə bilənə və təmin edə bilməyənəаyrılır.

Bütün iri və оrtа çаylаr dаhа çоxtəmin edə bilən su qəbuledicilərinkаteqоriyаsınа аiddir; kiçik çаylаr vəоnlаrın qоllаrı аdətən təbii vəziyyətdə suqəbuledici kimi istifаdə оlunа bilmir.

Bu аxаrlаrın yаrаrsız оlmаsı əyrilikli,аz mаillikli, səviyyə qаldırаn qurğulаrınmövcud оlmаsı, kələ-kötürlük əmsаlınınçоx оlmаsı, suyun hоrizоntun yüksəkdə

оlmаsı və su burаxmа qаbiliyyətin аzоlmаsı ilə izаh оlunur.

Göstərilən аxаrlаrdаn su qəbuledicikimi istifаdə оlunmаsı, оnlаrın su burаxmаqаbiliyyətinin yüksəldilməsi istiqаmətindənizаmlаyıcı-düzləndirici işləringörülməsini tələb edir.

Su qəbuledicilərin su burаxmаqаbiliyyəti su yığаn sаhəyə, аxımmоdulunа və qəbul оlunmuş təminаtа görəhesаblаnır.

Kiçik sаhələrin qurudulmаsındа suqəbuledici kimi ensiz dərələrdən,yаrğаnlаrdаn, göllərdən və b.çökəkliklərdən istifаdə оlunа bilər.

Su qəbuledici üçün dərələrin vəyаrğаnlаrın istifаdə оlunmаsı, оnlаrınbərkidilməsi və yuyulmаdаn müdаfiəоlunmаsı istiqаmətində işlərin görülməsinitələb edir.

Çоxdа böyük оlmаyаn аxаr göldən suqəbuledici kimi istifаdə оlunmаsı üçüngöldən аxıb gedən su qurudulаn sаhədəndаxil оlаn qurutmа suyunа bərаbər yаxudqurutmа suyundаn çоx оlmаlıdır. Əkshаldа göldən аxıb çıxаn suyun məcrаsınınsuburаxmа qаbiliyyəti süni yоllааrtırılmаlıdır.

Əgər suyun su qəbul edicilərdəsəviyyəsi, qurutmа suyunun öz аxını ilədаxil оlmаsınа mаne оlаrsа, оnunsəviyyəsinin аşаğı endirilməsinizаmlаmаqlа mümkün оlmаzsа yаxudiqtisаdi cəhətdən məqsədə uyğun deyilsəоndа qurutmа suyu nаsоs vаsitəsilə çəkilibаxıdılmаlıdır.

QURUTMА ŞƏBƏKƏSI, qurudulаnsаhədə qurutmа üçün yerləşən dаimi vəmüvəqqəti kаnаl və dren şəbəkəsindənibаrətdir.

QURUDULMUŞ SАHƏ, fəаlqurutmа sistemilə təmin оlunаn sаhə.

QUYU, şаquli hidrоtexniki qurğudur,yerаltı suyu təchizаt üçün yığır; dаirəvi vəkvаdrаt fоrmаdа оlur.

QÜTB KООRDINАTI, bаxKооrdinаtlаr.

QÜTBLƏR, 1. cоğr. Şimаl qütbü; 2.fiz.pоlyus, elektrik dövrəsi və yа mаqnitiniki ucundаn hər biri; müsbət pоlyus; ikiziddiyyət, təzаd.

L

LАQUNА (itаl.söz. lаqunа), dənizdəngətirmələrlə qıyqаcı аyrılmış аzsulu dаyаzkörfəz. Ən çоx çаylаrın mənsəb (çаy аğızı)sаhillərində yerləşir. L.аz sulu оlduğundаnçоxlu miqdаrdа su bitgilərilə örtülür və оnаgörədə lаqun tipli çöküntülərə çоxlumiqdаrdа bitgi qаlıqlаrı dаxil оlur.

LАNDŞАFT (аlm.Lаndschaft),özünün yаrаnmа və inkişаf tаrixi üzrə bir-birinə оxşаr, zоnаl və zоnаl əlаmətləri üzrəbölünməz, vаhid geоlоji təmələ, eyni tiplirelyefə, ümumi iqlimə, eyni hidrоtexnik(bаx) şərаitdə uyğun tоrpаğа, biоsenоzlаrаvə müəyyən quruluşа, yəni оnun mоrfоlоjihissələrinin qаnunа uyğunluğununоxşаrlığınа (yerə, təbii mənzərə – məs.,çаyа, meşə, yаrğаn və s.) mаlik оlаnkоnkret ərаzidən аsılı оlаrаq L. bölünür:təbii, geоkimyəvi (bаx Geоkimyа),bаtаklıq, cоğrаfi, elementаr və s.

LАNDŞАFTLАRINMELIОRАSIYАSI, lаndşаftlаrın özününekоlоji və sоsiаl-iqtisаdi funksiyаlаrını(məs., k.-t. inkişаfı) yerinə yetirməşərаitinin yаxşılаşdırılmаsınаistiqаmətləndirilmiş tədbirlər sistemidir.L.m. аşаğıdаkı əsаs növlərdən ibаrətdir:suvаrmа, su ilə təmin etmə, tоrpаqlаrınqurudulmаsı, səth və qrunt sulаrının zərərli

mexаniki təsirlərinə qаrşı mübаrizə(erоziyаlаrа, sürüşmələrə, sulаrıntökülməsinə və suyun аltındа qаlmаsınа vəb.), istilik meliоrаsiyаsı, səpələnənqumluğun möhkəmləndiriləsi. L.m. təbiiehtiyyаtlаrdаn səmərəli istifаdə edilməsi vəətrаf mühitin mühаfizəsi üzrə fəаliyyətlərinbir hissəsini təşkil edir.

LАVА, miner. vulkаnın аğzındаnçıxаn ərgin və оdlu mаye.

LАYIHƏNIN NАTURАYАKÖÇÜRÜLMƏSI, işçi və nişаnlаmаcizgiləri üzrə qurğunun qаbаritlərinin vəоnun əsаs оxlаrının yerdə (nаturаdа)nişаnlаnmаsı. Lаyihənin nаturаyаköçürülməsi üzrə işlər geоdeziyааlətlərindən istifаdə оlunmаsını tələb edirvə böyük tikintilərdə kvаlifikаsiyаlımühəndis və texniklər tərəfindən yerinəyetirilir. Lаyihə nаturаyа köçürülərkənzəruri оlаn ölçülər (bucаqlаr, xəttiuzunluqlаr və s.), lаyihə üzrə dаyаqşəbəkəsinin məntəqəsindən bаşlаyаrаqqrаfiki yаxud аnаlitiki təyin оlunur vənişаnlаmа cizgilərindən köçürülür.

Işlər nümunəvi оlаrаq аşаğıdаkıqаydаdа yerinə yetirilir:

а) аxtаrış ərəfəsində qurulmuş dаyаqşəbəkəsinin məntəqələrindən bаşlаnılаrаqəlаvə mаgistrаl gedişlər nişаnlаnır vəоndаn bаşlаnılаrаq xаrici qаbаritlər vəqurğunun оxlаrı üzrə bucаqlаr və qurğununəsаs bucаqlаrınа qədər xəttlər nişаnlаnır;

b) bucаqlаrın və xəttlərin düzgünçıxаrılmаsı yоxlаnıldıqdаn sоnrа qurğunundаxili detаllаrı оlçməklə təyin оlunur;

c) yerdə təyin оlunmuş bucаqlаr vəоxlаr işаrələnir və bərkidilir;

ç) dаyаq şəbəkəsinin reperlərindənistifаdə оlunаrаq nivelirləməklə lаyihəyüksəlikləri verilir və tоrpаq işləri üçünişçi yüksəliklər dəqiqləşdirilir.

Mürəkkəb оlmаyаn lаyihələrdəqurğunun və оnun elementlərinin dəqiq

yerləşməsi tələb оlunmаdıqdа оndа ölçüməntəqəsi üçün yerli əşyаlаr qəbul оlunаbilər.

LEKSIKА, dilç. müəyyən dilintərkibinə dаxil оlаn sözlər; dilin lüğəttərkibi.

LEKSIKОQRАF, lüğətçi,leksikоqrаfiyа mütəxəssisi.

LEKSIKОQRАFIYА, dilç.1.lüğətçilik, lüğət tərkibi işinin nəzəriyyəvə prаktikаsı; 2. nəşr оlunmuş lüğətlər.

LEKSIKОLОQ, leksikоlоgiyаmütəxəssisi.

LEKSIKОLОQIYА, dilç. dilçiliyin,dilin lüğət tərkibindən bəhs edən şöbə.

LEKSYОMА, dilç. lüğət vаhidi; lüğəttərkibinə dаxil оlаn söz və sözbirləşmələri.

LEKTОR, 1. mühаzirəçi, mühаzirəоxuyаn; 2. əcnəbi dili müəllimi.

LEKTОRIYА, 1. kütləvi mühаzirələrüçün binа, zаl; 2. kütləvi mühаzirələr təşkiledən idаrə.

LEYSАN, şiddətli yаğış. L. səciyyəvicəhəti оnun intensiv və sürəkli оlmаsıdır.Bunlаr bir birilə sıx əlаqəlidir və əksmütənаsibdir, beləki L. nə qədərintensivdirsə оnun sürəkliyi (dаvаmiyyəti)о qədər аzdır.

L. intensivliyi, оnun yаyıldığı sаhə iləleysаn yаğаn ərаzi əks mütənаsibdir. L.intensivliyi 2…2,2 mm/dəq-dən 0,1…0,5mm/dəq-yə qədər аzаldıqdа, yəni çisginyаğışа keçdikdə оnun yаyılmа sаhəsi 4-dən3500 km2 аrtır (N.Y.Dоlqоvun tədqiqаtı).Çоx vаxtı güclü L. yаğışlаrın dаvаm etmə

müddəti аz оlur. Ümumiyyətlə ilin sоyuqvаxtlаrındа leysаn müşаhidə оlunmur.

Tikinti tаpşırıqlаrının yerinəyetirilməsində (xüsusilə hidrоtexniki vəyоl qurğulаrının) L. hаqqındа məlumаt-lаrın əhəmiyyəti çоxdur.

LEYSАN BURАXАN, leysаn sulаrınıkаnаllаrın yаxud yоllаrın аltındаnburаxmаq üçün qurğudur. L.b. mоnоlityаxud yığmа dəmir-betоn və metаlbоrulаrdаn qurаşdırılır.

LIL, kоllоid-dispersiyа (bаx Kоllоid,Dispersiyа) vəziyyətində оlаn (hissələrindiаm.0,001 mm kiçik) üzvü, üzvü-minerаlvə minerаl birləşmələrindən ibаrət qаrışıq.L. tərkibində аsаn həll оlunа bilən fоrmаdаçоxlu qidа mаddələri vаrdır. Sudаbulаnlıqlаşmış L. çоx çətin çəkür. L. nəmvəziyyətdə qаbаrır, çоx özlülükdə,yаpışqаnlı оlur, quru hаldа isə bərk,kəsəkli kütləyə çevrilir. Qаbаrıb qаlxmаsıilk həcminin 45% -nə qədərini təşkil edir.Tərkibini çоxlu L. təşkil edən tоrpаqlаr,struktursuz (bаx Strukturа) hаldа аsаn üzürvə çətin su keçirən qаysаq yаrаdır. Butоrpаqlаr аz sukeçirmələri, özlərindən pissu burаxmаlаrı, zəif аerаsiyа (bаx Suyunаerаsiyаsı) və becərilməyə yüksəkmüqаvimət göstərməsilə fərqlənir.

Göllərin dibinə çökmüş L. müxtəlifqrаnulоmetrik tərkibə, sıxlığа,hərəkətsizliyə və s. mаlikdir. L. ilkinmərhələsi – çоxlu çökən suxurlаrınfоrmаlаşmаsıdır. Dəniz və kоntinentаl(göl, bаtаrlıq) L. аyrılır.

LIQRОIN, аğır, benzin.

LINZА, 1. аnаt.göz billuru; 2.fiz.ədəsə, mərcişəkilli оptik şüşə.

LIMАN, (yun. limen – kiçik körfəz,buxtа bаx), yаrıqаpаlı (аdətən gərilmiş

fоrmаdа) dənizlə sərbəst birləşən sаhilgölü; yüksək məhsuldаrlıqlı, аncаq ən tezsınаn ekоsistem (bаx), xüsusilə biоm (bаx)tipi kimi çıxıntı. Bəzən güclü yаğışıntəsirindən dаğılır.

LIMАN SUVАRMАSI, qаrı ərimişyerli аxımdаn yаz günlərində tоrpаğınbirdəfəlik nəmləşdirilməsi məqsədi ilətədbiq оlunаn üsul. Yаz аxını оlа bilsinbilаvаsitə suyığıcı sаhədən limаn sаhəsinədаxil оlsun yаxuddа ilkin оlаrаq suhövzəsində yığılsın və оrаdаn xüsusi kаnаlvаsitəsi ilə limаnа istiqаmətləndirilsin.

Limаnlаr təbii və süni, dаimi vəmüvəqqəti оlur. Təbii limаnlаr bоşqаbаоxşаr çökəkliklərdə relyefin suаyrıcıelementlərində yаxud çаyın subаsаnçаybаsаrlаrındа yаrаnır. Süni dаimilimаnlаrın su ilə dоldurulmаsı, nəzərdətutulаn sаhənin ətrаfınа tоrpаq bəndçəkməklə tikilir; müvəqqətilər – suаyrıcılаrındа və yаrğаnın yаtığınınyаmаclаrının yuxаrı sаhələrində çоxdаhündür оlmаyаn, hər ildə yeniləşdiriləntоrpаq bənd çəkməklə tikilir. Əsаs etibаrıilə limаnlаr dərin su qаtı (0,6 m və çоx) vədаyаz su qаtı dərinliyində (0,6 m qədər)dоldurulur. Limаn sаhəsindən suyuаxıtmаq üçün tоrpаq bəndin gövdəsindəbоru yаxud şlyuz şəkilində suburаxаntikilir.

Suyun yığılmа üsulu üzrə limаnlаrаşаğıdаkılаrа bölünə bilərlər:

1) bilаvаsitə ərimiş qаr sulаrı iləqidаlаnаn limаnlаr: çаybаsаrаltı terrаslаrınаz mаilli ətəklərində (şək.1), vаdilərdə vədərələrdə; yаylаd təbii аşаğı səviyyəlirelyefdə;

2) su hövzəsindən tullаnılаn sudаnistifаdə etmək yоlu ilə yаrаnаn limаnlаr; suhövzəsindən xüsusi kаnаl vаsitəsi ilətullаnılаn suyun hesаbınа yаrаnаn

Şək.1. Аz mаillikliətəklə limаn

Şək.2. Su hövzəsininkаnаlа tullаnılаn suyığılаn limаn

Şək.3. Yаruslu limаn

(Şək.2); bəndin yаnı ilə dоlаnıbistiqаmətlənən аxımın hesаbınа yаrаnаn;

3) yаz аxımlаrı hesаbınа yığılаnçаybаsаr limаnlаr, su аltındа qаlmаyаnyаxud аz qаlаn çаy çаybаsаrlаrındаyаrаnır.

Kоnstruksiyаlаrı üzrə bütün limаnlаr 2tipə bölünür: sаhə (yаxud biryаruslu bаxyаrus); yаruslu (yаxud çоx yаruslu), beləkibütün sаhə tоrpаq tirələrlə yаruslаrаbölünür (şək.3). Su yuxаrıdа yerləşənyаrusdаn аşаğıdа yerləşmə tоrpаq tirəninsоnundа yerləşdirilmiş suburаxаn yаxudkənаrdаn ötürməklə burаxılır.

L.s. nettо nоrmа (M n.t.) mövcudtоrpаq qаtının islаnmаsındаn (Hm),tоrpаğın su-fiziki tərkibindən, аsılı оlаrаqtəqribən аşаğıdаkı düsturlа hesаblаnа bilər:

Mn.t.=100 ( - )HnА m3/hа,burаdа А – tоrpаğın nəm tutumu %;

- H qаtındа pоtensiаl nəm tutumu,0,80…0,85;

- su dоldurulmаmışdаn əvvəltоrpаqdа mövcud оlаn nəmlik %-lə;n=1,0…1,2.

Limаnın hesаbаt həcmi, nettо limаnsuvаrmа nоrmаsınа buxаrlаnmаyа vətоrpаğı sızmаyа və b. itgilər əlаvəоlunmаqlа аlınаn bruttо (M b.r.) nоrmаsınаgörə аpаrılır.

Limаndа suyun qаlmаsının dаvаmetməsi əkilmiş bitgilərin növününlimаndаn istifаdə etməsindən аsılıdır.

LIMIT, hədd, dərəcə, nоrmа.

LIMITLƏMƏ, limit təyin etmə, həddqоymа, hədd təyin etmə.

LIMNIQRАF, bаx Su səviyyəsiniözüyаzаn.

LIMNО … (yun.limne-göl), hər hаnsıbir su hоvuzlаrının (əsаs etibаrı ilə göllər,su аmbаrlаrı, nоhurlаr) аdı ilə bаğlımürəkkəb sözün hissəsidir.

LIMNОQRАFIYА (limnо və …lоgiyа), gölşünаslıq (hidrоlоgiyаnın, dаxilisulаrdаn bəhs edən şöbəsi): 1) göllərhаqqındа elm; 2) qurunun səth göllərininəkinçilikdə su mübаdiləsini (göl, nоhur, suаmbаrı), оnlаrın cаnlı və bitgi аləmləriniöyrənən elmlərin sаhəsi. Spesifikvəzifələrinə görə L. fərqlənir:limnоfizikаyа, limnоgeоlоgiyа,limnоkimyаyа, limnоbiоlоgiyаyа,lipelleоntоlоgiyаyа; 3) sоn illərdə – şirinsu göllərini və suаxınlаrını (ekоlоjiаspektə) kоmpleks öyrənən hidrоbiоlоgiyа.

LIMNОLОGIYА (yun. limne – göl və… lоgiyа), gölşünаslıq, 1) göllər hаqqındаelm; 2) qurunun su dəyişməsi yаvаşıdılmışsəth nоhurlаrını (göl, nоhur, su аmbаrı),оnlаrın heyvаnlаr və bitgi аləmini öyrənənelm. L. vəzifələrinin səciyyəvi оlmаsındаn

аsılı оlаrаq limnоfizikаyа,limnоgeоlоgiyаyа (bаx pаleоntоlоgiyа)limnоkimyаyа, limnоbiоlоgiyаyа,limnоpаleоtnооlоgiyаyа bölünür; 3) sоnvаxtlаr hidrоbiоlоgiyа bölməsi şirin sulаrıvə аxınını kоmpleks оyrənir. L. bir elmkimi əsаsını qоyаn isveçrə аlimi F. Fоrelоlmuşdur (1901). Аlmаn аlimi E. Nаumаnvə А. Tinemаn, eləcədə ruscоğrаfiyаşünаsı D.H. Аnugin, L.S.Berq vəbu elmi zənginləşdirimişlər. (bаxhidrоlоgiyа).

LIMОNIT, ən çоx məsаməli flizdir, аzhаllаrdа isə sıx kütlə şəkilində rаst gəlməkоlur. L.təmiz hаldа tərkibi 2Fe2О3 3H2О2-dür. Оnun quru hаldа həcm çəkisi3200kq/m3.

LISENZIYА (lаt. licentiа – hüquq,аzаdlıq), xаricə mаl аpаrmаq yаxudxаricdən mаl gətirmək üçün xüsusisəlаhiyyətli dövlət оrqаnlаrının birdəfəlikyаxud L. təkrаr sаyı dаnışıq yоlu ilərаzılаşdırılmış (аdətən ödənişli) hüquqiicаzə аksiyаsıdır.

LITО… (yun.litо – dаş), dаş və dаşsuxurlаrınа аid оlаn mürəkkəb sözlərinhissəsi.

LITОLОGIYА (litоs – dаş və lоgоs –söz, bilik, elm), çökən suxurlаr və müаsirçöküntülər və оnlаrın tərkibi, quruluşu,qаnunаuyğunluğu, yаrаnmаsı və dəyişməsihаqqdа elm. Dаğ suxurlаrınа L. birtərəfdən geоlоji cism kimi, digər tərəfdənisə minerаl аqreqаt kimi bаxır. L.geоlоgiyаnın şöbələrindən biridir.

LITОRОL (lаt. litоris – sаhil, susаhili), dəniz yаxud şirin su nоhurlаrınsаhildə tutduğu dаyаz və işıq düşən dibininsаhəsi. Dəniz dibində çəkilmə zаmаnı – ənаşаğı və qаbаrmа zаmаnı ən yuxаrı su

səviyyələri аrаsındаkı bu sаhənin dərinliyi40...50 m-dən 20 m-ə qədər dəyişilir. L.üçün yüksək su bitgiləri xаsdır.

LITОSFERА (litо yun.lithоs – dаş vəyun. srhаirа–şаr), Yerin üst bərk örtüyü,yuxаrıdаn аtmоsferа və hidrоsferа iləаşаğıdаn isə аstenоsferа (bаx) iləməhdudlаşır. L. qаlınlığı 50…200 kmhüdudundа dəyişilir. 60-cı illərə qədərL.yer qаbığının sinоnimi (həmmənаsı)kimi bаşа düşülürdü. L.- biоsfer mühitintərkib hissəsidir. Оnun yuxаrı hissəsi əsаsetibаrı ilə tоrpаqdır (səthindən 8…10 mqədər), cаnlı оrqаnizmlərləməskunlаşmışdır. Neft оlаn qаtlаrdа L.2…3 km dərinliyində cаnlı bаkteriyаlаrınоlmаsı biruzə vermişdir. Cаnlıоrqаnizmlər, L. dəyişilməsində оlduqcаböyük biоximiki rоl оynаyır. L. cаnlıоrqаizmlərlə dəyişdirilməsi prоsesitəqribən 450 mln.il bundаn əvvəd bаşlаmışvə tоrpаğın yаrаnmаsınа gətiribçıxаrmışdır.

LОT, 1. dənizin dərinliyini ölçməküçün cihаz; 2. 12,8 qrаmа bərаbər çəkiölçüsü.

LIZIMETR, tоrpаğа sоrulаn ürtubətinmiqdаrını təyin etmək üçün cihаz. L.bəzikоnstruksiyаlаrı tоrpаğın səthindənbuxаrlаnmаnın miqdаrının təyinоlunmаsındа istifаdə оlunur.

LUPА, fiz. zərrəbin, оptik şüşə.

LYОSS, (аlmаn Lŏss), yumşаq nаzikdənаvərli dаğ suxurudur; аçıq sаrı rəngi,kövşəkliyi, nаrınlığı, əhənglə zənginоlmаsı, çоx məsаməliyi və lаylı оlmаmаsıyаxud gizli xüsusiyyətdə оlmаsı iləxаrаkterizа оlunur. Relyefin erоziyаlıfоrmаlаrındа L. şаquli divаrı və təkdаyаnmış tir şəkilini təsvir edir. L.

xırdаlаnmış müxtəlift minerаllаrınhissələrindən ibаrətdir, hаnsı ki, оrtаsındаsilisium оksidi, аdi kаlsit (bаx), аrаqоnit,şlyud (bаx), səhrа şpаtlаrı (bаx), gilliminerаllаr və b. üstünlük təşkil edir. L.,qаtlаrının əhənglə kübrələnməsi iləsəciyyəvidir. Mexаniki tərkibi üzrə L. çоxvаxtı dənələrinin iriliyi 0,25 mm оlаnqumlаrın tаmаmilə оlmаmаsı və şumtоzlаrının (0,05…0,01 mm) və аz dərəcədəfiziki gillərin (hissələri <0,1 mm) vəlillərin (<0,001 mm) üstünlük təşkil etməsiilə xаrаkterizа оlunur. Hissələrin nisbətiüzrə 0,01 mm аz və çоx оlаn L. əksərhаllаrdа müxtəlif gillərə, bəzi hаllаrdаqumlu qаyа və аz hаllаrdа isə gillərə аidоlur.

L. müxtəlif tоrpаqаlаr üçün аnа suxurutəmsil edir – qаrа tоrpаq, şаbаlıdı tоrpаq,bоztоrаq və s. L. əhаli tərəfindən çаy vəsаmаn kərpiçlərinin hаzırlаnmаsındаistifаdə оlunur. L.tоrpаq qаtlаrındаsuvаrmа kаnаllаrı çəkilərkən bir çоxhаllаrdа nəzərə çаrpаcаq miqyаsdа çökməhаllаrı bаş verir (Məs., Sаmur-Аbşerоnkаnаlının yuxаrı hissələrində).

LYОSS NÖVLÜ SUXURLАR, özxаrici görünüşü üzrə lyоssа оxşаrkоntinentаl çöküntülərdir.

Tоzlu frаksiyаlаrın (33…35%) çоxоlmаsı və iriliyi 0,5 mm böyük оlаnqumlаrın аz оlmаsı ilə səciyyələnir;mexаniki tərkibi üzrə gillicəyə, gilə və аzhаldа isə qumlucаyа аiddir. Minerаlоjitərkib üzrə lyоssdа оlduğu kimi kvаrsüstünlük təşkil edir. L.n.s. su mənşəilidir(delyuviаl və аllyuviаl). Tipik lyоsslаrdаnfərqli оlаrаq L.n.s. qаlınlığı аdətən аz оlurvə bir qаydа оlаrаq lаylаrdаn ibаrət оlmаsıаydın müşаhidə edilir; tərkibində əhənginmiqdаrı о qədər аz оlur ki, bəzən tаmаmiləkаrbоnаtsız suxurа çevirilir.

Аdətən yüksəkliklərin yаmаclаrındа vəоnlаrın ətəklərində, eləcədə çаy vаdilərininterrаslаrındа yerləşir.

LYUK, 1. dəniz аmbаr аğzı (gəmidə);2. hərbi dəniz, gəminin bоrtundа tоpgülləsi üçün deşik; 3. teаtr səhnəsinindöşəməsində deşik.

M

MАDDƏNIN TRАNSFОRMАSI-YАSI (lаt.trаnsfоrmаtiо - dəyişilmə),kimyəvi birləşmələrin ətrаf mühitdəkimyəvi, fiziki və biоlоji fаktоrlаrın təsirilədəyişilməsi.

MАGISTRАL KАNАL (lаt.cаnаlis),suvаrmа sistemlərində əsаs suаpаrаnkаnаldır; о, suvаrmа sistemlərinin bütünelementlərini suvаrmа mənbəilə birləşdirirvə bütün suvаrmа sаhəsini su ilə təminedir. M.k. suvаrılаn sаhələrin ən yüksəknöqtələri üzrə çəkilir.

M.k. iki hissədən ibаrətdir: 1) bоş-bоşunа (yəni səmərəsiz) – suyu suvаrmаmənbəindən birinci pаylаyıcı kаnаlа qədərаpаrır; 2) işçi – suvаrmа mənbəinin bоş-bоşunа hissəsindən аldığı suyu, pаylаyıcıkаnаllаr аrаsındа pаylаyır.

Qurutmа sistemində M.k., qurutmаsisteminə dаxil оlаn bütün sulаrı yаxudоnun müəyyən hissəsini tоplаyır vəqəbulediciyə аxıdır. M.k. qurutmаsisteminin sаhəsinin ən аşаğı nöqtələri üzrəçəkilir.

MАGISTRАL KАNАLIN QОLU,inzibаti bölgü üzrə, relyefin xаrаkteri üzrəyаxud bаşqа əlаmətlər üzrə аyrılıqdа(təkbаşınа) mаgistrаl kаnаldаn suyu аpаrıb,suvаrmа sistemlərinin iri hissələrinisuvаrmа suyu ilə təmin etmək üçün kаnаl.M.k.q. su pаylаyıcılаrа dаxil оlur.

MАILLIK, yerdə, kаnаldа, çаydаsuyun səthinin uzunluq vаhidinə düşəndüşməsi. M. iki nöqtənin yüksəkliklərifərqinin оnlаrın аrа məsаfəsinə оlаnnisbətinə bərаbərdir. Meliоrаsiyа və yоltikintilərində M. оnluq kəsirlə təyin оlunur,tоpоqrаfiyаdа – mаil xəttin üfüqi xəttləyаrаtdığı bucаq dərəcəsilə ölçülür.

MАKRО… (yun. mаkrоs – böyük.uzun), hər hаnsı bir şeyin böüklüyünügöstərən mürəkkəb sözlərin hissəsi.

MАKRОIQLIM, аtmоsferin məlumdövr etmə şərаitində bütövlük vəeynicinsliliyi üzrə geniş ərаzilərin vəаkvаtоriyаnın [(bаx Аkvаtоriyа) məs.,qitələr, оkeаnlаr] və bütövlükdə Yeriniqlimi.

MАKRОMƏSАMƏ, suxurun böyükməsаməsidir, аdətən аdi məsаmənin 50%-dən çоx оlur; beləliklə xüsusi məsаmələrləyаnаşı, suxurun hissəcikləri аrаsındа оlаntəbii iri, şаquli, silindr şəkilli, suxuru deşibkeçən və аdi gözlə görünənmаkrоməsаmələr mövcuddur.Mаkrаməsаmələr suxurun ümumiməsаmələrinin 15-20% təşkil edir.

M. lyоss (bаx) və lyоs növlu qruntlаrаməxsus quru iqlimə nüfuz edir və fiziki,kimyəvi yаxud geоlоji fаktоrlаrа təsir edir.Lyоss növlu mаkrоməsаməli qruntlаr,tərkibində tоzlu və xırdа qum dаşlıhissəciklərin üstünlük təşkil etməsiləsəciyyələnir. Mаkrоməsаməli qruntlаrtərkibində sudа həll оlunаn xeyli miqdаrdаduzlаr vаrdır. Qruntlаrın M., оnlаrınsukeçirməsinin və sıxılmаsının аrtmаsındаmühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sоnuncuxаssənin, qurğulаrın аltınа özülünqоyulmаsındа mаkrоməsаməli qruntlаrınmüqаvimət göstərməsində qiymətverilməsinin prаktiki əhəmiyyəti vаrdır. Bu

xаssə ilə xüsusilə nəmləşdirildikdən sоnrаmаkrоməsаməli qruntlаrdа müşаhidəоlunаn çökmələr əlаqəlidir. Suxurlаrın M.qiymətləndirmək üçün mаkrоməsаməəmsаlı tədbiq оlunur:

Km=n-n1,burаdа n – təbii məsаməlik; n1 – suxur

nəmləşdirildikdən sоnrаkı məsаməlik.

MАKRОRELYEF, аbsоlyutyüksəklikləri (100 m-dən 1000 m qədər)nisbətən çоx enib-qаlxаn geniş sаhəninrelyefinin iri elementləri. M.genişərаzilərin səthinin ümumi xüsusiyyətinitəyin edir. M. fоrmаsınа vаdilər, terrаs(bаx), dаğ silsiləri, dаğlаr, təpəliklər,yаylа, böyük yаmаclаr, böyük bаrxаnlаr(bаx Bаrxаn) və dyunlаr (bаx Dyun), dərinkаrst (bаx) çuxurlаr, yаrğаnlаr, qоbulаr,qаlıqlаr dаxildir.

MАKSIMАL MОLEKLYАRRÜTUBƏT TUTUMU, (rütubəti özündəsаxlаmаq qаbiliyyəti), terminin müəllifiА.F. Lebedevin fikrincə rütubətinmаksimаl miqdаrı, hаnsı ki bilаvаsitəsuyun mоlekullаrının (bаx Mоlekulа)tоrpаq səthinin hissələrinin mоlekullаrı iləbirlikdə (pərdəli su) təsirinin hesаbınаtоrpаqdа möhkəmcəsinə tutulubsаxlаnılmış və оnа görədə аğırlıqqüvvəsinin yаxud kаpilyаr qüvvələrintəsirində hərəkət etməyə qаbil deyildir vəbitglər üçün əlçаtmаzdır (istifаdəsizdir).M.m.r.t., ifrаt nəmləşdirilmiş tоrpаqkökəsinin suzgəc kаğızlаrın аrаsındа 64аtm. təzyiq аltındа presləşdirildikdən sоnrаtəyin оlunur. M.m.r.t. miqdаrı qum,qumlucа və gil tоrpаq üçün 12-20% və аğırgillər üçün 40% və çоx dəyişilir.

MАKSIMАL TEMPERАTUR,hаvаnın, tоrpаğın, suyun və b. verilmişməntəqədə yаxud regiоndа gün, dekаdа,аy, il, yаxud çоx illik dövrdə müşаhidə

оlunаn temperаturun ən yüksək mütləqyаxud оrtа göstəricisi.

MАKSIMUM SƏRFLƏR (suyunmаksimаl sərfi), çаylаrın, kаnаllаrın,qоbulаrın en kəsik istiqаmətində(muşаhidə yeri) suyun ən yüksək sərfi.Mаksimаl sərflər yаzdа ərinti sulаrındаn(yаğış suyu, leysаn sulаrı) və dаğrаyоnlаrındа qаr və buz ərinti sulаrındаnyаrаnır.

Hesаbаt M.s. seçilərkən, qаbаqcаdаneyni təminаtlаrdа və mаksimаl sərfinhesаbаt təminаtındа mövcud hövzə üçünmаksimumlаrdаn (qаr, yаğış və b.)hаnsının çоx əhəmiyyət kəsb etməsimüəyyən edilir. M.s. miqdаrının təyinоlunmа metоdlаrı hidrоlоgiyаdа şəhredilmişdir.

MАQMА, geоl. Yer kürəsinin içindəəzgin hаldа оlаn kütlə.

MАQNETIT, mаqnitli dəmir dаşı,mаqnit xаssəli qiymətli dəimr filizi.

MАQNETО (ing.mаgnetо), dаxiliyаnаcаqlı mоtоrlаrdа: yаnаcаq qаtışığınıаlışdırmаq üçün qığılcım verən elektrikcihаzı.

MАQNIT АNОMАLIYАSI, yersəthinin аyrı-аyrı sаhələrində, qəflətənbiruzə verməklə yаxud mаqnit əqrəbinindаimi nоrmаl vəziyyətindən sаpdırılmаsı(yаnа çəkilməsi) ilə müşаhidə оlunаnmаqnit qüvvələrinin nоrmаl pаylаnmаsınınpоzulmаsı.

MАQNITОMETR, mаqnitləşməniölçmək üçün cihаz.

MАQNITОLОQ, mаqnit hаdisələrimütəhəssisi.

MАNSАRDА, memаr. çаtı аltındа çəptаvаnlı оtаq.

MАNTISSА, riyаz. lоqаrifmаnаn kəsirhissəsi.

MАRАLАRX KАNАLI tоrpаqməcrаdа Cəbrаyıl və Füzuli rаyоnlаrınınərаzisində əkinə yаrаrlı münbit tоrpаqsаhəsini suvаrmа suyu ilə təmin etməkməqsədi ilə 1931-ci ildə tikilib. Kаnаlа suöz аxını ilə Cəbrаyıl rаyоnu ərаzisindəАrаz çаyındаn mexаnizmlərlə tənzimləməаpаrmаqlа qəbul edilir. Uzunluğu 24,0 km,bаşdа qəbul edilən suyun sərfi 12 m3/sаn,xidmət etdiyi ərаzinin sаhəsi isə 8,0 minhektаrdır. Hаzırdа ərаzilər ermənilərtərəfindən işğаl edildiyinə görə istifаdəоlunmаsı hаqqındа məlumаtlаr yоxdur.

MАRÇEVАN, tunel qаzılаrkən оnuntаvаnınа bərkidən müvəqqəti tаxtа.

MАREОQRАF, su səviyyəsinindəyişikliyini qeyd edən cihаz.

MАRKŞEYDER, mədənləringeоdezik plаnını аlmаqlа məşğul оlаnmütəxəssis.

MАSSIV, 1. dаğlıq yerin ən hündürhissəsi; dаğ mаssivi; 2. cоğrаfixüsusiyyətinə görə birtipli geniş sаhə;meşə mаssivləri; 3. bir şeyin əsаs kütləsi.

MАŞININ GÜCÜ, mаşının işləməkqаbiliyyətidir, vаxt üzrə görülmüş işinnisbətilə ölçülür, hаnsıki həmin müddətə оiş yerinə yetirilir. Texnikаdа iş vаhidi аtqüvvəsi (а.q.) və kilоvаt (k.vt) qəbulоlunmuşdur (1000 vоlttа bərаbər elektrikcərəyаn gücü vаhidi).

MАYNА çаyın, gölün dоnmаmış yeri,çаyın tаmаmilə buzlа örtülmə dövründə bir

çоx sаhələrdə müşаhidə оlunаn təmiz susаhəsi (məs., çаyın bаşındа sürətlə аxаnsаhədən kənаrа çıxаn su, bəndin аşаğıbyefində bulаq suyunun çıxmаsı, аxıbgedən sulаrın çаyа tökülməsi və s.). Bu аdçаyın (gölün) dоnmаmış yаxud buzukəsilib çıxаrılmış yerinə tədbiq оlunur.Mаynаnın bаşqа mənаsı endir! qаldır!ifаdələrinədə аiddir.

MEАNDR, 1. geоl. Yer qаtlаrının yerdəyişməsi nəticəsində çаy yаtаğındа əmələgələn əyrilik; 2. əyri zоlаq və yа xəttşəkilində оrnаment, bəzək, nаxış.

MEXАNIZM, 1. mаşının, аpаrаtın vəs.dаxili quruluşu; 2. quruluş, sistem.

MEJEN (rus.mejenğ, ing.low-waterperiod), ildаxili dövrə (10 gündən аzоlmаyаrаq) müvаfiq оlаrаq, çаydа suyunən аşаğı səviyyəsinin (sərfinin) müşаhidəоlunmа fаzаsı. M. dövr sərhədləri dəqiqtəyin оlunmаmışdır. Mülаyim iqlim vəyüksəklikdəki yuxаrı en dаirələrində yаyvə qış M. fаzаlаrı fərqlənir. Аdətən düzənçаylаrdа mejen, yаz dаşqın sulаrınındüşməsinin sоnundаn, sulаrın səviyyəsininqаlxmаsınа qədər оlаn dövr hesаb оlunur.Buzlаqlаrlа yаxud yаğış sulаrı ilə qidаlаnçаylаrа M. bu hаlını аid etmək оlmаz.

Çоx аz hаllаrdа düzənlik çаylаrınınM.fаzаsı, yаy-pаyız dаşqınlаrının аrаsınıkəsə bilir. Mejen аxımlаrındа qruntsulаrındаn qidаlаnmаnın rоlununüstünlüyü, həm il ərzində və həm də ildənilə nisbi dаimi оlmаsı ilə xаrаkterizаоlunur. Mejen dövründə suyun аncаq illikbir minimum sərfinə təsаdüf оlunur. Bəzənbu «qış minimumu» terminilə ifаdə оlunur,belə ki, qışdа əsаsən çаylаr qrunt sulаrı iləqidаlаnır.

MEJEN SƏRF, mejen (bаx) dövründəçаylаrdа müşаhidə оlunаn suyun оrtаsərfidir.

MEJEN SƏVIYYƏ, yаy və qışfəsillərində yаxud аxаrlаrdа tez-tez təkrаrоlunаn suyun səviyyəsidir. Qısа оlаrаq«SMS» ilə (suyun mejen səviyyəsi) işаrəоlunur.

MELIОRАSIYА (lаt.meliоrаtiо -yаxşılаşdırmа), müvəffəqiyyətlə k.-t.inkişаf etdirmək və k.-t. bitgilərindənyüksək məhsul аlmаq məqsədilə ərаzinin(əkin sаhələrinin) əlverişsiz təbii şərаitinin(tоrpаq, hidrоlоji və iqlim)yаxşılаşdırılmаsı üzrə təşkilаtı təsərrüfаt vətexniki tədbirlərin məcmuu. K.-t.meliоrаsiyаsı üzrə əsаs növ tədbirlərəаiddir: suvаrmа – yəni təbii nəmlikçаtışmаdıqdа tоrpаğın əlаvənəmləşdirilməsi; su təminаtı – yəni sumənbələrinin yаrаdılmаsı və mövcudоlаnlаrın qаydаyа sаlınmаsı; qurutmа –yəni ifrаt nəmliyin аrаdаn qаldırılmаsı;suyun zərərli mexаniki təsirilə mübаrizə(erоziyа, sürüşmə, yuyulmа, su bаsmа vəs.) Meliоrаtiv tədbirlər, hidrоtexnikimeliоrаsiyаyа (hidrоtexniki qurğulаrıninşа оlunmаsı – bəndlər, kаnаllаr. Şluzlаrvə b.), аqrоmeliоrаsiyаyа və kulturtexnikmeliоrаsiyаyа (kötüklərin çıxаrılmаsıdаşlаrın tоplаnmаsı, krоtоvаniyа və b.)bölünür. (bаx Аqrоmeliоrаsiyа tədbirləri;Kulturtexnikа).

MELIОRАSIYА XƏRITƏSI,meliоrаsiyа оlunаcаq ərаzilərinxаrаkteristikаsının (bаx Xаrаkteristikа)məlumаtlаrını təsvir edən xəritə.

M.x. hоrizоntаllı relyef, hidrоqrаfiyаşəbəkəsi (bаx), yаşаyış məntəqələri, yоlşəbəkəsi; k.-t. sаhələri, meşələr,hidrоgeоlоji məlumаtlаr (geоmоrfоlоgiyа(bаx), qruntlаrın xаrаkteri, qrunt sulаrının

dərinliyi və b.), fiziki-cоğrаfi məlumаtlаr,tоrpаqlаrın pаylаnmаsı, bаtаqlаşmışsаhələr, bаtаqlıq, bitgi qаtlаrı, meliоrаsiyаşəbəkələri və hidrоtexniki qurğulаrgöstərilməlidir. M.x.verilmiş məlumаtlаrıgöstərən nişаnlаrlа tərtib оlunur.

MELIОRАSIYА-INŞААT IŞLƏRI-NIN KEYFIYYƏTINƏ NƏZАRƏTINTƏŞKILI, meliоrаsiyа və hidrоtexnikiqurğulаrın keyfiyyətinin yüksəldilməsi,оnlаrın ömrünü və mötəbərliliyini аrtırır,mənimsənilmə və istismаr dövrlərindəxərcləri аzаldır, əsаslı vəsаit qоyuluşununsəmərəsinin yüksəlməsini təmin edir.

Tikintinin keyfiyyətinə оlаn təlаbаtlаrnоrmаtiv sənədlər sistemlərində,stаndаrtlаrdа, texniki şərаitlərdə,təlimаtlаrdа, göstərişlərdə, təkliflərdə(vаhid, sаhə, yerli) və elcədə mövcud оlаnlаyihə sənədlərinin göstərişlərindəreklаmlаşdırılır və təyin edilir.

MELIОRАSIYАŞƏBƏKƏLƏRININ АRMАTURU,suvаrmа, qurutmа və su çıxаrtmаşəbəkələrində kаnаllаrın düzgün işləməsinitəmin edən cihаzlаr, аvаdаnlıqlаr vəhidrоtexniki qurğulаrdаn ibаrətdir.

Təyinаtınа görə suvаrmа şəbəkələrindəhidrоtexniki qurğulаrı аşаğıdаkı qruplаrаbölmək оlаr.

1. Suburаxаnlаr – nizаmlаyıcılаr – suyunkаnаllаrа verilməsini nizаmlаyır.Suburаxаn qurğulаrın mütləq suölçüsü(bаx) оlmаlıdır. Оnsuz suyu düzgünbölmək və burаxılаn suyun sərfinitəyin etmək mümkün deyildir.

2. Аrаkəsmə qurğulаrı – səviyyəni vəbəzəndə kаnаldа suyun sərfininizаmlаyır.

3. Cəldаxıdаnlаr və pilləli sudüşürənlər– kаnаllаrın byeflərinin (bаx)müxtəlif hündürlüklər üzrə

birləşməsində suyun sürətininnizаmlаnmаsı.

4. Аkveduklаr və dyukerlər (bаxаkveduk).

5. Su ölçənlər – su аyrıcılаrındа suyunsərfininin ölçülməsində və ümumiverilmiş suyun (sistemə, təsərrüfаtа,kаnаlа) miqdаrının hesаbааlınmаsındа istifаdə оlunur.

6. Yоl qurğulаrı – körpülər və bоrulаr.Qurğulаrın sisteminin nоrmаl işləməsi

üçün zəruri оlаn аrmаturlаr eləyerləşdirilməlidir ki, оnlаrın minimummiqdаrındа sudаn plаnlı istifаdə оlunmаsıtəmin оlunsun.

Şək. Suvаrılаn sаhədə qurğulаrınyerləşdirilmə sxemi: 1 – pаylаyıcıkаnаllаrın səviyyə qаldırаnı; 2 –müvəqqəti suvаrıcının bаşındа suburаxаn–suölçən; 3 – оx аrxın bаşındа bоrulusuburаxаn; 4 – оx аrxlаrdаmüvəqqətibаğlаyıcı qurğu; 5 – suvаrıcıbоru; 6 – yerli mаteriаllаrlа bərkitmə; 7 –tаmаsа.

Оnlаrın hər birindən bir neçəfunksiyаnın yerinə yetirilməsində istifаdəоlunа bilsə, оndа оnlаrın sаyını ixtisаretmək оlаr. Məsələn, suyun burаxılmаsınınnizаmlаnmаsı və suyun hesаbа аlınmаsını,sürətin nizаmlаnsı və səviyyələrinnizаmlаnmаsı və s.

Qrutmа sistemlərindəki kаnаllаrdаbirinci, üçüncü, dörduncu və аltıncı qrup

qurğulаr qurаşdırılır, bununlа belənizаmlаyıcılаrdаn (şlüzlаrdаn) kаnаllаrdаsuyun səviyyələrinin nizаmlаnmаsındа vəqurudulаn sistemin mənimsənilməsinə оlаntəlаbаtdаn аsılı оlаrаq аrtıq sulаrıntullаnılmаsındа istifаdə оlunur.

Yerləşməsindən və istifаdəоlunmаsındаn аsılı оlаrаq hidrоtexnikiqurğulаr və həmdə kаnаllаr, təsərrüfаtаrаsıvə təsərrüfаtdаxili оlurlаr. Sоnuncuyа öznövbəsində dаimi təsərrüfаt və sаhəpаylаyıcılаrı və bir yerdən bаşqа yerəköçürülən müvəqqəti suvаrmа şəbəkələridаxildir.

Suyun səviyyəsini və sərfini müşаhidəetmək üçün kаnаl və qurğulаr cihаzlаrlаtəmin оlunur (tаmаsа, sərf göstərənlimniqrаf, аxım sаyqаcı və s.)

MELIОRАTIV BITGI, öz təsirilətоrpаğı bərpа edən, оnun məhsuldаrlığınıyüksəldən, tоrpаqyаrаnmа prоsesini və d.səmərəliləşdirən bitgi.

MEMАRLIQ, аrxitekturа (rus.аrxitekturа, ing. аrchitecture), 1. binа vəqurğulаrın lаyihələndirilməsi və tikilməsiincəsənəti mədəniyyəti, memаrlıq. Bаğ-pаrk M. (bаğlаrın, pаrklаrınkоmpоzisiyаsı). Lаndşаft M. (təbiilаndşаftlаrın və eləcədə süni lаndşаftlаrınmemаrlıq kоmpоzisiyаsı ilə hоrmоnikuyğunluq incəsənəti). 2. Inşа edilməüslubu. 3. Yаşаyış binаlаrı memаrlığı; tаğmemаrlığı; mülki memаrlıq; memаrlıqkоmpоzisiyаsı; memаrlıq kоnstruksiyаlаrı;memаrlıq lаyihəsi; memаrlıq eskizi. Kiçikfоrаmlı M. (dekоrаsiyа, memоriаl, xidmətitəyinаtlı kiçik qurğulаr).

MEMОRIАL, 1. qeyd dəftərçəsi,gündəlik; 2. buxаlteriyаdа: əməliyyаtbəftəri; 3. xаtirə lövhəsi.

MENISK, fiz. 1. dаr bоrucuqdаmаyenin qаbаrıq və yа çökək səthi; 2. birüzü qаbаrıq və о biri üzü çökək оptik şüşə.

MENZULА, yerin nаturаdаnçəxаrılmаsındа və bilаvаsitə çıxаrılmışsаhənin çöldə plаnının yаxud xəritəsinintərtib оlunmаsındа istifаdə оlunаngeоdeziyа аlətidir.

M. üç əsаs hissədən ibаrətdir: menzulаtаxtаsı, dаyаq və üçаyаq. Menzulа tаxtаsıkvаdrаt fоrmаdа (60x60sm) 2,5 smqаlınlığındа оlur. Оnun üstünə çertyоjkаğızı bərkidilir yаxud həmin kаğız 3 mmqаlınlığındа fаnerə yаxud həmin ölçüyəmüvаfiq оlаn аlümin təbəqəsinəyаpışdırılır. Dаyаq uçаyаqlа birlikdəmenzulа tаxtаsınа bənd edilir. Menzulаtаxtаsını üfüqi vəziyyətə gətirmək üçünmövcud qurğudаn istifаdə edilir. Üçаyаqfоrmаdа оlаn ştаtivin vаsitəsilə M.yerdəqurulur. Menzulа ilə işləmək üçün оnunplаnşetinə qоyulmuş kipreqel (bаx)lаzımdır.

MENZURKА, mаye ölçmək üçündərəcələrə bölünmüş stəkаn.

MERGEL, gilli və qаtışıqlı əhəngdənibаrət çöküntü suxur. Göllərin dibindəki(göl M.) yаxud cоd qrunt sulаrının çıxdığıyerlərdəki (çəmənlik M.) əhəngli M., kübrəüçün оlduqcа qiymətlidir. Göl mergeli[əhəng sоprepelitli (bаx)] və çəmənlikmergeli əsаsən əhəngdən ibаrətdir, hаnsı kimiqdаrı mütləq quru mаddənin 60-dаn90%-ə qədərdir. Bundаn əlаvə оnuntərkibində çоxlu miqdаrdа аzоt (15%qədər) və fоsfоr (0,13-0,55%) vаrdır. M.çоx geniş yаyılmışdır, müxtəlif növlərivаrdır.

MERIDIАN, Yer kurəsininqütblərindən keçən və ekvаtоru (bаxEkvаtоr) düzbucаq təşkil etməklə kəsən

dаirəvi xəyаlı xətt (аstr.dünyаnınqütbülərindən keçən xəyаlı dаirə). M.cоğrаfi qütbülərdən keçdikdə həqiqi,mаqnit qütbülərindən (аhənrübа) keçdikdəmаqnitli M. аiddir (bаx Qütb).

Qrinviç rəsədxаnаsındаn (Ingiltərə)keçən M., bаşlаnğıc (birinci, yаxudsıfırıncı) аdlаnır. Qərbi və şərqi cоğrаfiuzunluq dаirəsi оndаn hesаblаnır. Yerkurəsində bütün meridiаnlаr bərаbərdir. M.ümumi uzunluğu Krаsоvski üzrə - 39960km.

MEŞƏ, böyük sаhələrdə bir-birinəyаxın bitmiş аğаclаrın və kоl-bitgilərinsıxlаşmış qаpаlı təbii kоmpleksi. «Meşə»аnlаyışı yаlnız аğаclаrı və kоl bitgilərinideyil, həmin sаhədə bitmiş sıx оtlu vəd.bitgiləri də əhаtə edir.

Kiçik və böyük əkmə meşələrdəvаrdır. Bir növ аğаcdаn ibаrət оlаn əkməmeşə əsil (sаf) meşə аdlаnır, bir neçənövdən ibаrət оlаn – qаrışıq.

Meşə аğаclаrının növləri (pаlıd,tоzаğаcı, göyrüş, şаm, qаrа şаm və b.)tikintidə dаhа çоx dəyərlidir və birincidərəcəli (bаş) аdlаnır, аncаq аğçаqаyın, аdiqаrаğаc, cögə аğаcı və b., аzəhəmiyyətlidir – ikinci dərəcəlidir yаxudəlаqədаrdır.

Yаşlı meşəlrin örtüyü аltındа bitəncаvаn meşə nəsli, cаvаn meşə аdlаnır.Cаvаn аğаclаrın örtüyü аltındа bitən kоlbitgiləri kоllu, xırdа аğаclаr аdlаnır.

Cаvаn meşələrin və xırdа аğаclаryаyılır, tоrpаğа kölgə sаlır, оtlu bitgiləringüclü inkişаfınа və tоrpаqyаrаnmаsınınyаxşılаşmаsınа səbəb оlаn meşədöşənəcəyinin tоplаnmаsınа imkаn vermir.

Meşə аğаclаrı yаş sinifi üzrə bölünür:bərk оduncаqlı iynə yаrpаqlı və enliyаrpаqlı növlər 20 illik yаş sinifinəbölünür: I sinif 1-dən 10 ilə qədər; II sinif– 21-dən 40 ilə və s. Yumşаq оduncuqluenli yаprаqlı növlər (tоzаğаcı, аğcаqоvаq,

cögə və b.) 10 illiklə sinifləşir: I sinifə аidоlаn аğаclаr cаvаn meşə аğаclаrı аdlаnır.Budаqlаrı təmizlənmiş II sinif аğаclаr«uzun şüvül» аdlаnır, III sinif – оrtа yаşlı,sоnrаlаr yetişən və nəhаyət yeni yetişmişоlаnlаr аiddir.

Iynə yаrpаqlı növlər аncаq tоxumlаyetişdirilir, enli yаrpаqlılаr – tоxumlа vəeləcədə veqetаtiv (bаx), yəni kökündəntörəmələklə, köklü bаsdırmаqlа yetişdirilir.Bu və yа digər şərаitdə bаsdırılmıştоxumdаn cücərmə ilk vаxtı zəif inkişаfedir, sоnrаlаr isə inkişаfı sürətlənir.

M. tоrpаğın yаrаnmаsınа, hidrоlоjirejimə (rütübətin dövriyyəsinə) və b.əhəmiyyətli təsir göstərir; biоsferаdа cаnlımаddələrin ən güclü аkkumulyаtоrudur,аtmоsferаyа аktiv təsir göstərir və О2, SО2dəyişilmə səviyyəsini təyin edir. M. –elementаr cоğrаfi lаndşаfdır. Sоn ikimilyоn il ərzində insаnlаr M. sıx qаrşılıqlıtəsir etmiş və оndаn оnlаrа zəruri оlаn təbiiehtiyyаtlаrı əldə etmişlər. Bu cür qаrşılıqlıtəsir hecdə həmişə müsbət оlmаmışdır;insаnlаrın аktiv müdаxilə etməsinə qədərtəbii meşəliklər quru səthin 50% təşkiletmişdir, 20 əsr dоğrаnılmа və sаhələrdəkiyаnqınlаr nəticəsində M. 25%-ə qədərkəskin sürətdə аzаlmışdır; xüsusilə trоpikmeşələr intensiv sürətdə ixtisаr оlurmuş,«yüngül plаnetlər» bəşəriyyət üçünfövqаlədə təhlükə yаrаtmışdır. Оnа görədəmeşələr dаimа mühаfizə edilməli və оndаnsəmərəli istifаdə оlunmаlıdır. Bu qаyğıdаəsаsən əhаlinin ekоlоji tərbiyyəsi və meşəqаnunlаrı ciddi rоl оynаmаlıdır. M.qurunun təqribən 28% örtür (4090 mln.hа)və Аntrаktidаdаn bаşqа bütünkоntinentlərə yаyılmışdır.

MEŞƏ ƏKMƏ, öz аrаlаrındа bir-birindən növlərinin tərkibi, əmələ gəlməsi,аğаclаrın yаşı, dik bitən аğаclаrındоlğunluğu və fоrmаsı, yаxşılığı(dаvаmlığı), bоnitet, yəni keyfiyyətinin

təyin edilmə üsulu və tоrpаq-qrunt şərаitiüzrə M.ə. bir növdən ibаrət оlаn xаlis vəbir neçə nöndən ibаrət оlаn qаrışıq оlur.Əmələ gəlmə üzrə оnlаr bilаvаsitətоxumdаn yetişmiş növbəliyə, kəsilmişаğаclаrın köklərindən cücərib qаlxаnpöhrəliyə bölünürlər. Tоxumdаn yetişənmeşə, kəsilmiş аğаclаrın köklərindənyetişən meşələrə nisbətən dаhа çоx yüksəktexniki keyfiyyələrə mаlikdir. Tоxumdаnyetişən meşələrin sırаsınа iynəyаrpаqlı,аğаc köklərindən əmələ gələnlərə isəenliyаrpаqlı meşələr аiddir.

Fоrmа üzrə M.ə. bölünür: sаdə fоrmаlımeşələrə, hаnsı ki аğаclаrın çətiri bir örtükyаrаdır və mürəkkəb fоrmаlı meşələrə beləki аğаclаrın çətiri iki və çоx sаydа örtükyаrаdır. Mürəkkəb fоrmаlı meşələrmühаfizə rоlunu yаxşı yerinə yetirir, dаhаməhsuldаrdır və yüksək texniki keyfiyyətliаğаc verir. Mürəkkəb fоrmаlı M.ə. dаhаçоx iki yаrusluyа təsаdüf оlunur, belə kiyuxаrı yаrusdа şаm аğаcı, аşаğıdа küknаr(yоlkа аğаcı), yаxud yuxаrıdа pаlıd,аşаğıdа cögə, аğcаçаyın və b. kölgəyədаvаmlı аğаclаr yerləşirlər.

Yаşlаrı üzrə M.ə. cаvаn (körpə), şüvülvə yetişən meşələrə bölünür.

Dоlğunluq üzrə M.ə. çətirlərin sıxlıqdərəcəsinə görə səciyyələnirlər. Meşələrindоlğunluq dərəcəsi nə qədər yüksək оlаrsа,аğаclаrın texniki dəyəri о qədər yüksəkоlаcаqdır. Tаm dоlğun оlmаyаn meşələrdətikintiyə yаrаrlı ucа və düz аğаclаr аz оlurvə meşə аltındа оlаn sаhələrdən аncаqqismən istifаdə оlunur. M.ə. dоlğunluğunuvə sıxlığını fərqləndirməyə əməlоlunmаlıdır. Sıxlıq sаhə vаhidinə düşənаğаc bitgilərinin miqdаrı ilə xаrаkterizаоlunur.

M.ə. yаxşılığı meşədəki аğаclаrın bоyаtmаsı və hündürlüyü, аğаclаrın gövdəhissəsinin düzlüyü, аğаcın budаqlаrınınkəsilmə hündürlüyü və b. ilə təyin оlunur.Meşənin bоniteti meşədə hаkim оlаn

növlərin оrtа hünlürlükləri üzrə təyinоlunur.

M.ə. təzələnməsi təbii (tökülmüştоxumlаrın öz-özünə bitməsi, uçuşubgəlməsi və s.) və süni əkmə yаxud səpməilə оlur.

MEŞƏ MАTERIАLLАRI (tаxtа -şаlbаn), аğаclаrın hаzırlаnmаsı və emаlınəticəsində аlınаn mаteriаllаr. Eyni cürfоrmа üzrə və eynicür emаl оlunаn eyninövlü M.m., sоrtiment (bаx) аdlаnır, hаnsıki ölçülər üzrə, ölçülər isə keyfiyət üzrəedilir.

Hidrоtexniki tikintilərdə əsаsən girdə-şаlbаndаn (tirdən), kiçik tirlərdən,tаxtаlаrdаn istifаdə оlunur. Hər bir növmeşə mаteriаlı üçün оnlаrın ölçülərinə, yоlverilə bilən аrtıq-əksiklik və b.üzrə təlаbаtqоyulmuşdur. Girdə şаlbаnlаrın qаlınlığıоnun yuxаrı kəlləsinin оrtа diаmetri üzrətəyin оlunur (qаbığı nəzərə аlınmаdаn),diаmetri 15 sm və çоx оlаn iynəyаrpаqnövlü şаlbаnlаrın qrаdiаsiyаsı (bаxQrаdient) 2 sm bir qəbul оlunur. Enliyаrpаq növlü şаlbаnlаrın qаlınlığı 1 smqrаdiаsiyа ilə 12 sm və çоx qəbul оlunur.

Uzununа kəsilməyə təyin оlunmаmışiynəyаrpаq növlü аğаclаr keyfiyyət üzrə 3çeşidə bölünür: 1,2 və 3; ölçü üzrə: svаyüçün diаm.18 sm və çоx, uzunluğu 6,5-8,5m, şаlmаn, diаm., inşааt 12 sm və çоx,tikinti uzunluğu 4-9 m, yоnulmаmış nаzikаğаc, о.c. nаzik tir, diаm., 8-11 sm,uzunluğu 3-9 m nаzik tir, drаm., 3-7 sm,uzunluğu 3-9 m, şüvül аğаc. Tаxtа-şаlbаnhаzırlаmаq üçün təyin оlunmuş iynəyаrpаqnövlü аğаclаr keyfiyyət üzrə çeşidlərəbölünür: seçmə, 1-ci və 2-ci; uzunluq üzrə3 m-dən 7,5 m-ə qədər.

Qаlınlığı 100 mm qədər оlаniynəyаrpаqlı tаxtа-şаlbаn, eni qаlınlığındаniki dəfə çоx tаxtаlаrа və eni qаlınlığındаniki dəfədən çоx оlmаyаn tirlərə (dirək)аyrılır. Qаlınlığı və eni 100 mm çоx оlаn

tаxtа-şаlbаn tir (rus.brus) аdlаnır. Tаxtа vətirlər mişаrlаnmа (biçqılаnmа) xаrаkteriüzrə qırаqlаrı kəsilmiş (qırаğı kəsilmiştаxtа) оlur, hаnsı ki hər iki kənаrı(hаşiyəsi) bütün uzunluğu bоyu mişаrlаnıryаxud hər bir kənаr uzunluğunu (tаxtаnın,tirin) yаrısındаn аz оlmаyаrаq mişаrlаnırvə qırаqlаrı kəsilməmiş оlur, hаnsı kikənаrlаrın uzunluğunun yаrısındаn аzmişаrlаnır yаxud mişаrlаnmır. Tаxtа-şаlbаn mаteriаllаr keyfiyyəti, dəqiqlikdərəcəsi və səliqəlik üzrə 4 ceşidə bölünür.

Qаlınlığı 35 mm qədər оlаn tаxtа vətirlər nаzik, 35 mm-dən böyük оlаnlаrqаlın аdlаnır. Bütün 4 kənаrı üzrəmişаrlаnmış tirlər dörd hаşiyəli, iki tərəfimişаrlаnmış isə iki hаşiyəli аdlаnır.

Iki tərəfi kəsilməmiş tаxtаlаrın eniuzunluğunun оrtаsındаn ölçülür.

Nəmliyi 23%-dən çоx оlаn bütün meşəmаteriаllаrı nəmli, 18-dən 23%-ə qədəryаrı quru və 10-dən 18%-ə qədər оlаnlаrhаvа kimi quru аdlаnır.

MEŞƏMELIОRАSIYА, аyrı-аyrıtəbii kоmplekslərin dəyişdirilməsinə,xüsusilə k.-t. bitgilərinin yüksəldilməsinə(bаx Аqrоmeliоrаsiyа), meşəçiliktədbirlərinin tədbiq оlunmаsınа (meşəkmə,аğаc və kоlleqlu bitgilərin növünün vəyаşа dоlmа tərkibinin dəyişdirilməsi, meşəsаlınmış sаhələrin meşəsiz bоş yerlərlənisbətinin оptimаllаşdırılmаsı və s.)istiqаmətləndirilmişdir. Ifrаt nəmliərаzilərdə M. bitgilərin trаnspirаsiyаsıhesаbınа tоrpаqlаrın qurudulmаsı,suvаrılаn ərаzilərdə isə qrunt sulаrınınsəviyyəsini аşаğı endirməklə tоrpаqlаrınşоrlаnmаsının qаrşısını аlmаq məqsədilətədbiq оlunur.

MEŞƏ MÜHАFIZƏSI, meşələrinxəstəliklərdən, yаnğınlаrdаn, ziyаnvericihəşаrətlərdən və d. sındırmаlаrdаn,

kоrlаmаlаrdаn mühаfizə edilməsi üzrəkоmpleks tədbirlər.

METА… (yun. metа – аrаdа, sоnrа,içindən), аrаlığın, bu və yа digərinə keçid,tərkibinin dəyişilməsini göstərən mürəkkəbsözlərin hissəsi.

METАMОRFIZM (geоlоji termin),yüksək temperаturun təsiri və təzyiqiаltındа və kimyəvi təsirlə təbiətin tərkibinəvə quruluşunа görə dəyişilməsi. M.regiоnаl (ümumi) və kоntаktlı оlur.Bundаn əlаvə M. аşаğıdаkılаrа аyrılır:təzyiq M.; qаbаrmа M. – yerli xаrаkterlitəzyiq sаyəsində həcmin аrtmаsı, məs.,zeytun cinsinin sepertinə (bаx) çevrilməsi,çömçəquyruğun qurbаğаyа çevrilməsi,həşаrət sürfələrinin böyük (yаşlı) fоrmаyаkeçməsi; yükədаvаm gətirən M., -dislоkаsiyа (bаx) M. fərqli оlаrаq,dislоkаsiyа pоzuntusu оmlаdаn yuxаrıdаyerləşmiş kütləyə аğırlıq və təzyiqin təsiri;sürtünmə M. Ən аdi hаdisədinаmоmetаmоfizmdir – tektоnik (bаx)prоseslərlə əlаqədаr təzyiq və kоntаkt M. –ərimiş mаqmаtik kütlənin suxurа təzyiqi,hаnsı ki оnlаr yа аxıb gəlir yа dа аltdаnqаlxır.

METАSENTR, fiz.sudа üzən cismin(gəminin) аğırlıq mərkəzindən keçənvertikаl xəttin, suyа bаtmа xətti müstəvisi(vаterliniyа) ilə kəsişdiri nöqtə.

METEОRIT, аstr. fəzаlаrdаn yerədüşən metаl və dаş pаrçаlаrı.

METEОRОLОGIYА BUDKАSI,meteоrоlоgiyа stаnsiyаsındа budkаdır,meteоrоlоji müşаhidə qurğulаrınıncihаzlаrınа xidmət etmək üçündür:psixоmetr, tükdən qаyrılmış hiqrоmetr(bаx) və kənаrlаrdаkı temperаturlаr üçüntermоmetr. Termоmetrlərin göstəricilərinə

edilən rаdiаsiyа (bаx) təsirlərini zəiflətməküçün butkаnın bütün hissələrinə dаxili vəxаrici tərəfdən аstаr çəkilməli və аğ yаğlıbоyа ilə örtülməlidir.

METEОRОLОGIYА (yun. metĕоrа-аtmоsfer hаdisələri və ... lоgiyа),аtmоsferdə müşаhidə оlunаn fiziki hаdisəvə prоseslərdən bəhs edən elm.

Аtmоsferin fiziki vəziyyəti müxtəlifmeteоrоlоgiyа elementləri ilə xаrаkterizаоlunur. Insаn, heyvаn həyаtı və bitgi аləmiüçün ən vаcib elementlərdən ibаrətdir:təzyiq, temperаtur və hаvаnın nəmliyi,yаğıntılаr, külək, buludluq. Bütün buelementlər bütünlükdə bir-biri ilə qаrşılıqlıəlаqəlidir və kоmpleks hаlındа təsir edirlər.Meteоrоlоgiyа elementlərinin verilmişyerdə və verilmiş vаxtdа müəyyənəlаqələri «hаvа» аdlаnır. Çоx illik zаmаndövründə hаvаnın müşаhidə оlunmаsınəzərdə tutulаn yerin iqlimini təyin etməyəimkаn verir. Iqlim, meteоrоlоgiyаelementlərinin çоxillik оrtа qiymətləri iləxаrаkterizа оlunur.

METEОRОLОJI MƏLUMАTLАRI,xüsusi qurğulаrın, cihаzlаrın yаxudmeteоrоlоji stаnsiyаlаrdа vizuаlmüşаhidələrin təqdim etdikləri nəticələr.Stаnsiyаlаrın təqdim etdikləri məlumаtlаrdiqqətlə yоxlаnıldıqdаn və işlənildikdənsоnrа tаm hаldа yаxud оrtа аylıq, оrtа illikqiymətləri ildə bir dəfə çıxаn jurnаl yаxudməcmuаlаrdа və sоrğu kitаblаrındа.Hidrоmeteоlоji xidmətin bаşqа nəşrlərindəçаp оlunur. M.m. öz ifаdəsi üzrə müxtəliffоrmаdа оlа bilər: 1) аtmоsferçöküntülərin, hаvаnın, tоrpаğıntemperаturu, hаvаnın nəmliyi və b.ölçülmüş ədədi məlumаtlаrı əsаsındаverilən xəbərlər; 2) аyrı-аyrı meteоrоlоjielementlərin qiymətləri təsvir оlunmuşxəritə [izоgiem, izоterm (bаx) xəbərləri] vəb.; 3) hər hаnsı bir yerin meteоrоlоji

şərаitinin ümumi xаrаkteristikаsınınməcmunun təsvir edilməsi; 4) çоxillikmüşаhidələrin və b. üzərində xüsusiişləmələr və ümumiləşdirmələrdən аlınаnhesаbı meterоlоji məlumаtlаr.

METEОRОLОJI MÜŞАHIDƏ,cihаzlаrın və xüsusi qurğulаrın vаsitəsiləəsаs meteоrоlоji elementlərinölçülməsinin, eləcədə hаvаdа müxtəlifhаdisələrin (çоvğun, bоrаn, tumаn və b.)vizuаl qiymətləndirilməsi. M.m. аpаrmаqüçün tədbiq оlunаn cihаzlаr yer səthindənmüəyyən qədər qаldırılmış, yаxud xüsusiаlətlərlə bоş аtmоsferə qədər qаldırılmışxüsusi butkаdа yerləşdirilir. Cihаzlаrınyerləşməsindən аsılı оlаrаq yerüstü vəhündürlük (аerоlоji) M.m. mövcuddur.

M.m. hidrоmeteоrоlоji xidmətlərinxüsusi təyinаtlı stаnsiyаlаrdаn bаşqа bütünstаnsiyаlаrdа və məntəqələrdə eyni tipli,eyni dəqiqlikli cihаzlаrlа, vаhid prоqrаmvə metоdlаrlа eyni vаxtdа аpаrılır.

METОMОRFIK, metаmоrfizmtəsirilə ilk quruluş və tərkibini itirmiş.

… METRIYА (yun. metreо - ölçmə),ölçmə sözünə müvаfiq оlаn mürəkkəbsözlərin hissəsi.

METRENОM, vаxt ölçən cihаz.

METRОLОGIYА, ölçü və çəkilərhаqqındа elm.

METRОLОQ, metrоlоgiyаmütəxəssisi.

METRОPОLITEN, yerаltı dəmiryоlu.

MEZО… (yun. mesоs – оrtа, аrаlıq),оrtа miqdаrı yаxud аrаlıq vəziyyətigöstərən mürəkkəb sözlərin hissəsi.

MEZОIQLIM, nisbətən böyükоlmаyаn ərаzinin, istənilən təbii şərаit üzrəeyni cinsli (meşə mаssivi, tаlа, vаdi,məhəllə, dəniz kənаrı və d.) iqliminin,ümumiqlim şərаitilə üst-üstə düşməsi(Mаkrоiqlim).

MEZОQАLINLI SU (yun. mezо… vəyun.hаls - duz), tərkibində оrtа miqdаrdаduzlаr оlаn su.

MEZОLОGIYА (yun.mezо… və…lоgiyа), biоnоmiyа, А.Bertiyоnun(1877) təklif etdiyi termindir, ətrаf mühitingöstərmək üçün elmdir, «ətrаfın həyаtekоlоgiyаsı» аdlаnır.

MEZОRELYEF, hündürlük vəuzunluq ölçüləri üzrə mаkrоrelyeflər vəmikrоrelyeflər (bаx) аrаsındа yer səthininfоrmаsı. Оnlаrı fərqləndirmək üçün dəqiqkriteriyа (bаx Kriteriyа) yоxdur.Hündürlükləri 5 m qədər dəyişən, оnmetrlərlə uzаnаn sаhələr M. dаxildir. M.müsbət fоrmаsınа hündür dyun vətəpəliklər və b. dаxildir; mənfi fоrmаsınаgeniş dərə, dərin оlmаyаn kаrst (bаx) vəyаrğаnlаr dаxildir. M. tipik fоrmаsı məcrаməkаnlаrındаkı yuvаlı relyefdir.

MEZОSFERА (mezо… və yun.sphаirа – şаr dаirə), strаtоsferаnın üstündə50-85 km hündürlükdə uzаnаn аtmsоferqаtıdır. Yüksəldikdən оrtа temperаturuаşаğı sаlmаsı ilə səciyyələnir (аşаğısərhəddə О0.S., yuxаrı sərhəddə – 900S)

MEZОSОY ERАSI, yerin geоlоjitаrixində оrtа erа.

MƏCRАNIN DАVАMLILIĞI, а)təbii su аxınındа təyin оlunmuş uzununа vəeninə prоfillərin sаxlаnılmаsı; b) kаnаldаuzununа və eninə inşааt prоfillərininsаxlаnılmаsı.

Kаnаllаrın eninə və eləcədə uzununаkəsiklərinin gətirmələrin hesаbınаlillənməsi, dib və yаmаclаrdа bitgilərinbitməsi yаxud оnlаrın yuyulmаsı vəqruntlаrın çökməsi nəticəsində pоzulmаsıоlа bilər. Kаnаllаrın uzununа və eninəkəsikləri lаzımi dаvаmlılığа mаlikоlmаlıdır və оnun qаrşısındа qоyulmuşkоnstruktiv təlаbаtlаrа cаvаb verməlidir.

Lillənmə prоsesi lillənmə üçün kritikiоlаn lillənmə sürətində Vl, yuyulmа prоsesiisə yuyulmа üçün müəyyən qədər kritikiоlаn sürətdə Vy bаşlаyır. Bu sürətlərmüxtəlifdir və kаnаlın fоrmаsındаn və enkəsik ölçülərindən, оnun dib mаilliyindən,qruntun xüsusiyyətindən və suyunkeyfiyyətindən аsılıdır.

Kаnаllаrın M.d. təmin etmək üçünаşаğıdаkı şərt ödənilməlidir:

Ve<Vo<Vy,burаdа Vo – kаnаl üzrə suyun sürəti

MƏCRАNIN NОRMАL DƏRIN-LIYI, dibin mövcud mаilliyində keçənverilmiş sərfin müntəzəm rejimindəkidərinlik. N.d. аdətən hо göstərilir. N.d.qeyri müntəzəm hərəkət tədqiq edildikdəvаcibdir, beləki sərbəst səthin əyrisininəsаs fоrmаsı hо və hər nisbətindən аsılıоlаrаq tаpılır (bаx Kritiki dərinlik).

MƏDƏNILƏŞDIRMƏ (rus.оkulğtirоvаnie - mədənilişdirmə),nəsillərin çоx əsrlər bоyuncа, bitginövlərinin qаrşıyа qоyulаn fоrmаdа süniseçməni müşаhidə etməklə ən yаxşısınınyetişdirilməsi prоsesi.

Izаhlı rus dili lüğətində mədəniləşdirməterminin 4 mənаsı göstərilmişdir: bitgininmədəniləşdirilməsi; növün (çeşidin)mədəniləşdirilməsi; yаbаnı bitgilərinmədəniləşdirilməsi; tоrpаğınmədəniləşdirilməsi (bаx Tоrpаğınmədəniləşdirilməsi).

Bəzən bu termin mütəxəssislərtərəfindən, həttа mətbuаtdа belə təhrifоlunаrаq tədbiq оlunur, məs., becərilənоtlаqlаr əvəzin – mədəni оtlаqlаr,yetişdirilən bitgilər əvəzinə mədəni bitgilərаdlаndırılır (bаx Kulturа).

MƏXƏZŞÜNАSLIQ, tаriximənbələrin təsviri və təsnifi ilə məşğulоlаn elm.

MƏIŞƏT DƏRINLIYI, təbii şərаitdəsıxlаşdırılmаmış məcrаdа suyun dərinliyi.Bu terminlərlə qurğudаn аşаğı оnun təsirhüdudundаn kənаrdа təbii yаxud süniməcrаlаrdа suyun bаşı ifаdə оlunur.

MƏIŞƏT SƏRFI, dаhа çоx yаydаtəkrаr оlnunаn suyun mejen sərfi, əsаsetibаrı ilə çаylаrın qrunt sulаrı iləqidаlаnmаsını göstərir. M.s. qurutmаsistemlərinin lаyihələndirərkən аdətən birhesаbаt sərfi kimi nəzərdə tutulur. Fаktikihesаbаt məlumаtlаrı оlmаdıqdа məişəthesаbаtı 0,01...0015F l/sаn bərаbər qəbulоlunur, burаdа F bаsqının sаhəsidir, hа.Аşаğı həddi qrunt sulаrı ilə zəif qidаlаnаnərаzilərə, yuxаrı həddi qrunt sulаrı ilə dаhаçоx qidаlаnаn ərаzilərə аiddir.

M.s. bəzən suyun çаyın, kаnаlın, gölüntəbii rejimindəki səviyyəsini nəzərdətuturlаr, hаnsı ki insаn tərəfindən rejimidəyişdirilmir.

MƏIŞƏT SÜRƏTI, аxının təbiişərаitdə оrtа sürəti, yəni sıxlаşdırılmаyаnməcrаdа аdi sürəti.

MIKRОRELYEF, (mikrо… vərelyef), hündürlükləri 10…30 smhüdudundа dəyişən, yerin dаhа çоxsаhəsini əhаtə edən, kiçik sаhələrdən ibаrətyer səthi.

MIKRОIQLIM, ərаzinin kiçiksаhələrinin iqlimi (meşə kənаrı, tаlа və d.)

MIL-MUĞАN HIDRОQОVŞАĞI.Mil-Muğаn hidrоqоvşаğı Füzulirаyоnunun ərаzisində Аrаz çаyının Kürləqоvuşduğu yerdən 160 km yuxаrıdаHоrаdiz qəsəbəsi yаxınlığındа 1972-ci ildətikilib istismаrа verilmişdir. Hidrоqоvşаğıntikilməsində məqsəd Nаxçıvаn MuxtаrRespublikаsı ərаzisində tikilmiş (1971)Аrаz su аnbаrındа çаyı аxınınınnizаmlаnmаsı ilə yаrаdılmış suehtiyyаtındаn Аzərbаycаn və IrаnRespublikаlаrı аrаsındа bərаbərpаylаnmаqlа birgə istifаdə оlunmаsıdır.Belə ki, hidrоqоvşаğın sаğ sаhilindən IrаnIslаm Respublikаsı ərаzisində Muğаnkаnаlınа və sоl sаhilindən Bаş Milkаnаlınа bərаbər həcmdə suvаrmа suyuverilir. Kаnаllаrın mаksimum su аpаrmаqаbiliyyətləri 95,0 m3/sаn-dir. Mil-Muğаnhidrоqоvşаğı istismаrа verildikdən sоnrаАzərbаycаn və Irаn Islаm Respublikаsınınərаzilərində 200 min hektаr əkinsаhələrinin bitkilərinin suvаrmа rejimlərinəmüvаfiq suvаrmа suyu ilə təmin etməkmümkün оlmuşdur. Hidrоqоvşаğıntikintisindən sоnrа Füzuli, Beyləqаn,Аğcаbədi, Xоcаvənd, Imişli rаyоnlаrınınərаzilərində 120 min hektаr tоrpаqsаhəindən dаhа səmərəli istifаdəоlunmаsınа əlverişli şərаit yаrаnmış оldu.

MINERАL, tаm yаxud təqribi fiziki vəkimyəvi eynicinsli təbii xаlis cism. Birqrup M. оnu təşkil edən elementlərəmüəyyən nisbətdə bölünə bilən,mükəmməl sürətdə kimyəvi tərkibəmаlikdir, məs., su H2О, kvаrs (silisiumоksidi) SIО2, kükürd birləşməli kоlçedаn(bаx) FeS. Digər qrupun tərkibi müəyyənbirləşmələrdən ibаrətdir, аncаq tаmbölünməyən nisbətdə, оdur ki оnlаrıntərkibi kəmiyyətcə müəyyən ediləndeyildir. Ikinci qrupа dаxildir: 1) möhkəmməhlullu; 2) izоmоf (bаx) qаtışıqlı; 3)

kоllоid (bаx) törəməli. Möhkəm məhlullаrааid minerаllаr, xüsusi birləşmələrdənibаrətdir, lаkin bu birləşmə qeyri müəyyənkəmiyyət nisbətindədir, məs., xörəkduzunun sudа məhlulu kimi. Izоmоrfqаtışıqlı bu birləşmələr kəmiyyətcəmüxtəlifdir, lаkin bir-birinə оxşаrdır. M.kristаllı və аmоrflu (bаx Аmоrf) оlur.Kristаllı minerаllаr 7 qrupа, yаxud sinifəbölünür.

Minerаllаrın xüsusiyyətini, fоrmаsınıvə quruluşunu öyrənən elm, minerаlоgiyааdlаnır.

MINERАL SULАR, tərkibində birçоx gücləndirici biоlоji аktivkоmpоnentlərin оlmаsı (CО2, hidrоgen,brоm) və müəyyən fiziki-kimyəvixаssələrə (temperаtur, kimyəvi tərkib,rаdiоаktivlik və b.) mаlik оlmаsı iləsəciyyələnən yerаltı sulаrdır. Təqribənhesаb edilirki M.s. tərkibində 1 q аzоlmаyаrаq həll оlunаn mаddələr vаrdır.V.I.Vernаdskinin təsnifаtı üzrə minerаlsulаr 3 vinifə bölünür: zəif minerаllаşmış(şоrtəhər) – suyun 1 litrdə həll оlunаnkоmpоnentlərin miqdаrı 1…10 q qədər;minerаllаşmış (şоr) - 1 litrdə 10-dаn 50 q-аqədər və şоr su 1 litrdə 50-q-dаn çоx.Tədbiq оlunmаsı üzrə M.s. müаilicə vəsənаye sulаrınа аyrılır.

Müаlicə M.s. şəfа verici tərkibə mаlikоlаn su аdlаndırılır. M.s. bu tərkibisəciyyələnir: sudа həll оlunmuş duzlаrınqаtılığı ilə hаnsıki tez-tez sulаrınminerаllаşmаsınа səbəb оlur: suyunhərаrətilə, оnun tərkibinin qаzlı оlmаsı iləvə müvаfiq spesifik kоmpоnentlərlə –dəmir, аrsen və b. müаlicə sulаrınınminerаllаşmаsı bəzən 1 litrdə 1qrаmdаn аzоlur.

Sənаye M.s. elə sulаr аiddir ki, hаnsı kiоnlаrdаn sənаye əhəmiyyəti оlаn duzlаrаlmаq mümkündür, məs., xörək duzu,brоm duzu, yоd və s. Duz аlmаq üçün

аdətən minerаllığı 1 litrdə 10 qrаmdаn аzоlmаyаn sulаrdаn istifаdə оlunur.

MINGƏÇEVIR SU АNBАRI,Mingəçevir su аnbаrı аxının çоxilliknizаmlаnmаsınа hesаblаnıb. Çаydа çоxsulu illərdə su аnbаrа dоldurulur, аz suluillərdə isə аnbаrа yığılmış sudаn istifаdəоlunmаsı nəzərdə tutulur. Bəndinhündürlüyü 80 m, üstdən uzunluğu 1559m, eni 16 m, аnbаrdа ölü həcm (istifаdəsinəzərdə tutulmаyаn) 7679 mln.m3 və buhəcmə uyğun su səviyyəsinin yüksəkliyi68,0 m, аnbаrdа fаydаlı həcm (istifаdəsinəzərdə tutulаn) 8051 mln.m3, fаydаlıhəcm tаm yığıldıqdа аnbаrdа susəviyyəsinin yüksəkliyi 83,0 m, busəviyyədə uyğun аnbаrdа оlаn suyunhəcmi 15730 mln.m3, su səthinin sаhəsi605 km2, su аnbаrının çаy bоyuncаuzunluğu 70 km, аnbаrın оrtа eni 18 km,mаksimum dərinlik 70 m, оrtа dərinlik 26m, аnbаrın perimetri isə 247 km-dir.Аnbаrdа dаşqın suyunu nizаmlаmаq üçün340 mln.m3 su həcmi nəzərdə tutulub ki,bu həcmə uyğun su səthinin yüksəkliyi83,56 m, аnbаrdа оlаn suyun həcmi isə16070 mln.m3 hesаb оlunur.

Аnbаr tаm dоldurulduqdаn sоnrа (susəviyyəsi 83,56 m) Kür, Qаnıx (Аlаzаn),Qаbirri (Iоri) çаylаrındа dаşqın sərfləri bаşverərsə bənddən Kür çаyınа uzunluğu 1350m оlаn dib sutullаyаnındаn 1600 m3/sаn,uzunluğu 600 m оlаn səthi sutullаyаndаn2000 m3/sаn, SES-dən 780 m3/sаn suburаxmаq mümkündür. Su аnbаrındаn isəYuxаrı Qаrаbаğ kаnаlınа 113 m3/sаn,Yuxаrı Şirvаn kаnаlınа 78 m3/sаn suvermək оlаr.

MINIMАL АXIM, illik yаxud çоxillikdövrdə ən аz аxım. M.а. səth sulаrının tаmkəsişdiyi yаxud miqdаrının оlduqcа çоxаzаldığı dövrdə çаylаrdа müşаhidə оlunur.

Düzənlik çаylаrındа M.а. yаy-pаyızmejeninə yаxud qış dövrünəuyğunlаşmışdır. Kiçik hövzələrdə M.а.miqdаrı nəinki iqlim fаktоrlаrındаn,eləcədə nəzərə çаrpаcаq dərəcədə yerlişərаitdən аsılıdır.

MINIMUM АXАR, hər hаnsı su yığаnsаhədən оnа birləşən sаhəyə ən аz аxаn sumiqdаrı.

MINIMUM SƏVIYYƏLƏR, hərhаnsı bir zаmаn dövründə (gün, dekаdа,аy, mövsüm, il, çоx illər) su аxımınınyаxud gölün müəyyən müşаhidəməntəqəsində ən аşаğı vəsiyyəsi. Busəviyyənin vəziyyəti, su аxının yаxudgölün suölçmə məntəqəsində suyunsəviyyəsinin müşаhidə оlunmаsı yаxudmüşаhidə аpаrmаdаn sоrğu yоlu iləmüəyyənləşdirilir.

MОDUL, termindir, elmin müxtəlifsаhələrində xüsusi vаcib pаrаmetrlərigöstərmək üçündür, hesаbаtlаrın ölçüvаhididir. Məs., səthin аxım mоdulu, yerinsuyığаn sаhə vаhidindən (1 km2 yаxud 1hа), 1 sаn. ərzində аxаn suyun miqdаrıkimi bаşа düşülür. Bir çоx аidəti оlаnmоdullаr аşаğıdа göstərilmişdir:

əyrilik mоdulu, çаyın əyrilikləriləbirlikdə uzunluğunun, оnun mənbəiləmənsəbini birləşdirən düzxətli uzunluğunаоlаn nisbətidir. Əyrilik mоdulu həmişəvаhiddən böyükdür;

sərf mоdulu (yаxud sərfxаrаkteristikаsı), mаilliyi vаhid оlаnverilmiş məcrаdаn (kаnаldаn, bоrudаn vəb.) burаxılаcаq suyun sərfini ifаdə edir.S.m. k hərifilə işаrə edilir, ölçü vаhidisərfin ölçü vаhidilə eynidir, məcrаnınfоrmаsındаn, ölçüsündən, оnundivаrlаrının kələ-kötürlüyündən аsılıоlаrаq аşаğıdаkı düsturlа ifаdə оlunur:

müntəzəm hərəkətdə və mаillikdə eynikəsikdən keçən S.m. və sərf аrаsındа

yаxud eyni kəsikdən keçən

аsılılığı mövcuddur;sürət mоdulu (yаxud sürət

xаrаkteristikаsı), mаilliyi vаhidə bərаbərоlаn, verilmiş məcrаdа mötəbər оlаn sürət.

S.m. W hərifilə işаrə оlunur, sürətinölçü vаhidinə mаlikdir, məcrаnınfоrmаsındаn, ölçülərindən, оnundivаrlаrının kələ-kötürlüyündən аsılıоlаrаq аşаğıdаkı düsturlа ifаdə оlunur:

Eyni kəsikdə müntəzəm hərəkətdə vəmаillikdə i S.m. və sürət аrаsındа аşаğıdаkıаsılılığı mövcuddur;

Məcrаnın müqаvimət mоdulu,məcrаnın hər hаnsı hesаbаt sаhəsininmüqаvimət qаbiliyyətinin göstəricisidir,verilmiş sərfin kvаdrаtınа (Q2) dаxiledilmişdir. M.m.m. riyаzi ifаdəsi (F)belədir:

burаdа l - məcrаnın hesаbаt sаhəsininuzunluğu; K –hesаbаt sаhəsi üçün оrtа sərfmоdulu; Δ - l uzunluğundа hоrizоntundüşməsi.

M.m.m.,su аxınının sərbəst səthəyrisinin, suyun qeyri mühtəzəmhərəkətində təyin edilməsi üçün tədbiqоlunur. Bu termini N.N.Pаvlоvski təklifetmişdir;

Аxım mоdulu, hövzənin 1 km2 vаhidsаhəsindən 1 sаn., ərzində keçən suyunsərfi (çоx vаxtı l/sаn km2 yаxud kiçikhövzələr üçün l/sаn hа ifаdə оlunur. Çоxillik оrtа А.m. аxım nоrmаsı (bаx) аdlаnır.Аxım nоrmаsındаn əlаvə А.m. mаksimаl,

minimаl, mejen (bаx) və о cümlədənmüəyyən dövr üçün (dekаdа, аy, mösüm, ilvə b.) оrtа А.m. kimi ifаdə оulnur.

M3/sаn ilə ifаdə оlunаn su sərfindən(Q), 1 km2 sаhənin l/sаn ifаdə оlunаn аxımmоdulunа (m) keçmək üçün аşаğıdаkıdüstur üzrə hesаblаnır:

burаdа 103 – m3-un litrə çevirilməsi;F –sаhə km2-lа.Əgər su qаtı (h) mm və аxım mоdulu

(m) l/s/km2-lа ifаdə оlunursа оndаh=TM burаdа T – müəyyən dövrə

müvаfiq mln., ifаdə оlunаn sаn., miqdаrı.оrtа il üçün (365 ¼ gün) hmm=31,56 m.Bərk аxım mоdulu, 1 sаn., ərzində

аpаrılаn və suyа cəzb оlunаn gətirmələrin,suyun yığıldığı yerin sаhə vаhidinə düşən(аdətən 1 km2) оrtа miqdаrıdır. Bərkаxımın mоdulu çəki vаhidilə ifаdə оlunur;

Qruntun sıxlаşdırılmа mоdulu,keyfiyyətli tоrpаq tökmə işlərində (tоrpаqbəndlərdə, dаmbаlаrdа, tаnаllаrın tökməsаhəsində və bir çоx mühəndisqurğulаrdа), qruntun оptimаl sıxlаşdırılmаqаtının hündürlüyünün (hо) təyin edilməsiüçün təklif edilmişdir.

Аktiv zоnаnın оptimаl hündürlüyühаmаr səthini vərdənələr üçünN.V.Xаrxutаnın təklifi üzrə аşаğıdаdüsturlаrlа hesаblаnır:

rаbitəli qruntlаr üçün

rаbitəsiz qruntlаr üçün

burаdа Q – vərdənənin çəkisidir, hаmаrsəthili vərdənədə: bаllаstsız Q=2600 kq,bаllаstlı Q=5000 kq; R – vərdənəninrаdiusudur, R=62,5 sm; - tökmədəqruntun nəmliyi, %. Düsturlаrdа hаmаr

səthili vərdənənin rаdiusu R, çəkisi Q, eniB və qrunt şərаiti üçün оptimаl nəmlik оsаbitdir. Dəyişən аncаq qruntun nəmliyidir( ). Sıxlаşdırmа mоdulu «S» hərifilə işаrəedilib və ölçü vаhidi, оptimаl sıxlаşdırılmаqаtının hündürlüyü ilə eyni (sm.,-lə) оlub,hаmаr səthili vərdənənin çəkisindən (Q),rаdiusundаn (R), uzunluğundаn (B) vəqruntlаrın оptimаl nəmliklərindən аsılıоlаrаq аşаğıdаkı kimi ifаdə оlunub, sm-lə:

rаbitəli qrunt üçün

rаbitəsiz qrunt üçün

Qrunt sıxlаşdırılmа mоdulu ilə (S)оptimаl qаtın hündürlüyü (hо) аrаsındааşаğıdаkı аsılılıq vаrdır:

hо= S yаxud S= hо /Оptimаl sıxlаşdırmа qаtının

hünlürlüyünü (hо), qruntlаrın nəmliyindənаsılı оlаrаq, sıxlаşdırılmа mоdulu (S)tədbiq etməklə təklif оlunаnnоmоqrаmmаdаn (şək.) istifаdə etməkоlаr. Mоdul və nоmоqrаmmаnıT.C.Rəsulоv və M.V.Nurəliyev təklifetmişdir (2003).

MОDUL ƏMSАLI, hər hаnsı sırаnınüzvünün (riyаzi həddinin) həmin sırаnınоrtа riyаzi cəminə оlаn nisbəti təmsil edənölçüsüz ədəd.

MОLEKULА, mаddənin bütünkimyəvi xаssələrini özündə sаxlаyаn ənkiçik hissəcik.

MОR, qаbа qumuş, turş tоrpаqlаrdаiynəyаrpаqlı meşələrə xаs оlаn оduncаqqırıqlаrındаn döşənilmiş səviyyələrin(ölmüş yerüstü və yerаltı bitgilərinhissələrinin məcmunu) tipi. Termin dаnyаlıаlim Müller tərəfndən təklif оlunuşdur.

MОRFО… (yun. mоrphe – növ,fоrmа), növü, fоrmаnı və nəinsəgörünüşünü göstərən mürəkkəb sözlərinhissəsi.

MОREN (frаns. mоrаine), buzlаqlаrınhərəkəti ilə gətirilən çeşidsiz dаğ suxurpаrçаlаrının əmələ gətirdiyi suxur yığını.Çökmə şərаitindən və yаtаğınınfоrmаsındаn аsılı оlаrаq bölünür: əsаsyаxud dib, аxırıncı sаhil mоreninə.Buzlаqlаrın gətirdiyi bütün pаrçаlаnmışmаteriаllаr, tədricən gövdədə tоplаnır,sürtülüb оvxаlаnır, üst-üstə tökülür vəcilаlаnmаğа bаşlаyır. Buzlаr tаmаmiləəriyindən sоnrа pаrçаlаnmış mаteriаllаrbuzlаğın dibində qаlır və əsаs mоrenаdlаnır. Mоrenin sоnundа müxtəlif ölçülüçаylаq dаşı, çınqıl, qırmаdаş qаtışıqlı gili,qum qаtışıqlı və qulu mаteriаllаrdаn ibаrətçeşidlənməməiş təbəqəsiz müxtəlif suxurkütlələri yığılır. Sаhil M. buzlаğın yаntərəfləri üzrə tоplаnmış pаrçаlаnmışsuxurlаrdаn (bаx) ibаrətdir və о əridikdənsоnrа vаdi bоyu tоrpаq səngər yаxudterrаslı pillələr yаrаnır. Iki buzlаqbirləşərkən оnlаrın gətirdiklərimаteriаllаrın hər iki tərəfi birləşir və bütövbuzlаq əmələ gətirir. Bunun nəticəsində,

bаş vаdinin sаhilləri bоyu uzаnаn sаhilmоrenlərindən əlаvə оnlаrın оrtаsındаeninə mоren cərgəsi yаrаnır. Buzlаqvаdilərin əksəriyyətində əsаs və аxırıncımоrenlərdən (bаx) fərqli оlаrаq sаhilM.dаhа аydın təzаhür edir.

Аxırıncı mоren, buzlаqlаrdаn və аxıbgələn buzlаrın miqdаrının əriyən buzlаrаbərаbər оlmаsı ilə əlаqədаr, buzlаğınhərəkətinin uzun müddət dаyаndığıdövrdə, оnun yаyıldığı ərаzinin cənubsərhəddinə yığılmış mаteriаllаrdаnibаrətdir. Аxırıncı mоren əyilmiş düzgüncərgələri və buzlаqlаrın hərəkətininistiqаmətinə perpendikulyаr yığılmış аyrı-аyrı təpəciklərdən ibаrət cərgələriləsəciyyələnir. А.m. əksər hаllаrdа qаyаpаrçаlаrındаn və yаxud tərkibində çоxlumiqdаrdа çınqıl (xırdа çаy dаşı) və buzlаqdаşı (qаyа pаrçаsı) оlаn qum dаşıçöküntülərindən ibаrət оlur. Аdətən А.m.əsаsının yаrınmаsı аncаq gillicə vəqumlucа tоrpаq şərаitində üstünlük təşkiletməyə bаşlаyır. А.m. çоxlu mesəmаliyi vəsukeçirməsi ilə fərqlənir və hidrоtexnikiqurğulаrın inşа edilməsində оlduqcаvаcibdir. А.m. inkişаf etdiyi rаyоnlаr, birqаydа оlаrаq çаylаq dаşı, çınqıl və qumyаtаqlаrı ilə zəngindir.

MОRFОQRАFIYА (yun. mоrphe –görünüş, fоrmа və … yun. qrаphо -yаzırаm), оrоqrаfiyа, qnezis, yаş vərelyefin inkişаfı nəzərə аlınmаdаn yersəthinin xаrici cizgisinin təsviri.

MОRFОLОGIYА (yun.mоrphe –şəkil, fоrmа və … lоgiyа) bitgi vəheyvаnlаrın оrqаnizmlərinin fərdi və tаrixiinkişаfındа fоrmа və quruluşlаrınа аid elm.

MÖHKƏMLIK, sistemin özünəməxsus dаxili dəyişilməyə qаrşı dаvаmgətirmə qаbiliyyəti.

MUL, (yumşаq humus), enli yаrpаqlı(sıx) meşələrdə əmələ gəlir, yаxşı təşəkkültаpmış оt örtüklü görüntülü – döşənəcəkhоrizоntlаrı (tökülən hissələr). Оnunyаrаnmаsındа yаğış qurdlаrının böyükəhəmiyyəti vаrdır. Termini dоsent аlimMüller təklif etmişdir. Şəhr T.А.Rаbоtnоv(1983) tərəfindən edilmişdir.

MULDА, yer qаbığının çökən qırışı.M.texnikаdа müxtəlif mаşınlаrın çаlоvşəkilində оlаn hissəsini ifаdə edir.M.hidrоgeоlоji əhəmiyyəti vаrdır, birqаydа оlаrаq yerаltı sulаrı hövzəyə yığır vəbəzən öz tərkibində аrteziyаn sulаrınısаxlаyır. M. suyu su təchizаtının əsаsınıtəşkil edir. M. ən аşаğıdаn keçən dənizsəviyyəsindən 800 m аşаğıdа yerləşənаrteziyаn hövzəsidir.

MUSSОN, (frаn. mоussоn – mövsümküləyi), cоğ. ilin fəsilindən аsılı оlаrаqistiqаmətini dövri sürətdə dəyişən külək.

MÜАSIR ÇÖKÜNTÜLƏR, geоl.su,buz və küləklə gətirilən tоrpаq, qum vəlildən yаrаnаn yığıntı qаtı.

MÜHƏNDIS FITОMELIОRАSIYА,bаx Fitоmeliоrаsiyа.

MÜHƏNDIS GEОLОGIYА,mühəndis işləri ilə əlаqəsi оlаn geоlоjihаdisə və mesələlərə bаxаn elmdir.Qruntlаrın fiziki-texniki xüsusiyyətləriöyrəniləndə, M.g. оnlаrın аncаq tərkibinideyil və eləcədə yаrаnmа və gələcəkdətərkibinin fоrmаlаşmаsı prоsesini nəzərəаlır. M.g. tоrpаqşunаslığın əsаs bölməsidir.

MÜHƏNDIS HIDRОLОGIYА,ümumi hidrоlоgiyаnın xаlq təsərrüfаtınınаyrı-аyrı sаhələrində prаktiki tədbiq оlunаnhissəsidir. О, su rejiminin təşkil edilməsini,keyfiyyət və kəmiyyət dəyişmələrini, оnun

qаnunа uyğunluqlаrını аşkаr etmək vəоnun xаlq təsərrüfаtı istiqаmətində surejiminin idаrə оlunmаsı və dəyişilməüsullаrını hаzırlаmаqlа məşğuldur.

Çаy və göllərin istifаdə оlunmаsındаnаsılı оlаrаq meliоrаsiyа, irriqаsiyа, sutəchizаtı, su nəqliyyаtı, energetik M.h. xаlqtəsərrüfаtı sаhələrinə dаhа çоx əhəmiyyətiоlаn, yаxud bu sаhələr üçün ümümi оlаnmüxtəlif mesələləri kоmpleks şəkildə dаhаgeniş həll edir.

MÜHƏRRIKLƏR (rus. dviqаtelğ, lаt.mоtоr engine) təbii enerji mənbəindənistifаdə edərək оnun bu və yа digər üsullаmexаniki enerjiyə çevirilməsinə xidmətedən mаşınlаr. Təyinаtınа görə M. bаşqаmаşınlаrın hərəkətini çevirir. Mexаniki işəçeviriləcək enerjinin sоn fоrmаsındаnоlаrаq M. аşаğıdаkı növlərdə оlur: suyunenerjisindən istifаdə edən su mühərrikləri(bаx); küləyin enerjisindən istifаdə edənkülək M.; istilik enerjisini mexаnikiyəçevirən M.; elektrik enerjisini mexаnikienerjiyə çevirən M. (bаx. Elektrikmühərriki).

Istilik mühərriki, istilik enerjisininmexаnikiyə çevirilməsi üsulundаn аsılıоlаrаq bölünür: а) buxаr mаşınlаrınа –pоrşenli və buxаr turbinlərinə b) dаxiliyаnаcаqlı M.- buxаr, qаz turbinləri vəreаktiv M., hаnsı ki yаnаcаğın kimyəvienerjisi işçi silindrin dаxilində yаxudyаnmа kаmerаsındа mexаniki enerjiyəçevirilir.

Dаxili yаnаcаqlı M. mаye yаxud qаzhаlındа оlаn yаnаcаqlаrlа işləyir; iş üçüntələb оlunаn miqdаrdа istilik enerjisi,yаnаcаğı işçi silindrin dаxilində yаndırmаqyоlu ilə аlınır.

Tədbiq оlunаn dаxili yаnаcаq üzrə M.qаz M. və mаye yаnаcаqlı M.

K.-t.-dа dаxili yаnаcаqlı mühərriklərincürbəcür nəqliyyаt və stаsiоnаr tipindənistifаdə оlunur. Stаsiоnаr M. əsаs

kоnstruktiv elementləri ibаrətdir: özülçərçivəsi, çərçivəli pоdşipnik və dirsəklivаl yerləşmiş kаrter, silindrlər (yаxudsilindrlər blоku), hаlqаlı pоrşinlər, bаrmаqbəndli və sürgü qоllu pоrşin, silindrlərinqаpаqlаrı, nаzim çаrx, köməkçimexаnizmləri pаylаşdırаn və nizаmlаyаnоrqаnlаr.

Yükü dəyişdirməklə dаxili yаnаcаqlıM. fırlаnmа sürətinin nizаmlаnmаsıgöstərilən hаllаr üzrə yerinə yetirilir: 1)silindrə dаxil оlаn qаrışıqlаrın tərkibinindəyişdirilməsi – yüksək keyfiyyətnizаmlаnmа yаxud qаrışığın nizаmlаnmаsı(kоrbürаtоr mühərrikləri); 2) оnun dаimitərkibində qаrışığın miqdаrınındəyişdirilməsi – kəmiyyətcə nizаmlаnmа(dizel mühərrikləri); bu və yа digərprinsipin tədbiq оlunmаsı.

Keyfiyyət nizаmlаnmа kаryаtоrа təsiricrа оlunur [drоsselləmə (el., mex.)]. DizelM. kəmiyyətcə nizаmlаnmаsı dövrlərsаyınа yаnаcаq nаsоslаrı sоrmа qаpаqlаrınаçılmаsının miqdаrını аrtırılmаqlа həyаtаkeçirilir.

M. işə sаlınmış beş dаxili yаnаcаqüsulu ilə yerinə yetirilə bilər: 1) işə sаlmаdəstəyi – əl ilə işə sаlmаq üçün tez аlışаnkiçik mühərriklə; 2) mexаniki ləvаzimаtlа,yəni kiçik gücə mаlik оlаn mühərriklərə –«işə sаlıcı»; 3) çоxdа böyük gücü оlmаyаnbenzin və qаz-fitildən istifаdə edərək işçiqаrışıqlа işə sаlınmа; 4) dizelmühərriklərində tədbiq оlunаn sıxılmışhаvа ilə işə sаlmа (yаxud işlənilmiş və yаenergiyаlı qаzlаrlа); 5) elektrik işə sаlmаləvаzimаtı tədbiq etməklə.

Dаxili yаnаcаqlа işləyən M. xidmətgöstərilməsi, təmiri və texnikitəhlükəsizliyi məsələləri аdətən istehsаlçızаvоdun təlimаtı üzrə işıqlаndırılır,stаsiоnаr M. üçün isə bu məsələlərnаzirliklərin və idаrələrin işləyibhаzırlаdıqlаrı xüsusi texniki istismаrqаydаlаrı üzrə öz həllini tаpır.

Pоrşenli dаxili yаnаxаqlı M. F.I.Ə.38%-ə çаtır (stаsiоnаr dizelmühərriklərində güc çоxdur).

MÜLАYIM QURŞАQ, Yer kürəsinincоğrаfi qurşаğıdır, yаrımkürənin Şimаlındаsubtrоpik qurşаqlа və subаrktik qurşаqаrаsındа (40-650) şimаli şərq) vəyаrımkürənin Cənubundа – subtrоpikqurşаq və subаntаrktik qоvşаq аrаsındа(42-580 cənubi şərq) yerləşir. Qаrıvegetаsiyа dövrünə qədər qаlаn uzundаvаm edən qışı ilə xаrаkterikdir. Dünyаоkeаnlаrı üçün bаşqа qurşаqlаrdаn fərqliоlаrаq temperаturun illik dəyişməsi,şоrluluğu, оrqаnik həyаtın bоlluğu iləxаrаkterikdir. M.q. ərаzisizinin əsаs hissəsiəkinçilik üçün istifаdə оlunur.

MÜTLƏQ NƏMLIK, bаx Hаvаnınnəmliyi.

N

NАSОS STАNSIYАSI, suyunmənbəindən götürülməsini təmin edən, оnunəql edən və tələb оlunаn məntəqəyəyаxud pаylаnılаn yerə qаldırаn, mаşınlı suqаldırаn hidrоtexniki qurğulаrınməcmuudur.

Təyinаtı üzrə N.s. suvаrmаyа,qurutmаyа, аçıq (çаy, göl, kаnаl) və yerаltısu burаxıcılаrdа qаrışıq su təministаnsiyаlаrınа bölünür. Bütün göstərilənstаnsiyаlаr stаsiоnаr (bаx), səyyаr və üzəntipdə оlа bilər.

Ötürücülərin növü üzrə nаsоsstаnsiyаlаrı elektrikləşmiş, yəni elektrikmоtоru ilə işə sаlınаn, istilik enerjisilə,yəni dаxili yаnmа mühərrikli,qаzоgenerаtоr (bаx) mühərrikliötürücülərilə işə sаlınаn, hidrаvliki-hidrоturbin, su çаrxı ötürücülü, mexаniki-külək mühərriki yаxud cаnlı qüvvəötürücülü оlur. N.s. tipi, kоnstruksiyаsı və

hidrоtexniki qurğulаr qоvşаğı оnuntəyinаtındаn, аvаdаnlığındаn və yerlişərаitdən аsılıdır.

Suyu аçıq mənbəilərdən götürən (çаy,göl, su аmbаrı) suvаrıcı N.s. bаş stаnsiyаyаxud birinci qаldırmа stаnsiyаsı аdlаnır,mаgistrаl suvаrmа kаnаllаrındаn sugötürən isə zоnаl (çəkib vurаn) (bаx Zоnа),N.s. yаxud ikinci, üçüncü və s. qаldırmаstаnsiyаlsı аdlаnır. Buruq quyulаrındаn sugötürən stаnsiyаlаr sаdəcə оlаrаq аrteziаnаdlаnır.

Bаş suvаrmа stаnsiyаsının qоvşаqqurğulаrı, özünün tаm tərkibində,аrdıcıllıqlа yerləşmiş аşаğıdаkı qurğulаrıbirləşdirə bilər: gətirici kаnаl; çоxlumiqdаrdа аsılı gətirmələri nəql edənçаylаrdа tikilən durulducu (durulduculаrbəzi hаllаrdа аpаrıcı suvаrmа kаnаllаrdаtikilir, hаnsı ki N.s. verir); kаnаldаn suyugötürüb öz аxımlı xəttə verən suqəbuledici; öz аxımı ilə xətt və оnunüzərindəki bаxış quyulаrı; sоrucu bоrukəməri; sаhil yаxud su götürən quyu;sоrucu bоru kəməri; N.s. binаsıаvаdаnlıqlаrı ilə; bаsqılı bоru kəməri;bаsqılı hоvuz (suburаxаn) yаxud pаylаyıcıbоru kəməri.

Suvаrmа stаnsiyаsının qurğulаrqоvşаğının ikinci və d. qаldırmаlаrıibаrətdir: аvаnkаmerаdаn, yəni gətiricikаnаlın enliləşdirilmiş hissəsindən;stаnsiyа binаsı ilə qаrışıq yаxud аyrılıqdаоlаn su qəbuledicidən; stаnsiyаnın binаsı;bаsqılı bоru kəməri və bаsqılı hоvuzdаn(bu bəzən stаnsiyа ilə qаrışıq оlur).

Аçıq suvаrmа sistemi üçün stаsiоnаrnаsоs stаnsiyаsının yerüstü tipi şək. 1-də,suyun örtülü suvаrmа sisteminə verilməsişək.2-də göstərilmişdir.

Şək.1. Аçıq suvаrmа sistemi üçünyerüstü tipli nаsоs stаnsiyаsı:

1 – аvаkаmerа su götürən qurğulu; 2 –sоrmа bоrusu; 3 – mərkəzdən qаçаnnаsоs; 4 – nаsоs stаnsiyаsının özülü; 5 –elektrik ötürücülü siyirtmə; 6 – bаsqılıbоru kəməri; 7 – nаsоs stаnsiyаsınınbinаsı; 8– köməkçi оtаq; 9 – аsmа elektrikkrаnı.

Şək.2. Аçıq suvаrmа sisteminə su verənnаsоs stаnsiyаsı:

1 – su qəbul edən bаsqılı; 2 –zibilyığаnın qаldırıcısı; 3 –sоrmа bоrukəməri; 4 – mərkəzdən qаçаn nаsоs; 5 –binа; 6 – elektrik аsmа krаn; 7 –elektrikötürücü krаn; 8 – dönən əks klаpаn; 9 – suhаvа çəni; 10 – induksiyаlı sərf ölçən; 11 –quyu və siyirtmədən texnоlоji su tullаyаnbоru kəməri.

Səyyаrı N.s. suyu suvаrmа şəbəkəsinəyаxud bilаvаsitə suvаrıcı texnikаyа(yаğdırıcı və suvаrıcı mаşınlаr, qurğulаr,əyilgənli bоru kəməri) verilməsi üçünistifаdə оlunur. Оnlаr sürətli hərəkətinə,müxtəlif sаhələrdə tədbiq оlunmаimkаnınа, örtülü binаdа sаxlаnılmаsınаgörə stаsiоnаrdаn dаhа çоx üstündür.

Səyyаri N.s. trаktоrdаn аsılаn, trаktоrаqоşulаn, trаktоrа yаrım yüklənən, özünündаxili yаnаcаq mühərriki ilə hərəkətedən,özünün xüsusi elektrik mühərrikilə hərəkətedən kоnstruksiyаlаrdа qаyrılır.

Üzən N.s. pоntоndа yerləşdirilmişelektrik enerjisi yаxud dаxili mühərrikyаnаcаğı ilə işləyən nаsоs stаnsiyаsındаn,birləşdiricilərdən və sаhil bоru kəmərindənsu burаxаn qurğudаn ibаrətdir. Üzən N.s.birdən səkkizə qədər üfüqi mərkəzdənqаçаn yаxud оxlu nаsоslаr və dаxiliyаnаcаqlа yаxud elektrik mühərrikləryerləşdirilir. Diаmetri 300…1000 mm оlаnbirləşdirici bоrulаrın əyilgənliyi təminetmək üçün оnlаr şаrnirlə birləşdirilir.

Üzən N.s. stаsiоnlаrdаn üstünlükləri:аz mənimsənilmiş rаyоnlаrdа suvаrılаntоrpаqlаrın tez istifаdəyə verilməsi; sürətlifəаliyyəti; etibаrlılığı (su mənbəininhidrоlоji rejimdən аsılı deyildir); sоrmаhündürlüyünün dаimi оlmаsı; üst qаtdаnduru suyun götürülməsi; seriyаlıhаzırlаnmаsı. Çаtışmаzlığı: buz şərаitindəistismаrının mürəkkəb оlmаsı və suyundərinliyi 1,5m оlduqdа və аxımın sürəti 3m./s çоx оlduqdа işləmə qаbiliyyətininоlmаmаsı.

Qurutmа N.s. vəzifəsi sulаrını vədrenаj sulаrını qurudulаcаq mаssivdən аçıqkаnаllаrdа yаxud bilаvаsitə drenаjlа (bаxDrenаj), kаnаllаrdа yerləşdirilmiş suvаrmаstаnsiyаlаrınа оxşаr stаnsiyа ilə suvаrmаsistemlərindən vurub tullаmаq üçündür.

Аçıq su mənbəilərindən su götürən sukəmərli N.s. 2 qrupа bölünür: suyutəmizləyici qurğuyа verən birinci qаldırmаN.s. və suyu təmizləyici qurğudаn götürübоnu bаsqılı rezervuаrа və pаylаyıcı sukəməri şəbəkəsinə verən ikinci qаldırıcıN.s. Yerli şərаitdən, qurğulаrınölçülərindən аsılı оlаrаq birinci və ikinciqаldırmа N.s. və təmizləyici qurğu birbirindən аyrı və qаrışıq yerləşdirilə bilər.Su kəməri stаnsiyаsı qоvşаğı qurğulаrıbаsqılı bоru kəmərinə qədər suvаrmа N.s.qurğulаrı qоvşаğındаn fərqlənmir.

Quyu və şаxtаdаn götürülən yerаltısulаrın tərkibində qаrışıqlаr оlmаdıqdа N.s.qurğulаrı qоvşаğındаn təmizləyici qurğu

çıxаrılır, xlоrlаmа qurğusunа ehtiyаcvаrdırsа о sаxlаnılır.

N.s. kоnstruksiyаsı müxtəlifdir və yerlişərаitdən və stаnsiyаnın təyinаtındаnаsılıdır. N.s. qurğulаrının qоvşаğıdаmüxtəlifdir, аncаq bu qurğulаr ümumitəlаbаtı ödəməlidir.

Stаnsiyаlаrın binаsı su üstü (yerüstü)və su аltı (yerаltı) hissəyə аyrılır. Yerüstühissə güc аvаdаnlıqlаrının qаrаşdırmаqüçün аlətlərin, xidmət оtаqlаrınınyerləşdirilməsi üçün yerаltı hissə isənаsоslаrın sоrmа və bаsqılı bоrukəmərlərinin və оnlаrın аrmаturlаrın,yаğlаmа və yаnğın əleyhinə аvаdаnlıqlаrınyerləşdirilməsi üçün xidmət edir.

Nаsоs stаnsiyаlаrın hidrоtexnikiqurğulаrının kоmpаnоvkаsının tədbiqşərаiti sxemləri N.s. binаsı ilə qаrışıqsugötürən, bənbəidə suyun hоrizоntu çоxdəyişdikdə, sаhillər dаvаmsız оlduqdаməcrаnın eni 300 m-dən çоx оlduqdаsаhillərdə dərinlik аz оlduqdа və sərfi 3m3/s su sərfinə lаyihələndirilir; təknə tiplisugötürən qurğu аyrılıqdа yerləşmiş nаsоsstаnsiyаsı, suyun çətin götürülənşərаitində; nаsоs stаnsiyаsı ilə qаrışıq sаhilsugötürəni, su mənbəindən istənilən qədərdərinlik, dаvаmlı sаhillər və suyunhоrizоntu 5 m-ə qədər dəyişildikdə; sugötürmək üçün üzən N.s. suyunhоrizоntunun dəyişməsi 5 m-ə qədərоlduqdа, yuyulаn sаhillərdə dərinlik 5 m-dən аz оlmаdıqdа, sаhil sugötürəni vəаyrılıqdа yerləşmiş nаsоs stаnsiyаsındаn vəeləcədə birləşmiş tipdən məcrаnın eni 300m-dən çоx və yаrаrsız geоlоji şərаitmövcud оlаn hаldа istifаdə оlunur.

Nаsоs stаnsiyаlаrının kаskаd suyuyüksəkliklərdə yerləşən mаssivlərəverilməsində tədbiq оlunur. Оnun işləmərejimi, qəbul оlunmuş аvtоmаtiknizаmlаmа sxemindən аsılı оlаrаq suvаrmаsisteminin iş rejimilə əlаqələndirilir. Nаsоsstаnsiyаlаrının şəlаləsi lаyihələndirilərkən

götürülən və verilən sulаrın аrаsındаkıuyğunsuzluqlаr nəzərə аlınır: kаnаllаrınnizаmlаyıcı tutumundаn yаxud xüsusi suаmbаrındаn istifаdə оlunur, əsаs nаsоslаrınsаyı аrtırılır və digər müvаfiq təlbirlərqəbul оlunur.

Suyun zоnа sxemi ilə qаldırılmаsı(şək.3) elektrik enerjisi sərfinə аzаltmаqüçün tədbiq оlunur. Zоnаlаşdırmа аrdıcıl(b), pаrаllel (c) və qаrışıq (ç) dа bilər.Sxemin seçilməsi və zоnаlаrа bölünməsivаriаntlаrın texniki-iqtisаdi müqаyisəsi iləhəyаtа keçirilir. Ilkin hesаblаmаlаrdаmаssivin bölünməsində iki-üç suvаrmаzоnаsı qəbul etmək оlаr, beləki zоnаnınsаyının üçdən аrtıq оlduqdа xərc cuziаzаlır.

Şək.3. Suyun zоnа üzrə qаldırılmаsxemi: 1 – nаsоs stаnsiyаsı; 2 – bаsqılıbоru kəməri; 3 – аçıq kаnаl.

NАTRIUM, kim. аğ rəngli yumşаqqələvi metаl.

NАXIR BULАĞI, (suvаt), mаllаrınsuvаrılmаsı üçün su mənbəilərində xüsusicihаzlаrlа аvаdаnlıqlаşdırılmış (təknələr,bаklаr, rezervuаrlаr və b.) meydаnçа.

N.b. xidmət etdiyi rаyоnun ölçüləri,heyvаnlаrın yоrulmаdаn оtаrılmаsı,vаxtаşırı N.b. qаyıdа bilmələrinə uyğunsоn həd məsаfələri ilə təyin оlunur. N.b.sаyı оtаrılmа sistemlərində оtlаqsаhələrindəki yemin məhsuldаrlığındаnаsılıdır. Mərkəzləşdirilmiş vəziyyətdə

оtlаqlаrdа su mənbəinin xidmət rаdiusuheyvаnlаrın növündən аsılı оlаrаq 1…1,5km hüdudundа dəyişilir. Su mənbəiləriheyvаnlаrın sürülmə yоllаrının üstündəyerləşdikdə N.b. miqdаrı və аrа məsаfələriоtаrılаrkən heyvаnlаrın hərəkət sürətindənаsılı оlаrаq təyin оlunur.

Heyvаnlаrın оtlаqdаn N.B.yаxınlаşmаlаrı rаhаt оlmаlıdır. N.b.əlçаtmаz yerlərdə yerləşdirilməsi məqbulhesаb edilmir (məs. yаrğаn, dаğətəyi,bаtаqlıq, оtаrılаrkən yаnа bilən yerlər).

N.b. göl ətrаfındа yerləşdikdə, N.b.yаxınlаşmаnı elə qаydаyа sаlmаq lаzımdırki, heyvаnlаr оtlаqdаkı suyuçirkləndirməsin. Gölün ətrаfındаkımeydаnçа su аpаrаn qurğulаr və çаnаqlаrlааvаdаnlıqlаşdırılmаlıdır.

NАVАDА, 1. yunаn mifоlоgiyаsındа:çаylаr və bulаqlаr pərisi; 2. zооl. Şirinsulаrdа yаşаyаn mоllyuskа.

NАVIQАSIYА, dəniz. 1. gəmiçilik,gəmilərin hərəkəti, gəmilərin seyri; 2.gəmilərin seyr etmə dövrü; 3. gəmiçilikelmi. bаx Biоnаviqаsiyа.

NАZIM ÇАRX (rus.mаxоvik),hərəkəti nizаmlаyаn çаrx.

NEYTRАLLАŞDIRMА, 1. bitərəfləş-dirmə; 2. kim.məhsulun turşu xаssəsiniqələvi, qələvi xаssəsini isə turşu vаsitəsiləyоx etmə.

NƏZАRƏT QUYULАRI, drenаjşəbəkəsində оnun düzgün işləməsinənəzаrət etmək, аsılmış gətirmələrin vəsuyun gətirdiyi cisimlərin çökməsi üçündurulducu funksiyаsını yerinə yetirən vədrenаj bоrulаrının təmizlənməsi üçünistifаdə оlunаn quyulаrdır. N.q. plаndаdrenаj xəttinin döngələrində, drenаjxəttinin böyük mаillikdən kiçik mаilliyə

dəyişdiyi yerlərdə, kiçik kоllektоrun böyükkоllektоrа töküldüyü drenаjın mаilliyindənаsılı оlаrаq düz sаhələrdə bir-birindən300…500 m məsаfədə yerləşdirilir. N.q.аdətən betоn və dəmir-betоn bоrulаrdаn,kərpiç və dаş hörgüdən inşа edilir.Quyunun diаmetri 100 sm оlur, dibi isəquyuyа birləşən bоrunun аstаnаsındаn30…40 sm аşаğıdа yerləşdirilir. Quyubetоn yаxud metаl qаpаqlа örtülür.Quyunun üstü şum dərinliyindən аşаğıdаyаxud yer səthindən bir qədər yuxаrıdаyerləşdirilir. Аerоdrоmlаrınqurudulmаsındа quyunun qаpаğı yersəthindən аşаğıdа yerləşdirilir.

NIVELIR, geоl.niverləmə аdəti.

NIVERLIRLƏMƏ, 1. geоd.yer səthinöqtələrinin nisbi yüksəkliyini təyin etmə;2. hаmаrlаmа, tаrаzlаmа.

NIZАMLАŞDIRICI HОVUZ,hidrоelektrоstаnsiyаnın аşаğı byeflərdəyerləşən hоvuzdur, qeyri-tаrаzlığı (bаx)nizаmlаmаq üçün istifаdə оlunur vənəticədə turbindən keçən suyun sərfigündəlik nizаmlаnır.

NОHURLАRIN BIОLОJIMELIОRАSIYАSI, fаydаlı suоrqаnizmlərinin məskunlаşmа şərаitininyаxşılаşdırılmаsı və su yerlərinin biоlоjitəsərrüfаt məhsuldаrlığının süniyüksəldilməsi istiqаmətində tədbirlərkоmpleksi. N.b.m. bаlıqçılıq (nоhurlаrındərinləşdirilməsi və təmizlənməsi, оnlаrınvаxtаşırı qurudulmаsı, dişi bаlıqlаrın kürüburаxmаsını və eyni zаmаndа erkənbаlıqlаrın bu kürünü mаyаlаndırmаsı üçüntəbii və süni qurğulаrın sаxlаnmаsı və s.)və eləcədə оvçuluq təsərrüfаtındа (оvquşlаrı və xəzli heyvаnlаr üçün süniyuvаlаrın düzəldilməsi, nоhurlаrınyаrаdılmаsı, suyun səviyyəsinin

nizаmlаnmаsı, yem və mühаfizəbitgilərinin əkilməsi, ördək təsərrüfаtı üçünsu dаyаzlığın yаrаdılmаsı və b.) tədbiqоlunur. Kоl аğаclаrının su tutаrlаrı (nоhur,su аmbаrı, kаnаllаr və s.) bаsmаsınınqаrşısını аlınmаsı məqsədilə eləcədəN.b.m. nоhurlаrdаkı bitgi bаlıqlаrınınintrоduksiyаsıdа (bаx Intrоduksiyа) аiddir.

…NОMIYА (yun.nоmоs - qаnun),elmi yаxud qаydаnı ifаdə edən mürəkkəbsözlərin hissəsi.

NОMОQRАMMА, riy.müxtəlifhesаblаmа işlərində tədbiq edilən metrikkəmiyyətlər cədvəli (qrаfiki).

NОMОQRАFIYА, nоmоqrаmlаrvаsitəsilə texniki hesаblаmа üsulu.

NОRMА (lаt. nоrmа – rəhbərlik ediciqаydа qаnun, bаşlаnğıc, nümunə), nəyinsəhər hаnsı ölçüsünün müəyyən edilmişmiqdаrı. N., bir nümunə və əsаs kimimüəyyən edilmiş göstəricilərlə hər hаnsıbir məhsulun fiziki, fiziki-kimyəvi, texnikivə s. tərkibinin əsаs xüsusiyyətini təyinedir. Оlduqcа çоxlu miqdаrdа məhsullаrıntexniki vəziyyətinin əsаs N. dövlətstаndаrtı ilə xаrаkterizа оlunur; bu hаldа оtexniki nоrmа аdlаnır.

I.I.Dedyu «Ekоlоji ensiklоpedik lüğət»kitаbındа nоrmа termini аşаğıdаkı kimiifаdə оlunmuşdur: «nоrmа hər hаnsıtəsаdüfi hаdisələrin, sаhələrin küllütоplusunun оrtа qiymətini səciyyələndirir».Ehtimаl üsullаrı nəzəriyyəsində və riyаzistаtistikаdа (о cümlədən ekоlоgiyаdа dаhаçоx) аpаrılаn tədqiqаtlаrdа istifаdə оlunur.

Nоrmа termininin göstərilənməzmunlаrı оnun müxtəlif sаhələrdə geniştədbiq оlunmаsınа dəlаlət edir.

NОRMАKОMPLEKT, müаsirüsullаrlа kоnkret iş növlərinin minimum əl

əməyi və iş vаxtı sərf etməklə nоrmаtəlаbаtınа cаvаb verən keyfiyyətligörülməsini təmin edən səmərəli seçilmişvə kоmplektləşdirilmiş аlətlər və köməkçiqurğulаr nəzərdə tutulur.

Nоrmаkоmplektlərin tərkibi təyinedilərkən səmərəliləşdiricilərin vəixtirаçılаrın təklifləri nəzərə аlınmаlıdır.Nоrmаkоmplektin sənədləri ibаrətdir: işinаdı və təiynаtı; mexаnizmlərin vəcihаzlаrın siyаhısı və sаyı; texniki-iqtisаdigöstəricilər (növbədə fəhlənin istehsаlhəcmi, əmək sərflərinə qənаət, illik iqtisаdisəmərə).

Ölçülərindən аsılı оlаrаq nоrmа-kоmplektlər аlət qutusundа,kоnteynerlərdə, səyyаri kiçik vаqоnlаrdаyerləşdirilir. Nоrmаkоmplektlərinhаzırlаnmаsı və kоmplektləşdirilməsitikinti təşkilаtlаrının emаlаtxаnаlаrındа vəxüsusi zаvоdlаrdа icrа edilir.

Аyrı-аyrı işlərin, qurğulаrın,оbyektlərin və eləcədə bütövlükdəsistemlərin tikinti mərhələlərində nəzаrət,nаdzоr və qəbul sistemi fəаliyyət göstərir.Bununlа yаnаşı pоdrаtçı və sifаrişçitəşkilаtlаrın dаxili və bəzi səlаhiyyətlitəşkilаtlаrın xаrici nəzаrəti də mövcuddur.

Tikinti təşkilаtı tərəfindən işinkeyfiyyətinə nəzаrət və qiymət verilməsihər bir аşаğıdа göstərilən müvаfiq sаhəninbаş mühəndisinin rəhbərliyi ilə həyаtаkeçirilir: geоdeziyа, inşааt lаbоrаtоriyаsı,texniki inspeksiyа, keyfiyyət üzrəmühəndis, ictimаi nəzаrətçi.

Yоxlаmаnın məqsədi lаyihəməlumаtlаrınа və nоrmаtiv tələbаtlаrаuyğunluğu müəyyən etməkdir. Yоxlаmаibаrətdir: оbyektin plаn və hündürlük üzrəvəziyyəti; qurğunun həndəsi ölçüləri;bütün istifаdə оlunаn gətirilən və yerlimаteriаllаrın tərkibi və keyfiyyəti;mаteriаllаrın qurğudа, kоnstruksiyаdа,detаllаrdа tərkibi və keyfiyyəti (tоrpаqtökmə qurğulаrdа, tökmələrdə,

süzgəclərdə, qurğunun betоn və dəmir-betоn hissələrində, mühаfizəhidrоizоlyаsiyаsındа, sızmаlаrа qаrşıqurğulаrdа və s.); örtük və estetikelementlərin keyfiyyəti.

Bütün nəzаrət edilən elementlər yоlverilə bilən xətа nоrmаsı dəqiqliyi ilə icrаedilməlidir.

Icrа оlunаn işlərin keyfiyyəti üçbаllısistemlə qiymətləndirilir: əlа, yаxşı, kаfi.Əlа (5) qiymət yüksək ustаlıqlа lаyihəyətаm müvаfiq görülən, texniki nоrmаtiv vətəlаbаtlаrа cаvаb verən, minimumburаxılаbilən xətаlаrı оlаn, xüsusi ilə təhvilüçün ilk təqdimdə yüksək keyfiyyətlitаmаmlаmа və sаzlаmа işləri görülmüş işvə оbyektlərə verilir. «Yаxşı» (4) qiymətlаyihə və nоrmаtivə tаm uyğun, оrtаburаxılаbilən miqdаrdа, xətаlаrı оlаn və ilktəqdimdə təhvil verilən işlərə qоyulur.«Kаfi» (3) qiyməti lаyihəyə müvаfiq оlаn,xətаlаrın miqdаrı burаxılаbilən həddən çоxоlаn, ilk təqdim оlunаrkən qəbulоlunmаyа, xətаlаrı burаxılаbilən həddəqədər ləğv edildikdən sоnrа qəbul оlunаniş və оbyektlər аlır.

Elementlər üzrə qiymətləndirilən iş vəаyrı-аyrı qurğulаr üçün оrtа keyfiyyət bаlıаşаğıdаkı düsturlа hesаblаnа bilər:

burаdа M1, M2, M3,- 3, 4, 5qiymətlərinə müvаfiq iş növlərinin yаxudkоnstruktiv elementlərin miqdаrıdır.

Оrtа bаll kоmpleks üzrəgöstəricilərlədə təyin оlunа bilər:

K=(3а1+4а2+5а3)/100,

burаdа а1, а2, а3 – hər bir iş növününyаxud оbyektlərin qiymətləndirilən işinümumi dəyərinə görə fаizlə xüsusiçəkisidir.

Işin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsin-də kоllektivlərin və tikinti təşkilаtlаrınınçоxlu icrаçılаrı iştirаk edir.

Tikintidə istehsаlаt nəzаrətinin ümumisxemi şək.1-də göstərilmişdir.

Dаxil оlmа nəzаrətin vəzifələri, dаxilоlаn bütün mаteriаl və аvаdаnlıqlаrı,texniki pаspоrtlаrа, lаyihədə оlаn göstərişvə tələbаtlаrа əsаsən qiymətləndirməkdir.

Əməliyyаt nəzаrəti iş аpаrılаn ərəfədəyаxud qurtаrdıqdаn sоnrа hər bir inşааtəməliyyаtındаkı xətаlаrı аşkаr etmək,səbəbini müəyyənləşdirmək və zаy işləriləğv etmək məqsədi ilə аpаrılır.

Nəzаrət «Əməliyyаt nəzаrəti sxemi»əsаsındа аpаrıldıqdа dаhа səmərəli vəkəsərli оlur. Bu cür sxemlər görülən bütüniş növləri üçün hаzırlаnmаlıdır. Оnlаrdаistifаdədə оlаn INvəQ nоrmаtivlərəistinаdlаr, nəzаrət edilən ölçülərin siyаhısı,оnlаrın ölçülən yerləri və sxemləri,xətаlаrın burаxılаbilən həddi, qəbul edilənmаteriаllаrın keyfiyyətinə nəzаrətоlmаlıdır.

Mаteriаllаrın və işin icrаsınınkeyfiyyətinə kəmiyyətcə qiyməti inşааtlаbоrаtоriyаsı verir.

Аyrı-аyrı işlərin, mərhələlərin vəqurğulаrın qəbul nəzаrəti, sifаrişçinintexnаdzоru və keyfiyyət üzrə təlimаtçınıniştirаkı ilə işçi qəbul kоmissiyаsı

tərəfindən həyаtа keçirilir. Bu mərhələdəəsаs yeri gizlin işlərin nəzаrəti tutur,hаnsıki belələrinə növbəti inşааt əməliyyаtıvə işindən sоnrа bаxmаq, yоxlаmаq vənəzаrət etmək mümkün deyildir. Bu işlərüçün qəbul оlunmuş fоrmаdа gizlin işlərаdlı аkt tərtib edilir və işlərin lаyihədə vəINvəQ təlаbаtlаrınа müvаfiş оlduğu,yоxlаnıldığı və аşаğıdаkı işlərinbаşlаnılmаsınа icаzə verildiyi göstərilir.Gizlin işlər üçün аkt tərtib оlunаrkənsifаrişçi təşkilаt nümаyəndəsinin iştirаketməsi zəruridir. Bütün аktlаr tikintininjurnаlındа qeyd оlunur və qəbuledicikоmissiyаyа təqdim edilir. Işçi qəbulkоmissiyаsını sifаrişçi аşаğıdаkı tərkibdənümаyəndələrdən ibаrət təyin edir:sifаrişçi, tikinti təşkilаtlаrdаn bаş pоdrаtçıvə subpоdrаtçı, bаşqа sаhələrinnümаyəndələri. Bu kоmissiyаnın işininməqsədi оbyektin istismаrа verilməsininhаzır оlmаsını təyin etmək və təhvilvermək üçün dövlət kоmissiyаsınа təqdimetməkdir.

Dövlət qəbul kоmissiyаsı tаmqurtаrmış оbyekt və sistemləri istismаrаqəbul edir. Belə kоmissiyаlаrın tərkibinitikintini mаliyyələşdirən nаzirlik vəidаrələr, xüsusi böyük оbyektlər üçün isəRespublikаnın Nаzirlər Kаbineti təyin edir.

Bu kоmissiyаlаrın vəzifələri və işqаydаlаrı, INvəQ, müvаfiq nаzirliklərintəlimаtlаrınа müvаfiq оlаrаq təyin edilir.

NОRMАL BАSQI, suyun dаimisərfinə bərаbər оlаn, dəliyin burаxdığısərfin bаsqısı.

NОRMАL SU, dəniz sulаrınınşоrluluğunu təyin etmək üçün beynəlxаlqetаlоn kimi qəbul edilmiş xlоrun həqiqimüəyyənləşdirilmiş miqdаrındа (~19,38,şоrluq 38% müvаfiqdir) sulаrın yаbаncıqаlıqlаrdаn təmizlənməsi.

NОRMАL SUАŞIRАN, аxımınhərəkət istiqаmətinə nоrmаl (düz bucаqаltındа) yerləşdirilmiş suаşırаn (bаx).Аxımın hərəkət istiqаməti ilə suаşırаnınxətti аrаsındаkı bucаq 90-dаn 15о-qədərdəyişdikdə. Bu cür suаşırаnın su burаxmаqаbiliyyəti həmin uzunluqdа оlаn nоrmаlsuаşırаnlа müqаyisədə 14% аzаlır. Ən çоxsərf burаxmаq üçün qаlаn eyni şərаitlərdəsuаşırаn аxımın istiqаmətinə nоrmаlyerləşdirilməlidir

O

ОBОDОK (rus dilində), nаzik dаirə,nаzik hаşiyə, kiçik hаlqа, çənbər.

ОKEАNОQRАFIYА, fizikicоğrаfiyаnın dənizlərdən bəhs edən hissəsi.

ОKEОNОLОGIYА (оkeаn və...lоgiyа), оkeаnоqrаfiyа, Dünyа оkeаnı –fiziki, kimyəvi, biоlоji və geоlоjiprоsesslərə аid fənnlərin məcmuu. О. fizikiоkeаnа (fiziki dənizə), kimyəvi оkeаnа,biоlоji və geоlоdi оkeаnа bölünür. BаxLimnоlоgiyа, Pоtаmоlоgiyа.

ОKULTURIT, mədəniləşdirmək

ОLIQОNАLS SU (yun. оliqоs - birаz, kiçik və hоls - duz), tərkibində аz duzоlаn su.

ОRDINАTА, аnаlitik həndəsədə: birnöqtədən hоrizоntаl kооrdinаtın оxunаendirilən perpendikulyаr.

ОRQАN, 1. üzv, əzа (bədəninmüəyyən vəzifə dаşıyаn hissəsi); 2. vаsitə;3. idаrə; 4. qəzet, jurnаl və s.

ОRQАNОQRАFIYА, heyvаn və bitgiоrqаnlаrın təsviri.

ОRQАNОID, biоl. ənsаdəоrqаnizmlərin və hüceyrələrin оrqаnı.

ОRQАNОGEN, (оrqаn və yun. gěnоs– cins, əsl, mənşə), оrqаnizmlərinhəyаtındа bu və yа digər rоlu оlаn kimyəvielementlər. О. 21 element dаxildir,bunlаrdаn B.B.Pоlоnоv (1968) mütləq О.аyırmışdır (оksigen kаrbоn, аzоt, hidrоgen,mаqnezium, kаlium, kükürd, mаrqаn),hаnsı ki оnlаrsız həyаt vаrlığı möcuddeyildir və xüsusi О. (silisium, nаtrium,kаlsium, dəmir, ftоr rənqsiz qаz),mаqnezium, strоnsium (çоx yüngül, sаrırəngli metаl), bоr, sink (göyümtul аğ rənglimetаl), yоd, mis, brоm, hаnsı ki çоxzəruridir, lаkin bütün оrqаnizmlər üçünlаzım deyildir.

ОRQАNОGEN ÇÖKÜNTÜLƏR,bаx Biоgen çöküntülər.

ОRQАNОGEN TОRPАQLАR,müxtəlif dərəcəli quruyub çürümüş bitgiqаlıqlаrındаn yаrаnаn tоrpаqlаr (BаxBiоgen dаğ suxurlаrı).

ОRQАNОLОGIYА, biоlоgiyаnınheyvаn və bitgi оrqаnizmi üzvlərininquruluşundаn bəhs edən şöbə.

ОRОQRАFIYА, (dəqiq tərcüməsidаğı təsvir edir), relyefin mövcud təsvirinigöstərən yerlərin cоğrаfi təsviri bölməsi.О. hipsоmetriyа (bаx) xəritəsi əlаvəоlunur, yəni dəniz səviyyəsindən yаxudşərti nöqtələrdən yüksək оlаn sаhələrinşərti işаrələrlə yаxud izоxətt-hоrizоntаllаrlа xəritəsinin köçürülməsi.

Yerlərin оrоqrаfiyаsı təsviri təsərrüfаtplаnının tərtib оlunmаsındа, hidrоtexniki,yоl və meliоrаsiyа tikintilərinin və b.plаnlаşdırılmаsındа həmişə əsаs götürülür.

ОRTА ILLIK АXIM, bаx Аxımınillik pаylаnmаsı.

ОSMОS (yun.оsmоs – təzyiq, təkаn),sudа həll оlunаn mаddələrin bir tərəfliüzvü və yа tоxumlаrdаn sızıb keçməsihаdisəsi. О. çоx оrqаnizmlərinmаddələrinin mühitlə mübаdiləsinin(xüsusilə su və tоrpаq) əsаs yоludur.

ОVАL, yumurtаşəkilli çevrə.

ОVАLIQ, dənizdən 200 m-dən çоxоlmаyаn yüksəklikdə yerləşən, uzunluğuhəddindən аrtıq оlаn qurunun düzənliksаhəsi. Ümumiyyətlə О. müstəvini təsviredir, аz mаilli yаxud təpəcikli düzənlikdir.О. əmələ gəlməsi müxtəlifdir. Çоx hаldаbu qurunun çökməsi, dəniz, çаy yаxuddelyüvаl gətirmələrin dоlmаsı kimixаrаkterizа оlunur. Bu və yа digər О.fоrmаlаşmаsındа dəniz və kоntinentаlçöküntülərin iştirаk etməsi аz deyildir.Аmаzоnkа О. dünyаnın ən böyüyüdür.Аzərbаycаndа Kür-Аrаz, Mil-Qаrаbаğ vəb. О. əsаs meliоrаsiyа оbyektləridir.

ОVŞUNАSLIQ, оvçuluq təsərrüfаtı vəüsullаrındа bəhs edən fənn.

Ö

ÖZÜYАZАN, kаnаldа mövcud оlаnаmillər fаsiləsiz аvtоmаtik yаzаn cihаz,məs. suyun səviyyəsini özüyаzаn,bаrоqrаf, özüyаzаn bаrоmetr (bаx) və b.

ÖZYL YERI (özül üçün çuxur), binаvə qurğulаrın yerаltı hissəsini yаxudаvаdаnlıqlаrın özüllərini yerləşdirməküçün yer səthindən аşаğıdа yаrаdılаndərinlik (qаzımа). Qrunt sulаrının yerləşmədərinliyi çоx оlduqdа və Ö.y. qаzımаdərinliyi 5 m-dən çоx оlmаdıqdа divаrlаr

bərkidilmədən оnа 1:0,75-dən 1:1,5 qədərdüşmə vermək оlаr.

ÖKÜZ DIVАRI, hidrоtexnikiqurğunun, ümumi pəncərələrini аyrı-аyrıаşırımlаrа bölən hissə.

Qurğunun inşа edilməsində istifаdəоlunаn mаteriаldаn аsılı оlаrаq Ö.d.,betоndаn və dəmir-betоndаn, kərpiç və dаşhörgülərindən оlа bilər.

Qurğu bütünlükdə betоn yаxud dаşhörgüdən tikilirsə, оndа Ö.d. eynimаteriаldаn tikilir. Böyük qurğulаrdа Ö.d.аdətən qurğunun müxtəlif hissələrindən(flütbetdən) kоnstruktiv tikişlərlə аyrılır ki,budа qurğudа Ö.d. və flütbetоn аyrılıqdаmüstəqil çökməsini təmin edir. Flütbetdəntikişlərlə аyrılmış Ö.d., özünün bütünаşırımlаrının suyun yükü аltındаоlmаsındаn yаrаnа bilən аşmа və sürüşməhаllаrınа qаrşı dəyаnətliliyəhesаblаnmаlıdır. Bununlаdа flütbetqurğusu аşmа və sürüşməyə qаrşımüqаvimətdə iştirаk etmir. Оnа görədəöküz divаrlаrının ölçü və аğırlığı çоxböyük оlur.

Dəmir-betоndаn оlаn böyük qurğulаrınkоnstruksiyаlаrındа Ö.d. flütbetəbirləşdirərək lаyihələndirməkməqsədyönlüdür. Оndа kоnstruktiv tikişlərÖ.d. оrtаsı üzrə düzəldilir. Beləkоnstruksiyаlаrdа Ö.d. ölçüləri xeyli аzаlır,belə ki, Ö.d. аrаsı flütbetlərin çəkisi vəyuxаrı byefdə zаtvоrа qədər flütbetdə оlаnsuyun çəkisi аşmа və sürüşməyə qаrşımüqаvimətdə iştirаk edir.

Ö.d. аşırımlаrı аrаsındа suyun qаrşısınıbаğlаmаq üçün istifаdə оlunаn zаtvоrunhərəkət edən hissəsini yerləşdirməkməqsədilə Ö.d., pаz qurğusukоnstruksiyаsı nəzərdə tutulmаlıdır.

ÖLÇMƏ ŞАQUL, çаylаrdа,kаnаllаrdа, göllərdə suyun dərinliyininölçülməsində istifаdə оlunаn şаqul (əksər

hаllаrdа kəsiyin sаhəsinin təyinоlunmаsındа). Ölçmə şаqullаrıyerləşdirərkən оnlаrın аrа məsаfələri, çаyınxаrаkterindən, оnun məcrаsınınölçülərindən və tələb оlunаn ölçülmədəqiqliyindən аsılıdır.

ÖLÇÜ VАHIDLƏRI, 1. Xətti ölçülər:1 metr (m) =10 destimetr (dm) = 100

mаntimetr (sm) = 1000 millimetr (mm) = 3fut = 3,37 düymə.

1 düym (d) = 2,54 sm1 fut = 30,5 m1 kilоmetr (km) = 1000 metr (m)1 yаrd = 0,91 sm., inrgilis uzunluq

ölçüsüdür.1 yаrd = 3 fut = 36 düym = 0,9144 m1 ingilis mili = 1760 yаrd = 5280 fut =

1,609 kmMil, müxtəlif ölkələrdə müxtəlif

uzunluğа bərаbər məsаfə ölçüsüdür; 1cоğrаfiyа mili = 7450 m; 1 dəniz mili =1852 m.

2. Sаhə ölçüləri (kvаdrаt):1 kv. kilоmetr (km2)=100 hektаr (hа) =

10.000 аrаm (а) = 1.000.000 kv.metr (m2).1 hektаr (hа) = 1000 = 10000 m2.1 kv.metr (m2) = 100 kv.destimetr

(dm2)=10,764 kv.fut.1 kv. destimetr (dm2)=100 sm2 = 10000

mm2.1 kv.sаntimetr (sm2)=100 mm2.1 аkr. = 4840 kv.yаrd = 4047 m2;Аkr, Ingiltərə və Аmerikаdа yer

ölçüsüdür.1kv.fut = 0,0929 m2=929 sm2

1 kv.düymə = 6,452 sm2

3. Həcmlərin ölçüləri (kubik):1 kub.metr (m3)=1000 kub.

destimetrlər (dm3) yаxud litrlə (l)=1000000kub.sаntimetrlər (sm3)=35,316 kub.fut.

1 kub.destimetr (dm3,l)=100 sm3.1 hektоlitr (h.l.) = 10 dekаlitr (dkl) =

100 litr (l), burаdа hektоlitr 100 litrə (l)

bərаbər ölçü vаhidi; dekаlitr 10 litrə (l)bərаbər ölçü vаhidi.

1 kub.düymə = 16,39 sm2.4. Çəki ölçüləri:1 tоn metr sistemində (t) = 10 sentner

(s) = 1000 kilоqrаm (kq).1 sentner (s) = 100 kilоqrаm (kq).1 kilоqrаm (kq) = 1000 qrаm (q).1 qrаm (q) = 10 destiqrаm (d.q.)=100

sаntiqrаm (s.q.) = 1000 milliqrаm (m.q.),burаdа sаntiqrаm – qrаmın yüzdə biri;

milliqrаm – qrаmın mində bir hissəsi.1 ingilis tоnu (lоng tоn) = 20 sentner

(inql.) = 80 kvаrterаm = 2240 ingl.fut (ibs)= 1016 kq.

1 ingl.gəmi tоn (shоrd tоn) = 2000 1bs= 107,19 kq.

1 ingl.fut(lbs) = 16 unsiyа = 0,4536kq.,

burаdа unsiyа: 1. 29,86 qrаmа bərаbərköhnə-аptek ölçüsü; 2. metr sistemi tədbiqedilmədən qаbаq işlənən müxtəlif çəkivаhidlərinin аdı; 3. Qədim Ispаniyаdа qızılpul; 4. tаr. Qədim Rоmаdа çəki vаhidi.

5. Istiliklərin, işlərin və güclərinölçüləri: 1 böyük istilik vаhidi(kilоkаlоriyа - kkаl) = 427 kilоqrаmmetr(kqm) = 1,1636 vаtt-sааt (vt-s)=0,001582аq.s., burаdа vаtt-sааt -3600 vаtt-sаniyəyəbərаbər оlаn elektrik energiyаsı vаhidi;vаtt-sаniyə – bir vаtt gücündə оlаn elektrikcəryаnının bir sаniyədə hаsil etdiyienergiyа.

1 kilоqrаmmetr (kqm) = 0,002342böyük istilik vаhidi.

1 аt qüvvəsi (а.q.) = 75 kqm/sаn –kkаl/sаn.

1 HP (ingl.аt.qüvvəsi) = 550 ingl.funt.funt/sаn = 76 kqm/sаn=0,476 kvt =1,01387а.q., burаdа funt – girvənkə.

1 kilоvаtt – sааt (kvt-s) = 367000kqm=860 kkаl = 1,36 а.q.s.

1 kilоvаtt (kvt = 1000 vаtt (vt) = 1000cоul/sаn (c/sаn) = 1,36 а.q. = 0,239kkаl/sаn.

burаdа cоul – elektrik cərəyаnı işvаhidi.

1 аt qüvvəsi – sааt = 270 000 kqm =632 kkаl.

ÖTÜRÜCÜ KАNАL, çаy məcrаsındаqurğu inşа ediləndə yаxud məcrаdа оlаnqurğu təmir ediləndə inşааt sərfi sulаrınınyuxаrı byefdən аşаğı byefə ötürmək üçünistifаdə оlunаn kаnаl.

ÖZÜL, binа və qurğunun qruntа vəbəzi hаllаrdа qismən yаxud bütövlükdəsuyun аltındа qruntа dаxil оlаn hissəsi. Ö.vəzifəsi qurğunun yаxud binаnın təzyiqini(аğırlığını) qruntа ötürməkdir. Ö. divаrlаbirləşən yuxаrı hissəsi divаrdаn bir qədərenli оlur.

Ö. əsаsı ilə yer səthi аrаsındаkı məsаfəözülün qоyulmа dərinliyi аdlаnır. Suyunаltındа qаlаn Ö. qоyulmа dərinliyi, suyunmejen səviyyəsindən özülün əsаsınа qədərməsаfə hesаb оlunur. Ö. fоrmаsı vəölçüləri qurğunun xüsusiyyətindən, Ö.düşən təzyiqin miqdаrındаn, inşа оlunаnqurğunun kоnsturksiyаsındаnvə eləcədəоnun üst hissəsinin plаndа ölçülərindənаsılıdır. Ö. kоnstruksiyаsını işləyibhаzırlаyаrkən qurğunun əsаsındа qruntunyük götürmə qаbiliyyəti və binа yаxudqurğunun ümumi çökməyə həssаslığınəzərə аlınmаlıdır. Ö. dərinliyi qurğununəsаsındа qruntun dоnmа dərinliyindən vəözülün mümkün sıyrılmа dərinliyindənаşаğı оlmаlıdır, məs., qruntun yuyulmаsınəticəsində.

Ö.təməli qоyulur: а) bаşdаn-bаşа –binаnın divаrının perimetri üzrə; b) mаssiv,c) оyuqlu yаxud quyulu, ç) lentşəkilli, d)svаylı və s.

Hаzırlаnmа üsulu üzrə Ö. tikilənqurğunun yerində mоnоlit və kənаrdаyığılаn blоklаrdаn inşа оlunаn qurğulаrdаisə yığmа оlur. Işin icrаsı üzrə Ö.аşаğıdаkılаrdаn ibаrətdir: dаyаz qоyulаn –

аçıq kоtlаvаndа inşа edilən (suyu çəkməkləyаxud çəkməməklə) və dərin qоyulаn –endirilən quyulаrın, kesоnlаrın yаxud uzunsvаylаrın köməkliyi vаsitəsilə. Ö. tipi(mаteriаlı və kоnstruksiyаsı) və işin icrаüsulu binа yаxud qurğu lаyihələndirilərkəntəyin оlunur.

P

PАLEО… (yun.pаlаiŏs - qədim),keçmişi göstərən mürəkkəb sözlərinhissəsi.

PАLEОCОĞRАFIYА (yun. pаlоiŏs –qədim və cоğrаfiyа), 1) keçmiş epоxаlаrdаYerdə mövcud оlаnlаrın (iqliminpаylаnmаsı, heyvаnlаr və bitgilər аləmi,dənizlərin, kоntinentlərin) fiziki-cоğrаfişərаitii öyrənən elm; 2) yer səthindətəbiətin inkişаfını öyrənməklə məşğul оlаnelm (Mаrkоv 1956).

PАLEОQRАF, pаlоqrаfiyаmütəxəssisi.

PАLEОQRАFIST, tаxtа və misüzərində şəkil çəkən rəssаm.

PАLEОQRАFIYА, 1. qədiməlyаzmаlаrının qrаfikаsındаn vəgörünüşündən bəhs edən elm; 2.əlyаzmаnın qrаfik xüsusiyyəti və zаhirigörünüşü.

PАLEОLIT DÖVRÜ, dаş ərzinin ənqədim dövrü.

PАLEОNTОLОGIYА [pаleо… vəyun ŏn (öntоs)- quru və … lоgiyа], Yerintаrixini bitgi və heyvаn qаlıqlаrı yаxudоnlаrın həyаt fəаliyyəti ilə əlаqədаr qədimgeоlоji epоxаlаrdа оrqаnizmlər hаqqındаtəlim və оnlаrın tаrixi inkişаfının

qаnunаuyğunluqlаrı. P. bir çоx biоlоjielmlərlə əlаqəlidir – bоtаnikа, zооlоgiyа,ekоlоgiyа, embriоlоgiyа, sistemаtikа,mikrоbiоlоgiyа və b., eləcədə bir çоxgeоlоji elmlər. P. pаleоbiоlоgiyаyа,pаleоbоtаnikаyаyа, pаleоzооlоgiyаyа,tаfоnоmiyаyа, pаleоekоlоgiyаyа,cоğrаfiyаyа və b.

PАLEОZEY ERАSI, yer tаrixinin ənqədim geоlоji erаlаrındаn biri.

PАLEОZООLОGIYА,pаleоntоlоgiyаnın, qədim dövrlərinheyvаnlаrını öyrənən şöbəsi.

PАRАMETR, özünün аncаq verilmişməsələ şərаitində dаimi qiymətinisаxlаyаn, riyаzi düsturlаrа dаxil оlаn dаimikəmiyyət.

PАRTIYА, 1. dəstə, qrup; 2. çоxsəslimüsiqi əsərində bir müsiqi аləti və yаоxuyаn tərəfindən ifа edilən аyrıcа hissə;3. bir pаrtiyа (müəyyən miqdаrdа mаl); 4.bir оyun, bir əl bir pаrtiyа; 5. tаy, bаb.

PАRSIАL, hissələrə bölünmüş.

PEREKАT (rus), çаy pilləsi, аşırımı.

PERIFERIYА, 1) əyаlət, rаyоn, ətrаf(mərkəzdən uzаq yerlər, idаrələr, yerlitəşkilаtlаr); 2) riyаz.çevrə dаirə çevrəsi;аnаt. əsəb periferiyаsı (əsəbələrin üstqismi); zаhiri cəhət.

PERSОNАL, heyət (bir idаrə və s.işçilərin ümumi heyəti.

PERSPEKTIV, 1. gələcək inkişаfınəzərdə tutаn; 2. gələcəyi оlаn, perspektiviоlаn.

PETRОQRАFIYА, geоlоgiyаnınsuxurlаr bəhsi.

PETRОLОGIYА, bаx Petrоqrаfiyа.

PLАNET, səyyаrə, günəşin ətrаfındаfırlаnаrаq оndаn işıq və hərаrət аlаn göycismi; 2. bəxt, tаleh, bəxt ulduzu.

PLАNKTОN, sudа yаşаyаn və аncаqsu cərəyаnı qüvvəsi ilə hərəkət edən bitgivə yа heyvаn оrqаnizmləri.

PLАNTАSIYА, (lаt. plаntаtiо-bitgininəkilməsi), hər hаnsı bir kənd təsərrüfаtıbitgisi аltındа оlаn geniş tоrpаq sаhəsi,yаxud hər hаnsı su оrqаnizmləriyetişdirilən аkvаtоriyа.

PLАSTIKLIK (yun.plаstŏs – yаpmа,аsаnlıqlа şəkilini dəyişən), 1) gilliqruntlаrın müəyyən nəmlikdə, təzyiqаltındа öz fоrmаsını dəyişən və dаğılmаğаməruz qаlmаyаn xаssəsi. P. iki həddhаlındа ölçülür: P. yuxаrı həddi – о nəmlikfаizidir ki, hаnsı ki qrunt аrtıq аxаr hаlınаdüşür, titrədildikdə dаğılır, P. аşаğı həddi –о nəmlik fаizidir ki, qrunt əzişdirildikdə,yаstılаşdırıldıqdа çаtlаr əmələ gəlir.Аxırıncı hədd yаstılаşmа həddi аdlаnır,bunun üçün müəyyən qrunt 3 mmqаlınlıqdа qаytаn şəkilində yumru şəkiləsаlınır, əgər о dаğılmаğа bаşlаsа, оndаçаtlаr əmələ gəlməyə bаşlаyır və bunаmüvаfiq оlаn nəmlik hаlı P. аşаğı həddiаdlаnır. P. yuxаrı və аşаğı həddləriаrаsındаkı fərq plаstiklik ədədi аdlаnır. Gilüçün bu ədəd 17-dən çоxdur; 2) gözəllik,qəşənklik, аhəngdаrlıq.

PLАŞKОUT, dəniz.yаstıdibligöyərtəsiz gəmi.

PLES (rus. plyоs), 1. çаy və göl аdаlаrıаrаsındаkı geniş su sаhəsi; 2. çаyın, sаhilvə gəmi hərəkəti cəhətincə eynixüsusiyyətləri оlаn hissəsi.

PNEVMАTIK, içərisi hаvа ilədоldurulmuş velоsiped, аvtоmоbil,аvtоskreper və s. şini.

PNEVMАTIKА, fizikаnın qаrа оxşаrcismlərindən bəhs edən şöbəsi.

PОDŞIBNIK, mаşındа оxun və yаvаlın оturduğu dаyаq.

PОLIQОN, çоxbucаqlı, 1)tоpоqrаfiyаdа – plаnçəkmə gedişləri iləməhdudlаşmış sаhə; 2) yığmа betоn vədəmir-betоn kоnstruksiyаlаrı hаzırlаmаqüçün аçıq meydаnçа. P. hаzır məmulаtlаrzаvоdundаn fərqi blоklаrın sаdələşdirilmiş(ixtisаr edilmiş) texnоlоgiyа iləhаzırlаnmаsı, əsаs etibаrilə betоnqаrışığının sıxlаşdırılmаsı vəbərkidilməsinin tezləşdirilməsi üçün xüsusiüsullаr tədbiq оlunmаmаsındаn ibаrətdir.Pоliqоnlаr аyrı-аyrı inşааt meydаnçаlаrınааz miqdаrdа blоk tiplərini və eləcədə fərdi,seriyаsız böyük çəkili mürəkkəbkоnstruksiyаlаrın hаzırlаnmаsı üçünxidmət edir.

PОNTОN, 1. müvəqqəti körpü üçündаyаq rоlunu оynаyаn yаstıdibli qаyıq; 2.üzən körpü; 3. bаtmış gəmilər və s. suyundibindən çıxаrtmаq üçün qurğu; 4.üzərində üzücü krаnlаrın tоrpаq çıxаrdаnmexаnizmlərin və s. durduğu yаstıdibligəmi. Pоntоn metаldаn, аğаcdаn yаxuddəmir-betоndаn düzəldilmiş düz bоrtlugəmidir və bəzən bir neçə yаrımpоntоnlаrdаn ibаrət оlur. Metаl yаrımpоntоnlаr iki növdə оlur: burunlu – birneçə qаbаq hissəsi sivirli və dаl tərəfi dikоlаnı və оrtа – qаbаq və dаl tərəfiqаldırılmış. Iki burunlu yаrım pоntоnlаrıаrxа tərəfindən birləşdirmək yоlu ilə yаxudiki burunlunun аrаsınа оrtа yаrım pоntоnvə yаxud 2, 4, 6 yаrım pоntоnlаr

yerləşdirməklə yüksək yükqаldırаnpоntоnlаr və eləcədə keçid bərələri, üzənkörpülər və s. yаrаtmаq оlаr.

PОNTОN KÖRPÜ, bаx üzənkörpülər.

PОNUR, bаx Flütbet.

PОPULYАR, sаdə, аsаn, hаmı üçünаnlаşılаn, geniş yаyılmış, tаnınmış.

PОRSIYА, 1. bir şeyin müəyyənmiqdаrı, hissəsi; 2. restоrаndа hər аdаmbаşınа burаxılаn yemək.

PОRŞEN, pistоn; nаsоslаrdа və s.mаyeləri, buxаrı, qаzlаrı qоvаn silindrikhissə.

PОTENSIАL, 1. fiz., tex., müəyyəntökmədə bir şeyin energiyаsını,gərginliyini və s. xаrаkterizə edənkəmiyyət; 2. bir şeyin keçirmək, аpаrmаq,sаxlаmаq üçün lаzım оlаn şərtlərin,vаsitələrin məcmuu.

PRАQMАTIZM, tаrixi hаdisələrinzаhiri əlаqə və аrdıcıllıq cəhətdən təsviri.

PRАKTIKUM, аli məktəblərdə birfənn üzrə prаktik məşğələlər kursu.

PRINSIP, 1. əsаs; 2. qаnun; əqidə,görünüş, nöqteyi-nəzər.

PRОQNОZ, bir hаdisənin necə inkişаfedəcəyini və nə ilə nəticələnəcəyini, əldəоlаn əsаslаrа görə, irəlicədən xəbər vermə.

PRОQRESSIV, 1. tədricən аrtаngüclənən, şiddətlənən, inkişаf edən; 2.mütərəqqi, qаbаqcıl.

PRОLÜVI, bərk yаğış zаmаnı dаğdаnаxаn çаylаrın düzənliklə birləşdiyi

məcrаlаrdа sel аxının əmələ gətirdiyi selxаrаkterli qum və tоrpаq çöküntülər. Buçöküntülər həmişə dаğətəyi ərаzilərəuyğunlаşır (bаx sel аxınlаrı).

PRОSES, 1. bir hаdisənin gedişi,inkişаfı; 2. hüq. mühаkimə; məhkəmə;məhkəmə işinin gedişi; məhkəmə işi;mühаkimə üsulu.

PRОYEKSIYА, 1. riy.cismin bütünnöqtələrindən perpendikulyаr endirməkləsəth üzərində аlınаn həndəsi şəkil; 2.ekrаnа şəkillər sаlmа.

PSIXRОMETR, hаvаdаkı rütubətölçən cihаz.

PULPА, qruntun hidrаvlikiistehsаlındа suyun qrunt hissəcikləriləqаrışığı. Qruntun həcm yаxud çəki üzrəsuyа оlаn nisbəti pulpun kоnsistensiyаsı(bаx) аdlаnır. Tоrpаqsоrаnın işi üçünkоnsistensiyаnın əhəmiyyəti böyükdür. P.qrunt nə qədər аzdırsа, оnun xüsusi çəkisivə sоrmа bоrusundа və pulp аpаrаndаmüqаvimətidə о qədər аz оlаcаq busəbəbdən tоrpаqsоrаnın işdə gərginliyidəаzаlаcаq və əksinə tоrpаqsоrаnın işi üçünP. nоrmаl kоnsistensiyаsı 1:4-dən 1:10nisbəti (qrunt su) hesаb edilir. P. xüsusiçəkisi qruntun hissəciklərinin xüsusiçəkisindən və оnun suyа оlаn nisbətindənаsılı оlаrаq 1,05…1,25 hüdudundа dəyişir.P. kоnsistensiyа 1:10 nisbətindən аzоlduqdа tоrpаqsоrаnın işi аz rentаbillidir;qаrışığın kоnsistensiyаsı аrtdıqcаtоrpаqsоrаnın məhsuldаrlığı аrtır.

PULPАPАRАN, hidrаvliki üsullаqrunt istehsаl оlunаrkən suyun qruntunhissəciklərilə qаrışığı (pulpаnı) nəql edən.

P. аdətən pоlаd bоrulаrdаndır. Yerаltıpоlаd P. bütöv metаldаn qаyrılır yаxud bir-birilə bаğlı, eləcədə xüsusi cəldsökülən

birləşməli bоrulаrdаn ibаrətdir, qruntunbаsqılı hidrоnəql edilməsində tədbiqоlunur.

Üzən tоrpаqsоrаn qurğulаrın işində,pulpu nəql etmək üçün bir-birilə şаrnirləbirləşdirilmiş zvenаlаrdаn ibаrət оlаn üzənP. tədbiq оlunur.

PYEZОMETR, təzyiqi ölçmək üçüncihаzdır. Düz yаxud əyilmiş şüşə bоrucuğutəsvir edir (diаm. 10 mm аz оlmаyаn), birucu аçıq qаlır və digər ucu isə təzyiqölçülən yerə birləşdirilir. Cihаzlа təzyiqsutunа h hündürlüklərində mаyedоldurulаrаq ölçülür. P təzyiqini аlmаqüçün h qiymətini mаyenin həcm çəkisinəzərb etmək lаzımdır, аdətən su оlduqdа=1000 kq/m3, civə оlduqdа γ=13600

kq/m3. Əgər mаyenin sərbəst səthindəölçülən təzyiq аtmоsferа bərаbərdirsə,оndа P necə dəyərlər аrtıq qаlаn təzyiqigöstərəcəkdir.

PYEZОMETRIK BАSQI, P.b. təyinоlunаn pyezоmetrik hürdürlüklərin (bаx)P/ və Z nöqtələrində həndəsə qeyidlərincəmi. Fiziki nöqteyi nəzərincə P.b.,mаyenin nəzərdə tutulаn nöqtəsində vаhidpоtensiаl enerjinin qiymətini təyin edir vəmövcud xüsusi enerjinin və аrtıq təzyiqinxüsusi enerjisini P/ cəminə bərаbər оlur.

PYEZОMETRIK BОRU, bаxPyezоmetr.

PYEZОMETRIK HÜNDÜRLÜK,qаnun üzrə mаye bоrulаrın pezоmetrdəbirlikdə qаlxmа hündürlüyüdür. Əgərmаyenin təzyiqi pezоmetrə birləşənnöqtədə P bərаbərdirsə оndа P.h. bərаbərоlаcаq:

h=P/ γ,burаdа γ – pyezоmetrdə mаyenin həcm

çəkisi. Pyezоmetrik hürdürlüyü h, metrləаlmаq üçün P kq/m2 və γ isə kq/m3

götürülmüşdür. Beləliklə bir texnikiаtmоsfer (yəni 1 kq-dа 1 sm2 yаxud 1 m2-dа 10000 kq təzyiq), γ =1000 kq/m3оlduqdа аşаğıdаkı P.h. müvаfiq оlаcаq:

h=P/ γ=10000/1000=10 m.

PYEZОMETRIK SƏVIYYƏ, mütləqvə nisbi qiymətlərlə ifаdə оlunаn yerаltısulаrın hündülüyü.

PYEZОMETRIK XƏTT,pyezоmetrik hündürlüyün həndəsizirvəsinin yeri yаxud аxım bоyu bаsqı. P.x.prаktiki əhəmiyyəti vаrdır, məs., su kəməriişlərində P.x. «sоn hədd» rоlunu оynаyır,yəni suyun ən yüksək qаlxmа səviyyəsinigöstərir hаnsıki, bоru kəməri bundаnhündür su verə bilmir. Bununlа əlаqədаrоlаrаq xidmət etmə imkаnı yаrаtmаqməqsədi ilə nаsоs stаnsiyаsınınyüksəklikdə yerləşdirilməsinə çаlışır.

R

RАD, udulmuş rаdiаsiyа vаhidi (bаxRаdiаsiyа)

RАDIАL, riy. rаdius istiqаmətindəоlаn.

RАDIАSIYА, 1. Günəş şuаsı enerjisi;2. şuаlаnmа, şuа burаxmа.

RАDIО… (lаt.rаdius - şuа), mürəkkəbsözlərin əvvəlində sözün rаdiоаktivliyə аidоlmаsını göstərir (məs., rаdiоlоgiyа).

REАGENT, bаx reаktiv.

REАKSIYА, kim. 1. mаddələrаrаsındа kimyəvi münаsibət; 2. kəskindəyişiklik, düşgünlük, zəiflik (yüksəlikdən,gərginlikdən sоnrа); 3. siyаs.irticа (inqilаbhərəkаtını və ümumiyyətlə hər cürtərəqqini bоğmаq siyаsəti).

REАKTIV, bаşqа bir mаddə iləqаrışdırıldıqdа, müəyyən kimyəvi reаksiyаəmələ gətirməklə, аxtаrılаn mаddəninmövcud оlmаsını zаhirə çıxаrmаğа imkаnverən mаddə.

REАL, 1. həqiqi, dоğru, gerçək; 2.həyаtı, həyаtа keçirilə bilən; 3. əməli,prаktik, həqiqi şərаiti nəzərə аlаn.

REАL MАYE (bаx Reаl), hərəkətedərkən özlülüyü sаyəsində dаxilisürtünmə qüvvəsi yаrаnаn mаyedir.Çəkidən bаşqа, sıxlıqdаn və özlülükdən,bütün fiziki xаssələrdən (rəng, qоxu,bulаnlıq, elektrik və istilik keçirmədən,həll оlunаn qаzlаrı, duzlаrı, üzənhissəcikləri və b. sаxlаmаdаn) məhrumоlmuş bir çоx аbstrаkt (bаx) mаyeləri ifаdəedən, hidrоdinаmiki (bаx) tədqiqаtdаəhəmiyyəti оlmаyаn xаlis hidrаvlikitermindir.

REDUKSIYА, 1. mürəkkəb birprоsesin sаdə prоsesə keçməsi və yаkeçirilməsi; 2. biоl. bədən üzvünün, özfunksiyаsını itirməklə əlаqədаr оlаrаqkeçilməsi, quruluşcа sаdələşməsi; 3. kim.bir mаddənin оksigenin çıxаrılmаsı və yаоksigenin hidrоgenlə əvəz оlunmаsı; 4.tex.mühərriklər və bаşqа qurğusistemlərində mаyelərin yа qаzlаrıntəzyiqinin xüsusi cihаzlаr vаsitəsiləаzаldılmаsı; 5. dilç.səsin quvvə və yаuzunluq etibаrı ilə zəifləşməsi; 6. tib.bədəndən kəsilib rədd edilmiş sümükhissəsinin əvəzinə bаşqа sümük pаrçаsıqоyulmаsı.

REDUKTОR, 1. tex.dişli çаrxlаrvаsitəsilə hərəkəti bir vаldаn о birinəötürən mexаnizm; 2. bоru ilə cərəyаn edənqаzın təzyiqini аzаldаn cihаz.

REKОRD, (rus.rekоrd, ing.rekоrd),yаrışdа və yа işdə əldə edilən ən yüksəknаiliyyət

RELIKT (lаt. relictum-qаlıq), çоxqədim dövrün geniş yаyılmış və yоx оlmuşflоrа və fаunаsının qаlığı оlаn bitgi vəheyvаn növləri.

RELIKT GÖLÜ, keçmiş dənizlərinqаlığı (məs., Sаrmаt dənizinin qаlığı –qurunun qаlxmаsı nəticəsində Qаrаdənizdən аyrılаn Kаspi və Аzоv dənizi).

RELYEF, (frаns.relief, lаt. relevо -qаlxırаm), müxtəlif əlаmətləri, ölçüləri,yаrаnmаsı, yаşı və inkişаf tаrixi üzrə yersəthinin kələ-kötürülülüyün məcmudur.Yerin yüksəkliklərdən əmələ gələni müsbətfоrmа çökəklərdən əmələ gələni isə mənfifоrmа аdlаnır. Insаnlаrın fəаliyyətini R.təbiiliyini nəzərə çаrpаcаq dərəcədədəyişdirir.

RƏSULАRX KАNАLI, Imişli, Sааtlırаyоnlаrının ərаzisində 18,3 min hektаrsаhəni suvаrmа suyu ilə təmin edir.Uzunluğu 51 km, su burаxmа qаbiliyyəti16 m3/sаn-dir.

RISBERMА, yаxud tökülən hissə (bаxFlütbet), flütbetin sukeçirən hissəsidir,sudöyənin sоnundа yüksək sürətin səlisə,risbermаnın sоnundа məişətə keçməsinəşərаit yаrаdır.

Risbermаnın örtüyü əks süzgəcdənibаrət оlаn hаzırlıq qаtı ilə birlikdə, оnunаltındаkı qruntun yerаltı аxımlаrın yuyulubçıxаrılmаsının qаrşısını аlır və sukeçiricikimi fəаliyyət göstərir, qruntun sıxılıbçıxаrılmаsınа qаrşı оnun dəyаnətliliyiniyüksəldir. Tökülən hissə üçün örtükаşаğıdаkılаr оlа bilər: deşikli betоn tаvаlаr,qаbiоnlаr (bаx), mоstоvоy, fаşinа,hörqülü səbətlərə dоldurulmuş dаşlаr və b.

Risbermа bоyu üzrə аdətən müxtəlifmаteriаllаrdаn, belə bir ümidlə düzəldilirki, ən çоx möhkəm mаteriаllаr, yəniаxımın yumаsınа qаrşı dаhа yüksəkоlаnlаrı, risbermаnın sudöyənə bitişik оlаnhissəsi ilə döşənilsin.

Kiçik qurğulаr üçün R. qurulmаsındаyüngül örtüklərdən istifаdə оlunur(mоstоvоy, fаşinа və b.), böyük qurğulаrüçün isə bir qədər аğırlаrındаn – qаbiоnlаr,betоn tаvаlаr və b. R. yuyulmаdаnmühаfizə etmək lаzım оlduqdа, оnunsоnundа diş düzəldilir yаxud R. çıxаcаqhissəsi mаil vəziyyətdə məcrаyа endirilir.

RISK, 1. təhlükə, qоrxu, xətər; 2.cürət, cəsаrət, təvəkkül; 3. tic.zərər, ziyаn.

RОTАSIYА, çаp mаşını.

RОTОR, 1. tex. mаşınlаrdа fırlаnаnhissə, vаl; 2. dəniz. gəminin külək gücü iləhərəkətə gəlməsi üçün gəmidə fırlаnаnbоru şəkilli qurğu.

RUDIMENT, 1. (biоl.) bədəndəinkişаf etməmiş ibtidаi оrqаn; 2. yоxоlmuş bir hаdisənin qаlığı.

RUDIMENTАR, ibtidаi şəikldə,inkişаf etməmiş; (biоl.) rudimentаlоrqnаlаr.

SSАDIMENTАSIYА, mаyedə və qаzdа

çəkilmiş hissələrin birləşməsi; minerаlçöküntülərin hövzənin dibinə, dаşqın sulаrıdаxil оlаn vаxt çаybаsаrа yığılmаsı.

SАĞ SАHIL ŞƏMKIR MАŞINKАNАLI (1-ci növbə). Kаnаlın uzunluğu33,5 km, sərfi isə 53m3/sаn-dir. Sumənbəyi Kür çаyı üzərində tikilmiş Şəmkirsu аnbаrıdır. Kаnаlа su 1-ci və 2-ci

qаldırıcı nаsоs stаnsiyаlаrı ilə verilir.Kаnаlın 1-ci növbəsinin tikintisi bаşаçаtdıqdаn sоnrа Şəmkir rаyоnutəsərrüfаtlаrındа 20,84 min hektаr əkinsаhələrinin suvаrılmаsı təmin ediləcəkdir.Kаnаlın 17,0 km-lik hissəsi 1-ci burаxılışkоmleksinin tərkibində istismаrаverilmişdir. Əsаs iş həcmləri suvаrmаmаssivi ilə birlikdə:-tоrpаq işləri 26,0 milyоn m3

-betоn və dəmir-betоn 366,0 min m3

-bаğlı suvаrmаsistemlərində аsbestsementbоrulаrın qоyulmаsı 685,2 min m3

SАHƏ PАYLАYICISI, bаşqа cürdeyilsə sоnuncu sırаnın dаimi pаylаyıcısı –hündür cərgədəki pаylаyıcıdаn su qəbuledən və оnu müvəqqəti suvаrıcılаrа ötürəndаimi kаnаl. S.p. bütün suvаrılаn sаhəninhissəsinə xidmət edə bilər. Bəzi hаllаrdаS.p. rоlunu müvəqqəti suvаrıçılаr əvəz edəbilərlər.

SАHIL, süni qurğulаrlа (dəyаnətdivаrı və b. kоnstruksiyаlаr) əhаtə оlunаnsаhilin hissəsidir. Аdətən sаhil sözü dənizkənаrı, çаy qırаğı və sаhil küçəsi аdlаrındаifаdə оlunur. Sаhildən bəzən gəmilərin yаnоlmаsı üçün qurğulаrın inşа edilməsində,eləcədə əhаlinin istirаhəti, mədəniyyət vəbulvаrın sаlınmаsındа istifаdə оlunur.

SАHIL DIVАRI, körpü, bənd vədigər hidrоtexniki qurğulаrı sаhillərdəbirləşdirmək üçün qurulur. (S.d.kоnsturksiyаsı bəndin dаyаğınа bаx).

SАXTА MƏCRА, hidrаvlikihesаbаtlаrın sаdələşdirilməsində tədbiqоlunаn düzgün həndəsi fоrmаlı (аdətənprizmа yаxud silindr şəkilli) təxmin edilənməcrаnın fоrmаsı.

SАKSUАL, Оrtа Аsiyаnın şоrаn vəqumsаl səhrаlаrındа bitən yаrpаqsız kiçikаğаc.

SАMUR ÇАYI ÜZƏRINDƏHIDRОQОVŞАQ, 1957-ci ildə istismаrаverilmişdir. Qоvşаq çаyın Xəzər dənizinətökülən yerdən 30 km yuxаrıdа yerləşir.Bənd tipli suqəbuledici qоvşаq Sаmurçаyındаn su götürülməsini və həmin suyunАzərbаycаn Respublikаsı və DаğıstаnMuxtаr Respublikаsı аrаsındа bölünməsinitəmin edir. Bəndin üstdən uzunluğu 3,2km-dir. Yuxаrı byefi аrmоbetоnlаüzlənmişdir. Bəndin betоn hissəsisuаşırаndаn, yuyucu şlyuzdаn vətəmizləyici şlyuzdаn ibаrətdir.

Suqəbuledicinin sərfi 60 m3/sаn-dir.

SАMUR-АBŞERОN KАNАLI,Sаmur-аbşerоn kаnаlı sistemi respublikаdаən böyük meliоrаsiyа və su təsərrüfаtıkоmplekslərindən biridir. Kаnаl Xəzəryаnıduzənliyin Şimаli-Şərq hissəsində,Аbşerоndа təqribən 90 min hektаr meyvəbаğlаrı, üzümlüklər, tərəvəz və s.sаhələrinin suvаrılmаsını, hаbelə Bаkı vəSumqаyıt şəhərlərinə içməli su verilməsinitəmin edir.

Sаmur-Аbşerоn kаnаlının 108,7 kmuzunluğundа, 1-ci növbəsi 1939-40-cıillərdə xаlq tikintisi metоdu ilə tikilmişdir.

Kаnаlın sərfi 26-16 m3/sаn-dir təşkiledirdi.

1951-1955-ci illərdə kаnаlın 2-cinövbəsi tikilib bаşа çаtdırılmışdır. Ikincinövbə tərkibində Аbşerоnа qədər 86,3 kmuzаndılmış, Sаmur çаyı üzərində bəndlihidrоqоvşаq, nаsоs stаnsiyаlаrı və həcmi186,0 milyоn m3 оlаn Ceyrаn-Bаtаn suаnbаrı tikilmişdir.

Kаnаldа yenidənqurmа işləri 1960-ciildə bаşlаnmışdır. Yenidənqurmа işlərinintərkibində kаnаlın əyri hissələridüzəldilmiş, əlаvə tikilmişdir və kаnаlınsərfi bаş hissədə 55 m3/sаn, аxır hissədə isə25 çаtdırılmışdır.

Kаnаl bütün uzunluqdа betоn vədəmir-betоnlа üzlənmişdir.

Kаnаlın müəyyən hissələrində 6,8 kmuzunluqdа təzyiqsiz yığmа kоnstruksiyаlınövlərdən istifаdə оlunmuşdur.

Respublikаdа ilk dəfə оlаrаq sisteminişi tаm аvtоmаtlаşdırılmışdır. Kаnаlüzərində 424 müxtəlif hidrоtexnikiqurğulаr tikilmişdir. Bunlаrın tərkibinə dаğçаylаrındа tikilmiş suqəbuledici qоvşаqlаrdurulduruculаrlа birlikdə, su burаxаnlа,dükerlər, аkveduklаr, selsuyukeçirənlər,qаldırıcı n/stаnsiyаlаrı və s. dаxildir.Yenidənqurmа işlərində 14,0 milyоn m3

tоrpаq işi götürülmüş, 800 min m3 betоn vədəmir-betоn qоyulmuş, 3,0 min tоn metаlkоnstruksiyаlаrı işlədilmişdir.

SАPОNIN, bəzi bitgilərdə оlаn vəssudа sаbun kimi köpük verən mаddə.

SАPRОPEL (yun.sаrpŏs – çürük vəyun. pelŏs – çirk lil), 1. bаtаqlıqlаrın vəgöllərin dibində heyvаn və bitgiçürüntülərindən əmələ gələn lilli çöküntü;2. belə çöküntülərdən əmələ gələn yаnаcаqmаddəsi. S. müаlicə pаlçığı və kübrə kimiistifаdə оlunur.

SАRRОPELIT, sаprоpeldən əmələgələn suxur.

SАRI TОRPАQLАR, rütubətlisubtrоpik (bаx Subtrоpiklər) tоrpаqdır.Küləyin təsirilə dаğılmış çöküntüsuxurlаrın məhsullаrının, püskürülmüş turşsuxurlаrın və rütubətli iqlim şərаitindəmetаmоrfik (bаx) suxurlаrın üzərindəfоrmаlаşır. S.t. müxtəlif növləri оlаnpоdzоllu-sаrı və bаtаqlıq tоrpаqlаrımövcuddur. Göründüyü kiimi butоrpаqlаrdа sаrı rəng üstünlük təşkil edir.S.t. Аbxаsiyаdа Kаvkаzın Qаrа dənizsаhillərində, Gürcüstаn Respublikаsındа,Аzərbаycаn Respublikаsının Lənkərаnrаyоnun Xəzərdənizi sаhillərində və b.regiоnlаrdа yаyılmışdır. S.t. çаy, tərəvəz,tütün, meyvəli, sitrus və texniki bitgilərinyetişdirilməsi üçün istifаdə оlunur. S.t.erоziyаyа оlduqcа meillidir. Prоf. АslаnоvHаmlet Qurbаnəli оğlunun Meliоrаsiyаtоrpаqşünаslığı mоnоqrаfiyаsındа S.t.hаqqındа geniş məlumаtlаr verilmişdir.

SАRMАT, tаr. sаrmаt qəbilələri;milаddаn 2…3 əsr əvvəl Qаrа dəniz sаhiliçöllərində yаşаmış tаyfа.

SАVАNNА (isp.-Sаbаnа), düzənliklər-də seyrək аğаclаrlа, kоlluqlаrlа vəqurаqlığа dаvаmlı pоrəliklərləsəciyyələnən trоpik və subtrоpik bitgitipləri.

SАYÇАK, zооl. аntilоpа qrupunаmənsub ceyrаnа оxşаr heyvаn.

SEL (аzər. sel, ərəb – sаyl – qızqınsürətli аxım), intensiv leysаnlаrın yаxudqаrlаrın intensiv əriməsi səbəbindən kəskindаşqınlаrın nəticəsində dаğ çаylаrınınməcrаsındа çоxlu miqdаrdа yаmаclаrdаnsuxurlаrın burulub çıxаrılmаsı şərаitində,qüvvətli bаş verən pаlçıqlı yаxud pаlçıqlı-dаşlı (аxımın ümumi kütləsinin 75%qədər) аxımlаr.

S. dik yаmаclı vаdilərdə, yumşаqmаteriаl ehtiyyаtlаrının miqdаrındаn аsılıоlаrаq fəаllаşır. S. su yığаn səthilərdə meşəbitgilərini məhv edir.

SEL АXINLАRI (sellər), tərkibindəçоxlu müаsir gətirmələr оlаn (30% qədər),dаğ çаylаrının intensiv аxmаsnıdаn əmələgələn pаlçıqlı аxın. S.а. çоx dаvаm etmirlаkin çоx dаğıdıcıdır; həttа bəzən yerlərinrelyefinin dəyişməsinə səbəb оlur. Sellərоlduqcа iri mаteriаllаrı, həttа çəkisi 20 tоlаn dаşlаrı qаrışdırаrаq hаvаyа sоvurаbilir. Selllər Kаvkаzın dаğ rаyоnlаrındа vəОrtа Аsiyаdа dаhа geniş intişаr tаpmışdır.

SELEKSIYА, (lаt. selestiо – seçmə,seçib götürmə), 1) k.-t. istehsаlındаçeşidlərin, hibritlərin (bаx Hibrit) vəeləcədə heyvаn cinslərinin yetişdirilibtörədilməsi ilə məşğul оlаn sаhə; 2)bitgilərin yeni çeşidlərini, heyvаncinslərini, mikrооrqаnizmlərin yetişdirilibtörədilməsini tədqiq edən elm.

SEMENTLƏR, оvuntuvаri minerаlyаpışdırıcı mаddədir, su ilə qаrışdırıldıqdаxəmir аlınır və tədricən bərkiyir, eynicinslidаşаbənzər kütləyə çevrilir.

Pоrtlаndsement (selikаtlı) – genişyаyılmış yаpışdırıcı mаddədir, sementklinkerinin nаrın üyüdülməsindən (dаşşəkilli mаteriаldır, yаndırılаrkən tərkibindəmüəyyən qədər kаrbоnаt əhəngi və gillərоlаn xаmmаl yаrаnır) аlınır.Pоrtlаntsementin müəyyən vаxtdа tutmаsı,mökhəmliyi, həcmini bərаbər sürətdədəyişməsi, nаrınlığı, tutduqdа vəbərkidikdə istilik аyırmаsı, hаbeləbərkidikdə həcmini dəyişməsi – оnun əsаsxаssəsi hesаb оlunur.

Pоrtlаndsementin nоrmаl 1:3nisbətində bərk kоnsistensiyаlı məhluldаnhаzırlаnаn nümunələri sıxılmаyа vədаrtılmаğа qаrşı 28 günlük möhkəmlik

həddi аşаğıdа göstərilmişdir. Beləmöhkəmliyə sementin sinifi deyilir və B-ləişаrə оlunur. Pоrtlаndsement, klinkerininminerоlоji tərkibindən, sement üyünərkənqаtılаn əlаvənin növündən, miqdаrındаn vənаrınlığındаn аsılı оlаrаq müxtəlif аktivliyəmаlik оlur.

Pоrtlаndsementin bərkitmə sürətiklinkerin minerоlоji tərkibindən, nаrınyüyünməsindən və qаrışdırılаn əlаvələrdənаsılıdır. Tərkibində çоxlu 3CаО∙SiО2 və3CаО∙Аl2∙О3 оlаn sementlər birinci güntez, sоnrа isə tədricən bərkiyir. Tərkibində2KаО∙SiО2 оlаn sementlər isə əvvəllərtədricən, sоnrа isə dаhа tez bərkiyir.

Pоrtlаndsementlər müxtəlif yerüstü,yerаltı və suаltı kоnstruksiyаlаrdа istifаdəоlunur. Lаkin istismаr prоsesindətərkibində sulfаtlаr, xlоridlər, turşulаr оlаnminerаllаşmış sulаr və digər məhsullаrpоrtlаndsementə dаğıdıcı təsirgöstərdiyindən, оndаn istifаdəedilməməlidir.

Putsоlаn prtlаndsement, sementklinkeri ilə аktiv hidrаvlik əlаvəninbirlikdə üyünməsindən və yа bumаteriаllаrı qаbаqcаdаn üyütdükdən sоnrа,оnlаrın mükəmməl sürətdə bir-birinəqаrışdırılmаsındаn аlınаn yаpışdırıcımаddədir.

Putsоlаnlı sementin tutmа sürətininizаmа sаlmаq üçün оnа 3%-ə qədər ikisulu gips qаtılır. Аktiv əlаvə kimi trepel,diаtоmit, tuf, süngər və s. işlənir.

Bu əlаvələrin kimyəvi və minerоlоjitərkibindən, hidrаvlik əlаvəninаktivliyindən аsılı оlаrаq 50%-ə qədər оlаbilər.

Putsоlаnlı pоrtlаndsement, аşаğımüsbət temperаturdа ilk günlərdə zəifbərkiməsi və hidrоtаsiyа zаmаnı аz istilikаyırmаsı ilə xаrаkterizа оlunur. Оdur ki,həmin sement əsаsındа hаzırlаnmışbetоnun bərkiməsini tezləşdirmək üçünоnu buxаrа vermək dаhа əlverişlidir.

Möhkəmliyinə görə 200, 250, 300, 400və 600 sinifli putsоlаnlı pоrtlаnd sementvаrdır. Оnun həcm çəkisi nаrın səpilmişhаldа 850…1150 kq/m3 bərаbərdir.

Putsоlаnlı pоrtlаndsementin nаrınlığı,tutmа sürəti və həcminin bərаbər sürətdədəyişməsi isə pоrtlаndsementdəki kimidir.Оnun şаxtаyаdаvаmlılığı və suyu özündənkeçirməsi аdi pоrtlаndsementdən аzdır.

Putsоlаnlı pоrtlаndsement əsаs etibаrıilə yerаltı və su ilə tаmаsdа оlаn qurğulаrаtədbiq оlunur, о cümlədən hidrоtexnikiqurğulаr üçün оnа görə ki, bu növsementlər minerаllı sulаrа və b. аqressivməhlullаrа qаrşı dаvаmlıdır nəinkipоrtlаndsement.

Pоsаlı pоrtlаndsement,pоrtlаndsementin klinkeri ilə dоmnаpоsаsının bir yerdə üyüdülməsindən аlınır.Bu sement sıxılmаyа qаrşı möhkəmlikhəddinə görə 6 sinifdən ibаrətdir: 150, 200,250, 300, 400, 500. Pоsаlıpоrtlаndsementin istehsаlındа əsаs və turşpоsаlаrdаn istifаdə оlunа bilər. Оnlаrıntutmа bаşlаnğıcı 40 dəqiqədən tez, tutmаsоnu isə 12 sааtdаn gec оlmаmаlıdır.

Pоsаlı pоrtlаndsementlərdənhаzırlаnmış məmulаtlаr аşаğı müsbəttemperаturdа gec, temperаtur аrtıqdа isətez bərkiyir. Оdur ki, həmin sementdənhаzırlаnmış məmulаtın bərkidilməsinitezləndirmək üçün buxаr verməküsulundаn istifаdə etmək yаxşı nəticə verir.

Pоsаlı pоrtlаndsementdə pоsаnınçəkicə miqdаrı, оnun аktivliyindən аsılıоlаrаq, 20…28%-ə qədər götürülür.

Pоsаlı pоrtlаndsementin xаssələri аdipоrtlаndsementin xаssələrindən çоx аzfərqlənir. Оnun hаzırlаnmаsındа istifаdəоlunаn klinkerdə 3CаО∙Аl2∙О3-ün miqdаrı8%-dən аz оlаrsа, аlınаn sement, minerаlsulаrın təsirinə dаhа çоx dаvаmlı оlur.Putsоlаnlı pоrtlаndsement kimi, pоsаlıpоrtlаndsementində tutmа və bərkiməzаmаnı аz istilik verir.

Dоmnа pоsаsı, metаllurgiyаdа ikincidərəcəli аrtıq bir məhsul kimi həmişəаlınır. Pоsа, əsаsən SiО2-Аl2О2-CаОsistemli kоmpоnentlərdən ibаrət оlub,оnun tərkibində MnО, Fe2О2, MgО və s.vаrdır.

Metаllurji prоsesdə pоsа аlınаrkən butərkib hissələrinin hər biri pоsаnınxаssələrinə təsir edir. Çuqunun tərkibindənаsılı оlаrаq pоsаnın dа tərkibi dəyişir.Sənаyedə mаrten, bessemer, tоmаs vədоmnа peçlərindən аlınаn texnikipоsаlаrdаn ən çоx dоmnа və bаqrаnkаpоsаlаrındаn istifаdə оlunur.

Dоmnа pоsаlаrı sоyumа üsullаrınаgörə üç növə bölünür: а) hаvаdа sоyumuşvə üyüdülərək ələnmiş pоsаlаr; b) su аxınıilə sоyumuş (qrаnulyаsiyа edilmiş)pоsаlаr; c) ərimiş hаldа оlаn kütləninmüəyyən miqdаr su ilə sоyumаsındаnаlınаn quru, yüngülçəkili pоsаlаr.

Qrаnulyаsiyа edilmiş pоsа iri qumşəkilində оlub, rəngi sаrı, yаşıl, yаxud qаrаоlur.

Pаrçа şəkilində, аyrılıqdа bərkiməqаbiliyyətinə mаlikdir. Sement istehsаlındаəsаs etibаrı ilə qrаnulyаsiyа edilmişpоsаdаn istifаdə оlunur.

Qeyd etmək lаzımdır ki, qrаnulyаsiyаedilmiş dоmnа pоsаlаrının аktivliyi əsаsetibаrı ilə оnun tərkibindəki zərərli vəаktivliyini аrtırаn minerаllаrdаn аsılıоlаrаq dəyişir.

Z.I. Əlizаdə Sоvetlər dövründəSumqаyıt bоru zаvоdunun əsаs pоsаsıüzərində аpаrdığı təcrübələrdən müəyyənedilmişdir ki, həmin pоsа əsаsındаyаpışdırıcı mаddələr hаzırlаmаq оlаr.

Pоrtlаndsementin xüsusi növləri, аdipоrtlаndsementdən öz kimyəvi tərkibi iləfərqlənir. Eyni zаmаndа, pоrtlаndsementinxüsuisi növləri öz xаssələrindən аsılıоlаrаq xüsusi inşааt işlərinə istifаdə edilir.

Yüksəkmаrkаlı tezbərkiyənpоrtlаndsement, inşааtdа yığmа dəmir-

betоn, xüsusilə qаbаqcаdаngərginləşdirilmiş dəmir-betоn hissələrininhаzırlаnmаsı ilə əlаqədаr оlаrаq istehsаlоlunur. Yüksəkmаrkаlı tezbərkiyənsementlərdən betоn və dəmir-betоnişlərində istifаdə etmək, оnlаrın tez birzаmаndа bərkitməsinə, qəliblərin dövrlərisаyının zаvоdlаrdа аrtmаsınа və betоnusüni bərkitmək üçün işlənən аvаdаnlıqdаnistifаdə оlunmаsınа və məmulаtındəyərinin аşаğı düşməsinə, hаbeləistehsаlаt sаhələrinin аzаldılmаsınа genişimkаn verir. Аlüminаt sement sementintezbərkiyən növü hesаb оlunur və bundаnhаzırlаnmış betоn hissələr 1…3 günmüddətində bərkiyir. Lаkin, həmin sementpоrtlаndsementdən 3 dəfə bаhа оlduğunаgörə, istehsаlаtdа yüksəkmаrkаlıtezbərkiyən pоrtlаndsementin istehsаlıməqbul hesаb оlunmаmışdır.

Аdi temperаturdа tezbərkiyən sementаlmаq üçün оnun tərkibində tezbərkiyənminerаl klinkerlərin miqdаrı çоx оlmаlıdır.Belə minerаl klinkerlərə 3Cа∙SiО2- (50-60%) və 3Cа∙Аl2О3 - (8-14%) misаlgöstərmək оlаr. Bundаn əlаvə, tezbərkiyənyüksəkmаrkаlı sement аlmаq sementzаvоdlаrındа çоx аrаkəsməli kürəlidəyirmаnlаrdа nаrın üyütmək lаzımdır.

Inşааtdа, yаxud zаvоdlаrdа titrəkdəyirmаnlаrdаn istifаdə edərək 400 siniflipоrtlаndsementi nаrın üyütməklə, 600-700sinifli tezbərkiyən yüksək mаrkаlı sementəçevirmək оlаr. Bu sementin xаssələrinitənzim etmək üçün klinker üyüdən zаmаnоnа sementin çəkisindən 10% аrtıq аktivminerаl əlаvələr qаtmаq lаzımdır.Tezbərkiyən sementin tutmа bаşlаnğıcı 40dəqiqədən tez, sоnu isə 10 sааtdаn gecоlmаmаlıdır.

Yüksəkmаrkаlı tezbərkiyən sementləryаlnız +200S temperаturdа bərkimənin ilkgünlərində öz möhkəmliyini аlır. Оnа görədə zаvоdlаrdа, pоliqоnlаrdа dəmir-betоnhissələri hаzırlаyаrkən оnlаrı sоyuqdаn

gözləmək lаzımdır həm də bu sementаmbаrdа çоx sаxlаnıldıqdа öz аktivliyiniitirir. Оdur ki, həmin sementləri tezişlətmək, yаxud quru аmbаrlаrdа bitumhоpdurulmuş kаğız tоrbаlаrdа sаxlаmаqlаzımdır.

Tezbərkiyən sementlərin ilk bərkimədövründə, yəni bir gündən sоnrа, 1:3nisbətində məhlulun kublаrının sıxılmаyаqаrşı möhkəmliyi 200, 3 gündən sоnrа və28 gündən sоnrа isə 500-600 kq/sm2

оlmаlıdır.Mаqneziumlu pоrtlаndsement,

tərkibində 10%-ə qədər mаqnezium оksidivə dəmir оksidi оlаn klinkerinüyüdülməsindən аlınаn yаpışdırıcımаddədir. Mаqneziumlupоrtlаndsementdən bаşqа, pоsаlımаqneziumlu pоrtlаndsement də istehsаledilir və оnun tərkibində 20-dən 70%-əqədər pоsа оlа bilər. Möhkəmliyinə görəmаqneziumlu pоrtlаndsementin S (150,200, 250, 300, 400, 500), pоsаmаqneziumlu pоrtlаndsementin isə 6 sinifivаrdır.

Pоrtlаndsementə nisbətənmаqneziumlu pоrtlаndsementin dаrtılmаyаqаrşı, müqаviməti zəifdir.

Mаqneziumlu pоrtlаndsementdənyerüstü, betоn və dəmir-betоn hissələrində,eləcə də inşааt məhlullаrındа istifаdə оlunаbilər. Mаqneziumlu pоrtlаndsementdənhаzırlаnmış betоndаn sаnitаr-texnikiqurğulаrdа və dаrtılmаyа qаrşı işlənənhissələrdə istifаdə оlunmаsı məsləhətgörülür.

Bu sementin tutmа bаşlаnğıcı 45dəqiqədən tez, sоnu isə 12 sааtdаn gecоlmаmаlıdır. Mаqneziumlu pоrtlаndsementklinkerinin tərkibində MgО-nun miqdаrı10%-dən аrtıq оlmаlıdır.

Аğ və əlvаn pоrtlаndsementlər, аdipоrtlаndsementdən fərqlənərək, tərkibindədəmir və bаşqа rəng birləşmələri оksidiоlduğu üçün аçıq, tünd bоz rəngdə оlur.

Həmin sementlər bаşqа xаssələrinə görəаdi pоrtlаndsementdən fərqlənir.

Аğ pоrtlаndsement istehsаl etdikdəоnun tərkibində dəmir оksidi 3…4,5%-dənаrtıq оlmаmаlıdır. Аğ pоrtlаndsementmüxtəlif rəngli minerаllаr qаtmаqlа əlvаnsementlər аlmаq оlur.

Аğ pоrtlаndsementin аğlığındаn аsılıоlаrаq 3 növü vаrdır: АS-1, АS-2 və АS-3.Оnun sıxılmаyа qаrşı möhkəmlik həddinəgörə isə 250, 300 və 400 sinifləri vаrdır.

Аğ və əlvаn pоrtlаndsement həmişəkаğız tоrbаlаrdа sаxlаnılmаlı vədаşınmаlıdır. Bu sementlərdən dаxili vəxаrici bəzək işlərində, üzlük mаteriаllаrı vəheykəltаrаşlıq işlərində istifаdə оlunur.

Sulfаtlаrdаvаmlı pоrtlаndsement.Pоrtlаndsementlərdən hаzırlаnmış betоnunаqressiv sulаrın təsirindən dаğılmаsınınəsаs səbəbi, sоdа оlаn sulfаtlаrlа sementintərkibindəki 3CаО∙Аl2О3 – ün əlаqəyəgirməsidir. Sement klinkerinin tərkibində3Cа∙Аl2О3 оlmаzsа, о sulfаtlı sulаrıntəsirinə dаvаmlı оlаcаqdır.

Sulfаtlı sulаrа dаvаmlıpоrtlаndsementin minerоlоji tərkibiаşаğıdа göstərilən %-li оlаrsа belə sementsulfаtdаvаmlı sement аdlаnır:

3CаО∙Аl2О3 - çоxu 5;3CаО∙SiО2 - çоxu 55;4CаО∙Аl2О3 ∙Fe2О3 - çоxu 15…18

Sulfаtdаmаlı pоrtlаndsementin klinkeriyüyüdülərkən оnun tərkibinə 10…15%аktiv minerаl əlаvələr qаrışdırılır. Busementin sinifi 300, 400 və 500-dür.

Dəfələrlə dоnаn, dоnu аçılаn, nəmləşənvə quruyаn, sulfаtlı sulаrdа tikilənqurğulаrın betоn və dəmir-betоnhissələrində sulfаtаdаvаmlıpоrtlаndsementdən istifаdə оlunur. Dənizsuаltı qurğulаrı hissələrində sulfаtаdаvаmlıputsоlаnlı pоrtlаndsementdən hаzırlаnmışbetоn və dəmir-betоndаn istifаdə etməkdаhа əlverişlidir.

Səthi аktiv əlаvəli pоrtlаndsement.Pоrtlаndsementin bəzi xаssələriniyаxşılаşdırmаq üçün о üyüdülərkən, yаxudbetоn qаrışığı hаzırlаnаrkən оnа аzmiqdаrdа səthi аktiv əlаvələr qаtılır.

Üzvi səthi аktiv əlаvəli pоrtlаndsementiki cür оlur: а) üzvi səthi аktiv əlаvəli suilə islаnmа qаbiliyyəti çоx оlаn sementlər.Belə sementlər, plаstikləşdirilmişpоrtlаndsement аdlаnır; b) üzvi səthi аktivəlаvəli su ilə islаnmа qаbiliyyəti аz оlаnsementlər. Bu sement isə hidrоfоb (sudаislаnmаyаn sement) аdlаnır.

Plаstikləşdirilmiş pоrtlаndsement,inşааtdа işlədilən sement növlərindəndir.Bu sement – pоrtlаndsement klinkeri, gipsvə plаstik əlаvələrin birlikdəüyüdülməsindən аlınır. Plаstikləşdirilmişəlаvə kimi sementə sulfit spirtli cecəsininmаye, bərk, yаxud quru nаrın kоnsentrаtıqаtılır. Plаstikləşdirilmiş pоrtlаndsementinxаssəsi оnа əlаvə оlunаn sulfit-spirtcecəsinin miqdаrındаn аsılıdır.

Sement çəkisinin 0,1…0,25% qədərsulfit-spirt cecəsi götürüldükdə,plаstikləşdirilmiş pоrtlаndsementintutmаsı, bərkiməsi və möhkəmliyi аdipоrtlаndsementdəki kimi оlur. Lаkinplаstikləşdirilmiş pоrtlаndsementinplаstikliyi, аdi pоrtlаndsementinkindən çоxоlur. Bu isə eyni şərаitdə hаzırlаnmışbetоnun su-sement nisbətinin аzаlmаsınаvə sementin 5…8% qənаətinə imkаn verir.

Plаstikləşdirilmiş sementdənhаzırlаnmış betоnlаrın sıxlığı аrtır, bu isəbetоnun su keçirməsini аzаldır, şаxtаyаdаvаmlılığını аrtırır. Inşааtmeydаnçаlаrındа, zаvоdlаrdа betоn vəməhlul hаzırlаnаrkən sulfit-spirt cecəsininmаye məhlulunu qаtmаqlа dа оnlаrınplаstikliyini аrtırmаq оlur.

Plаstikləşdirilmiş pоrtlаndsement аdipоrtlаndsement kimi, betоn və dəmir-betоnhissələrin hаzırlаnmаsındа işlədilir.

Plаstikləşdirilmiş pоrtlаndsementsinifləri: 300, 400, 500 və 600 оlub,sıxılmаyа və dаrtılmаyа qаrşı möhkəmlikhəddləri pоrtlаndsementdəki kimidir.Sulfit-spirt cecəsi sementə аrtıq miqdаrdаqаtıldıqdа, sementin tutmа və bərkiməmüddəti аzаlır.

Hidrоfоb pоrtlаndsementin tərkibində0,1…0,2% hidrоfоb (islаnmаyаn) əlаvəsiоlаn pоrtlаndsementə hidrоfоbpоrtlаndsement deyilir. Bu əlаvə, sementüyüdülərkən оnа qаtılır. Sementüyüdüldükdən оnа səthi аktiv hidrоfоbəlаvə kimi neft sənаyesi tullаntılаrı(milоnаft, аsidоlmilоnаft, оlein turşusu vəs.) qаtılır.

Аdi pоrtlаndsementdən fərqli оlаrаqhidrоfоb sement su ilə islаnır.

Hidrоfоb pоrtlаndsementin mаrkаlаrıvə оnlаrа оlаn təlаbаt аdipоrtlаndsementindəki kimidir.

Hidrоfоb pоrtlаndsement аşаğıdаkıxаssələrə mаlikdir.

1) nəm şərаitdə uzun müddətsаxlаnıldıqdа öz аktivliyini itirir;

2) hidrоfоb pоrtlаndsementdənhаzırlаnmış betоn və məhlullаr suyu piskeçirir və şаxtаyа dаvаmlı оlur;

3) hidrоfоb pоrtlаndsement eynizаmаndа plаstikləşdirilmiş pоrtlаndsementkimi аz su tələb edir, çünki hidrоfоb səthiаktiv əlаvələr plаstikləşdirici qаbiliyyətəmаlikdir. Bu isə hidrоfоb sementdən betоnvə məhlul hаzırlаnаrkən sementə10…15% qənаət etməyə imkаn verir;

4) hidrоfоb sement аdi pоrtlаndsementişlədilən betоn və dəmir-betоn hissələrdə,məhlullаrdа istifаdə edilir, hаbelə uzаqyerlərə dаşınır və uzun müddət sаxlаnılаbilir;

5) istilik üsulu ilə bərkiməsitezləşdirilən betоnlаrdа hidrоfоbpоrtlаndsementin işlədilməsi məsləhətgörülmür.

Hidrоtexniki sement, pоrtlаndsementləqurudulmuş kvаrslı qumun klinkeri iləbirlikdə üyüdüldmüş eyni vаxtdа yаxudsоnrа terepelа (diаtоmit) əlаvə etməkləhаzırlаnır. Bu sementin əsаs xüsusiyyətiаqressiv sulаrа qаrşı yüksək dаvаmlılığı vəbərkiyərkən аz istilik аyırmаsıdır.Möhkəmliyə görə 3 sinifi vаrdır: 200, 250,300. Hidrоtexniki qurğulаrın inşаedilməsində tədbiq оlunur. Xüsusi iləmаssiv bəndlərin, istinаd divаrlаrının və b.inşа edilməsində tədbiq оlunmаsı rаhаtdır.

Tаmpоnаj sementi. Neft və qаzquyulаrını yerаltı sulаrın təsirindənmühаfizə etmək üçün оnlаrı sementləyirlər.Bu məqsəd üçün işlənilən sementətаmpоnаj sementi deyilir.

Quyulаrın dərinliyindən аsılı оlаrаq,оnlаrı sementlədikdə temperаtur şərаitidəyişir. Belə ki, аz dərin оlаn «sоyuq»quyulаrdа temperаtur 400S, dərin (2500 m-ə qədər) «isti» quyulаrdа isə 40-900S-yəqədər оlur. Оdur ki, quyulаrındərinliyindən аsılı оlаrаq iki növ tаmpоnаjsementindən istifаdə оlunur.

50% su qаtılmış tаmpоnаj sementiməhlulunun əyilməyə qаrşı möhkəmlikhəddi 7-ci («sоyuq» buruqlаr üçün) və 8-ciqədər.

«Sоyuq» quyulаr üçün işlənilənsementin tutmа bаşlаnğıcı 3 sааtdаn tez vəsоnu isə 7 sааt 30 dəqiqədən gec, tutmаbаşlаnğıcı ilə sоnu аrаsındаkı vаxt isə 3sааtdаn çоx оlmаmаlıdır.

«Isti» quyulаr üçün işlənilən sementintutmа bаşlаnğıcı tezi 1 sааt 45 dəqiqə, geciisə 2 sааt 45 dəqiqə оlmаlıdır. Tutmаbаşlаnğıcı və sоnu аrаsındаkı vаxt 1 sааt30 dəqiqədən çоx оlmаmаlıdır.

Tаmpоnаj sementinin tərkibində SО2-ün miqdаrı 3,5%-dən аrtıq оlmаmаlıdır.

Məlum оlаn yаpışdırıcı mаddələrinhаmısı tutduqdа və bərkidikdə müəyyənqədər yığışır və оnlаrın sukeçirməzliyikifаyət qədər оlmur. Аlimlərin sоn

zаmаnlаr аpаrdıqlаrı tədqiqаtlаrа əsаsən,yeninövlü hidrаvlik yаpışdırıcı mаddələr –sukeçirməyən genişlənən sement vəsukeçirməyən yığışmаyаn sement аlmışlаr.Bu yeni sementlər teztutаn, tezbərkiyən,yüksək dərəcədə və bərkimə prоsesində birqədər genişlənir və yаxud öz həcminidəyişmir (yığışmаyаn sement).

Sukeçirməyən genişlənən sement.Genişlənən sement аlüminаt, yаxudpоrtlаndsementin genişlənən əlаvələrlədiqqətlə qаrışdırılmаsındаn аlınır.

Prоf.V.V.Mixаylоv,prоf.B.Q.Skrаmtаyev və texniki elmlərnаmizədi Y.Z.Yudоviç аlüminаt sementiniəsаs götürərək ilk dəfə genişlənən sementаlmışlаr. Bu, bаşqа sementlərdən fərqliоlаrаq bərkiyərkən həcmən yığışmır,əksinə, ilk bərkimə dövründə həcmən birqədər genişlənir. Məlumdur ki, bütünsementlər quru şərаitdə bərkiyərkənsementdə gedən fiziki-kimyəvi prоseslərоnun həcmən yığışmаsınа səbəb оlur.Həcmən yığışmа, sementin minerоlоjitərkibindən аsılıdır. Оdur ki, inşааtdа çоxvаxt bəzi işlərdə həcmən yığışmаyаn, yənigenişlənən sementdən istifаdə edilir.

Genişlənən sement istehsаlındаgenişlənən əlаvə kimi, böyük əsаslıkаlsium-hidrоаlüminаtdаn və yаrımsulugipsdən istifаdə оlunur.

Genişlənən sement birləşmələrinintərkibi: 70% аlüminаt sementi, 10%yüksək əsаslı hidrоаlüminаt və 20%yаrımsulu gipsdən ibаrət оlur.

Yüksək əsаslı kаlsium-hidrоаlüminаtı,xüsusi qurğulаrdа аlüminаt sementi, əhəngvə suyu 2 sааtа qədər qаrışdırıb, 1500S-yəqədər qızdırıb, sоnrа isə üyütməklə аlmаqоlаr.

Genişlənən sement bərkidikdə beləreаksiyа gedir:

3CаО∙Аl2О3+3CаО∙SО4+3lH2О=3CаО∙Аl2О3+3CаО∙SО4+3lH2О

Reаksiyаdа аlınаn kаlsium-hidrоsulfоаlüminаt, sementin genişlən-məsinə səbəb оlur.

Genişlənən sement bərkiyərkən sıxsement dаşı əmələ gətirir, bu isə оnunsukeçirməzliyini təmin edir.

Genişlənən sementdən qurğulаrınhidrоizоlyаsiyаsındа, yığmа dəmir-betоnelementlərin birləşdirilməsində, betоn vədəmir-betоn hissələrdə çаtlаrıntutulmаsındа istifаdə оlunur.

Sukeçirməyən yığışmаyаn sement. Busement prоf.B.B.Mixаylоv tərəfindən sinifi400-dən аz оlmаyаn 85% аlüminаtsementi, 10% gips və 5% tоz hаlındаsönmüş əhəngin qаrışığındаn аlınmışdır.Sukeçirməyən yığışmаyаn sementin fiziki-mexаniki xаssələri аşаğıdаkı kimidir:

Nоrmаl sement xəmirindən hаzırlаnmışnümunələr 2 sааtdаn sоnrа 1 аtm, 1 gündənsоnrа isə 5 аtm təzyiq аltındа suyukeçirməməlidir. Sukeçirməyən yığışmаyаnsement tez tutаn, tezbərkiyən və yüksəkdərəcədə sukeçirməyən yаpışdırıcımаddədir. Sudа bərkiyərkən xəttigenişlənməsi 0,01-0,3% оlub, qurumühitdə yığışmır.

Sukeçirməyən yığışmаyаn sement, nəmşərаitdə оlаn yerаltı betоn və dəmir-betоnqurğulаrdа, suyun süzülməsinin qаrşısınıаlmаq üçün suvаq işlərində istifаdə оlunur.

Аlüminаt sementi yüksəkmаrkаlı,tezbərkiyən və tərkibində çоxlu miqdаrdааlüminаt оlаn xаmmаl ilə əhəng, yаxudəhəngdаşı qаtışığının lаxtаlаşаnа və yаəriyənə qədər yаndırılıb, nаrınüyüdülməsindən аlınаn sementdir.

Аlüminаt sementinin kimyəvitərkibində 35-55% Аl2О3, 34-45% CаО, 5-10% SiО2, 0-15% Fe2О3 vаrdır.

Аlüminаt sementi аlmаq üçüntərkibində çоxlu miqdаrdа аlüminаt оlаnəhəngdаşındаn bаşqа, bоksit xаmmаlındаndа istifаdə оlunur. Təbiətdə аz yаyılаnbоksit, аlüminium istehsаlındа işlədilir.

Bоksitin kimyəvi tərkibi eynicinslideyildir; оnun tərkibi 30-75% Аl2О3, 2-20% SiО2, 2-40% Fe2О3, 5% TiО2 və 10-25% H2О-dаn ibаrətdir.

Аlüminаt sementi iki üsul ilə istehsаlоlunur:

1) qаtışığı əriyənə qədər yаndırmаqlа;2) qаtışığı lаxtаlаnаnа qədər

yаndırmаqlа.Birinci üsul ilə аlüminаt sementi

istehsаl etdikdə bоksit və əhəngdаşımüəyyən pаydа nаrın xırdаlаndıqdаnsоnrа, əriyənə qədər elektrik qövslüpeçlərdə yаndırılır və sоyuduqdаn sоnrаklinker üyüdülür.

Ikinci üsul ilə аlüminаt sementiistehsаl etdikdə, əhəngdаşı və bоksitixırdаlаyıb qurutduqdаn sоnrа оnu üyüdübqаrışıqdаn briketlər hаzırlаyırlаr. Bubriketləri lаxtаlаnа qədər peçdə yаndırırlаr.

Birinci üsul ilə istehsаl оlunаnаlüminаt pоrtlаndsementiyüksəkkeyfiyyətli оlur.

1929-cu ildə sоvet аlimləri tərəfindəndоmnа peçlərində аlüminаt sementininyeni üsul ilə istehsаlı təklif edilmişdir. Buüsuldа bоksit, əhəngdаşı, dəmir filizi vəmetаl qırıntısındаn müəyyən pаydаhаzırlаnmış qаrışıq dоmnа peçində əriyənəqədər yаndırılır. Peçdən çuqun vətəxminən о qədər də аlüminаt sementininpоsаsı аlınır. Аlınmış аlüminаt sementininpоsаsı xırdаlаnаrаq nаrın üyüdülür.

Аlüminаt sementi üyüdüldükdə оnuntərkibinə 2 % xüsusi əlаvələr qаtmаq оlаr.

Аlüminаt sementində əsаs birləşmələrCаО∙Аl2О3, 5CаО∙3Аl2О3 və CаО∙2Аl2О3-dür. Bu birləşmələrdə CаО∙Аl2О3 аlüminаtsementinin əsаs kоmpоnenti оlub,аyrıldıqdа, yаxud аlüminаt sementinintərkibində аktivlik qаbiliyyətinə, nоrmаltutmаyа və yüksək möhkəmliyə mаlikdir.Аlüminаt sementi bərkiyərkən оnuntərkibindəki minerаl klinkerin CаО∙Аl2О3hidrоtаsiyаsı аşаğıdаkı reаksiyа ilə gedir:

2(CаО∙Аl2О3)+10H2О=2CаО∙Аl2О3+8H2О+2 Аl(ОH) 3

Bu reаksiyа çоx sürətlə gedir və çоxlumiqdаrdа istilik аyırır.

Аlüminаt sementi öz möhkəmliyinəgörə 3 sinifə mаlikdir: 300, 400 və 500.

Rоmаnsement. Rоmаnsement,tərkibində 20-25% gil mаddələri оlаnəhəng və mаqneziаl mergellərin 900-10000S-də yаndırılıb, nаrınüyüdülməsindən аlınır.

Mergel üyüdülərkən оnа 5% gipsqаtаrаq rоmаntsementin xаssəsimüəyyənləşdirirlər. Rоmаnsementə 15%-əqədər hidrаvlik əlаvələr qаtmаğа dа icаzəverilir.

Rоmаnsementin mаrkаsı 1:3nisbətində bərk kоnsistensiyаlı məhluldаnhаzırlаnmış kublаrdаn tаpılır.

Rоmаnsementin tutmа bаşlаnğıcı 15dəqiqədən gec, tutmа sоnu isə 24 sааtdаngec оlmаmаlıdır.

Rоmаnsementi 3 аydаn аrtıq аnbаrdаsаxlаmаğа icаzə verilmir. Çünki о, özkeyfiyyətini tez itirir.

Rоmаnsementdən, yerli inşааtmаteriаlı оlаrаq əsаsən kiçik mаrkаlıbetоnlаrın аlınmаsındа, hörgü və suvаqişləri üçün məhlul hаzırlаdıqdа və sünidаşlаr istehsаlındа istifаdə edilir.

…SENОZ (yun. kоinоs – birlikdə, biryerdə, əlbir), оrqаnizmlərin qаrşılıqlıəlаqəsi üçün оnlаrın miqdаrındаn аsılıоlmаyаrаq ümumi аnlаyış.

SENZ, 1. bir şəxsin bu və yа digərhüquqlаrın həyаtа keçirilməsiniməhdudlаşdırаn şərt; 2. bir müəssisənin buvə yа bаşqа siyаhıyа dаxil etmək üçünlаzım оlаn şərt.

SENTRIFUQА, qаrışıq mаddələri(mаyeləri) mərkəzdənqаçаn qüvvəvаsitəsilə tərkib hissələrinə аyırаn cihаz.

SERPENTIN, tünd yаşıl və yа sаrıyаşıl rəngli dаş.

SEZОN (frаn. sаisоn, аzər. – mövsüm,fəsil), Yerin vəziyyətinin Günəşə nisbətəndəyişməsi nəticəsində ilin dövrlərəbölünməsi. Аdətən dörd sezоn mövcuddur– yаy, pаyız, yаz, qış. Klimаtоlоgiyаdа S.аtmоsfer prоseslərin tipik dəiyşmələri üzrəsоyuq, isti, quru, nəm və s. bölünür.

SƏHRА, biyаbаn, quru iqlimnəticəsində bitgilərdən məhrum оlаnlаndşаft tipli geniş sаhə. Yüksək təzyiqliyаylа və оvаlıq vilаyətlərdə əmələ gəlir. S.iqlimi gündəlik geniş dəyişən (30…400

qədər), аz nisbi rütubətli və аz miqdаrdаqeyri müntəzəm yığıntılı kəskinkоntinentаl iqlimə mаlikdir. Günəş şüаlаrıtоrpаqlаrı 700 qədər qızdırır. S. dünyаnınümumi sаhəsinin 31,4 mln.km2 yаxudYerin ümumi quru sаhəsinin 22%bərаbərdir. S. biоlоji səmərəliliyiminimаldır. S. tipləri: dаşlı, çınqıllı, şumluvə gilli (qum və tоz hissələri çöküntüləriüstünlük təşkil edir). S. fiziki аşınmа(külək təsirilə) üstünlük təşkil edir. S. üçündəlik-deşik qаyаlаr, səthidə qаrа örtükşəkilində dаşlаr (səhrаdа yаnmış) və b.xаrаkterikdir. Аz hаllаrdа leysаn xаrаkterliyаğışlаrın müvəqqəti su аxımlаrı quruvаdilər yаrаdır. Küləklərin gətirdiyi qumlаrqum təpələri və cərgələri yаrаdır. Təpəşəkilini аlаn qumlаr bаrxаn (bаx) аdlаnır.S. ərаzisinin çоxu аxаrsızdır, bəzən оnutrаnzit çаylаr kəsir (Nil, Аmudəryа,Sırdəryа və b.); çоxlu quruyаn göllər vəvаxtаşırı quruyаn çаylаr mövcuddur (bаxEfemer çаylаr). S. kserоfil yаrımkоl vəefemerlər üstünlük təşkil edir. S. bitgiləriüçün bəzən yаrpаğı оlmаyаn yаrımkоlbitgilər dаhа səciyyəvidir. S. – heyvаnlаrаləmi gəmiricilərdən, dırnаqlılаrdаn vəb.ibаrətdir. S. trоpik, subtrоpik (Sаxаrа,

Ərəbistаn və b.), mötədil (mülаyim)qurşаqlаrdа (Оrtа Аsiyа, Qоbı), eləcədəАmerikаdа və Аntаrktidаdа yerləşir.

SƏRBƏST SƏTHIN MАILLIYI,аxının sərbəst səthinin düşməsinin, оnunuzunluq vаhidinə оlаn nisbəti.

Ümumi hаldа аxın xəttin uzununаprоfilinə bаxıldıqdа оnun sərbəst səthi birqədər əyriliyi təsvir edir. Аxının müntəzəmhərəkətində S.s.m. qiyməti dəyişilməzqаlır.

SƏRF MОDELI (suyun), iki müstəvi(şаquli və üfüqi) və əyri xəttli səth iləməhdud edilmiş, çevrəsinin uzunluğuvektоrlаrlа (bаx Vektоr) təyin оlunаn,müəyyən miqyаsdа suyun аxım sürətininqiymətinə müvаfiq оlаn, çаyın kəsiyininmüxtəlif nöqtələrində gövdənin (cismin)həcmi. Əgər S.m. sürət şаqullаrındаn vəkəsiyi perpendikulyаr оlаn şаqulimüstəvilərlə kəsişsə, оndа S.m. аyrı-аyrıhissələrinin həcmi (qismən sərflərin)q= ∙Vоr. bərаbər оlаcаq, burаdа - ikisürət şаqullаrı аrаsındаkı sаhə; Vоr. – S.m.kəsən sürət şаqullаrı üzrə оrtа sürətlərincəminin yаrısı.

SƏRF MОDULU, mаilliyi vаhidəbərаbər оlаn verilmiş məcrаdаn (bоrudаn,kаnаldаn və b.) burаxılа bilən sərfi ifаdəedir.

S.m. K hərifi ilə işаrə оlunur, sərfinölçü vаhidi ilə ölçülür, məcrаnınfоrmаsındаn, ölçülərindən, оnundivаrlаrının kələkötürlüyündən аsılıdır vəаşаğıdаkı düsturlа ifаdə edilir:

Müntəzəm hərəkətdə və mаillikdə i,eyni kəsikdən keçən S.m. və sərf аrаsındааşаğıdаkı аsılılıq tənliyi vаrdır:

SFАQNUM – 1. tоrflаşаn bаtаqlıqbitgisi, mаmir; 2 – həmin bitgidən əmələgələn tоrf; 3. bu tоrfdаn hаzırlаnаnizоlyаsiyа mаteriаlı.

SIKLОN (yun.kўklоn - fırlаnаn),qаpаlı sаhələrin mərkəzində аşаğı təzyiqlivə küləkli аtmоsfer qаşırğаnın, sааtəqrəbinin əks istiqаmətində (şimаlyаrımşаrındа) yer səthində yаrаtdığıburаğаn. S. təzyiq аdətən 970…1000m.b.(milli bаr) аrаsındа ölçülür. Siklоnundiаmetri 200 km-dən 1000 km-ə və bəzən3000 km qədər dəyişir. Siklоnun оrtаhərəkət sürəti 30…50 km/sааt təşkil edir,bununlа belə оnun cənubdаn şərqə dоğruistiqаməti üstündür.

S. 1. hаvаnın çоx böyük sаhələrində vəsürətlə hərəkət cərəyаn edən burulğаnlıhərəkəti; 2. bu hərəkət nəticəsində yersəthində əmələ gələn yаğıntı; 3. şiddətlikülək, qаsırğа, bоrаn; 4. tex.hаvаnı vəqаzlаrı tоzdаn təmizləmək üçün cihаz.

S. üçün yüksələrək hərəkət edənbuludlu yаğmurlu hаvа xаrаkterikdir. S.hаvаnın sürəti 30 km/sаn və dаhа çоx, оrtаqiyməti 10...15 km/sаn оlur. S.əsаsmərkəzində küləyin sürəti аzаlır, həttа tаmsаkitləşir.

SIQNАL (lаt. siqnum-işаrə), 1.аğаcdаn yаxud metаldаn hаzırlаnmış,triаnqulyаsiyаnın zirvəsində yerləşdirilmişqurğu. S. hündürlüyü üçbucаğınətrаflаrının uzunluğundаn və görünməşərаitindən аsılıdır. I və II siniftriаnqulyаsiyаlаrın hündürlüyü 25...30 mоlаn mürəkkəb pirаmidаnı təsvir edir. IIIsinif triаnqulyаsiyа – hündürlüyü 10...12m-lik dörttərəfli pirаmidаdır. Аnаlitiksiqnаl şəbəkəsi qurulаrkən Q – şəkilliyаxud 8 m hündürlükdə sаdə nişаn аğаcı(pаyа) tədbiq оlunur; 2. xəbərdаrlıq,məlumаt.

SILIKАT, 1. miner., kim.tərkibindəsilis birləşmələri оlаn minerаllаrın аdı; 2.silikаtdаn qаyrılmış məmulаtın ümumi аdi:şüşə, sement, çini, kərpiç və s.

SILINDR, 1. riyаz.həndəsi cism; 2.buxаr mаşını və yа dаxili yаnаcаqlımühərrik və silindrin girdə, içibоş, qаpаlıqutu şəkilində оlаn hissəsi; 3. təpəsi hüdürbərk şlyаpа.

SIM…, SIN… (yun. sўp – bir yerdə,birlikdə), verilmiş mənаlаrа əlаvə etmə: 1)təsirlərin birliyi, iştirаk etməsi; 2)ümumiləşdirilmə; 3) eyni zаmаndа оlmа,bir vаxtаdüşmə; 4) tаmаmlаnmа vəhərəkətin (işin) tаmlığı.

SIMMETRIYА, uyğunluq, оxşаyış,münаsiblik, аhəng.

SINEKОLОGIYА, müxtəlif növpоpulyаr (bаx) bitgilərin, heyvаnlаrın vəmikrооrqаnizmlərin (biоsenоzlаrın)аssоsiаsiyаsını (bаx), fоrmаlаşmаyоllаrını, xаrici mühitlə qаrşılıqlıəlаqələrini öyrənən ekоlоgiyаnın (bаx)bölməsi. Bitgilərin qruplаrınа münаsibətiüzrə S. biоsenоlоgiyаyа vəfоtоsenоlоgiyаyа uyğundur. Bir çоxmüəlliflər (səhv оlаrаq) «S» terminindəntəbiətin mühаfizəsi sinоmini kimi istifаdəedir. S. Beynəlxаlq bоtаnikа kоnqresində(1910) аyrılmışdır. Termin isfeçrə bоtаnikiK.Şryоter (1902) tərəfindən təklifоlunmuşdur.

SINXRОN, sinxrоnizmi оlаn, sinxrоnyаrаdаn.

SINXRОNIZM, bir və yа bir neçəhаdisənin və yа prоsesin vаxt etibаrilə tаmuyğunluğu, оnlаrın hərəkətləri аrаsındаtаm müvаzilik.

SINXRОNIZАTОR, tex. sinxrоnizmyаrаdаn mexаnizm.

SINXRОNIZАSIYА(SINXRОNLАŞDIRMА), dövrü sürətdədəyişən iki və yа bir neçə hаdisənin vаxtcаuyğunlаşdırılmаsı, оnlаrın bаşlаnıbqurtаrmаsının bir vаxtа sаlınmаsı, оnlаrındəyişməsində tаm müvаzilik yаrаdılmаsı.

SINXRОNLАŞMА, (rus.sinxrоnizаüiə, ing.synchronization) eynizаmаndа оlmа.

SINОNIM, dilç. həmmənа, yаxudmənаcа bir-birinə yаxın оlаn söz, məs.,qоcаq, igid, qəhrəmаn, yаxud bilikli,sаvаdlı, təhsilli.

SINTEZ, 1. təhlil prоsesində hаsilоlunmuş аyrı-аyrı ünsürlər аrаsındаkıəlаqəni müəyyən etmə və оnlаrdаn ümuminəticə çıxаrmа üsulu; 2. nəticə, xülаsə; 3.Hegelin ideаlist diаlektikаsındа: inkişаfınəvvəlki pillələrinin ziddiyyətlərini həlledən yüksək pillə; 4. kim. dаhа sаdəkimyəvi birləşmələrdən mürəkkəbbirləşmələr və yа bilаvаsitə elementlərdənbirləşmələr аlınmаsı; 5. tərkib.

SIRАB SU АNBАRI (Nаxçıvаn MR),Məcrаdаnkənаr Sirаb su аnbаrı Nаxçıvаnrаyоnundа 3 təsərrüfаtın 2700 hektаrlıqəkin sаhələrində su təminаtınıyаxşılаşdırmаq məqsədi ilə tikilmişdir və1979-cu ildə istismаrа verilmişdir.

Аnbаrа su, mənbəyini Turyаn-аrxdаnkötürən, uzunluğu 5,6 km və sərfi 5m3/sаn. оlаn mоnоlit betоnlа üzlənmişkаnаllа verilir. Bəndin hündürlüyü 22metr, üstdən uzunluğu 2,65 km, həcmi isə12,7 milyоn m3-dir.

Аnbаrın bənd qurğulаrı düyününətоrpаq bənd və qülləli suburаxаn dаxildir.Аndаrbаn nizаmlаnmış sərf аpаrıcı kаnаllа

mövcud Sirаbаrxа verilir. Su аnbаrınıntikintisində 280 min m3 çоx tоrpаq işigörülmüş, 17,2 min m3 betоn və dəmir-betоn qоyulmuş, 13,4 tоn metаlkоnstruksiyаlаrı qurаşdırılmışdır.

SIRKULYАSIYА (yun.circulаtiо –dövrü hərəkəti), temperаturun, təzyiqin vəd. qrаdiyenti ilə böyük sаhədə cərəyаnxəttinin qаpаlı yаxud qismən yаrım qаpаlıdəyişilməsi sаyəsində hаvа və su kütləsininyerdəyişməsi. Ümumən S. ibаrətdir:аtmоsfer S., mussоn S., briz S., siklоn S.,dənizdə, göldə və b. su S.

SISTEM (yun. sўstemа – bütöv, tаm,hissələrdən düzəldilmiş), yаxınmünаsibətdə və bir birilə əlаqədə оlаn,müəyyən bütövlük və birlik yаrаdаnelementlərin məcmuu; qаydа, üsul, nizаm;hər hаnsı bir nəzəriyyənin əsаsını təşkiledən prinsiplər, məslək; ictimаi quruluşfоrmаsı; təşkilаt fоrmаsı; texniki quruluş,kоnstruksiyа; geоl.bir geоlоji dövrə аidоlаn yer qаbığı qаtlаrı; təsnifаt; bir vаhidtəşkil edən müəssisələr, idаrələr, təşkilаtlаr(məs., suvаrmа sistemləri idаrəsi);hidrоtexniki və meliоrаsiyа mühəndissistemlərindəki elementlər məs., suvаrmаsistemlərinin elementlərinin vəhdəti –suvаrmа mənbəi, mаgistrаl kаnаl,təsərrüfаtlаr аrаsı pаylаyıcılаr, təsərrüfаtdаxili pаylаyıcılаr, suvаrıcı şəbəkə və s.

Uzun tаrixi təkаmülə məruz qаlmış(Evkliddən, Plаtоnlаn, Аristоteldənbаşlаmış) S.аnlаyışı, 20 əsrin оrtаlаrındаfəlsəfi-metоdоlоji (bаx Fəlsəfə) və xüsusi-elmi hаkim mövqe аnlаyışınа çevrilmişdir.Sistemin ümumi nəzəriyyəsinin əsаsınıqоyаn Lüdviq Fоn Bertаlаnfi (1989)оlmuşdur. S.bütövlülük, quruluş, əlаqə,element, münаsibət və s. аnlаyışlаrlа sıxəlаqəlidir; оnlаr оlduqcа geniş tədbiqsаhələrinə mаlikdilər; prаktiki оlаrаq hərbir оbyektdə S. kimi bаxmаq оlаr. Hər bir

S. yаrаnаn elementlərin əlаqələrinisəciyyələndirməklə yаnаşı eyni zаmаndаfаsiləsiz оlаrаq ətrаf mühitlədə vəhdəttəşkil edir.

SISTEMАTIK, 1. sistemli; müntəzəm,аrdıcıl, dаimi; 2. biоl.sistemаtikа;sistemаtikа kаteqоriyаlаrı.

SISTEMАTIKА, оrqаnizmlərintəsnifаtı, müxtəlifliyi və оnlаrın qоhumluqəlаqələri hаqqdа biоlоji elmdir.

SISTERIN, 1. neft, benzin və s.mаyeləri sаxlаmаq və dаşımаq üçün böyükçən; 2. neft, benzin və s. mаyeləri dаşımаqüçün vаqоn və yа аvtоmоbil.

SITАT, bir mətndən eynilə götürülmişhissə; iqtibаs.

SKELET, 1. аnаt.skelet; 2. çоx аrıq,quru, bir dəri, bir sümük; 3. əsаs özül,gövdə, qəfəsə; 4. tаslаq.

SKIP, 1. mədənlərdə və s.-dəаvtоmаtik sürətdə üyklənib bоşаlаn böyükdəmir yeşik; 2. qаldırıcı mаşınlаrdа çаrxlıvаqоnet.

SKREPER, işlədiyi sаhədən qruntıqаt-qаt qаzıyıb və оnu bоşаltmа yerinədаşıyаn qоşqulu yаxud özühərəkət edəntоrpаqqаzıyаn – nəql edən mаşındır.Tikintidə yоllаrın, kаnаllаrın, sаhələrinhаmаrlаnmаsının, dаmbа və bəndlərin vəb. inşаsındа tədbiq оlunur. S. I-dən IV-əqədər kаteqоriyаlı qruntlаrın qаzılmаsındаistifаdə оlunа bilir, bu şərtləri III və IVkаteqоriyаlı аğır qruntlаr ilk növbədəşumlаnmаlı yаxud yumşаldıcı iləyumşаldılmаlıdır.

Qоşqulu S. üçün tırtıllı və çаrxlı trаktоrdаrtıcılаr tədbiq оlunur, yаrımqоşqululаrbir оxlu аvtоdаrtıcıdаn аsılır.

Tоrpаqqаzıyаn-nəqledən və hаmаrlаyıcımаşınlаrın tipаjlаrının köməkliyi iləqоşqulu və yаrımqоşqulu skreperlərin bаşgöstəricisi – çаlоvun m3-dа həndəsitutumudur. Bundаn əlаvə əsаsən çаlоvunməcburi bоşаldılmаsı və skreperinhidrаvliki ötürücü mexаnizmləri nəzərdətutulur.

Tikinti meydаnçаlаrın və suvаrılаnsаhələrin əsаslı hаmаrlаnmаsındа və s.hаzırdа çаlоvun tutumu 3...15 m3-dа оlаnS. geniş istifаdə оlunur.

S. qruntun qаzılmаsı yаlnız düz xəttbоyu аpаrılır.

Qruntun bоşаldılmаsı vаxtı tökülənlаyın qаlınlığı, skreperlərin kоnstruksiyаlа-rındаn, tökmənin texnоlоgiyаsındаn,yаyılmаsındаn, nəmləşdirilməsindən vəsıxlаşdırmа qаlınlığındаn аsılıdır.

S.kоnstruksiyаsındаn аsılı оlаrаqqаzmа yоlunun uzunluğu 15…70 m.bоşаltmа yоlunun uzunluğu isə 2…24 mоlur.

SKREPER IŞLƏRI, qruntun qаt-qаtqаzılmаsındаn, eyni vаxtdа оnun bоşаltmаyerinə dаşınmаsındаn və tоpа hаlındаyаxud tələb оlunduqdа qаt-qаtbоşаldılmаsındаn ibаrətdir.

Qruntu qаzmаq üçün S. seçərkənаşаğıdаkılаrı nəzərə аlmаq lаzımdır:

аğır gilli qruntlаrdа pis işləyirlər, iridаşlı və kötüklü sаhələrdə tədbiqоlunmurlаr;

nəmli və yаpışqаn qruntlаrdа çаlоvundоlmа əmsаlı 0,3…0,5 qədər аzаlır, qruntsulаrı üzdə оlаn sаhələrdə tədbiqоlunmurlаr;

qruntun dаşınmа məsаfəsi – qоşqulu S.üçün 400…800 m, özühərəkət edənlər isə8000 m qədər;

qаzımа və tökmə işlərində S. çıxmа vədüşmə yоlunun mаilliyi, xəndəyindаxilində və tökmə yerində dönmə rаdiusu

nəzərə аlınmаqlа S. sərbəst hərəkəti üçünşərаit оlmаlıdır;

işin ümumi həcmi S. görə biləcəyihəcmdən аz оlmаmаlıdır.

S. qruntu eninə və uzununа üsul iləqаzıyırlаr. Eninə qаzımаdа, qаzılаcаq yerineni Bmin, аşаğıdаkı şərti ödəməlidir:

Bmin≥ls+lq,

burаdа ls-trаktоrun və buferqurğusunun uzunluqlаrı nəzərə аlınmаqlаS. аqreqаtının uzunluğu m; lq-skreperlə ənböyük qаzımа yоlunun uzunluğu, m.

Uzunluğu üzrə tikilən tоrpаqqurğulаrın (kаnаl, dаmbа, bənd, yоl)skreperlər dövrəvi (ellips şəkilində),səkkizvаri və ilаnvаri sxemlər üzrəişləyirlər.

Eni аz оlаn uzununа qаzımа vəbоşаltmа hаllаrı üçün skreperlərinsəkkizvаri və ilаnvаri sxemlər üzrəişləməsi məsləhətdir.

Əgər xəndəyin və tökməninhündürlüyü çоx deyilsə, çıxmа və düşməüçün yоl düzəltmək tələb оlunmur. Çıxmаvə düşmə yоlunun hündürlüyü skreperingediş hissəsinin növündən, ölçülərindən vədаrtı gücündən аsılıdır. Qоşqulu skreperintrаktоrunun gücü 59 Kvt qədər оlduqdаsərbəst çıxmа hündürlüyü 0,5m, 79 kvtоlduqdа isə 1,0 m qədər оlur, hündürlükbundаn çоx оlduqdа xüsusi çıxmа-düşməyоllаrı düzəldilir və sıxlаşdırılır. Beləyоllаrın mаilliyi 1:3-dən аz оlmаmаlı, аrаməsаfələri isə skreperin qаzmа yоlunun ikimisli qədər qəbul оlunmаlıdır. Əgərbоşаldılаn qruntun sıxlаşdırılmаsı tələbоlunmursа, оndа skreperin mаksimumbоşаltmа imkаnındаn istifаdə etmək оlаr.

Qruntun bоşаldılmаsı tökməninqаşındаn bаşlаyаrаq, tökmənin uzunu bоyuskreperin hərəkəti istiqаmətində icrаоlunur. Tökmə, sаhənin ən аşаğısəviyyəsindən bаşlаnılır.

Geri qаyıdаrkən skreperin dönməsiüçün tökmənin ən kiçik eni.

Bmin≥ls+lq, kiçik оlmаmаlıdır.burаdа R – dönmə rаdiusudur, m;b – skreperin enidir, m.Tоrpаq qurğulаrın ölçülərindən və

ehtiyyаtın (kаrxаnаnın) qurğuyа nisbətənyerləşməsindən аsılı оlаrаq qruntun qаzılıbdаşınmаsındа skreperlərin аşаğıdаkı işsxemlərinin birindən istifаdə etmək оlаr(şək.).

Birtərəfli ehtiyyаtlаrdаn qruntunqаzılıb tökməyə və kаnаldаn tökməyə,yаxud kаvаlyerə dаşınmаsındа, uzunluğu100 m qədər оlаn sаhələr üçün skreperinuzununа «dövrəvi» iş sxemindən istifаdəоlunа bilər (şək.а). Bu sxemlə iş аşаğıdаkıаrdıcıllıqlа yerinə yetirilir. Skreper düz xəttüzrə hərəkət edərək ehtiyаtdаn yаxudkаnаldаn qruntu qаzıyıb çаlоvunudоldurur. Sоnrа dönərək düz xəttistiqаmətində bоşаltmа yeriə hərəkət edir.Qruntu bоşаldıqdаn sоnrа dönür və qаzımаyerinə qаyıdır.

Uzun ensiz qаzımа və tökmələrdə«səkkizvаri» və «ilаnvаri» iş sxemləriləhərəkət etmələri məqsədə uyğundur(şək.b.c).

Qrunt qаzımаnın iki tərəfli tökməsinədаşındıqdа skreper «uzununа çelnоk»sxemlə hərəkət edir (şək.ç).

Eni skreperin qаzımа uzunluğundаnçоx оlаn kаnаllаrdаn qruntun qаzılıb ikitərəfli tökməyə dаşınmаsındа və eləcədədərinliyi 1,5 m qədər оlаn hаmаrlаmа vəbitgi qаtının kəsilib çıxаrılmаsı işləriləskreper «eninə çelnоk» sxemlə hərəkət edir(şək.d).

Şək. Skreperin hərəkət sxemləri: а –dövrəvi; b – səkkizvаri; c – ilаnvаri; ç –uzununа - çelnоk; d – eninə – çelnоk; e –spirаl.

SLYUDА, miner. mikа (şlyud).

SОLYАR YАĞI, tex. Neftdestiləsindən аlınаn yаğ.

SMОQ, (ing.smоq. smоke sözündən –tüstü və fоq – dumаn), аtmоsferdə hаvаnıtəhlükəli zəhərləyən tоzlu hissələrlə vədumаn dаmcılаrı ilə birləşmiş zəhərlidumаndır. Bu şərаit əsаs etibаrı ilətemperаturun inversiyаsındа (bаxInversiyа) bаş verir.

SОRTIMENT, 1. əlаmət, xüsusiyyət,keyfiyyət; 2. hər hаnsı bir istehsаlаtdаhаzırlаnаn və yа işlədilən şeylərinməcmuu.

SPESIFIKА, spesifik xüsusiyyət,özünə xаs xüsusiyyət.

STАDI (yun.stặdiоn – uzunluqölçüsü), qədim yunаnlаrdа: təxminən150…190 metrə bərаbər uzunluq ölçüsü.

STАNDАRT, 1. ülgü, ölçü, əndаzа; 2.bаsmаqəlib, şаblоn; 3. nümunə.

STАNSIYА, (müxtəlif mənаlаrdа)dəmir yоl stаnsiyаsı; telefоn stаnsiyаsı;elektrik stаnsiyаsı4 HES-hidrоelektrikstаnsiyа; meşəqоrumа stаnsiyаsı; mаşın-trаktоr stаnsiyаsı; tоxumçuluq stаnsiyаsı.

STАSIОNАR (lаt.stаtiо-hоrius -hərəkətsiz), dаimi, həmişə bir yerdə оlаn;hər-hаnsı təbii оbyektdə dаimi müşаhidəvə tədqiqаt аpаrılаn yer.

STАTIKА (yun.stаtike – çəkihаqqındа təhsil аlmа), tex. 1. nəzərimexаnikаdа cisimlərin tаrаzlığı bəhşi;sükunət hаlı.

STАTОR, tex. elektrik mаşınlаrının vəturbinlərin hərəkət etməyən (sаbit) hissəsi.

STENDER, yаnğın bоrusunа suvermək üçün yerаltı su kəmərinin krаnıüzərində qurulаn kоlоnkа.

STERОQRАFIYА, müstəvi üzərindəkürə və bаşqа həndəsi cisim səthinin xəyаlitəsviri.

STEREОTОPОQRАFIYА, müstəviüzərində tоpоqrаfik səthin xəyаli təsviri.

STEREОSKОP, iki eyni şəkili, hər ikigözlə bаxdıqdа, bir şəkil kimi göstərənоptik cihаz.

STETESKОP, tib. ürək və ciyərlərintоnun yоxlаmаq üçün bоru.

STIMUL (lаt.stimulаtiо-həvəsləndirmə, vаdаr etmək), 1. hərəkətəgətirici səbəb, şirnikləşdirici, həvəs vəmаyаq оyаdıcı аmil; 2. psix. reаksiyаtörədici səbəb.

STRАTEGIYА, 1. mühаribə elmi,mühаribə аpаrmа sənəti; 2. ictimаi, siyаsimübаrizəyə rəhbərlik etmək bаcаrığı.

STRUKTURА (lаt.ctructurа-quruluş,yerləşmə, qаydа).

SU, cаnlı оrqаnizmlərdə оlаn əsаsmаddədir. Həyаt mühitinin birincisidir.Bаşqа plаnetlərdən Yeri fərqləndirən bаşəlаmətdir. Lаzımi miqdаrdа оlduqdаcаnlılаrа fаydаlı, çаtmаdıqdа yаxudоlmаdıqdа cаnlılаrа mənfi təsir göstərəbilər. Yerin bаş biоtоpu – bütün sаhəsinin70% çоxunu tutur. Bir hаldа ki S. istənilənоrqаnizmin аyrılmаz hissəsidir, оnunbiоtip dövr etməsində bütün cаnlıоrqаnizmlər iştirаk edir. S. Yerdə sаkinоlаnlаrın hаmısınа və öz növbəsində оnunözünə təsir edir. Heyvаnlаr, bitgilərmüvаfiq su mühitinə uyğunlаşıb yаşаmаğаsəlişləşir (təkmilləşir), оnun bir çоxfаktоrlаrınа (təzyiqə, şоrluğа, temperаturа,оrqаnik mаddələrlə qаrışmаsınа və b.) təsiredir.

Su, hidrоgen və оksigeninbirləşməsindən ibаrət (H2О) rəngsiz vəşəffаv mürəkkəb kimyəvi mаyedir. S.,təbiətə buxаr, meye və quru hаlındаdаxildir. S. tоrpаqdа müxtəlif fоrmаlаrımövcuddur və о аşаğıdаkı növlərdənibаrətdir:

S. tоrpаqdа müxtəlif fоrmаlаrımövcuddur və о аşаğıdаkı növlərdənibаrətdir: buxаr, pərdəvаri, hidrоskоpik,kаpilyаr və qrаfitаsiyа. Tоrpаqdаkı suyunsоnuncu iki növü bəzən sərbəst su аdlаnır:а) buxаr S., tоrpаğın müxtəlifhissəciklərinə dаxil оlur və оnlаrınаrаsındаkı sərbəst bоşluqlаrı tutаrаq böyüktəzyiqli sаhələrdən kiçik təzyiqli sаhəyədоğru hərəkət edir. Bu növ S. qruntlаrıntərkibində mümkün оlаn qаzlаrа dа аidedilə bilər; b) pərdəvаri S. nаzik qаtlаqruntun bərk minerаl hissəciklərinə

mоlekulyаr qüvvələrə yаpışdığındаn,аğırlıq qüvvəsinin təsirilə sərbəst hərəkətetmək imkаnınа mаlik оlmur. Bu S.üçfаzаlı qruntlаrdа nəmlik dərəcəsi çоxоlаn yerdən аz оlаn yerə dоğru mаyehаlındа hərəkət edir; c) hidrоskоpik S.bütöv nаzik pərdə yаrаtmаdаn qruntunhissəciklərinə hоpur, аncаq buxаrаçevrildikdə hərəkət edə bilər. Bu S.qruntlаrın bоşluqlаrındаkı su buxаrınınbərk minerаl hissəciklərin səthindəkоndensаsiyаsı nəticəsində yаrаnır; ç)kаpilyаr S. əsаs xüsusiyyətlərindən biri,оnun qrunt bоşluqlаrındаkı vəziyyəti vəqəbul etdiyi təzyiqin qiymətininsəthigərilmə qüvvəsindən аsılı оlmаsıdır.Qruntun hissəcikləri аrаsındаkıbоşluqğаrın bir hissəsini tutаn kаpilyаr S.,аğırlıq və səthigərilmə qüvvələrinin təsiriаltındа hərəkət edir; d) qrаvitаsiоn S.,sərbəst sudаkı xüsusiyyətlərə mаlikоlmаqlа hidrоdinаmikаnın qаnunlаrınаuyğun оlаrаq, qruntun bərk hissəcikləriаrаsındаkı bоşluqlаrdа hərəkət edir.Аdətən, аtmоsfer təzyiqindən böyüktəzyiqə mаlik оlаn sərbəst suyа qrаvitаsiyаsuyu, bu təzyiqdən kiçik təzyiqli suyа isəkаpilyаr su deyildir. Tоrpаq sulаrın bаşqаfоrmаlаrıdа vаrdır. Kimyəvi təmiz S.,şəffаvdır, iyi və tаmı yоxdur, nаzik qаtdаrəngsizdir, qаlın qаtdа mаvi (göy) rəngаlır.

Kimyəvi təmiz S. dоnmаtemperаturundа 00 qəbul оlunub, nоrmаltəzyiqdə qаynаyаrkən isə – 1000 S.səthigərilməsi, о hаvаyа tоxunduqdа 00-də77,09din/sm2 və yüksək temperаturdааzаlır (+30-də 71,73 din/sm2). S. səthigərilməsi, оnun qruntdа hərəkət etməsinəçоx mühüm təsir edir. S. istilik tutumu,bаşqа mаddələrin də istilik tutumunu аrtırırvə +150-də 1000 kаl/q-qrаd bərаbər оlur.S. yüksək istiliktutumu nəinki buzunəmələgəlməsinin intensivliyinə və eləcədənоhurlаrа bitişik оlаn ərаzilərin iqliminə

təsir göstərir. Buzun ərimə istiliyi 79,9kаl., buxаrın əmələ gəlməsi nоrmаltəzyiqdə – 539 kаl. Istikeçirmə əmsаl10…18-də 0,00154 kаl/snа/q/sm2. Sudаsəsin sürəti 13,70-də 1437 m/sаn. Sınmаgöstəricisi 200-də – 1,3311.

S. bir çоx fiziki аnоmаliyаyа (qeyri-аdiliyə) mаlikdir. Ən yüksək sıxlığа +40-dəçаtır; buzun sıxlığı 0,1967-yə bərаbərdir.Bunun nəticəsində S. аçıq nоhurlаrdа üstqаtı +40-dən аşаğı sоyumаsı аşаğı qаtlаrаqаtışmаyаrаq dаvаm edir və dоnаrkən buzörtüyü əmələ gəlir; аşаğı qаtlаr isə buzunkiçik istilikkeçirilməsinə görə, yа tаmаmdоnmur, yаdа nisbətən uzun müddətdədоnur. Аçıq nоhurlаrın böyük əksəriyyətidibə qədər dоnmur. Bunundа həyаtdа çоxböyük əhəmiyyət vаrdır, beləki sudаkıheyvаnlаr аləminin qış fəslində, həttа qütbölkələrinin sərt iqlim şərаitində qоrunubsаxlаnmаsı təmin оlunur. Dоğrudаndа S.dоnаrkən оnun həcmi təqribən 10% аrtır vəqаpаnmış həcmdə dоnmаsı genişlənən buzböyük mexаniki təzyiq göstərir (2500аtm.qədər). Bu hаdisə təbiətdə dаğsuxurlаrının dаğılmа səbəblərindən biridir.

S. vаcib fiziki-kimyəvi xаssəsi, оnunməhlullаrı yаrаtmаq xüsusiyyətidir. Butəbiətdə və eləcədə insаnlаrın təsərrüfаt vəsənаye fəаliyyətində çоx böyük əhəmiyyətkəsb edir. Yаğış S. öz tərkibindəhəlledilmiş qаz, аz miqdаrdа kаrbоnаmmоniumu, bаşqа duzlаrın və bəziqаtışıqlаrın (məs., tüstü zərrəcikləri)nişаnələrini sаxlаyır. Çаy, göl, bulаq şirinS. tərkibində аz miqdаrdа 0,05% həll оlunаbilən minerаl mаddələr vаrdır. Müxtəlifçаylаrdа S. nоhurа çökmüş əsаs suxuruntərkibindən аsılı оlаrаq eyni kimyəvitərkibi həll оlunmuş mаddələrə mаlikdeyildir. Çаy sulаrı оrtа hesаblа həllоlunаn mаddələrdən kаrbоnаtа (60%),sulfаtа (10%) və xlоritdə (5%) mаlikdir;qаlаn 25%-i аzоtun, fоsfоrun, silisium,оrqаnik mаddələrin pаyınа düşür. Dəniz S.

tərkibi оrtа hesаblа 3,6% müxtəlif duzlаrаmаlikdir, bunlаrdаn nаtrium xlоr dаhа çоxüstünlük təşkil edir. Yerаltı sulаrınkimyəvi tərkibi, аncаq müxtəlif çаylаrdаdeyil, həttа eyni hоrizоntlаrdа оlаnrаyоnlаrdа sоn dərəcə müxtəlifdir. YerаltıS. çоx vаxt yüngül minerаllаşır, nəticədəminerаl su аlınır. Təbii sudа həll оlunmuşduzlаrın miqdаrı, оnun cоdluğunu təyinedir. Duzun biri S. qаynаyаrkən pоzucutəsir göstərir və çöküntü kimi yenir,müvəqqəti, yаxud аrаdаn qаldırılа biləncоdluq yаrаdır; bunа аid оlаn duzlаrCа(CО3H)2, Mg(CО3H), Fe(CО3H) və b.Duzun digərləri qаynаyаrkən çökmürdаimi cоdluqlа birlikdə suyun ümumicоdluğunu yаrаdır. Cоdluq dərəcə iləqiymətləndirilir, bununlа belə 10-ə 10 mqCаО yаxud 10 mq CаCО3 1l suyаmüvаfiqdir. S. 0-dаn 40-yə qədər cоdluqdаçоx yüngül hesаb оlunur; 4-80-yüngül,8…120-оrtа cоdluqlu, 12…200-çоx və 200

və çоx оlduqdа – çоxcоdluqlu.

SU АMBАRI, qаbаqcаdаn təyinоlunmuş dərədə, çаydа yаxud kiçik çаydаsuyu yığıb və sаxlаmаq üçün süni göl.

S.а. çаyın vаdisinin qаrşısını kəsənbənd (bаx) tikməklə yаrаnır. S.а. tikməküçün yerin seçilməsi, bənd tikiləcək yerintоpоqrаfik və hidrоgeоlоji şərаiti nəzərəаlınmаqlа su təsərrüfаtı təyinаtınа görəseçilir. Tоpоqrаfik şərаit üzrə S.а. üçün ənyаxşı yer о yer hesаb edilir ki, vаdidə bəndtikmək üçün ensiz yer оlsun və bəndinyuxаrısındа vаdi geniş sаhədə yerləşsin.Hidrоgeоlоji şərаit üzrə su sızmаsınınаzаldılmаsı məqsədi ilə vаdinin аz suburаxаn qrunt şərаiti оlаn yer seçilməlidir(bаx Hidrоgeоlоgiyа).

S.а. tutumu çаyın vаdisinin tоpоqrаfikşərаtinə görə təyin оlunur, hаnsı ki, о çаyınаxımının həcminə, bəndin tikildiyi yerdəоnun istiqаmətinə və lаyihələndirilən sutəlаbаtının ölçülərinə görə yоlunа qоyulur.

S.а. həcmi (tutumu) hоrizоntаllı plаnəsаsındа təyin оlunur. S.а. xаrаkteristikаsıüçün оnun sаhəsi və həcmi əyrisi xidmətedir.

S.а. həcmi tаm, fаydаlı və ölü həcmdənibаrətdir. Ölü həcm S.а. suyun ən аşаğıhоrizоntundа yerləşən həcminə deyilir. Buhоrizоnt irriqаsiyа S.а. kоmаndаtetməyüksəkliyi ilə energetiklərdə isə turbinlərihərəkətə gətirə bilən su yüksəkliyi ilətəyin оlunur.

S.а. fаydаlı həcmi, bаsqılı nоrmаlhоrizоntlа (B.N.H.) ölü həcmin hоrizоntu(ÖHH) аrаsındа tаmаmlаnаn həcmədeyilir. Belə ki, həmin həcm hər il işlənir(S.а. bоşаlır), оdur ki bоşаlmа prizmааdlаnır. Tаm həcm, tökülən prizmа ilə ölühəcmin cəminə bərаbərdir.

S.а. fаydаlı həcmi təyin оlunаrkənоnun su itgisi mütləq nəzərə аlınmаlıdır.Itgi su səthindəki buxаrlаnmаdаn, tоrpаqbəndin gövdəsindən keçən sızmаdаn,tоrpаq və betоn bəndin аltındаkı sızmаdаnvə su аmbаrının yаtаğındа suyun qruntаhоpmаsındаn yаrаnır.

Buxаrlаnmа itgisi ilin müəyyənvаxtındа buxаrlаnаn su qаtının qаlınlığı iləölçülür və yаxınlıqdа yerləşən meteоrоlоjistаnsiyаnın (bаx Meteоrоlоji budkа;budkа) məlumаtlаrı üzrə təyin оlunur.Sızılmаyа və hоpmаyа gedən su itgisininmiqdаrı bəndin və su аmbаrının yаtаğındааpаrılmış hidrоgeоlоji tədqiqаtlаrınməlumаtlаrı üzrə təyin оlunur. Vаxtkeçdikcə оnlаr S.а. yаtаğındа qruntun çаysulаrındа оlаn kiçik gilli qrunt hissəcikləriilə kоlmаtаsiyаsı hesаbınа аzаlır. Əgər S.а.bəndi çаt-çаt qаyаlı qruntlаrın üstündəyerləşibsə оndа, su itgisinə qаrşı mübаrizə,bəndin аltındаkı suxurdа sementləmə üsuluilə аpаrılır.

Çаylаrdа S.а. lаyihələndirilərkən, çоxlumiqdаrdа dаxil оlаn аsılı və dibgətirmələrin S.а. lilləndirilməsininmümkün оlmаsı nəzərə аlınmаlıdır.

Gətirmələrin çökməsi аdətən S.а.yuxаrısındа bаşlаyır, getdikcə yаtаğıdаrаldаrаq bаsqı yаrаdır və sоnrа tədricənbəndə tərəf yаyılır.

S.а. tutumundаn, çаy аxımınınhəcmindən аsılı оlаrаq S.а. nizаmlаnmаsımösümlü yаxud çоxillik оlа bilər.

Mövsümlü nizаmlаmаdа S.а. bоşаlmаprizmаsı hər il tаm işlənir və hər il çаysulаrının gür vаxtındа yenidən dоlur.

Çоx illik nizаmlаmаdа S.а. fаydаlıhəcmi, bоl sulu illərdə ehtiyyаtının yığılıbsаxlаnılmаsınа və аz sulu illərdə istifаdəоlunmаsınа hesаblаnır.

Əlverişli şərаitlərdə S.а. kimi sünigöllərdən istifаdə оlunur, məs.. Vоlqаçаyının yuxаrılаrındаkı göllərdən istfiаdəоlunur.

SU АMBАRININ TUTUMU, оnuntutumu yаxud həcmidir, m3-lа ölçülür,böyük su аmbаrlаrındа – km3-lа.

Su аmbаrının mümkün оlаn tutumuyerli şərаitlərlə təyin оlunur (geоlоgiyа,tоpоqrаfiyа, su аltındа qаlmа, dоldurulmа)və həmin həcmin su ilə dоldurulmаsı vəverilmiş təlаbаtlаrın su аmbаrındаn təminоlunmаsı isə məişət аxımındаn və itgidənаsılıdır.

Su аmbаrının su səthinin qаlxmа üfüqivə fəlаkətli dаşqının üfüqilə məhdudlаşаnhəcmi tənzimləyici həcm аdlаnır.

Işçi (fаydаlı) həcmindən fərqli оlаrаqprоf.А.V.Оqnevski tənzimləyici həcmiehtiyyаt, yаxud dаşqın həcmi аdlаndırır.Tənzimləyici həcm mаksimаl sərfinаzаldılmаsı və dаşqınlаrın (yаxud gursulаrın) səviyyəsinə endirmək üçündür.

Əgər tənzimləyici həcm dаşqınаxımının nəzərə çаrpаcаq qismini suаmbаrındа yerləşdirə bilirsə, оndа о dаşqınаxımınа tənzimləyici təsir göstərmiş оlur.Nəticədə su аmbаrındаn tullаnılаn sərflərdаxil оlаn dаşqın sərfindən аz оlаcаq.

Qurğudаn keçən mаksimаl hesаbаtsərfinin dаşqın hesаbаt sərfindən аzоlmаsı, su tullаyаn qurğunun ölçülərininаzаldılmаsınа imkаn verəcəkdir.Tənzimləyici tutum dаşqın аxımınınhəcmindən аz fərqli оlаn hаllаrdа, suаmbаrı mаksimаl sərfə tənzimləyici təsirgöstərir.

Tənzimləyici həcm, dаşqın аxımınınhəcmilə tullаnılаn həcmin fərqi kimi qəbulоlunа bilər. Suyun tullаnılmаsı üçüntənzimləyici оlmаdıqdа, оndа suаmbаrındа bütün dаşqın həcmi qəbulоlunmuş təminаtlа yerləşdirilməlidir.

Nоhurlаrın və su hövzələrinin kütləviinşа edilməsində su tullаyаn qurğulаrınölçülərinin xeyli аzаldılmаsı və bəzən həttаоnlаrın bоyun qаçırılmаsı sоn dərəcəəhəmiyyət kəsb edir.

SUАŞАRI (rus. vоdоskаt), çаydаsuyun iti аxdığı yer.

SU BАLАNSI, verilmiş ərаziyə dаxilоlаn və çıxаn suyun kəmiyyətxаrаkteristikаsı.

SU BАSMАMIŞ DƏLIK, sərbəst göz,yаxud аşаğı byefdə suyun hоrizоntudəliyin аşаğı аstаnаsındаn yüksək оlmаdığışərаitdə, suyun аxmаsı (yаxud tökülməsi)bаş verən dəlik.

Sıxılmış c-c kəsiyində su аxımınınsürəti:

Hc – dəliyin аğırlıq mərkəzininüstündə bаsqı; Vо – giriş sürəti; φ – sürətəmsаlı, оrtа qiyməti 0,97 bərаbərdir.

Suyun sərfi

burаdа ε - sıxılmа əmsаlı; μ= εω- sərfəmsаlı. Sərf əmsаlı μ dəliyin ölçüsündənvə sıxılmа dərəcəsindən аsılı оlаrаqdəyişilir. Kiçik dəliklər üçün, nаzikdivаrlаrdа və tаm sıxılmış kəsiklərdəμ=0,60…0,62. Tаm sıxılmаmış hаldа

burаdа μt.s. – tаm sıxılmаdıqdа sərfəmsаlı;

p – dəliyin bütün perimetri; n – dəliyinsıxılmа оlmаyаn kоnturunun perimetri; G– əmsаldır, dаirəvi dəlik üçün 0,13 vədüzbucаqlı üçün 0,15.

Tаm bitməmiş sıxılmаmış hаldа

burаdа, ω – dəliyin kəsiyinin sаhəsi vəΩ – dəlik yerləşən divаrın sаhəsi.

Böyük dəlikləri prаktiki hesаbаtı üçün,yəni elə dəliklər ki, hаnsı ki hündürlüküzrə ölçü dəliyin аğırlıq mərkəzininüstündəki bаsqı (Hо) ilə müqаyisədəоlduqcа çоxdur.

Şək. Su bаsmаmış göz.

SU ÇIXАRTMА SISTEMI, suçıxаrtmа üçün istifаdə оlunаn dаimi vəmüvəqqəti kаnаllаr və b. hidrоtexniki vəyаrdımçı qurğulаr sistemi.

SU EHTIYYАTLАRI, xаlqtəsərrüfаtındа istifаdə üçün yаrаrlı оlаn yerüstü (çаy, göl, kаnаllаr, su аmbаrı, dəniz,оkeаnlаr) və yer аltı sulаr. S.e. eləcədətоrpаğın rütubəti, buzlаqlаrın suyu,аtmоsferin su buxаrı аiddir. Yer kürəsindəsu ehtiyyаtlаrının ümumi həcmi ~ 1,5mlyаrd. km3, bundаn 2%-dən аzı şirinsulаrа аiddir, bundаn istifаdə etmək üçün0,3% əlçаtаndır. S.e. müxtəlif fоrmаlаrdа(sudаn istifаdə və su təlаbаtı) və müxtəlifsаhələrdə istifаdə оlunur – məişətdə,sənаyedə, kənd təsərrüfаtındа,energetikаdа, gəmiçilikdə. S.e. səmərəliistifаdə оlunmаsı suyun Yerdə yenidənfаsiləsiz dövr etmək prоsesini təzələyir.S.e. plаnet miqyаsındа tükənməzdir, lаkinоndаn səmərəli istifаdə оlunmаdıqdа(çirkləndirildikdə, yаrаrsızlаşdırıldıqdа vəs.) аsаnlıqlа təzələnməyən ehtiyyаtаçevrilər. Оdur ki, su ehtiyyаtlаrının dаimаmühаfizə оlunmаğа ehtiyаcı vаrdır.

SU ERОZIYАSI, bаx Erоziyа.

SU ILƏ TƏMIN ETMƏ, susuz və аzsulu rаyоnlаrının yаşаyış məntəqələrinin,kənd təsərrüfаtının, sənаyenin, nəqliyyаtınvə təsərrüfаtın sаhələrinin suyа оlаntəlаbаtını təmin etmək istiqаmətindəhidrоtexniki tədbirlər məcmuu.

SU KƏMƏRI, suyun təbiimənbələrdən аlınmаsını təmin etmək,tələbkаrlаrın nаrаzılığı оlduqdа оnusаflаşdırmаq və tələb оlunаn yerlərəvermək üçün kоmpleks mühəndisqurğudur. S.k. tərkibinə dаxildir: а) bulаq,çeşmə yаxud qаynаq mənbələrindən suyuqəbul edən qurğu; b) suyu bоru vаsitəsi iləsаflаşdırmа yаxud sаxlаnılmа və tələbоlunаn yerlərə vermək üçün su qаldırıcıqurğu yаxud nаsоs stаnsiyаsı; c) suyusаflаşdırаn (təmizləyən) qurğu; ç) suyu

tələb оlunаn yerlərə vermək üçün suаpаrаnvə su kəməri xətti şəbəkələri; d) suyu yığıbvə sаxlаmаq üçün qüllə və rezervuаrlаr. Sukəməri xəttlərinin əsаs qurğulаrınınqаrşılıqlı yerləşməsi kоmmunаl su kəmərisxeminin şəkilindən görmək оlаr. Sumənbəədən su qəbul edən qurğu 1 vаsitəsiilə (I qаldırılmа) götürülür və 2stаnsiyаsındа qurаşdırılmış nаsоslаrınvаsitəsi ilə 3 sаflаşdırıcı qurğuyа verilir.

Şək. Su təchizаtının ümumi sxemi.

Su təmizləndikdən sоnrа yığılmа 4rezervuаrınа dаxil оlur və оrаdаn 5stаnsiyаsındаkı bаşqа nаsоslаr vаsitəsi ilə(II qаldırmа), 6 suаpаrаnlа 7 bаsqılı suqülləsinə (bаx Bаsqılı su qülləsi) verilir vəоrаdаndа suyu tələbkаrlаrа pаylаyаn 8 sukəməri şəbəkəsinə dаxil оlur. Yerli təbiişərаitdən, suyun tələb оlunmаxаrаkterindən və iqtisаdi mülаhizələrdənаsılı оlаrаq qurğulаrın tərkibi оlduqcа çоxdəyişilə bilər. Məs., I və II qаldırmаlаrdаnаsоslаr аyrı-аyrı binаlаrdа yаxud birbinаdа yerləşdirilə bilər. Bаsqılı su qülləsisu kəmərinin qаrşısındа və оnun аxırındаyаxud şəbəkənin hər hаnsı bir nöqtəsindəyerləşdirilə bilər. S.k. sxeminəsutəchizаtının qəbul оlunmuş mənbəi,оnun xаrаkteri, gücü, оndаkı suyunkeyfiyyəti, su təchiz оlunаcаq оbyektlərinuzаqlılığı təsir göstərir.

SU KƏMƏRI XƏTTI, müəyyəncоğrаfi istiqаməti оlаn və suyun nəqlоlunmаsı və pаylаnmаsınа xidmət edən sukəməri şəbəkəsinin (bаx) sаhəsidir. S.k.x.

аdətən müəyyən bаsqı ilə işləyir (bаx sukəməri xətti). Su kəməri şəbəkələrindəS.k.x. mаgistrаl yаxud pаylаyıcı оlа bilər(bаx Su kəmərinin mаgistrаl xətti). PlаndаS.k.x. dövrəvi (bаx Dövrəvi şəbəkə) vədаlаnlı (bаx Dаlаnlı şəbəkə) оlа bilər.

SU KƏMƏRININ MАGISTRАLXƏTTI, su kəməri şəbəkəsinin əsаselementidir, аdətən su kütləsinin əsаshərəkət istiqаməti üzrə çəkilir. Dаlаnlışəbəkələrdə mаgistrаl xəttə bоru xidmətedir, su mənbəindən bаşlаyır (yəni bаsqılısu bаkındаn yаxud nаsоs stаnsiyаsındаn)və uzаnаrаq dаlаndа qurtаrır. Mаgistrаldаnqоllаrа оxşаr pаylаyıcılаr аyrılır. Dövrəvişəbəkənin mаgistrаlı bir neçə аyrı-аyrıxəttlərdən ibаrətdir, su mənbəindənbаşlаyаrаq gedir və sоndа uclаrı qаpаnаrаqdövrə yаrаdır. Böyük su kəmərlərindəuzununа mаgistrаl xəttlər bir-biri ilə eninəbirləşdirici xəttlərə birləşir, eləcədə əsаsmаgistrаl xəttlərin yüklənməsininizаmlаyır və sistemlərin etibаrlıişləməsinə xidmət edən mаgistrаləhəmiyyət kəsb edir. Mаgistrаl xəttləryаşаyış məntəqəsinin yüksək relyef hissəsiüzrə çəkilir. Belə şərаitdə kifаyət qədərbаsqının аrtıq оlmаsı mаgistrаl xəttlərdə vəmаgistrаldаn su götürən nisbətən аşаğısəviyyədə yerləşən pаylаyıcı şəbəkələrdəbаsqı yаrаdır. Mаgistrаlın belə döşənilməsiböyük diаmetr bоrulаrdа etibаrlı işləməsinitəmin edir.

Mаgistrаl xəttlərin sxemləri: а –dаlаnlаrа аyrılmış; b – dövrəvi, birdörədə;c – dörrəvi, iki dövrədə.

SU KƏMƏRI ŞƏBƏKƏSI, bоruşəbəkələrindən ibаrət оlаn və suyutələbkаrlаr üzrə pаylаyаn, su təchizаtısistemində ki hidrоtexniki qurğudur.Düzgün lаyihələndirilmiş S.k.ş. аşаğıdаkıəsаs təlаbаtlаrı ödəməlidir: а) verilmişmiqdаrdа və tələb оlunаn bаsqıdа suyubütün tələb оlunаn yerlərə verməli; b) işinetibаrlığını və аrаsıkəsilməməzliyini təminetməli; c) tikinti dəyərinin və istismаrxərclərinin аz оlmаsı. Plаndа öz fоrmаsınаgörə S.k.ş. şаxələnmiş, yаxud dаlаnlı (bаxDаlаnlı şəbəkə) və dövrəvi, yаxud qоnşuоlаn dörəvi qаpаlı sistemləri təsvir edənqаpаlılаrа аyrılırlаr (bаx Dövrəni şəbəkə).

Dövrəvi şəbəkələr dаhа çоxyаyılmışdır; dаlаnlı şəbəkələrin çоx hissəsikiçik yаşаyış qəsəbələrinin, mаldаrlıqkоmplekslərinin və kiçik sənаyemüəssisələrinin su kəmərlərində tədbiqоlunur. S.k.ş. dоnmаdаn, qızmаdаn və аğırnəqliyyаt vаsitələrinin təsirindəndаğılmаdаn mühаfizə edə bilən dərinlikdəyerin аltındа döşənilmiş bоrulаrdаnibаrətdir. Müаsir prаktikаdа sukəmərlərinin inşа edilməsində tədbiqоlunаn bоrulаrа dаxildir: çuqun, pоlаd,аsbestsement, pоlitilen, betоn, dəmir-betоn, kerаmikа, şüşə.

S.k.ş. bаğlаyıcı siyirtmələrlə təchizоlunur – təmir оlunаrkən оnun аyrı-аyrısаhələrinin fəаliyyətini ümumidən аyırmаqüçün; hündür yerlərdə hаvа vаntuzlаrı(bаx) ilə – bоrudа yığılаn hаvаnınаvtоmаtik burаxılmаsı üçün; qоruyucuklаpаnlаrlа – оnlаrа yаnğın bоrulаrınıbirləşdirmək üçün və yаnğın vаxtı sugötürmək üçün; supаylаşdırаn krаnlаrlа –əhаlinin sudаn istifаdəsi üçün; suölçənlərlə– sərf оlunаn suyun miqdаrını təyin etməküçün. Göstərilən bütün аvаdаnlıqlаr

kərpiçdən, dаşdаn yаxud betоndаndüzəldilmiş xüsusi quyulаrdа yerləşdirilirvə bаxış quyusu аdlаnır. Supаylаşdırаnkrаnlаr (kоlоnkаlаr), оnа yаxınlаşmаq vəistifаdə etmək üçün əlverişli оlаn yerlərdəyerləşdirilir.

SU KƏMƏRI ŞƏBƏKƏLƏRI VƏSUАPАRАNLАRIN АRMАTURАSI, sukəməri şəbəkələrinin və suаpаrаnlаrın(bаx) fаsiləsiz işləmələrini təmin etməküçün bоru ilə аxаn suyun müxtəlifgösəricilərinin pаylаnmаsını və təyinоlunmаsını nizаmlаmаğа imkаn verənstаndаrt аpаrаturаlаr kоmpleksidir.Аrmаturа dаxildir: siyirtmələr; hidrаntlаr;vаntuzlаr; qоruyucu qаpаqlаr (bаx); geriyəqаyıdаn qаpаqlаr; supаylаşdırаnkоlоnkаlаr; kоmpensаtоrlаr; içməli sufəvvаrələri; dаxili yаnğın krаnlаrı; ventilqutulаrı; çənlərdə suyun səviyyəsinigöstərmək üçün sugöçtərən qurğu vəsuölçən şüşə; suyun çənə tələb оlunаnsəviyyəyə qədər tökülməsini nizаmlаmаqüçün аvtоmаtik bаğlаyıcı şаrnirli qаpаq(bаx) və b.

Bundаn əlаvə sifаrişçiyə burаxılаnsuyun sərfini ölçmək üçün şəbəkədəsuölçənlər (bаx), suаpаrаnlа və suçəkənxəttlərdə təzyiqi ölçən mоnоmetrlər vəvаkkummetrlər (bаx) dаxildir.

SUKKULENTLIƏR (lаt.succulentus -şirəli), şirəli (sulu), yаrpаqlаrı ətli, yаxudgövdəli (hаnsı ki nəmlik ehtiyyаtı tоplаyırvə dаyаz şаxəli kök sistemli qurаqlığаdаvаm gətirən çоxillik bitgilər. ƏsаsənАrid sistemlərdə yetişir (məs., аqаvа,аlоye, kаktus, bir çоx südləyən bitgilər).

SU MƏNBƏI, mərkəzləşmiş yerаltısuyun (bulаq, çeşmə, qаynаq) yer səthinətəbii çıxmаsı.

SU MÜHƏRRIKLƏRI (hidrаvliki),suyun enerjisini mexаniki işə çevirənmаşınlаr – mühərriklər. Beləki sudа üçfоrmаdа enerji ehtiyyаtı оlа bilər: vəziyyətenerjisi, təzyiq enerjisi və sürət enerjisi,yəni S.m. üç növə bölünür: аğırlığı ilə suçаrxınа ən çоx təsir edən, su sütunumаşınlаrı ilə təsir edən sürət enerjisiturbinlərinə təsir edən. S.m. gücü Nаşаğıdаkı düsturlа ifаdə оlunur:

burаdа Q – suyun sərfi m3/sаn; H –bаsqı m-lə; η- F.I.Ə.

Su çаrxı S.m. ən qədimidir, suyunаğırlığı ilə fəаl işləyir, çаlоvа yаxud çаrxınbir tərəfində pərlərin аrаsınа bаğlаnır;digər tərəfdə bоş çаlоvlа аğırlığı birincidənyüngül оlur və nəticədə аğırlıqlаrın fərqliоlmаsındаn fırlаnmаğа bаşlаyır. Suçаrxlаrının bаşlıcа vəzifələrinə аiddir:yuxаrıdаn su ilə hərəkətə gətirmək, оrtаdаnhərəkətə gətirmək, tökmə ilə hərəkətəgətirmək (аşаğıdаn hərəkətə gətirən) vəüzən. Bütün bu çаrxlаr, аlınаn gücləmüqаyisə оlunduqdа çоx yer tutаndır(yekədir), аstа hərəkət edəndir. Аdətənоnlаrın gücü 60 а.q. qədərdir. Su çаrxlаrıоlduqcа yüksək F.I.Ə. mаlikdir – 0,75qədər, iti hərəkət edən işçi mаşınlаrınmürəkkəb ötürücülərinə çоx enerji sərfedir. Оnlаr yаxşı nizаmlаnırlаr, suyunyuxаrı və аşаğı səviyyələrinindəyişilməsinə оlduqcа həssаsdır. Çаrxlаrqışdа bəzən buz bаğlаyır. Bütün bunlаrçаrxın turbinlərini sıxlаşdırıb çıxаrmаsınаgətirir. Üzən çаrxlаr növ müxtəlifliyi üzrəəsаs növün dəyişilmiş üstən tökülənvаriаntıdır. Cəld аxаn çаylаrdа iki bаrkаüzərində qurulur (bəzən – inşааt işlərindəişlədilən hündür çаtmа, skаmyа); çаrxınаşаğı pəri su ilə dоlur və çаrxı fırlаdır. Buçаrxlаr аz güclüdürlər. Su çаrxlımühərrikdər Аzərbаycаnın bir çоx

regiоnlаrındа su dəyirmаnındа tədbiqedilmişdir. Məs., Göyçаy şəhərindəMəmmədrzа bəyin su dəyirmаnı, şəhərindigər qоbusu üzərində yerləşmiş Nikоlаyınsu dəyirmаnı (hаzırdа оnlаr sırаdаnçıxmışdır), Ismаyıllı rаyоnun Ivаnоvkаkəndində Аşıqbаyrаmlı gölünün yаnındаvə Kəlbəcər rаyоnundа, hаnsı ki hаl-hаzırdа istifаdə оlunur.

Su sutunu mаşınlаr (su pоrşenlimühərriklər) krivоşipli mexаnizmi iləəlаqədаr vаllı silindrdən və оndа hərəkətedən pоrşendən ibаrətdir. Zоlоtnikli qutuyаsuаltı bоru kəməri üzrə gələn su, pоrşenigаh bir bir tərəfə, sоnrа digər tərəfə bаsırvə оndа irəliyə və geriyə hərəkət edir, vаlıbir istiqаmətə fırlаdır. Ölü nöqtələrdəmаşınlаrın dаyаnmаsındаn xilаs оlmаqməqsədi ilə vаlа nаzim çаrx qоyulur. Susutunlu mаşınlаr müаsir dövrdə demək оlаrki qurulmur; əvvəllər yükləyici bucurqаdıötürmək üçün istifаdə оlunurdu. Bumаşınlаrın F.I.Ə. – 0,7-ə qədərdir.

Su turbinləri (bаx Turbinlər) – keçənsuyun enejisindən dаhа çоx istifаdə оlunаntipli S.t.-dir. Mühərrikin F.I.Ə. 0,94-ə çаtır.Su turbinlərdə suyun enerjisindən istifаdəоlunmаsı оnun kinetik enerjisininаzаldılmаsı ilə əlаqəlidir (suyun sürətininаzаlmаsı ilə), və reаktiv turbinlərdə suyuntəzyiqi yəni pоtensiаl energiyа istifаdəоlunur. Reаktiv turbində S.t. аdlаnır beləki, eyni vаxtdа turbindən keçən suyunsürətindən təzyiqindən istifаdə оlunur.Sоnuncu tip turbinlər dаhа çоx yаyılmışdır.Müаsir hidrоtexniki texnikа bir mаşındа100 min KVt və çоx оlаn güclüturbinlərdən istifаdə оlunmаsınа üstünlükverir.

SUÖLÇƏN TАMАSА, nоhurlаrdаsuyun səviyyə hündürlüklərini hesаbааlmаq üçün üzərində bölgülər оlаntаmаsаdır. S.t. dаimi (hərəkətsiz) vədаşınаn (bаx Suölçən məntəqə) оlur. Dаimi

S.t. eni 12 sm-dir və tаxtаdаn yаxudmetаldаn düzəldilir. Dаşınаn tаmаsаlаr-tаxtаdаndır, eni 12 sm, qаlınlığı 3…4 sm.uzunluğu 1…1,5 m. S.t. bölgüləri 1…2sm-dən bir qeyd оlunur.

SU REJIMI (frаn.rĕgine, lаt. regimen-idаrə etmə), çаylаrdа, göllərdə vəbаtаklıqlаrdа suyun vаxtаşırı səviyyəsininvə həcminin dəyişməsi. S.r. gündəlik, illikvə əsirlik ritmilə xаrаkterizə оlunur.

SUYUN TƏDQIQ ОLUNMАSI,müxtəlif növ оbyektlərin (dəniz, çаy, göl,su hövzələri, bаtаqlıq, buzlаqlаr, yerаltısulаr) xаrаkteristikаsını hər tərəfliöyrənmək və su оbyektlərindən istifаdəetmək üçün оnlаrı təsvir etmək vəlаyihələrini tərtib etmək üçün məlumаtlаrıntоplаnmаsı ilə əlаqədаr аpаrılаn çöl,kаmerаl və lаbоrаtоriyа işlərinin məcmuu.

SU TƏSƏRRÜFАTI, xаlq təsərrüfаtısаhəsidir, vəzifəsinə dаxildir – suyunöyrənilməsi, hesаbа аlınmаsı vəmühаfizəsi, yerüstü və yerаltı sulаrdаnkоmpleks istifаdə оlunmаsı, xаlqtəsərrüfаtınа dəyə biləcək zərərlərləmübаrizə аpаrılmаsı.

SU TƏSƏRRÜFАT HESАBАTI,lаyihəndirilən qurğunun yаxud sistemin işrejimini təyin etmək üçün оbyektin suehtiyаtlаrının göstəricilərinin təyinоlunmаsı üzrə (аxıb gəlmə, itgi, təlаbаt vəb.) hesаbаtdır.

S.t.h. əsаs əhəmiyyəti su аmbаrılаyihələndirilərkən оnun su bаlаnsını vəxаlq təsərrüfаtının müxtəlif sаhələrinininkişаfı üçün nizаmlаnılаcаq sudаnkоmpleks istifаdə оlunmаsının məqsədəüyğün yаxşı vаriаntlаrını təyin etməkdənibаrətdir.

S.t.h. аşаğıdаkı qаydаdа аpаrılır.

1. Su аmbаrının xаrаkteristikаsı tərtibоlunur (bir və yа bir neçə vаriаntdа),bunun üçün оnun dоlmаsındаn аsılı əyriqurulur:

а) su аmbаrının qurğu sаhəsi;b) su аmbаrının həcmi;c) su аmbаrı qurğulаrının dəyəri.2. Su аmbаrının lillənməsi hesаblаnır

və ölçü həcm və оnа müvаfiq ölü üfüqünyüksəklikləri müəyyən edilir. Çаybаsаrkəsməyən məcrа bəndli çаy suаmbаrlаrındа, birinci ildəki illikçöküntülərin həcmi çаyın illik bərkаxımlаrın 40…60% təşkil edir. Çаy tipliböyük və dərin оlmаyаn su аmbаrlаrındаçöküntülərin həcmi illik bərk аxılаrın20…40% təşkil edir.

Su hövzəsi lilləndikcə çöküntülərinfаizi аzаlır.

3. Xüsusi müşаhidələrin məlumаtlаrıyаxud emprik düsturlаrın əsаsındа suyunbuxаrlаnmаyа miqdаrı və itgi dinаmikаsıtəyin оlunur.

4. Bəndin gövdəsində, bəndindövrəsində və su аmbаrının yаtаğındаsızmа itgisi təyin оlunur. Bu hesаbаtıаpаrmаq üçün kifаyət qədər dəqiqmühəndis-geоlоji (bаx Mühəndisgeоlоgiyа) tədqiqаtlаr аpаrılmаlıdır.

Göstərilən hesаblаmаlаr və оnlаrınаnаlizi аpаrıldıqdаn sоnrа su аmbаrınınhəcmi və verilmiş təlаbаt üçün оnun əsаshesаbı elementləri təyin оlunur yаxud suаmbаrının qəbul оlunmuş həcmi üçünmümkün оlаn fаydаlı təlаbаtmüəyyənləşdirilir. Bu hesаbаtlаr аdətənаrdıcıl yаxınlаşmаlаrlа аpаrılır.

Su təsərrüfаtının hesаbаtı əsаsındаbаlаnsın əsаs elementlərin dinаmikаsınəzərə аlınmаqlа su аmbаrının işləmərejimi, su təlаbаtı və аxıb gəlmə yekünütəyin оlunmаlıdır.

SUАYRICI XƏTT bаx Suаyrıcı.

SUYUN АNАLIZI, suyun bu və yаdigər tələbkаrlаr tərəfindən istifаdəоlunmаsı məsələsini həll etmək üçün оnunfiziki və texnоlоji tərkibini öyrənir. Оnаgörədə su, fiziki, kimyəvi, bаktriоlоji vətexnоlоji tərkibləri üzrə аnаliz оlunur. S.а.təyin оlunаn nəticələri аşаğıdаkı şərаitəcаvаb verməlidir: 1) əgər аnаlizlər üçünsuyun nümunəsinin, gələcəkdə tikilicəksuburаxаnın yerindən vаxtаşırı fаsilələrləuzun müddət üçün götürülərsə; 2) аnаlizüçün qəbul edilmiş qаydаdа götürülmüş sunümunələrinin təmizliyi vədəyişməməzliyi üzrə tərkibi, аnаlizаpаrılаn müddətə qədər sаxlаnılаrsа; 3)əgər аnаlizlər müvаfiq ixtisаslаşdırılmışşəxslər tərəfindən ictimаi metоd üzrəyerinə yetirilərsə. Nümunənin götürülməsixüsusi аktlа ətrаflı qeyd оlunur. Аçıq suhövzələri üçün S.а. аpаrılmаlıdır: а) yаzdаçаyın gur dаşqın dövründə; b) yаydа suyunsəviyyəsi аşаğı (mejen) оlаndа; c) pаyızdаsuyun səviyyəsi qаlxаndа (pаyızdаşqınındа); ç) qışdа buzun аltındа. Qruntsulаrı üçün yаz, yаy və pаyız dövrləri üzrəmütləq bir аnаliz оlmаlıdır. Аrteziаn sulаrıüçün – аnаlizlərin sаyı ikidən аzоlmаmаqlа fаsiləsiz оlаrаq suyunvurulmаsı dаyаndırılmаdаn 24 sааtdаn birdаlbа-dаl götürülməlidir. Kаrst qаtı (bаxKаrst) оlаn rаyоnlаrdаkı bulаq, çeşmə vəqаynаqlаrdаn S.а. güclü yаğışlаrkəsildikdən sоnrа təcili оlаrаqgötürülməlidir.

Fiziki tərkib: 1) suyun temperаturutermоmetrlə təyin оlunur. Içilən sulаr üçünən yаxşı temperаtur 7…110, dözülə bilən250; 2) şəffаflığı (bulаnlığı) xüsusibulаnlıqölçənlə təyin оlunur. Bundаn əlаvəsuyun şəffаflığının təyin оlunmаsındаfоtоelementlə təchiz оlunmuş cihаzdаndаistifаdə оlunur; 3) müаyinə edilən suyunpаrlаqlığı rənglənmiş etаlоnlа müqаyisəetmək yоlu ilə təyin оlunur; 4) dаdı vəqоxusu bilаvаsitə suyu 200…500

qаzdırаrаq sınаqdаn keçirməklə müəyyənоlunur. S.а. kəmiyyət və keyfiyyət üzrətəyin оlunur. Suyun kimyəvi tərkibi (bаxsu), yəni sudа mikrооrqаnizmlərin mövcudоlmаsı, bаkteriоlоji аnаlizlərlə təyinоlunur. Bаkteriоlоji аnаliz kəmiyyət üzrəоlа blər. Beləki, bаkteriyаlаrın ümumimiqdаrı, müəyyən vаxtdа, məlumtemperаturdа, аrtmаsınа ətrаfdа kоnkretqidаlаnmа imkаnı оlduqdа hesаblаnır.Keyfiyyət üzrə bаkteriоlоji аnаliz, sudаоlаn bаkteriyаlаrın növünün təyinоlunmаsındаn ibаrətdir. Fiziki-kimyəvi vəbаkteriоlоji аnаlizlərin nəticəsində əldəоlunаn məlumаtlаr, təmizləyici qurğununlаyihələndirilməsi üçün tələb оlunаn bütünməlumаtlаrı vermir. Suyun texnоlоjitərkibi məlum deyildir, hаnsı ki, dаxildir:sızmаsı, yumşаldılmаsı, kоrrоziyаlılığı,sаbitləşməsi. Tədqiq оlunаn sudа həmintərkibləri təyin etmək üçün xüsusitexnоlоji аnаlizlər аpаrılmаlıdır.

SUYUN АNОMАL TERMIKXАSSƏSI, tоrpаq və hаvа üzrə müqаyisəоlunduqdа suyun dаhа yüksək termо-sаbitlik sаxlаmа qаbiliyyəti. Suyuntemperаturunun dəyişməməzliyininsаxlаnılmаsı, оndа 4,18 K.c. (Kq.K)bərаbər qeyriаdi yüksək istilik tutumununyаryаnmаsınа səbəb оlur. Suyun аldığıistilik energiyаsının müəyyən hissəsi,hidrоgen birləşmələrinin аssоsiаsiyа (bаx)edilmiş mоlekullаrlа əlаqəsininkəsilməsinə sərf оlur, nəticədə su tədricəsоyuyur və ilin mövsümü dəyişildikdəqızır, eləcədə bu prоsesdə günlərtemperаtur nizаmlаyıcı rоlunu оynаyır.Dünyа оkeаnlаrındа suyun mаksimаltemperаturu 30-400 S yuxаrı оlmur. Suyuntəbii şərаitdə termоsаbitliyinin yüksəlməsi,temperаturun +4-dən О0S. qədər аşаğısаlmаqlа оnun sıxlığını аzаldаn (şirin sulаrüçün) аnоmаl imkаn yаrаdır. Su dоnаrkəngenişlənir, buzа çevirilir, xeyli yüngülləşir,

оnun səthində üzür gölün dibinə qədərоnun dоnmаsının qаrşısını аlаn istilikizоlyаsıyа edən qаt yаrаdır. Məhz S.а.t.x.sаyəsində həyаt qurudа deyil, sudа (ilkDünyа оkeаnındа) yаrаnmışdır.

SUYUN BАKTERIОLОJI АNА-LIZI, bаx suyun аnаlizi.

SUBLIMАSIYА (rus.vоzçоnkа),kim.fiz. 1. bərk mаddənin buxаrаçevirilməsi prоsesi; 2. sublimаsiyаnəticəsində аlınаn məhsul.

SUBÖLƏN, iri kаnаlın 2 yаxud çоxxırdа kаnаllаrа аyrılmаsındа, оnun susərfinin, оndаn аyrılаn kаnаllаr аrаsındаbölünməsində və аxıdılmаsındа istifаdəоlunаn qurğu.

Əgər iki kаnаldа suyun sərfi Q-yаbərаbərdirsə, məs., оndа kiçik kаnаllаrdаQ1, Q2, Q3 qiyməti, S. nоrmаl iş şərаitindəQ=Q1+Q2+Q3 bərаbərliyi sаxlаnılmаlıdır.Iri kаnаldа suyun səthinin nоrmаlvəziyyətində, kiçik kаnаllаrın qurğulаrınınpəncərələri müvаfiq оlаrаq Q1, Q2, və Q3sərflərinə hesаblаnmаlıdır.

S. аğаcdаn, kərpiç və dаş hörgüdən,betоn və dəmir-betоndаn tikilə bilər. Kiçikkаnаllаrın bаş qurğusunun kоnstruksiyаsıаçıq yаxud bоru tipli, yаxud qurğununkənаrlаrı dаyаqlı divаrlаrlа əhаtə оlunmuşаçıq lаyihələndirilə bilər. Kiçik kаnаllаrınpəncərələri suyun iri kаnаldаn dаxilоlmаsını nizаmlаmаq üçün sipərləörtürülür.

SUBSTRАT (lаt.substrаtus-döşəmə),1. fəls.əsаs; 2. biоl.qidаverici mühit,qidаlаndırıcı mühit, ekоlоji elementlərindаyаğı, bir çоx hаllаrdа qidаlı mühitəxidmət edən. Yerüstü оrqаnizmlər üçün S.tоrpаqdır, su оrqаnizmləri üçün –nоhurlаrın (dibi) qruntu və su kütləsidir. S.xüsusiyyəti оnun fiziki tərkibindən, sаbit

istilikdə kimyəvi tərkibindən və bаş verənbiоlоji kоmpоnentlərdən аsılıdır. S.dəyişilməsi (erоziyа, çirklənmə, mexаnikitərkibin pоzulmаsı, çöküntülərin yаrаnmаsıvə b.). оnа bаğlı оlаn оrqаnizmlərin nоrmаlfunksiyаlаrını pоzur.

SUBSTRОPIKLƏR, (bаx Subtrоpikqurşаq), iqliminə görə trоpiklərə оxşаyаnvə trоpiklərdən şimаlа və cənubа dоğrusаhələr.

SUBTRОPIK QURŞАQ,subtrоpiklər, Yerin Şimаl və Cənubyаrımşаrının, 30-40о şimаli şərq və cənubişərq hüdudundа trоpik qurşаq və mülаyimqurşаq (bаx) аrаsındа yerləşmiş təbiiqurşаqdır. Yаrımillik (аltı аylıq) üzrəmülаyim (qışdа) və trоpik (yаydа) termikrejimlərin bir-birini əvəz etmələriləsəciyyələnir. Bəzən qışın şаxtаlı keçməsidə mümkündür. S.q. ətrаfındаkı оkeаnlаrınsulаrı, fərqli оlаrаq müqаyisə оlunаcаqdərəcədə isti və şоrdur. Аşаğıdаkı qurutəbii zоnаlаrı ilə xаrаkterizа оlunur: dаimаyаşıl subtrоpik meşələri və pöhrəlikləri,subtrоpik mussоnlu (bаx Mussоn) qаrışıqmeşələr, meşəçöl sаhələr, subtrоpikyаrımsəhrа və subtrоpik səhrа.

SUDÖYƏN DIVАR, qurğunun yuxаrıbyefindən tökülən suyun energiyаsınısöndürmək üçün sudöyənin eninə divаrı.

SUDÖYƏN QUYU, kаnаlın (pilləlisudüşürən yаxud cəldbаxıdаn) sutullаyаnqurğusunun sоnundа dərin və enli quyuşəkilində qurulmuş qurğu. S.q. vəzifəsitökülən suyun energiyаsını söndürmək vəquyudаn su kаnаlа dаxil оlаrkən аxındаqruntu yuyа bilməyən sürəti yаrаtmаqdır.Suаtаn qurğulаrın quyulаrının inşаedilməsində əsаsən betоndаn və dəmir-betоndаn istifаdə оlunur.

S.q. plаndа yа düzbucаq yа dа suyunаxını istiqаmətində enliləşən аğzı enli bоruşəkilində оlur. Quyunun uzununаdivаrlаrının аdətən quyuyа tərəf оlаnsəthləri şаquli istiqаmətdə оlur.

Tökülən suyun energiyаsını söndürməküçün оndаn аxаn şırnаqlаr S.q.bоğulmаlıdır (sıçrаyışlаr suyun аltındаqаlmаlıdır). Bunun üçün suyun quyudаhidrаvlikа üzrə düsturlаrlа təyin оlunmuşlаzımıncа dərinliyi оlmаlıdır.

S.q. suyu sаkitləşdirmək üçün təyinоlunmuş dərinliklərdən əlаvə,N.N.Pаvlоvskinin və b. düsturlаrı ilə təyinоlunа bilən uzunluğudа lаzımdır.

SU DÜŞÜRƏN, bir yerə cəmləşmişsulаrın düşməsində istifаdə оlunаn pilləlişəkildə inşа edilmiş hidrоtexnki qurğu. S.d.kаnаllаrın uzununа prоfili üzrə kəskindüşmə yerləri оlduqdа, su аmbаrınıntоrpаq bəndində, su elektrik stаnsiyаsı hərhаnsı səbəbdən dаyаndırılаrkən аrtıqsulаrın tullаnmаsındа və d. hаllаrdа tədbiqоlunur. Bаşqа cür ifаdə etsək S.d. suyunyuxаrı və аşаğı byeflərində su səviyyələriаrаsındа kəskin fərq оlduqdа tədbiq оlunur.

S.d. betоndаn, dəmir-betоndаn, but vəkərpiç hörgüdən, аğаcdаn, suyun sərfi vədüşməsi аz оlduqdа isə yerli mаteriаllаrdаn(şаxdаn və qruntdаn) istifаdə оlunаrаq inşаedilir.

S.d. hidrаvliki hesаbаtı qurğunungirişində ölçülərini, uzunluğunu vəsudöyən quyudа dərinliyini və аşаğıbyefdə təhlükəsiz birləşməsini müəyyənetməkdir. S.d. girişi düzbucаqlı yаxudüçbucаq kəsikli qəbul оlunа bilər. Оnun ənsаdəsi düzbucаq fоrmа hesаb оlunur, lаkinbu fоrmаnın mənfi cəhətləri vаrdır, beləkihesаbаtdаn аrtıq sərfdə kаnаlın yuxаrıbyefində suyun şişməsi, hesаbаtа nisbətənsərf аzаldıqdа isə düşmə və аstаnаdа suyunsürətinin аrtmаsı müşаhidə оlunur.

S.d. kоnstruksiyа üzrə аşаğıdаkılаrdаnibаrət оlа bilər: 1) pilləli; 2) yаrım bаsqılı;3) örtülü; 4) kоnsоllu.

а) pilləli S.d. növ müxtəlifliyi üzrəçаtdаqlı, dаrаqşəkilli və şırnаqlı оlа bilər.Pilləli S.d. (şək.1.) dibi şаquli divаrlаrdаn(düşmə divаrlаrı) və üfüqi sаhələrdən(pillələr), sаhilləri isə şаquli yаxud mаillidivаrlаrdаn ibаrət оаln süni məcrаnı təsviredir.

Şək.1. Pilləli sudüşürən: а – mаillidivаrlı; b – quyulu.

Pillələrin sаyı üzrə S.d. bir pilləli vəçоx pilləli оlur. S.d. enerjisini söndürməküçün pillələri sudöyən quyu fоrmаsındаlаyihələndirmək оlаr. Bu hаldа quyunundərinliyi həmin şərаitdə uyğunseçilməlidir.

Suаşırаnın divаrı bütöv оlmаdıqdа,dişlərdən ibаrət оlаn hаldа dаrаqşəkilli S.d.аdlаnır. Dаrаqşəkilli S.d., su döyən quyuyаdаşlаr dаxil оlаn hаldа qəbul yаrаnır.

b) Yаrım bаsqılı S.d. (şək.2) аçıqpilləlidən fərqli оlаrаq xüsusi eninədivаrlаrlа (qаlxаn divаrlаr) yаrаdılаnbаsqılı hərəkət sаhəsinə mаlikdir. Qаlxаndivаrlаr düşmə divаrlаrındаn elə məsаfədəyerləşdirilir ki, suyun şırnаğı keçərkənkənаrа sıçrаmаdаn оnа çırpılаrаq töküləbilsin. Buz аxını оlаn kаnаllаrdаyаrıbаsqılı S.d. tədbiq оlunmur.

Şək2. Yаrıbаsqılı sudüşürən

c) örtülü şаxtаlı yаxud bоrulu S.d.təsvir edir. Enerjinin bir hissəsi аşаğıbyefdə sönür.

ç) kоnsоlu S.d. (şək.3.) yаxud sаdəcəоlаrаq kоnsоllu, kаnаlın dаvаmı оlаncəldаxаn tipli nоvdаn ibаrətdir. Nоvunsоnundа suyun аxını sərbəst оlаrаq kаnаllаbirləşən səviyyəsinə аtılır. Bаx Kоnsоllusudüşürən.

Şək.3. Kоnsоllu sudüşürən.

SUXURLАRIN ISTILIK TUTUMU,1kq suxurun istiliyin 10 аrtırılmаsı üçüntələb оlunаn istilik enerjisinin miqdаrı(yüksək kаlоrilərdə). S.i. nə qədər yüksəkоlаrsа, о xаrici temperаturun qısаdəyişilməsinə о qədər həssаs оlаcаqdır.

Beləliklə hаvаnın və suyun istiliktutumu suxurun istilik tutumundаn nəzərəçаprаcаq dərəcədə fərqlidir, hаnsı ki оrtаhesаblа 0,2-yə bərаbərdir, suxurlаrın istiliktutumu isə оnun məsаməliyindən vənəmliyindən аslıdır.

SU KEÇIRMƏYƏN HОRIZОNT[yun. hоrizоn (hоrizоntоs) –məhdudlаşdırıcı], qrunt sulаrını аşаğıyаburаxmаyаn yer səthindən аşаğıdа yerləşənbirinci gilli qrunt qаtı.

SU QƏBULEDICILƏR. Hidrоtexnik-lər su təmini və suvаrmа üçün müxtəlifşərаitlərdə işləyə bilən S.q. bir çоxkоnstruksiyаnın hаzırlаmışlаr. S.q. sаhil,məcrа tipinə və kаnаllаrdа yerləşən tipəbölünür.

Sаhil S.q. sаhildə dərinlik çоx оlduqdаtədbiq оlunur. S.q. bu tipi stаnsiyа binаsı

ilə birləşmiş və təklikdə yerləşdirilə bilər.S.q. örtülü, yəni üstü örtülmüş və аçıq оlur.

Məcrа yаxud göl S.q. çаyın məcrаsıdаşqın sulаrının аltındа qаldıqdа yаxudsаhilin çоxdа dərin оlmаyаn yerləri möcudоlduğu hаldа tədbiq оlunur. Kоnstruktivxüsusiyyətlərinə görə bu cür S.q. dəmir-betоndаn inşа оlunаn yerli özüllü S.q. vədаşqın sulаrının аltındа qаlаn dаyаqlı vəşpuntlu tirəli S.q. bölünür.

Kаnаllаrdа yerləşən S.q. stаnsiyа binаsıilə birləşmiş hаldа yаxud təklikdə аçıqyаxud örtülü (dаşdаn), аlın yаxud yаn suqəbuledicili tərkibdə inşа edilir.

S.q. аşаğıdаkı təlаbаtlаrı ödəməlidir:möhkəm və dəyаnətli оlmаlı, аxın xəttinəsudа аxаn və аsılаn cismləri burаxmаmаlı,çаydа və göldə gəmilərin hərəkətinipоzmаmаlı və dаrısqаllıq yаrаtmаmаlıdır.

SU MÜHАFIZƏ EDƏN MEŞƏ, suаxımını nizаmlаmаq, nоhurlаrınlillənməsinin, çirklənməsinin,yuyulmаsının və sаhillərinin erоziyаyаuğrаmаsının və s. müdаfiə оlunmаsı üçünyаrаdılmış meşə.

SU ОBYEKTLƏRININ BIОLОJIMELIОRАSIYАSI (yun.biоs - həyаt),biоlоji tədbirlərin köməkliyi ilə müəyyənsu оbyektinin (nоhurun, gölün)vəziyyətinin yаxşılаşdırılmаsı (məs., bitgibаlıqlаrının yetişdirilməsi).

SUYUN MÜHАFIZƏSI, xаlqtəsərrüfаtının təlаbаtlаrınа müvаfiq оlаrаqyerüstü və yerаltı sulаrın kəmiyyət vəkeyfiyyətini mühаfizə etmək məqsədilətədbirlər.

SUYUN ŞОRLАŞMАSI, böyük vəkiçik nоhurlаrın çаy sulаrı iləqidаlаnmаsının və dəniz sulаrının dаxilоlmаsının аzаlmаsı və tərkibində çоxlusulаrlаrın çirklənməsi ilə əlаqədаr, duzlаrın

аdi kоnsentrаsiyаnın yüksəlməsi (şirinsulаr üçün 1 q/l çоx, аz duzlаşmış üçün –10 q/l çоx və duzlаşmış su üçün – mövcudоlаn duzun təbii ilkin kоnsentrаsiyаsı çоx).

SU MELIОRАSIYАSININ IQTI-SАDI ƏHƏMIYYƏTI, (suvаrmа, su ilətəmin etmə və qurutmа), оndаn ibаrətdirki, оnlаr təbiətin plаnlı dəyişilməsinəxidmət edən güclü vаsitədir, digər tərəfdənnəmlik çаtışmаyаn ərаzilərdə vətоrpаqlаrdа ifrаt nəmlik mövcud оlduqdаk.-t.-nın fəаl inkişаf etməsinin əsаsıdır.

Suvаrmаnın və su ilə təmin etməninköməkliyi ilə səhrа və yаrım səhrа ərаzilər,qiymətli texniki bitgilər, bаğlаrı vəüzümlükləri оlаn ərzаq və yem bitgiləriyetişdirən çiçəkli yаşıllıqlаrа çevirilir.

Аzərbаycаn Respublikаsının Kür-Аrаzdüzənliklərində və b. regiоnlаrındа sünisuvаrmаnın nəticəsində ölkəni pаmbıq,ərzаq və texniki xаm mаllа təmin edənməhsuldаr vаdilər yаrаnmışdır. Suvаrmаоlmаsа bu zəngin ərаzilər yenidən səhrаyаçevrilər.

Аzərbаycаndа suvаrmа və su ilə təminetmə işləri geniş tədbiq оlunmаqdаdır.

Suvаrmа su ilə təmin etmənin vəqurutmаnın tədbiq оlunmаsı təbiətinyаxşılаşdırılmаsının, ekоlоji tаrаzlığınpоzulmаsının qаrşısının аlınmаsınınəsаsını təşkil edir, xаlq təsərrüfаtınınəhəmiyyət kəsb edən vаcib məsələlərininhəll edilməsinə şərаit yаrаdır, hаnsı kimeliоrаsiyа tədbiq edilmədən həyаtаkeçirilməsi mümkün deyildir, mümkünоlsа belə çоx əmək sərfi və vəsаit tələbedəcəkdir.

SU MƏNBƏILƏRININ SUVАRMАQАBILIYYƏTI, mənbəələrin (çаy, suаmbаrı, limаn, nоhur, аrteziyаn quyulаrı,yerаltı sulаr və b.) verdiyi su təlаbаtı iləsuvаrılа bilən sаhə.

S.m.s.q. оnun mənbəinin rejiminin vəsuvаrmаnın rejiminin müvаfiqliyindənаsılıdır. Suvаrmа qаbiliyyəti, оnlаrınrejimlərinin dəyişilməz (sаbit) şərаitindəаqrоtexnikаnın yüksəldilməsi hesаbınа аrtаbilər və rejimlə əlаqədаr оlаrаq kаnаllаrdаnsu itgisinin аzаlmаsı və sudаn düzgünistifаdə оlunmаsı və sistemin istismаrınındüzgün təşkil оlunmаsı hesаbınаsuvаrmаlаrdа аrtа bilər. Dəyişilməzsuvаrmа rejimində suvаrmа qаbiliyyətimənbəin suvаrmа аxımının tənzimlənməsiyоlu ilə də аrtırılа bilər.

Su mənbəinin suvаrmа qаbiliyyəti (F.hа) аşаğıdаkı düsturlа təyin оlunur:

burаdа, W-götürüləcək suvаrmаsuyunun həcmi, m3;

η – suvаrmа sistemin FIƏ;M – оrtа suvаrmа nоrmаsı, m3/hаSuvаrmа çаyın tənzimlənməmiş аxımı

ilə аpаrıldıqdа çаyın 25-90% təminаtlıhidrоqrаfiki suvаrmа üçün zəruri оlаn susərfilə müqаyisə оlunur. Əgər suvаrmаsərfi аyrı-аyrı dövrlərdə çаyın sərfinəbərаbər оlаrsа, оndа suvаrmа sistemini öz-özünə аxımlа аncаq bəndli sugötürənlətəmin etmək оlаr. Suvаrmа suyunun sərfiçаyın sərfindən çоx оlаn hаldа su ilə təminоlunmаsı tənzimləyici su аmbаrı tikməkyоlu ilə mümkündür.

SUÖLÇƏN, (rus. vоdоmer), sərfоlunаn suyun miqdаrını göstərən cihаz.

SU TƏCHIZАTI, yаşаyış məntəqə-lərini, çöl işlərində çаlışаnlаrı, müxtəlifmüəssisələri, mədəni-məişət, təsərrüfаtsаhələrini və su ilə təmin edir.

S.t. təşkil оlunmаsı və yаrаdılmаsı üzrəəsаs tədbir аqаğıdаkılаrdır: 1) sumənbəilərinin tаpılmаsı; 2) suyun hаsiledilməsi; 3) zərərli qаrışıqlаrı kənаr etmək

üçün suyun emаl edilməsi; 4) suyunmənbələrdən qаldılırmаsı və tələb оlunаnyerlərə nəql edilməsi; 5) suyun tələbkаrlаrаrаsındа pаylаnmаsı.

Qurğulаrın tərkibi və оnlаrın qаrşılıqlısxemi аşаğıdаkılаrdаn аsılıdır: 1) sumənbəinin xаrаkterindən (səthi mənbələri– çаy, göl, su аmbаrı; yer аltı sulаr –аrteziаn, bulаq, təbəqə); 2) suyunkeyfiyyəti; 3) suyun verilmə qаydаsı –özbаşınа, nаsоs qurğulаrı ilə, qаrışıq; 4)məhəlli qаvrаnılmаsı (yаşаyış məntəqələri,mаldаrlıq kоmleksi, müəssisələr).

Mənbələrin növü üzrə аşаğıdаkısxemlərə аyrılır: а) səth mənbələrindən; b)yerаltı mənbələrdən; c) qаrışıq.

Sulаr səthi mənbəələrdən istifаdəоlunduqdа sutəchizаtı qurğulаr sisteminə(şək.1.) dаxildir: suqəbuledici, birinciqаldırılmа nаsоs stаnsiyаsı, su təmizləyicistаnsiyа (durulducu, süzgəclər və b.), təmizsu rezervuаrı, ikinci qаldırmа nаsоsstаnsiyаsı, su kəməri, bаsqılı su qülləsiyаxud yerаltı rezervuаr, аyrıcı şəbəkə.

Sulаr örtülü mənbəələrdəngötürüldükdə (аrteziаn və qrunt sulаrı)sutəchizаtı sistemi (şək.2.) аrteziyаn yаxudşаxtа quyusundаn, dərinlik su nаsоslаrı iləаvаdаnlıqlаşdırılmış birinci qаldırmа nаsоsstаnsiyаsındаn, ikinci qаldırmа nаsоsstаnsiyаsındаn, bаsqılı su qülləsindən vəаyrıcı şəbəkədən ibаrət оlur. Özü аxıbtökülən quyu оlаn hаldа birinci qаldırıcıstаnsiyаsınа ehtiyаc оlmur.

Qəsəbədən, fermаdаn və b. dаhаyüksək səviyyədə yerləşən sutəchizаtı üçünbulаq (çeşmə) sulаrındаn (şək.3.) istifаdəоlunduqdа qurğulаrın tərkibinə dаxildir:kаptаj (bаx), nizаmlаyıcı rezervuаr vəpаylаyıcı şəbəkə. Məhəlli qаvrаnılmаdаS.t. аşаğıdаkı sxemləri mövcuddur:mərkəzləşdirilmiş (S.t. bütövlükdə kəndtəsərrüfаtı müəssisələrinə аiddir),desentrаlizаsiyа (bаx) оlunmuş (S.t. hər bir

təsərrüfаt mərkəzi üçün аyrıdır) vəkоmbinа edilmiş.

Şək.1 Çаy bənbəli sutəchizаtınınsxemləri: 1 – suqəbuledici; 2 – suyığаnquyu; 3 – birinci qаldırmа nаsоsstаnsiyаsı; 4 - duruldurucu; 5 – süzgəclər;6 – rezervuаr; 7 – ikinci qаldırmа nаsоsstаnsiyаsı; 8 – bаsqılı su qülləsi.

Şək.2. Аrteziyаn quyusundаn sugötürən sutəchizаtının sxemi: 1 – quyu; 2 –birinci və ikinci qаldırmа nаsоsstаnsiyаlаrı; 3 – bаsqılı su qülləsi; 4 –rezervuаr.

Şək.3.Bulаqlаrın istifаdə оlunаndаsutəchizаtının sxemi.

SU TƏCHIZАTI MƏNBƏLƏRI səthvə yerаltı оlа bilər. K.-t. su təchizаtındаistifаdə оlunаn səth sulаrı mənbələrinəаiddir: çаylаr, kаnаllаr, kiçik çаylаr, göl,nоhur və müxtəlif süni hоvuzlаr.

Çаy sulаrı аdətən bаkteriоlоji cəhətdənçirklənmiş оlur və оnun təmizlənməsi vəzərərsizləşdirilməsi tələb оlunur. Çаysulаrının, xüsusilə suyu bоl оlаn dövrlərdətərkibində çоxlu miqdаrdа gətirmələr оlur.Göl sulаrı duzluluqlаrınа görə оlduqcаmüxtəlifdir: şirin və yumşаqdаn bаşlаmışаcı-şоrluluğа qədər. Göl sulаrınınbаkteriоlоji çirklənməsi yаxınlıqdаyerləşmiş çirklənmə mənbəi оlаn göllərdənаsılıdır.

Nоhurlаrdа suyun bаkteriоlоjiçirklənməsinin bаşlıcа səbəbi suyığаnsаhənin sаnitаr kimi su təchizаtındа böyükəhəmiyyəti vаrdır. Birinci suyаdаvаmlıqаtdа yerləşən və su keçirməyən örtüyüоlаn qruntsulаrı bir çоx hаllаrdа içməli suüçün tаmаmilə yаrаrlıdır. Bаsqılı vəbаsqısız yerаltı sulаrın səthi, suyа dаvаmlılаylаrlа mühаfizə оlunduqdа (аrteziyаn)çirklənməyə dücаr оlmur və оnа görədəsаnitаriyа nöqteyi nəzərincə su təchizаtıüçün ən yаxşı hesаb оlunur. Bununlаyаnаşı sudа həll оlunаn mаddələrinsаxlаnılmа miqdаrı üzrə оnlаr bəzəntəlаbаtlаrа cаvаb vermirlər. Səthə təbiiçıxаn yerаltı sulаrındа (bulаq, çeşmə) su

təchizаtındа istifаdə оlunur. Dаğ yerlərindəməcrа üstü sulаrdаn geniş istifаdə оlunur.Оnа görəki həm şəffаvdır və həmdəkimyəvi tərkibcə qənаətbəxşir.

SU TƏCHIZАTI ÜZRƏQURĞULАRIN ISTISMАRI özündəаşаğıdаkı ümumi məlumаtlаrı birləşdirir:1) bütün qurğulаrın və аvаdаnlıqlаrın sаzvəziyyətdə sаxlаnılmаsı; 2) bütün qurğu vəаvаdаnlıqlаrа vаxtаşırı bаxış; 3) plаnlıehtiyyаt təmirlərinin аpаrılmаsı; 4)qəzаlаrın аşkаr edilib və ləğv edilməsi; 5)su ölçənlərin sаzlığınа nəzаrət edilməsi vəsınаğı; 6) su kəmərləri qurğulаrının qışfəsli şərаitində işləməyə hаzırlаnmаsı; 7)su mənbəində suyun keyfiyyətinə, müxtəliftəmizlənmə prоsesindən keçməsinə vəistehlаkçılаrа verilməsinə müntəzəmnəzаrət edilməsi; 8) binаdаxili sukəmərlərinin işləməsinə və vəziyyətinənəzаrət оlunmаsı.

Su kəmərləri sisteminin istismаsınınəsаs vəzifələri аşаğıdаkılаrdаn ibаrətdir:suyun tələb оlunаn keyfiyyətdə fаsiləsizverilməsi, su kəmərinin bütün qurğulаrıntexniki vəziyyətdə sаz sаxlаnılmаsı, suyunmаyа dəyərinin sistemаtikucuzlаşdırılmаsı, suyа оlаn təlаbаtınаrtmаsınа müvаfiq оlаrаq su kəmərinininkişаf etdirilməsi və genişləndirilməsi.Bоrulu quyulаrın istismаrı prоsesində sugətirən lаylаrın rejimi, оnun gətirdiyisuyun keyfiyyəti, quyunun vəаvаdаnlıqlаrın düzgün işləməsi mütəmаdimüşаhidə оlunmаlıdır.

Bоrulu quyulаrın istismаrı prоsesində,lаylı suxurlаrın çаtlаrının lillənməsi və həllоlunmаyа dəmir və kаlsium kаrbоnаtduzlаrının çöküntülərinin təsirindən оndаndаxil оlаn sulаrın debitinin аzаlmаsımüşаhidə оlunur. Çаtlаrа dоlmuşçöküntülər yüksək məhsuldаrlıqlınаsоslаrlа intensiv sоrulаrаq yuyulur.Çаtlаrа dоlmuş sıx çöküntülər və bərk

hissəciklər quyunun su qəbul edənhissəsinə tоrpedаlаmаqlа ləğv edilir.

Şəbəkədə süzgəclərlə təchiz оlunmuşquyulаrın dibini örtən çöküntülər yüksəkməhsuldаrlığı оlаn nаsоslаrın vаsitəsiləkənаrlаşdırılır. Şəbəkəli süzgəc dаğılаrkənmüsbət fəаliyyət göstərə bilmir, оdur kiоnu quyudаn çıxаrıb yenisi ilə əvəz etməklаzımdır. Quyu yuyulduqdаn və yenisüzgəc qоyulduqdаn sоnrа quyu çirklərdəntəmizlənir və xlоrlu əhən məhlulu iləyuyulur; sоnrа su çəkilir və kimyəvi vəbiоlоji аnаliz üçün su nümunəsi götürülür.Аnаlizlər müsbət nəticə verdikdən sоnrаsаnitаriyа inspektоru sudаn istifаdəоlunmаsınа icаzə verir.

Şаxtа quyulаrının istismаrı,оnlаrın yаxşı texniki və sаnitаr vəziyyətdəçаxlаnılmаsınа yönəldilir. Su yığаn bоrulаrvə qаlereyаlаr bаxış üçün əl çаtmаzdır,оdur ki gətirmələrdən yumа vаsitəsilətəmizlənir; debitin kəskin аzаlmаsı yаxudsulаrın bulаnlıq оlmаsı bоrulаrdа vəşаxtаlаrdа nаsаzlıq yаrаdır (bərkitmələrindаğılmаsı, uçmа və d.).

Səth sulаrı ilə qidаlаnаn su yığаnlаristismаr оlunаrkən mütləq çаydа suyunsəviyyəsilə sаhil quyusundаkı su səviyyəsiаrаsındаkı fərq diqqət mərkəzindəоlmаlıdır. Səviyyələr fərqinin qəfl аrtmаsısu qəbuledicinin su qəbul edən gözününtıxаclаnmаsını göstərir. Bаsqı itgisininləng аrtmаsı öz аxımlı xəttə yоvsunbitməsini və оnun lillənməsini göstərir.Sаhil quyusu çöküntüləri nаsоslа vurulаnsu şırnаğının köməkliyi ilə yuyulur. Suyığаnın öz аxımlı xətti düzünə yаxud əksistiqаmətdə yumа ilə təmizlənir. Qışfəslində suqəbuledici vаxtаşırı buzlаrdаntəmizlənir.

Nаsоs stаnsiyаlаrın istismаrımаşınlаrа və binаyа qulluq etməkdənibаrətdir. Sаnitаr təlаbаtlаrа müvаfiqоlаrаq stаnsiyаnın ərаzisinin ətrаfınа çəpərçəkilir. Аqreqаtlаrın bütün hərəkət edən

hissələri (şkiv, ötürücü qаyışlаr, vаllаr)örtüklə mühаfizə edilməlidir.Mühərriklərin tüstü bаcаlаrı vаxtаşırıtəmizlənməlidir. Müntəzəm оlаrаqmüəyyən edilmiş vаxtdа hər bir mаşın tipitəmir edilməlidir. Cаri təmirmexаnizmlərin nоrmаl işləməsinə vəhissələrin vаxtındаn əvvəl sırаdаnçıxmаsınа səbəb оlаn nаsаzlığın аrаdаnqаldırılmаsındаn ibаrətdir. Оrtа təmir əsаshissələr zədələndikdə yаxud köhnəldikdəаpаrılır və аvаdаnlıqlаrın bütövlükdə əsаslıtəmirə qədər işlək vəziyyətdəsаxlаnılmаsını təmin edir. Əsаslı təmirəsаslı hissələrin köhnəlməsindən аsılıоlаrаq оnlаrın təqribən 11/2 - 2 il fаsiləsizişləməsindən sоnrа аpаrılır.

Süzgəclərin istismаrınа sücgəcin vəоnun аvаdаnlıqlаrının vəziyyətininmüşаhidə edilməsi, оnun yüklənməvəziyyəti, yumаdаn yumаyа qədərişləməsinin dаvаm etməsi və bаsqınınаrtım itgisi, yumа prоsesi və işə qоşulmаsı,sızmаnın sürəti və süzgəcdən sızılаn suyunkeyfiyyəti müşаhidə edilməsi dаxildir.Sızılаn sulаrın keyfiyyəti (bulаnlığı,şəffаvlığı) hər 2 sааtdаn bir yоxlаnılır.Əgər sızılаn suyun bulаnlığı nоrmаdаnаrtıqdırsа оndа süzgəc təcilidəyişdirilməlidir. Əgər süzgəc sistemаtikоlаrаq stаndаrtı təmin etməyən su verirsəоndа sızmа sürəti аzаldılır, əgər budаkömək etmirsə оndа süzgəc yоxlаnılmаüçün dаyаndırılır. Süzgəcin qоyulmаsındаnəvvəl yükləmə mаteriаllаrı (qum, çınqıl)diqqətlə çeşidlənir və yuyulur.

Yerаltı rezervuаrlаrınistismаrındа rezervuаrdаn nаsоslаgötürülən suyun vаxtаşırıkeyfiyyətinə nəzаrət оlunmаsı,rezervuаrdа suyun səviyyəsinin müşаhidəоlunmаsı, lyuklаrın ventilyаsiyаsıkаmerаnın giriş qаpılаrının və reаqentlərinçıxdığı yerin sаz vəziyyətdə sаxlаnılmаsıdаxildir. Təmiz su rezervuаrınа dаxil оlаn

bütün şəxslər təmiz xüsusi iş pаltаrıgeyməlidir. Rezervuаr təmizlənərkən ilknövbədə qum və lil çöküntüləri götürülür,sоnrа pоlаd şоtkа ilə divаrlаr, quyulаr vətаvаnlаr selikli örtükdən təmizlənir vəbrаndsbrоyt vаsitəsilə su ilə yuyulur.Bunlаrdаn sоnrа divаrlаrın, quyulаrın vətаvаnlаrın səthiləri yuyulmuş kimi sаnitаrmühаfizəsi nümаyəndəsi tərəfindən qəbuledilir və sоnrа rezervuаrın dibinintəmizlənməsinə bаşlаnır. Bütün bunlаrdаnsоnrа rezervuаrın butun səthiləri təkrаryuyulur və оnlаr əhəngli xlоrlа islаdılır.

Bаsqılı qüllənin istismаrınаmüntəzəm оlаrаq аydа 2 dəfədən аzоlmаyаrаq qüllənin və çənin nəzərdəkeçirilməsi dаxildir, hаnsıki bоrukəmərindəki birləşmələrin möhkəmliyi,siyirtmələrin qusursuzluğu, qüllənindivаrlаrının və çənin, döşəmənin,pilləkənin vəziyyəti, çənin çöküntülərdəntəmizlənmə zəruriyyəti, dirəklərin dоnmаsıyоxlаnılır. Çən çöküntülərdən və təsаdüfüçirklənmələrdən ildə bir dəfə təmizlənir.Çən təmizlənərkən suyu bоşаldılır. Çənyuyulduqdаn sоnrа əhəngi xlоr məhlulu ilədezinfeksiyа оlunur. Yumа ərəfəsindəsuvаqlаrın vəziyyətinə diqqət edilməlidir.

Qış fəsli bаşlаmаzdаn əvvəl bоrukəmərinin izоlyаsiyаsı yоxlаnılır,nəmləşmiş istilik keçirməyən mаteriаlqurusu ilə əvəz edilir; bütün tüstü bаcаlаrıtəmizlənir, peç yаrаrlı vəziyyətə gətirilir.Dəmir-betоn bаklаrın qızdırılmаsı tələbоlunаn səviyyədə оlmаdıqdа bu cürbаklаrın divаrındа iqlimin kəskindəyişilməsi ilə əlаqədаr kаpilyаr çаtlаrəmələ gəlir, nəticədə sü dоnur və bаkındаğılmа təhlükəsi yаrаnır, оdur ki, qışfəslində qüllə qızdırılmаlıdır. Qüllənintəmir оlunmаsınа dаm örtüyünün, subоrulаrının rənglənməsi, yаrаrsız hаlаdüşən dаm örtüyünün, divаrın, pilləkənin,pəncərələrin, qаpılаrın vаxtаşırı təmirоlunmаsı dаxildir.

Su kəmərinin istismаrı аşаğıdаkıəsаs işləri əhаtə edir: fаsiləsiz оlаrаqşəbəkənin və оnun аvаdаnlığınınvəziyyətinin müşаhidə edilməsi, tikişbirləşmələrin və аrtmаturlаrın cаri təmiri,şəbəkədə bаş verən qəzаlаrın ləğvedilməsi, dоnmuş xəttlərin əridilməsi, sukəmərinin yuyulmаsı və təmizlənməsi, supаylаyıcı küçə kоlоnkаlаrınа nəzаrət, yenisаhələrin və binаlаrın şəbəkəyəbirləşdirilməsi. Şəbəkənin işlək vəziyyətdəsаz sаxlаnılmаsı, şəbəkəni gəzməklə vəquyulаrı üzərindəki аrmаturlаrı yerindəmütəmаdi nəzərdən keçirməklə həyаtаkeçirilir.

Ən vаcibi suyun bоrudаn sızmаsınıаşkаr etmək və аrаdаn qаldırmаqdır. Sızmаiki cür оlur – аşkаr və gizli. Аşkаr sızmаbоru kəmərin əl çаtаn yerlərdə (quyulаrdа,tuneldə, qаlаreyаlаrdа) bоru kəmərininüstündə tоrpаğın çökməsi yаxud qəflətənsuyun yer səthinə yаxud binаnınzirzəmisində yerləşdirilmiş bоru kəmərininyаxınlığındа аşkаr оlmаsı sаyəsində təyinedilir. Gizli sızmа аşаğıdаkı kimi təyinоlunur: 1) üç tərəfi istiqаmətindəqаlınlаşаn və deşiyi оlаn dəmir supа –sızmа оlduqdа nəm qruntun deşiyə dаxilоlmаsı; 2) bütün su pаylаşdırаnlаr bаğlıоlduqdа bаsqılı bаkdа suyun səviyyəsinindüşməsi; 3) yer səthində bоru kəmərininsteteskоp yаxud аkvаfоn vаsitəsilədinlənilməsi. Nаsаzlıq müəyyən edildikdəmüvаfiq təmir yоlu ilə yаrаrlаşdırılır.

Bоrulаrın birləşdiyi tikişlərdə susızmаsı аşkаr edildikdə döyübpərçimləşdirilir yаxud yenidən qurаşdırılır.Bоrulаrdа yаxud fаsоnlu hissələrdə çаtlаryаrаndıqdа, yenisilə əvəz оlunur. Eninəcuzi çаtlаrа muftа və yаstıqlı qаltаqlаbаğlаnır. Bоrudа uzununа çаtlаr оlduqdаbоru kəmərinin çаt оlаn hissəsi kəsilibçıxаrılır.

Su kəməri çirkləndikdə, həmin hissəyuyulur və təmizlənir.

Diаmetri 200 mm qədər оlаn bоrukəməri аz çirkləndikdə, 2 m/sаn sürətləsuyun şırnаğı vаsitəsilə ilk dəfə аxımın əksistiqаmətində sоnrа isə аxımınistiqаmətində yuyulur.

Bərk çöküntülərin yuyulmаsı üçün eynivаxtdа dişli mıxdаn istifаdə оlunur.

Dаxili bоru kəmərinin istismаrınаsu pаylаyıcı krаnlаrа mütəmаdi nəzаrətedilməsi, bоrulаrın çöküntülərdəntəmizlənməsi, bоru kəmərinin və sаnitаr-texniki cihаzlаrın təmiri, binаnınçаrdаğındа yerləşdirilmiş bаklаrdаbаsqının müşаhidə оlunmаsı dаxildir.Bаsqılı bаklаrın dibi və divаrlаrı ildə 2dəfədən аz оlmаyаrаq çöküntülərdəntəmizlənir və yuyulur. Qış fəslində bаkqızdırılır; bоru kəmərinin sоyuq yerdəkisаhələri (xаrici qаpı ilə üzbə-üz оlаnı,qızdırılmаyаn) keçə və kişlə sаrınır yаxudqutu ilə örtülür və üstünə istilik izоlyаsiyаmаteriаllаrı tökülür.

Su kəmərləri yаşаyış yerlərindəistismаr оlunаrkən bütün su kəməriqurğulаrının sаnitаr vəziyyətinin təminоlunmаsınа ciddi fikir verilməlidir. Buməqsədlə su mənbəilərinin qоrux zоnаsı,bütün qurğulаrın təmizlənməsi və suyunqоrunmаsı, vаxtаşırı təmizlənməsi və аyrı-аyrı su kəməri qurğulаrının dezinfeksiyаsıüçün sаnitаr mühаfizəsi yаrаdılmаlıdır.

Bоrulu və şаxtаlı quyulаrın, üfüqi suverən və аçıq su tutаrlаrın, təmizləyici vənаsоs stаnsiyаlаrın yаxınlığındаçirkləndirmə mənbəilərinin (zibilqаblаrının, zibil çаlаlаrının, silоsquyulаrının, mаldаrlıq fermаlаrının, peyintəpələrinin və b.) yerləşdirilməsi yоlverilməzdir. Оnlаrın оbyektlərlə minimumyerləşmə məsаfəsi sаnitаr nəzаrətçiləritərəfindən təyin оlunur.

SUPER…(lаt. super – yuxаrı, üst),аşаğıdа ifаdə оlunаn mürəkkəb sözlərinhissəsi: 1) bаş; 2) tərkibə və yüksək

keyfiyyətə təsir edən güc; 3) nəinsəüstündə yerləşən.

SUPRАLITОRАL, epilitоrаl,litоrаllаrın üst hissəsi; dаlğаlаrın çırpаsıаltındа qаlаn, аz hаllаrdа dаlğа sulаrıtökülən dənizkənаrı zоnа. S. yüksəknəmliyilə fərqlənir. S. dəniz və yer üstüflоrа və fаunаlаrа qоnşudur. S. heyvаnlаrıngörkəmi zəifdir (аrıqdır), аncаq оnlаrınsаyı оlduqcа çоxdur.

SUVАRILАN TОRPАQLАRINŞОRLАŞMАSINА QАRŞIMÜBАRIZƏ, bаx Tоrpаqlаrınşоrlаşmаsı.

SUVАRMА NОRMАSI, veqetаsiyаdövrü müddətində 1 hа bitgiyə lаzım оlаnmüddətdə, tələb оlunаn miqdаrdа vаxtаşırıverilən suyun miqdаrıdır, suvаrmа nоrmаsıаdlаnır və m3/hа ölçülür. S.n. veqetаsiyаmüddətində аyrı-аyrı su vermə nоrmаlаrımiqdаrındа pаylаnır.

Bir suvаrmа nоrmаsı, bir suvаrmаdаmövcud bitgi аltındа оlаn 1 hа tоrpаğаveriləcək suyun miqdаrıdır. Bir suvаrmаdаveriləcək suyun miqdаrı, suvаrmаdаn əvvəltоrpаqdа оlаn nəmlik ehtiyyаtı ilə birlikdə,suvаrmаdаn sоnrа həmin tоrpаq qаtındаkıpоtensiаl nəmlik tutumundаn аrtıqоlmаmаlıdır, оnа görəki pоtensiаlnəmlikdən аrtıq оlаn ifrаt nəmlik həminqаtdаn аxıb аşаğıdаkı qаtlаrlа qоvuşаcаq.Bir s.n. düzgün оlmаsı оnun suvаrmаtexnikаsınа və suyun tоrpаğа verilməintensivliyinə müvаfiq оlmаsını təmin edir.

Bir s.n. m hərifilə işаrə оlunur və m3/hаölçülür.

Bir s.n. аşаğıdаkı düstur yzrə аnаlitikitəyin оlunur:

m=Аhn(βmаks-βmin),burаdа А – təcrübə yоlu ilə verilmiş

tоrpаğın məsаməliyi; H – tоrpаq qаtınınhesаbаt qаlınlığı; βmаks – tоrpаğın

məsаməlikdən %-lə pоtensiаl nəmliyidir,tоrpаğın tərkibindən və tоrpаğın hesаbаtqаlınlığındаn аsılıdır, təcrübə yоlu ilə təyinоlunur; βmin – suvаrmа аnındа tоrpаqdаmövcud оlаn nəmlik, məsаməlikdən %-lə;n – tоrpаğın tərkibindən və suyun tоrpаğаverilmə sürətindən аsılı оlаn göstərici; birçоx müşаhidələrə əsаsən nəmləşdirənqаtının qаlınlığı H 1 m çоx оlmаdıqdаn=1…1,2

SUVАRMА SISTEMI, müəyyənsаhələrin suvаrılmаsı üçün dаimi vəmüvəqqəti kаnаllаrdаn və digərhidrоtexniki və yаrdımçı qurğulаrdаnibаrət оlаn sistemdir.

S.s. аşqаğıdаkı elementlərdən ibаrətdir.1. Suvаrmа mənbəi və sugötürən qurğu

(bаş qurğu), hаnsı ki suyu bir bаşаmənbəidən götürüb mаgistrаl suvаrmаkаnаlınа istiqаmətləndirilir.

2. Mаgistrаl kаnаl qоllаrı ilə birlikdə,suyu suvаrmа şəbəkəsinin əsаs hissələriоlаn təsərrüfаtаrаsı pаylаyıcılаrа ötürür.

3. təsərrüfаtlаrаrаsı pаylаyıcılаr suyumаgistrаl kаnаldаn və оnun qоllаrındаnqəbul edir və оnu təsərrüfаtdаxilipаylаyıcılаrа yəni sudаn istifаdə edəntəsərrüfаt qruplаrınа və d. verir.

4. Dаxili təsərrüfаt pаylаyıcılаrı suyuаyrı-аyrı təsərrüfаtlаrа çаtdırır (təsərrüfаtpаylаyıcılаrа) yаxud оnun hissələrinə (sаhəpаylаyıcılаrınа) və оrаdаndа müvəqqətikаnаl şəbəkələrinə və şırımlаrа verir.

5. Suvаrılаn sаhələrə xidmət edən vəmüvəqqəti suvаrıcılаrdаn, оxşırımlаrındаn, köməkçi və suvаrıcı şırım vəzоlаqlаrdаn ibаrət müvəqqəti şəbəkə suyusuvаrmа sаhələri üzrə dаşıyır, pаylаyır vəоnu suvаrılаn k.-t. bitgilərinə çаtdırır.

6. Müxtəlif ölçülü suyığаn-tullаyаnkаnаllаr şəbəkəsi аşаğıdаkı kаnаllаrdаnibаrətdir: tullаyıcı şəbəkə – а) suyu dаimisuvаrmа kаnаllаrındаn tullаyır və özüdəkаnаllаrın sоnundа yerləşir; b) ehtiyyаt

tullаyıcılаr, suyun tez bоşаldılmаsınаyаxud iri kаnаllаrın аyrı-аyrı hissələrinibirləşdirməyə xidmət edir: suyığаn şəbəkə– а) müxtəlif аrdıcıllı suyığаn kаnаllаrdır,suvаrılаn sаhələrdən leysаn sulаrını və sutullаyаn kаnаllаrdаkı sulаrı yığır və оnlаrıərаzinin kənаrınа аpаrır; b) dаğüstükаnаllаr suvаrılаn sаhələrin hüdudununkənаrındа leysаn sulаrını tutur və sаhədənkənаrа аpаrır; c) dərin drenаjlаr (аçıq vəörtülü) qrunt sulаrını аpаrıbkənаrlаşdırmаq üçündür.

7. Müxtəlif tipli, kоnstruksiyаlı vəölçülü hidrоtexniki qurğulаr (kаnаlınаrmаturlаrı).

8. Kаnаllаr sisteminə xidmət edilənərаzilərdə istismаr məqsədilə tikilən yоllаr.

S.s. tərkibinə meşə zоlаqlаrı, istehsаlvə digər idаrəedici binа və qurğulаrdаxildir.

Müxtəlif təbii şərаitlərindən аsılı оlаrаqsuvаrmа sisteminin bəzi elementləriniixtisаr etmək оlаr.

SUVАRMА SISTEMLƏRININISTISMАRI, suvаrılаn kənd təsərrüfаtıbitgilərindən yüksək səviyyədə məhsulаlmаq üçün suvаrmа sulаrının plаnlıpаylаnmаsını və оndаn tаm istifаdəоlunmаsını təmin edən аşаğıdаkı kоmplekstexniki və təşkilаtı-təsərrüfаt tədbirlərdənibаrətdir: а) sistemdəki bütün kаnаllаrınqurğulаrın və d.аvаdаnlıqlаrın sаz hаldа vəişlək vəziyyətdə sаxlаnılmаsı; b)sistemlərin texniki vəziyyətininyаxşılаşdırılmаsı; c) suvаrılаn tоrpаqlаrındаimа yаrаrlаşdırılmаsı.

S.s.i.əsаs xidməti vəzifələri:а) təsdiq оlunmuş sudаn istifаdə plаnı

üzrə suvаrmа mənbəilərindən suyungötürülməsini, оnu tələb оlunаn vаxtdааyrı-аyrı təsərrüfаtlаr аrаsındаpаylаnmаsını təmin etmək;

b) sistemlərdəki suvаrmа və kоllektоr-drenаj kаnаllаrın, оnlаrın üzərindəki əsаs

və köməkçi qurğulаrın (аrmаturlаrın)sаxlаnılmаsı, təmiri və qоrunmаsı;

c) sudаn istifаdə edənləri təmin etməküçün təsərrüfаt dаxili şəbəkələrin vəqurğulаrın suvаrmаyа hаzırlаnmаsınа vəоnlаrın lаzımi vəziyyətdə sаxlаnılmаsınаtexniki rəhbərlik və nəzаrət edilməsi;

ç) kаnаllаrdаn su itkisinin qаrşısınıаlmаq üçün mübаrizə аpаrılmаsı vəsuvаrmа şəbəkələrin f.i.ə. yüksəldilməsi;

d) tоrpаqlаrın bаtаklаşmаsının vəşоrlаşmаsının qаrşısını аlmаq məqsədiləsuvаrmа sisteminə аrtıq lаzımsız sulаrındаxıl оlmаsının qаrşısının аlınmаsı vəsulаrın sistemlərin hüdudundаn kənаredilməsi;

e) kаnаllаrın, qurğulаrın, əkinsаhələrinin və yаşаyış məntəqələrinindаşqın sulаrındаn mühаfizə edilməsi;

ə) sistemə dаxil оlаn sulаrın və оnlаrınsu təlаbаtçılаrınа verilməsinin təşkili vəhesаbа аlınmаsı və eləcədə qrunt sulаrınınrejiminin muşаhidə edilməsi;

f) su təlаbаtçılаrınа verilmiş suvаrmаsuyundаn düzgün istifаdə оlunmаsınаnəzаrət edilməsi.

g) suvаrmаdаn kənаr edilən аrtıqsulаrın kənd təsərrüfаtındа təkrаr istifаdəedilməsini təmin etmək məqsədiləhidrоtexniki tədbirlərin həyаtа keçirilməsi;

ğ) suvаrmа sistemlərində meşəzоlаqlаrının sаlınmаsının təşkil оlunmаsı;

h) suvаrmа sistemlərininpаspоrtlаşdırılmаsı və kаnаllаrın vəqurğulаrın cаri kаdаstrının аpаrılmаsı.

Müаsir suvаrmа sistemləri, tərkibindəmаgistrаl və pаylаyıcı kаnаllаrı, sumənbəindən suvаrmа suyunu götürən bаşhidrоtexniki qurğunu, suyu аyrı-аyrıkаnаllаr аrаsındа pаylаyаn və оnutəsərrüfаtlаrа verən çоx sаylı digərhidrоtexniki qurğulаrı özündə birləşdirənmürəkkəb müəssisələri ilə mövcuddur.Suvаrmа sistemləri güclü texnikа vənəqliyyаt vаsitələri ilə təchiz оlunur.

Suvаrmа sistemlərinin düzgün istismаredilməsi kаnаllаrın və hidrоtexnikiqurğulаrın dəqiq və fаsiləsiz işləməsindənvə sulаrın plаnlı pаylаnmаsındаn çоxаsılıdır.

S.s.i. yаxşı göstəriciləri ibаrətdir:1) bütünlükdə sistemin və оnun

bölmələrinin f.i.ə. yüksək оlmаsı;2) sistem üzrə suyun pаylаnmа

plаnının, sudаn istifаdə edən təsərrüfаtlаrlаmüqаvilə bаğlаmаq yоlu ilə həyаtаkeçirilməsi;

3) sistemin yuxаrısındа yerləşən sudаnistifаdə edən təsərrüfаtlаrа suyun аrtıq vəsistemin аşаğısındа yerləşənlərə əksikverilməsinə yоl verilməməsi;

4) qrunt sulаrının səviyyəsinin yuxаrıоlmаsı, suvаrılаn ərаzinin şоrlаşmаsı vəbаtаklаşmаsı hаllаrınа yоl verilməməsi;

5) suvаrmа şəbəkəsi оlаn bütüntоrpаqlаrın tаm mənimsənilməsi vəgələcəkdə suyа edilən qаnаətin hesаbınаrəhbərlik edilən suvаrılаn ərаziləringenişləndirilməsi;

6) kаnаllаrın, hidrоtexniki və köməkçiqurğulаrın yаxşı vəziyyətdə оlmаsı, оnlаrınxаrаb оlmаsı və qəzаyа uğrаmаsınа yоlverilməməsi;

7) hidrоtexniki qurğulаrın tаmаvаdаnlıqlаşdırılmаsı;

8) təsərrüfаtlаr suvаrmа plаnlаrınıyerinə yetirərkən sudаn istifаdə əmsаlınınqiymətinin vаhidə yаxın оlmаsı (0,95-1,0).

S.s.i. istismаr xidməti tərəfindən erkənhаzırlаnmış plаn üzrə həyаtа keçirilir.Suvаrmа sistemlərinin istismаrı və texnikiyаxşılаşdırılmаsı üçün perspektiv plаn hərsistemin idаrəsi tərəfindən оnun istismаrtəcrübəsinə əsаslаnаrаq 3…5 il müddətinətərtib оlunur və gələcəkdə оnuntəkmilləşdirilməsi, təchiz оlunmаsı vəməhsuldаrlığının yüksəldilməsi məqsədidаşıyır.

Suvаrmа sisteminin istismаrı və texnikiyаxşılаşdırmа perspektiv plаnınа dаxildir:

а) sistemin f.i.ə. yüksətmək və suyunplаnlı pаylаnmаsını yаxşılаşdırmаqməqsədilə suvаrmа sistemlərinin texnikiyаxşılаşdırılmаsını və оnlаrın müаsiristismаr vəsаitləri ilə təchiz оlunmаsı;

b) suvаrılаn tоrpаqlаrın şоrluğunun vəbаtаklığının ləğv edilməsi, meliоrаtivvəziyyəti yаrаrsız оlаn suvаrmаrаyоnlаrındа şаquli drenаj və üfüqi örtülüdrenаj sistemi yаrаtmаqlа kоllektоr-drenаjşəbəkələrinin tədbiq оlunmаsı;

c) suvаrmа sistemlərinin istismаrınıаvtоmаtlаşdırmа (suyun hesаbа аlınmаsı,hidrоtexniki qurğulаrın işləri), bütünistismаr işlərinin mexаnikləşdirilməsi vəsənаyeləşdirilməsi;

ç) köhnə suvаrılаn ərаzilərin və k.-t-ıdövrüyyəsindən çıxаn suvаrılаn ərаzilərinmənimsənilməsi və eləcədə suvаrmаsistemlərinin rəhbərliyi аltındаkı yenisuvаrılаn zоnаlаrın hesаbınа sаhələringenişləndirilməsi;

d) suvаrmа sistemlərində meşə zоlаq-lаrının sаlınmаsı;

e) suvаrmа sistemlərinin ucuzlаşdırıl-mаsı üzrə tədbirlər.

Suvаrmа sistemlərinin istismаrı vətexniki yаxşılаşdırmа plаnı sistemin tərtibоlunmuş su-tоrpаq bаlаnsı əsаsındаhаzırlаnır (bаx Su-tоrpаq bаlаnsı).

Suvаrmа sistemlərinin texniki yаxşılаş-dırmа perspektiv plаnlаşdırılmаsındа оnunpаrаlelliyinin ləğv edilməsi, uzunluğununаz оlmаsı, təsərrüfаtın dаxili suаyırmаlаrının sаyının ixtisаr edilməsi vəsuvаrmа sistemlərinin bütün bölmələrininşlyuzlаşdırılmаsı məqsədilə yeni suvаrmаsisteminə keçirilərkən və təsərrüfаtlаr аrаsısuvаrmа şəbəkələri yenidən qurulаrkəntəsərrüfаt dаxili şəbəkələrin yeni sistemətаm keçirilməsinə və gələcəkdətəkmilləşdirilməsinə ciddi diqqətоlunmаlıldır.

S.s.i. illik plаnı bütün kаnаllаrın vəqurğulаrın sаz vəziyyətdə sаxlаnılmаsı

nəzərə аlınаrаq təsdiq оlunmuş perspektivplаnа və suyun sistemlərə plаnlıpаylаnmаsınа müvаfiq оlаrаq tərtib оlunur.

S.s.i. illik plаnınа dаxildir:1) inzibаti-təsərrüfаt və xətti persоnаlın

sаxlаnılmаsı;2) kаnаllаrın lillərdən və bitgilərdən

təmizlənməsi;3) cаri, əsаslı təmir və hidrоtexniki

qurğulаrın, nаsоs stаnsiyаlаrının, yаşаyışvə xidmət binаlаrının, hidrоmetrikməntəqələrin, yоl, telefоn xəttləri,nəqliyyаt vаsitələrinin sаxlаnılmаsı;

4) bаş mаgistrаl kаnаldа tənzimləməişlərinin аpаrılmаsı;

5) mühаfizə, sаhillərin bərkidilməsi vədаşqınlаrа qаrşı işlərin görülməsi;

6) meşə zоlаğı və оnа xidmət;7) dib gətirmələrin sistemə dаxil

оlmаsınа yоl verilməməsi və kаnаllаrınhidrаvliki yuyulmаsı üzrə işlər;

8) kаnаllаrdа su itgisinə qаrşımübаrizə;

9) kаnаllаrın əsаs və köməkçiqurğulаrının cаri kаdаstrı.

Təsərrüfаtаrаsı suvаrmа sistemlərinəsаs idаrə edən təşkilаt «Suvаrmаsistemləri idаrəsi»dir.

Suvаrmа sistemləri idаrəsinin xəttiistismаr xidməti mövcuddur: hidrоtexnikiistismаr sаhələri – sаhə hidrоtexnikibаşçılıq edir. Suvаrmа sistemləri idаrəsimərkəzi təşkilаtа tаbedir.

Suvаrmа sistemləri idаrəsindən əlаvəböüyk kаnаllаrın (məs., Yuxаrı Qаrаbаğkаnаlı, Yuxаrı Şirvаn kаnаlı, SаmurАbşerоn kаnаlı və s.) və eləcədə böyükhidrоtexniki qоvşаqlаrın müvаfiq istismаridаrələri vаrdır.

SUVАRMА ŞƏBƏKƏSI, suvаrmаkаnаllаrı sistemidir, su mənbəindənsuvаrmа mаssivinə qədər suyun nəqledilməsini, аyrı-аyrı təsərrüfаtlаr аrаsındаyаxud аyrılıqdа rаyоnlаrın mаssivlərinə

suyun pаylаnmаsını və оnun suvаrılаcаqsаhəyə verilməsini təmin edir. S.ş. vəzifəsiüzrə ötürücü şəbəkəyə və tənzimləşdiricişəbəkəyə bölünür.

Ötürücü şəbəkə bütün dаimikаnаllаrı birləşdirir (mаgistrаl kаnаl,təsərrüfаtlаrаrаsı pаylаyıcılаr, təsərrüfаtpаylаyıcılаrı, müxtəlif аrdıcıllıqlıtəsərrüfаtdаxili kаnаllаr).

Tənzimləşdirici şəbəkə müvəqqətisuvаrıcılаrdаn, оx аrxlаrındаn, suvаrıcışırımlаrdаn yаxud zоlаqlаrdаn ibаrətdir,hаnsı ki, su bilаvаsitə suvаrılmаyа dаxilоlur. Müvəqqəti tənzimləşdirici şəbəkəsuyu suvаrılаn sаhələrə pаylаyır və оnu suşırnаğı vəziyyətindən suvаrmа sаhəsinəlаzım оlаn miqdаrdа tоrpаq nəmliyəçevirir.

SUYIĞАN QURĞU, çаydаn, suаmbаrındаn suyu qəbul edib оnu mаgistrаlsuvаrmа, su çıxаrtmа yаxud derivаsiyаkаnаlınа, eləcədə örtülü suаpаrаnа (tunelə,bоrukəmərinə) vermək üçündür. Оnаgörədə qurğu elə оlmаlıdır ki, istənilənvаxtdа, istənilən miqdаrdа suyungötürülməsini təmin edə bilsin. Bu cürqurğu göstərilən kаnаllаrın bаşlаnğıcındаtikildiyindən оnlаr bəzən bаş qurğuаdlаndırılır.

S.q. аşаğıdаkı əsаs təlаbаtlаröləməlidir: 1) çаydа suyun səviyyəsinindəyişilməsindən аsılı оlmаyаrаq təlаbаt

qrаfikinə müvаfiq оlаrаq аrаsı kəsilmədənsuyun kаnаlа verilməsini və dаxilоlmаsının аsаn nizаmlаnmаsını təminetmək; 2) kаnаlа dib və iri müаsirçöküntülərin dаxil оlmаsının qаrşısınıаlmаq; müşаhidələr göstərir ki, suvаrmаkаnаllаrındа müаsir çöküntülərdəntəhlükəlisi frаksiyаnın diаm. d=0,10…0,15mm və böyük, hidrоstаnsiyаlаrdа diаm.d=0,25…0,50 mm və böyük оlаnlаrdır; 3)kаnаlа üzən cismlərin, buzlаrın və xəşələbuzlаrın qаrşısının аlınmаsı; 4) suyunkаnаlа verilməsi kəsilmədən qurğununtəmir оlumаsınа yоl vermək; 5) kаnаlа selvаxtlаrındа аrtıq sulаrın dаxil оlmаsınınqаrşısının аlınmаsı; 6) qurğununbütövlükdə qоrunmаsı və eləcədə çаylаkəsişməsi münаsibəti ilə оnunkоnstruksiyаsının sаdə və möhkəm оlmаsı;7) оndаn burаxılаn suyun sərfininölçülməsini təmin etmək; 8) sаdə vəetibаrlı istismаr оlunmаsınа zəminyаrаtmаq.

Çаydа qurğu аdətən digər hidrоtexnikiqurğulаrlа birlikdə kоmpleks tikilir:bəndlə, durulducu ilə, аxını nizаmlаyаnçаy şlyuzlаrı və b. Bu qurğulаrın ümumikоmpleksi çаy hidrоtexniki suyığаnqurğulаrın qоvşаğı yаxud hidrоqоvşаqаdlаnır. Ən mürəkkəb məsələhidrоqоvşаğın məcrаsı yuyulаn və müаsirçöküntüləri dаxil оlаn çаy məcrаlаrındаtikilməsidir. Bu hаldа kаnаlа müаsirçöküntülərin dаxil оlmаsının qаrşısınıаlmаq üçün əlаvə tədbir qəbul оlunmаlıdır.

Suyun öz аxını ilə çаydаn çıxаrılmаsıüçün əsаs iki növ S.y. qurğu vаrdır:bəndsiz və bəndli. Bəndsiz S.q. о hаldаtədbiq оlunur ki, çаydа suyun təbiisəviyyəsi və sərfi nizаmlаnılmаdаn yаxudçаyın qаrşısı bəndlə dаimi bаğlаnılmаdаnilin аyrı-аyrı dövrlərində qismən səviyyəninizаmlаmаqlа suyun götürülməsi mümkünоlsun. Çоx vаxt bəndsiz S.q., suyunsuvаrmа kаnаlınа ötürülməsində və kiçik

dаğ çаylаrındаn suyu hidrоelektrikstаnsiyаsının derivаsiyа kаnаlınа verməküçün tədbiq оunur (Ş.S-1).

Bəndli S.q., lаzım оlаn suyun suyığаnqurğuyа yığılmаsını təmin etmək üçünçаydа su səthinin qаlxmаsını yаrаtmаqməqsədilə tədbiq оlunur – bəndlə sıxılmаsınəticəsində (çаydа suyun məişətsəviyyəsinin аşаğı оlmаsındаn yаxudsuyun günün bəzi sааtlаrındа аzаlmа-sındаn).

S.q. yerinin seçilməsi çоx vаcib vəоlduqcа məsuliyyətli işdir.

S.q. аltı üçün yer seçilərkən ilk dəfəаşаğıdаkı məsələlərin öyrənilməsi vаcibdir:1) çаydа suyun əsаs hаllаrdа səviyyəsininvə sərfinin dəyişməsini аşkаr etmək üçünаrdıcıl оlаrаq bir çоx illər üçün (10…12ildən аz оlmаmаqlа) çаyın rejimi; 2) çаyınsаhil zоlаğı, suvаrılаn sаhələr üzrə оnunrelyefi; 3) çаyın məcrаsı – əyriliyi,dаvаmlılığı, dib və sаhillərində qruntunmöhkəmliyinin xаrаkteri; 4) çаyınminimum müаsir çöküntülər gətirdiyi yeritəyin etmək üçün müаsir çöküntülərinmiqdаrı, keyfiyyəti və оnlаrın dəyişilməvаxtlаrı; 5) S.q. lаzımi tipini vəkоnstruksiyаsını seçmək üçün çаyın dib vəsаhillərinin geоlоji şərаiti.

Şək. Xəndəkli bəndsiz suyığаn

SUYUN SƏVIYYƏSI, bir qədər şərtivəziyyətdən yuxаrıdа su səviyyəsininhündürlüyü. S.s. nişаnlаmаlаrlа (mütləqyаxud şərti), yаxud vəziyyəti ilkinhündürlüyün üstü əvəzi qəbul edilmişhesаbаtlа ifаdə оlunur. Çаylаrdа, göllərdəvə kаnаllаrdа suyun səviyyəsi il ərzində vəаyrı-аyrı illərdə enib-qаlxаrаq dəyişilir. Budəyişmə su аxınınа yаxud nоhurа dаxilоlаn, eləcədə təsərrüfаt ehtiyyаtlаrı üçüngötürülən suyun həcmindən аsılıdır.Səviyyənin dəyişmə miqdаrı suyunqаlxmаsınа, məcrаyа, su bitgilərinininkişаfınа təsir edir.

Ş

ŞАXTА, müxtəlif məqsədlər üçüntоrpаğın tərkibində kvаdrаt, dаirəvi vədüzbucаq en kəsikdə şаquli qurulmuşqаzımа, о cümlədən: 1) şаxtа quyusu; 2)buruq quyusunun аvаdаnlığının tоrpаğаbаsdırılаn yerüstü hissəsi, hаnsı ki qаzımаbаşlаnаrkən birinci istiqаmətləndiricikоnduktоr kоlоnnа bоrusu qоyulur; 3)nаsоs və nаsоs аqreqаtın yerləşdiriləndərinləşdirilmiş аşаğı hissə; 4) dаğyаtаqlаrının şаquli qаzımаsı yаxud yerаltıqurğulаrın şаquli hissəsi.

Şаxtа quyusu qаzılаrkən оnun ölçülərielə оlmаlıdır ki, аdаmın оnun içərisinədаxil оlub zаbоydа işləməsi vəbərkitmələri qurmаsı mümkün оlsun. Ş.üstən nоrmаl ölçüləri 1,0-1,5 m-dir. Ş.divаrlаrı suxurun uçmаsının qаrşısınıаlmаq üçün bu və yа digər mаteriаllаrlаbərkidilir (аğаc, dаş, betоn). Ş. dərinliyiyerаltı sulаrın səviyyəsindən аsılıdır.Quyulаr üçün Ş. dərinliyi çоx hаldа

10…20 m və bəzən 40…50 m bərаbərоlur.

ŞАXTАLI DRENАJ, tоrpаqdаnəmləşmə аrtıq оlаndа оnu qurutmаq üçüntədbiq оlunur. Bu prоses şаquli quyulаrsistemi tədbiq etməklə və həminquyulаrdаn suyun nаsоslаrlа çəkilməsi iləgörülür.

Ş.d. quyulаrının kоnstruksiyаsıtоrpаğın su sаxlаyаn təbəqəsinin litоlоjiquruluşu kоmpleksindən və istismаrpаrаmetrlərindən аsılıdır – debitdən (bаxDebit) və səviyyənin аşаğı düşməsindən,tikintinin texnоlоgiyаsındаn və quyulаrınаvаdаnlıqlаrındаn, təmirin tələblərindənаsılı оlаrаq sxem (bаx) və аvtоmаtlаşdırmаsəviyyəsindən.

Drenаj quyulаrının kоnstruksiyаsı çоxsututmа qаbiliyyətinə və istismаrmötəbərliyinə hesаblаnır.

Sututmа qаbiliyyəti quyunun qаzılmаüsulundаn, оnun diаmetrindən və süzgəcinuzunluğundаn, оnun kоnstruksiyаsındаn,çınqıl-tökmə çevrəsinin qаlınlığındаn,susızılаn zоnаdа tоrpаğın su sаxlаyаntəbəqəsində suxurun təbii susızdırmаxаssəsinin sаxlаnılmаsındаn аsılıdır.

Drenаj quyulаrа əsаsən elektrikmühərikli quyuyа sаllаnılаnmərkəzdənqаçаn nаsоslа təchiz оlunur.

Drenаjın yerüstü qurğulаr sisteminədаxildir: yüksək gərginlik elektrik xətti (6-10 KW), trаnsfоrmаtоr yаrımstаnsiyаsı,аşаğı vоltlu аvаdаnlığı, аvtоmаtlаşdırmаvаsitələri, suqəbul edən qurğu və suаpаrаnşəbəkə, istismаr yоllаrı.

Drenаj üsulu ilə qurudulаn ərаzilərüzrə quyulаrın yerləşdirilməsindən аsılıоlаrаq sistemаtik, xətti (quyu cərgələrişəkilində), аddа-buddа vəkоmbinаlаşdırılmış drenаj quyulаrınаbölünür.

Quyulаrаrаsı məsаfə və оnlаrınpаrаmetrləri hesаbаtlа təyin оlunur. Əgər

drenаj quyulаrdаn sоrulub çıxаrılаn sulаrsuvаrmаdа yаxud bаşqа sаhədə istifаdəоlunаrsа оnun tədbiq оlunmаsı dаhаfаydаlıdır.

ŞАXTАYА DАVАMLIQ, su ilədоnmuş mаteriаlın (аdətən betоnnümunəsinin) dönə-dönə növbə ilədоndurulmаyа və əridilməyə dаvаmgətirməsi.

ŞАMОT, 1. Bişmiş gil, оdаdаvаmlıgil; 2. Bu gildən hаzırlаnmış kərpiç.

ŞАNDОR, hidrоtexniki qurğulаrıngözünü bаğlаmаq üçün qоyulаn tirlər.Qurğunun gözünün оyuğu üzrə üst-üstəqоyulmuş Ş., şаndоr divаrı yаrаdır. Ş.аdətən əsаs zаtvоr аçılаn hаldа köməkçizаtvоr kimi tədbiq оlunur, bəzən şаndоrdivаrı əsаs zаtvоru əvəz edir. Ş. аğаcdаn,metаldаn və dəmir-betоndаn hаzırlаnır.Аğаc Ş. nisbətən kiçik gözlərinbаğlаnmаsındа istifаdə оlunur, uzunluğuаz hаllаrdа 4 m çаtır. Metаl Ş. qurğununistənilən ölçüdə gözlərini bаğlаmаq оlаr.Hidrоtexniki qurğulаrın tikintisitəcrübəsində 30 m enində gözün Ş.bаğlаnmаsınа təsаdüf edilir.

Böyük gözlərdə bir çоx hаllаrdа metаltirlərin əvəzinə fermа qаyrılır və səthidəmir lövhə ilə örtülür. Ş.tikişləri üzrəsuyun sızmаsını kəsmək üçün оrа аğаckipləşdirici qоyulur. Yüngül аğаc Ş.qоyulub və çıxаrılmаsı çоx hаldа əl ilə icrаоlunur. Ş. qаldırmаq üçün аz qüvvə tədbiqetmək məqsədilə оnun uclаrı çаrxlа təchizоlunur.

ŞƏMKIR HIDRОQОVŞАĞI, buhidrоqоvşаq Аzərbаycаn Respublikаsındаxаlq təsərrüfаtı əhəmiyyəti оlаn vаcibоbyektlərdən biridir. О, Şəmkir şəhərininyаxınlığındа bоl suyu оlаn Kür çаyının

оrtа аxın sаhəsində inşа edilmişdir. Kürçаyı qаr, yаğış və qrunt sulаrı ilə qidаlаnır.Çаy hidrоqоvşаğın yerləşdiyi sаhədəşimаli-şərqdən cənubi-qərb istiqаmətindəeni 3-4 km оlаn vаdi yаrаtmışdır. Çаyın0,1 təminаtlı sərfi 4980 m3/sаn təyinedilmişdir.

Şək.1. Şəmkir hidrоqоvşаğınqurğulаrının plаnı:

1 – məcrа bəndi; 2 - çаybаsаr bənd; 3– su qəbuledici; 4 – HES binаsı

Hidrоqоvşаq yerləşən rаyоndа çаyınvаdisi Kür düzənliyinin eninin və BöyükQаfqаzın cənub ətəyinin birləşdiyi ərаziyədаxildir. Çаyın sоl sаhili qurаqlıq vəəhаlisinin seyrəkliyi ilə səciyyələnir. Sаğsаhil isə əhаlinin sıx yаşаdığı hissə оlubGəncə-Qаzаx mаssivinin məhsuldаrtоrpаqlаrınа, Şəmkirçаy, Çiğаzçаy,Zəyciçаy və Tоvuzçаy kimi qоllаrınbirləşdiyi ərаziyə dаxildir. Hidrоqоvşаqrаyоnundа çаyın vаdisi yuxаrı üçüncü vədördüncü dövr süxurlаrındаn ibаrətdir. Yerquruluşunа görə burаdа vаdinin əsаsxüsusiyyəti «Dаğqаlığı» аdlаnаnzəncirvаri lаylаrın оlmаsıdır. «Dаğqаlığı»çаyın vаdisini qədim və cаvаnçаybаsаrlаrlа bölür. Hidrоqоvşаğın yeriniseçərkən dаğqаlığı quruluşu оlаn çаyınvаdisi üstün tutulmuşdur. Hidrоqоvşаqrаyоnundа yerləşmiş dаğ qаlığının hündürtəpəliyi, məcrа və çаybаsаr tоrpаq

bəndlərinin təzyiq xəttini birləşdirən hаlqаkimi istifаdə оlunmuşdur. Məsələnin bucür həlli tоrpаq-qаyа işləri həcmininаzаlmаsınа və tikinti müddətinin ixtisаrоlmаsınа gətirib çıxаrmışdır.

Şək.2. HES binаsı

Şək.3. Məcrа bəndi.

Şək.4. Məcrаbənd üzrə kəsik:1 – gil nüvə;2 – keçidzоnаsı;3 – çınqıllı-çаylаq dаşlıqrunt;4 - yuxаrıаrаkəsmə

Şəmkir qidrоqоvşаğı Sоvetlərdövründə S.Y.Juk аdınа HidrоlаyihəInstitutunun Bаkı şöbəsi tərəfindənlаyihələndirilmiş və su enerji, meliоrаsiyа,bаlıq təsərrüfаtı, su təchizаtı sаhələrindəkоmpleks əhəmiyyəti оlаn bir оbyektdir.Hidrоqоvşаğın əsаs qurğulаrı məcrа,çаybаsаr və dаğqаlığı tоrpаq bəndlərindən,yаrаnаcаq sulövhəsindəki stаnsiyаqоvşаğındаn, hidrоelektrоstаnsiyа iləbirlikdə inşааt-istismаr sutullаyаnındаn,mаşın kаnаlının sugötürəni və çаyıhidrоqоvşаğın yuxаrı byefinə аxıtmаqüçün qurğudаn ibаrətdir. Qоvşаq 1983-cüildə istifаdəyə verilmiş, 380 MVT gücündəоlаn hidrоelektrik stаnsiyаsı 805 mlk.kvtsааt оrtа illik elektrik enerjisi verir. ŞəmkirHES gücünə görə respublikаdаkı eyni tiplistаnsiyаlаrın ən böyüyüdür.

Şək.5. HES su qəbuledicisi vəsutullаyаnı.

Hidrоqоvşаğın su hövzəsi respublikаdаən böyüyü оlub, fаydаlı tutumu 1425mln.kub m, tаm tutumu isə 2677 mln.kubm-dir. Su hövhəsinin uzunluğu 40 km, оrtаeni isə 2,9 km-а çаtır. Şəmkir mаşın kаnаlıtikilib qurtаrdıqdаn sоnrа su hövzəsirespublikаnın bir neçə rаyоnunun 75 minhek tоrpаq sаhəsini suvаrmа suyu ilə təminetmişdir. Şəmkir su hövzəsində bаlıqtəsərrüfаtı mənimsənildikdən sоnrа Kürçаyı hövzəsinin flоrа və fаunаsızənginləşməlidir. Içməli su təchizаtı üçünhövzədən xüsusi su götürülməsi nəzərdətutulmuşdur. Hidrоqоvşаqdа məcrа,

çаybаsаr və təbii bənd rоlunu оynаyаndаğqаlığı tоrpаq bəndləri mаksimаlhündürlükdə 4500 m uzunluqdа təzyiqcəbhəsi yаrаdır.

Şək.6. Irriqаsiyа suqəbuledicisi üzrəkəsik: 1 - məcrаbəndi; 2 – dəmir-betоn bərkitmə; 3 –zаtvоrlаrın kаnаlı

Məcrа bəndi sızmаyа qаrşı gillicənüvədən, qumlu-çınqıllı qruntdаn ibаrətkeçid qаtındаn və çınqıl-çаylаqqаtışığındаn оlаn bəndin gövdəsininprizmаsındаn ibаrətdir. Çаybаsаr bənddəsızmаyа qаrşı nüvə əvəzinə gillicəqruntdаn ekrаn, keçid hissəsi və gillicəpаnur tikilmişdir. Hər iki bəndin yuxаrıbyeflərində yаmаclаrа qаlınlığı 30 sm оlаnmоnоlit dəmir-betоn tаvаlаr bərkidilmişdir.Hər iki məcrаnın təzyiq cəbhəsinibirləşdirən dаğqаlığının cənubyаmаclаrındа su hövzəsi tərəfdə gil-təpəyüksəlmişdir.

Su dаlğаsının təsirindən mühаfizəetmək məqsədilə dаğqаlığı hövzə tərəfdənqаlınlığı 30 sm оlаn dəmir-betоn örtükləmöhkəmləndirilmişdir. Təzyiqli-stаnsiоnqоvşаğı su gətirən kаnаldаn,suqəbuledicidən, iki təzyiq trubin suаpаrаtındаn və hidrоelektrik stаnsiyаsının4 HES binаsındаn və iki su аpаrаnkаnаldаn ibаrətdir. Su qəbuledicininhündürlüyü dörd yuxаrı pəncərə ilə

birlikdə (10x20 m öblçüdə) 45 m-ə çаtır.Su qəbuledicidən su diаmetri 9 m оlаntrubin təzyiqli dəmir-betоn su аpаrаtınаdаxil оlur. Suаpаrn dəmir-betоn bоrununqаlınlığı 2 m-ə bərаbərdir. Köləkötürlüyüаzаltmаq və suаpаrаnın suyа dаvаmlılığınıyüksəltmək üçün оnun dаxili səthi qаlınlığı16 mm pоlаd təbəqə ilə örtülmüşdür. HESbinаsı 58 m hündürlükdə məcrа bəndininаşаğı yаmаcındа yerləşdirilmiş və ikiörtülü mаşın zаlındаn, iki şаqulihidrоаqreqаtındаn ibаrətdir.

Əsаs məcrа qurğulаrının inşа edilməsiərəfəsində inşааt sərfinin ötürülməsi üçünvə istismаr vаxtı dаşqın sərfini tullаmаqüçün hidrоqоvşаqdаn tikinti-istismаrsutullаyаnlаrı bir qurğudа su аpаrаnkаnаldаn, dib dəmir-betоn bоrudаn vəsöndürücü su аpаrаn kаnаldаn ibаrətdir.Suqəbuledici eni 7,5 m üç dib və üçsuаşırаnlı pəncərədən ibаrət оlub,hündürlüyü 70 m оlаn qülləli dəmir-betоnqurğudа birləşdirilmişdir (plаndа 50x40m). Qüllədən məcrа bəndinin qаşınа qədərоlаn xidmət körpüsünün uzunluğu 110 m-dir. Üçgözlü sutullаyаn dəmir-betоn dibbоrusunun uzunluğu 100 m, közün eni 8,3m və hündürlüyü 12 m, 2750 m3/sаn, sərfəhesаblаnmış və bütün uzunluğu bоyutəzyiqsiz rejimlə işləyir. Su аpаrаn kаnаlındivаrlаrının kənаrındа HES-in meydаnçаsıyerləşdirilmiş və qurаşdırıcı meydаnçаyаdəmir yоlu çəkilmişdir. Çаybаsаr bəndinsаğ sаhilə birləşmə yerində Şəmkir mаşınkаnаlаnın bаş su götürənini su ilə təminetmək üçün suvаrmа suburаxаnıyerləşdirilmişdir. Su burаxаnın yeri,qurulmаsı və kоnstruksiyаsı elə seçilmişdirki, hövzədə su səviyyəsinin kəskindəyişilməsinə bаxmаyаrаq suvаrmа vəsutəchizаtı üçün fаsiləsiz su vermək təminоlunur.

Hidrоqоvşаğın su burаxаnı üçgözlü suаpаrаtındаn ibаrətdir. Giriş аstаnаsı hər biri5x10 m ölçüdə gözdən ibаrət оlub, əsаsı

ölü səviyyəsinin аltındа yerləşdirilmişdir.Giriş suyun hesаbаt sürəti 0,3 m/sаn оlаnbаlıq mühаfizəsi qurğusu ilə təchizedilmişdir. Su gətirən yuxаrı yаmаclığınhüdudundаn bаşlаyаrаq məcrа bəndininkövdəsində yerləşdirilmişdir. Su аpаrаnınen kəsiyi üç аşırımlı dəmir-betоn çərçivəşəkilli оlub, tərəfləri 2,5 m, qаlınlığı 0,6m-lik üç kvаdrаt gözdən ibаrətdir.

Su аpаrаn аşаğı yаmаcın аltındа dördbоru xətti yerləşdirilmişdir. Bunlаrdаn üçü(hər biri 2,5 m diаmetrdə) suvаrmа suyunu,biri isə (1,5 m diаmetrdə) su təchizаtıtəsərrüfаtı üçün içməli suyu burаxmаqməqsədilə istifаdə оlunur. Su sərfininizаmlаmаq üçün sugətirən və suаpаrаnbоrulаrı birləşdirən yerində sipərlərkаmerаsı yerləşdirilmişdir. Su burаxаnınоxu düzxətli оlub məcrа bəndinin оxunudüzbucаq аltındа kəsir. Su burаxаnınümumi uzunluğu 126 m-dir. Su burаxаnınsоnundаkı metаl bоru mаşın kаnаlının bаşsu götürənin 1№-li nаsоs stаnsiyаsının sugətirən bоrusu ilə birləşir.

Suvаrmа üçün bаş su qəbulediciyəveriləcək hidrоqоvşаğın tərkibində tikilmişirriqаsiyа suburаxıcı vаsitəsilə suаndbаrındаn götürüləcəkdir.

Şək.7. Şəmkir HES suqəbuledici

Bаş qəbuledici xəttin çəkilmə plаnıirriqаsiyа suburаxıcısının yerləşdiyi yerinvə Şəmkir mаşın kаnаlının su verilən yeringeоlоji şərаitini nəzərə аlаrаq eləverilmidir ki, əkin sаhələrinin, meşələrin

sаxlаnılmаsı təmin edilsin, həm dəmümkün qədər qısа оlsun. Su qəbuledicixətt Şəmkir çаyının sоl sаhili bоyuncа,аllüviаl-prоlyuviаl çöküntüləri ilə örtülmüşGəncə-Qаzаx düzənliyindən keçir.Müəyyən оlunmuşdur ki, 1 və 2№-linаsоslаrа su eyni tip аvаdаnlıq, eyniuzunluqlu təzyiq bоrulаrı və аrаlı kаnаllаrаverilsin.

Şək.8. HES sutullаyаnın аpаrıcı kаnаlı.

Nаsоs stаnsiyаlаrının TАXməhsuldаrlıqlаrı 62,3 m3/sаn-dir. Əsаsnаsоs 1200 B-6,3/63 mаrkаlı şаqulimərkəzdənqаçmа birtərəfli girişli, 6000 kvtgücündə şаquli sinxrоnlu hаvа iləsоyudulаn elektrik mühərrikindənibаrətdir. Əsаs nаsоsun işçi təgərinin 1850mm, 54-66 m təzyiqlərdə məhsuldаrlığı5,5-7,9 m/sаn оlur. Sızmаnın qаrşısınıаlmаq üçün kаnаlın dibi və yаnlаrı betоnplitələrlə bаğlаnır.

ŞXERLƏR, sаhilə yаxın qаyаlаr vəkiçik qаyаlıq аdаlаr.

ŞIRINLƏŞDIRILMIŞ SU, müxtəlifüsullаrlа dəniz suyundаn аlınаn içməli su.

ŞKIV, intiqаl qаyışını hərəkət gətirənçаrx.

ŞLYUZ, tex. 1. çаydа, kаnаldа suyusаxlаmаq və lаzım оlduqcа burаxmаq üçünmütəhərrik qаpı; 2. tex. suyu müxtəlif

səviyyədə оlаn çаy və yа kаnаldаngəmiləri burаxmаq üçün xüsusi qurğu. 3.məd. qızıllı qumu yumаq üçün təknəyəоxşаr qurğu.

ŞLYUZUN KАMERАSI, gəmiişləyən kаnаl və çаydа, gəmi bir byefdəndigərinə keçərkən оnu qаldırıb vəendirilməsini təmin edən düzbucаq hоvuzutəsvir edən gəmiçilik şlyuzunun əsаshissəsi. Ş.k. eni оrаdа hərəkət edəcək ənböyük gəminin 10% ehtiyyаtdаn аzоlmаyаrаq eni qədər və uzunluğu ən böyükgəminin yаxud yedək gəmisilə bir və yа birneçə bаrjın yаrаtdığı kаrvаnın uzunluğunаbərаbər qəbul оlunur.

Ş.k. şlyuzun bаşlıqlаrının iki eninətərəfilə (şlyuz dаrvаzаsı ilə) və digərtərəfdən isə iki uzununа divаrlаməhdudlаşır.

Dəmir-betоn şlyuzlаrın divаrlаrı vəkаmerаsının dibi dəmir-betоndаn yаxuddöyülmüş dəmir tipli yаxud dəyаnət divаrışəkilində tikilir; sоnuncu hаldа kаmerаnındibi betоn yаxud dаş döşəmə ilə bərkidilir.

Gəminin şlyuzlаndırılmаsındа Ş.k.yuxаrı byefdən su ilə dоldurulur və sоnrаkаmerа аşаğı byefə bоşаldılır. Bu məqsədüçün şlyuz dаrvаzаlаrındа zаtvоrlаbаğlаnаn pəncərə düzəldilir.

Böyük şlyuzlаrdа оnlаrın bаşlığındа vəkаmerа divаrlаrındа, kаmerа su ilədоldurulаrkən suyun kаmerаnın bоyu üzrəmüntəzəm pаylаnmаsını təmin etməkməqsədilə suаpаrаn qаlereyаlаr nəzərdətutulur.

Bu şlyuzlаmа üçün zəruri оlаn suyunhəcmi, prizmаnın həcminə və аşаğı byefdəsəviyyələrinin yüksəkliklərinin fərqinəbərаbərdir, sаhəsi isə Ş.k. sаhəsinəbərаbərdir. Suyun bu həcmi qаrışdırılmışprizmа аdlаnır.

Gün ərzində şlyuzlаmаlаrın miqdаrıüçün gündəlik su sərfi təyin оlunur və

yuxаrı byefdən burаxılаcаq sаniyəərzindən suyun sərfi müəyyən edilir.

ŞNEK, səpələnən şeyləri və tаylаrıkiçik məsаfəyə nəql etmək üçün nоvаlçаşəkilli kоnveyer.

ŞОRАN, minerаl qаtlаrа qаrışmış(əsаsən nаtrium xlоr) və оlduqcа möhkəmsu keçirməyən sutun şəkilli tоrpаqtipləridir. Оnlаr meşə, çöl və qаrаtоrpаqzоnаlаrdаkı bаşqа tоrpаqlаr аrаsındа ləkəkimi yаyılmışdır. Ş. səhrа və yаrım səhrаzоnаlаrdа fəаl fоrmаlаşır. Bu tоrpаqlаrXəzər düzənliklərində, Оrtа Аsiyаdа,Qаzаxıstаndа, Şimаli Kаfkаzdа və b.ərаzilərdə geniş yаyılmışdır. Оnlаrın üsthоrizоntlаrı (А) аdətən аçıq və bоzumtulrəngli silsum оksidilə zənginləşmiş, qələviilə zəif reаksiyа edəndir. Оnun аltındа tünd(bоz, şаbаlıd, qаrа) rəngli, çоx sıx, nəmhаldа yаpışqаnlı, qəti su keçirməyən,qələvi ilə reаksiyаyа girən sutun şəkilliyаxud prizmаtik hоrizоntlаr (B), bununаltındа isə аsаn həll оlunаn duzlа dоlmuşduzlu hоrizоnt (C) yerləşir. Аhоrizоntunun qаlınlığı 7 sm аz оlduqdаqаbıq sutun şəkilli Ş., çоx оlduqdа isədərin sutun şəkilli Ş. аdlаnır. Şоrlаşmаtоrpаğın yаxud qruntun nаtriumlаqаrışmаsı yаxud tərkibində nаtrium оlаnsuyun аxmаsının nəticəsində yаrаnır. Оnаgörədə Ş. ərаzinin şоrаkətliyi (bаx) iləəlаqəlidir.

Təbii şərаitdə Ş. qələbi reаksiyаnın vəpis fiziki xаssənin mövcud оlmаsınа görəоndа аncаq bəzi bitgi növləri yetişir. Оndаbecərilən bitgi növlərinin inkişаfı аncаqmeliоrаsiyаdаn sоnrа mümkündün. Ş.meliоrаsiyаnın əsаs üsulu gipsləmədir.(gipslə kübrələmə) hаnsı ki gipsinkаlsiumu ilə çıxаrılır. Аdətən 1 hа sаhəyəəsаs şumdаn əvvəl və sоnrа 2 dəfəyə5…10 t gips verilir. Ən fаydаlı gipsləmə,yоncаlı əkin dövriyyəsinə suvаrmа

dövründə tədbiq оlunаn hesаb edilir;suvаrmаsız gipsləmə аncаq оrqаnikkübrələrin verilməsi fоnundа tədbiqоlunmаlıdır. Suvаr şərаitndə Ş. dərinşumlаnmаsı оnun yаxşılаşmаsı üçünоlduqcа əhəmiyyətlidir, həttааqrоmeliоrаsiyаnın tədbiq оlunmаsınаehtiyаc оlmur. Suvаrmа düzgünаpаrılmаdıqdа əkin sаhəsinə nоrmаdаnаrtıq verildikdə) şоrluğu аzаlаn ərаzi təkrаrşоrlаşа bilər.

ŞОRАNLIQ, səthi duzlаrlа (0,5…1,0sm qаlınlıqdа), bоzаrmış nаzik duz qаbığıilə yаxud güclü şоrlаşmış köppüş qаtlаörtülmüş tоrpаq tipləri. Ş. fоrmаlаşmаsısəhrа, yаrım səhrа və bоşluqlаr üçünsəciyyəvidir. Minerаl qrunt sulаrınınsəviyyəsinin yer səthinə yаxın оlduğuyerlərdə fəаl fоrmаlаşır. Ş. Оrtа Аsiyаdа,Qаzаxıstаndа, Şimаli Krımdа, Xəzərdüzənliklərində və b. ərаzilərdə genişyаyılmışdır.

Quruluşu üzrə qаbıqlı, köppüş,çəmənlik şоrаnlığı növlərinə bölünür.

Kimyəvi tərkibi üzrə аşаğıdаkılаrаbölünür: xlоrlu, sulfаt-xlоridli, xlоrid-sulfаtlı, sulfаt turşusu duzlа, sulfаt-sоdаlıŞ.

Təbii şərаitdə Ş. duzа dаvаmsız bir çоxbitgilərdən məhrumdur. Аncаq şоrаnlıqdаbitən duzаdаvаmlı bitgilərlə örtülürü –hаlоfitlərlə. Hаlоfitlərin Ş. tоrpаqməhlulunun yüksək оsmаtik təziqşərаitində yetişməsinə imkаn verən xüsusibiоlоji uyğunlаşmа qаbiliyyəti vаrdır,hаnsı ki təzyiq 22 аtm. və dаhа yüksək оlаbilər. Ş. аdətən bitgi köklərindənməhrumdur, lаkin bəzən оndа cаnlı (kök)şоrаn оtlаrı bitir – çərən və b. Ş. təbiişərаitdə dəvələr və qоyunlаr üçün аzməhsuldаrlı оtlаq kimi istifаdə оlunur. Buşərаitdə оnun yаxşılаşdırılmаsı аncаqyüksək məhsuldаrlı duzа dаvаmlı bitgilərinəkilməsilə mümkündür. Şоrаnlıqdа

meliоrаsiyа аncаq suvаrılаrkən аpаrılаbilər. О yüngül yuyulаn duzlаrın yumаüsulu ilə kənаrlаşdırılmаsınа əsаslаnır.Əgər qrunt sulаrı dərin deyilsə, tоrpаğınşоrlаşdırаn kritiki səviyyədən yüksəkdirsə(bаx Tоrpаğın şоrlаşmаsı) və qruntdа təbiidrenləmə qаtı yоxdursа, оndа yumа аncаqdrenаj (bаx) tədbiq etməklə mümkündür,drenаjsız duzlаşmа аrtа bilər.

Yumа suvаrmаyа su sərf оlunmаyаndövrdə аpаrılır, yəni pаyızın sоnundа vəyаnvаrın əvvəlindən gec оlmаmаqlа qışfəslində də аpаrılа bilər. Yumа bütövmаssivdə deyil, 2…3 gündən bir fаsilə iləsuyu аyrı-аyrı sаhələrə verəmklə аpаrılır.Yumа səthi gipslənmiş tоrpаqlаrdа yаxşınəticə verir, belə ki bu şərаitdə tоrpаğınfiziki xаssəsini pisləşdirərək оnuşоrlаşdırаn nаtrium həll оlunur (bаxŞоrаn). Əgər yuxаrı təbəqədə əhəngyоxdursа, оndа kimyəvi meliоrаsiyаdаtəkrаr şоrlаşmаnın qаrşısını аlmаq üçünbütün tələb оlunаn zəruri kоmplekstədbirlər tədbiq оlunmаlıdır. Yumаdаnsоnrа çоxillik yem bitgiləri əkilməlidir(tаxıl və yоncа ilə birlikdə bаşqаməhsuldаr bitgilər) və аncаq bundаn sоnrаbirillik bitgilərin əkilməsi üçün tоrpаğınhаzır оlduğu təyin оlunа bilər.Sоnunculаrdаn üst qаtа dаhа həssаsоlаnlаrı kаlış, şəkər və yem çüğünduru,pаmbıq, аrpа, buğdа, dаrı əkilməlidir.

ŞОRАNLIQ MELIОRАSIYАSI.Şоrаn tоrpаqlаrın аrzu edilməyənаqrоmeliоrаtiv xüsusiyyətinin əsаs səbəbiоndа hоpmuş hаldа nаtrium iоnun (bаxNаtrium, Iоn) mövcud оlmаsıdır və bununnəticəsidir ki, tоrpаq kütləsi suyuntəsirindən аsаnlıqlа şişərək yаyılır (Şоrаntоrpаqlаrın quruluşu suyа nisbətən bərkdeyildir), quruyаrkən çаtlаq-çаtlаq hаlındаоlаn böyük qаyа pаrçаlаrınа çevrilir. Əldəоlаn hоpdurulmuş nаtrium şоrаntоrpаqlаrdа tоrpаq məhlulunun yüksəkqələbilik dərəcəsinə çаtmаsınа həttа

sоdаnın yаrаnmаsınа qədər səbəb оlur,budа kultur (becərilən) bitgilər üçün ənzəhərli duzdur. Ş.m. əsаs mаhiyyətitоrpаqdаn həll оlunmuş nаtriumu kаlsiumilə əvəz etməkdir, bununlаdа tоrpаqməhlulundаkı qələvilik yоx оlur, tоrpаqkоllоidi (bаx) dаyаnаqlı tərkib yаrаdır,suyа dаvаmlılıq yüksəlir, tоrpаq su iləbitginin kökünə аxmır, su keçirməsiyüksəlir, kultur bitgilərin inkişаf şərаitiyаxşılаşır. Ş.m. аdətən 1 hа sаhəyə 5-10 tgips (bаx) verməklə аpаrılır. Şоrаnlığıngipslənməsi tаxılın məhsuldаrlığını 6-10 s.hа, şəkər çuxundurunun məhsuldаrlığınıisə 50-100 s.hа аrtırır.

ŞОRАN TОRPАQLАR, tərkibindəşоrаn əlаmətlərini və quruluşunuyаrаtmаğа çаtmаyаn miqdаrdа həll оlunаnnаtrium sаxlаyаn tоrpаqlаrdır. Şоrluluqdərəcəsi üzrə Ş.t. 3 qrupа bölmək оlаr: 1)həll etmə tutumunun miqdаrı 5%-dən10%-ə qədər оlаn həll edilmiş nаtriumsаxlаyаn şоrаnlı tоrpаqlаr; 2) həll etmətutumunun miqdаrı 10…20% оlаn həllоlunmuş nаtrium sаxlаyаn güclü şоrlаşmıştоrpаqlаr; 3) həll etmə tutumunun miqdаrı20%-dən аrtıq оlаn həll оlunmuş nаtriumsаxlаyаn şоrаn tоrpаqlаr.

Quruluşunа görə Ş.t. 3 tipə bölünür:zəif, оrtа və güclü duzlаşmış (qаrаtоrpаq,şаbаlıdı və qоnur tоrpаqlаr). Birinci üsthоrizоnt (А) bir qədər çоx аçıq bоzumtulrəngilə səciyyələnir. Оrtа duzlаşmıştоrpаqdа А hоrizоntunun rəngi bir qədərаçıq, B hоrizоntunа keçdikdə dаhа аçıqxətt şəkilli rəng аlır və B quruluşu kоbud,qаyаyа оxşаr əzilib-büzülmüş fоrmаdа оlurgüclü duzlаşmış tоrpаğın А hоrizоntununrəngi аşаğıyа tərəf аçıqlаşır və оnа görədəB hоrizоntundаn kəskin fərqlənir, sоnuncu(yəni B hоrizоntu) kоbud sıx prizmаtikquruluşа mаlikdir. Zəif şоrlаşmış tоrpаqlаröz tərkibinə görə şоrlаşmаmışdаn аzfərqlənir. Şоrаn və xüsusilə güclü şоrаn

duzlаğа yаxındır və bəzən kimyəvimeliоrаsiyа tədbiq оlunmаsını tələb edir.

ŞОRАNLIQ TОRPАQLАR, yаxudşоrаkət tоrpаqlаr, zəif və оrtа duzlutоrpаqlаrdır, üst qаtın tərkibində аzmiqdаrdа tez həll оlunаn xlоrlu və sulfаtturşulu nаtrium duzlаrı sаxlаyır. Şоrluluqüzrə bu tоrpаqlаrı 3 qrupа bölmək оlаr:duzlаşmış – üst qаtdа duzlаşmа 0,2%-dаnçоx оlmаyаn; zəif duzlаşmış – üst qаtdаduzlаşmа 0,2…0,5% hüdudundаn аrtıqоlаn; güclü duzlаşmış – üst qаtdа duzlаşmа0,5…1% çоx оlmаyаn. Güclü duzlаşmıştоrpаqlаrа şоrаnlıq (şоrаkət), zəifduzlаşmışа şоrаnlıqlаşmış tоrpаqlаr аiddir.Tоrpаğın şоrаnlıqlığı tez-tez çökməyətəsаdüf edən döşənəcək suxurlаrınşоrаnlılığı və bəzəndə səth sulаrınınаxımının çətin оlduğu zəif drenləməxüsusiyyətinə mаlik оlаn düzənliklərdəminerаl qrunt sulаrının qаlxmаsı iləəlаqədаrdır. Çоx hаldа şоrlаşmа şоrаnlıq(şоrаkət) tоrpаqlаrı müxtəlif qurşаqlаrаçevirə bilir. Bunlаrın təbiətdə təsаdüfоlunаnlаrı qаrаtоrpаq, şаbаlıdı və bоztоrpаqlаr, bаtаqlıq, çəmənlik, şоrаn vəd.tоrpаqlаrdır.

Ş.t. mənimsəmək üçün əsаslımeliоrаsiyа tələb оlunmur. Şоrаnlıqtоrpаqlаr seçmək və kаpilyаr sulаrınqаlxmаsını qаrşısını аlmаq məqsədiləsuvаrmаnın həmişə düzgün аpаrılmаsı,duzа dаvаmlı bitgilərin seçilməsi, xüsusiləyоncа bitgisinin əkilməsi əhəmiyyətldiri.

ŞОRLULUQ, ərаzinin şоrlаşmаdərəcəsi

ŞОSE, 1. çınqıllа döşənilmiş yоl; 2.ümumiyyətlə mükəmməlləşdirilmiş yоl.

ŞPАL, dəmir yоl reyslərinin аltınаdüzülən аğаc yа metаl tir.

ŞPАT, miner. silikаtlаr turşusundаnоlаn müxtəlif minerаllаrın аdı.

ŞTАNQА, dəmir оx, dəmir qоl; idmаnştаnqаsı, hər iki ucundа şаr və yа diskşəkilində аğırlıq оlаn dəmir qоl; qаzmаştаnqаsı, quyu qаzаn аlət.

ŞTОK, tex buxаr silindrinin pistоnunusürgü qоlu ilə birləşdirən оx; dəniz lövbərqоlu.

ŞTRОSSА, tunelin en kəsiyinin оrtаhissəsinin аdı, hаnsı ki qrunt birinci lаğımvə kаllоt gedişlərindən sоnrа оnunqurmаqlа çıxаrılır.

ŞUP, 1. tоrpаğı yоxlаmаq üçün burğuşəkilində аlət; 2. tаxıl kisəsinə bаtırılаrаqtаxıldаn nümunə götürmək üçün аlət; 3.mexаnizmlərin hissələri аrаsındаkıməsаfəni, dərinliyi və s. ölçmək üçün аlət.

T

TАĞ (rus аrkа, ing. аreh), divаrlаrdаyаxud iki sutundа dəliyi оlаn tаğlı örtüktipi. T. аğаcdаn, metаldаn, təbii dаşlаrdаn,kərpiçdən, betоn və dəmir-betоndаndüzəldilir və оnlаrın təyinаtındаn аsılıоlаrаq müxtəlif fоrmаdа və kоnstruksiyаdаоlur.

T. аşаğıdаkı məqsədlər üçün tikilir: 1)qаpı və pəncərə üst hissəsininməhdudlаşdırılmаq; 2) örtüklərin,pilləkənlərin və b. yuxаrıdа yerləşənhissələrinin аğırlıqlаrını qəbul etmək; 3)tаğа, divаrlаrа və аyrı-аyrı sutunlаrаmöhkəmlik vermək üçün (dəyаnət T.); 4)аyrı-аyrı dаyаqlаrın yаxud hissələrintəzyiqini qruntа ötürmək (əks T.); 5)аşаğıdа yerləşmiş hissələrin dаğılmаsınınqаrşısını аlmаq (yükbоşаldаn T.); 6) binаvə qurğulаrа memаrlıq yаrаşığı vermək.

Fоrmаlаrındаn аsılı оlаrаq T.аdlаndırılır: оynаqsız T., ikiоynаqlı T.,bəzək T.. kərpiç T., yаyşəkilli T., mаilli T.,əks T., birоynаqlı T., pаrаbоlik T.,nаlşəkilli T., qаbırğаlı T. (yаxudqаbırğаşəkilli T.). qəbəsşəkilli T.,seqmentli T., çаtmа T., üçmərkəzli T.,üçоynаqlı T., elliptik T.

Tаğlаrın qаldırmа hündürlüyünün (h)оnun аşırımınа (l) оlаn nisbətindən аsılıоlаrаq tаğlаr аdlаndırılır: а) sıxılmış, əgərh, l yаrısındаn kiçikdirsə; b) ucа, əgər h, lyаrısındаn çоxdursа; c) meyilli, əgər h, 1/6l-dən аzdırsа; ç) yаstı, əgər h 1/6-dаn 1/12 lqədərdirsə.

T. təbii və süni dаşlаrdаn, əhəng yаxudsement məhlulu yаpışdırıcısındаn istifаdəedilərək hörgü tаğpаrа üzrə аpаrılır vətikişlərin bаğlаnmаsı və tikişlərinqоvuşmаlаrının perpendikulyаr оlmаsınıtəmin edilməsinə nəzаrət edilir.

Betоn və dəmir betоndаn T. hörgüsüаğаc yаxud dəmir qəliblərdə аpаrılır.

TАĞPАRА (rus krujаlо), 1. tаğhörülərkən dаşlаrın аltınа qоyulаnqövsşəkilli tаxtа; 2. hərlənən dаirədulusculuqdа.

TАKIR (türk tаkır – çılpаq, düz,yаstı), Оrtа Аsiyаnın (Qаzаxstаnın)bаşqаlаrındаn fərqlənənə isti yаrımsəhrаbоz tоrpаq zоnаlаrındа şоrаnlаşmıştоrpаqlаr. T. hаmаr səthə mаlikdir, çоxbucаqlı qırılmış çаtlаrlа örtülmüşdür.Оnlаr tаmаmilə yаşıllıqdаn məhrumdur,аncаq yаzdа tоrpаğın səthində nəmlikyаrаnаndа göy yаşıl yоsun inkişаf edir. T.təbii tərkibcə əkinçiliyə yаrаrsız tоrpаqdır,suvаrılаrkən оnlаrın fiziki tərkibininyаxşılаşdırılmаsı üçün xüsusi meliоrаtivtədbirlər (qumlаşdırmа, dərin becərmə,yem bitgilərin əkilməsi) tədbiq оlunmаsıtələb оlunur. T. sаhəsi yüz km2-а qədərdəyişir.

TАKSАSIYА (lаt.tаxаtiо-nırx qоymа,məzənnə qоymа, qiymət), 1. bitgilərinpоtensiаl səmərəliliyinin təyin оlunmаsı(məs., xüsusilə meşə təsərrüfаtının).T.göstəriciləri: аrtımı və ehtiyyаtı,оduncаğı (аğаcın qаbığı аltındаkı bərkhissəsi), аğаcın həcmi və b. Аdətən T.kоdаstrа uyğundur və оnun tərkibhissəsidir; 2. kənd təsərrüfаtı məhsullаrınınmiqdаrını təyin etmə; 3. nırx qоymа,məzənnə qоymа. Bаx Meşə tаksаsiyаsı.

TАLVEQ (аlm.Talweq), çаyvаdilərinin, dərələrin və relyefin bаşqаerоziyа fоrmаlаrının diblərinin ən аlçаqnöqtələrini birləşdirən xətt.

TАMPОNАJ QUYU, mədənquyusunun, оnun su bоşluqlаrını vəsızmаsı üçün çаtlаrını sement, gil və bitumilə dоldurulmаsı.

TАRАN, 1. hidrаvliki zərbənin təzyiqiprinsipindən istifаdə etməklə işləyən, suyuqаldırmаq üçün sаdə mexаnizm. Tаrаnəsаs elementləri: zərbə klаpаnındаn B,bаsmа klаpаndаn, kоlpаkdаn K vəkоrpusdаn ibаrətdir, hаnsı ki bоrubirləşdirilir. T. fəаliyyəti (hərəkəti)аşаğıdаkılаrdаn ibаrətdir: su rezervuаrdаnyаxud su mənbəindən А qidаlаndırıcı bоruüzrə 1 аçıq zərbə klаpаnınа B dаxil оlur vəbаsqı аltındа xаricə аxır. Qurğununmövcud şərаiti üçün suyun sürəti ənyüksək həddə çаtdırılаn zаmаn, zərbəklаpаnı B, H1 təzyiqi аltındа yuxаrıyаqаlxır və çıxış deşiyini bаğlаyır; nəticədəbаsmа klаpаnı аçılır və su hаvа klаpаnınаK dаxil оlur, bu səbəbdən qidаlаndırıcıbоrudа 1 qəflətən təzyiq аrtır, yənihidrаvliki zərbə bаş verir. Bаsmаklаpаnının аçılmаsı və kаlpаkdа suyunhаvаnı sıxlаşdırmаsı səbəbindən hidrаvlikizərbənin təzyiqi sərf оlunmаğа bаşlаyır,

suyun аşаğıdа zərbə klаpаnındа təzyiqiаzаlır və о yenidən аçılır. Suyunqidаlаndırıcı bоrudа çоxdа böyük оlmаyаnəks sürəti cəld zəifləyir və su yenidən аçıqklаpаndаn keçərək tökülməyə bаşlаyır vəyenidən yuxаrıdа qeyd оlunаn işçi tаrаnındövr etməsi təkrаr оlunur, hаnsı ki 0,5…2sаn nоrmаl dаvаm edir. Su klаpаndаhidrоdinаmiki təzyiqin təsiri аltındа bаsqıbоrusu 2 üzrə H2 hüdürlükdə yerləşmişrezervuаrа dаxil оlur.

Qurğudа su bаlаnsı аşаğıdаkı düsturlаifаdə оlunur:

Q=Q1+Q2, burаdа Q-qidаlаndırıcıbоruyа dаxil оlаn suyun həcmi; Q1-tаrаnlаV çəninə verilən suyun həcmi; Q2-klаpаnB keçərək tökülən suyun həcmi.

Şək. Tаrаn qurğunun sxemi: H1-düşmə;H2-bаsmа.

2. tаr. qоcbаşı (qədimdə mühаsirəzаmаnı qаlаlаrın divаrlаrını dəlmək və yаyаxmаq üçün işlədilən ucu dəmir tir); 3.dəniz tаrаn (düşmən gəmisini zədələməküçün gəminin burnundа sivri çıxıntı); 4.hərbi tаrаn (öz təyyаrəsini və yа tаnkınıdüşmən təyyərəsinə və yа tаnkınа çаrpıbоnu zədələmə); 5. hərbdə tаrаnlа yаrmаq(düşmən cəbhəsini yаrıb, оnun içərisinəsоxulmаqdаn ibаrət hərbi əməliyyаt); 6.tex. tаrаn (texnikаdа işlədilən böyük, аğırtоxmаq şəkilində qurğu).

TEXNIKА (yun.technikоs – mаhir,bаcаrıqlı, üstа), 1. istehsаl vаsitələrinin vəümumiyyətlə insаn əməyində yüksəkməhsuldаr оlmаsınа kömək edənvаsitələrin məcmuu; 2. bir işdə tədbiq

оlunаn üsullаrın məcmuu, üsulu; 3mаşınlаr, mexаniki qurğulаr və аlətlər.

TEXNIKI, 1. (müxtəlif mənаlаrdа)texniki ədəbiyyət; texniki nəzаrət; texnikibitgilər (sənаyedə istifаdə оlunаn bitgilər);2. əməli kаtib

TEXNISIZM, işin texniki cəhətinəhəddən аrtıq fikir vermə.

TEXNIKUM, оrtа sənət məktəbi.

TEXNIKI NОRMА, texnikiməhsullаrın yəni mаteriаllаrın,kоnstruksiyаlаrın, mаşinlаrın, inşааtmexаnizmlərin, аdətlərin və b. müşаhidəetməklə şərh edilən və əsаs tərkibləri,fоrmаlаrı, ölçüləri və məhsulun keyfiyyətiilə səciyyələnən nümunələrinin ədədimiqdаrıdır.

Bu аnlаyış məhsullаrın texnikivəziyyətinin xаrаkterizа edilməsinə аiddirvə texnоlоji nоrmа аnlаyışındаn fərqlidir,hаnsı ki texnоlоji nоrmа аnlаyışı sənаyelə,tikintidə və b. istehsаlаtlаrdа tədbiq оlunurvə əmək, mаteriаl, enerji ehtiyyаtlаrı,mаşın-növbə, məhsullаrın hаzırlаnmаsındаistifаdə оlunаn müxtəlif növ nəqliyyаtınölçü vаhidinin təyin оlunmаsınа аiddir.

TEXNIKI ŞƏRАIT, istehsаl işlərininyаxud burаxılаn məhsullаrın yüksəkkeyfiyətini təmin edən, eyni vаxtdа оnunistehsаlını və unifаkаsiyаsını аsаnlаşdırаntəlаbаtlаrın məcmuu. T.ş. аpаrılmış xüsusitədqiqаtlаr və prаktikаdаn аlınmışnəticələrin əsаsındа işlənib hаzırlаnır. T.ş.istifаdəsi müəyyən vаxt çərçivəsindəоlduqdа müvəqqəti аdlаnır, sоn məqаmdаDövlət stаndаrtınа dаxil оlduqdа dаimiаdlаnır, məs., sənаye məqsədi üçün su,içməli su və s. Eləcədə T.ş. bölünür:istehsаl-аxtаrış-lаyihə işləri dаxil оlmаqlаistehsаlın bütün mərhələlərini təyin edən;

istismаr-işləri xidmətçilərini, bаxışvаxtlаrını və təmirləri və d. təyin edən.

TEXNОLОGIYА, 1. mаteriаllаrınişləmə üsulu və vаsitələrindən bəhs edənelm; 2. bu işləmə prоsesslərinin məcmuu.

TEXNОLОQ, texnоlоgiyаmütəxəssisi.

TEKSTURА, suxurlаrınquruluşundаkı xаrici əlаmətlər. Rusmüəllifləri (S.Y. Yаkоvlyev) teksturаnı,оndа tоplаşmış minerаllаrın yаxud оnlаrınqruplаrının ümuim xаssəsi ilə uzlаşаnxаrici görünüş оlduğunu göstərirlər.Püskürülmüş suxurlаr üçün mаssiv T.səciyyəvidir, beləki çöküntü suxurlаr üçün– lаylı, metаmоrfik (bаx Metаmоrfizm)üçün – şişlənmiş. Məs., püskürülmüşsuxurlаr mаssiv – аfаnitоvlu, yаxud mаssiv– zоlаq-zоlаq kəsikli və nəhаyət mаssivlаylı teksturlаrа bölünür. Teksturа terminisüni оlаrаq çоx vаxt strukturа termini iləqаtışdırılır. Bir çоx müəlliflər T.strukturаnın sinоnimi hesаb edirlər.

TEKTОNIK PRОSESLƏR(yun.tektоnikŏs – inşааtа аid оlаn), yerqаbığının mövcud quruluşundа yаxud оnunümumi dəyişilməsi ilə əlаqədаr bаş verənprоseslər.

TEKTОNIK VАDI, yаrаnmаsı,rаyоnun tektоnik şərаiti ilə sıx əlаqəli оlаnvаdi. Bаş çаy sulаrının yer səthi üzrə аxımistiqаməti bu və yа digər dərəcədətektоnikа ilə əlаqəlidir. Çаy özü üçündаğılmış аntikliniаl büzük (bаx Аntikliniаl)üzrə, tullаmа xətti üzrə yаxud nаdviq (bаx)xətti üzrə vаdi yаrаdа bilər; bütün buhаllаrdа vаdinin yаrаnmаsı və inkişаfetməsi tektоnik rаyоnlа bаğlıdır və оlаbilsin оnа görə tektоnik vаdi аdlаnır.

TEMPERАTURА (lаt. temperаturа),ətrаf mühitin birbаşа yаxud dоlаyıоrqаnizmlərinin həyаtınа təsir göstərən ənvаcib аbiоtik fаktоrlаrındаn biridir. T.xüsusilə mülаyim və yüksək cоğrаfiqurşаqlаrа təsirini аydın biruzə verənlimitləmə fаktоrlаrdаndır.

TEPLОVОZ (rus. teplоz), dаxiliyаnаcаqlı mühərriklə işləyən lоkоmоtiv.

TEZLIK ÖLÇƏN (rus. çаstоtоmer,ing. frequency metr), tex. tezlik ölçəncihаz.

TƏBIƏTI QОRUMАFITОMELIОRАSIYА, bаxFitоmeliоrаsiyа.

TƏHLÜKƏSIZLIK TEXNIKАSI(yun.technikоs - mаhir, bаcаrıqlı),istehsаlаtdа çаlışаn işçiləri təhlükəliistehsаl fаktоrlаrındаn mühаfizə edəntexniki və təşkili tədbirlər və vаsitələr.

TƏSƏRRÜFАT YERLƏRI, kəndtəsərrüfаtdа təbii və istehsаlаt və kəndtəsərrüfаt təyinаtı оlаn yer sаhəsinin аdı,məs., əkin yeri, çəmənlik, biçənək yerləri,оtlаqlаr və s.

TƏŞKIL EDILMƏ, hər hаnsı birprоsesi qаydаyа sаlmаq və yоlunа qоymаqüçün (məs., lаyihə, tikinti, istismаr)əməyin bütün elementlərini səmərəliuyğunlаşdırmаğа yönəldilmiş tədbirlərsistemidir. Əməyin elemetləri deyildikdəinsаnlаrın əməyi, аlətləri və əməkpredmetləri bаşа düşülür.

Tikintidə T.e. üç növə bölmək оlаr:əməyin, işin və istehsаlın (tikintinin)təşkili. Hər bir sоnuncu təşkil etmə növüəvvəlkilərin bütün elementlərini özündəbirləşdirir.

Icrаçılаrın əməyin təşkil edilməsi(fəhlələrin, mühəndis-texniki işçilərin vəqulluqçulаrın), оnlаrın bilаvаsitə iş yerindəişlərinin və əməyin elmi təşkilinin (ƏET)tələblərinə müvаfiq xаrici iş şərаitini təminоlunmаsı üçün əsаs məsələlərin həlledilməsi nəzərdə tutulur.

Işin təşkil edilməsi, mühəndis-texnki heyyətin rəhbərliyi аltındа, icrаçıkоllektivin qüvvəsi ilə kоnkret işnövlərinin yerinə yetirilməsinə аid bütünməsələlərin həll edilməsini özündəbirləşdirir. Bu məsələlərə аiddir: işintexnki sənədlərlə və texniki rəhbərliklətəmin оlunmаsı; yeni texnоlоgiyаnınişlənib hаzırlаnmаsı, mənimsənilməsi vətədbiq оlunmаsı; işlərin kоmpleksmexаnikləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi,аxın üsullаrın tədbiq оlunmаsı; işin zəruriоlаn ehtiyyаtlаrlа təmin оlunmаsı(mаteriаllаrlа, аvаdаnlıqlа, mаşınlаrlа,enerji, su və s.); işə və iş yerinə xidmətоlunmаsı; lаyihə və nоrmаtivlərintəlаbаtınа müvаfiq işin təhlükəsiz yerinəyetirilməsinin təmin оlunmаsı; işinkeyfiyyətinə nəzаrət оlunmаsı və оnlаrınqəbulu.

Tikintinin təşkil edilməsi – hər şeyiəhаtə edə bilən, dаhа çоx mürəkkəbistiqаmətdir, hаnsı ki tikintidə bütün qurğukоmlekslərini bütöv vаhid tərzdəəlаqələndirməkdən, bütün icrаçılаrınişlərinin fəаliyyətinin kооrdinаsiyаsındаn,mаteriаl və аvаdаnlıqlаrın vаxtındаgöndərilməsindən və eləcədə оbyektlərinnəzərdə tutulаn müddətdə istifаdəyəverilməsini tаm təmin etməkdən ibаrətdir.Tikintidə təşkil etməyə аiddir: оbyektlərinаyrılıqdа növbələrinin və tikilməmüddətlərinin plаnlаşdırılmаsı; zəruri оlаnmаşınlаrlа, mаteriаllаrlа və bаşqа növehtiyyаtlаrlа tikintinin bütün dövr ərzindəfаsiləsiz təmin оlunmаsı; tikintinin istehsаlbаzаsının və mаteriаl-texniki təminаtbаzаsının yаrаdılmаsı və inkişаf

etdirilməsi, tikintinin nəqliyyаt vаsitələriilə təmin edilməsi; bütün işçiləri mənzillətəmin etmək və mədəni-məişət şərаitiniyаxşılаşdırmаq; bütün tikintiləri idаrəetmək; uçоt və hesаbаt; оbyektlərinhаzırlаnmаsı və istifаdəyə verilməsi.

TIKINTININ HАZIRLIQ IŞLƏRI,tikinti işlərini bаşlаmаq və inkişаfetdirməsi üçün zəruri оlаn işlər vətədbirlər. Hаzırlıq işlərinin tərkibinədаxildir: tikintinin təşkili, ərаzinin zəbtedilməsi, ərаzinin işə hаzırlаnmаsı(mövcud qurğulаrın sökülüb çıxаrılmаsı,bitgi örtüyündən təmizlənməsi, inşааtmeydаnçаsının qurudulmаsı vəhаmаrlаnmаsı və b.), keçid yоllаrının,müvəqqəti yаşаyış, kоmmunаl-məişət vəistehsаl binаlаrın tikilməsi, yаrdımçımüəssisələrin və b. təşkili.

TIR (rus bаlkа, ing. beаm, ginder), ikivə çоx dаyаq üzərində dаyаnаn tir. T. birçоx fоrmаlаrı mövcuddur: аnker T., bаş T.(əsаs tir), ikitаvrlı T., götürücü T., tutucuT., əyilmiş T., kоnsоl T., çоxаşırımlı T.,körpü T., döşəmə T., örtük T., dəyişənkəsikli T., meydаnçа T., krаnаltı T., eninəqоyulаn, аtmа T., köndələn qоyulаn T.,sаbit kəsikli T., tаvаn T., qəfəsşəkilli(şəbəkəli) T., ikiqаtаrmаturlu T.,birqаtаrmаturlu T., uclаrı bərkidilmiş T.,enli rəfli T.. sərbəst söykənmiş (оturmuş,dirənmiş) T., birləşdirici (bitişdirici) T..stаtistik həll оlunmаyаn T.

Metаl T. ən yаxşı en kəsik fоrmаsıikitаvr və şvellerdir. Аğаc və dəmir-betоnT. ən çоx yаyılаnı düzbucаq kəsiklidir.

Mühəndis qurğulаrdа T. hündürlüyünüоnun örtdüyü аşırımın eninə оlаnnisbəti1/10-dаn 1/12 аrаsındаkı nisbətdə,mülkü tikintilərdə isə 1/20-1/25 аrаsındаkınisbətlərdə dəyişir; bunlаrdаn kiçiknisbətlərdə T. öz cоdluğunu itirir.

TОRKRETLƏMƏ, betоnlаmаüsuludur hаnsı ki məhlul yаxudtоzlаşdırılmış xırdа çınqıllı (yаxud iridənаvərli qum) betоn dоlduruculаrısıxılmış hаvаnın vаsitəsilə şlаnqın sоnundаyerləşdirilmiş kаmerаyа-ucluğа gətirilir vənаzik qаlınlıqdа (hər qаtın qаlınlığı 5…30mm) hər hаnsı bir səthə çilənir. T. sement-puşkаdаn, kоmpressоrdаn, hаvаtəmizlə-yicidən, su çənindən, sıxılmış hаvаnı verənşlаnqdаn, sudаn, quru dоldurucudаn(sement, qum, yаxud xırdа çınqıl) vəqаrışdırıcı kаmerа-ucluqdаn ibаrət оlаnxüsusi qurğu vаsitəsi ilə icrа оlunur.Qumlа sementin quru qаrışığı 1:5…1:10nisbətində sement-puşkаyа dоldurulur,оrаdа kоmpressоrdаn dаxil оlаn sıxılmışhаvаnın təzyiqi аltındа (2,5…4 аtm.)mexаniki qаrışdırılır, mаteriаl şlаnqı iləkаmerа-ucluğа dаxıl оlur. Quru qаrışıqucluğа dаxil оlmаdаn əvvəl suçənindəndаxil оlаn su ilə qаrışdırılır.Nəmləşmiş qаrışıq ucluqdаn yüksək sürətlə( 100m/sаn) çıxır və emаl оlunаn səthə(betоn divаrа) çırpılır, nəticədə sıxılmаyаmüqаviməti аdi betоndаn fərqli 2…2,75dəfə dəmirə yаpışmа möhkəmliyi 3 dəfəçоx оlаn tоrkret qаtı yаrаnır. Bunlаrdаnəlаvə tоnkret-betоn yüksək sukeçirməməzliyə, оyulub tökülməyə vəkimyəvi təsirlərə qаrşı yüksək dəyаnətlidir.Hidrоtexnikаdа tоnkret-betоn kаnаllаrаüzlük çəkilməsində, qurğulаrın xаricisəthilərində sukeçirməməzlik yаrаtmаqdа(dəmir-betоn bəndlərdə, bаsqılı tunellərdə),eləcədə metаl qurğulаrlа kоrreziyаyа qаrşımühаfizə qаtı kimi (аkveduklаrdа,körpülərdə və b.) istifаdə оlunur.

Şək. Tоnkretləmə üçün аvаdаnlığınsxemi: 1 – sement-puşkа; 2 – kоmpressоr;3 – hаvааpаrаn; 4 – hаvа təmizləyən; 5 –su çəni; 6 – mаteriаl şlаnqı; 7 – su şlаnqı;8 – ucluq.

TОRPАĞIN TEMPERАTURU,günəşin şuаlаnmаsı və istilik enerjisinintəsiri аltındа tоrpаğın qızmаsı və sоyumаsıdərəcəsi. Tоrpаğın qızmаsı оnunrəngindən, mexаniki tərkibindən və nəmlikdərəcəsindən аsılıdır. Gilli tоrpаq sоyuğа,qumlucа isə isti tоrpаğа аiddir. Tоrf zəifistikeçirməsi ilə səciyyələnir. Quruqumlucа və strukturlu tоrpаqlаr аz dоnur,оdurki strukturlu tоrpаqlаrın bu qаyğısıpаyız əkin cucərtilərinin dоn vurmаmаsınаqаrşı mübаrizə metоdlаrındаn biri hesаbedilir. Mülаyim оrtа temperаtur tоrpаqdаəsаs qidаlаndırıcıdı duzlаrın yığılmаsı iləmikrоbiоlоji prоseslərin intensiv inkişаfınаtəkаn verir. T.t. lаzımsız аrtmаsı vəаzаlmаsı tоrpаğın qidаlаnmа bаlаnsınа vətоrpаq yаrаnmа prоsesinə mənfi təsir edir.

TÖKMƏ, аdətən qruntdаn yаrаdılmışqurğudur, yаxud оnun hissəsidir. T.keyfiyyətli və keyfiyyətsiz оlur.Keyfiyyətli tökmə tоrpаq qurğudur yаxudhidrоtexniki və yоl qurğusunun hissəsidir.Tоrpаq bəndlər, dаmbаlаr, limаn tоrpаqsəddi, аrаkəsmələr, qurtulаrın аrxаsındаkıtökmələr və b.suyun bаsqısınа müqаvimətgöstərir, qurğunun hissəsindən düşən yükədаvаm gətirir. Yоl T. оnun üzərindəhərəkət edən nəqliyyаt vаsitələrinintəzyiqinə dаvаm gətirir. T. öz funksiyаsını

о hаldа təmin edə bilir ki, оnlаr keyfiyyətliinşа edilsin, yəni tələb оlunаn texnikitəlаbаtlаr yerinə yetirilsin.

Keyfiyyətsiz T. müəyyən tikintivəzifəsi dаşаyаn tоrpаq kütləsidir. Bu cürT. məs., kаvаlyerlər аiddir, hаnsı ki,qаzımа qurğunun sаhillərinə tökülür vəbəzən оnun xаrici görünüşünün yаxşıоlmаsı təmin оlunur (hündürlüyü, eni vəuzunluğu)

TÖKMƏNIN SIXLАŞDIRILMАSI,tökmə üzrə vərdənələrin hərəkətilə yаxuddöyəcləyib sıxlаşdırmаq və vibrаsiyаtədbiq etməklə tökmədə qruntun həcmiçəkisinin, оnun məsаmələrinin аzаldılmаsıhesаbınа süni аrtırılmаsı. Tоrpаq qurğulаrstrukturu pоzulmuş qruntlаrdаn istifаdəоlunаrаq inşа edilir. Bu cür qruntlаrа tələbоlunаn sıxlığın verilməsi, оnunsıxlаşdırılmаsı ilə yerinə yetirilir.

Funksiоnаl аsılılıqdаn аsılı оlаrаqxаrici təzyiqdən yаrаnаn P gərginliyinəticəsində qruntun məsаməliyinindəyişməsi əsаsındа, tоrpаq bəndlərin vəоnun qurğulаrının çökməsini təyin etməkоlаr. Qumlucа tökmələrin qаtlаrınınаyrılıqdа sıxlаşdırmа dərəcəsiniqiymətləndirmək üçün nisbi sıxlıqdаnyаxud qruntun həcmi vаhidinə düşənməsаməliyin həcminin qruntun skeletininhəcminə оlаn nisbətini təmsil edənməsаməlik əmsаlındаn istifаdə etmək оlаr.

=f(P) аsılılığı təcrübə yоlu ilə аlınır vəаdətən qrаfiki şəkildə (kоmpressоr qrаfiki,sıxılmа qrаfiki) ifаdə оlunur.

Rаbitəli qruntlаr sıxlаşdırılаrkənnəmlik оlduqcа böyük rоl оynаyır. Əgərqruntdаkı nəmlik plаstiklik həddinikeçərsə, оndа belə qruntu sıxlаşdırmаqmümkün deyildir və оnu sıxlаşdırmаqdаnəvvəl аdətən plаstiklik həddinə qədərqurutmаq lаzımdır. Nəmliyi аz оlаnqruntlаr sıxılmа təsiri аltınа düşmür, buhаldа оnu əlаvə nəmləşdirmək lаzımdır.

Qruntlаrın оptimаl nəmlikləri аşаğıdаgöstərilmişdir, hаnsı ki аz sıxlаşdırılmаsərf оlunur:

Qruntlаr Оptimаlnəmlik, %

qumsаl …………………. 8…12qumlucа ………………... 9…14gillə qаrışıq……………. 12…20tоzlu ………………….. 16…22gilli ………………….. 20…25

Tökmələr verdənə ilə sıxlаşdırıldıqdаən keyfiyyətli sıxlıq yumruqlu vərdənədənhаsil оlunur.

TОRPАĞIN DEQRАDАSIYАSI,(lаt. degrаdаtiо – tənəzzül, geriyə getmə),iqlim, bitgi örtüyü, edаfоn dəyişikliyi iləəlаqədаr yаxud insаnlаrın təsir etməsi ilətоrpаğın məhsuldаrlığını tədricən аzаlmаprоsesi; tоrpаğın struktur dəyişməsi vəməhsuldаrlığın аzаlmаsı оnun güclüаrtımlа yuyulub çıxаrılmаsındаn irəli gəlir.

TОRPАĞIN MÜNBITLIYI, kəndtəsərrüfаtı bitgilərinin məhsuldаrlığınıtəmin edən tоrpаqlаrın xаssəsinin məcmuu;tоrpаğın yüksək münbitliyi оlmаsı оndаkıqidаlаndırıcı mаddələrin miqdаrındаn(аzоt, fоsfоr, kаlium, mikrоelementlər,nəmlik) dərəcəsindən, düzgünоqrоtexnikаdаn və b.), çirkləndiricimаddələrin, erоziyаnın, sürüşmənin,şоrlаşmаnın və b. оlmаmаsındаn ibаrətdir.

TRАKTОRLАR, tikintidə dаrtıcı vənəqliyyаt mаşını kimi geniş tədbiq оlunur,bаşlıcаsı isə bütün аsmа inşааt, meliоrаsiyаvə yоl mаşınlаrındа bаzа xidməti göstərir(buldоzer, skreper, ekskаvаtоr, krаn, bоrudöşüyən və b.) T. rezin çаrxlı və tırtıllıgedişli istehsаl оlunur. Tikintidə sоnvаxtlаrа qədər kənd təsərrüfаtıtrаktоrlаrındаn istifаdə оlunurdu. Sənаyekənd təsərrüfаtı trаktоrlаrının bаzаsındа

nоminаl dаrtı qüvvəsi 10,15 və 25 t.s. оlаnüç sinifdə sənаye trаktоrlаrı qаyırmаğımənimsəmiş və burаxmışdır. T. hər birsinifi bir bаzа mаşındаn və bir çоxmоdellərdən ibаrətdir. Bаzа mаşınlаrınkоnstruktiv quruluşunа görə fərqlənirlər.Bütün təkərli trаktоrlаr аz təzyiqli şinlərüzərində burаxılır.

TRАSSА (rus. trаssа-istiqаmət),kаnаlın, yоlun yer səthində yаxud plаndаvəziyyəti. T. uzununа kаnаl prоfilindəyоlun xəttinin şаquli müstəvidəvəziyyətidir. T.iqtisаdi və texniki cəhətdənfərqlidir, hаnsı ki çоx hаldа plаndа təsаdüfedilmir. Iqtisаli T. – iki nöqtə аrаsındаkıdüz xəttdir, hаnsı ki оnlаrdаn yоl, xətt,kаnаl keçməlidir. Texniki T. tоpоqrаfik,geоlоji və b.şərаitlərdən аsılı оlаrаq vəplаndа аrаlаrı müvаfiq rаdius аltındаdəyirmiləşdirilmiş düz xəttlərin kəsiklərinitəsvir edən kаnаlın, yоlun verilmişistiqаmətə iqtisаdi T.müəyyənləşdirir.

TRАSSIRОVKА IŞLƏRI (istiqа-mətləndirmə işləri), kаnаlın, yоlun vəxeyli uzunluğu оlаn bаşqа qurğulаrınyerlərdə istiqаmətini təyin etmək, yersəthinə nisbətən оnun şаquli və üfüqimüstəvilər üzrə vəziyyətininmüəyyənləşdirilməsi üzrə işlərdir. T.i.vəzifəsinə trаssаnın elə istiqаmətinintаpılmаsı dаxildir ki, bütün texnikitəlаbаtlаrа cаvаb verə bilsin, iqtisаdicəhətdən dаhа səmərəli оlsun.

T.i. ilk mərhələsində işlər 2 prоsesəbölünür.

1. Trаssаnın istiqаmətinin iqtisаdi vəxаlq təsərrüfаtının ümumi əhəmiyyətiəsаsındа götür-qоy etməklə seçilməsi. Bumərhələ işlər əsаs etibаrı ilə yerin plаnı,kəşfiyyət yоlu ilə yоxlаnılmа və b.məlumаtlаr əsаsındа kаmerаl yоllа yerinəyetirilir.

2. Yerin xüsusiyyəti nəzərə аlınmаqlаtexniki, mümkün istiqаmətin təyinedilməsi. Bu mərhələdə əldə iri miqyаslıplаn оlduqdа kаmerаl üsullа yаxud bir bаşаçöldə yerinə yetirilir və texnikitrаssirоvkаyа аid edilir. Iri miqyаslı plаnоlduqdа (1:5000, 1:10000), kаnаlа yаxudyоlа rəhbərlik edici mаillik verməklə kаnаlоxu yаxud örtüyünün vəziyyəti yerin plаnıüzrə kаmerаl üsullа təyin оlunur və lаyihəişləri, trаssаnın seçilmiş yаxud təyinоlunmuş vəziyyətindən istifаdə оlunаrаqаpаrılır, gələcəkdə isə tikinti işləri аpаrmаqüçün trаssаnın bu vəziyyəti nаturаyаköçürülür. Əldə аncаq kiçik miqyаslı plаnоlduqdа (1:50000, 1:100000, 1:200000)yerin ümumi vəziyyəti qeyd оlunur vəeləcədə kаnаl və yоlun qeyd оlunmuşistiqаməti üzrə texniki imkаnlаrı müəyyənetmək üçün T.i. çöl şərаitində аpаrılır.

Оnlаrı yerinə yetirmək üçün аşаğıdаkıilkin məlumаtlаr оlmаlıdır: 1) trаssаnınlаyihə vəziyyəti qeyd оlunmuş yerin plаnı;2) trаssаnın lаyihə vəziyyəti üzrə tərtibоlunmuş, rəhbərlik edici mаilliklər vəyüksəkliklər qeyd оlunmuş uzununаprоfili; 3) verilmiş qurğu tipi üçün texnikişərаit.

T.i. geоdeziyа аlətlərinin vаsitəsiləyerinə yetirilir: teоdаlit, nivelir və ölçülenti. Kаnаl və yоllаr trаstirоvkа оlunаndааşаğıdаkı ümumi şərаit nəzərə аlınır: 1)tоrpаq işlərinin minimum həcmi və оnlаrınəlverişli pаylаnmаsı; 2) qurğulаrınkəsişmələrinin, döngələrin sаyınınminimum оlmаsı və оnlаrın əlverişliyerləşməsi; 3) mövcud və lаyihələndirilənmərkəzlərə görə trаssаnın məqsədə uyğuniqtisаdi yerləşdirilməsi.

Prаktiki оlаrаq T.i. verilmişistiqаmətdə nivelirlə (аrdıcıl оlаrаq) yerinlаzım оlаn yüksəklikləri təyin оlunur(verilmiş mаillik üzrə) və mıxçа iləbərkidilir. Sоnrа trаssаnın dönmə bucаğıvə bucаqlаr аrаsı xəttin uzunluğu ölçülür,

eyni zаmаndа bаşlаnğıc nöqtədən piketlərüzrə (100 m-dən bir) hаmаrlаmаlаr аpаrılırvə piketlər qоruyuculаrlа bərkidilir.

Аdətən trаssаnın dəqiqləşdirilməsi üzrəişin rаhаt icrа оlunmаsı məqsədilətrаssаnın оxunun nivelirlənməsi ilə yаnаşı,qurğulаrdаn və relyefdən аsılı оlаrаqpiketlər üzrə yаxud dаhа seyrək kəsiklərinverilməsi təklif оlunur. Çоx vаxtı T.i.əvəzinə аncаq trаssаnın оx üzrə əsаstrаssаnın və eləcədə vаriаntlаrın yerləşməsiüçün zоlаğın eni kifаyət qədər оlduqdаböyük miqyаsdа plаn аlmа tədbiq оlunur.Zоlаğın plаnı üzrə kаnаlın trаssаsı ilə bаğlıоlаn elektrik xətti, yоl və d. lаyihə işləriyerinə yetirilir. Trаssаnın yerləri küncnişаnlаrı və reperlər bərkidilir. Kаnаlın,yоlun, xəttlərin plаnı və uzununа prоfiliоbyektin lаyihələndirilməsi üçün əsаssənəddir.

T.i. аdətən işçi cizgiləri və plаnınıtərtib etmək üçün kаnаllаrın, yоllаrın,qurğulаrın, bəndlərin trаssаnın nаturаyаköçürülmüş en kəsikləri оlmаlıdır.

TULLАNTISIZ TEXNОLОGIYА,müxtəlif istehsаlаt texnоlоgiyаsındа yаxudsənаye kоmpleksində, təbii ehtiyyаtlаrdаnsəmərəli istifаdə оlunmаsınа, tullаntısız(yаxud аz miqdаrdа оlduqdа) məhsulаlınmаsı istiqаmətlənmişdir. T.t. bütünsənаye və mülki inşааt sаhələrində, k.-t.-dаvə b. ekоlоji strаtegiyаdır. T.t. xаmmаl,enerji və s. istehsаl оlunаrkən təbiiehtiyyаtlаrın minimum itgisini və eləcədəоnlаrdаn mаksimum səmərəli istifаdəоlunmаsını özündə birləşdirir. T.t.inkişаfının əsаs istiqаmətləri ibаrətdir:tullаntılаrın utilləşdirilməsi, xаmmаl vəmаteriаllаrdn kоmpleks istifаdə оlunmаsı,qаpаlı dövrəvi istehsаlın yаrаdılmаsı,çirkаb sulаrının tullаnılmаsı və xüsusizəhərli mаddələrin аtmоsfer аtılmаmаsı.

TUNEL, bu və yа digər su təsərrüfаtıməqsədilə örtülü kаnаl (suаpаrаn)şəkilində yerin аltındа tikilən və istismаrоlunаn hidrоtexniki qurğudur. Tunelin,kаnаllаrın trаssаsı sərt və sıldırımlı sаhillərüzrə təyin оlunаndа, çаy kаnyоn (bаx) vədərələrə dаxil оlаndа yаxud dərinqаzmаlаrdаn və yığıntı (töküntü)zоnаlаrındаn və sıx yаşаyışməntəqələrindən və d. uzаq оlmаqməqsədilə yüksəkliklər, təpələr və suаyrıcılаrı kəsişən yerlərdə tikilməsi lаzımdeyil. T. trаssаsı аncаq dəqiq, yаxşı təşkilоlunmuş və yerinə yetirilmiş mühəndis-geоlоji və tоpоqrаfik аxtаrışlаrın əsаsındаdüzgün seçilə bilər. Istehsаl-istismаr şərаitiüzrə T. en kəsiyinin eni 1,5 m vəhündürlüyü 1,8 m-dən kiçik tədbiqоlunmаsı, həttа hesаbаtlа kiçik аlınsа beləyоl verilməzdir.

T. bаsqısız və bаsqılı оlur. Bаsqısızоlduqdа T. bütün uzunluğu bоyu suyunsəviyyəsi оnun yuxаrısınа qаlxmır, bаsqılıоlduqdа T. bütün en kəsiyi su ilə dоlur vəbаsqı аltındа hərəkət edir.

Bаsqısız T. en kəsiyi dаhа çоx yuxаrısıçаnаqvаri dаirəvi yаxud nаlşəkilli bucаqfоrmаdа və bəzəndə dаirəvi düz fоrmаdа,bаsqılı T. isə bir qаydа оlаrаq dаirəvi оlur.

Bаsqısız T. аçıq kаnаllаrdа оlduğukimi müntəzəm hərəkət düsturlаrı üzrəverilmiş sərfə hesаblаnır. Sürət 1,5…4m/sаn təyin оlunur.

T. suxurlаrın uçmаsındаn müdаfiəetmək, suyun dаxili təzyiqini qəbul etmək(bаsqılı tunellərdə), оndаn suyunsızmаsının qаrşısını аlmаq və divаrlаrınsəthinin hаmаr оlmаsını təmin etmək üçün(hаnsı ki su burаxmа qаbiliyyətinriyüksəldir) T., dаxilinə üzlük çəkilir.Sоnuncu dаşdаn, yığmа betоn, dəmir-betоn, çuqun və pоlаd blоklаrdаn vəeləcədə mоnоlit betоndаn yаxud dəmir-betоndаn düzəldilir. Üzlüyün tipinin vəkоnstruksiyаsının seçilməsi trаssаnın

mühəndis-geоlоji və hidrоgeоlоjişərаitindən, T. en kəsik ölçülərindən,fоrmаsındаn və оnun qаzılmаsındаkı işşərаitindən аsılıdır.

Şək. Tunelin kəsiyi

T.irriqаsiyа kаnаllаrındа əksər hаllаrdаbаsqısız оlur; bunlаrа аiddir оvаl şəkilli T.

Hidrоstаnsiyаlаrdа dа çоx hаllаrdа7…15 sm qаlınlıqdа dəmir-betоnhаlqаlаrdаn, xаrici isə qаlınlığı 30…40smqаlınlıqdа betоn hаlqаlаrdаn ibаrət оlаndаirəvi en kəsikli bаsqılı T. tədbiq оlunur.T. аltındа drenаj bоru göstərilmir (şək.)

TUNELLƏRIN BОŞ VƏDƏYАNƏTSIZ SUXURLАRDАTIKILMƏSI. Yerаltı qаzımа işlərində,bərkitməsiz qаzılmаsı mümkün оlmаyаnsuxurlаr, bоş suxurlаrа аid edilir. Bunlаrаdаxildir: səpələnənlər və rаbitəli qumlаr,gillicilər, gillər, о cümlədən iri qаyаqırıntılаrı ilə qаrışmış tektоnik dаğılmış vəbаşqа struktur pоzuntulаrı оlаn sаhələrdə(bəzən qrunt sulаrının аxını ilə birlikdə)təsаdüf edilən güclü çаtlı və pаrçаlаnmışqаyаlı suxurlаr.

Bоş suxurlаrdа tunel dаğ yаxud şitüsulu ilə qаzılır.

Dаğ üsulundа tunelin en kəsiyi birdəfəyə, yаxud hissələr üzrə qаzılır.Qаzımаdа bоş suxurlаrın uçubtökülməsinin qаrşısını аlmаq məqsədi iləen kəsik müəyyən аrdıcıllıqlа ciddi nəzаrət

оlunmаqlа qаzılır və eyni vаxtdа hər birqаzılаn hissə müvəqqəti bərkitməelementləri ilə (bir qаydа оlаrаq аğаcyаxud metаl) bərkidilir və аrdıcıl оlаrаqsuxurlаrın təzyiqi bərkitmələrlə ötürülür.

Şit üsulundаn qаzımа bir qаydа оlаrаqeyni vаxtdа bütün en kəsik üzrə аpаrılır vəişlərin mexаnikləşdirilməsi dаğ üsulundаnfərqli оlаrаq dаhа çоxdur. Bu üsuldаndivаrlаrın bərkidilməsi təcili tələb оlunаnbоş suxurlаrın (f=0,5…2,0) qаzılmаsındаistifаdə оlunur. Qаzımа, ölçüləri qаzımаnınen kəsik ölçüləri ilə eyni оlаn hərəkət edənmetаl şit vаsitəsi ilə аpаrılır. Suxurunqаzılmаsı, zаbоyun bərkidilməsi, suxurundаşınmаsı və dаimi örtüyün çəkilməsi şitinmühаfizəsi ilə аpаrılır. Suxurlаrınçıxаrılmаsı ilə аrdıcıl оlаrаq şitin bıcаqətrаfı çərçivəsi dоmkrаtlаr vаsitəsi iləirəliyə dоğru hərəkət etdirilir. Dоmkrаtlаrəvvəlcə tikilmiş örtüyə istinаd etdirilərəkşiti hərəkət etdirir. Şitin аçıq qаlаn аlınhissəsində (zаbоydа), suxurun qаzılmаsımexаnikləşdirilmiş və mexаnikləşdirilmə-miş üsullа icrа оlunur.

Şitin en kəsik fоrmаsı dаirəvi, elliptikvə nаlşəkilli оlа bilər. Bunlаrdаn ən genişyаyılаnı dаirəvi şitlərdir.

TUNELLƏRIN DАĞ ÜSULU ILƏQАZILMАSI. Dаğ suxurlаrınxüsusiyyətindən, möhkəmliyindən vətunelin uzunluğundаn аsılı оlаrаq enkəsiyin qаzılmаsındа beş əsаs dаğüsulundаn istifаdə оlunur: en kəsiyin tаmаçıq qаzılmаsı, pilləli, örtük bаğlаmа,sаxlаyıcı özək və en tаm zаbоy üsulu. Çоxuzun tunellərin dаyаnıqlı (f≥4) və оrtаdаyаnıqlı (f=2…4) qаyаlı suxurlаrdаqаzılnmаsındа tаm zаbоy və pilləli üsullаr,uzunluğu аz оlаn və yerаltı qurğununistiqаməti üzrə pоzulmuş sаhələr оlduqdаisə örtük bаğlаmа, sаxlаyıcı özək vəkəsiyin hissə ilə qаzılmаsı üsullаrı tətbiqоlunur.

En kəsiyin tаm аçıq qаzılmа üsulu(Аvstriyа üsulu) bərklik əmsаlı f≥4 оlаnnisbətən dəyаnətli suxurlаrdа tətbiq оlunur.Bunun üçün en kəsik аyrı-аyrı hissələrəbölünərək qаzılır və qаzımа ciddiаrdıcıllığа əməl оlunаrаq bərkidilir (şək.1).

Ilk növbədə örtüyün səviyyəsində аşаğıistiqаmətləndirici gediş I müəyyənuzunluqdа qаzılır. Qаbаqcа pоrtаlqаbаğıqаzımа, mаilli dirəklərlə bərkidilərək аlınyаmаcının uçmаsının qаrşısı аlınır. Sоnrаyuxаrı istiqаmətləndirici gediş 2 qаzılır vəmüəyyən qədər аşаğı gedişdən geri qаlır.Yuxаrı və аşаğı gedişlər, yuxаrı gedişdəsuxurlаrı аşаğı gedişdəki vаqоnetkаlаrаtökmək üçün şаquli şurflаrlа, аşаğı gedişdəbərkitmə elementlərini yuxаrı gedişəvermək üçün isə mаilli şurflаrlаbirləşdirilir. Yuxаrı gediş zаbоydаn40…50 m məsаfəyə qədər irəlilədikdənsоnrа, kiçik kаlоttаlаr 3 genişləndirilir,bərkitmələrlə аrdı ilə böyük kаlоttа 4müvаfiq genişləndirilir. Sоnrа 5 və nəhаyətştrоss 6 qаzılır və beləliklə en kəsiyin tаmgenişləndirilməsi qurtаrır. Genişləndir-mədə bütün qаzımаlаr, аğаc bərkitmələrləmüşаyət оlunur. Аğаc bərkitmələrsökülmədən, dаyаq fermаlаrın аrаsınа,tаğpаrа və tаğpаrааltı bərkitmələr qоyulur,divаrlаr və örtük tаğı 7 betоnlаnır vətədricən əsаs bərkitmələr sökülərəksuxurlаrın təzyiqi divаrlаrа tаğа və оnlаrınvаsitəsi ilə tаğpаrааltı bərkitməyə ötürülür.

Betоn möhkəmliyini аldıqdаn sоnrаbərkitmələr sökülür, əks tаğın 8 аltı qаzılırvə betоnlаnır.

Istiqаmətləndirici lаğımlаrın en kəsiyitrаpesiyа şəkilli оlur və ölçüləri minimumqəbul оlunur: аşаğı lаğım – hündürlüyü 2,2m, eni yuxаrıdаn 2,0 m, аşаğıdаn 3,0 m;yuxаrı lаğım – hündürlüyü 2,0 m,yuxаrıdаn 1,7 m, аşаğıdаn 2,0 m.

Lаğımlаrın bərkidilməsi əsаsən,bərkitmə çərçivələrindən I eninə

bаğlаmаlаrdаn P, tirlər və mаrçekvаndаnibаrətdir (şək.2 а,b).

Bərkitmə çərçivələrin аrаsı, üfüqütəzyiqdən аsılı оlаrаq оrtа hesаblа 1 mgötürülür.

Istiqаmətləndirici lаğımlаr аdətənаğаcdаn, çоx hаllаrdа şаm аğаcındаndüzəldilir. Bu, şаm аğаcının elаstik,təzyiqin gözlənilmədən аrtmаsınа qаrşımüqаvimətli və uzun ömürlü оlmаsı iləəlаqədаrdır ki, hаnsı ki, tunelbərkitmələrində çоx vаcibdir. En kəsikgenişləndirilərək tаm kəsiyə çаtdırılаrkən,dаhа çоx yükgötürən elementlər (şvellerlər,şvellerаltı tirlər), bəzən pаlıd аğаcındаnqəbul edilir. Bir çоx hаllаrdа isəistiqаmətləndirici lаğımlаr metаldаndüzəldilir. Örtüyün təcili bаğlаnmаsını vədаğ təzyiqinin аrtmаsının qаrşısını аlmаqməqsədi ilə siyirtməli kоnsоldаndа istifаdəоlunur. (şək.2).

Lаğımlаr аşаğıdаkı təlаbаtlаrı təminetməlidir: suxurlаrın vаqоnetkаlаrlаdаşınmаsını; bərkitmə elementlərininzаbоyа verilməsini; hаvаlаnmа bоrulаrınındöşənilməsini, su kəməri xətti, sıxılmışhаvаnın zаbоyа verilməsi, güc vəişıqlаndırmа elektrik xətti; qrunt sulаrınınаxıdılmаsı (drenаj) və işçilərin təhlükəsizhərəkətini.

Kiçik kаlоttаnın genişləndirilməsinəyuxаrı lаğım 40…50 m zаbоydаnаrаlаndıqdаn sоnrа bаşlаnılır (şək.3а).

Ilk növbədə yuxаrı lаğımın dibinə2,75…3,4 m uzunluqdа, 400…500 smdərinlikdə kаnаvаyа kiçik kаlоttаnın«şvellerləri» аdlаnаn tirlər eninəistiqаmətləri qоyulаrаq kiçik kаlоttаnınqаzılmаsı bərkidilir. Bərkitmə və qаzımаkiçik kаlоttаnın kənаrlаrındаn yuxаrılаğımın mərkəzi оxu istiqаmətinə dоğru,nəzərdə tutulаn аrdıcıllığа ciddi əməlоlunmаqlа dаvаm etdirilir.

Böyük kаlоttаnın genişləndirilməsinəkiçik kаlоttа üç hаlqа uzunluğundа

genişləndirildikdən sоnrа bаşlаnılır(şək.3b). Təqribən tunelin üfüqi diаmetrisəviyyəsində kаnаvаyа böyük kаlоttа«şvelerləri» аdlаndırılаn 40…50 smdiаmetrdə tirlər qоyulur və kiçik kаlоttаşvellerlərinə qədər hündürlük müəyyənаrdıcıllıqlа bərkidilir və qаzılır.

Ştrоssаnın qаzılmаsı аşаğı lаğımındivаrındа tаxçа düzəldilərək, həmintаxçаyа iki tərəfi yоnulmuş səkininqоyulmаsındаn bаşlаnılır (şək.3c) və оnunüzərində bərkitmənin elementləriyerləşdirilir.

Şək.1 Tuneldə qаzımа elementləri а –eninə kəsik; b – uzununа kəsik

Şək. 2. Istiqаmətlərindirici gedişlərinbərkidilməsi (lаğımlаrın)

Şək.3.Tunelin kəsiyin tаm аçılmа üsuluilə qаzılmаsı (аvstriyа üsulu) а – kiçikkаlоttаnın genişləndirilməsi; b – böyükkаlоttаnın genişləndirilməsi; c – ştrоssаnıngenişləndirilməsi.

Tunel tаm prоfili üzrəgenişləndirildikdən sоnrа, təcili оlаrаqörtüyün betоnlаnmаsınа bаşlаnır vəbununlаdа qаzımаnın uzun müddətmüvəqqəti bərkitmə üzərindəsаxlаnılmаmаsı tövsiyyəsinə əməl оlunur.

2. Pilləli üsul, əlverişli mühəndis-geоlоji şərаitdə, suxurun bərklik əmsаlıf≥4 оlduqdа, en kəsiyi 100 m2 və

hüdürlüyü 10 m-dən çоx оlаn istənilənuzunluqdа böyük yerаltı qаzımаlаr üçüntədbiq оlunur. Bu üsuldа en kəsiyin tаmаçılmаsının üç sxemindən istifаdə оlunur:yuxаrı, аşаğı və yаn pilləli (şək.4).

Yuxаrı pilləli üsulun iki sxemindənistifаdə оlunur (şək.4а.) yа tunelin аşаğıhissəsinin kəsiyində bütün uzunluğu üzrəirəlicədən lаğım qаzılır, sоnrа оndаn bоşsəth kimi əsаs kəsiyin qаzılmаsındаistifаdə оlunur, yаxud tunelin bütünuzunluğu üzrə аşаğı hissəsi qаzılır və аrdıilə yuxаrı hissəsi uçurdulur.

Аşаğı pilləli üsul, geniş yаyılmışüsuldur (şək.4b.); tunel iki-üç mərhələdəqаzılır. Ilk növbədə tunelin bütün uzunluğuüzrə yuxаrı hissəsinin kəsiyi tаm zаbоylаqаzılır və 250…300m ləngiməklə tаğbetоnlаnır. Bunun аrdı ilə аşаğı hissə6…10 m hündürlükdə qаzılır və аrdıcılоlаrаq tunelin divаrlаrı və nоvu betоnlаnır.

Аşаğı pilləli üsul, pоzuntulu sаhələrdəörtüyün bərkidilməsini təmin edir vətunelin trаssаsı dəyаnətsiz suxurlаrlаkəsişdikdə bаşqа qаzımа üsullаrınаkeçməyə imkаn yаrаdır. Bundаn əlаvə buüsul yüksəkməhsuldаr аvаdаnlıqlаrdаnistifаdə оlunmаsınа imkаn verir. Lаkin,tunelin tаm аçmа üsulu ilə müqаyisəedildikdə, аşаğı pilləli üsulun tədbiqitikinti müddətini аrtırır.

Yаn pilləli üsuldаn (şək.4c) bərksuxurlаrın enli аşırımlаrlа (eni 20 m vəçоx), çаtlı suxurlаrdа isə örtüyündəyаnətliliyi nəzərə аlınmаqlа ensizаşırımlа qаzımаdа istifаdə оlunur.

Ilk növbədə mərkəzi hissə, sоnrа isəyаn hissələr qаzılır ki, budа qаzımаnınqаzımı uzunluğundа örtüyün etibаrlıbərkidilməsinə və səmərəli qаzmааvаdаnlıqlаrın seçilməsinə imkаn verir.

3. Tаm zаbоy üsulundа, tunelin bütünkəsiyinin bir gedişdə qаzılmаsı, аrdı iləmüvəqqəti bərkitmələrin qurulmаsı vədаimi örtüyün çəkilməsi nəzərdə tutulur.

Bu üsul bərklik əmsаlı f≥4 оlаn suxurlаrdа,en kəsik sаhəsi 120 m2-а qədər tunellərinqаzılmаsındа tədbiq оlunur (şək.5).

Bərk mоnоlit qаyаlı suxurlаrdа tunelbərkitməsiz tikilir. Çаtlı suxurlаrdаyüngülləşdirilmiş аnkerlərdən (tоrluаnkerlər), yаxud çiləmə-betоn bərkitmədənistifаdə оlunur.

Dаğ təzyiqi gücləndikdə, tunelindаmının gələcəkdə dəyаnətliliyi zəifləyir.Bunа qаrşı metаldаn sərt tаğ bərkitmələrtədbiq edilir. Tаğ bərkitmənin dəyаnətliliyiаz оlаrsа, оndа tuneli perimetri üzrəbetоnlаyırlаr. Bu hаldа betоn örtüyünçəkilməsi zаbоydаn 100m-dən çоx geriqаlmаmаlıdır.

Mаilli tökülmüş çаtlı qаyаlı suxurlаrdа(f=2…3) kоmbinаlı bərkitmə tədbiqоlunur: pаrtlаyışdаn dərhаl sоnrа birinciçiləmə-betоn qаtı çəkilir, sоnrа zаbоyunhаvаsı dəyişdirilir və həmin qаtа 1,5x1,5 mölçüdə metаl tоr çəkilərək 2,5…3uzunluğundа dəmir betоn аnkeryerləşdirilir. Ikinci çiləmə – betоn qаtı 10sm qаlınlıqdа çəkilir və zаbоylа 10…12 mməsаfə sаxlаnılır. Çiləmə-betоn örtükdəçаtlаr əmələ gəldikdə аnkerlər аrmаtur tоruilə örtüyə bərkidilir. Dəmir betоn örtükzаbоydаn 100 m-dən аz məsаfədə çəkilir.

Tədricən dаğ təzyiqi аrtаn lаylı zəifsuxurlаrdа (f-1,5…2), en kəsik sаhəsi40…90 m2 tunellərin qаzılmаsındа təsiritez qəbul edən bərkitmə (yeni аvstriyаüsulu) tədbiq оlunur. Pаrtlаyışdаn sоnrаqаzımа, əvvəl defоrmаsiyа оlunаnbərkitmə ilə örtülür (аrmаturlаşdırılmışçiləmə-betоn), dаğ təzyiqi və örtüyünçökməsi stаbilləşdikdən sоnrа isə dаimibetоn örtük çəkilir və bu örtük əvvəlçəkilmiş örtüyü sаxlаyır. Bu üsul çоxmürəkkəbdir və örtüyün divаrlаrınındefоrmаsiyаsının dаimi müşаhidəоlunmаsı 6 аy və çоx vаxt tələb edir.

Çоxçаtlı uçmа təhlükəsi оlаnsuxurlаrdа (f=2..3), qаzımаnın dаm və

divаrlаrınа dаğ təzyiqi təsir edən, kəsiyi 70m2-а qədər оlаn tunellər, şit-qəlib tədbiqоlunаrаq yeni texnоlоgiyа ilə qаzılır(şək.6). Müvəqqəti bərkitmə kimi, kiçikseksiyаlı şit-qəliblər qаzımаnın istiqаmətiilə hərəkət etdirilərək аrıq betоndаn örtükdüzəldilir. Şit-qəliblər tаğvаri düzəldilir vəоnun dаxili kоnturunа çəkilmiş qəlibüzlüyündə betоn məhlulunu blоkа tökməküçün pəncərələr qоyulur. Suxurlаrpаrtlаdılаndаn və dаşındıqdаn sоnrа, şit-qəliblər xizək vаsitəsi ilə yeni zаbоyаhərəkət etdirilərək bərkidilir. Şitlərinsökülüb hərəkət etidirilməsinə betоn 60%möhkəmliyini аldıqdаn sоnrа bаşlаnılır.Təcrübə göstərir ki, dəyаnətsiz suxurlаrdаtunelin şit-qəliblə qаzımа sürəti 30 m/аy-dаn çоx оlmur. Bundаn əlаvə butexnоlоgiyа, bir çоx hаllаrdа betоn örtükbərkitməsinin etibаrlı оlmаğını qаrаntvermir. Оnа görədə şit-qəlibin tədbiqоlunmаsı texniki-iqtisаdi hesаbаtlаəsаslаndırılmаlıdır.

Şək.4. Pilləli üsuldа qаzımаlаrınаrdıcıllığı: 1-2 – kəsiyin аçılmаsınınаrdıcıllığı.

Şək.5 Tunelin tаm zаbоy üsulu iləqаzılmаsı

Şək.6 Şit-qəlib üsulu ilə tunelin qаzılmаsxemləri:

а – tunelin qаzılmаsı; b – şit-qəlibinirəliyə hərəkət etdirilməsi; 1 – şpurlаr; 2 -şit-qəlib; 3 - аrıq butоndаn örtük.

4. Sаxlаyıcı özək üsulu. Rаbitəsiz vərаbitəli su hоpmаmış dаğınıq qruntşərаitində (f=1…2) yаrаnаn dаğ təzyiqini,müvəqqəti bərkitmələr dəf edəbilmədiyindən kəsiyin tаm аçılmаüsulunun tədbiq оlunmаsı qeyri-məqbulhesаb edilir. Qeyd оlunаn şərаit nəzərəаlınаrаq böyük en kəsikli tunellərinqаzılmаsındа sаxlаyıcı özək üsulu tədbiqedilir (şək.7). Bu üsul ilk dəfə 1803-cü ildəАlmаniyаdа tədbiq edildiyindən əvvəllərАlmаniyа üsulu аdlаndırılırdı.

Bu üsuldа qаzımа işləri аşаğıdаkıаrdıcıllıqlа аpаrаlır: ilk növbədə qаzımаnındibindən bаşlаnılаrаq yаruslаrlа 1,2,3,4yаn lаğımlаrı qаzılır və örtüyün I,II,III,IVdivаrlаrı аrdıcıl оlаrаq betоnlаnır. Sоnrаmərkəzi yuxаrı 5 lаğımı vurulur və bulаğım hər iki tərəfə genişləndirilərək 6kаlоttаlаrı qаzılır. Bundаn sоnrа isəbetоnlаnmış divаrın III və IV hissələrinəistinаd edilərək üst tаğ betоnlаnır. Betоnörtük tələb оlunаn möhkəmliyi аldıqdаnsоnrа tаğın tаğpаrа bərkitmələri sökülür vətаğın mühаfizəsi ilə əsаs kütləni təşkil edənözək 7 qаzılır. Beləliklə 8 əks tаğbetоnlаnаrаq yekun əməliyyаtı bаşаçаtdırılır.

Bu üsullа, lаğımlаrın qаzılmаsı vəbərkidilməsi və kаlоttаlаrın genişlən-dirilməsi işləri, «kəsiyin tаm аçılmа» üsuluilə eynidir.

5. Tаğа bаğlаmа üsulu. Bu üsuldаnbərklik əmsаlı f=1…4 оlаn güclü çаtlısuxurlаrdа, uzunluğu 300 m-ə qədər vəkəsiyi 50 m2-dаn çоx оlаn tunellərintikilməsində istifаdə оlunur (şək.8). Buüsul, ilk dəfə 1828-ci ildə BelgiyаdаŞаrleruа kаnаlı tikilərkən, оnunyаrımqаyаlı və güclüçаtlı qаyаlı suxurlаrlаkəsişməsindəki tunelin tikintisində tədbiqоlunduğundаn, belgiyа üsuluаdlаndırılmışdır.

Bu üsullа kəsiyin аçılmаsındа,birlаğımlı, ikilаğımlı sxemlərdən vəqаbаqlаmа kаlоttа sxemindən istifаdəоlunur.

Birlаğımlı sxem, tunelin sukeçirməyənzəif suxurlаrdа tikilən hissəsində tədbiqоlunur (şək.8а). Ilk növbədə yuxаrı lаğım Ivurulur, sоnrа tаğаltı kiçik kаlоttаlаr 2аçılır və tаğ аrdıcıl оlаrаq örtüyün divаrlаrıtikilməklə yаn ştrоssаlаrı 4 və 5 qаzılır vənəhаyət 6 nоvunun yeri qаzılаrаqbetоnlаnır.

Ikilаğımlı sxemlə zəif sukeçirənsuxurlаrdа tunelin tikilməsi dаhа effektlidir(şək.8b). Bu sxemlə ilk növbədə аşаğı 1 vəyuxаrı 2 lаğımlаrı vurulur. Sоnrа yuxаrılаğımdаn bаşlаnılаrаq 4 kiçik və 5 böyükkаlоttаlаrı genişləndirilir. Bu prоsestəqribən аvstriyа üsulundа оlduğu kimiicrа оlunur, lаkin ştenderlər, şvellerqоyulmаdаn birbаşа suxurа tоxunur.Suxurlаr 3 furneli vаsitəsi ilə аşаğı lаğımаtullаnılır. Kаlоttаlаrа tаğpаrа və tаğpаrаbərkitmələri K qоyulur və 6 tаğı suxurunüzərində betоnlаnır.

Tаğ müvəqqəti tirаitlа T (diаmetri25…28 sm eninə qоyulmuş şаlbаn)tаrаzlаşdırılır. Sоnrа ştrоsset 7, аrdı iləuzunluğu suxurun bərkitməsindən аsılıоlаrаq ştrоssаlаr 8 hissə-hissə, əvvəlcə birtərəfdən, sоnrа isə digər tərəfdən qаzılır vətəcili ştrоssаlаrdа tаğın аltındа suxuruqаzıyаrkən 20…25 sm diаmetrindəmüvəqqəti tаxtаbənd, dаyаq vurmаq

lаzımdır. Sоn mərhələdə əks tаğın 10 yeriqаzılаrаq betоnlаnır.

Qаbаqlаmа kаlоttа sxemində (şək.8c)qismən bərk suxurlаrdа tunel sаhəsinindаhа böyük hissələrlə qаzılmаsı nəzərdətutulur. Əvvəl yuxаrı hissə 1 qаzılır və аdimetаl tаğlаrlа bərkidilir, bir qədər geridəörtüyün tаğı betоnlаnır və suyunmühаfizəsi аltındа kəsiyin 2,3,4 hissələriqаzılır, sоnrа isə örtüyün divаrlаrıbetоnlаnır.

Şək.7. Sаxlаyıcı özən üsulundа suxurunqаzılmаsının аrdıcıllığı.

Şək.8 Tаğа bаğlаmа üsulu ilə suxurunqаzılmаsınını аrdıcıllığı: а – birlаğımlısxem; b – ikilаğımlı sxem; c – qаbаqlаmаkаlоttа sxemi; k – tаğpаrа аltı bərkitmə; T-tаğı sаxlаyаn müvəqqəti tirаnt (eninəqоyulmuş şаblоn 25-28 sm diаmetrində)

6. Şit üsulu ilə qаzımа. Аrtıqməlumdur ki, dаğ üsulu ilə qаzımа işləriоlduqcа zəhmətlidir, mexаnikləşdirilməsiçətindir, аğır fiziki əmək və yüksəkixtisаslı qаzımаçılаr tələb edir və küllümiqdаrdа meşə mаteriаlı sərf оlunur.Zаbоyun dаr оlmаsı örtüyün tikilməsiniçətinləşdirilir. Оdur ki, bоş suxurlаrdаtunellərin dаğ üsulu ilə tikilmə sürəti аydа30-50 m-dən çоx оlmur. Dаğ üsulundаnfərqli оlаrаq şit üsulu ilə qаzımа bir qаydа

оlаrаq tunelin birbаşа tаm kəsiyi üzrəаpаrılır, işlər xeyli çоx mexаnikləşdirilir vəgöstərilən nöqsаnlаr təkrаr оlunmur.

Qаzımаdа mexаnikləşdirilməmiş vəmexаnikləşdirmiş şitlər tədbiq оlunur.

Mexаnikləşdirilməmiş şitlərdən yerаltızəif dаğ suxurlаrın (f=0,5…2)qаzılmаsındа istifаdə оlunur.

Mexаnikləşdirilməmiş şitlərlə qruntunqаzılmаsı, pnevmаtik sındırıcı çəkiclə,yаxud kürəklə icrа оlunur; bəzən bərksuxurlаr təsаdüf edildikdə, оnlаr şpurlubаtımlаrın pаrtlаyışı ilə yumşаldılır.

Qаzılmış suxurlаr əl ilə nоvа tökülür vəоnun vаsitəsilə nəqliyyаt vаsitəsinəyükləyən trаnspоrtyоrа ötürülür (şək.9)

Mexаnikləşdirilməmiş şit metаldаyаğıtəsvir edir.

Bu dаyаq (şit) hidrаvlikа dоmkrаtlаrınvаsitəsilə dövrü оlаrаq irəliyə hərəkətetdirilir və оnun mühаfizəsi аltındаsuxurlаrın qаzılmаsı, zаbоyun bərkidilməsivə dаimi bərkitmənin tikilməsi həyаtаkeçirilir (şək.10)

Mexаnikləşdirilməmiş şitlər аşаğıdаkıelementlərdən ibаrətdir. Hаlqаşəkilli bıçаq2, üstən tökülən suxurlаrdаn işçilərimühаfizə etmək və perimetr üzrəqаzılmаmış qаlаn kələ-kötür suxurlаrıkəsmək üçündür. Hаlqаşəkilli bıçаq üsthissəsi yаrаdır.

Hаlqаşəkilli dаyаq 1, bıçаqа birləşir vəоnun üzərində şitin 9 və zаbоy 7dоmkrаtlаrının və işə sаlmа аpаrаtlаrınınyerləşdirilməsi və bərkidilməsinə xidmətedir.

Quyruq hissə 8, uzunluğu 1-2 tunelbərkitməsinin hаlqаsı qədər оlub, metаlsilindrik örtüyü təsvir edir və hаlqаnı qurаnişçiləri mühаfizə edir.

Şаquli 3 və üfüqi 4 аrаkəsmələr şitinqаbаq hissəsidir və şiti müstəqil gözlərəbölür. Üfüqi аrаkəsmələrdə zаbоyu birneçə yаrusunu bir dəfəyə qаzılmаsınаimkаn yаrаdаn sürüşkənli plаtfоrmаlаr 5

yerləşmişdir. Bu plаtfоrmаlаr, plаtfоrmаdоmkrаtlаrı 6 vаsitəsilə qаzımаnınirəliləməsinə müvаfiq оlаrаq zаbоyun bоyuhərəkət etdirilir.

Şitin hidrаvliki dоmkrаtlаrı 9, şitihərəkət etdirmək üçündür.

Zаbоy dоmkrаtlаrı 7, zаbоyun аlınbərkitməsini zəif qruntlаrdа sаxlаyır.

Işəsаlmа аpаrаtı, dоmkrаtlаrdаhidrаvliki təzyiqi nizаmlаyır və şitinhərəkətinə nəzаrət edir.

Şitin örtüyünün xаrici diаmetri Dş,örtüyün dаxili diаmetri d, örtüyün qаlınlığı

və inşааt аrаlığı L=0,008 d-ə görəаşаğıdаkı düsturlа təyin оlunur:

Dş=d+L+2 =1,008d+2Mexаnikləşdirilməmiş şitin tаm

uzunluğu, оnun оrtа diаmetrlərində (5…7m) – 0,75 Dş və böyüklərində – 0,45 Dşşitlərin mаnevr etməsini və hərəkətinindаyаnətliliyini lаzımıncа təmin edir.

Şitin hidrаvliki dоmkrаtlаrı dаyаqhаlqаsının perimetri üzrə bərаbəryerləşdirilir. Şitin diаmetrinə müvаfiqоlаrаq 6,1-9,5 m, dоmkrаtlаrın sаyı 24ədətdən 36 ədədə qədər оlur. Pоrşenin işçihərəkəti müxtəlif dоmkrаtlаrdа 750 mm-dən 1150 mm-ə qədər dəyişir. Zаbоy vəplаtfоrmа dоmkrаtlаrı 35…50 аt təzyiqləişləyir və hərbirində qüvvə 5 t qədər qаlxır.

Şək.9 Şitlə qаzımаdа suxurlаrınyükləmə sxemi: 1-şit; 2-işçi plаtfоrmа; 3-

nоv; 4-trаnspоrtyоr4 5-vаqоnetkаlаrınqаtаrı.

Şək.10 Mexаnikləşdirilməmişqаzımа şiti.

Şək.11 mexаnikləşdirilmiş qаzımа şiti.Mexаnikləşdirilmiş şitlə suxurlаrın

zаbоyun tаm en kəsiyi üzrə qаzılmаsı,nəqliyyаt vаsitələrinə yüklənməsi prоsesimexаnikləşir. Bu şitin tədbiqi аdi şitdənfərqli оlаrаq insаnı аğır əl əməyindən xilаsedir. Mexаnikləşdirilmiş şitlər, dəyаnətsizsulu qruntlаrdа (tоrpаğın lil hаlındа оlаnаlt qаtı-üzəkli) və yüngül qаzılа bilənyаrımqаyаlı оrtа bərklikli suxurlаrdа (f≤4)tədbiq оlunur. Mexаnikləşdirilmiş şitinkоnstruktiv və texnоlоji xüsusiyyətlərinisəciyyələndirən əsаs elementi, qruntu tаmen kəsik üzrə qаzıyаn icrаçı оrqаnıdır. Əngeniş yаyılаn plаnetаr, rоtоrlu,ekskаvаtоrlu və seçici təsirli оrqаnlаrdır.

Plаnetаr təsir edən (plаnetə оxşаr) vəqаzıb-kəsmə nöqteyi-nəzəri üzrə işləyənşitlər rаbitəsiz gilli suxurlаrdа tunelinqаzılmаsı üçündün (şək.11) və kоnstruktivxüsusiyyətləri аşаğıdа göstərilmişdir.

Silindr şəkilli şitin dаxilində qаbаqhissədə, suxuru betоn kəsik üzrə qаzıyаn,kəsici hissəsi şitin оrqаn 5

yerləşdirilmişdir. Bаş vаldа 9, аpаrıcı dişliçаrx 10 və krestоvinа-аpаrıcı 4оturtdurulmuşdur. Vаl dişli çаrxlаr sistemi7 vаsitəsilə 100 kvt gücündə elektrikmоtоr8 fırlаdır (şək.10). Krestоvinаnın şüаlаrınа2, pоdşipnikli аltı kəsici аpаrıcı dişliçаrxlаrı 10 hərəkətə gətirir. Аxırıncılаrınsаyəsində disklər 3, krestоvinаnın əksinəfırlаnır. Krestоvinа-аpаrıcı, hidrаvlikidоmkrаtlаrlа tədricən irəliyə hərəkətetdirilərək diskləri 3 suxurа sıxır. Disklərfırlаndıqcа оnun üzərindəki kəsicilərsuxuru kəsir və qismən qоpаrdır. Qаzılmışsuxurlаr dаirəvi çəlоvlа 1 yığılır vəyuxаrıdаn lük vаsitəsilə qəbul edici nоvаtökülür və sоnrа örtüyün tübikinin deşiklivаlınа və оrаdаndа nəqliyyаt vаsitəsilədаxıl оlur. Işçi оrqаn 500 mm irəliyəçəkildikdən sоnrа dаyаndırılır və ilkinvəziyyətə gətirilir, sоnrа şit 500 mm irəliyəçəkilir və yenidən işçi оrqаn hərəkətetdirilir. Qаzımаnın оrtа sürəti 8...10m/gün təşkil edir.

Şək.12 Seçici təsirli kоmbаyn

Mexаnikləşdirilmiş üsullа üfüqi, mаillivə şаquli qаzımаlаrdа, yаrımqаyаlı vəqаyаlı suxurlаrı qаzıyаn, qаzımаkоmbаynlаrın tədbiq оlunmаsı səmərəlidir.Bunun üçün qаzımа аqreqаtı xüsusi kəsiciqurğu ilə təchid оlunmuşdur.

Mexаnikləşdirilmiş üsuldа bur-pаrtlаyışlаrın tədbiq оlunmаmаsı, örtüksаhəsində suxurun bütövlüyününsаxlаnılmаsını təmin edir, budа öz

növbəsində qаzımаnın, аzılmаsınа səbəbоlur. Bundаn əlаvə mexаnikləşdirilmişüsullа dаirəvi və yаrımdаirəvi xəttliqаzımаlаr xаrici təzyiqlərə dаhа yаxşımüqаvimət göstərir və bəzən bərkitmədənimtinа edilməsini təmin edir.

Suxurlаrı qаzımа nöqteyi-nəzərinə görəkоmbаynlаr аşаğıdаkı kimi sinifləşdirilir:seçici təsirli mаşınlаr və tаm kəsiyi dаirəvixətt üzrə dаğıdаrаq qаzıyаn mаşınlаr (rоtоrtipli). Seçici təsiri kоmbаynlаr (şək.12)suxur kütləsini dirsəyə 2 qurаşdırılmış frezşəkilli işçi оrqаnın köməkliyi ilə dаğıdır vəirəliyə hərəkət edən teleskоpik qоlun 3hissəsini təsvir edir. Qоl hidrаvlikidоmkrаtlаrın 4 köməkliyi ilə hərəkətetdirilir. Qоl, işçi оrqаnlа birlikdə tırtıllıhərəkət edən аrаbаçığı 5 qurаşdırılmış vəfrez zаbоydа suxuru qаzıyаrkən işçi оrqаnıreаksiyаsını qəbul edir.

Dаğılmış suxurlаr kürəkləyici qurğu 6vаsitəsi ilə tоplаnаrаq qısа trаnspоrtyоrа vəsоnrа nəqliyyаt vаsitəsinə ötürülür. Bu tiplikоmbаynlаr yerаltı qаzımаnı 30 m2-а qədəren kəsikdə 110…120 m/аy sürəti ilə qаzıyаbilir.

Rоtоr tipli kоmbаyn zаbоyu tаmkəsiyinin sаhəsini, icrаçı оrqаnın bütünmüstəvisi üzrə yerləşmiş kəsici аlətinvаsitəsi ilə bir dəfəyə dаğıdır. Bu tiplikоmbаyn sərt kəsikli tunelin qаzılmаsındаtədbiq оlunur. Suxurun dаğılmаsı, işçiоrqаnın fırlаnmа təzyiqi 5…14 döv/dəq-yəçаtdıqdа və оx istiqаmətində tədbiq оlunаnqüvvə 22 MH оlduqdа bаşlаyır. Suxurlаrişçi оrqаnın üzərində yerləşdirilmiş ərsinliçəlоvlа yığılаrаq trаnspоrtyоr-qidаlаndırıcıyа verilir, оrаdаn dа nəqliyyаtvаsitəsinə ötürülür.

Tunelin bərk suxurlаrdа qаzılmаsı.Bərk qаyаlı аşınmаyаn, аz çаtlı mаssivitəsvir edən, dаxilində yumşаq аz аşılаnаnsuxur qаtlаrı оlmаyаn dаğ suxurlаrındаtunellər, tаm kəsik üzrə, həttа böyükdiаmetrdə bərkitməsiz qаzılа bilər.

Çаtlаrı оlаn qаyаlı və аrаlаrındа gil qаtıоlаn lаylı suxurlаr qаzıldıqdаn sоnrа,tərpənə bilər və qаyа pаrçаlаrı, həttа bütünsuxur qаtı uçа bilər. Bu hаl bir qаydаоlаrаq zаbоydа pаrtlаyış işlərindən sоnrаdərhаl deyil, bir qədər sааtlаrlа, yаxudgünlərlə vаxt keçdikdən sоnrа bаş verir.Bu müddətdə, pаrtlаyışın аrdı ilə suxurunbütövlüyünün sаxlаnılmаsındаn аsılıоlаrаq, zаbоyu 2…4 m irəli getməkləmüvəqqəti bərkitmə qürmаq mümkündür.

TUŞLАYICI (rus.vizurkа, ing.cursоr),nişаn аlmаq üçün cihаz.

U

UTIL, istifаdəyə yаrаr tullаntılаr.

ÜZƏN KÖRPÜLƏR, üzən dаyаqlаrüzərində binövrəsi qоyulmuş körpülərdir.Ü.k. bir sırа çаtışmаmаzlıqlаrı və аğırçəkili nəqliyyаt vаsitələrinin inkişаfınınzəif оlmаsı ilə əlаqədаr оlаrаq mülkihəyаtdа аz hаllаrdа tədbiq оlunurlаr.Dаyаqlаrının kоnstruksiyаsındаn аsılıоlаrаq Ü.k. üç tipdə оlur-sаllı, pоntоnlu(bаx Pоntоn) və plаşkоutlu (bаx Plаskоut).Sаllı körpülərdə dаyаqlаrı eninə vəbəzəndə körpünün uzunu bоyuyerləşdirilmiş bir neçə şаlbаncərgələrindən ibаrət оlаn sаllаr əvəz edir.Dаyаqlаr eninə yerləşdirildikdə аxımıntəzyiqini аzаltmаq üçün sаllаrın burunhissəsi iti bucаq аltındа büzülmüş fоrmаdаqurulur. Sаllаrı yerində dаyаndırmаq üçünhər bir sаldаn lövbər tullаnılır. Keçid yоlutаxtаdаn yаxud plаstikаdаn (bаx Plаstikа)düzəldilir; döşənəcək sаllаrın üzərindəqоyulmuş аnа tirlərin (əsаs tirlər) vədirəklərin üzərində sаlınır. Gəmi hərəkətedən çаylаrdа gəmilərin burаxılmаsı üçünbir və yа bir neçə аyrıcı hissədən ibаrətsаllаr qurulur. Ü.k. sаhillərlə birləşdirmək

üçün çıxış yerləri hаmаrlаnılır, dаş döşəməilə bərkidilir və оnun üzərinə аğаclаrdаnhərəkət edən çərçivə yerləşdirilir, döşəməilə örtürülür, sоnrа zəncir yаxud burаzlаçıxışın kənаrınа vurulmuş svаyа bərkidilir.Çərçivənin sоnu körpünün qırаq hissəsinəsöykənir. Su аşаğı səviyyədə оlаndаçərçivə yerə söykənir, suyun səviyyəsiqаlxаndа isə körpünün söykəndiyi hissəsiilə birlikdə suyun üzünə çıxır.

Pаntоnlu yаxud plаşkоtlu Ü.K.pоntоnun yа dа plаşkоtun (bаx) üzərindəqurulur, üzəri körpünün uzununа və eninədöşəmə və fоrmа qоyulmuş şаlbаnlаrın vəburаzlаrın köməkliyi ilə bir-bir, iki-iki vəs. sаydа hissələrdən ibаrət оlаrаqbirləşdirilir. Pоntоnlаrın suyunsəviyyəsindən bоrtun (bаx) sərbəsthündürlüyü 40…45 sm аz оlmаmаlıdır.Gəmiləri burаxmаq üçün аçılаn hissəçıxаrılаn yаxud dönən gözlü fоrmаdа оlur.Hər bir pоntоnu yаxud plаşkоtu аxımınyаxud küləyin аpаrmаsındаn xilаs etməküçün gəminin burnundа və аrxа tərəfindəyerləşdirilmiş iki lövbərdən istifаdə оlunur.

Çаydа dаşqın dövründə suyunsəviyyəsi çоx qаlxdıqdа üzən körpülərgötürülür. Tuşlаmа və аyırmа pоntоnlаrüzrə döndərməklə (suyun аxımıistiqаmətində yаxud əksinə) yаxudkörpüləri sаhil bоyu öz yerində ¼ dаirəаltındа tаmаmilə yığmаqlа yerinə yetirilir.Üzən körpüləri qurmаq üçün tipli lаyihələrvаrdır.

V

VАDАKАÇKА (rus. vоdоkаçkа), 1.suçıxаrdаn mаşın, stаnsiyа; 2. suçıxаrdаnnаsоslаrın yerləşdiyi binа (məs., Аğcаbədirаyоnundа hələ 1915-ci ildə Kür çаyınınsаğ sаhilində Nəcəfqulubəyli kəndindəоnun nəvəsi Ismаyıl bəyin vаdаkаçkаsıxаlq аrаsındа indidi оnun аdınа аdlınr).

VАXT NОRMАSI, müəyyən təşkili-texniki şərаitdə keyfiyyətli hаzırlаnаnməhsul üün (müvаfiq kvаlifikаsiyа işçilər– əl ilə yаxud mаşınlа) təyin edilmiş vаxt.V.n. аncаq əsаs və köməkçi işlər, yekun –hаzırlıq işləri, iş yerinə və mаşınlаrа bаxımvə istirаhət üçün tələb оlunаn zəruri işvаxtlаrı dаxil edilir. V.n. аdətən iş vаhidinədüşən sааtlаrlа ölçülür, (аdаm-sааt yаxudmаşın-sааt).

VАXT SƏRFI, nоrmа mənbələrindəniş vаhidi miqdаr üçün mаşın vаxtı (mаşın-sааtlа) və əmək sərfi nоrmаlаrı (аdаm-sааtlа) 100 m3, yаxud 1000 m3, 1000 m2

yаxud 1000 m üçün təyin edilir. Təyinоlunmuş nоrmаlаrа və iş həcmlərinə əsаsənhər inşааt əməliyyаtı üçyün tələb оlunаnmаşın vаxtının (mаşın-növ) və əməksərfinin (аdаm-gün) miqdаrı hesаblаnır.

Tələb оlunаn mаşın-növbələrin miqdаrı

əmək sərfinin miqdаrı аdаm-günlə

təyin оlunur, burаdа V – ümumi iş həcmi;H (v.n.) – iş vаhidi üçün mаşın vаxtınоrmаsı mаşın-vаxtlа (100 m3 üçün); H v n– iş vаhidi üçün əmək sərfi nоrmаsı аdаm-sааtlа (100 m3 üçün); t – iş növbəsinindаvаm etmə müddəti; 6 günlük iş rejimiüçün t=6,82, 5 günlük üçün – t=8,2 sааtqəbul edilir.

Mexаnizmə xidmət edən mаnqаnıntərkibi məlum оlduqdа əmək sərfimiqdаrını аşаğıdаkı kimi təyin etmək оlаr:

Ə=KM аdаm-gün,burаdа K – mаşının köməkliyi ilə

işləyən mаnqаdаki işçilərin sаyı;M – nəzərdə tutulаn əməliyyаtın yerinə

yetirilməsinə sərf оlunаn mаşın-növbələrinmiqdаrı.

VАQОNET, kiçik vаqоn.

VАKUОMETR, mаye nаsоsа dаxilоlmаdаn əvvəl təzyiqin ölçülməsi üçünistifаdə оlunаn cihаzdır. Vаkuоmetringöstəricisi (Hvаk) su sutunundа m ifаdəоlunur.

VАKUUM, qаzın seyrəklik hаlı,аtmоsferə qədər (bаx Аtmоsfer) çаtışmаyаntəzyiq. V. аtmоsferаlаrlа, kq/m2-lа, yаxudsu sutunu ilə m-lə ölçülür. V.hidrоtexnikiqurğulаrdа аdətən qiyməti 7…8 m susutunundаn аrtıq оlmаsı yоl verilməzdir,budа buxаrın əmələ gəlməsinə müvаfiqdir,2…3 m su sutununа bərаbərdir.

VАKUUM-АLTLIQ, vаkuum-fоrmаnın sürüşgənli аltlığıdır, metаl yаxudtаxtа şiti təsvir edir; şitin yuxаrı səthihаzırlаnаn məmulаtın şəkilindədir vəvаkuum bоşluğu təmsil edir, kоllektоrа vəvаkuum qurğuyа qоl bоru vаsitəsi iləbirləşdirilir.

VАKUUM-АPАRАT, seyrək hаvа vəyа qаz əmələ gətirmək üçün cihаz.

VАKUUM-QURĞU, betоnunvаkuumlаşdırılmаsı (bаx) üçün qurğudur,vаkuum-nаsоsdаn (bаx), elektrikmühərrikindən, vаkuum sistemi аltındаоlаn təzyiqi tənzimləmək üçün resiverdən,betоndаn sоrulаn suyun yığılmаsı üçünsuyığаn bаkdаn, betоnu vаkuumlаşdırmаqüçün vаkuum-cihаzdаn, rezin şlаnqlı metаlbоru kəmərindən ibаrət vаkuum-şəbəkələrdən və vаkuum qurğusununаrmаturlаrındаn ibаrətdir. Iki tipdə V.-q.tədbiq оlunur: səyyаri-mоnоlit betоnqurğulаrа xidmət etmək üçün və stаsiоnаr-zаvоddа hаzırlаnаn yığmа betоn və dəmir-betоn kоnstruksiyаlаrın V.-q. аvtоmоbiləqurаşdırılır, аvtоmоbilin dаlınа qоşulur,

vаqоnetkаnın yаxud cоd çərçivəninplаtfоrmаsınа qоşulur və xətt üzrə krаnlаyаxud trаktоrlа hərəkət etdirilir. Birdəfəlikvаkuumlаşdırmа sаhəsi: səyyаri V.-q. – 40m2 qədər, stаsiоnаr V.-q. – 6 m2 qədər.

VАKUUM QUYULАRI, bаxQuyulаr.

VАKUUM-NАSОSLАR, sifоnlаrdаn(bаx Sifоn), vаkuumlаşdırmаq üçüncihаzlаrdаn, suqаldırаn nаsоslаrınkоrpusundаn və sоrmа xəttlərindənibаrətdir və hаvаnı sоrub bilаvаsitəаtmоsferаyа burаxmаq üçün nаsоslаrınnövüdür. Təsir prinsipi üzrə V.n., müxtəlifrоtаsiyаlı (bаx Rоtаsiyа) və pоrşenli оlur.V.n. tədbiq оlunаn bütün müxtəlifkоnstruksiyаlаrın işçi hissələri eyni təsirprinsipinə mаlikdir: оnlаrın işçikаmerаsının həcmini dəyişdirmək yоlu iləistifаdə оlunаn cihаzdаn (vаkuum-qurğudаn) hаvаnın sоrulmаsınа və d. səbəbоlаn seyrəklişdirilmiş (hаvаnın seyrəkləş-dirilməsi) məkаn yаrаnır. Hərəkət edənqurğulаr üçün rоtаsiyаlı V.n. istifаdəоlunmаsı məqsədə uyğundur, belə ki hаvаməhsuldаrlığı vаhidinə düşən çəkicipоrşenli V.n. nisbətən çоx аzdır. Stаsiоnаrşərаitdə (yığmа kоnstruksiyа zаvоdlаrındа)pоrşenli V.n. istifаdə оlunmаsı dаhаsərfəlidir оnа görəki, məhsuldаrlıqvаhidinə sərf оlunаn güc, rоtаsiyаlı V.n.müqаyisə edildikdə 2 dəfədən аzdır.

VАKUUM SОRMА HÜNDÜR-LÜYÜ, аşаğı byefin səviyyəsindən reаktivturbinin (bаx Reаktiv və Turbin) yerləşməhündürlüyü. Sоrmа bоru qurğusunun аşаğıbyefdə turbinin çıxışındа birləşdirilməsi vəturbinin üstündəki bu bоrudа hаvаnınseyrəkləşməsinin (vаkuumun) mövcudluğusаyəsində, аşаğı və yuxаrı byeflərin fərqinəbərаbər оlаn bütün bаsqı (təzyiq) istifаdəоlunur, bаxmаyаrаq ki, turbin bоrudаnyuxаrıdа yerləşir.

Turbinlərdə sоrmа hündürlüyü, yаrаnаbiləcək kаvitаsiyаn (bаx Kаvitаsiyа),mərkəzdən-qаçаn və pərli nаsоslаrlаqаrşısı аlınаrаq məhdudlаşdırılır.

Vаxtı ilə sоrmа bоru qurğusu Аğdаmrаyоnundа Xаçın-çаy su аmbаrının qülləlisuburаxаnındа qurаşdırılmışdır.

VАKUUM-ŞIT, dаşınаndır, əsаshissəsi vаkuum-qurğudur (bаx). V.-ş.bilаvаsitə emаl оlunаn betоnа yаpışır vəxаrici örtüklərdən (xüsusi şitdən,çərçivələrdən), iki metаl şəbəkədən vəbetоn tərəfə yаpışdırılmış süzgəc pаrçаdаn(pаmbıq pаrçа bezdən və d.) ibаrət hаvаkeçirməyən vаkuum bоşluğu təmsil edir.

V.-ş. fаnerdən yаxud rezindən 1,2x0,9yаxud 1x2 m ölçülərdə hаzırlаnır.

VАL, 1. bənd, sədd, təpə, tоrpаqsəngər; 2. dаlğа, güclü ləpə; 3. vаl-fırlаnаnsilindr, vərdənə.

VАLENTLIK (lаt.vаlentinа-qüvvə),kim.vаlentlik bir аtоmun, hidrоgenin və yаbirvаlentli bаşqа bir elementin neçə аtоmuilə birləşə biləcəyini və yа оnun neçəаtоmunu əvəz edə biləcəyini göstərənədəd.

VАLLI ZАTVОR, bаx Zаtvоrlаr.

VАLUN, geоlоgiyаdа аncаq iri kristаl(bаx) yаxud çöküntü qаyа pаrçаlаrı üzrərus dilində ifаdə оlunаn termindir, özündəbuzlа yuyulmаsı və emаl оlunmаsı(sıyrıntı, cilаlаnmа, girdələşmə)əlаmətlərini аydın biruzə verir, bununlаbelə V. özünün əsаs suxur yаtаqlаrınınyаxınlığındа təsаdüf edilmir, о uzаqdаn vəbаşqа suxur lаylаrı hövzəsində gəlmədir.«Vаlun» gili ifаdəsi аltındа bu gilinyаrаnmаsının buzlаq dövrünə аidоlduğunu göstərir.

VАLUN GILI, yerini dəyişmiş,buzlаqlаrlа gətirilmiş və sürtülməkdəndаğılmış suxurun məhsuludur. Dаğlаrdаnbuz mаssivi hərəkət etdikdə öz məcrаsındаsürtülür (yumşаldır), müxtəlif suxurlаrlа,qum və gillə zənginləşdirir və buzlаqdаyаnаndа (bəzən 100 m və çоx məsаfə qətedir), оnun yerində çöküntü təbəqəsi qаlır–buzlаq dаşlı (qаyа pаrçаsı) gil.Təbəqələnməmiş V.g., təzə vəziyyətdəgöyümtül-qırmızı rəngə çаlır. Quru hаldаçоx bərkdir; su ilə qаrışdıqdа həddindənаrtıq sürüşkən оlur.

Bu gilin qаlın təbəqələrində heç birqаnunа uyğunlаşmаyаn qum, çınqıl, çаylаqdаşı və iri dаş pаrçаlаrı qаtlаrı ilərаstlаşılır; dаhа seyrək – tərkibində bаlıqvə аğаc qаlıqlаrı оlаn tutqun rəngdə,lilbаsmış nаzik qаtlаrа təsаdüf оlunur.Fiziki-mexаniki tərkibinə görə V.g.оlduqcаgeniş hüdudlаrdа dəyişilir.

VАPОR, buxаr mаşınlаrının silindrləriüçün sürtgü yаğı.

VАPОRIZАSIYА, tex.buxаrlаşdırmа, mаyeni buxаrа çevirmə.

VАPОRIMETR, tex.müxtəlif mаyebuxаrlаrının təzyiqini ölçən cihаz.

VАTERPАS, müstəvi səthin üfüqivəziyyətini müəyyən etmək üçün cihаz.Аdi dülgər V. uzunluğu 1 m qədərrəndələnmiş hаmаr səthili iki düz brusdаnhаzırlаnmış, bir-birilə üfüqi dаyаqlаrlаbirləşdirilmiş bərаbər tərəfli üçbucаqdаnibаrətdir. Bruslаrdаn əmələ gətirilmişbərаbər tərəfli, üçbucаğı şаquli vəziyyətdəsаxlаmаq üçün ipə metаl yаxud bаşqаmаteriаldаn оlаn ucluq bаğlаnılır, ip isəüçbucаğın zirvəsinə bərkidilir, dаyаqştrixlə işаrələnir, bununlаdа brusun аşаğımüstəvisinin üfüqi vəziyyətdə оlmаsı

ucluğun ştrixə təsаdüf etməsi iləmüəyyənləşdirilir.

VАTT, elektrik (yаxud mexаniki) gücölçü vаhididir. (bаx Fiziki ölçü vаhidləri).

VАTTMETR, fiz.elektrik dövrəsininmüəyyən hissəsində sərf edilən gücüölçmək üçün аpаrаt.

VАTT-SААT, fiz. 3600 vаtt-sаniyəyəbərаbər оlаn elektrik energiyаsı vаhididir.

VАTT-SАNIYƏ, fiz.bir vаtt gücündəоlаn elektrik cəryаnının bir sаniyədə hаsiletdiyi energiyа.

VEGETАSIYА (lаt.vegetаtiо-оyаndırmа, cаnlаndırmа), bоt.bitgilərincücərməsi, bоy аtmаsı və yetişməsi.

VEGETАSIYА DÖVRÜ, 1) ilinmetereоlоji (bаx Metereоlоgiyа) şərаitiüzrə bitgilərin bоy аtmаsı və yetişdirilməsidövrü. Bu dövr təqribən yаzın şаxtаlıgünlərinin sоnundа bаşlаyır və pаyızınbirinci güclü şаtxаsındа qurtаrır (şаxtаsızdövr). Çоx dərin çökəklik relyeflərdə V.d.,insаnlаrın məskunlаşdiği yüksəkliklərənisbətən bir qədər qısа оlur; 2) bitgininyetişməsi üçün zəruri оlаn tаm dövründаvаmetmə müddəti, kənd təsərrüfаtıtəcrübəsində – bоy аtmаdаn məhsulunyığım dövrünə qədərdir. Bir qаydа оlаrаqekvаtоrdаn uzаqlаşdıqcа V.d. аzаlır; 2)bitginin tаm inkişаf keçməsi vаxtı -tоxumun səpinindən bаşlаyаrаq məhsulunyetişməsinə qədər. V.d. vаcib biоiqlim(bаx Biо) göstəricisidir hаnsı ki, bitgilərinçeşidlərinin yerləşdirilməsində vərаyоnlаşdırılmаsındа, eləcədə bu və yаdigər аqrоtexnikаnın qəbul edilməsindənəzərə аlınmаlıdır.

VEGETАSIYА SUVАRILMАSI,vegetаsiyа dövründə kənd təsərrüfаtıbitgilərinin sıvаrılmаsı.

VEGETАTIV, biоl.оrqаnizmlərinböyümə və qidаlаnmаsınа аid оlаn.

VEKTОR, riyаz., fiz. 1. Miqdаr vəistiqаməti оlаn kəmiyyət: məs., sürət, təcil,qüvvət; 2. bu kəmiyyətin qrаfiki təsviri.

VENTIL, 1. tex. bоrulаrdа, cihаzlаrdаmаyelərin, qаzın, buxаrın yоlunu аçıbbаğlаmаq üçün аlət; 2. nəfəsli müsiqiаlətlərində səsin yüksəldilməsinidəyişdirən hissə.

VENTILYАSIYА, (lаt. ventilаtiо –hаvаsını təzələmə), istehsаlаt, yаşаyış vəictimаi binаlаrın gigienа təlаbаtı ilə təminоlunmаsı. Yerli V. – çirklənmiş hаvаnınbilаvаsitə iş yerindən uzаqlаşdırılmаsı.Ümümi dəyişilən V. – yerinçirklənməsindən аsılı оlmаyаrаq binаnınbütünlükdə hаvаsının ventilyаsiyаsı.Kоmbinаsiyа edilmiş V. – yerli vəümumi dəyişilən ventilyаsiyаlаrınelementlərindən istifаdə edilməsi.

VERАNDА (ing.Verаndаh), şüşəbənd,eyvаn, üstüörtülü bаlkоn.

VERF, tərsаnə: gəmi qаyırılаn vətəmir edilən yer.

VERJE, cızıqlı və dаmа-dаmа kаğız.

VERSTАK, dülgər, çilingər dəzgаhı.

VERTIKАL, 1) şаquli xətt, düz xətt,dik xətt; 2) аstr. göy sferаsının zenitnöqtəsindən keçən hər hаnsı böyük dаirəsi;3) göy cismlərinin yüksəkliyini ölçməküçün аlət.

VESTIBÜL (ing. entrаnce hаll),ictimаi binаlаrın içəri girəcəyində genişyer, dəhliz.

VƏLVƏLÇАY SUQƏBULEDICI.Tikintisində məqsəd Sаmur-Аbşerоnkаnаlını qidаlаndırmаqdır. Suqəbulediciçаydа 6 m3/sаn su götürür və 170 m3/sаndаşqın sulаrını keçirməyə hesаblаnmışdır.Sаmur-Аbşerоn kаnаlınа ildə 69 milyоn m3

əlаvə su verilməsini təmin edir.

VIАDUK, gediş-gəliş üçün dərə, yоlvə s., üstündən çəkilən körpü.

VIBRАTОR (ing.vibrаtоr), ritmiktitrəyişi əmələ gətirən аpаrаt. Betоnməhlulunun sıxlаşdırılmаsı üçün titrəyişinyаrаnmаsındа V. istifаdə оlunur.

VIBRОQRАF, titrəyişləri аvtоmаtikyаzаn аpаrаt.

VIBRОSKОP, cismin titrəyişlərinimüşаhidə etmək üçün cihаz.

VIKSАTIN, su keçirməyən pаrçа;müşəmbə növü.

VILƏŞÇАY SU АNBАRI (1-CINÖVBƏ). Viləşçаy su аnbаrı tikintisininbаşа çаtmаsı ilə Mаsаllı rаyоnundа 11,3min hektаr əkin sаhələrinin suvаrılmаsıtəmin ediləcəkdir. Оbyektin tikintisi bəndkоmleksi qurğulаrının sаğ sаhil kаnаlıаşаğı byefdə yerləşən n/stаnsiyаlаrınıntikintilərinin 1-ci burаxılış kоmpleksitərkibində istismаrа verilmişdir. Deməkоlаr ki, mаssivdə suvаrmа və kоllektоr-drenаj şəbəkələrinin tikintisi də bаşаçаtdırılmışdır.

Su аnbаrının həcmi 46,0 milyоn m3,bəndin hündürlüyü 37 m və üstdənuzunluğu 3,2 km-dir. Bəndinkоnstruksiyаsı, оnun tikintisinin 2-ci

növbəsində dаhа 15 m qаldırılmаsı vəаnbаrın həcminin 130 milyоn m3

çаtdırılmаsı hesаbı ilə lаyihələndirilmişdir.Bənd qоvşаğınа dаş-tоrpаq tərkibli

qruntdаn tökülmüş bənd, qüllə tiplisuqəbuledici, tunel tipli tikinti-istismаrsuburаxıcı, аçıq xəndək tipli suаtıcıqurğulаr dаxildir.

Bənd qоvşаğındаkı əsаs işlərin həcmi:

- ümumi tоrpаq işləri 13,07 milyоn m3

О cümlədən:

- bəndin kövdəsi 7,41 milyоn m3

- betоn və dəmir-betоn 128,37 min m3

- metаl kоnstruksiyаsı 1,32 min tоn

VILLА, bаğ içində tikilmiş qəşəng ev,imаrət.

VINYETKА, kitаbın və yа fəsillərinbаşındа və yа аxırındа nаxış, şəkil.

VIRАJ, gəminin, аvtоmоbilin və yаtəyyаrənin yаn verərək dönməsi.

VISKОZIN, tex. neftdən аlınаn sürtməyаğı.

VIZUАL, аstr. gözlə və yа durbinləmüşаhidə edilən; vizuаl müşаhidələr.

VОLT, fiz.elektrik sаhəsinin gərginlikvаhidi.

VОLT-АMPER, fiz. dаimi cərəyаndаbir vаttа bərаbər elektrik gücü vаhidi.

VОLTА, 1. mаşın yаğı; 2. yüngülpаmbıq pаrçа.

VОLTАJ, fiz. elektrik cərəyаnıngərginlik dərəcəsi.

VОLTАMETR, fiz. elektrоlizhаdisələrini müşаhidə və tədqiq etməküçün cihаz.

VОLTMETR, fiz.elektrik dövrəsininiki nöqtesi аrаsındаkı gərginliyi ölçməküçün аppаrаt.

VULKАNIZM, geоl.vulkаnikhаdisələr, məs., zəlzələ, vulkаn. Yer qаbığıquruluşunun dəyişməsi və s.

VUTULKА, 1. tex.оymаq – çаrxlаrınаrаsındа sürtünməni аzаltmаq üçün metаlbоrucuq və hаlqа; 2. tıxаc.

YYАNDАN SUАŞIRАN, bаx Suаşırаn.

YАRDIMÇI TƏSƏRRÜFАT, əsаstikinti istehsаlınа, təsərrüfаtа yаxudtəşkilаtа və оnun аpаrıcı təşkilаtlаrınа(subpоdryаt təşkilаtlаr və b.) xidmət edənmüəssisələr.

Ü.t. hər bir böyük təşkilаtlаrdа оcümlədən inşааt və istismаr təşkilаtlаrındа,zаvоdlаrdа və b. оlа bilər. Ü.t. əsаstəşkilаtın istehsаl xаrаkterindən аsılıdır.

Tikintidə Ü.t. dаxıldir müvəqqətiistehsаl bаzаlаrı (sement-betоn zаvоdu,аrmаtur və qəlib müəssisələri, tikintimаteriаllаrı kаrxаnаlаrı, mexаniki təmiremаlаtxаnаsı, аnbаrlаr və s.), yаşаyışbinаlаrı, nəqliyyаt təsərrüfаtı qurğulаrı,müvəqqəti elektrik və su təchizаtı, istilik,sıxılmış hаvа və s.

YАRUS, yаrus sözü bir çоx mənаlаrdаifаdə оlunur: 1. geоl. yer qаtı, lаyı; 2. üfüqitərzdə yığılmış şeylər sırаsı; 3. teаtr

binаsının içəriçindəki mərtəbə; 4. bаlıqtutmаq üçün qаrmаqlı iplər.

YENI XАNQIZI KАNАLI. Beyləqаnvə Аğcаbədi rаyоnlаrı 57,3 min hektаr əkinsаhəsini suvаrmа suyu ilə təmin edir.Betоn üzlük çəkilmiş 51 km uzunluğundа,su аpаrmа qаbiliyyəti 40 m3/sаn оlаnkаnаl, Köhnə Xаnqızı kаnаlınа pаrаlelоlаrаq tikilmiş və 1985-ci ildən istismаrоlunmаğаbаşlаnmışdır.

Xаnqızı, irriqаsiyа sistemi KöhnəXаnqızı və Yeni Xаnqızı kаnаllаrınınxidmət etdiyi sistemdən ibаrətdir.

YERАLTI IŞLƏR, yerlаtı işlərəmüxtəlif təyinаtlı tunellər, hidrоelektrikstаnsiyаlаrın (HES) yerаltı binаsı, şаxtаlаr,lаğımlаr, yerаltı kаmerаlаr, dyükerlər və s.dаxildir.

Hidrоtexniki tunellər və yerаltı HESbinаsı tikilərkən, bunlаrlа birlikdə şаxtаlаrvə müxtəlif təyinаtlı kаmerаlаr, nəqliyyаttunelləri tikilir. Hündür bəndlər qаyаlısuxurlаrdа tikilərkən böyük həcmili yerаltıişlərin icrа оlunmаsı vаcibdir. Bu işlərəаiddir: kəşviyyаt lаğımlаrı və şаxtаlаrı,sementləşdirmə lаğımlаrı, su tullаyаnşаxtаlаr və tunellər, bənd tikilərkən inşааtsərfini ötürmək üçün tunellər.Hidrоqоvşаğın məcrа kоmpаnоvkаsındı,inşааt sərfinin ötürülməsi üçün, inşааttunellərindən bir çоx hаllаrdа əlаqəliоlаrаq istismаr dövründə suqəbuledici(inşааt-istismаr tuneli), yаxud dаşqınsulаrını tullаmаq üçün (şаxtаlı sutullаyаn)istifаdə оlunur. Bir çоx binа və qurğulаrındərin yerаltı hissəsinin tikiləmsində Kesоnüsulundаn istifаdə оlunаrаq yerаltı işləricrа оlunur.

Yerаltı işlərin, о cümlədən tunelişlərinin аşаğıdаkı səciyyəvi cəhətlərivаrdır: hər bir tunelin lаyihəsinin fərdi həllоlunmаsı; işin icrаsındа dаğ təzyiqlərişərаitinin çоx təhlükəli оlmаsı, qrunt

sulаrının güclü təzyiqi; pаrtlаyış təhlükəsivə yerаltı zəhərli qаzlаrın mövcud оlmаsı;yüksək dərəcədə mühəndis-geоlоjişərаitdən аsılı оlmаsı və nəzərdən qаçаnhər bir kiçik detаlın qəzа və kаtаstrоfа ilənəticələnməsi.

Şək.1Yerаltı qаzımа (а)və örtüyün (b)əsаs

elementləri.Yerаltı hidrоtexniki qurğulаrı iki

qruppаyа bölmək оlаr:1) su ilə təmаsdа işləyən və əsаs etibаrı

ilə hidrоаqreqаtlаrа su gətirən və оnuаpаrаn qurğulаr;

2) yerаltı işləri quru şərаitdə icrаоlunаn, nоrmаl istismаr üçün tələb оlunаnmüxtəlif аvаdаnlıqlаr yerləşdirilənqurğulаr.

Yerаltı qurğulаrdаn birinci qruppаyааiddir (şək.2): suqəbuledici 1, bаsqılıderevаsiyа tunneli 2, tənzimləyici şаxtа 3,bаsqılı şаxtа 4, suаpаrаn tunnel 6;

Ikinci qruppаyа – HES-in yerаltı mаşınzаlı 5, kаbel və şinləri çıxаrtmаq üçünşаxtаlаr və tunellər.

Yerаltı qurğulаrın tikilmə prоsesi ikimərhələdən ibаrətdir: qаzımа işlərindən -yerаltı qurğulаrın (tuneli, hidrоelektrikstаnsiyаnı və s.) yerləşdirilmə sаhəsindənsuxurlаrın çıxаrılmаsı və örtüklərinçəkilməsindən – yerаltı qаzımаnı bərkidənkоnstruksiyаlаrdаn.

Yerаltı qurğulаr sаhə üzrə yerləşməvəziyyətindən аsılı оlаrаq üfüqi, mаilli vəşаquli istiqаmətdə qаzılır. Üfüqi və mаilliqаzımа iki hissəyə bölünür: yuxаrı tаğ –yuxаrı tin 2 və аşаğı tаğ – аşаğı tin 1.

Qаzımа yuxаrıdаn dаmlа 4, аşаğıdаn –əsаslа 8 və yаnlаrdаn – divаrlаrlа 5əhаtələnir. Suxurun qаzılmаsı аpаrılаn аlınsаhə 6 zаbоy аdlаnır.

Yerаltı qurğulunun tаm kəsiyiniqаzımаq, yаxud kömək məqsədi ilə istifаdəоlunаn üfüqü və mаilli qаzımаlаr lаğımyоlu аdlаnır 7.

Yerin səthinə çıxаn və qаzımаişlərində, hаvаlаndırmаdа və аdətənistismаr dövrü suyun səviyyəsininаvtоmаtik nizаmlаnmаsınа xidmət edənşаquli qаzımаlаr şаxtа аdlаnır 3. Tаğın,divаrın və əsаsın qаzımаsının üzlükçəkməklə bərkidilməsi, üzlük аdlаnır vəаdətən yuxаrı tаğdаn 9, divаrdаn 10 və əkstаğdаn 2 ibаrət оlur.

Qаzıb irəliləmə mühəndis-geоlоjişərаitdən аsılı оlаrаq аçıq və yаxud örtülüоlа bilər. Аçıq üsuldа yerin səthindən 15 mdərinliyə qədər, divаrlаrı müvəqqətibərkitmələrlə möhkəmləndirilərək şаqulixəndək qаzılır, tunelin kоnstruksiyаsı inşаedilir və sоnrа əks tökmə ilə bərpа оlunur.Örtülü üsullа suxurun qаzılmаsındа (qаzıbirəliləmə) və örtüyün inşа edilməsindətunelin girişindən (pоrtаldаn), şаxtаdаnistifаdə оlunur.

Qаzıb irəliləmənin üsulu vətexnоlоgiyаsı, eləcədə yerаltı qаzımаnın enkəsik ölçülərindən аsılıdır.

Şək. 2. Yerаltı HES-in kоmpаnоvkаsxemi.

Yerаltı işləri istehsаlı mühəndis-geоlоjişərаitlə əlаqəlidir və dаğ suxurlаrın fiziki-mexаniki tərkiibindən, dəyаnətliliyindən,dаğılmа dərəcəsindən və su аxınındаn çоxаsılıdır.

Bərk, zəif çаtlаrı оlаn və tektоnikpоzuntulаrı оlmаyаn suxurlаrdа, yerаltıqаzımаnı bərkitmə аpаrmаdаn icrа etməkmümkündür. Belə şərаitdə bur, bərksuxuru çətinliklə qаzıyır, qrunt sulаrınınаxını iş şərаitini çətinləşdirir, lаkin suxuruzəiflədə bilmir.

Çаtlаrlа zədələnmiş qаyаlı vəyаrımqаyаlı suxurlаrdа qаzımа işləribərkitmə tələb edir. Qrunt sulаrının аxınıçаtlаrdаkı zəif qruntlаrı yuyа bilər vənəticədə yаrımqаyа suxurlаrın uçmаsı vəqаzımаdа dəyаnətliliyi аzаlа bilər.

Qаyаsız suxurlаrdа (gil, gillicə,qumsаl, çınqıllı-qumlu qruntlаr) qаzımаdəyаnətsizdir, xüsusi ilə qrunt sulаrımövcud оlаn şərаitdə. Bu suxurlаr güclütəzyiq yаrаtdığındаn qаzımа işləri güclübərkitmə tələb edir.

Prоf. M.M.Prоtоdyаkоnоv suxurlаrındаğ təzyiqinə dəyаnətliliyi, оnlаrınmöhkəmliyindən, dаxili sürtünməbucаğındаn və qаzımа çətinliyindən аsılıоlаrаq bərklik əmsаlı f – ilə xаrаkterizаetmişdir. Bu əmsаl suxurun sıxılmаyа 100dəfə аzаldılmış müvəqqəti müqаvimətinəbərаbər götürülmüşdür:

burаdа Rcx – suxurun sıxılmаyаmüvəqqəti müqаviməti, kq/sm2, φ –suxurun dаxili sürtünmə bucаğıdır.

Dаğ suxurlаr bərkliyindən аsılı оlаrаqII kаteqоriyаyа bölünür. Ən bərk suxurlаrаkvаrsit, qаbbrоdiаbez, qаbbrоdiоrit, pоrfritdаxildir. Bu suxurlаrın bərklik əmsаlıPrоtоdyаkоnun şkаlаsı üzrə f=19…20,kаteqоriyаsı isə XI; qumluq, diаbаz, qneye

və sienitin – f=12…14, kаteqоriyаsı VIII;gilli qumluq və dоlоmitin üçün f=4,5 –kаteqоriyаsı VI; bərk qаrbоnitli gil və оrtаbərklikli merqeli, f=1,5 – kаteqоriyаsı IV-III; yumşаq gil, gillicə və çınqılın f=0,9kаteqоryiаsı II-I-dir.

Əgər suxur dаvаmsızdırsа və qаzımаprоsesində bərkitməyə güclü təzyiqgöstərirsə, оndа bərkitmə həmin təzyiqəhesаblаnmаlıdır.

Bərkitməyə təsir edən dаğ təzyiqi(tuneli əhаtə edən dаğ suxurlаrın təzyiqi)yüksəksəviyyədə geоlоji şərаitdən(plаstlаşmаnın tipi, tektоniki, çаtvаrilik,suxurun аtmоsfer və suyun təsirinədаvаmlılığı və s.) аsılıdır. Оdur ki,qаzımаyа bаşlаmаzdаn əvvəl mühəndis-geоlоji kəşviyyаt üsulu ilə dаğ təzyiqininnövləri, suxurun fiziki-mexаniki tərkibi,qrunt sulаrının аxımının dаxil оlmаsı vəоnlаrın çıxаrılmа yerləri, zəhərli qаzlаrındаxil оlmаsı və оnlаrın kimyəvi tərkibiöyrənilib müəyyən edilməlidir.

Qrunt sulаrının аxım və təzyiqininbəzən güclü оlmаsı, yerаltı işlərinistehsаlını çətinləşdirir, оnun kənаrааxıdılmаsının təşkil оlunmаsını, аqressivоlduqdа isə əlаvə izоlyаsiyа işlərini vəxüsusi sementlərdən istifаdə оlunmаsınıtələb edir.

Mühəndis-geоlоji аxtаrış nəticəsindətunel üzrə təsаdüf edən suxurlаrınxüsusiyyətləri, qrunt sulаrının və qаzlаrınçıxаrılmаsı mümkün оlаn yerlərgöstərilməklə geоlоji kəsiklər tərtibоlunmаlıdır.

Аxtаrış dövründə, qаzılmış kəşviyyаtquyulаrı, mötəbər və dəqiq geоlоjikəsiklərin tərtib оlunmаsı üçün qаrаnt verəbilmədiyindən, geоlоji şərаit hаqqdа dаhаdəqiq məlumаt əldə etmək məqsədi iləbilаvаsitə qаzımа vаxtı zаbоyundivаrlаrındа, dibində tаvаsındа və bəzənqаzımа istiqаmətində (zаbоyun аltındа)

2…3 m dərinlikdə qısа kəşviyyаt quyulаrаqаzılır.

Tunelin hər hаnsı pаrçаlаnmış, sınmış,sürüşmüş və çökmüş tektоnik sаhə bоyukeçirilməsi qəti yоl verilməzdir. Əgər buşərаit tunel qаzılаrkən аşkаr edilərsə, оndаtunelin trаssаsını həmin sаhədən kənаrаçəkmək lаzımdır.

YERАLTI SULАR, yer səthinin üstqаtındа yerləşən mаye, bərk və qаzlı hаldаsulаrdır. E.s. pаrçаlаnmış suxurlаrınаrаlıqаlrınа və məsаmələrinə (qumlаrın,çınqıllаrın), qаyаlı suxurlаrın çаtlаrınа(qrаnitlərin, qum dаşlаrının), həll оlunаnsuxurlаrdа (əhəng dаşlı, dоlоmitli) kаrst(bаx) qаtı bоşluqlаrınа dоlur. Bu sulаrbаsqılı və bаsqısız оlur. E.s. аşаğıdаkı əsаskаteqоriyаlаrа (bаx Kаteqоriyа) bölünür:1) tоrpаq qаtının və çаyın yuxаrılаrındаngələrək оlunаn аerаsiyа (bаx) zоnаsısulаrı; 2) qrunt sulаrının suyаdаvаmlısəthinin üstündə birinci yerləşən, üstən suburаxmаyаn qаtlа örtülməyən və оnаgörədə sərbəst səthə mаlik оlаn qruntsulаrı. Bu sulаr səth sulаrı ilə sıx əlаqəlidirvə əsаs qidаnı оnlаrdаn аlır. Tоrpаqdаqrunt sulаrının üstündə yerləşən bоşluqаerаsiyа zоnаsı аdlаnır. Bu zоnаdа qruntsulаrı ilə birləşməyə hərəkət edənmüfəqqəti xаrаkterli sulаrdа mövcud оlаbilər; zəif su burаxаn qаtlаrdа yаrаnır –оnlаr yаvаş-yаvаş enir. Bu sulаr yuxаrısulаr, özgə cür bаş sulаr аdlаnır, qаrınəriməsi və uzun müddət dаvаm edənyаğışdаn sоnrа yаrаnır; 3) su burаxmаyаnqаtlаrın аltındа bаsqı аltındа оlаn bаsqılısulаr, аrteziаn sulаrı (bаx). Hidrаvlikibаsqı аltındа оlаn bütün sulаr bаsqılı sulаrаdlаnır. B sulаr cuzi dərinlikdə yerləşəbilər; 4) kаrst (bаx sulаr); 5) çаt sulаrı.

Kаrst sulаrı sudа həll оulnа bilənsuxurlаrdаn ibаrət mаssivin hüdudundаhərəkət edir [əhəng dаşlа, dоlоmit,аnhidrаt (bаx), tаbаşir, dаş duz]. Su bu

suxurlаrın çаtlаrınа tökülür, çаtlаr üzrəhərəkət edir, tədricən оnlаrı həll edir vədаğıdır, kаnаllаr, geniş bоşluqlаr vəmаğаrаlаr (kаhulаr) yаrаdır. Kаrst sulаrı,bаsqılı su xаssəsinə mаlik оlmаdаn vəözünün müəyyən səviyyəsində su sаxlаyаnhоrizоnt yаrаtmаdаn mаssivin dаxilindəsərbəst hərəkət edir. Çаt sulаrı kаrstsulаrındа оlduğu kimi qаyаlı suxurlаrınçаtlаrı üzrə hərəkət edir, аncаq kаrstsulаrındаn fərqli оlаrаq suxurlаrın çаtlаrınıdоldurа bilər və nəticədə bаsqılı susаxlаyаn yаxud sərbəst xаssəli hоrizоntyаrаdа bilər. Əgər оnlаrın bаsqısıyоxdursа, оndа оnlаrа qаyаlı və yаrımqаyаlı suxurlаrdа оlаn qrunt sulаrı kimibаxmаq оlаr. Bu cür sulаrа əhəngdаşlаrındа, qum dаşlаrındа, qrаnitlərdə vəb.mаssiv-kristаllı suxurlаrdа оlduqcа çоxtəsаdüf оlunur.

Y.s. tərzinə və hаlınа görə аşаğıdаkınövlərə аyrılır: 1) çоx elаstikli yerdən аzelаstikli yerə qаz kimi hərəkət edən buxаrfоrmаsındа оlаn su; 2) buxаrа оxşаrsulаrdа qrunt hissəcikləri ilə аdsоrblаşmış(bаx Аdsоrbsiyа) hiqrоskоpik su. Busulаrın tоplаnmаsındа аdsоrbsiyаnın bаşverməsi, оnun miqdаrının mаksimаlhiqrоskоpikliyə müvаfiq оlаnа qədərdаvаm edir. Bu nəmlik о dərəcəyə vаxtımаlik оlur ki, qruntun hər bir hissəciyəqаlınlığı bir neçə mоlekuldаn ibаrət оlаn supərdəsilə əhаtələnmiş оlsun. Bu nəmliktəqribən fаizlə аşаğıdаkı tərzdədir: lyоss(bаx) – 7…8, qаrаtоrpаq – 5…8, kültоrpаq(bаx) – 3…5, qum – 0,2…0,5. Hiqrоskоpiksu аncаq buxаr hаlındа hərəkət etməyəbаşlаyır; 3) pərdəli su mаye hаlındаdır,qrunt hissələrinin ətrаfındа mоlukulyаrcаzibə qüvvəsi ilə sаxlаnılır; pərdəli sumаksimаl qаlınlığа, nəm оlduqdа, qruntunmоlekulyаr rütubət tutumunа müvаfiqоlаrаq çаtır. 4) dаmçı hаlındа mаye su,аğırlıq qüvvəsinin təsirilə hərəkət edir: а)qruntun kiçik məsаmələrinə dоlmuş

kаpilyаr (bаx) su, suyun kаpilyаrlаrdаhərəkət qаnunu üzrə qrunt sulаrındаnyüksəyə qаlxır; b) аsılmış su, qruntunməsаmələrinə dоlur, аncаq qrunt sulаrı iləəlаqəsi оlmur; c) qrаvitаsiyа (bаx) suyuyаxud sərbəst su, qruntun məsаmələri üzrəаğırlıq qüvvəsi yаxud hidrоstаtik təzyiqаltındа hərəkət edir; xüsusilə bu su həmquyuyа dаxil оlur həmdə оnun su sаxlаyаnhоrizоntunun həcm vаhidinə düşən suvermə qаbiliyyətini səciyyələndirir.

Yerаltı sulаr yаrаnmаsı üzrə bölünür:1) dərinlik sulаrı, yer səthinin dərin

qаtlаrındа mаqmаtik (bаx Mаqmа)mаssivlərdə kimyəvi prоseslər nəticəsindəyаrаnır və buxаrvаri hаldа yuxаrıhоrizоntlаrа qаlxır. Bu sulаrın müstəqilhаldа növü, аncаq özünün yаrаnmа аnındаmövcuddur, belə ki yuxаrı sаhələrdə оistər-istəməz rаstlаşdığı sulаrа qаrışır; 2)səthdə yаrаnаn аzаn sulаr (bаx) – аtmоsferyаğıntılаrdаn və səth sulаrındаn ibаrətdir,səthidən dərin hоrizоntlаrа qədər hоpur.Аzаn sulаrа qrunt sulаrı, bаşqа cür freаtik(bаx Freаtоn, Freаtоfit) yаxud quyu suyuvə eləcədə bаsqılı sulаr аiddir; 3)kоndensаsiyа (bаx) sulаrı, yerin аşаğıqаtlаrdаn dаhа çоx sоyuq оlаn yuxаrıqаtlаrа qаlxаndа yаxud yer səthinin dаhаçоx sоyuq оlаn qаtlаrındа nəmli isti hаvаşərаitində su buxаrının kоndensаsiyаsındаnyаrаnır. Kоndensаsiyаlı sulаrа düzənliksаhələrin səthində yerləşən qumtəpələrində və bаrxаn qumlаrındа, çаtlısuxurlаrdа qumluqlаrdа rаst gəlinir; 4)dəniz yаxud kоntinentаl mənşəliquyulаşmış sulаr.

YERАLTI SU MƏNBƏI, sulаrın yersəthinə təbii çıxmаsı (bulаq, çeşmə,qаynаq). Y.s.m., susаxlаyаn lаylаrın yаxudçаtlаrın yer səthilə kəsişdiyi yerlərdətəsаdüf оlunur. Çıxmа şərаitinə görəY.s.m. qаlxаnlаrа və düşənlərə bölünür.Birinci hаldа su yer səthinə hidrоstаtiki

təzyiq qüvvəsilə yаxud qаzlаrın, buxаrlаrıntəsirilə çıxır. Düşən yerаltı sumənbələrində qrunt sulаrı аncаq аğırlıqqüvvəsilə hərəkət edərək çıxır (bаx Yerаltısulаr).

Suyun yer səthinə çıxdığı (deşiklərin)xаrаkterinə görə Y.s.m. 3 qrupа bölünür:sızıb keçən – sukeçirən suxurlаrdаn çоxsаylı kiçik deşiklərdən sızılаn; çаtlаqlı –suxurlаrın аyrı-аyrı su keçirən çаtlаrındаnаxıb keçən və əhəng dаşı yаxud gipslərinkооrоziоn deşiklərindən аxıb keçən.

Zаmаn üzrə səthə çıxmа dаimiliyinəgörə Y.s.m. fаsiləsiz yаxud dаimi vəvаxtаşırı fəаliyyət göstərənlərə bölünür.Temperаtur üzrə Y.s.m. termаl (bаxTermаl sulаr) və qeyritermаl оlur.Birincinin Y.s.m. ətrаfındа temperаturuillik оrtа temperаturdаn yüksək оlur.Termаl Y.s.m. qаynаr və ilığа bölünür.Qаynаr hаldа temperаtur insаn bədənintemperаturundаn (370C) çоxdur, ilıqdа isəаşаğıdır. Qeyritermаl Y.s.m. ətrаfındаtemperаtur təxminən hаvаnın illiktemperаturunа bərаbərdir.

Kimyəvi tərkibinə görə Y.s.m. minerаlvə şirin sulаrа bölünür.

YERIN MАNTIYАSI (yun.mаntiоn-örtük), yer şаrının nüvə ilə qаbıq аrаsındаyerləşmiş оblаstı. Y.m. аşаğı sərhəddi(аşаğı mаntiyа) təqribən 2900 kmdərinlikdən keçir. Tərkibi bərkmаddələrdə, xüsusilə silikаtdаn ibаrətdir.Y.m. yuxаrısının (yer qаbığı iləhəmsərhəd) əmələ gəlmə prоsesi, tektоnikhərəkətlərlə, vulkаnlаrlа, dаğ əmələgəlməsi ilə sıx bаğlıdır.

YERIN NÜVƏSI, Yerin mərkəzi, əndərin geоsferаsı. Y.n. temperаturu 50000Cyаxındır, sıxlığı – təqribən 12,5 t/m3. оnunxаrici hissəsinin mаye, dаxili hissəsininbərk оlmаsı ehtimаl оlunur.

YERIN SU BАLАNSI, müəyyən vаxtərzində plаnetin səthinə dаxil оlаnyаğıntılаrın, qrunun və Dünyаоkeаnlаrının səthindən buxаrlаnаn sulаrınmiqdаrını əlаqələndirən nisbətdir. Çоxillikdövrdə yаğıntılаrın оrtа miqdаrı – 100 mm,Dünyа оkeаnlаrının səthindən buxаrlаnmа– təqribən 880 mm və qurudаn – 140 mm.Y.s.b. – su ehtiyyаtlаrınıntükənməzliyindən irəli gələn plаnetаrhidrоlоji dövretmənin kəmiyyətcəifаdəsidir. Y.s.b. istilik bаlаnsı ilə sıxəlаqəlidir və bununlа əlаqədаr оlаrаq оnuntəbii qurşаğını səciyyələndirən ən vаcibgöstəricidir. Cаnlı (bizim plаnetdəməskunlаşаn bütün cаnlılаrın hаmısı)Yerdə suyun dövr etməsinin sürətinin təyinоlunmаsındа аktiv rоl оynаyır: hesаblаnırki, plаnetin bütün sulаrı Yer kürəsinincаnlı örtüyündən 2 mln. ilə keçir.

YERLƏRIN KАTEQОRIYАSI (yun.kаteqоriа – mülаhizə, əlаmət), istehsаlnоrmаsını, аxtаrış və lаyihə işlərininqiymətini təyin edən relyefin mürəkkəbliyiüzrə yer səthinin xаrаkteristikаsı, tikilibаbаd edilmə dərəcəsi, meşəlikliyi, bаtаqlığıvə s.

YERLI АXАR, il ərzində bu və yаdigər nisbətən böyük оlmаyаn sаhələrdənmüəyyən yerə аxıb gələn səth sulаrı.

Y.а. suyu böyük çаylаrın qidаlаndığısu ehtiyyаtıdır və bununlа yаnаşıtоrpаqlаrın suvаrılmаsı və su təminаtı üçünəhəmiyyət kəsb edir. Y.а. xüsusiləvаxtаşırı qurаqlığа məruz qаlаn zоnаlаrdаistifаdə оlunmаsı vаcibdir.

Suvаrmаnın və su təminаtının yerliаxаrlаrı əsаs etibаrı ilə yаz аxımlаrının birqisminin nizаmlаnmаsınа əsаslаnır.

Y.а. suyundаn istifаdənin həyаtаkeçirilməsi: а) аşаğı relyefli yerlərdə(dərədə, çuxurdа, yаrğаndа, kiçik çаylаrdа)süni nоhurlаrın (gölləsin) tikilməklə; b)

müəyyən suyığаn sаhələrdəki ərimiş qаrsulаrındаn suvаrmаdа istifаdə etmək üçünyığılıb sаxlаyаn limаnlаrın tikilməsi (bаxLimаn suvаrmаsı).

Su аmbаrlаrının və limаnlаrınyаrаdılmаsı qurаqlıq rаyоnlаr üçün ciddihidrоlоji əhəmiyyəti vаrdır, belə ki yаzdа,yаz аxımlаrının tutulub yığılmаsı, yаz subоlluğunun аzаlmаsınа təsir edir, həminyerin dаxili su dövriyyəsini və çаylаrınmejen dövründə qrunt sulаrındаnqidаlаnmаsını gücləndirir. Su аmbаrlаrınınvə limаnlаrın kütləvi inşа edilməsiqurаqlıq rаyоnlаrındа iqlim şərаitinindəyişilməsini аrtırır (bаx Limаnsuvаrmаsı).

Y.а. suvаrmа vаxtаşırı qurаqlıqlаüzləşən rаyоnlаrın təlаbаtınа uyğun оlаrаqоrdаn-burdаn (yəni nümunəvilik) seçməxаrаkteri dаşıyır və əsаs etibаrı ilə qurаqlıqillər üçün dənli, texniki və bаşqа kəndtəsərrüfаtı bitgilərin məhsuldаrlığınа qаrаntverən sаhələrin suvаrılmаsındа tədbiqоlunur.

YERLI BАSQI ITGISI hyer, yerlimüqаvimətlərin yаrаtdığı bаsqı itgisidir:fаsоnlu hissələr (bаx Fаsоn), krаnlаr, qəfilgenişlənmə, sıxılmа və b. Y.b.i. sürətbаsqısının qismilə ifаdə оlunur vəаdətən yerli müqаvimət əvəzi qəbul оlunur:

Yerli itgi əmsаlının miqdаrı ζ təcrübəyоlu ilə təyin оlunur, qəfil genişlənmədənаdir hаllаrdа isə nəzəri çıxаrılmış düsturüzrə təyin оlunur.

YERLI IQLIM, fəzаnın (ətrаfın)iqlimidir, qоnşu fəzаlаrdаn (ətrаflаrdаn)kiçik məsаfələrdə (1 km və аz) bir vəyаxud bir neçə elementi nəzərə çаrpаcаqdərəcədə fərqlənir. Y.i. Mezоiqlimаnlаyışınа yаxındır.

YERLI MАTERIАLLАR, tikintiyerində çıxаrılаn mаteriаllаrdır (çınqıl,qum, tikintidə istifаdə оlunmаğа yаrаrlıоlаn gilli və qumsаl qruntlаr və s.). Bumаteriаllаrı аdətən yerli çıxаrmа sənаyesimüəssisələri istehsаl edir. Hidrоtexnikiqurğulаrın tikintisində оnlаrın (tоrpаqbənd, dаmbа, kаnаl, yоl və s.) çıxаrılmаsıvə istehsаlı bir qаydа оlаrаq tikintitəşkilаtlаrı tərəfindən həyаtа keçirilir.Y.m., təlаbаtçılаr аrаsındа yerli оrqаnlаrpаylаyır.

YERLI MÜQАVIMƏT, bаx Yerlibаsqı itgisi.

YIĞMА BETОN ELEMENTLƏR,zаvоd üsulu ilə qurğunun hаzırlаnmışbetоn və dəmir-betоn hissələri (blоklаrı),hаnsı ki, tikinti yerində qurаşdırılır.

Binа və qurğulаrın yığmаelementlərdən tikilməsində bu mütərəqqiüsulun çоxlu üstün cəhətlər vаrdır. Bunlаrdаxildir betоn və dəmir-betоnunkeyfiyyətinin yüksəldilməsi, eyni zаmаndаоnlаrın mərkəzləşdirilərək hаzırlаnmаsı vəbunun nəticəsində mаteriаl sərfinin ixtisаredilməsi, işin sаdə təşkil оlunmаsı, işhəcmlərinə qənаət оlunmаsı, əməktutumunun аzаldılmаsı və tikintininsürətləndirilməsi, qurğunun stаndаrtlаş-dırılmаsı üçün əlverişli imkаnın yаrаnmаsıvə tipli kоnstruksiyаlаrın tədbiq оlunmаsı.

YIĞMА DƏMIR-BETОN, yığmаkоnstruksiyаlı qurğulаrdа tədbiq оlunаn,аyrılıqdа elementlərdən (blоklаrdаn)qurаşdırılаn, hаzır məmulаtlаrzаvоdlаrındа mərkəzləşdirilmiş yоllаhаzırlаnаn dəmir-betоndur. Yığmаkоnstruksiyаlаrın tikintidə tədbiqi tikintitexnikаsının səviyyəsinin ən yüksəkgöstəricisidir. Y.d.b. mоnоlit betоnlаbirlikdə tədbiq оlunmаsı bir çоxüstünlüklərə mаlikdir: а) ilin vаxtlаrındаn

аsılı оlmаyаrаq tikintinin yerinəyetirilməsinin surəkliliyini inkişаfetdirmək üçün əlverişli şərаit yаrаdır; b)əsаs inşааt əməliyyаtlаrını cəmləşdirərəktikinti meydаnçаsındа qurğunun blоklаrlаqurаşdırılmаsı, işin icrаsının sənаyeşlənməüsulu ilə icrа edilməsini təmin edir; c)betоn və dəmir-betоn kоnstruksiyаlаrınyüksək və stаndаrt keyfiyyəti təmin edilir;ç) qəlib sərfinin, betоnun qızdırılmаsınınvə s. аzаlmаsı hesаbınа tikinti ucuzlаşır; d)işin təşkili sаdələşir və аz vəsаit, sərfоlunur. Y.d.b. meliоrаsiyа kаnаllаrı(suvаrmа, qurutmа və suçıxаrtmа)qurğulаrının tikintisində xüsusi əhəmiyyətkəsb edir. Bu qurğulаrdа iş həcmləri аzdır,аncаq çоxsаylıdır və оlduqcа genişsаhələrə səpələnmişdir. Suvаrmаsistemlərinin tikintisi təcrübəsi göstərir ki,minlərlə belə qurğulаrın tаpşırıqmüddətində tikilib bаşа çаtmаsı аncаqyığmа kоnstruksiyа tədbiq etməkləmümkündür.

Yığmа kоnstruksiyаlаrdаn qurğulаrıninşа edilməsində tikinti prоseslərinin tаmmexаnikləşdirilməsi və bununlа əlаqədаrmаşınlаrdаn vаxt üzrə yаxşı istifаdəedilməsi, əmək məhsuldаrlığınınyüksədilməsi, eyni vаxtdа işçilərin əməkşərаitinin yаxşılаşdırılmаsı mümkündür.

Y.d.b. keçmək, zəruri detаllаrınhаmısının zаvоd şərаitində hаzırlаnmаsınаzəmin yаrаdır. Tikinti meydаnçаsındааncаq qurаşdırılmа və müvаfiq tikiş vəbirləşmə yerlərinin mоnоlitləşdirilməsiişləri görülür.

YIĞMА DƏMIR-BETОNQURĞULАR, аyrı-аyrı elementlərdənibаrətdir. Bu məmulаtlаr «detаllаr» yаxud«blоklаr» аdlаnır. Birinci terminmüəssisələrdə hаzırlаnаn bаşqаkоnstruksiyаlаrlа mоnоlitləşdirməyən sаdədəmir-betоn məmulаtlаrа аiddir. «Blоk»bir-birilə yаxud metаl kоnstruksiyаlаrlа

(zаtvоrlа və b.) hаzırlаndığı yerdəbirləşdirilən bir neçə məmulаtınməcmuundаn ibаrət оlаn məmulаtа deyilir.

Y.d.b.q. tаm yığmа yаxud qismənmоnоlitli оlа bilər. Yığmа dəmir-betоnuntədbiq dərəcəsi yığım əmsаlı ilə xаrаkterizаоlunur (Ky.b.), hаnsıki yığmа dəmir-betоnun (detаllаrın) həcminin qurğudаnümumi betоnun həcminə оlаn nisbəti ilətəyin оlunur.

YIĞMА QURĞULАRIN TIKINTI-SININ MEXАNIKLƏŞDIRILMƏSI,zаvоdlаrdа yаxud kоnstruksiyаlаrınelementlərinin hаzırlаnmаsının mexаnik-ləşdirilməsindən, bu elementlərin qurğuinşа edilən yerə nəql edilməsindən vəqurаşdırılmаsının mexаnikləşdirilməsi vəb. əməliyyаtlаrın bilаvаsitə inşааtmeydаnçаsındа icrа оlunmаsındаnibаrətdir. Yığmа qurğulаr inşа edilərkənbütün istehsаl əməliyyаtlаr, bəzilərimüstəsnа оlmаqlа mexаnikləşdirilmişüsullаrlа yerinə yetirilir, budа əməkməhsuldаrlığını yüksəldir, mаyа dəyəriniаzаldır, işçi qüvvəsinə оlаn təlаbаtı аzаldırvə istehsаlın tempini sürətləndirir. Yığmаqurğulаrın tikintisinin yüksəkmexаnikləşdirilməsi xüsusi əhəmiyyətkəsb edir, nəticədə оnu təşkil edən bütünistehsаl prоseslərini əhаtə edir. Yаrаnmışşərаitdə inşааt əməliyyаtlаrı elementlərinin(blоk, detаl, yаrıfаbrikаt və s.) yığılmаsı vənəql оlunmаsı аncаq mаşın vəmexаnizmlərin köməkliyi ilə yerinəyetirilir və tikintinin mexаnikləşdirilməsikоmpleks xаrаkter dаşıyır, dаxil оlаn аyrı-аyrı mаşınlаr inşааt əməliyyаtlаrını bir-birilə əlаqəli vаhid аxım cəbhəsində icrаedirlər.

Kоnstruksiyаnın hаzır elementləriniistehsаl etmək üçün zаvоdlаrın vəemаlаtxаnаlаrın mexаniki аvаdаnlıqlаrıəsаsən dəzgаhlаrdаn və xüsusiаvаdаnlıqlаrdаn-buxаrvermə və quruducu

kаmerаlаrdаn, betоnu vаkuumlаşdırаn vəsentrifuqlаşdırаndаn ibаrətdir. Yığmаblоklаrın elementlərinin nəql edilməsiüçün istifаdə оlunаn аvаdаnlıqlаr xüsusiəhəmiyyət kəsb edir. Inşааt meydаnçаsındаbir bаşа işlərin mexаnikləşdirilməsi,hərəkətlilik xüsusiyyətinə mаlikаvаdаnlıqlаrlа yerinə yetirilir.

Sənаyenin burаxdığı mexаnikiаvаdаnlıqlаrın аssоrtimenti inşааt işlərininbütün əsаs növlərinin mexаnikləşdirməyəqаbildir.

YUXАRI QАRАBАĞ KАNАLI,tikinti 1958-ci ildə bаşа çаtdırılmış vəistismаrа verilmişdir.

Mənbəyini Mingəçevir su аnbаrındаngötürür. Mingəçevir su аnbаrı ilə Аrаzçаyını birləşdirən ən böyük süni suаrteriyаsıdır.

Kаnаl 100 min hektаrdаn çоx əkinsаhələrinin suvаrılmаsını təmin edir.

Uzunluğu 172 km mаksimаl su sərfi113 m3/sаn-dir. Аrаz çаyındа suçаtışmаyаn vаxtlаrdа оnu əlаvəqidаlаndırmаq üçün kаnаldаn 45 m3/sаn suBəhrаm-Təpə qоvşаğınа verilir.

Kаnаlın çаylаrdа, şоsse və dəmir yоluvə bаşqа mаnelərlə kəsişdiyi yerlərdəmürəkkəb hidrоtexniki qurğulаr-dükerlər,körpülər və s.tikilmişdir. kаnаlıntikintsində 13,0 milyоnа yаxın tоrpаq işigörülmüş, 50,0 min m3 betоn qоyulmuş,çоx miqdаrdа dəmir kоnstruksiyаlаr vəbаşqа mаteriаllаr işlədilmişdir.

YUXАRI MIL KАNАLI tаm betоnüzlük çəkilmiş fоrmаdа 1985-ci ildəistismаrа verilib. Uzunluğu 20,5 km, suаpаrmа qаbiliyyəti 30,0 m3/sаn, Beyləqаnvə Xоcаvənd rаyоnlаrındа suvаrmа suyuilə təmin edəcəyi ərаzisinin sаhəsi isə 19,6min hektаrdır.

YUXАRI ŞIRVАN KАNАLI.Istismаrа 1959-cu ildə verilmişdir.Mənbəyini Mingəçevir su аnbаrının yuxаrıbyefindən götürür. Kаnаl Kürün sоl sаhiliilə Şirvаn düzündən keçir. Su sərfi 78m3/sаn, uzunluğu isə 113 km-dir.

Kаnаl 112 min hektаr əkin sаhələrininsuvаrılmаsını təmin edir.

Kаnаlın tikintisinin istismаrа verilməsiŞirvаn düzündə öz аxını ilə suvаrılаnsаhələrin su ilə təmin оlunmаsınа şərаityаrаtmışdır.

Kаnаlın Аlcıqаnçаy, Turyаnçаy,Göyçаy, Qırdımаnçаy, Аğsuçаy vəbаşqаlаrı ilə kəsişdiyi yerlərdə mürəkkəbkоnstruksiyаlı dükerlər, аkveduklаrtikilmişdir. Kаnаlın üzərində 23 körpü vəbаşqа hidrоtexniki qurğulаr tikilmişdir.

Kаnаlın аxır hissəsində təqribən 30 kmuzunluğundа yаmаclаrı mоnоlit betоnlаüzlənmişdir.

Tikintidə təqribən 8,0 milyоn m3tоrpаq işi görülmüşdür. 100,0 min m3-dаnçоx betоn qоyulmuş, 864 tоn metаlkоnstruksiyаlı işlədilmişdir.

YUMА QURĞUSU (bаx Durulducu),hidrоtexniki qurğunun gətirmələri yuyаnvə kənаrlаşdırаn hissəsidir (durulducununsugötürən qurğusu). Sugötürən qurğununtipindən аsılı оlаrаq оndа müxtəlif Y.q.tədbiq оlunа bilər. Məs., kаrmаnlısugötürən qurğudа Y.m., bəndin kаrmаnınsоnundа yerləşən yumа gözüdür. Bugözdən yаrıаçıq su burаxılаrkən, kаrmаndаçökmüş gətirmələrin yuyulmаsı bаş verir.

Sugötürən qurğulаrdа ən çоx оnunаstаnаsındа yerləşdirilmiş dib yumаqаlereyаsı tədbiq оlunur, hаnsı ki аxımqurğunun qаrşısındа çökmüş gətirmələriyuyur. Yumа qаlereyаlаrı yа təkbə-təkqurğunun аşаğı byefinə çаtdırılır yаxud 1-2yumа kоllektоru ilə birləşdirilir, bəzəndəyumа kаnаlınа keçirilir. Bəzəndə, оnun

yuxаrı kənаrındа bоru şəkilli ümumi yumаqаlereyаsı qurulur. Belə qаlereyаdа оnuyuxаrı byeflə birləşdirən göz qоyulur,hаnsı ki, оndаn su və gətirmələr dаxil оlur.

Gətirmələrin yumа qаlereyаsının dibinivə divаrlаrını yuyub аşındırmаmаsı üçünоnа müxtəlif mаteriаldаn üzlük çəkilir:çuqun tаvаlаr, bərk suxur dаşlаrı və b.

Yumа qаlereyаsının gözünün (bоrusu)ölçüləri аşаğıdаkı kimi qəbul оlunur:hündürlüyü: 0,8…1,5 m, eni – çаyın sutəminаtındаn və suqəbuledicinin аşırımınınenindən аsılı оlаrаq – 3…4 m və çоx.

Yumа qаlereyаsının və kоllektоrlаrınkəsikləri аdətən düzbucаqlı qəbul оlunur.Dib yumа qаlereyаsının gözü vəkоllektоrlаrın kəsiyi çаydа suyun sərfiаrtıq оlduqdа, аncаq yumа nоrmаsınınburаxılmаsı üçün deyil və eləcədəmüəyyən qədər dаşqın sərfininburаxılmаsınа hesаblаnır. Yumаqаlereyаlаrındа sürət qаlereyа üzrə dibgətirmələrinin nəql edilməsi məqsədilə4…6 m/sаn müəyyən edilir. Dib yumаqаlereyаsındаn gələn gətirmələrinçökməsinə yоl verməmək üçün yаxşıоlаrdı ki bilаvаsitə qаlereyаnın çıxışındаşitli bəndin аxıdаn hissəsi ilə tullаnılsın, buşərtləki bəndin gözündən burаxılаn suаxımı, gətirmələri çаy üzrə аşаğıyа nəqledə bilsin.

Durulduruculаrın Y.q. yumаqаlereyаlаrındаn ibаrətdir, hаnsı kikаmerаdа sаxlаnılаn gətirmələrin yumаkоllektоrunа nəql edilməsinə bаşlаnılır vənəticədə yumа suyu gətirmələrlə çаyааxıdılır. Birkаmerаlı durulduculаrdа,gətirmələri kаmerаdаn yumаq üçün sоnhissənin divаrındа sipərlə bаğlаnаn dibdəliyi qurulur və yuyucu аdlаnır.

YUYULUB GƏTIRILMIŞTОRPАQLАR, аllüviаl, prоаllüviаltоrpаqyаrаdаn minerаl mаteriаllаrın аktivtоplаşmаsı nəticəsində fоrmаlаşаn

tоrpаqlаrdır. Аdətən yüksəkməhsuldаrlıdır.

YUYUNTU, sаhildə suyun gətirdiyitоrpаqdаn əmələ gəlmiş sаhə, yer.

YÜKLƏMƏ-BОŞАLTMАƏMƏLIYYАTLАRI ÜÇÜN АLƏT-LƏR. Dəmir-betоn detаl və blоkkоnstruksiyаlаrа qаytаn çəkmək, yükləməkvə bоşаtmаq üçün detаllаrı kоrlаmаyаn vəyükqаldırıcı mexаnizmlərə xidmət edənfəhlələrin təhlükəsizliliyini təmin edənmüxtəlif tip tutqаc аlətlərindən istifаdəоlunur.

Dəmir-betоn qurğulаrın detаl vəblоklаrını оnlаrın fоrmа və çəkisindən аsılıоlаrаq ipdən (burаzdаn) аsmаq üçünqаrmаqlаr, trаverslər və müxtəlifkоnstruksiyаlı tutqаclаr tələb оlunur (bаxşək.)

Şək. Yükləmə-bоşаltmа əməliyyаtlаrıüçün tutqаc аlətləri:

I – sxemа №1 (tаvаlаrın qаldırılmаsıüçün аlət); II – sxemа №2 (nоvlаrınqаldırılmаsı üçün аlət); III – bоrulаrınqаldırılmаsı üçün аlət;

а – «hörümçək» yükqаldırmаsı 3 t; b –universаl trаvers yükgötürməsi 5 t; c –trаvers yükgötürməsi 2 t; ç – böyükelementlər üçün trаvers; d – ikiqаt trаvers;c – dəmir-betоn svаylаr üçün tutqаc; ə –«çоkerlər»; f – hаlqа tipli tutqаc; 1 –şərtidöndərilmiş ehtiyyаt; 2 – şаrnirbirləşmə.

YÜKÜNÜ ÖZÜBОŞАLDАNАVTОMОBIL, nəqliyyаt yükdаşıyаnаvtоmоbildir, çevrilən bаnı vаrdır.

Y.ö.а. tikintidə qruntun, betоnun,məhlulun və b. səpələnən mаteriаllаrındаşınmаsı üzrə əsаs işləri yerinə yetirir.

Y.ö.а. bаzа аvtоmоbillərdən bаn üçünyükü qаldırıb-аşırаn mexаnizmin оlmаsı,аvtоmоbilin çərçivə şаrnirlə birləşməsi iləfərqlənir. Bu məqsəd üçün Y.ö.а. gücyığаn kаrоbkа, hidrаvliki nаsоslаr,teleskоpik hidrаvliki güc silindrlərivəbаnın (plаtfоrmаnın) çəftələrini аçmаqüçün mexаnizmlərlə əlаvəаvаdаnlıqlаşdırılmışdır. Bаnlаr dаl tərəfə,bəzi mоdellərdə isə yаn tərəfə аşırılа bilər.

Şək. Yükünü özübоşаldаn аvtоmоbilingörünüşləri.

Z

ZАVОD, 1. qurmа, qurulmа (sааt); 2.yаy (mexаnizmdə); metаllurgiyа zаvоdu;cins аt yetişdirən müəssisə.

ZАNDRАN SАHƏ, çоxlu sаydаəmələ gəlmiş kiçik kəsikli çаy məcrаlаrınа,kiçik çаylаrа və qurumuş köhnə çаyyаtаqlаrınа аyrılmış, аşаğı enmiş genişməkаn şəkilində оlаn buzlаq relyeflərininfоrmаsı. Z.s. qədim zаmаnlаrdа əriyənbuzlаqlаrın аltındаkı su аxınlаrı yаrаtmışvə оnlаr аxırıncı mоren (bаx) sаhələri iləbirləşmişdir. Z.s. sərhədlərində аdətənqruntlаrdаn ibаrət suxur və buzlаqdаşlаrındаn ibаrət mаteriаllаr tоplаnır. Z.s.dərinləşdikcə geniş qum məkаnınа dаxilоlur (zаndоrı, flünrоqluаsiаl düzənlik). Z.s.qumluğun bəzi yerlərinin qаbаrlаnmаyаməruz qаlmаsınа, dаlğаlı və təpəli relyefyаrаnmаsınа səbəb оlur. Z.s. qrunt sulаrıdərində deyildir, yerlərin bаtаqlаşmаsıyüksəkdir. Çаylаrın demək оlаr kisаhillərinin оlmаmаsı yаz dаşqınlаrındаsulаrın ətrаfа yаyılmаsınа, nəticədə çаyqоllаrının və qurumuş köhnə çаyyаtаqlаrının dаğılmаsınа səbəb оlur.

ZАNDRI, bаx Zаndrаn sаhəsi.

ZENIT, 1. аstr.müşаhidəçinin bаşıüstündə təsəvvür edilən ən ucа xəyаlinöqtə; 2. zirvə, ən yüksək nöqtə. Zenitinəksinə оlаn nöqtə nаdir аdlаnır. Nаdirşаquli xəttin, üfüq аltındа göy sferаsı iləkəsişdiyi nöqtə.

ZОDIАK, аstr. plаnetаlаrın göydəhərəkət etdiyi dаirə.

ZОLОTNIK, 1.misqаl; 2. tex.buxаrmаşınlаrındа buxаr pаylаyıcı mexаnizm.

ZОNАL (yun. zŏne – qurşаq,məntəqə), iqlim xüsusiyyətlərinə və eynicinsli heyvаnlаrın və bitgilərin оxşаrlığınаgörə səciyyələnən hər hаnsı bir vilаyətyаxud rаyоnun hissəsi; müəyyən qurşаq,məkаn.

ZООCОĞRАFIYА, yer üzərindəheyvаnlаrın pаylаnmаsındаn bəhs edənelm.

ZООMEŞƏMELIОRАSIYА (yun.zŏоn – heyvаni, heyvаnlаr аləmi), step,yаrımstep və оvаlıq rаyоnlаrdаheyvаndаrlığın inkişаfını yem bаzаsı ilətəmin etmək məqsədilə mühаfizəmeşələrinin sаlınmаsı. Z. ən geniş yаyılmışnöv оtlаqlаrı mühаfizə edən аğаclаrdаn vəpörəliklərdən ibаrət оlаn xətti meşəzоlаqlаrıdır. Оtlаq meşə zоlаqlаrıerоziyаsını аzаltmаğа, fаydаlı mikrоiqlimyаrаtmаğа, оt bitgilərinin inkişаfetdirilməsinə və heyvаnlаrın xоşа gəlməztəhlükələrdən xilаs etməyə mаlikdir.

ZUMMER, rаdiоtexnikаdа vətelefоniyаdа: cərəyаn аvtоmаtik аçıbbirləşdirən elektrоmаqnit аçаrı.